TRKLER

CLT 15
CUMHURYET

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA

YAYIN KURULU

DANIMA KURULU

KISALTMALAR

NDEKLER (LNKLENDRLM)

TRKLER1
YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR B. ETM VE BLM ............................................................................................................. 10 Trkiye'de ada Anlamda retmenlik Mesleinin Douu / Prof. Dr. Yahya Akyz [s.15-25] ................................................................................................................................ 10 Medreselerdeki Personel eitlilii ve Sosyal Mobilizasyon / Do. Dr. Ahmet Cihan [s.26-34] ................................................................................................................................ 30 Osmanl lkretim Kurumlarndan Sbyan Mektepleri (Kuruluu, Geliimi ve Dnm) / Yrd. Do. Dr. Ycel Gelili [s.35-43]............................................................. 45 Trk Eitiminin Modernlemesinde Rdiye Mektepleri / Yrd. Do. Dr. Muammer Demirel [s.44-60] ................................................................................................................. 64 Mesleki ve Teknik Eitimin Geliimi / Do. Dr. Tayyip Duman [s.61-71] ......................... 94 II. Merutiyet Dnemi'nde Yaynlanan Bir statistik Mecmuasna Gre Osmanl Maarifi / Do. Dr. Hseyin Dilver [s.73-91] .................................................................................... 115 C. YURT DIINDAK TARH ARATIRMALARINDAN RNEKLER ................................. 137 Siyaset ve Historiografi: Macaristan'da Trk ve Balkan almalarnn Geliimi ve stanbul'daki Macar Aratrma Enstits / Prof. Dr. Gbor goston [s.92-98] ............. 137 Yunanistan'daki Osmanl almalarnn Geliimi / Ioannis Theocharides - Theoharis Stavrides [s.99-104] ........................................................................................................... 148 YETMDRDNC BLM, OSMANLI YENLEME DNEMNDE DL VE EDEBYAT ............................................................................................................................................. 160 A. YENLEME DNEM OSMANLI TRKES ......................................................... 160

Yenileme Dneminde Trk Dili / Do. Dr. Musa Duman [s.107-130] ............................ 160 Yenileme Devri Trkesi zerine almalar / Yrd. Do. Dr. ahin Baranolu [s.131138]...................................................................................................................................... 206 Tanzimat'n Dili / Yrd. Do. Dr. Ejder Okumu [s.139-147] ............................................. 220 II. Merutiyet Sonras Trk Dili / Prof. Dr. smail Parlatr [s.148-153] ............................ 238 5

Osmanl'da Alfabe Tartmalar / Yrd. Do. Dr. Muhammet Erat [s.154-166]................. 247 B. YENLEME DNEM TRK EDEBYATI ............................................................... 272

Osmanl Devleti'nin Yenileme Dneminde Trk Edebiyat / Prof. Dr. M. Orhan Okay [s.167-180] .......................................................................................................................... 272 Tanzimat'tan Sonra Kltr ve Edebiyat Hayatmzdaki Deime ve Yenilemeler / Do. Dr. Abdullah Uman [s.181-188] ....................................................................................... 293 Yenileme Zihniyeti Bakmndan Tanzimat Romannn Anlam / Yrd. Do. Dr. Yunus Balc [s.189-194]................................................................................................................. 307 XIX. Yzyl Trk Edebiyatnda Popler Roman / Yrd. Do. Dr. S. Dilek Yaln elik [s.195-203] .......................................................................................................................... 318 Servet- Fnun Edebiyat / Prof. Dr. Zeynep Kerman [s.204-211] .................................. 331 Servet- Fnun Topluluu D Trk Edebiyat / Prof. Dr. Nazan Bekirolu [s.212-226] ............................................................................................................................................. 345 XX. Yzyl Balarnda Trk iiri / Prof. Dr. erif Akta [s.227-239] ................................ 371 Yenileme Dnemindeki Edebi Mnakaalarn Edebiyattaki Gelimeye Katklar / Do. Dr. brahim Kavaz [s.240-247] ........................................................................................... 391 Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Tercme Messeseleri / Taceddin Kayaolu [s.248261]...................................................................................................................................... 405 YETMBENC BLM, OSMANLI YENLEME DNEMNDE KLTR VE SANAT . 433 Yenileme Dneminde Kltr ve Sanat / Prof. Dr. Gnsel Renda [s.265-283] .............. 433 Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Trk Sanat / Prof. Dr. Semavi Eyice [s.284-309] ................................................................................................................ 463 Osmanl Sanatnn 1789-1839 Dnemine Bir Bak / Yrd. Do. Dr. Kasm nce [s.310319]...................................................................................................................................... 504 XVIII. Yzyl Osmanl Mimarisinde Sivil Mimarinin Etkinlii, Yrd. Do. Dr. Betl BakIr[s.311-333] ................................................................................................................. 522 stanbul'da III. Ahmet Dnemi Osmanl Mimarisi / Dr. Glin Canca Erol [s.334-343] . 545 XIX. Yzyl Osmanl Mimarlnda Aydnlanma Dneminin Yansmalar / Do. Dr. Nur Urfalolu [s.344-349]......................................................................................................... 564 Tanzimat Sonras Osmanl Mimarl / Yrd. Do. Dr. Mustafa S. Akpolat [s.350-359] .. 573 XIX. Yzyln kinci Yarsnn ve XX. Yzyln Balarnn Fotoraflarnda Osmanl Mimarisi / Dr. Galina V. Dlujnevskaya [s.360-366] ........................................................... 588 II. Abdlhamid Dnemi Mimarl / Yrd. Do. Dr. Nee Yldran [s.367-373].................. 597 Batllama Dnemi Osmanl Saraylar / Do. Dr. Necla Arslan Sevin [s.374-381] ....... 607 6

Anadolu Saat Kuleleri / Prof. Dr. Hakk Acun [s.382-387] ............................................... 619 Trk Ktphane Mimarisi / M. Sami Bayraktar [s.388-394] ............................................ 632 XIX. Yzyl Osmanl Bakentinde Polis Tekilat ve Karakol Binalar / Do. Dr. Necla Arslan Sevin [s.395-399].................................................................................................... 644 Osmanl'da Alman Mimarlar ve Eserleri / Mehmet Yavuz [s.400-411] ........................... 652 Osmanl mparatorluu'nun Batllama Srecinde Kltr Varlklarnn Korunmasna likin Yasal Dzenlemeler / Do. Dr. Emre Madran [s.412-418] .................................... 673 B. BATI ETKS LE RESM VE MZK ........................................................................ 684

Fatih-Ressam Bellini ve Portre Sanat zerine / Do. Dr. Berke nel [s.419-427] ......... 684 Yenileme Dneminden Cumhuriyet Dnemine Trk Resim Sanatnn Evreleri / Yrd. Do. Dr. Ahmet Kamil Gren [s.428-439] ......................................................................... 697 Batllama Dnemi Duvar Resmi / Dr. Pelin ahin Tekinalp [s.440-448] ...................... 718 stanbul Asker Mze ve Kltr Sitesi'ndeki Yalboya Tablolara Gre Asker Ressamlar / Hr Kamil Biici [s.449-457] ............................................................................................ 731 Osmanl mparatorluu'nda ok Sesli Mziin Geliimi / Yrd. Do. Dr. A. Blent Alaner [s.458-464] .......................................................................................................................... 743 C. OSMANLI SAHNE SANATLARI .................................................................................... 757 Glge Oyununun Douu / Prof. Dr. Saim Sakaolu [s.465-486]................................... 757 Geleneksel Trk Tiyatrosu / Yrd. Do. Dr. Dilaver Dzgn [s.487-496] ......................... 801 Avusturyal Trk Murad Efendi ve III. Selim Tragedyas / Prof. Dr. zdemir Nutku [s.497-501] .......................................................................................................................... 819 Yenileme Dnemi Trk Tiyatrosu ve Ahmet Vefik Paa / Ebru Burcu [s.502-506] ..... 827 D. YEN SANAT DALLARI: FOTORAF VE SNEMA ....................................................... 834 Osmanl'da Fotoraf Sanat / Engin zendes [s.507-517] .............................................. 834 Osmanl mparatorluu'nda Fotorafn Balangc / Prof. Dr. Simber Atay [s.518-523] ............................................................................................................................................. 852 Sinemann Trkiye'ye Girii ve lk Yllar / Yrd. Do. Dr. Hale Knen - Yrd. Do. Dr. A. kr Knen [s.524-532] ............................................................................................... 861 E. YENLEME DNEM KLTRNDEN KESTLER ..................................................... 875 II. Abdlhamid Dnemi Askeri Kyafetleri / Sadk Tekeli [s.533-538] ............................. 875 Yenileme Dnemi Kltr ve Sanatna Katkda Bulunan Mevlevler ve Mevlev Derghlarnda Gzel Sanatlar / Yrd. Do. Dr. Sezai Kk [s.539-552] ......................... 887 7

stanbul'un Deniz Hamamlar / Burak Evren [s.553-563]............................................... 916 ngiliz Kltrnde Osmanl Etkileri / Do. Dr. Netice Yldz [s.564-580] ........................ 934 YETMALTINCI BLM, ANADOLU'NUN GAL VE MLL DREN HAREKETLER 969 Trkiye'nin gali ve Mill Direni Hareketleri / Prof. Dr. zzet ztoprak [s.583-605] .... 969 Mondros'tan Samsun'a Trk Kurtulu Mcadelesinin Douu / Prof. Dr. Salahi R. Sonyel [s.606-617] ........................................................................................................... 1009 A. MLL DREN VE TEKLTLANMA: KUV-YI MLLYE VE MDAFAA- HUKUK 1029

Mondros Mtarekesi Sonras Trkiye'nin galine Kar Mill Direni: Kuvy- Milliye (1918-1921) / Do. Dr. Adnan Sofuolu [s.618-627] ...................................................... 1029 Mill Mcadelede Sivil Direniin Kkleri: Mdafaa- Millye Cemiyeti (1913-1919) / Prof. Dr. Nzm H. Polat [s.628-636] ........................................................................................ 1047 Trakya Paaeli Mdafaa- Hukuk Cemiyeti / Yrd. Do. Dr. Zekai Gner [s.637-645] ... 1062 Milli Mcdele Dneminde stanbul'da Faaliyette Bulunan Gizli Gruplar / Do. Dr. Mesut Aydn [s.646-660] ............................................................................................................. 1078 Mill Mcadele'de Dou Karadeniz / Prof. Dr. Mesut apa [s.661-678]........................ 1109 Mill Mcadele'de Bat Karadeniz / Yrd. Do. Dr. Rahmi iek [s.679-699] ................. 1139 Kurtulu Sava Srasnda stanbul Hkmetleri le Kuv-Y Milliye Arasndaki Mnasebetler / Prof. Dr. Metin Ay [s.700-717] ........................................................ 1181 Sosyal Adan Mill Mcadeleye ve Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerine Genel Bir Bak / Yrd. Do. Dr. Bayram Sakall [s.718-725] ....................................................................... 1214 B. ANADOLU'DA GALLER, MLL DREN HAREKETLER VE SEVR ANTLAMASI ................................................................................................................... 1227 Mill Mcadele'de Protesto ve Mitingler / Do. Dr. Mehmet ahingz [s.726-744]...... 1227 stikll Sava'nn lk Safhasnda Mitingler (Kasm 1918-Haziran 1919) / Yrd. Do. Dr. mer Akda [s.745-755] .................................................................................................. 1261 zmir'in Yunanllar Tarafndan gali (15 Mays 1919) / Do. Dr. Mustafa Turan [s.756764].................................................................................................................................... 1281 zmir'in Yunanllar Tarafndan gali ve stanbul Basnna Yansmalar (15-26 Mays 1919) / Dr. Salih Tun [s.765-775] ................................................................................... 1300 Unutulan Soykrm: Bat Anadolu'da Yunan Mezalimi / Prof. Dr. Metin Ay [s.776789].................................................................................................................................... 1321 Yunan Mezaliminin Uluslararas Alanda Tescili / Seluk Ural [s.790-800] .................. 1346 8

Rum etelerinin Trklere Kar Faaliyetleri / Azmi Yldrm [s.801-810]...................... 1368 Mill Mcadele'de Gney Cephesi / Prof. Dr. Yaar Akbyk [s.811-819]...................... 1385 Mill Mcadele'de Gaziantep / Yrd. Do. Dr. Ayhan ztrk [s.820-829] ....................... 1400 Antalya'da Milli Tekilatlanma / Nebahat Oran Aslan [s.830-834]................................ 1420 Sevr Paylam / Yrd. Do. Dr. mer Budak [s.835-845] ............................................... 1428 YETMYEDNC BLM, ATATRK VE MLL MCADELE ........................................ 1445 Trk stikll Harbi / Prof. Dr. Stanford J. Shaw [s.849-893] .......................................... 1445 Trkiye'nin zgrlk ve Bamszlk Mcadelesi / Prof. Dr. Salahi R. Sonyel [s.894-898] ........................................................................................................................................... 1511 A. ATATRK'N SAMSUN'A IKII VE KONGRELER .................................................. 1520 Samsun'a ktm Gn Vaziyet ve Manzara- Umumiye (Nutuk) / Kemal Atatrk [s.899904].................................................................................................................................... 1520 19 Mays 1919: Mustafa Kemal Paa'nn Samsun'a k / Dr. Zekeriya Trkmen [s.905927].................................................................................................................................... 1529 Mustafa Kemal Paa'nn Samsun'a k Srecinde Gelien Olaylar / Yrd. Do. Dr. Blent Atalay [s.928-934] ................................................................................................ 1572 Mill Mcadele'de Din Adamlar ve Atatrk / Prof. Dr. Ali Sarkoyuncu [s.935-948] ... 1585 Mill Mcadele'de Erzurum ve Sivas Kongreleri Dnemi / Yrd. Do. Dr. Haluk Selvi [s.949-965] ........................................................................................................................ 1611 Mustafa Kemal Paa'nn Emrinde Samsun'dan Sakarya'ya: Refet Paa / Dr. Mehmet zdemir [s.966-985] ......................................................................................................... 1644 Mill Mcadele'de Kzm Karabekir Paa / Yrd. Do. Dr. Muhammet Erat [s.986-999]1685

B. Eitim ve Bilim
Trkiye'de ada Anlamda retmenlik Mesleinin Douu / Prof. Dr. Yahya Akyz [s.15-25]
Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi / Trkiye Konu, nemi ve Yntem Trkiyede ada anlamda retmenlik meslei Tanzimat dneminde ortaya kp ekillenmeye balamtr. Bu dnemde, bu alanda bazan son derece dikkate deer, bazan da tutarsz giriimler grlr. Bu olaylarn ve dnmlerin ortaya konmas ve bilinmesi gnmzde retmenlik mesleini ve sorunlarn gerektii gibi anlayp deerlendirmemiz bakmndan zorunludur. nk meslein dou yllarnda atlan baz admlar gnmzde bile etkisini srdrmektedir. ncelememizde nce, Tanzimat dnemine gelinceye kadar Osmanl toplumunda retmenlik mesleinin temel zellikleri ksaca ele alnacaktr. Daha sonra, Tanzimat dneminde bu alandaki ilk giriimler, 19. yzyln sonlarna kadar, zetle incelenecektir. Ancak, gnmzde retmenlik mesleine ilikin baz gelimelerle, meslein ilk elli yl iindeki sorunlar arasnda yer yer ilikiler de kurulacaktr. Son olarak da eitim tarihimizde retmenlik mesleine ilikin ortaya kan bir ksm bulgular ve yaptmz deerlendirmeler maddeler halinde belirtilecektir. I. Tanzimattan nce retmenlik Mesleinin Temel zellikleri Nelerdir? Tanzimattan nce Osmanl toplumunda rgn eitimde balca be eit retmen vard: 1. Sbyan mektebi retmenleri, 2. Medrese retmenleri, 3. Enderun Mektebi retmenleri, 4. Asker ve teknik okul retmenleri, 5. Aznlk ve yabanc okullar retmenleri.1 Bu retmenlerden zellikle mderrislerin, mlzemet yntemi denen uygun bir yetime ve atanma biimi vardr. Ancak zamanla bu sistem bozuldu. Fatih Sultan Mehmet, Eyp ve Ayasofya medreselerinde sbyan mektebi retmeni olmak isteyen medrese rencilerine zor bir ders olan Fkh (slm Hukuku) dersini okutmam, onlar iin programa Tartma Kurallar ve retim Yntemi adnda bir ders koydurmutu. Bu ok ileri bir pedagojik grt. Ancak, Fatihten sonra bu uygulama nedense kaldrld ve geleneksel yntemler srd gitti.

10

II. Tanzimat Dneminde ada Anlamda retmenlik Meslei Nasl Ortaya kmtr? A. Erkekler in Yeni Orta retim Kurumlarnn Almas ve Yeni Bir retmen Tipinin Yetitirilmesi Yeni Alan Erkek Okullar 1839larda balayan Tanzimat dneminde, medrese dnda yeni bir orta retim sisteminin yaplandrlmas gerekli grlm, eitimde yenilemelere nce bu alanda balanmtr. Bu yeni okullarn ilki, 1839da almaya balanan, ilkretimin zerinde, yani orta retimin ilk snflar durumunda olan Rdiyelerdir. te, ada anlamda retmenlik meslei, Rdiyelere yeni bir retmen tipi yetitirme gereinden domutur. 2. Erkek retmen Yetitirilmesi 1839da, medrese dnda kurulup oalmaya balayan yeni retim kurumlar olan Rdiyelerin iyi bir retim yapabilmeleri, eitim retim yntemlerini bilen yeni retmenlerin yetitirilmesine bal idi. Bu yeni tip retmenler nasl yetitirilecekti? Bu retmenler, elde baka kaynak olmad iin, kanlmaz olarak, eldeki eski malzemeden, eski ve geleneksel insan unsurundan yetitirilecekti. Bylece, alacak retmen okulunun rencileri medreselerden aktarlacak, retmenleri de medrese hocalarndan seilecekti. Bu ekilde alnan rencilere czi bir burs ve yatllk imkn tannarak, onlarn yeni girecekleri bu okulu benimseyecekleri dnlmt.2 Resm makamlarn, Darlmuallimn adn verdikleri bu retmen okulunun al iin Temmuz 1847de ileri srdkleri gerekeleri3 maddeler halinde yle ifade edebiliriz: a) Sbyan mekteplerindeki hocalar, bu kurumlarn derslerini okutabilirlerse de, onlar iinde Rdiye mekteplerinin derslerini, zellikle matematik ve teki yeni (dnyev) dersleri okutabilecek kimse bulunmamas. b) Rdiye mekteplerinde eitim ve retim yntemlerini dzene sokmak iin yeni retmenler yetitirilmesi gerei. c) Yeni yetitirilecek retmenlerin hem programlarda yer alan yeni (dnyev) dersleri, hem de eitim retim yntemlerini renerek retim yapmalarnn gerei. Orta Erkek retmen Okulu Olan Darlmuallimnin Al, Kurulu Dzeni Mektib-i Umumiye Nezaretinin bana getirilen, sonra Paa olarak bir ka kez Eitim Bakanl yapan Ahmet Kemal Efendinin ncl ile ilk kez bir erkek retmen okulu Drlmuallimn adyla 16

11

Mart 1848 Perembe gn Fatihte ald (Hicr 10 R. hir 1264). Bu al Trk retmeninin meslek tarihinde son derece nemli bir olaydr. Bu okula sonralar Darlmuallimn-i Rd de denmitir. Yukardaki resm gerekelerden aka u anlalmaktadr: Yetkililer, bir retmen okulu kurulmasn, hem yeni almakta olan Rdiyelerin programlarna giren yeni ve dnyev dersleri iyi renmi, hem de eitim retim yntemlerini iyi bilen retmenler yetitirilmesi iin ok gerekli grmektedir. Yetkililer, bylece, retmenliin artk geleneksel biimde devam edemeyeceini, an gidiine ve eitim biliminin gereklerine uyulmasn, retmenliin zel bir ihtisas meslei olduunu vurgulamaktadr. te, Tanzimat dneminde, ada anlamda retmenlik mesleinin douu bu dnce ve amalarla gereklemitir. Darlmuallimne nce Bahoca unvan ile Yahya Efendi adnda bilgili bir mderris ynetici atanmtr. lk alta okulun retmeni vard ve bunlar 500-1000 kuru arasnda maa alyorlard. Okulun bir bekisi ve temizlik iin bir hademesi vard. Ayrca gerekli eyalarndan baka 3 mangal, 1 leen-ibrik takm, 1 bakr gm, 1 marapa ve 3000 kyye (4 tona yakn) kmr vard.4 Deerli eitim tarihi aratrmacs Osman Ergin, 1848de alan bu retmen okulunun ilk programn gremediini belirterek, fakat bunun ne olacan tahmin etmek g bir ey deildir der ve ekler: Trke, Arapa, Farsa, Hesap, Yaz, Corafya gibi eylerin pek muhtasarca (ok ksa) okutulmak istendiine phe yoktur () Darlmuallimn medreseden ok farkl bir messese deildi. Arapann retilmesi esast5 Osman Erginin Darlmuallimnin programn grmeden yapt bu tahminlerin isabetli olmad, onun bu tahminlerinde dzeltmeler yapmak gerektii, aada ele alacamz 1851 tarihli Darlmuallimn Nizamnamesi incelenince grlecektir. Ayrca bu kurum zerinde medresenin baz etkilerine ramen, Osman Erginin, Darlmuallimnin medrese retiminden ok farkl olan asl amacn yeterince farkedemedii de ortaya kacaktr. Bylece en azndan 1851-1860 yllar arasnda Darlmuallimnin tahmin edilenden farkl bir kurum olduu anlalacaktr. Hatta baz yabanc yazarlar bile Darlmuallimnin asl pedagojik amacn farkederek, amacn, ulem zmresi dndan retmen salamak olduunu kaydetmilerdir.6 Darlmuallimnde Mart 1848-Austos 1850 tarihleri arasnda Bahoca olarak yneticilik ve retmenlik yapan mderris Yahya Efendiden sonra, bu kurumun bana, bu kez Mdr unvanyla Ahmet Cevdet Efendi adnda 27 yanda gen, bilgili, aydn, medrese kl bir zat getirilmitir. Ahmet Cevdet Efendi, daha sonra Paa olarak kez Eitim Bakanl (1873-1874, 1875-1876) ve baka Bakanlk grevlerinde de bulunmutur. Ahmet Cevdet Efendi, Darlmuallimn iin, 1 Mays 1851 tarihli olarak bir Nizamname kaleme alm ve bu belge Padiah Abdlmecitin (1839-1861) radesiyle uygulamaya konmutur. Bu belgeyi 21 yl sren bir aratrmadan sonra Babakanlk Osmanl Arivinde bulup 1990da Mill Eitim

12

Bakanlnn Mill Eitim dergisinde geni aklama ve yorumlarla yaynlama mutluluuna eritik7 (Belge 1 ve 2). Okulun Mdr Ahmet Cevdet Efendinin hazrlad 1 Mays 1851 tarihli Darlmuallimn Nizamnamesi ve onun gerekesi niteliindeki aklayc yazda belirlenen balca dzenlemeler, hkmler ve grler zetle yledir: a) Nitelikli retmen yetitirilebilmesi iin okula az sayda renci alnmas yoluna gidilmi, hatta, alnacak renci says 30dan 20ye indirilmitir. Bunlara muvazzaf (asl) renciler denir. Bunun dnda mlzm sfatyla da renci kayd yaplmtr; bunlar baz artlarla muvazzaf olabileceklerdir. b) renciler snavla alnacaktr. Okula girebilmek iin adaylarn Arapay anlayp Trkeye evirebilecek bilgiye sahip olmalar, kt hal ve hareketlerinin bulunmamas arttr. c) Okulun sresi 3 yl olarak belirlenmitir. d) Program yledir (bugnk terimlerle): Ders Verme ve retim Yntemi, Farsa, Aritmetik, Geometri, Alan lm, Astronomi, Corafya. Programda bir retim yntemi dersinin ilk ders olarak yer almas ok nemli bir olaydr. Ayrca Arapann bulunmay da dikkati ekiyor. Nizamnamede, okula girite Arapay anlayacak kadar bilme art getirildii iin, ayrca bu derse yer verilmedii anlalyor. e) Kendilerini yalnzca derslerine verebilmeleri iin, rencilere dolgun maa (burs) denecektir. f) retmenliin vakar ve temkinini (saygnln) korumalar iin, rencilerin cerre kp para ve yiyecek dilenmeleri gelenei kaldrlmtr (az ileride zerinde tekrar durulacaktr). g) retim ve snavlar cidd yaplacak, kimseye iltimas ile davranlmayacak, baarszlar okuldan karlacaktr. h) alkan rencilere okulu 3 yldan daha nce (yine snavla) bitirme yolu almtr. i) Mezunlarn greve atanmalarnda mezuniyet baar dereceleri ve sralar gznnde tutulacaktr. j) Mezunlar, greve atanncaya kadar, bilgilerini pekitirmeleri iin, maalar da verilerek, Darlmuallimnde tutulacaklardr. k) Boalan bir Rdiye retmenliini kabul etmeyen mezunun elinden diplomas alnacak ve kendisine bir daha retmenlik veya eitimde bir grev verilmeyecektir. Bu Nizamnamenin en az 10 yl kadar bir sre bozulmadan uyguland grlmektedir. Okulun ilk mezunlarndan olan Selim Sabit Efendinin (Hicr 1271 1854) tarihli diplomasnda ise, yalnzca Arapa ve Farsada Ders Verme Yntemi ve Matematik okuduu belirtilmitir.8

13

Aada da grlecei gibi, Mdr Ahmet Cevdet Efendi, Darlmuallimnin medrese etkisinde kalmamas iin nemli abalar harcamtr. Ancak, 1860lardan itibaren bu kurum zerinde medresenin etkileri artmaya balamtr. Yine de, zaman zaman okulda msbet bilim derslerini okutmak iin subay retmenlerin grevlendirildii gzlenmektedir. Bu retmenler, okulda eitim ve retimin gelimesine nemli katklarda bulunmulardr. rnein, 1859da, 1.000 kuru maala Riyaziye (Matematik) retmenliine Miralay Saffet Bey atanm ve o, okulda okutulmak zere bir Geometri ders kitab yazmtr. Subay retmenlerin okuldaki says sonraki yllarda daha da artm, 1864-1865te Binba mer Efendi Riyaziye (Matematik), 1872-1873te Kolaas Arif Efendi Corafya, 1874-1875te Mirliva Hafz Paa Riyaziye retmenliklerine getirilmitir.9 Yine, aratrmac Adnan Advarn, Darlmuallimnin 100. yl olan 1948de yazd bir yazda, sadan soldan getirilen softalar dedii bu okulun medrese kkenli rencilerinden bazlar, sadece sosyal bilimlerde deil, modern fen bilimlerinde de baarl olmu, hatta rencilik yllarnda kitaplar yazmlardr!10 Eitim Bakanlnn Darlmuallimnde fen bilimleri retimi iin Avrupadan ders ara gereleri getirtmesi ve okulda haftada 1 gn laboratuar almas yaplmas o dnem iin dikkate deer bir eitim uygulamasdr.11 retmen Okullarnda Meslek Dersleri 1848de alan Darlmuallimnin programnda bir retim yntemi dersinin bulunmad sanlyordu. Yukarda, Osman Erginin bu konudaki tahminlerini grmtk. Oysa, yaynladmz 1851 tarihli Nizamname ile, byle bir dersin programn ilk dersi olduu ortaya kmtr. Ancak, daha sonraki yllarda, zaman zaman meslek derslerine nem verilmedii de bir gerektir. retmen Okullar zerinde Medresenin Etkileri Tanzimat dnemi ve sonrasnda alan retmen okullar, kurulu yeri, program, retmenler, renciler bakmndan az ya da ok medreselerin etkisinde kalmtr. Yukarda belirttiimiz gibi 1848de alan Darlmuallimnin retmenleri de, rencileri de medreselerden aktarlmtr. Bu, onlarn alnabilecei baka bir kaynak olmad iin zorunlu bir yol olmutur. Ancak, Darlmuallimnin bir medreseye bal olmadn, medrese programlar izlemediini, medreseden farkl bir amac ve almas olduunu asla unutmamak gerekir. Ayrca Mdr Ahmet Cevdet Efendinin 1851de yapt Nizamname ile rencilerin medreseli tutum ve davranlarn deitirmek iin ok nemli giriimlerde bulunduunu da hatrlamak gerekir.12 Onun, programa Arapa dersini almaynn bir nedeni de bu tr dnceleri olabilir. Ayrca o, rencilerin, medreselerden aktarlma yoluyla bu kuruma geldikleri iin, orada altklar ve hatta Darlmuallimnde

14

de 1848den 1851e kadar uyguladklar cerre kma geleneini kaldrmtr. Bu konu, Trk retmenin meslek tarihinde ok nemli bir yenilik olduu iin zerinde durmamz uygun olur: Ahmet Cevdet Efendi, medrese dzeninin nemli unsurlarndan olan, rencilerin cerre kmasn, yani aylar denen Recep, aban, Ramazanda taraya (stanbul dna) gidip halka vaaz etme, ibadet ettirme, karlnda da yiyecek, giyecek, para toplama uygulamasn dilencilik olarak niteleyip kaldrmtr. O, kendisi de medreseden yetitii halde, cer ynteminin sakncalarn grp Darlmuallimn rencilerini bundan uzaklatrmakla ok ileri grl bir eitimci olduunu da ortaya koymutur. Demek ki, Ahmet Cevdet Efendi, medrese dnda alan Darlmuallimnin, medrese dzenine zg tutum ve davranlardan da syrlmasn, yeni ve retmenlik mesleinin gerektirdii bir kurum olmasn gerekli grmtr. Bu, Trk retmeninin meslek tarihinde son derece nemli bir dnce ve uygulamadr. Ahmet Cevdet Efendi, Darlmuallimn rencilerinin cerre kmalarn iki neden ileri srerek engellemitir: a) Cer nedeniyle tarada birka ay geiren rencilerin renimi aksamakta, onlar rendiklerini bile unutmaktadrlar. Oysa bilim, srekli ve ok alma ile kazanlr; bilim renmeye en byk zarar, onu brakmaktan gelir. b) Cerre kp erzak toplamak dilenciliktir ve bu rencilere, retmenlik iin gerekli olan vakar ve temkini, yani saygnl kaybettirir. Ahmet Cevdet Efendinin, retmenlik iin gerekli olan vakar ve temkinlerini korumalar amacyla rencilerin cerre kmalarn nlemesi, o dnemde son derece cesurca ve isabetle ileri srlm yepyeni bir dncedir. Bu dnce ve uygulama, Trk eitim tarihinden kan tecrbe ve dersler arasnda ok deer tamaktadr. Bu, medrese d sivil retime ve retmen yetitirmeye geilirken, retmenlerin tutum ve davranlarnn, meslein gerektirdii zelliklerin belirlenmesi yolunda ileri srlm, muhtemelen ilk gr ve uygulamadr. Ancak, Darlmuallimn, daha sonraki yllarda yine medresenin etkisinde kalm, bu durum II. Merutiyet yllarna kadar srmtr. lk Erkek retmen Okulunun Al Tanzimat devlet adamlar, eitimde yenilemeye geleneksel sbyan mekteplerinden ve onlara retmen yetitirme iinden balamamlardr. Bunun muhtemelen en nemli nedenlerinden ikisi unlar olabilir: a) Bu ok kapsaml konuda abuk baar salamadaki glk, b) Sbyan mekteplerinin dinsel gelenek ve alkanlklarn daha ok etkisinde kalmas nedeniyle bu alandaki yenilemelerin toplumda yanl anlalabilecei dncesi.

15

Ancak 1847de sbyan mektebi hocalar iin bir Tlimat karlm ve burada baz dzenlemelere gidilmitir.13 Konumuz olan retmenlik meslei asndan bu belgeyle getirilen en nemli yenilikler de zetle unlardr: a) Sbyan mektebi retmenlerine yardmc ve yol gsterici olarak mfettiler grevlendirilecek, bunlar retmenlere yeni ve kolay retim yntemlerini retecek, rehberlik yapacaklardr. Bylece Tlimat, sbyan mektebi retmenlerinin bir eit hizmetii eitim greceklerini sylyor ve onlarn yeni yntemleri renmesini istiyor. b) Sbyan mektebi retmenleri yine velilerden cret alacaklar fakat Devlet de onlarn uygun bir hayat srebilmesi iin maa ynnden gereken katkda bulunacaktr, vs. Yukardaki maddeler, sbyan mektepleri retmenlerini dolaysyla meslei glendirecek nitelikte ok nemli gelimelerdir. lkretim iin erkek retmenler yetitirmek zere bir retmen okulu da 15 Kasm 1868de Beyaztta almtr. retmenlerin Saysal Durumu, Hizmet i Eitimleri 1871de Darlmuallimnin ubesinde 100 maal ve 100 maasz toplam 200 renci vardr. Darlmuallimnlerin, 1874de saylar tm lkede 300 aan Rdiye mektebi retmenlerini bile salamakta yetersiz kaldklar sylenebilir. 1878lerde balayan Mutlakiyet (ya da Abdlhamit) dnemi denen dnemde, retmen yetitirmeye ilikin baz gelimeler unlardr: 14 1882de stanbulun iinde ve skdar, Galata, Eyp semtlerindeki ilkokullarda yeni retim yntemlerini gstermek ve yetenekli hocalar yetitirilmek ve geleneksel sbyan mekteplerindeki hocalardan bu yeni yntemleri renmek isteyenler dahi kabul olunmak zere Darlameliyt adnda bir uygulama okulu almtr. Tarada ilkokul retmeni yetitirilmesine ise 1875lerden itibaren nce Bosna, Girit ve Konyada giriilmi, 1882-1890 arasnda Sivas, Bursa, Amasya, Kastamonu, Kuds, Trabzon, Edirnede, daha sonra da Selnik, Kosova, Manastr, Aydn, Halep, Mamuretlaziz (Elaz), Erzurum, Musul, Van ve Boluda okullar almtr. B. Darlmuallimnde Meslek Bilinci, retmen Atamalar ve Meslei Koruma abalar 1. retmenlerin Hukuk Stats ve Meslek Dndan lk Atamalara Tepki 1848de retmen yetitirmek iin bir okulun almas yeni bir anlay ve Trk eitim tarihinde ok nemli bir olaydr. Artk Rdiye (orta okul) retmenleri yalnzca bu okulun mezunlarndan m atanacakt? Okulun yaynladmz Nizamnamesinde (1851) dardan da retmen atanabileceine

16

ilikin bir hkm yok. Ayrca yine yaynladmz baka ariv belgeleri (1860-1861) de, 1848de alan Darlmuallimnin balangta, Rdiye retmenlerinin tek kayna olarak grldn kesinlikle ortaya koyuyor. Trkiyede retmenlik meslei tarihinde ok byk deeri bulunan bu 1860-1861 tarihli belgeler zetle yledir: 15 lk Eitim Bakan Abdurrahman Sami Paa, 1860da retmene ihtiya bulunduunu ve Darlmuallimn mezunlarnn sayca ve bilgice yetersiz yetitiklerini ileri srerek stanbul dnda 8 (sekiz) Rdiyeye, bu okulun dndan snavla retmen atamtr. Bunun zerine Darlmuallimn rencileri ve retmenleri Sadrazama (Babakan) bir dileke verip bu atamalarn uslsz olduunu, Nizamnameye ters dtn, kendilerine hakszlk yapldn ileri srmlerdir (Belge 3). Darlmuallimn rencileri bu dilekelerinde 1 Mays 1851 tarihli Darlmuallimn

Nizamnamesindeki hkmn uygulanmas istemektedirler. Bu hkme gre, Rdiye mektepleri retmenliklerine bu okulun mezunlar atanacaklardr. Nizamnamede, baka kanallardan, snavla da olsa herhangi bir ekilde Rdiyelere retmen atanacana dair bir hkm bulunmamaktadr. te, Aralk 1860da Darlmuallimn rencileri bu Nizamnameye dayanarak, yasa d bir ilem yapldn ileri srmler, snavla da olsa, kendileri dndan Rdiye retmenliklerine bakalarnn atanamayacan, bu mekteplerin retmenliklerinin kendi haklar olduunu iddia etmilerdir. Dilekede belirtildiine gre, Darlmuallimn rencileri dndan snavla retmen atanan Rdiye mektepleri u kentlerdedir: Hanya, am, Halep, Bursa, Hisar. Bu sonuncu Afyonkarahisardr ve Rdiye mektebi orada 1275te (1858-1859) almtr. O srada (Aralk 1860), u kentlerin Rdiye mekteplerine dardan retmen atanmas iin snavlar yaplmaktadr: Biga, zmit, Erzurum. Gerekten, 1851 tarihli Darlmuallimn Nizamnamesinde, bu okulun mezunlar dndan da retmen atanabilecei eklinde bir hkm yoktur. Bu bize, o tarihte, retmenlie giriin ok isabetle belirlendiini, baka deyile, meslein temellerinin salam atldn gstermektedir. Nizamnameye gre, programn ilk dersinin bir retim yntemi dersi olmas da retmenliin bir meslek olarak grldnn kesin kantdr. zetle, retmen olmak iin meslek bir renim grmekte olan renciler, Sadrazama verdikleri bu ikyet dilekesi ile, meslei dardan atanmalara kar korumaya almakta ve bylece ok nemli bir tepki gstermektedirler. Bu, Trkiyede retmenlik mesleinin en nemli ve anlaml olaylarndan biridir. Sonuta, Mart 1861de ihtiya kalmayncaya kadar ve geici olarak Darlmuallimn dndan da retmen atanabilecei eklinde bir hkm bu okulun Nizamnamesine konarak resm makamlar bu haksz atama yolunu yasallatrmlardr.

17

Bylece, o tarihten gnmze kadar, Eitim Bakanlnn retmenlik mesleine meslek okulu mezunlar dndan atama yapmasnn yolu alm ve 140 senedir sren bir gereke de bulunmutur: htiya var! Mart 1861de Darlmuallimn Nizamnamesine ilk kez ihtiya nedeniyle ve geici kaydyla dardan retmen atanabileceine ilikin bir madde eklendikten sonra, bu hkm 1869 tarihli Maarifi Umumiye Nizamnamesine de alnarak pekitirilmitir. Bunun 63. maddesi yledir: Darlmuallimnde tahsil etmi olan muallimlerin mektib-i umumiyeye muallim olmak iin sairlerine (Darlmuallimnde okumayp retmen olmak iin bavuranlara) hakk- rhan (ncelik hakk) olacaktr. Bu ifade, baka kaynaklardan da retmenlie gei yolunu ak brakmaktadr. Kz retmen okulu olan Darlmuallimat mezunlar iin de ayn hkmler geerlidir (md. 76). Kukusuz byle bir yol, retmen okullar ihtiyac karlamaktan ok uzak olduklar iin kanlmaz grlmtr. Ancak, baka kaynaklardan meslee girilere imkn veren bu hakk- rhan, bir anlamda retmenliin mesleklemesine srekli engellerden biri olarak deerlendirmek gerekir. 2. Mutlakyet Dneminde retmenlik Mesleine Giri Mutlakyet (Abdlhamit) dneminde retmenlik mesleine retmen okulu kl olmayan bir ok kii alnmtr. Bu atamalar genellikle, orta retim (Lise) dzeyinde saylan dad mektepleri iin gerekletirilmitir. Bu atamalarda bazan snav yaplsa da16 dorudan meslee alnmalar yaygndr. Bu dnemde retmenlik mesleine dardan atamalarn gerekletirildii u iki kaynak nemlidir: Mlkiye Mektebi Mezunlar Mutlakyet dneminde, zellikle 1880lerden itibaren Mlkiye Mektebi mezunlar, dorudan, geni lde dad mdr ve retmenlikleri ile illerin eitim mdrlklerine atanmlardr. Bu durum, Mlkiye Mektebi Nizamnamesine bir madde eklenmesi ile yasallatrlmtr. Tespitlerimize gre, 1889-1890da Mlkiye Mektebinden mezun olan toplam 55 kiiden 14 zmir, Adana, Konya, Edirne vs. gibi nemli kentlerdeki dad mekteplerine mdr ya da retmen atanm, 1i Halep vilyeti maarif mdrlne, 4 de eitimle ilgili eitli memuriyetlere getirilmitir. Ayrca idar grevi bulunan Mlkiye mezunlarnn hemen hepsi, ek grevle retmenlik de yapmakta idiler. Mlkiyeli retmen ve yneticiler eitimin yenilemesine byk katklarda bulunmulardr.17 Asker Okul Mezunlar retmen okullar dnda eitli kaynaklardan meslee yaplan atamalar arasnda asker okul mezunlarnn da zel bir yeri vardr. Programlarda yer almaya balayan msbet bilimleri daha ok onlar okutmular ve her dzeydeki okullarda retmen kadrolarn yardan ok onlar doldurmu ve bu durum Cumhuriyet dnemine kadar, asker retmenlerin oran azalarak srp gitmitir. Asker okullar

18

medrese etkisinden uzak kaldklar iin, mezunlar sivil okullardaki yenilemelere olumlu katklarda bulunabilmilerdir. Mutlakyet dneminde, retmenliin mesleklemesi iin ok nemli bir Tlimat karlmtr. Bu belge, Mutlakyet dneminde en olumlu eitim almalarndan biridir. Muallimlikte Meslek-i htisas Tesisine Dair Tlimat baln tayan bu belgenin temel hkmleri unlardr: 18 retmenlik mesleine giri iin u artlar konmutur: 1. yi ahlk ve davranl olmak 2. retim grevinden baka bir grev ya da memuriyetle uramamak 3. Kendine verilecek derse ballk ve ihtisasa uymak. Grld gibi, bu hkmlerle, retmenliin mesleklemesi iin retmenlie atanma bakmndan ok nemli artlar getirilmitir. Bu artlar bugn bile deerlerini korumaktadrlar. Tlimat, ayrca, aralarnda iliki bulunan ders gruplarn belirlemi, retmenlerin ancak bu gruplar iindeki derslere girebilecekleri ilkesini getirmitir. Hicr 1316 (1898-1899) tarihli Maarif Salnamesinde yer alan bir hkm de ok nemlidir. Bu, Cumhuriyet dneminin banda meslekte aslolan muallimliktir biiminde ifade edilen ilkenin, eitim tarihimizde daha nceden benimsenip ifade edildiini ortaya koymaktadr. 1316 tarihli Salnamede yer alan hkm yledir: Darlmuallimni bitirenler nce retmenlik snf (meslei) iinde ilerleyip sonra dad mektepleri ve maarif mdrlkleri gibi uygun bir greve atanacaklardr. Fakat bu ykselme iin retmenlikte be yl iyi hizmet vermi olmak arttr. Grld gibi bu hkm, eitim yneticilii grevinin, baz artlarla, retmenlere verileceini ifade ediyor ki, daha sonra, gnmze kadar da hep byle olagelmitir. C. Kadnlar in Yeni Orta retim Kurumlarnn Almas ve Yeni Bir retmen Tipinin Yetitirilmesi 1. Yeni Alan Kz Okullar Kzlar iin ilk Rdiye, Ocak 1859da stanbulda ald. Buna Cevri Usta (Kalfa) nas Rdiyesi, Sultanahmet (At Meydan) Kz Rdiyesi de denmitir. O yllarda, sbyan mekteplerindeki kz ve erkek ocuklar birbirlerinden ayrlp ayr okullarda renim grmeye balamlard. Bu uygulama ilk kez Nisan 1847 Tlimat ile balatlmt. Yapm 1819-1820ye giden Cevri Usta Sbyan Mektebinin binasnn da kzlara ayrlp Rdiye dzeyine getirilmesi plnland. Eitim Bakanl Sadarete (Babakanla) bir tezkere gndererek bu giriim iin izin istedi.19

19

Eitim Bakanl bu yazsnda, her devlet ve milletin mutluluu, halknn bilgisizlikten kurtulmasna baldr diyor ve bunun da ncelikle ocuklarn iyi bir eitim renim grmeleri ile salanabileceini ekliyordu. Bakanln kzlarn eitimine ilikin grleri de zetle yleydi: Mahalle (sbyan) mekteplerinde imdiye kadar kz-erkek kark retim yaplmtr. Bunda baz sakncalar vardr. Bundan baka eitim de istenildii gibi yaplamyor. Bu nedenle kzlar iin de (erkek ocuklar iin olduu gibi) ayr bir okul alarak emin ve ehliyetli hocalar tayin edilerek retim yaplmas uygun olacaktr. Fakat imdilik masrafl ve kapsaml bir giriime gitmeyip Sultanahmetteki Cevri Usta Mektebinin kz Rdiyesi haline getirilmesi ve burada kzlara zg sanayi retilmesine (uygulamal bilgiler retilip beceriler kazandrlmasna) izin verilmesi 2. Kz retmen Okulu Darlmuallimat Kzlarn eitimi iin ilkretimden daha st dzeyde bulunan Rdiyelerin 1859da almaya balamas Trk eitim tarihinde ok nemli bir gelime olmakla beraber, baka rnekleri de olduu gibi, mantk bir ncelik sonralk gznnde tutulmamt. Ayn yol, 1839larda erkek ocuklar iin Rdiye mektepleri alrken de izlenmiti. yle ki, bu alan yeni okullara nereden retmen salanacakt? Buralara yeni bir zihniyetle ve yeni bilgilerle yetimi retmenler atanmas beklenirdi. te bu okullara retmen yetitirilmesi 10 yl kadar sonra ele alnabilmi, bylece erkek Rdiyelerine retmen salamak iin 1848de Darlmuallimn, kz Rdiyelerine ve kz sbyan mekteplerine kadn retmen salamak iin de 1870de Darlmuallimat adnda bir kz retmen okulu almtr. lk yllarda kz Rdiyeleri iin yeterli say ve nitelikte kadn retmen bulunamadndan yal ve iyi ahlkl erkek retmenler grevlendirilmiti. Sadece diki, nak gibi baz elii dersleri iin Mslim ve gayrimslim kadn retmenler (ustalar) altrlmt. Fakat, kz Rdiyelerinde artk gen kz olma yalarnda bulunan kzlarn o dnemlerde retmenlerinin mutlaka kadn olmas gerektii dnlyordu. nk onlar artk tesettr (rtnme) yana gelmi oluyorlard. Eyll 1869da yaynlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi de kzlar iin bir retmen okulu (Darlmuallimat) alaca hkmn ve ayrntl dzenlemeler getirmiti. Kz retmen okulunun almas iin hemen hazrlklara giriildi. stanbulda Sultanahmette Yerebatan caddesinde ahap bir konak kiralanarak okul binas olarak dzenlendi. Gazetelere de renci ve retmen salamak iin ilnlar verildi. Bu ilnlardan Ekim 1869 tarihli birinde bavuracaklarn Trkede olduka okur yazar olmalar gerektii belirtiliyordu. Darlmuallimatn Al

20

Darlmuallimat, 26 Nisan 1870 Sal gn, Eitim Bakan Saffet Paann bir nutku ile ald. Alta, st dzey eitim yneticileri ve memurlar, okulun retmenleri ve rencileri hazr bulunmulard. Eitim Bakan Saffet Paann nutku bir ok adan ilgin ve kadn retmen tarihimizin nemli bir belgesi olduu iin onu bugnk dile aynen aktarmamz yararl olacaktr: Kadnlar, yaratllar gerei her trl saygya lyk olduklar gibi, eitim renim grmelerine de zen gstermek gerekir. nk bir ocuk beikten okula balayncaya dek yalnzca annesinin eitiminin altndadr ve bu sre iinde ocuklarn zihnini megul edecek bir ey olmadndan duyduklar zihinlerine yerleir. Bu nedenle annelerin ocuk eitiminde byk bir pay olduu aktr. Erkeklerin bilgi ve beceri kazanmalar gerekli olduu gibi, kadnlarn da eitli bilgilerle ve onlarn ziynetleriyle de kendi gzelliklerini sslemeleri gerekir. nceleri, slm hatunlarndan edebiyatn inceliklerini bilen ve air kadnlar ortaya kmtr; bunlarn adlar edeb eserlerde yazldr; kendileri zeklar, stn kavraylar ve bilgileri ile nldrler. Avrupada da bir ok air ve yazar kadnlar yetimitir ve onlarn saygn eserleri halen okunmaktadr. Dou lkelerinin erkek ve kadnlar, kiisel akl ve yetenek bakmndan her trl sosyal ve msbet bilimi renmeye ve her eit meslek ve sanat ileri dzeye gtrmeye yetkin olduklar halde, imdiye kadar bu alanlarda geri kalmalar, zellikle kadnlarn eitimden hi nasiplerini alamamalar, yalnzca, renim olanaklar yokluundan kaynaklanmtr. nk, Osmanl Devletinde imdiye kadar kadnlar iin orta dzeyde okullar bulunmadndan, kz ocuklar sekizer onar yalarna kadar sbyan mekteplerine devam ederek harekeli (iaretlenmi) yazy okuyacak kadar kalrlar, kimileri de evlerinde baz din metinleri okumay renirlerdi. Bundan daha ileri dzeyde onlar iin okul bulunmadndan, zavall kzlar bu halde kalrlard. Oysa, kadnlarn bilim renerek yaratllarn sslemelerine hi bir engel olmad gibi, bilim renmek erkek ve kadn her Mslmana farzdr hadisi, kadnlarn da erkekler gibi renim grmelerini gerektirir. yi bir eitim grm ve dnyann durumunu tanm olan kadnlarn her zaman namus ve saygnlklarn korumay kendilerinin en nde gelen grevi bileceklerine phe edilemez. Bir ok sanat ve bilgi vardr ki bunlar yaparak hayatn kazanmaya kadnlarn rtnm olmas asla engel deildir. Avrupada yzbinlerce kz ve evli kadn evlerinde eitli el ileri yaparak geimlerini saladklar halde, slm kadnlarnn byle eyler yapmamalar ve bir madd kazantan yoksun olmalar znt vericidir. stanbulda kz ocuklar iin okullar olmadndan onlar erkek ocuklarla beraber okuyorlard. Bunda baz sakncalar grlerek geen yl erkek ve kz ocuklar ayrlm ve eitimsever Padiahmzn sayesinde stanbulun eitli yerlerinde 7 adet kz Rdiyesi almtr. Fakat bunlarn retmenleri erkek olduu iin, yalar 9 ve 10u geen kzlar, rtnme gerekesiyle bu okullarda iki yldan fazla kalamayacaklardr. Oysa, iki ylda yeterli dzeyde bilgi renemeyecekleri aktr. Bu nedenle, kzlarn kz Rdiyelerinde 4 yl kalabilmeleri retmenlerinin kadn olmasna baldr.

21

te, bundan byle, gerek kz sbyan, gerek kz Rdiye mekteplerine kadn retmenler yetitirmek amacyla bir Darlmuallimat kurulmas gerekli olmu ve bu husus Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde yer almtr. Bugn, uurlu olmas dilei ile aln yaptmz bu okuldur. Daha sonra, gayrimslim kz mektepleri iin de kadn retmenler yetitirilmek zere baka snflar da alacak, ve gerekli retmenler salanacaktr. Bu Darlmuallimat, Padiahmzn en yce kurulularndan biridir ve kadnlarn eitimine sonsuz yararlar salayacaktr. Bu yce baardan dolay Padiahmzn mr ve annn artmas iin her an dua etmek zerimize bortur. O tarihte Osmanl Padiah Abdlaziz (1861-1876) idi. Darlmuallimatn

DersleriDarlmuallimatn ilk programnda u dersler bulunuyordu: Mebdi-i UIm- Diniye ve Ahlk, Kavid-i Lisan ve na, Hesap, Nak ve Ameliyt-t Hiyatiye, Resim, Hatt- Sls ve Nesih, Tarih-i Osman, Corafya. 1873-1874te Rika yazs ile bir yl sonra da Mzik dersi kondu. Bu sonuncu ders balangta, rencilerin daha nemli ve yararl derslerle ilgilenmelerini engeller dncesi ile programa alnmamt.20 1874-1875te, Darlmuallimatn 3. Snfna Tlim-i Elifba adyla bir ders konmutur. Bu, Alfabe ve okuma yazma retimi anlamnda bir zel retim yntemi dersidir. Bylece, o yllarda Usl-i Tedris adyla daha genel bir retim yntemi dersi olmasa da bir zel retim dersi programlarda yer almtr. Usl-i Tedris, yani retim Yntemi dersinin konmas ve gelitirilmesinde ve kzlarn eitiminde Aye Sdka Hanmn nemli bir yeri vardr. Ulemdan bir zatn kz olan Aye Sdka Hanm Beyolundaki Zapyon Rum Kz Lisesinde okumu ve Darlmuallimata Padiah Abdlhamitin iradesiyle Corafya, Ahlk, Elileri retmeni olarak atanmt. Padiah, iradesinde, onun iin rendiini lnceye kadar vatandalarna retsin diyordu. Aye Sdka Hanm, o srada bu meslek okulunda Pedagoji dersinin olmamasn eksiklik olarak grm ve byle bir dersin konmas iin Eitim Bakanlna neride bulunmutur. Bakanlk, bu neriyi dikkate alm, UsI-i Tedris dersini programa koyarak retmenliini de Aye Sdka Hanma vermitir. O bu dersi be yl okuttuktan sonra 1897de Usl-i Tlim ve Terbiye Dersleri balyla bir de ders kitab yazmtr. Kitap, onun derslerinde okuttuu bilgilerden ve Batdaki kitaplardan yapt alntlardan olumutur. Bu bizde ilk eitim bilimi kitaplarndandr. zetle, Aye Sdka Hanm ilk kadn eitim bilimci yazarmzdr. Sz geen kitabnn ilk cmlesinde, bir lkenin uygarlnn lsnn en doru kstas kadnlarn eitimlerinin dzeyidir der. Aye Sdka Hanm 1903te 32 yanda lmtr. Darlmuallimatn 1895 tarihli programnda Usl-i Tedris dersi iinde Usl-i Tedris ve dare-i Mektip konular ilenecekti. Bunlar ocuklar tanmak, retim yntemleri, okul ynetimi ile ilgili vs. konulardr. Burada, okulda zellikle dare-i Mektip (Okul Ynetimi) adyla bir dersin yer almas nemli bir gelimedir. retmenleri Darlmuallimatn ilk Mdr Emin Efendidir. Din ve ahlk derslerini Musa Efendi, hesap ve corafyay smail Efendi okutuyordu. Yaz retmenleri Sls iin Hac Rait, Rika iin Arif

22

Efendiler idi. Nak retmenleri Hate Hanm ve Madam Armik, resim retmeni Madam Balker idi.21 1880li yllardan itibaren Darlmuallimatta gerek idar kadroda gerekse retim kadrosunda kadn eitimcilerin says artmaya balamtr.22 1882-1883 retim ylnda, Sbyan besindeki 4 retmenden 4, Rdiye besindeki 7 retmenden 3 kadndr. Dahas bu retmenler, artk sadece meslek derslere deil teorik derslere de girmeye balamlardr. Ayn tarihte, Nakiye Hanmn Tarih-i Osmn dersine girmesi bunu gstermektedir. zellikle 1900lerin bana doru, Darlmuallimat mezunlarnn kendi okullarnda retmen olarak grevlendirilmesi ile kadn retmenler okulda mutlak bir ounlua sahip olmutur. Nitekim 1897-1898de, okuldaki Mdr dahil 6 erkek retmene karlk daimi ve ek grevli olarak 18 kadn retmen bulunuyordu. Ynetimi 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, 71. maddesinde u hkm getirmiti: Darlmuallimatn bir kadn mdr ile eitli dersleri iin kadn retmeni, nak ustas ve iki hizmetisi bulunacaktr. Kadnlardan istenilen ekilde retmen yetitirilinceye kadar yal ve edepli olmak artyla erkeklerden retmen tayin edilebilir. Yukarda da belirttiimiz gibi, Tanzimattan sonra alan kz Rdiyeleri ile stanbul Darlmuallimatna ve tarada alan Darlmuallimatlara kadn retmen tayini esas kabul edilmi, kadn bulunmazsa, yal ve edepli olmak artyla erkek retmenler tayin edilmilerdir. Erkek retmenlerin irkin olmas da aranan bir nitelik olmutur. O dnemlerde yal ve olgunluk ya terimleriyle anlalan en az 40 yatr. Kz okullarna retmen atanmasna ilikin yasal kaynan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 71. maddesinde bulan bu uygulama II. Merutiyet dnemi (1908-1918) ortalarna kadar srp gitmitir. Darlmuallimatn ilk kadn Mdr kimdir ve ne zaman atanmtr? Hicri 1299 tarihli Devlet Salnamesi ne gre Fatmatzzehra Hanm Kasm 1881de Mdr grnyor. Bu onun az daha nce, muhtemelen 1880-1881 retim ylnn iinde greve atand anlamna geliyor. 1933te stanbul Kz Muallim Mektebi-Darlmuallimat bal ile yaynlanan eseri hazrlayanlar ise, Fatmatzzehra Hanmn 1879-1880 ders ylnda Mdrlk yapmaya baladn yazarlar. Bu eseri 1933te hazrlayanlarn o tarihte ilk ve salam bilgi ve belgelere ulam olduklar dnlebilir. Osman Ergin de bu kaynaktan yararlanm ve 1879-1880 tarihini vermitir. Az yukarda da belirttiimiz gibi, Darlmuallimatn 1870te almasndan 7 ay nce yaynlanan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi bu okulun bir kadn Mdr olacan hkme balamtr. Byle bir kadn Mdrn ilk kez Kasm 1881den nce greve getirildiini de bir st paragrafta grm bulunuyoruz. Ancak, Temmuz 1895de, Abdlhamit dneminde yaynlanan Darlmuallimat

Tlimatnamesinde, okulun bir erkek Mdr ve onun maiyetinde bir kadn Mdr olaca belirtilmitir. Bu Tlimatnameye gre kadn Mdr okulun d ileri ve yazmalarna asla

23

karmayacak, okulun i ilerinde de, erkek Mdrn onayn almadan kk ya da byk herhangi bir uygulamaya kesinlikle giriemeyecektir. Bylece, 1895 Tlimatnamesi, kadn Mdrn konumunu erkek Mdrden daha alt dzeyde belirlemi, onun ynetimle ilgili yetkilerini ve grevlerini geni lde kstlam, gerek ynetimin ve yetkilerin erkek Mdrde olduunu aka belirtmitir. Bu hkmler kanmzca, o tarihten 26 yl nce yaynlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesine gre daha geriye giden bir zihniyetin iaretidir. rencileri, Mezunlar Darlmuallimatn rencileri tmyle gndzl idi. Darlmuallimat ilk mezunlarn 1873te verdi. Snavlar 27 Haziranda balad. Son snfta (3. snf) 21 renci vard. Biri snava girmedi, dier de ikmale (btnlemeye) kald. Bylelikle Darlmuallimattan ilk kez 17 bayan mezun oldu. Snav u derslerden yapld.23 Arapa, Farsa, Hesap, Corafya, Tarih, na, Rika, Sls, Nak, Resim. skdarl Hafz Fethiye Hanm her dersten tam not alarak birinci oldu ve fevkalde mkfata lyk grld. Dier iki renci de mkfat ve ayrca renci de zikr-i cemil (eitli renci dlleri) kazandlar. Darlmuallimatn ilk mezunlarnn en k 14, en by 30 yanda idi. Bu ilk mezunlar stanbul iindeki kz mekteplerine retmen olarak atanmlardr. II. Abdlhamit dneminde, eitimdeki genel nicelik gelimelerine paralel olarak kzlarn eitimi konusunda da nemli abalar harcanmtr. Nitekim, bu dnemde taraya yaylan kz Rdiyelerinin says 74e ulam, bylece orta retimin ilk dzeyinde okuma imkn bulan kzlarn says artmtr. Darlmuallimatn ders programlarnda ve renci saylarnda da gelimeler grlmtr. Bu arta paralel olarak okulun mezun says da her geen yl biraz daha artarak 1901-1902 retim ylna kadar toplam 381e ulamtr. Bu, Darlmuallimattan o tarihe kadar her yl ortalama 12 kadar kadnn retmen olarak mezun olmas demektir. Bu saysal veriler, phesiz, lkenin kadn retmen ihtiyac karsnda ok yetersizdir. Bununla beraber, o yllarda Darlmuallimattan mezun olan kadn retmenler kz Rdiyelerinin yaygnlamasnda ve kz ocuklarnn gerek kz sbyan gerek kz Rdiyeleri dzeyinde okullama oranlarnn artmasnda bata gelen etmen olmulardr. retmenlik Mesleine Giri 1870te kzlar iin Darlmuallimat adyla bir retmen okulunun almas Trk eitim tarihinde ok nemli bir olaydr. 22 yl nce, 1848de erkekler iin Darlmuallimn adyla bir retmen okulu almas da byledir. Artk retmenler yalnzca bu okullarn mezunlarndan m atanacakt? retmenliin mesleklemesi ile ok yakndan ilgili olan bu sorunun cevab, az yukarda Darlmuallimn mezunlarnn retmen atanmalarndan ve hakk- rhandan sz ederken aklanmtr.

24

Sonu ve Genel Deerlendirme Trkiyede ada anlamda retmenlik mesleinin douuna ilikin yukarda yaptmz aklamalardan ok nemli bir takm sonular kmaktadr. Bunlarn bir ksmn maddeler halinde aada zetliyoruz: 1. lk kez 16 mart 1848de Darlmuallimn adnda bir retmen okulu alrken, bu giriimi balatan yetkililerin kafasnda, eitimin bir bilim olduu, retmenliin eitim ve retim yntemi bilgisine dayanan bir meslek olduu inanc vard. te bu dnce, Trkiyede ada anlamda retmenlik mesleinin douuna gtrd. Daha sonra, gnmze kadar 150 yllk bir srede, retmen yetitirme ve atamalarn bu ltn uygulanp uygulanmadna bakarak deerlendirmek gerekir. 2. Darlmuallimnin balangta medresenin etkisinde kalmas, onun takdire deer baz ama ve uygulamalarn unutturamaz. Bunlar, kurumun 1 Mays 1851 tarihli Nizamnamesini hazrlayan mdr Ahmet Cevdet Efendinin bu okula ilk ders olarak Eitim ve retim Yntemi dersini koymas, retmen yetitirmede nitelie ncelik vermesi ve retmenin saygnl ilkesini getirip savunmasdr. O, bu Nizamname ile retmenlik mesleinin temellerini salam atm, retmen okulunun medrese dnda, yeni bir anlayn ve bir meslein okulu olduunu vurgulamtr. 3. retmen olarak yetimeyenlerin meslee ilk kez atanmas 1860da gereklemitir. Bu yolu aan da, ilk Eitim Bakan Abdurrahman Sami Paadr. retmen olarak yetimeyenlerin meslee atanmas yolunu aan resm makamlarn ileri srdkleri iki temel gereke unlardr: * retmen okulu rencilerinin sayca yetersizlii. * retmen okulu rencilerinin bazlarnn bilgi bakmndan ehil olmamalar. Zamanla, baka nedenlerle, meslee dardan atamalar yaplmsa da, bu iki neden genellikle geerli kalmtr. 4. retmen olarak yetimeyenlerin meslee atanmas balangta geici kaydyla yaplm, fakat, ekseriya grld gibi, bu geici durum son derece srekli olmutur. 5. 1860da ilk kez dardan retmen atamalarna giriilirken, o tarihte Rdiye mektepleri iin duyulan ve Darlmuallimnin karlayamad ileri srlen retmen a, iki elin parmaklar ile saylabilecek kadar azdr. u halde, bu, zmlenmesi ok kolay bir sorundu. Darlmuallimnin renci says artrlp nitelik ykseltilebilir ve dardan retmen atanma yolu kesinlikle almayabilirdi 6. Ancak, 1860da Bakanln dardan retmen alma yolunu amasnda 1851 tarihli Nizamnameyi yapan Ahmet Cevdet Efendinin akla gelmedik ok iyi niyetli bir uygulamas etkili olmutur. nk o retmen okulunda nitelii ykseltmek iin renci saysn azaltmtr. Bu doruydu, ama iyi bir plnlama deildi.

25

Yakn bir gelecek bile ngrlememi, Rdiye mekteplerinin ksa srede sayca artacaklar dnlememiti. Bylece, yeterli sayda ve nitelikli retmen yetitirme alannda ilk plnlama baarl biimde yaplamamtr. 7. Dardan ilk kez retmen atamalarna kar Darlmuallimn rencilerinin gsterdikleri tepki takdire ayandr; bu, onlarda meslek bilincinin gl olduuna iarettir. 8. 1870de Darlmuallimat adnda bir kz retmen okulu almasyla da kadnlar iin ada anlamda retmenlik meslei balar: Bylece devlet artk, bir meslek rgn eitim kurumunda, dzen, disiplin iinde, sistemli ekilde, meslek formasyon sahibi kadn retmen yetitirme iine girimi olmaktadr ve byle yetien kadnlara memur stats iinde i vermektedir. 9. Ancak, yasal metinler, kadn retmenlerin maa bakmndan ve okul yneticisi olabilmeleri asndan eitli kstlamalar getirmeseydi, kukusuz retmenlik meslei kadnlar asndan daha imrenilir dzeye gelecek, bu da genel olarak kzlarn daha abuk ve geni apta okullamasn kolaylatracakt. nk, onlarn nnde bir ok baarl, etkin kadn okul yneticisi rnekleri ve modelleri olacakt. 10. retmen okullarnn uzun yllar baarlarn snrlayan etmenlerden biri de onlarn genellikle eski, kiralk binalarda retim yapmalar, bir binadan tekine tanp durmalardr. Bu kurumlara devletin bina bakmndan genellikle uygun bir eitim ortam salamam olmas onlarn etkilerini, baarlarn snrlamtr. 11. Trk eitim tarihinden kan deerli dersleri iyi renip her geen gn daha nitelikli bir retmen yetitirme ve atama politikas uygulamak gerekirken, 1970li yllarda onbinlerce gencin hzlandrlm, mektupla retmen yetitirme gibi yollarla yzeysel bir eitimden geirilip retmen yaplmas artcdr. Bu, yetkililerin iyi bir retmen yetitirme ve atama plnlamas yapmamalarnn sonucudur. Bylece, 1996da 50 bin isiz niversite mezununun snav bile yaplmadan ilkokul retmeni olarak atanmas ise akl almaz bir uygulamadr. Sonuta, 2001de, ilkretimde grev yapan retmenlerin geldikleri kaynaklarn eidi 433e ykselmitir! Oysa, 1973 tarihli Mill Eitim Temel Kanunu, retmenlii zel bir ihtisas meslei olarak tanmlar (md. 43). Herkesin yapabilir hale getirildii, ok nemli retmenlik mesleine, bizzat ilgili makamlarca, zel bir ihtisas meslei olma nitelii kaybettirilmemi midir? Ucuz, abuk ve bazen de politik amalarla retmen salamak dncesi ile hareket edilmesi, retmenlik mesleine zarar verdii gibi, genel eitimin ve retimin niteliini de drmtr. htiya ne kadar cil ve byk olursa olsun, bu, niteliksiz retmen yetitirilmesini ve atanmasn asla hakl gsteremez. htiyacn cil ve byk olmas, ancak, zamannda ok iyi ve istikrarl plnlama yaplmasn ve uygulanmasn gerektirir. Baka bir deyile, 1860da devletin dardan atamalar iin ileri srd ihtiya var gerekesi, 2002de, yani 142 yl sonra, hl ileri srlemez! 12. Ayrca, meslein glenmesi sadece uygun retmen yetitirme ve atama politikalar ile de salanamaz. Bir an nce meslein ekonomik ve sosyal statsnn de glendirilmesi gerekir.

26

1 2 3

Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi. Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, C. 1-2, s. 572. Cemil ztrk, Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, s. 4; Cemil ztrk, Trkiyede

Dnden Bugne retmen Yetitiren Kurumlar, s. 150-151. 4 5 6 7 Ayn yerde. Ergin, a.g.e., C. 1-2, s. 571-572. ztrk, Trkiyede Dnden Bugne retmen Yetitiren Kurumlar, s. 151. Yahya Akyz, Darlmuallimnin lk Nizamnamesi (1851), nemi ve Ahmet Cevdet Paa;

Yahya Akyz, Trkiyede retmenliin Temelleri Salam Atlmt. 8 9 10 11 12 13 14 Mahmut Cevat, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilt ve craat, s. 62. ztrk, Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, s. 6-7. Ayn yerde. Ayn yerde. Akyz, Darlmuallimnin lk Nizamnamesi (1851), nemi ve Ahmet Cevdet Paa. Yahya Akyz, lkretimin Yenileme Tarihinde Bir Adm: Nisan 1847 Tlimat. Yahya Akyz, Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri, s. 38-40; Akyz,

Trk Eitim Tarihi, s. 228-229. 15 Yahya Akyz, retmen Okulu Dndan lk Kez retmen Atanmasna likin Orijinal

Belgeler (1860-1861) ve Tarih Geliim. 16 H. Hseyin Dilver, dadlere retmen Alm ve Orijinal Bir Snav Belgesi, Mill Eitim,

Tem. A. Eyl. 1999, Say 143, s. 61-64. 17 Yahya Akyz, Mlkiye Mektebi ve Mlkiyelilerin Trkiyede Modern Eitimin Gelimesine

Katklar. (Sz konusu Mlkiye Mektebi, imdiki Ankara niversitesinin Siyasal Bilgiler Fakltesinin ilk ekli olan kurumdur). 18 19 Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 230. Yahya Akyz, Osmanl Son Dneminde Kzlarn Eitimi ve retmen Faika nlerin

Yetimesi ve Meslek Hayat. 20 ztrk, Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, s. 13.

27

21 22 23

stanbul Kz Muallim Mektebi-Darlmuallimat (1870-1933), s. 6. ztrk, Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, s. 14. stanbul Kz Muallim Mektebi-Darlmuallimat (1870-1933), s. 6-7.

AKYZ, Yahya: Trk Eitim Tarihi (Balangtan 2001e), stanbul, 2001 (8. Bask), 458 s. , Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri (1848-1940), Ankara, 1978, 332 s. , Darlmuallimnin lk Nizamnamesi (1851), nemi ve Ahmet Cevdet Paa, Mill Eitim, Mart 1990, Say 95, s. 3-20. , retmen Okulu Dndan lk Kez retmen Atanmasna likin Orijinal Belgeler (18601861) ve Tarih Geliim, Mill Eitim, Oc. ub. Mart 1998, Say 137, s. 6-16. , nce retmeni Glendirmek Gerek, Milliyet, 28 ubat 1978. , Mlkiye Mektebi ve Mlkiyelilerin Trkiyede Modern Eitimin Gelimesine Katklar (Baslmam inceleme). , Osmanl Son Dneminde Kzlarn Eitimi ve retmen Faika nlerin Yetimesi ve Meslek Hayat, Mill Eitim, Tem. A. Eyl. 1999, Say 143, s. 12-32. , retmenlik Meslei ve Osmanlda Kadn retmen Yetitirilmesi, Tarih ve Toplum, Mart 2000, Say 195, s. 31-43. , Y.: Tanzimattan Cumhuriyete Okul Yneticiliinde Dnmler ve Kadnlarn Okul Yneticilii, Tarih ve Toplum, Mart 2001, Say 207, s. 57-63. , Trkiyede retmenin retmen ve Meslek maj, Eitim Fakltesi Dergisi, 1978, C. 11, Say 1-2, s. 115-121. , lkretimin Yenileme Tarihinde Bir Adm: Nisan 1847 Tlimat, OTAM, 1994, Say 5, s. 1-47. , Trkiyede retmenliin Temelleri Salam Atlmt, Yeni Trkiye (Eitim zel Says), Ocak-ubat 1996, Say 7, s. 471-476. ERGN, Osman: Trkiye Maarif Tarihi, stanbul, 1977, 5 C. DLAVER, H. Hseyin: dadlere retmen Alm ve Orijinal Bir Snav Belgesi, Mill Eitim, Tem. A. Eyl. 1999, Say 143, s. 61-64. stanbul Kz Muallim Mektebi-Darlmuallimat (1870-1933), stanbul, 1933, 220 s.

28

MAHMUT CEVAT: Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihe-i Tekilt ve craat, stanbul, 1338 (1922), 524 s. MUALLM CEVDET: Darlmuallimnin 70. Sene-i Devriyesi, Tedrisat Mecmuas, Mart 1332 (1916), No: 6, s. 175-200. ZTRK, Cemil: Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, Ankara, 1996, 274 s. , Trkiyede Dnden Bugne retmen Yetitiren Kurumlar, stanbul, 1998, 342 s. SATI. Merutiyetten Sonra Maarif Tarihi, Muallim, 15 ubat 1334 (1918), Say 19, s. 654-665. UZUNARILI, . Hakk: Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara, 1965, 349 s.

29

Medreselerdeki Personel eitlilii ve Sosyal Mobilizasyon / Do. Dr. Ahmet Cihan [s.26-34]
Dicle niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye A. Medreselerde stihdam Edilen Deiik Hizmet Sektrndeki Personel Medreselerde eitim gren renciler ile hizmet veren tm personeli yerine getirdikleri hizmet eitliliine gre klasifiye etmek istediimizde bunlarn tamamn iki ayr grupta toplamak olas grnmektedir. rgn eitim kurumu olan medreselerin asli unsuru olan rencileri, mderris ve ona yardmc konumda bulunan muid ve ve mlazimleri eitim-retim kadrosu ierisinde; medrese eyhi, ktphaneci, mcellid, imam, mezzin, kapc, temizliki, sucu ve kandilci ve benzerlerini ise idari ve hizmet personeli erevesinde ele almak mmkndr. 1. Eitim-retim Kadrosu A. retim Elemanlar Medine medreselerinde, klasik Osmanl eitim kurumlarnda her zaman olmas gerektiini dndmz retim elemanlarndan sadece mderrislerin bulunduunu mahede ediyoruz.1 Genel olarak tek mderrisli olduunu bildiimiz Osmanl rgn eitim kurumlarnda olduu gibi, Medinedeki medreselerin her birinde sadece tek bir mderris kadrosunun bulunmas yadrganacak bir durum olmasa gerek. Kald ki, medreselerde tek bir mderris kadrosuna rastlanlmas ayn medresede baka bir retim elemannn full-time veya part-time olarak grev almad anlamna gelmemektedir.2 Salkl veri toplayabildiimiz 1842-1850 yllar arasndaki 8 yllk bir sre ierisinde Medinede bulunan 7 medreseden sadece nde aktif olarak mderrisler, dier ikisinde mderris vekili grev yaparken, birinde herhangi bir kayt bulunmamaktadr. Mderris vekilliini her zaman eit statdeki birinin yrtp yrtmediini bilmiyoruz. Ancak, vekalet grevini stlenen ahsn, kimi durumlarda belirli bir zaman iin, kimi durumlarda ise srekli olarak, medrese ierisinde retim eleman veya idari personelden biri olduu gibi, kurum dndan eitim-retim yetenei olan bir ahs olabilecei de anlalmaktadr.3 Herhangi bir medresede mderris ve mderris vekilinin birlikte bulunup bulunmadn tespit edebilmek, kimi zaman, olduka g olmaktadr. Byk olaslkla, her medresede, mderris ve mderris vekilinin birlikte, kadrolu olarak, grev yaptn; ancak her ikisinin birden, ayn anda, medresede bulunma zaruretinin olmadn, biri varken dierine gereksinme duyulmadn syleyebiliriz.

30

Mderris, medrese dnda kendi ahsi konutunda veya medrese vakfna ait zel tahsisli mekanda ikamet ettii zaman, mderris vekilinin medrese odalarnn birinde kaldn tahmin ediyoruz.4 Bunun, eitim-retim kurumlarnn zerkliinden kaynaklanan bir durum olup olmad tartlmas gereken bir konudur. Medinede yer alan 7 medrese ierisinde muid ve mlazim gibi yardmc retim eleman ikamet etmemektedir. Bu durum, sz konusu kentte ina edilen medreselerde muidlere oda tahsis etme geleneinin olmamasndan kaynaklanabilecei gibi, Medinede bulunan Nebevi Hazinesinden sadece medrese rencileri ile asl ders hocalarna ve dier baz personele aylk tahsisat verilmesinden, aksine muid ve mlazim gibi eitim hizmetleri yardmc kadrosunda bulunanlara muayyen bir deme yaplmamasndan ve dolaysyla veri elde ettiimiz defterlere bu ekilde gemi olmasndan da domu olabilir. B. renciler renciler, tm dier rgn eitim kurumlarnda olduu gibi medreselerin de asli unsuru ierisinde yer almaktadr. Her bir eitim kurumundaki renci saysn belirleyen unsurlarn banda, kurumu tesis eden ahslarn ngrm olduu dzenlemeler yannda, giderleri yklenici organizasyonlarn mali kapasitesi gelmektedir. renciler, Medinedeki 7 medresede ikamet eden toplam nfusun, yllara gre, %78i ila %86s arasndaki bir orann tekil etmektedir. Toplam medrese nfusunun ortalama %80inden fazlasn oluturan bu kitlenin Medinedeki medreselerde eitim-retim yapan tm rencileri ihtiva etmedii, aksine sadece medreselerde ikamet ederek Nebevi Hazinesinden cret alanlar yanstt iddia edilebilir. Dier bir ifadeyle, gndzl olan renci grubu bu say ierisinde yer almamaktadr. Medreselerde kalanlar arasnda hemen hemen hi yerli renciye rastlanlmamas da buna iaret eden bir karine olarak kabul edilebilir. 2. dari ve Dier Hizmet Personeli Medreselerin idari ve hizmet personelinin eitlilii ve bu kadroda grev yapanlarn says, rgn eitim kurumlarnn ierisinde yer ald kompleksin bykl, dolaysyla bu kurumlarn finans kaynaklar arasnda yer alan vakflar ve dier yollardan salanan ayni ve nakdi gelirler ile dorudan ilintilidir. Bu nedenle, ok gl finans kaynaklarna sahip olmadn tahmin ettiimiz Medine medreselerinde grevli idari ve hizmet personeli, gerek hizmet eitlilii ve gerekse say bakmndan ok snrl kalmaktadr. A. Medrese eyhi Medreselerin eitim-retim faaliyetlerini koordine eden en yksek dzeydeki idari personelin eyh olduunu tahmin ediyoruz. eyhin, sz konusu bu grevi dnda, zaman zaman, talebelere dini, sosyal ve idari-siyasi konularda bilgi aktard ve tavsiyelerde bulunduu bilinmektedir.

31

Medinedeki

retim

kurumunun

tamamnda

bir

medrese

eyhinin

bulunmad

anlalmaktadr.5 Medrese eyhlii ou zaman mstakil bir grev olarak yerine getirilirken, zaman zaman da mderrislik veya mderris vekillii, ktphanecilik ve benzeri grevlerle birletirilerek tek bir kiiye verilmektedir.6 B. Ktphaneci7 Belirli bir kompleks ierisinde kurulmu olan medreselerin bal bulunduu ktphane byklne gre ve mstakil bir yap olarak ina edilen retim kurumlarndaki kitap saysyla doru orantl bir ekilde ktphaneci saysnda bir art olduu gibi, herhangi bir vakf kurcusunun vakfiyede tahsis ettii personel says da belirleyici olmaktadr. Hafz- ktp ve nazr- ktp olarak isimlendirilen grevlilerin says ile istihdam edilenlerin hizmet alan ve fonksiyonlar arasnda dorudan bir ilinti olduu da yadsnamaz. Kompleks ierisinde yer alan ve birden fazla medreseye hizmet veren ktphanelerde bulunan ktphaneciler kantitatif olarak fazla olduu zaman, aralarnda, mevcut kitaplarn bakm ve onarm, ba veya vakfetme yoluyla yeni gelen eserlerin kataloglarnn hazrlanmas ya da defterlere kayd bata olmak zere, kitaplarn kefaletle veya rehin karlnda dn olarak verilip alnmasnn dzenli bir ekilde yaplmas, kitap tetkikine gelmi olan aratrmac ve okuyuculara eserleri yorumlama ve tavzih etme ve hatta primitif dzeyde okuma-yazma eitimi ve namaz vakitlerinde orada bulunanlara namaz kldrma gibi konularda belirli bir iblm yaptklar anlalmaktadr. Bu durumda, ktphanenin genel koordinasyonundan sorumlu ktphaneciye hafz- ktb-i evvel denilmekte, dier ktphaneciler ise ya sorumluluk nispetlerine gre veya grevlendirme sra ve alanlarna gre derecelendirilmektedirler. Mstakil ina edilen medreselerde ise, kitaplarn okluuna gre, odalardan biri ktphane olarak tahsis edilebildii gibi, topluca namaz klnan veya grup halinde farkl derslerin ayn anda grlebildii byke bir salon ya da bir baka mekann bir blmnde dolaplar ierisindeki birka yz eserden meydana gelen bir ktphane oluturulabilmektedir. Mahdut saydaki yaptlaryla muayyen bir okuyucu kitlesine hitap eden spesifik amal kabul edilebilecek bu tr ktphanelerdeki hafz- ktp says da doal olarak ok snrl kalmaktadr. Kimi zaman, mstakil bir grevli verilmeden, mderris veya medrese eyhine veya bir baka kiiye part-time olarak ktphanecilik tevdi edilmekte;8 kimi zaman ise sz konusu rgn ya da yaygn eitim kurumuna belirli bir miktarda kitap banda bulunan ahs veya ahslar bir de ktphaneci tahsis etmektedir.9 Medinede bulunan 7 medreseden 4 tanesinde birer ktphaneci olduunu, dier 3te ise bulunmadn tespit ediyoruz. Medinedeki 3 medresede herhangi bir hafz- ktp kadrosunun olmamas mstakil bir ktphane olmad veya en azndan dolaplar ierisinde snrl saydaki yaptlardan meydana gelmi zel bir kitaplk bulunmad anlamna da gelmemektedir. C. Kapc10

32

Kapc, medreseye giren-kanlarn kontroln yapmak, dardan medreseye girmek isteyen yabanc ahslar nlemek; medresede ikamet edenlerin, gayrimeru ve hukuk d yollardan veya kurallara aykr olarak dardan getirmek istedikleri kii ve nesnelere engel olmak; medrese veya vakf ynetimi tarafndan belirlenmi zamanlarda kurumun kap/kaplarn ap kapamakla grevli olan ahsa denilmektedir. Ksacas, medreselerin gvenlik ve asayi ilerinden birinci derecede sorumlu olan kiinin kapc olduu sylenebilir. Osmanl dnemi medreselerinin tamamnda, her zaman, bir kapc bulunmayabilir. Ancak kapc, rgn eitim kurumu olan medreselerin orta byklkte olanlarnda, genellikle, bulunan hizmet personeli arasnda yer alr. Mstakil olarak bir ahsa kapclk grevi verilebilecei gibi, bir medrese rencisine ya da ayn kurumda alan bir kiiye ek grev olarak da tevdi edilmi olabilir. Medinedeki 7 medreseden sadece 2 tanesinde kapc bulunmaktadr. D. Kandilci11 Medreselerdeki eitim-retim mahalleri, ktphane, mescit, tuvalet ve benzeri yerlerde, dnemin aydnlatma arac olan kandilleri yakp sndrmekle grevli kiilere verilen isimdir. Bu grev de, dier kimi hizmetlerde olduu gibi, kimi zaman mstakil bir i olarak, tek bir kiiye verilmektedir.12 Ancak, medreselerin kaynaklarnn yeterli olmad durumlarda bu hizmet, bir baka kiiye, czi bir cret karlnda part-time olarak yaptrlmaktadr. Medinedeki toplam 7 medreseden sadece birinde, srekli olmamakla birlikte, kandilci bulunmakta, dierlerinde mstakil bir hizmet olarak bu grevi yerine getiren ahslara rastlanlmamaktadr. E. Temizleyici13 Klasik Osmanl medreselerinde, hizmet sektrnde grev yapan personelden biri de tuvalet temizleyicisi/kenns- heldr.14 Temizlik hizmetini yerine getiren ahslar, genel olarak, medrese ierisindeki benzer grevlerden birkan birden yrtmektedirler. Medine medreselerinde, sz konusu temizlik hizmetlerinin bir ya da birka kiide toplanp toplanmad eldeki mevcut verilerden tespit edilememektedir. ncelediimiz 1842-1850 yllar arasnda, Medinede bulunan toplam 7 medreseden sadece birinde kenns- hel hizmetini yerine getiren mstakil bir grevli olduu anlalmaktadr. F. Dier Hizmet Personeli Medine medreselerinde, yukarda ad geen grevliler dnda, her biri farkl eitim kurumlarnda olmak zere, tek bir tane mezzin, mcellid ve su sakas bulunmaktadr. Medinede bulunan medreselerin, dnlebilir. yukardaki kadrolarna bakarak, zengin finans kaynaklarna sahip olmad

33

Mamafih, Medine medreselerinin finansal kaynaklarn oluturan vakflar hakknda henz bilgi sahibi olamadmz iin, gerekten, medreselerin tamamnda, hangi sektrde, kadrolu ya da parttime statde ne kadar eleman bulunduunu ya da altrldn bir kalemde syleyebilmek bugn pek de olanakl grnmemektedir. Muayyen bir medresede eitim gren renci ile idari ve hizmet personelinin saysnda, yllara gre, ortaya kan nispi deime ve bunlara yaplan demelerdeki cret farkllklar her bir eitim kurumunun nceden belirlenmi fixed bir kadrosu ve btesi olmadna iaret etmektedir. Medinedeki medreselerde, eitim-retim kadrosunda bulunanlar ile idari-hizmet personelinin toplam medrese nfusu ierisindeki oran, yllara gre her bir medresede farkllk gstermekle birlikte, en dk %14, en yksek %22 olmutur. Medinedeki 7 medresede, eitim-retim, idari ve hizmet personeli olarak alanlarn varlndan, medrese hcresinde yatl olarak kalmalar ve Nebevi Hazinesinden aylk belirli bir cret alm olmalar nedeniyle, haberdar olabiliyoruz. Ksaca zetlemek gerekirse, Medine medreselerinde bulunan akademik, idari ve hizmet kadrosunda yer alan personelin, eidi ve adeti bakmndan, ok snrl olmas birka farkl nedenden kaynaklanm olabilir. Veri tabanmz oluturan ariv belgelerinin, Nebevi Hazinesinden sadece Medinedeki sz konusu 7 medresede ikamet eden personele yaplmakta olan demeleri ihtiva eden defterlerden olumu olmas; geleneksel olarak medreselerde grev alanlara, hizmetleri mukabili cret tahsis edildiini gsteren spesifik vakf muhasebe kaytlarna henz ulaamam olmamz, bu nedenler arasnda ilk srada yer almaktadr. Medinedeki medreselerin, zengin gelir kaynaklarna sahip byk vakflar tarafndan finanse edilen ve dolaysyla eitim-retim, idari-hizmet sektrnde birbiriyle az ok ilintili farkl alanlarda ok sayda mstakil personel istihdam edecek byklkte komplike yaplar olmamas da dier nemli bir faktr olarak dnlebilir. B. Medreselerdeki Sosyal Mobilizasyon A. stihdam Edilen Deiik Hizmet Sektrndeki Personelin Grev Sreleri lmiye zmresi ierisinde, yarg tekilat hiyerarisinde yer alan her dzeydeki kadlarn, klasik Osmanl dnemi sresince baz deimeler olmakla birlikte, nceden belirlenmi belirli bir zaman diliminde aktif grev alarak yer deitirdikleri bilinmektedir. Ancak, eitim-retim alannda faaliyet gsteren ilmiye zmresi mensuplarnn grev yaptklar kurumlardaki alma srelerini dzenleyen herhangi bir sistemden sz edilemez. Medreselerde grevli idari-hizmet personeli ile eitim-retim kadrosunda bulunanlarn istihdam srelerinin belirlenmesi hususunda, mparatorluun tamamndaki formel eitim kurumlarnda geerli, nceden belirlenmi, herhangi bir kurallar manzumesi olmad kanaatini tamaktayz. Gerek flexible olan, yani reguler olmayan grev srelerinin belirlenmesinde gerekse istihdam edilen muayyen kurumun hiyerari piramidindeki bir st dereceye ykselebilmek iin,15 bir kurum alanlarnn ya bir

34

sray takip ederek terfi etmeyi ifade eden meratib-i silsile sistemini izlemesi veya byk bir efor harcayarak, bilgi ve becerisiyle benzerlerinden farklln ortaya karp ksa srede pek ok yol kat etmesi gerekiyordu ya da merkezde siyasi otoriteye veya bu otoriteyi paylama konumunda bulunan ahsiyetlerle, tarada ise merkezi otoritenin taradaki temsilcileri olan ynetici ve denetilerle olduu kadar, ilgili kurulularn finans kaynaklar arasnda yer alan vakf yneticileriyle de sk bir diyalog kurulup srdrlmesi zorunlu idi. Daimi statde almayan hizmet personelinin, full-time istihdam edilen kadrolu personele nazaran ok daha sk biimde i deitirdii gzlemlenmektedir.16 Kapclk, temizlikilik, ktphanecilik ve benzeri hizmetler part-time olarak yerine getirildii zaman, herhangi bir limitasyon sz konusu olmadan, grev her an bir bakasna verilebilmektedir. Klasik Osmanl sisteminde, gnmz modern devletlerde olduu gibi, kamu tzel kiilii ve dolaysyla maal kamu personeli kavram henz teekkl etmediinden, hayat boyu istihdam edilme gibi bir durum sz konusu deildi. Grevin her an bir bakasna devredilme riskinin bulunduu bu sistemde, hizmeti yrtenler asndan negatif tezahrler olmakla birlikte; alanlar motive ederek verimlilii ykseltmesi bakmndan ve sunulan hizmette kaliteyi arttrmas asndan pozitif ynler ar basar. Medrese alanlar arasnda dnya gr asndan farkl sektrel cemaatlemelerin bulunmad, ancak menfaat birlii tarznda eitli gruplamalarn yaygn olduu dnlmektedir. Eitim kurumlarnda olmas muhtemel gruplamalar grev tahsislerinde olduu kadar, sre uzatmnda ve cretlerin belirlenmesinde de rol oynayan faktrler arasnda zikredilebilir. B. Medrese Odalarnda Kalma Sreleri Bata renciler olmak zere, akademik personel ile dier idari-hizmet kadrosunda grev yapanlarn medrese odalarnda kalmalarn dzenleyen ve mparatorluk genelindeki btn eitimretim kurumlarna amil balayc kurallardan sz etmek olas deildir. Bununla birlikte, her bir medrese veya kompleks ierisinde yer alan kurumlara giri-k, beslenme-barnma esaslarn belirleyen spesifik dzenlemelerin olduu da yadsnamaz bir gerektir. zel ve kamu tzel kiiliinin henz oluup teekkl etmedii klasik Osmanl sisteminde, eitim kurulularnn banileri veya finansrleri tarafndan belirlenmi olan kurallarn hukuki norm olarak ne kadar balayc olduu tartma gtrr bir konu olmas yannda, muayyen bir dnemde belirlenmi bu dzenlemelere uzun zaman dilimi ierisinde ne kadar uyulup uyulmad da pek fazla bilinmemektedir. Bu nedenledir ki, zerinde inceleme yaptmz Medine medreselerinde odalarda barnma sresinin asgari ve azami olarak tespitinde olduka zorlanmaktayz. 3,6 ve 9 ay sreyle kalanlar olduu kadar, 1, 2, 3 yl ve hatta daha fazla bir sre medrese odalarnda ikamet edenlerin bulunduunu da gzlemliyoruz. Salkl veri toplayabildiimiz 1842-1850 yllar arasnda, sadece bir medresede nfusun tamamnn yenilenmi olduunu, dier 6 eitim kurumunda ise, ayn dnemde,

35

asgari %7 ve azami %50lik bir kitlenin hi deimeden medrese odalarnda kaldn tespit ediyoruz.17 Medrese odalarnda ikamet edenler, kendilerinin tercihiyle veya medrese ynetiminin isteiyle olup olmad, herhangi bir nedene dayanp dayanmad bilinmemekle birlikte, tatil dnemleri ya da ders sresince, bulunduklar hcreden kartlmakta ve bu yerler bir bakasna tahsis edilmektedir. Medrese odalarna giri-klar, ay ortasnda gerekletii durumlarda,18 tahsis edilmi olan cretin 1/2si odaya yeni girene verilirken, dier yars daha nce ayn odada ikamet eden kiiye braklmaktadr. Dolaysyla, medrese odalarnda kalan ahslara yaplan bu demelerin kiiye tahsisinden daha ziyade hcreye tahsis edilmi olduu sylenebilir. C. Nfus Sirklasyonu Her bir yla ait verilere bakarak, bir rencinin medrese odasnda ne kadar bir sre kaldn ve dolaysyla yatl olarak eitim grdn; her yeni ylda, medreseye yeni girenlerin toplam leyli medrese nfusu ierisindeki orann, zelde giri-k yapanlarn her bir medrese ierisindeki yzdesini, yani her bir medrese nfusundaki yllk deime trendini, genelde ise Medine medreselerindeki sosyal mobiliteyi tespit etme olana yakalamaktayz. Her bir medresedeki renci miktar, farkl meslek gruplarnda alan elemanlarn saysndaki deime trendleri yllara gre belirli bir farkllk gstermektedir. Bir nceki yl ile sonraki yl arasndaki verileri deerlendirdiimizde, kimi zaman ne medrese odalarnda ikamet eden renci miktar ile eitli meslek gruplarna ait medrese alanlarnn saysnda ne de bu grevi yerine getiren kiilerde ve rencilerin ahslarnda bir deime olmaktadr. Kimi zaman ise, medreselerde eitim gren renciler ile eitim eleman ve yardmc hizmetler kadrosunda alanlarn nemli bir blm deimektedir.19 Medinedeki toplam 7 medrese genel olarak ele alndnda, ortalama yllk nfus deiiminin asgari %20, azami %37 civarnda olduu gzlemlenmektedir. Her bir eitim kurumundaki deime trendleri ayr ayr irdelendiinde ise, yllk deime orannn en yksek %52, en az %8 dzeyinde kald anlalmaktadr.20 Deime trendinin yava olduu dnemde, medreselere giri-k yapan renci saysnn az olmas nedeniyle, eitim-retim sresinin uzad ve dolaysyla bu durumun, medrese nfusu ierisindeki sirklasyonu yavalatt gibi, sosyal mobilizasyonu frenleyici ya da nleyici bir rol stlenmi olduu da ne srlebilir. Sonu olarak, toplumun formel eitim alm kalifiye elemanlar absorbe etme potansiyelinde ciddi bir daralma olduu iddia edilebilir. Blgelerden gelen rencilerin saysndaki azalma ve artma trendleri sadece medreselerdeki nfus sirklasyonunu ve sosyal mobilizasyonu etkilemekle kalmamakta, ayn zamanda Mslman tebann eitli sosyal gruplarndan szlerek formel eitim kurumlarna gelenlere, onlar belirli bir potada eritip, bir tr mind control operasyonundan geirdikten sonra, mparatorluun genelindeki farkl kitlelere slamn Sunni/Ortodoks yorumunu yaygnlatrma fonksiyonu verilmesiyle de dorudan

36

ilintilidir. Bir baka ifadeyle, etnik ve kltrel farkllklarn formel eitim kurumu potasnda kaynatrlp damtld, yeni bir formlasyon halinde toplumun eitli kesimlerine tedricen sunulup enjekte edildii sylenebilir. Medreselere gelen renci saysnn az ya da snrl kald blgelerin merkezi ynetimle olan entegrasyonunun nispeten zayf kald, aksine renci miktarnn arlk kazand yerleim birimleri ve sosyal evrelerin ynetim ve idare merkezi olan stanbulla olan diyalog ve ilikilerinin daha sk ve gl olduu da bir gerektir. Medreselerdeki nfus sirklasyonu ve sosyal mobilizasyonun hzlanma katsys ile toplumdaki entegrasyon arasnda olduu kadar eitli halk kesimleriyle siyasi otorite arasndaki balantnn younluu konusunda da birebir bir paralellik sz konusudur. Eitim Kurumlarna Giri-k Srecindeki Dnm Evreleri Etnik ve kltrel farkllklarn erime/kaynatrma potas Damtma (mind control) evresi Yeni formlasyon evresi Topluma enjekte etme sreci D. Medreselerdeki renci Profili Anadolu ve Rumelideki herhangi bir vilayet, sancak, kazadan veya kk bir yerleim biriminden gelenlerin stanbuldaki medreselerin birinde kmelendii, aksine Medinedeki medreselerde bu tr bir younlama gzlemlenmemektedir. stanbuldaki medreselerde mparatorluun bir ucundan dierine, deiik corafi blgelerden ve ok farkl etnik orijinden olan insanlarn bir araya topland; Medine medreseleri, Orta Asyadan Kuzey Afrikaya, Habeistandan Bosna-Herseke, Yemenden Hindistan ve Afganistana Mslmanlarn yaad btn corafyay ihata edecek biimde, enternasyonel dzeyde bir renci profiline sahip olmutur denilebilir. Ksaca ifade etmek gerekirse, Osmanl dnemi Medine medreseleri, beeri kaynaklar bakmndan sadece mparatorluun egemen olduu topraklarla snrl kalmamakta, aksine o btn slam corafyasn ihata eden ok geni bir alandaki eitli etnik orijinden ve farkl kltrlerden olan insanlar bir potada eriterek yeniden ekillendirmeyi hedefleyen ok amal byk bir sistemin bir parasn tekil etmektedir. mparatorluun her blgesine serpitirilmi bulunan, eitim-retim kurumlar hiyerarisi piramidinin farkl derecelerinde yer alan medreselerde olduu gibi, Medinede ina edilmi bulunan formel eitim kurulular da deiik fonksiyonlar yerine getirmektedir. Kuzey Kafkasya, Bosna

37

Hersek, Kuzey Afrikadan Afganistan ve Hindistan gibi ok geni bir corafyada temel medrese eitimlerini tamamlayan rencilerin, daha ileri dzeydeki bir eitim iin, ounlukla, Medine, Mekke ve Msr gibi kentleri tercih ettikleri, bunlar arasnda sadece kk bir grubun sz konusu merkezlerde bir sre eitim grdkten sonra stanbula geldikleri sylenebilir. Muhtemeldir ki, mderris, mft, imam ve hatip olmak zere yola kan Orta Asya orijinli ve Hint yarmadasndan gelen renciler Mekke, Medine, Kahire ve Badat gibi merkezlerde eitimlerini tamamladktan sonra anavatanlarna tekrar dnmekte, aksine sahasnda daha st dzeyde eitimretim almak isteyenler, dolaysyla uzmanlaarak ve ilmiye hiyerarisi ierisinde sivrilerek piramidin st kademelerinde rol oynamak arzusunda olanlar stanbula gelmeyi zaruri gryorlard. Medine medreselerindeki renciler, bir bakma, gelmi olduklar corafi blgenin sosyoekonomik ve eitim standardn yanstyor denilebilir. Belirli blgelerde gelen rencilerin saysal olarak art gstermesi, blgenin yerleik dzene gemi olmasnn bir tezahr olarak kabul edilebilecei gibi, sz konusu blgede yer alan kent veya kasaba halklarnn eitime ve dolaysyla nitelikli insanlara ne kadar ilgi gsterdiini ya da gereksinim duymu olduuna da delalet edebilir. E. Medrese Odalarnda Bulunanlara Tahsis Edilen cretler Her bir medresede grev yapan eitli kademedeki hizmet personeli ile eitim-retim elemanlarnn toplam medrese nfusu ierisindeki oran ve bunlarn alm olduklar cretin medreselerin toplam tahsisat ierisindeki pay aratrlmas gereken bir dier konudur. Eitim-retim kadrosunda bulunanlar ile idari-hizmet personelinin maa tutar, toplam cretlerin, yllara gre en fazla %36sn, en alt dzeyde ise %26sn oluturmaktadr. Her bir medresede eitim gren talebelerin sz konusu medrese nfusu ierisindeki oran daha yksek olmasna ramen, bunlara tahsis edilen aylk cretler daha dk kalmaktadr. Sayca az olmalarna ramen, akademik ve idari-hizmet personeline denen meblan toplam tahsisat ierisinde daha byk bir yekun tekil etmesi, her bir renciye verilen aylk cretin mderris maann 1/3, ktphaneci ve medrese eyhininkinin 1/2si nispetinde olmasndan kaynaklanmaktadr. Zaman zaman, belirli bir sre iin de olsa, bir ahs idari ve hizmet alanndaki birka grevi birden yrtmekte ve dolaysyla her farkl grev iin tahsis edilmi olan cretleri de kendisi almaktadr. Ancak, yerine getirilen hizmetin full-time ya da part-time yrtlmesi cret tespitinde belirleyici olmaktadr.21 Medreselerin eitim-retim, idari ve hizmet kadrolarnda grev alan personel cretlerinin tespitinde, her bir ahsn alma veya hizmet sresi, i yk younluu, ahslarn kiisel kabiliyet, yetenek ve becerileriyle, creti tahsis eden kurum ya da makamla olan bireysel ilikilerin younluu etkili olduu kadar, yerine getirilen grev veya hizmetin gerektirdii yetki ve sorumluluun genilii ve snrlar ile icra edilen meslein kamusal prestiji de belirleyici olabilmektedir. Sz konusu cretlerin belirlenmesinde, hizmeti yerine getirirken, bireylerin sarf ettii efor ve harcad human power denilen beeri enerjinin nitelii de dorudan etkilidir.

38

Bu nedenle, daha geni yetki ve daha byk sorumluluk gerektiren eitim-retim kadrosundaki grev cretlerinin idari alandaki alanlara nazaran daha yksek olduu; yardmc hizmetler seksiyonunda istihdam edilenlerin en dk bir gelir veya crete sahip olduklar ne srlebilir. Bu temel alanda grev alanlarn kendi ierisinde de bir cret derecelenmesine tabi olduklar yadsnamaz bir gerektir. Medinede, medrese personeli ierisinde en yksek creti 60 guruluk aylk tahsisat ile mderris ve mderris vekillerinin aldn; eyhler, her ne kadar, full-time ve part-time olarak yrttkleri hizmet karlnda 20 ila 40 guru arasnda deiken bir cret alsalar da,22 ktphanecilerle birlikte ikinci srada bulunmaktadr. Mezzin, mcellid, kapc ve temizleyici aylk 20 guru cret alrken, su sakasna 10 guruluk bir tahsisat ngrlmtr.23 Medinede bulunan medreselerde, eitim-retim, idari-hizmet alanlarndaki eitli grevlerin birkann, ou zaman, vekiller aracl ile yrtld anlalmaktadr.24 zlk haklar bakmndan vekiller her zaman asillerin sahip olduklar olanaklara sahip olmutur. Dolaysyla, gerek mderris vekilleri gibi eitim-retim kadrosunda yer alan personel, gerekse eyh vekili, kapc vekili, ktphaneci vekili gibi idari ve dier hizmet personeli kadrosunda alanlar, her zaman, yerine getirdikleri hizmetin asl elaman gibi cret almaktadrlar. Mderris vekiline 60 gurula asil creti denirken, eyh vekiline %50lik bir dle 20 guru verilmesi, mderris vekillerinin asl ders hocas gibi belirli bir zihinsel birikime sahip kalifiye eleman oluundan, aksine eyh vekilleri iin byle bir art aranmam olmasndan kaynaklanm olabilir. Medrese odalarnda ikamet edenlere Nebevi Hazinesinden tahsis edilmi bulunan aylk/yllk cretler ahslarn kendilerine imza/mhr karlnda denebildii gibi;25 kimi zaman tahsisat hak eden ahsn vekiline,26 kimi zaman da vasisine deme yaplmaktadr.27 Medrese odalarnda ikamet eden, ancak ksa ya da uzun bir sre izin alamadan retim kurumunda ayrlm olan grevliler ile nerede olduu kesin olarak bilinmeyenlere herhangi bir demenin yaplmamaktadr;28 ancak geici bir sre iin darda bulunanlara daha sonra tahsisatn dendii anlalmaktadr.29 Bu bilgiler gsteriyor ki, kk bir medreseden geni bir kompleks ierisinde yer alan devasa eitim-retim kurumuna kadar btn organizasyonlarda demeler yaplrken, ada usuller ve kayt sistemleri tutulmam olsa bile, ayrnt saylabilecek hususlar dahi gz nnde bulundurulmak suretiyle, kii ve kurum haklarn gvence altna alacak ve salayacak mekanizmalar oluturulmaya allmtr. Eitim-retim kadrosunda bulunanlarn kamusal alanda sahip olduklar prestij ve sektr ierisinde dzenli olarak elde ettikleri yksek gelire karlk, idari ve hizmet alanndaki alanlarn, dk cretlerini ve daha geri plandaki konumlarn iyiletirebilmek iin, ou zaman, full-time veya part-time statde eitli grev ve hizmetleri yerine getirebilmelerine ynelik ok komplike bir sistemin gelitirilmi olduu mahede edilmektedir.

39

Gerek eitim kurumlarnda gerekse dini-sosyal organizasyon olan vakflarda ve kamusal alandaki birok sektrde, zellikle emek youn i kollarnda, gnn belirli zaman dilimi ierisinde yaplmas gereken farkl hizmetlerin her biri iin ayr ayr grev alanlarnn ortaya kmas ve bunlar iin cret tahsis edilmesi, klasik Osmanl sisteminde uzmanlama ve fonksiyonel farkllamann olmasndan daha ziyade, kamusal alanda grev alan alt gelir grubundaki ahslara geni i olanaklar yaratlmas ve benzeri sosyal ihtiyatan kaynaklanm olabilir. Farkl mekanlarda, birbiriyle balantl eitli hizmetleri yerine getirmek suretiyle, bir taraftan dar gelirli alanlar btelerine, snrl da olsa, katkda bulunduu gibi, dier taraftan beeri sermaye denilen insan kaynaklarnn rasyonel kullanm sonucu hem verimlilik artrlmakta hem de bo zamanlar deerlendirilmekte ve dolaysyla herhangi bir kurum alanlar arasnda mteselsil bir kontrol mekanizmas oluturulmaktadr. Alt gelir grubunda istihdam edilen ahslar farkl alanlardaki emek youn hizmetleri yerine getirirken, bo zamanlarn rantable hale dntrlmesi yannda, ayn zamanda bireyin etikel bir terbiyeden geirilme dncesi de sz konusu olabilir. 1 Medreselerin hibirinde muhaddis, hafz- kurra, mfessir ve benzeri asli retim

elemanlar yannda muid ve mlazim gibi yardmc eiticiler de grlmemektedir. 2 Kimi zaman, bir mderris veya baka bir medrese alan ayn sektr ierisindeki benzer

veya farkl kurumlarda birden fazla grev alabiliyordu. rnein; bir mderris bir medresede hadis, dier bir medresede slam hukuku ya da tefsir okutabildii gibi, ayn ahs byk bir camide Cuma vaizlii, bir bakasnda imamet grevinde bulunup her bir i iin, ayr ayr olmak zere, muayyen bir cret alabiliyordu. Baz hallerde, sadece tek bir kiinin yerine getirdii 6 farkl hizmet mukabilinde 5 ayr kurumdan cret ald grlmektedir. Ayrntl bilgi iin baknz; Ahmet Cihan, Osmanl Medreselerinde Sosyal Hayat, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, (Ankara, 1999), C. 5, s. 181. 3 1258/1842 yl kaytlarna gre, Medinedeki ifa Medresesinde aylk 60 guruluk cret

mukabili Boyabatl Mehmet Nuri efendinin mderris olarak grev yapt; Nebevi hazinesinden tahsis edilmi bulunan cretlerin yllk muhasebe kaytlarn dzenleyenler arasnda yer alan medrese eyhi ile mderris vekilinin ayn ahs, yani Seyyit Hoca Hasan olduu anlalmaktadr. Geni bilgi iin baknz; B.O.A. EV: 11768, s. 7. 4 rnein; 1842-1843 yllarna ait verilerde, Medine Mahmudiye Medresesinde ikamet

edenler arasnda mderris grlmemesine ramen, Nebevi Hazinesinden ayn retim kurumunda ikamet edenlere yaplan demelere ilikin dzenlenmi olan yllk bilano sonularn imzalayan ahslardan birinin sz konusu medrese mderrisi Mehmet Zeki, dierinin ise medresede ikamet eden eyh brahim olduu anlalmaktadr. Ayn ekilde, 1842 ylnda, Hamidiye Medresesinde ikamet edenler arasnda mderris vekili ile eyh bulunmasna karn, yllk deme bilanolarn medrese odalarnda kalmayan (ve kendisine Nebevi hazinesinden herhangi bir deme yaplmayan) sz konusu medrese mderrisi Bursal mderris Mustafa ile medrese hcresinde barnan eyh vekili brahim dzenleyip imzalamtr. 1843 yl verilerinde ise, medresede ikamet etmeyen mderris Mustafa efendinin yllk deme bilanolarn dzenleyenler arasnda yer almad, aksine medrese odalarnda barnan mderris vekili Hasan efendi ile ayn durumda olan medrese eyhi Ganber Aa ve eyh vekili

40

brahim efendi olduu anlalmaktadr. Bu analizleri kardmz bilgilere veri taban oluturan belgeler iin baknz; B.O.A. EV: 11768; EV: 12063.51842 ve 1843 yl verilerine gre, Medinedeki medreselerin drdnde sadece eyh, birinde eyh ve eyh vekili birlikte ve birinde ise hibiri bulunmamaktadr. Baknz; BOA EV: 11768; EV: 12063. 6 rnein; Medine Hamidiye Medresesinde mderris vekillii yapan Hoca Hasan efendi,

ayn yerdeki ifa medresesinde medrese eyhlii grevini de yrtmektedir. Baknz; B.O.A. EV: 11768; EV: 12063. 7 Hfz- ktp veya nzr- ktp.8Bu tr ktphane rneklerine mparatorluun muhtelif

blgelerindeki bir ok yerleim biriminde rastlamak mmkndr. Mesela; 1796 ylnda, Anapa Kalesinde ina edilmi bulunan medresede, stanbuldan satn alnarak gnderilmi bulunan 100 civarndaki eserle oluturulan kitapln sorumluluu, orada mderris olarak ders veren ve ayn zamanda Anapa Mfts de olan el-hac Hasan Efendiye verilmitir. stanbulda satn alnan kitaplarn birim fiyat ile tam listesi ve bu ilgin kitapln teekkl sreci iin baknz; B.O.A. Cevdet-Maarif: 631. 9 Ba ya da vakf yoluyla farkl ktphane trlerinin oluup zenginlemesi ve ktphaneci

grevlendirilmesinin eitli rnekleri iin baknz; BOA EV. HMH: 746. 10 11 12 Bevvb. Siraci. Zengin gelir kaynaklar olan kurulularda, her bir blm aydnlatmak zere ayr ayr

kandilci grevlendirildii de bilinmektedir. 13 14 Kenns- hel: Tuvalet temizleyicisi. Kenns, Mevlevi tekkelerinde abdesthane temizleyicilerine verilen addr. Arapa bir kelime

olan kennsn lgat manas sprcdr. Ksacas kenns, sprc ve temizleyici anlamlarna gelmektedir. Baknz; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Terimleri ve Deyimleri Szl, (Milli Eitim Basmevi, stanbul 1993), C. II, s. 242. 15 iin. 16 Aratrmamza konu olan sz konusu dnemdeki Medine medreselerindeki mderris ve Ve ayn zamanda uzun vadede geinebilecek dzeyde standart bir gelir salayabilmek

mderris vekillerinin grev srelerinin 1 ila 8 yl arasnda deitii ortaya kmaktadr. eyh ve vekilleri daha ksa sreli grev yapmakla birlikte, kimi medreselerde istisnai olarak 2-4 yl arasnda grev yapanlarda bulunmaktadr. Baknz, BOA EV: 11768; EV: 12062; EV: 12388; EV: 13234; EV: 13547; EV: 13859; EV: 13901.171842-1850 dnemindeki 8 yl boyunca hi deimeden odalarda kalmay baaranlarn her bir medresenin toplam nfusu ierisindeki oran, srasyla, Mahmudiye Medresesinde 5 kii ile % 22, Hamidiye Medresesinde 6 kii %31, Beiraa Medresesinde 1 kii ile %20, zbek Medresesinde 6 kii ile %50 ve Sakzl Medresesinde 1 kii ile %7 olmutur. Bu

41

analizleri kardmz veri tabanlar iin baknz; BOA EV: 11768; EV: 12062; EV: 12388; EV: 13234; EV: 13547; EV: 13859; EV: 13901.181265/1849 yl Hamidiye ve KarabaMedreselerinde olduu gibi.19rnein; Medinedeki rgn eitim kurumlar arasnda yer alan Mahmudiye Medresesine ilikin 1258/1842-1259/1843 ylna ait verileri karlatrdmzda deime orannn zero olduunu tespit ediyoruz. 1842 ylnda Medinedeki Mahmudiye Medresesi odalarnda ikamet eden 23 rencinin tamamnn 1843 ylnda da, hibir kii deimeden, ayn ekilde mevcut olduu anlalmaktadr. 1842de, Mahmudiye Medresesinde, eitim-retim eleman, idari ve yardmc hizmetler kadrosunda eyh-i medrese adyla sadece bir kii ikamet etmektedir. Bu durum, 1843 ylnda da hi deimemitir. 1844te, 1843 yl verilerine gre, deien kii says 9 olup, bu da medrese nfusunun %39zuna tekabl etmektedir. 1844-1845te bu oran %30 iken, 1845-1847de yine %30 olmu, 18471848te en yksek dzey olan %52ye km, 1848-1849da %26ya gerilemi ve 1849-1850de ise %35e ykselmitir. Bu deerlendirme ve analiz, BOA EV: 11768; EV: 12063 numaral ariv belgelerinde elde edilen bilgilerinden kartlmtr. rnein; 1842-1850 yllar arasndaki 8 yllk bir dnemde Medine Mahmudiye Medresesinde ikametlerin yllk deiim oran azami %52, asgari %26 deimektedir. Bu deiim oranlarna baktmzda, sz konusu medresenin toplam renci nfusunun 3-4 ylda bir yenilendii dnlebilir. Oysa byle bir sonu karmak her zaman olas deildir. 1842-1850 aralndaki toplam 8 ylda ad geen Mahmudiye Medresesinde ikamet eden renci kapasitesinin iki kez yenilenmesi gerekirdi. Fakat veriler byle bir nfus sirklasyonunun gereklemediini ortaya koymaktadr. 1842-1850 dnemindeki 8 yllk srede, Mahmudiye Medresesinde eitim-renim gren 23 renci ierisinde %22lik bir blm tekil eden 5 rencinin hi deimediini tespit ettik. 21 rnein; 1261/1845 ylnda, Beir Aa Medresesinde olduu gibi, Medrese eyhi ayn

zamanda ktphanecilik grevini de stlenmektedir. Bu durumda, 40 guru medrese eyhlii, 20 guru ktphanecilik grevine ait cretlerden her ikisini de ayn ahs almaktadr. Muhtemelen, ktphanecilik grevi part-time olarak stlenilmitir. Zira, Medine medreselerindeki ktphanecilerin ortalama creti aylk 40 gurutur. Bilg i iin baknz; B.O.A., EV: 12388. 22 Medinedeki Hamidiye Medresesinde mderris vekillii yapan Hoca Hasan Efendi,

standart medrese eyhlii creti ortalama 40 guru civarnda iken, ifa Medresesinde aylk 20 guru tahsisat ile medrese eyhlii grevini yrtmektedir. Bir ahs, ayn anda iki grevi birden yapamayacandan, bir baka anlatmla ayn zamanda iki farkl yerde bulunamayacandan, iki grevden biri olan medrese eyhliini part-time olarak ifa etmekte ve doal olarak bu grevin ortalama aylk cretinin 1/2si olan 20 guru almaktadr. Karlatrma iin baknz; BOA EV: 11768; EV: 12063. 23 Bu analizleri kardmz veri tabanlar iin baknz; BOA EV: 11768; EV: 12062; EV:

12388; EV: 13234; EV: 13547; EV: 13859; EV: 13901.

42

Medrese odalarnda ikamet edenlerin, zaman zaman, veya ihtiya duyduklar takdirde kendilerine tahsis edilmi bulunan aylk cretin drt katna kadar bir mebla hazine veya grevlilere borlanabildikleri anlalmaktadr. 1265/1849 yl verilerinde Karaba Medresesi ktphanecisi smail Efendinin, aylk cretinin drt misli olan 160 guru; medrese sakini rencilerden Dastanl Mehmet ile erkez Yusufun aylk tahsisat miktar olan 20 guruun drt katn oluturan 80ner guru borlanm olduklar anlalmaktadr. (Baknz; BOA EV: 13859). Bu durum, bize, medreselerde eitim grenlerin veya dier personelin doum yerlerini ziyaret esnasnda mutad harcamalarn aan bir meblada ek bir paraya gereksinim duymu olabileceklerini, veya bu kiilerin kaldklar yerde ticari faaliyette bulunmu olabileceklerini ve dolaysyla zaman zaman ek paraya gereksinim duymu olabileceini ifade etmektedir. 24 Herhangi bir grevin bir baka kiiye devredilmesi veya hizmeti yrtmek zere bir baka

ahsa vekalet verilebilmesi iin, mutlaka, stat ve durum deiikliinin onaylanm olduu anlamna gelen bir fermana, ve bu devir ve vekaletin hukuki lejitimasyonunu/meruiyetini ispat asndan bir ilam alnmas gerekir. rnein; 1266/1850 ylnda, Medine Sakzl Medresesi mderrisi Badatl Ahmet mderrislik grevini Mustafa Efendi isimli bir baka ahsa brakmtr. Bu durum, ba-ferman- erif ve ba-ilam- eri vekil nasb ve tayin edilmitir. ifadesiyle belgelerde yer almtr. Karlatrma iin baknz; BOA., EV: 13901. 25 Bata eitim-retim kadrosunda alanlar olmak zere, odalarda ikamet eden renciler

ile eitli hizmetlerde grevli ahslar, cret aldklar her ayn karsna mhrlerini basmaktadr. Tahsisat yaplanlar her ay mhrn kullanmadklar zaman ise, yl sonunda, medresenin her aylk toplam deme tutar, ayr ayr olmak zere, mderris veya vekili ile medrese eyhi ya da vekilinden oluan iki kii tarafndan mhrlenmektedir. Geni bilgi iin baknz; BOA EV: 13234; EV: 13547. 26 1258/1842 yl sonunda Karaba Medresesindeki odasnda kartlm bulunan Harputlu

Mehmet Efendinin cretinin vekili Ahmet Efendiye dendii u ifadelerden aka anlalmaktadr. eyhl-medrese marifetiyle ba-tahrir, Konavi Ali Efendiye vekaleti hasabiyle ahzn mbeyyin erh verildi. Baknz; BOA EV: 11768, s. 6. 27 rnein; 1258/1842 ylnda Karaba Medresesinde Krdi Osman Efendinin 11 aylk

cretinin vasisi Seyyit Selim Krdiye verildii grlmektedir. Ayn medresede ikamet eden Serezli mer Efendinin vasisi Kayserili Ahmet Efendi de ad geen rencinin 12 aylk tahsisatn almtr. Bu durumda, tahsisat alan vekil veya vasi, kendi mhrleriyle alnd keidesini mhrlemektedirler. Ayrnt iin baknz; BOA EV: 11768, s. 6. 28 1259/1843de Beiraa Medresesi hocas Ahmet Efendinin ortada grlmedii ve bu

nedenle bir yl sreyle birikmi olan tahsisatnn, onun yerine yeni atanm olan Ankaral Musa Efendiye, ek bir cret olarak, verildiini ariv verilerine ait u ifadelerden anlyoruz: Ahmet Efendi hoca gaib olmala, mevkufat bulunan mebalii yerine nasb olunan Musa Efendiye temdid ile verildii, 19 Za. 1259. Ayrntl bilgi iin baknz; BOA EV: 12063.

43

29

rnein; 1259/1843 ylna ait verilerde Hamidiye Medresesi eyhi Ganber Aann aban-

Zilhicce aylarn kapsayan 5 aylk bir dnemde, medrese dnda bulunmas nedeniyle tahsisatn hazinede tutulduu belirtilmektedir. Baknz; BOA EV: 12063.

44

Osmanl lkretim Kurumlarndan Sbyan Mektepleri (Kuruluu, Geliimi ve Dnm) / Yrd. Do. Dr. Ycel Gelili [s.35-43]
Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi / Trkiye Tarihe Sbyan mekteplerinin kuruluu slmn ilk yllarna kadar uzanr. slm dininin yaylmaya balad yllarda okuma yazma bilenlerin says olduka azd, slm dini ve siyasi sistemin birlikte getirdii birtakm ihtiyalar okuma yazmann tevikinde nemli rol oynamtr. Mektepler balangta yaz okullar olarak ortaya km, okuma ve yazma retimini Mslmanlar ele almaya balayncaya kadar Kuran ve dinin retildii baka bir mekteple bir mddet yan yana devam etmilerdir.1 Ketebe szcnden treyen mektep szc yaz yazlan yer anlamna gelir,2 mektepler ayrca Kuran retilen yer manasnda da kullanlyordu.3 Sabi denilen be alt yandaki kz ve erkek ocuklar okutmak amacyla alm olan ilkretim kurumlarna Osmanl Devletinde sbyan mektebi denilmitir.4 Bu okullara, mekteb, mektib, kttab,5 ta mektep, mahalle mektebi gibi isimler de verilmitir. Mahalle mektebi denilmesinin sebebi hemen hemen her mahallede almas; ta mektep denilmesinin sebebi ise binalarnn tatan yaplmasdr.6 Osmanllar, Seluklulardan mektep, kttap denen ilkretim kurumlarn aldlar.7 Bu okullar Osmanl Eitim Sisteminde ilkretim kurumlarnn balangc sbyan mekteplerine dnmtr. Ana ve babalarn ocuklarn ayet ve hadislerle de desteklenen dini inan ve artlar retme istei, sbyan mekteplerinin yaygnlamasnda etkili olmutur. Kuran renmek ve okuyabilmek amacyla slmn ilk yllarndan itibaren alan ve adna Kuran mektepleri de denilen bu okullar, Trklerin oluturduklar eitim sisteminde de yerini almtr. Kuran mektepleri sbyan mekteplerini kuruluu, retim biimi, program, ara ve gereleri, retmeni, rencisi, disiplin anlay ve binalarnn yapl biimine kadar etkilemitir. Sbyan mektepleri Cumhuriyetin ilanna kadar deiime urayarak fonksiyonelliini devam ettirmitir. Fatih Sultan Mehmet, kendi adn tayan caminin etrafna Sahn- Seman ve Tetimme medreselerini kurduu zaman bunlarn yannda bir de ksz ve yetim ocuklar okutmak iin sbyan mektebi yaptrmtr. Fatih Sultan Mehmetin ksz ve yetim ocuklar okutmak iin yaptrd sbyan mektebinin Trke vakfiyesinde okulun ad Darl Talim, Arapa vakfiyesinde ise mektep ad ile anlan bu okula sonralar Darlilim, mektep, muallimhane ve mektephane gibi isimler de verilmitir.8 Sbyan mektepleri padiahlar tarafndan yaptrld gibi valide sultanlar, byk devlet memurlar ve hayrsever kiiler tarafndan da kurulmutur.9 Bu mektepler byk ehirlerde bulunmakta idi, 17. yzyln ortalarnda Edirnede Sultanlara ait 14 caminin her birinin yaknnda birer sbyan mektebi vard.10

45

1824/25 tarihinde II. Mahmut tarafndan yaynlanan talim-i sbyan hakkndaki ferman sbyan mektepleri ile ilgili ilk dzenlemedir. Fermanda ocuklarn ergenlik ana gelmeden nce sbyan mekteplerine gitmeleri art koulmakta, ocuklarn okula gitmeden nce ie verilmemeleri, esnafn da bu ocuklar rak almamalar gerektii belirtilmektedir.11 Bu ferman ilkretimde yaplan ilk reform niteliindeki uygulamadr. Tanzimat Dnemi ncesinde ortaya kan ilk yenileme hareketleri gelimenin eitimle olacan dnmler, sbyan mekteplerinin gelitirilmesi ile ilgili almalar da yapmlardr. lkretim alannda ilk olumlu gelimeyi Tanzimatn ilanndan bir yl nce 1838 ylnda Meclis-i Umur- Nafiann hazrlad ilkretim ile ilgili kararlarda grmekteyiz.12 Bu kararlarda sbyan mektepleri iin; 1. Hocalarn genel durumlar ile bilgi derecelerinin yoklanmas, durumlar ocuk eitimine uygun olmayanlarn uzaklatrlmalar, 2. rencilerin snflara ayrlmas, her snfta ayr dersler okutulmas, 3. Fakir renciler iin yatl okul almas, 4. Sbyan mekteplerinin ikiye ayrlarak, ayr ayr programlar uygulamas gerektii, 5. Her iki okulda ocuklarn devama mecbur tutulmas, bu mecburiyetin mahalle mekteplerinde drt, byk mekteplerde be yandan balamas gibi kararlar alnmtr. Byk mektep denilen Snf- Sanlerde (Rtiye) Hesap, Tarih ve Corafya gibi dersler okutularak ilkretim kurumu oluturulmak istenmise de bunda baarl olunamamtr.13 Alnan kararlarda eitimin gayesinin insan ahirete olduu kadar hayata da hazrlamak olduu belirtilerek; sbyan mekteplerinde, insan ahirete hazrlayan dini bilgiler yannda dnyada mutlu ve mreffeh olmasn salayacak fen ve ilimlerin retilmesi gerektii de vurgulanmtr.14 Bu ferman, ilkretimi gelitirmeyi, Trkenin retilmesini, Arapann hakimiyetini azaltmay, ilkretimin dnyevi bir nitelik kazanmasn teklif etmitir. Ancak medrese ve ulema, sbyan mekteplerini kendi etki sahas olarak grmler ve buraya kendi anlaylar dnda bir yaklam hele laik eitim anlayn sokmak istememilerdir.15 Tanzimat Dnemi ncesi yenileme abalar, sbyan mekteplerinin gelimesini balangta salayamam, ilkretim konusunda yeni araylar balamtr. 1845 ylnda sbyan mekteplerini dzene koymak, gelimesini salamak amacyla Meclis-i Muvakkat kurulmu, hazrlad layihada sbyan mekteplerinin gelitirilmesi iin kararlar alnmtr.16 Bu hazrlklardan sonra sbyan mekteplerinin eitim ve retim bakmndan bir dzene konulmas yolundaki esasl alma, 8 Kasm 1846 da Mektib-i Umumiye Nezareti kurulmasndan ve bu okullarn vakflarn sultasndan kurtulmasndan sonra, Meclis-i Maarif tarafndan hazrlanan Nizamna Tatbiken Etfalin Talim ve Terbiyelerini Ne Vechile cra Eylemeleri Lazm Geleceine Dair

46

Sbyan Mektibi Hocalar Efendilere t Olunacak Talimatn ve 8 Nisan 1847de hkmete yaymlanmasyla balamaktadr. Maarif meclisi tarafndan hazrlanm olan ve ilkokullarn program ve ynetmeliklerinin mterek bir kk niteliinde bulunan bu talimat yirmi maddeden olumakta ve ilkokulu en az drt, en ok yedi yllk bir retim sresi mecburiyeti ile bal tutarak, 6-13 yalar arasnda kz ve erkek ocuklar hakknda bu okullarda uygulanacak eitim ve retim kurallar ve ilkelerini ve gsterilecek derslerin konularn aklamaktadr.17 Bu talimatta ayrca Trke derslerine, okuma yazmaya nem verilmekte; ta levha ve divitin retim arac olarak okullara sokulmasna izin verilmekte bylece; eitimde millilemeye doru admlar atlmaktadr.18 Bu talimat ile sbyan mekteplerinde usl-i cedde ile ilgili ilk uygulamalar girmeye balamsa da bu ilkeler ancak yirmi yl sonra uygulanabilmitir.19 1857 ylnda Maarif-i Umumiye Nezaretinin kuruluuna kadar geen srede ilkretimin istenen ekilde gelimesi salanamamtr. Nezaret kurulduktan sonra 1862 ylnda ilkretim alannda ciddi dzenlemeler yaplm, stanbul ve evresindeki btn okullarn birden dzene sokulmasndaki glkler dikkate alnarak stanbulun eitli yerlerindeki merkez olarak kabul edilen 12 okulla evresindeki 36 okulda yeni kurallarn uygulanmasna ve bir ksm okullarn retmenlerine aylk baland grlmtr. 1863 ylnda ilkretim mecburiyeti tekrar ilan edilmitir. lkretimde esas gelime 1869 ylnda yaymlanan Maarifi Umumiye Nizamnamesi ile salanmtr. Nizamname ile genel retimin ilk basama olarak kabul edilen bu okullarn her mahalle ve kyde en az bir tane almasna, okullar kz-erkek, Mslim-gayrimslim okullar olarak ayr ayr almak zere drt yllk okullar olarak dzenlemi, kzlar iin 6-10, erkekler iin 7-11 yalar arasnda devam mecburiyeti getirilmitir.20 Tanzimat Dnemi eitimcileri ocuklara dini eitim yannda milli ve ada eitim verilmesini savunmulardr. Bu anlay sbyan mekteplerinin usl-i cedd hareketi ile nemli deiime uramasnn sebebi olmutur. Eitim tarihimizde usl-i cedd; cedde ders ara ve gereleri konusunda yenileme, zellikle retmenlerin geleneksel retim yntemlerini brakp yeni ve etkili retim yntemlerini uygulamas demektir.21 Usl-i cedd hareketi ile iki ayr tipte okul ortaya kmtr. Bu okullar yeniliklerin uyguland iptidai mektepler ve yeniliklerin uygulanmad sbyan yahut mahalle mektepleridir. Usl-i cedd hareketinin ilk uygulamas 1873 ylnda Nuruosmaniye Camiinde bulunan iptidai mektebi rnek mektep haline getirilerek balatlmtr.22 1876 ylnda ilkretimin gelitirilmesi ve sbyan mekteplerinin ynetimi ve mali ilerinin yrtlmesi iin halkn da ibirliinden faydalanlmas dnlm ve Tedrisat Meclisleri adyla bir tekilat kurulmu, ancak bu konuda fazla bir baar salanamamtr. Yalnz bu srada sbyan mekteplerine mahsus umumi ders cetvellerinin, drt yl zerinden, her snfta bir haftada hangi derslerin ka saat okutulaca tespit edilmitir.23

47

Mutlakiyet Dneminde (1878-1908) usl-i cedd hareketi gelimekte, ilkokullar iin artk iptidai mektepler denilmekte ve bu okullar Maarif Nezaretine bal24 olarak yaplandrlmlardr. 1879 (1880) ylnda stanbulda 19u erkek 3 kz mektebi olmak zere 22 adet iptidai mektep alm ve sbyan mektepleri de imknlar lsnde iptidai mekteplere dntrlmtr.25 1882 tarihli devlet salnamesinde lkede mevcut ilkretimin durumu ile ilgili olarak u bilgiler yer almaktadr. ptidai ve sbyan mekteplerinde erkek ve kz ocuklarnn muhteliten okutturulmasnda nizamen memnu olduu belirtilmekte ve bil cmle sbyan mekteplerinin refte refte iptidaiye tahvili mukarrer olduundan muallimlerce tahsili lazm gelen usl-u cedde ile ulm ve fnn Umum Mektibi ptidaiye ve Sbyaniye mdrl tarafndan her bir merkez dahilindeki mektib muallimlerine tayin olunan evkafta irade ve tedris olunmakta bulunduu da kaydolunmaktadr. Gerek bu bilgi gerek birok salnamelerde ilkokullar iin kullanlan usl-i cedde mektibi, usl-i atika mektibi gibi tanmlamalarn grlmesi devlete yeni alan ya da dzenlenen ilkokullarn artk iptidai mektebi ve eski durumlarn az ok muhafaza eden ve ounluu vakfa ait bulunan okullarnda sbyan mektebi diye snflanarak iki grupta ele alndklar grlmektedir. Eski sbyan mektebi hocalarnn yeni usulde retim uygulamasna kar gsterdikleri direnmenin Padiahn mdahalesini ve tavsiyesini gerektirecek kadar ileriye gitmitir.26 Salnameden anlalaca zere ilkokullarn kz ve erkek ocuklar iin ayr ayr kurulmasnn memnunluk verici olduu eitimde yenileme ile artk iptidai mekteplerin ilkretim kurumlar haline gelmeye balad, ancak sbyan mektebi hocalarnn bu gelimelerden rahatsz olduklar grlmektedir. Modernlemeye kar olan ilmiye snfnn gcnn yeniden retimini salamakla belki de medreselerden daha etkili olan sbyan mekteplerinin programlarnn dzenlenmesi yksekretimdeki kadar kolay olmamaktadr. Modernleme bu nedenle yksekretimden balamakta ve snrl alanda kalmaktadr.27 Tablo 1: 1876-1883 Tarihleri Arasnda stanbuldaki Sbyan Mektepleri Says*

Yllara Gre Okul Says Cemaatler 1876 1877 1878 1880 1883 slm 280 290 291 264 253 Rum ? Ermeni Katolik Bulgar Yahudi 65 ? ? ? ? 65 43 8 3 29 66 44 8 3 29 68 45 9 3 24 45 10 3 33

48

Protestan ? TOPLAM

11

280 446 448 422 420

(*) Kodaman; a.g.e., s. 75. Kodamana gre 1883 ylnda stanbulda toplam 420 sbyan mektebi bulunmakta, bu okullarn 253 adetini Mslmanlara ait okullar tekil etmektedir. Tablo 2: Vilayet Osmanl Devletinde 1892-1893 statistiklerine Gre lkretim Kurumlar Says* Usl- Atika Usl- Cedde Toplam

Sbyan Mektebi ptidai Mektep stanbul Erzurum Adana Ankara 196 47 ? ? 243 850 597

585 12

1695 397 2092

Aydn 420 2151 2571 Bitlis 254 9 263

Hdavendigar (Bursa) 3173 244 3417 Diyarbakr 185 11 Sivas 1366 271 1637 Trabzon 2390 229 2619 196

Kastamonu 2919 555 3474 Konya 275 35 310 398

Mamuratlaziz Van 120 9 Edirne Selanik kodra

392 6 129

1721 204 1925 931 126 1057 75 26 101

49

Kosova (skp) 386 59 Manastr Yanya Basra Badat Beyrut Halep Suriye Musul 275 176 451 61 90 38 66 26 11 127 116 49

445

205 181 386 604 29 232 59 392 0 633 291 392

Cezair-i Bahri Sefid (Ege Adalar) TOPLAM 3 68 71

18893

3057 21940

(*) Akyz; a.g.e., s. 200. Tablo 2den de anlalaca zere devlet, ilkretimin lkenin tm snrlarna

yaygnlatrlmasna almtr. lke genelinde sbyan mekteplerinin says iptidai mekteplere gre olduka fazla olmasna ramen yeni usl mektep dediimiz iptidai mekteplerin saysnda da olduka yksek bir art salanmtr. 1908 tarihine kadar ilkretimin islh ve yaylmas konusunda Anadoludaki okullarn says 14.000ne, renci says da 175.000ne ykselmitir.28 II. Merutiyetin ilanndan sonra Emrullah Efendinin abalar ile ilkretim alannda dzenlemeler yaplm, ancak deiime kar direnmeler devam etmitir. Emrullah Efendi tarafndan hazrlanan Tedrisat- ptidaiye Layiha- Kanuniyesi, 15 Ekim 1913te Tedrisat- btidai Kanun- Muvakkatnn olarak kabulnden sonra uygulanabilmitir. Geici kanunla ilkretim alannda kkl deiiklikler yaplmtr. Devlet, ilkretimde okullarn yapmyla ilgili sorumluluklar zerine almaya balamtr. Rtiyelerle iptidai mektepler birletirilmi ilkokullar 6 yllk merkez iptidaileri haline dntrlmtr. Programa gre ilkokullar; 7-8 yalar Devre-i ptidaiye, 9-10 yalar Devre-i Mutavassta ve 11-12 yalar Devre-i Aliye olarak devreye ayrlm, her devrede okutulacak dersler belirlenmitir. Kanunun birok maddesi Cumhuriyetin ilanndan sonra da yrrlkte kalmtr.29

50

Osmanl dneminde sbyan mektepleri ve evkaf- mnderesenin Maarife devrinden sonra; Cumhuriyet devrinde kabul edilen 3.3.1340/1924 tarih ve 430 sayl Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eriye ve Evkaf Vekleti veya hususi vakflar tarafndan idare olunan mekteplerin tmnn Maarif Vekletine devredilmesiyle birlikte, mekteplerin eitim amal gelirleri, binalarn kullanm haklar ve mallar da Maarif Vekletine devredilmitir.30 Amalar Sbyan mekteplerinin retiminde, kurulularndaki amaca uygun olarak dini esaslarn retimi arlkl yer kaplar. Balangtaki temel amac, Kuran retmek olan bu okullar daha sonraki yllarda okuma yazma ve ilkretim veren okul haline gelmilerdir. Sbyan mektepleri ocuklara; Kuran okutmak, namaz klma usullerini, namazda okunacak ayetleri ve dualar retmek ve biraz da yaz yazdrmak gibi amala kurulmutur.31 II. Beyazidin kendi adn tayan caminin yanna yaptrd mektebin vakfiyesinde mektephanede muallim ve halife olanlar talim-i kelam- kadim ve Kuran- azim ederler ifadesinden anlald zere sbyan mekteplerinin amac ocuklara Kuran okunmasn retmektir.32 Sbyan mekteplerinin de amalar Kuran mektepleri ile ayn olmu, okulun bu zellii Tanzimat Dnemine kadar devam etmitir. Ynetimi Sbyan mektepleri, merkezi bir tekilattan ve ortak bir eitim retim ve idare sisteminden yoksundu.33 Sbyan mektepleri, Kuran mektepleri gibi vakflar tarafndan kurulmu ve her trl masraf yine vakflar tarafndan stlenilmitir. Belli bir tekilata ve ortak bir programa sahip olmayan bu okullar zel vakflarn gelirleri ve bu vakflarda konulmu artlara gre idare edilmi ve retime devam etmitir.34 8 Nisan 1847de Meclis-i Maarif tarafndan hazrlanan Nizamna Tatbiken Etfalin Talim ve Terbiyelerini Ne Vechile cra Eylemeleri Lazm Geleceine Dair Sbyan Mektibi Hocalar Efendilere ta Olunacak Talimat ile ilkretimin zel ba ve yardmlarla yrtlen cami okullarndan farkl olarak devlete bal kurumlar haline getirilmesi amalanmtr.35 Ancak bu husus dzenli bir eitim sistemi kurulamad iin gerekleememitir. 1857de Maarif-i Umumiye Nezareti kurulmu, Harbiye, Bahriye ve Tbbiye hari btn okullarn Nezarete balanmas kararlatrlmtr. Genel okullar; sbyan, rdiye ve mektib-i fnn-u mtenevvia olarak kademelere ayrlmtr.36 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile sbyan mektepleri bir dzene koyulmutur. Nizamname ile okullarn tamir giderleri ve retmen maalarnn denmesi ky ve mahalle halkna braklmtr.37 1876 ylnda ilkretimin gelitirilmesi, sbyan mekteplerinin kuruluu, ynetimi, eitim retim ilerinin yrtlmesi, giderlerinin karlanmas, retmen atamalar, iin krk evli her mahallede

51

Tedrisat Meclisleri adyla bir meclis kurulmutur. Halkn da ibirliinden faydalanmak amacyla kurulan meclisler; bir nevi mtevelli heyetleri gibi alacak ayda iki kere toplanarak ubelerin almalarn deerlendirecek ve halknda katlm salanarak zlmeyen sorunlar halledecekti, ancak bu konuda fazla bir baar salanamam, talimatname II. Abdlhamid Devrinde uygulanabilmitir.38 Mutlakiyet Dneminde gelien usl-i cedd hareketiyle alan iptidai mektepler Maarif Nezaretine balanm, sbyan mektepleri ise Evkaf Nezaretine bal olarak eski durumlarn srdrmlerdir.39 1879da maarif tekilatnda yaplan deiiklikle Maarif Nezareti bnyesinde Mektib-i Sbyan Dairesinin kurulmas devletin sbyan mekteplerine verdii nemi gstermektedir. Ancak ilkretim messeselerinin devletin tmnde yaylmas ve ynetiminin etkili bir ekilde gereklemesi, tara maarif tekilatnn kurulmas ve bunlara ilkretimle ilgili grevlerin verilmesi ile mmkn olmutur.40 retim Elemanlar Sbyan mekteplerinin hocalar baka kaynak olmad iin genellikle medresede okumu, okuma yazma bilen, ok zaman cami veya mescidde imamlk ya da mezzinlik yapan kimselerdi. Hocalar seilirken kendilerinin Nefsi enfes sahibi, rzay- hak talibi ve bir salih hafz- kelamullah ve namazn erkann ve eraitin bilir ve sbyan talimine mnasib ve kaadir kimse olmasna dikkat edilirdi. Kz ocuklarna ait mekteplerin hocalar da ekseriya ancak Kuran, Subha-i Sbyan, Tuhfa-i Vehbi gibi risaleleri okuyabilen yal kadnlard. rencileri ok olan byk mekteplerde birka hatim indirmi kabiliyetli renciler arasndan seilen kalfalar bulunurdu.41 Tanzimat ile birlikte sbyan mektepleri hocalarnn yeterlikleri zerinde durulmaya balam, 1838 tarihli layiha ile hocalarn umumi durumlar ile bilgi derecelerinin yoklanarak bilgisiz ve ehliyetsizlerin grevlerine son verilecei bildirilmitir. II. Mahmut zamannda sbyan mektebi hocalar medrese tekilat iinde zel bir eitime tabi tutulmulardr. Meclis-i Maarif tarafndan hazrlanan Nizamna Tatbiken Etfalin Talim ve Terbiyelerini Ne Vechile cra Eylemeleri Lazm Geleceine Dair Sbyan Mektibi Hocalar Efendilere ta Olunacak Talimatn ve 8 Nisan 1847de yaymlanmas ile sbyan mektebi hocalarnn statlerinde de belirlemeler yapmtr. Talimata gre hocalarn artk cerre kan deil belirli bir sistemle okul gelirlerinden veya devletten maa alan memurlar olacaklar42 belirtilmektedir. 1862-1867 yllar arasnda sbyan mekteplerine hoca yetitirmek zere Darl Muallimin-i Sbyan adnda okul almtr.43 Maarif Nazr Saffet Paa sbyan mekteplerindeki hocalarn tabi tutulduklar snavda baarsz olmalar zerine ilkretimdeki reformlarn baarsnn ancak yeni yetitirilecek retmenlerle salanacan belirterek, Drlmuallimn-i Sbyann almasn nermitir. Bu teklif zerine 16 Kasm 1868de stanbul Beyazidde imdi niversite ktphanesi olarak kullanlan binann bulunduu yerde Drlmuallimn-i Sbyan almtr.44

52

1869 tarihli Maarifi Umumiye Nizamnamesi; sbyan mekteplerine Darl Muallimin-i Sbyan diplomasna sahip olmayanlarn veya bu diplomay yaplacak snavda almaya hak kazanamayanlarn, retmen tayin olunmayaca dzenlemesini getirmitir.45 Ancak bu gelimeler baz mutaasp evreleri rahatsz etmi; bunlarn yaptklar olumsuz propagandalar sonucu okul rencisiz kalm ve 1871 ylnda kapanmtr. Ancak 1872de okul tekrar Cevdet Efendinin katklar ile tekrar almtr. Bu defa okula tarada alacak Drlmuallimn-i Sbyanlara retmen yetitirme grevi de verilmitir.46 retim ve Programlar Sbyan mekteplerinde eitim ve retim ileri belli bir ynetmelii ve program olmad iin geleneklere ve greneklere gre yrtlrd.47 Sbyan mekteplerinin medreselerde olduu gibi vakf olarak kurulmas; vakfiyelerine uygun ve mecburi bir programn takip edilmesine sebep olmu bu da sbyan mekteplerinin gelimesine engel olmutur.48 Bu okullarn eitim ve retim ileri de Kuran mekteplerinden etkilenmitir. Kuran mekteplerinde hi tefsir yaplmadan yalnzca Kuran- Kerim okutulmu, Kurann ezberletilmesi ama olmutur. ocuklar kelimelerin imlasn renince hocalar onlara Kuran ayetlerini yazdrmlar ve sonra da bu ayetleri ezberletmilerdir. Bu mekteplerde okuma yazma retiminin sresi ise iki senedir.49 Kuran mektebinde retim; hoca ve rencilerin gn doarken okula gelmesi ile balar, yemek zamanna kadar hi durmadan devam ederdi. rencilerden bir ksm yemeklerini evlerinde yer ve okula dnerlerdi, bir ksm da evden getirdikleri yemeklerini okulda yerlerdi. Hoca knca kalfa denilen byk renci ile gn batncaya kadar derslere devam edilirdi. Bu okullarda hi teneffs yaplmaz retim yats namazna kadar devam ederdi. Teneffs iin verilen aralarda peygamber iin kasideler okunurdu.50 Bu retim biimi yaklak olarak sbyan mekteplerinde de uygulanmtr. Sbyan mekteplerinde eitim de retim gibi ok zor ve ocuun zelliklerine pek uygun deildir. Sabahleyin erken balayan eitim ara verilmeden leye kadar ve le paydosundan, ikindi vaktine kadar devam ederdi. ocuklar bu sre iinde yerde hareketsiz bir ekilde otururlard.51 Sbyan mekteplerinin ilk programlar saylan, okullarn vakfiyelerinde, dersler Kuran okutulmakla balatlmtr. Bunun gerekesi olarak da din gsterilmitir.52 Sbyan mektepleri Tanzimat Dnemine kadar Arapa Elifba, Kuran, Tecvit ve lm-i Hl okutmaktan ve namaz klma usl ve namazda okunacak ayet ve dualar ezberletmekten teye gidememitir. I. Mahmutun annesi ve I. Abdlhamitin yaptrdklar sbyan mekteplerinde (1781) istisnai olarak yaz, hatta kitabet derslerine de yer verilmitir.53 Ferdi eitimin hakim olduu bu okullarda genellikle u dersler okutulmutur: Elifba, Kuran, lm-i hl, Tecvid, Trke Ahlak Risaleleri, Trke, Hat (yaz).54 Bu mekteplerin en byk zellii rencileri birbirine sevgi, byklerine sayg ve devrinde toplum dzeni demek olan dini kurallar disiplini iinde ocuklar yetitirmi olmalardr.55 Her ocuk hocann nne gider, dersini okur, yerine dner ve birok defa tekrar ederdi.56 Sbyan mekteplerinin, gzleme tartmaya, renmeye ve eitime imkan vermeyen salt duyduunu ezberleme, grdn tanma yntemiyle

53

srp giden okutma amac ise Tanzimata kadar deimemitir. Batdaki retim metotlarn bilen aydnlarn hazrladklar raporlar hi dikkate alnmamtr.57 Sbyan mekteplerinde retim kat yllk snf sistemine gre deil, baar seviyesine gre yaplm,58 ancak bu sistem 1846 dan sonra terk edilmi, snf sistemine geilmitir. 1824/25 tarihinde II. Mahmut tarafndan yaynlanan talim-i sbyan hakkndaki fermanla sbyan mekteplerinin programlar dzene sokulmak istenmi, ancak dini arlkl programdan vazgeilememitir. Fermanda, ncelikle dini eitim art koulmakta ve okuma program u ekilde tespit edilmektedir; mektep hocalar mekteplerde bulunan ocuklar bir gzel okutup, Kuran talim edecekler ondan sonra da her bir ocuun haysiyet ve kabiliyetine gre Tecvit, lm-i hl gibi risaleler okutmak suretiyle, slmn artlarn ve din akidelerini reteceklerdi. Bu fermanda dikkati eken ey gzel okumak ve dini bilgileri kazanmaktr.59 Tanzimat Dneminde gerekse daha nceki dnemlerde sbyan mekteplerinin retimine dini eitim hakimdi, okunan dersler esas itibaryla Arap alfabesi ile Kuran eitiminden ibaretti,60 ancak sbyan mekteplerinin retim dili Trkeydi.61 Tanzimatn ilanndan bir sre nce Umur-u Nafia Meclisince mevcut mektepleri bir dzene koymak iin hazrlanan bir layiha (1838) sbyan mekteplerini; 1. Mahalleler arasndaki kk mektepler, 2. Sultanlarn ve sairlerin byk mektepleri, olmak zere iki gruba ayrm ve programlarn belirlemitir. Bu layihaya gre kk mektepler hece ve bir iki hatim indirmek suretiyle, Kuran retimine mnhasr kalacak; camilerin yanndaki daha byk mekteplerde ise (Snf- San) ise Trke na, Tuhfa, Nuhfa, Subha-i Sbyan gibi szlkler; Birgiv Risalesi gibi ahlak kitaplar, Hat ve Kitabet okutulaca62, hkmler arasnda yer almtr. 8 Nisan 1847de yaymlanan Nizamna Tatbiken Etfalin Talim ve Terbiyelerini Ne Vechile cra Eylemeleri Lazm Geleceine Dair Sbyan Mektibi Hocalar Efendilere ta Olunacak Talimat ilkokullarn program ve ynetmeliklerinin mterek bir dayana niteliindedir. Talimat, yirmi maddeden olumakta ve ilkokulu en az drt, bir retim sresi mecburiyeti ile bal tutarak, 6-13 yalar arasnda kz ve erkek ocuklar hakknda bu okullarda uygulanacak eitim ve retim kurallar ve ilkeleri ile gsterilecek derslerin konularn aklamaktadr.63 Bu talimatta sbyan mekteplerinin dersleri; Elifba, Amme Cz ve teki czler, Trke Lgat (Trke nce ve sonra da daha fazla kelimelerin yazlmas), Ahlak (Trke ksa ahlak Risaleleri okutulacak), Yaz (nce sls ve Nesih), lm-i Hl, Trke Tecvid (Harflerin ve Kurann okunma biimi), Kuran (ki kez hatim ettirilecek) olarak belirlenmi, Hfz- Kuran yetenekli renciler iin seimlik ders olarak yer almtr.64 1864te kurulan Mektib-i Sbyan- Mslime Komisyonu, 1868de sbyan mektepleri iin on maddelik bir nizamname yaymlam, nizamname ile sbyan mektebinin programna; ml, Malumat- Nafia, Corafya ve Aritmetik derslerini koymutur. Fakat bu nizamname de uygulanmamtr.65

54

Sbyan mekteplerinde retim sresi 1847 tarihli talimat ve 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile 4 yl olarak tespit edilmi, her mahalle ve kyde bir sbyan mektebinin almas art koulmu, mektebe devam mecburiyetinin erkek ocuklar iin 7, kz ocuklar iin de 6 yandan balayp 11 yana kadar srecei esas olarak kabul edilmi, programn da Usl- cedde vehile Elifba, Kuran- Kerim, Tecvid, Ahlaka ait Risaleler, lm-i hl, Yaz talimi, Fenni Hesap, Tarih-i Osmani, Corafya ve Malumat- Nafia derslerini koymutur.66 Nizamname ile dini ve dnyevi bilgiler arasnda denge kurulmu, sbyan mekteplerinin programlar ekillenmeye balamtr. Tablo 3: 1873-1890 Tarihleri Aras Drt Yllk Sbyan Mekteplerin Ders Program* Haftalk Ders Saati

1. Yl Derslerin Ad Snf- Evvel

Elifbay-i Osman 12 6

Kuran- Kerim

Kraat- Trkiye 5 Hesab- Zihni 2. Yl Snf- San Kuran- Kerim lm-i hl 2 1 6 0

Malumat- btidaiye Tadd ve Terkim 1 Hatt- Sls 3.Yl Snf- Slis Kuran- Kerim Tecvid 1 2 1

Sarf- Osman Hesab 2

Sls ve nesih 4.Yl Snf- Rbia

Kuran Kerim

55

Corafya Tarih 2

Kavaid-i ml Hatt- Rika 1

(*) Berker; a.g.e., s. 112-113. 1876 ylnda sbyan mekteplerine mahsus umumi ders cetvellerinin, drt yl zerinden, her snfta bir haftada hangi derslerin ka saat okutulaca tespit edilmitir.67 1891 ylnda mekteb-i iptidalerin ilk kapsaml programlar yaplm, bu programa gre ehirlerde iptidai mektepleri snfa indirilmi, ky okullar iin program drt yllk olmutur.68 Sbyan mekteplerinin zelliklerinden biri rencilerin retime balama eklidir.69 ocuk okuma ana gelince mektebe tren ile balatlrd, bu trene bed-i besmele cemiyetine halk arasnda amin alay da denilirdi. Mektebe balatma iin senenin belli bir zaman olmazd; genellikle kandil gnlerine rastlatlr, eer mevsim gerei kandil yok ise mektebe balama Pazartesi ya da Perembe gn olurdu. Tren ailelerin ekonomik durumuna gre deiirdi. Tren, zellikle varlkl ailelerin snnet gibi belli bal gsterilerinden, dnlerinden biri olurdu. Fakir aileler, en yakn mektebe gelerek ocua hocann elini ptrr, hocadan ocuun okutulmasna itina gsterilmesini rica ederlerdi. Orta halli ailelerin ocuklar giydirilip kuatlr, boynuna srmal cz kesesi taklr, akrabalar ile mektebe gtrlr, hocann eli ptrldkten sonra mektepteki ocuklara birer ikier kuru, hoca ve kalfaya da ularna birer mecidiye (yirmi kuruluk gm para) bal yalk (mendil) hediye edilirdi. Zengin ailelerin ocuklarnn mektebe balatlmas ise bir dn havas iinde geerdi. Sabahleyin mektebe balayacak olan ocuk giydirilir, genellikle bir midilli atna ya da arabaya bindirilerek, davetliler ve mektepten gelen ilahici ve aminciler birlikte sokaa karlard. Alayn nnde bir kii atlastan yaplm yastk stne konmu srmal cz kesesi ile elifbay gtrr, onun ard sra da bir bakas bann stnde ocuun mektepte oturaca atlas minder ile sedef ve baa kakmal rahleyi tard. ocuun arkasndan ilahici ve aminciler yrr, onlarn arkasndan mektep ocuklar, ocuun babas, davetliler, hsm akraba ve yakn dostlar giderdi. Alay nceden tespit edilmi yerlerden geer, evliyalar ziyaret olunur, bazen de Eyp Sultan ziyaret edilirdi. Yol boyunca ilahiler ve dualar okunur, aminci ocuklar da amin diye barrd. Alay devrini tamamladktan sonra ocuun evinin kapsnn nne gelir, burada da ilahi ve glbenk denilen dua okunduktan sonra alay son bulur ve alaya katlanlar hep birden eve girerlerdi. ocuk evin sofasna oturan hocann karsndaki seccadeye veya mindere oturur, boynundaki cz kesesinden elifbay karr, rahlesinin stne koyar, ilk sayfasn aar, hillini eline alp hocann verecei iarete syleyecei sze dikkat ederdi. Hoca da balang olmak zere bir iki harf okuyup ona tekrarlattrr ya da besmele ektirirdi. Daha sonra ocuk hocasnn ve byklerinin elini per ve bu ekilde derse balam olurdu. Bu i bittikten sonra ocuklara ikier er kuru datlr ve bunlar

56

arasnda ilahicilere biraz fazla para verilirdi, hoca efendi ile kalfaya da hallerine gre paradan baka cbbelik uha yahut mintanlk kuma verilirdi. Trenin bir baka ekli de mektepte yaplan trenlerdir. Bu trende at yahut arabayla renciler mahalleleri gezdikten sonra mektebin nne gelinir, ocuk mektepte hoca efendinin nnde besmele eker, ocuun ailesi ile davetliler gelir ve daha nce gnderilmi olan lokmay da ocuklar mektepte yerlerdi. Usl-i cedd hareketiyle sbyan mekteplerinin yannda yeniliklerin uyguland iptida mektepleri kurulmutur. Bu okullarn retim biimi ve programlar sbyan mekteplerinden farkl olmutur. renciler Sbyan mekteplerine 4-7 yalarndaki kz ve erkek ocuklar devam ederlerdi. Kz ve erkek ocuklarn ayr ayr devam ettikleri sbyan mektepleri olduu gibi kz ve erkek ocuklarn beraber eitildikleri sbyan mektepleri de mevcuttu. Bu mekteplerde kz ve erkek rencileri yanyana, bazlarnda ise ayr ayr otururlard.70 1858 tarihli tezkere ile kz ve erkek rencileri birbirinden ayrmak ve buna bir balang olmak zere Sultan Ahmed Dairesi dahilinde bulunan 26 sbyan mektebindeki kz ve erkek rencilerin ayrlmas Maarif Nezaretince istenmektedir.71 Sbyan mekteplerine balama ya kesin olarak belli deildi, Anadoluda 4 yandaki ocuklar sbyan mekteplerine balatmak adetti. stanbulda ise bu ya snr 5-6 ya arasnda deimekte idi.72 II. Mahmud tarafndan ilan edilen 1824/25 tarihli Talim-i Sbyan hakkndaki ferman henz genlik ana varmam ocuklarn sbyan mekteplerine devamn mecbur klan hkmler tayordu. Ancak bu hkmlerin uygulanmas lke genelinde bir zorunluluk deil, sadece stanbul ve Bilad- Selse iin alnmtr.73 Sbyan mekteplerinde eitimde frsat eitliinin salanmas ile ilgili uygulamalar yaplm ve zellikle hayr ilemek amacyla alan bu okullarda fakir ve yetimlerin hakk gz nnde tutulmutur. Fatih Sultan Mehmet, kurduu sbyan mektebine ancak yetim ocuklarn, yetim ocuk bulunamazsa fakirlerin ocuklarnn alnmasn art komutur. Mektepteki ocuklara ayrca hem gndelik harlk verilmi hem de elbiseler alnmtr, ayrca ylda bir kere bu ocuklar gezintiye de gtrlmlerdir. ocuklara alnan elbiseler arasnda birer boasi kapama, birer fes, birer mintan, birer zbn, birer kuak ve birer mest pabu yer almaktadr: eyhlislm Esat Efendi Vakfiyesi. Ayrca gezilerle ilgili olarak; eyym rebide sbyanlar hocalar mesiregha gtrp itam taam eylemeleri (Rami Kadn Vakfiyesi, 1168) hkmleri ile ocuklara yaplacak sosyal yardmlarn yaps belirlenmitir.74 Bu hkmler gndzl ve yatl okullarn bugn de ayn ilkeleri uygulamasnda balang kabul edilebilir. Dini amalarla gelien bu anlay, gnmz devletlerinin vatandalarna sosyal devlet olma icaplarnn gerei olarak salad eitim hizmetleri arasnda yer almtr. Disiplin Kuran mekteplerinde disiplin, bedeni cezalar ile salanrd. Hocann elinde uzun bir denek vard, bununla dikkatsiz renciye hafif ya da serte vurarak disiplin salanrd. Hatal rencinin cezalandrlmas iin suunun derecesine gre falaka cezas uygulanrd.75 Kuran mekteplerinin bu

57

zellii de sbyan mekteplerini etkilemitir. Sbyan mekteplerinde disiplin salanmas iin falaka ve benzeri uygulamalara yer verilmitir. Sbyan mekteplerinde ahlak ve disiplin, suun tr ve derecesine gre, rnein tembellik ve yaramazlk gibi hallerde, ocuun minderinin hocadan uzaklatrlmas, azarlama gibi manev; sme, dvme veya din grevlerin yaplmamas durumunda ise kulak ekme, el veya denek ile vurma ve en sonunda da falakaya yatrma gibi cezalar ile salanrd. Falaka, iki ucundan kalnca bir ip ile yahut zincirle balanm, bir metre kadar uzunlukta kalnca bir denekten oluurdu. Falakaya yatrlacak ocuun nce ayaklar denek ile ip arasna sokulur, sonra denek dndrlrd. Bylece rencinin ayaklar denek ile ip arasna sktrldktan sonra iki kuvvetli ocuk denei iki ucundan tutup havaya kaldrr ve hoca da sopas ile ocuun tabanlarna vururdu. 1847 tarihli talimat ile falaka, dayak esas itibari ile ilk mekteplerde yasak edilmi ise de uzun yllar bu yasak yerine getirilmemitir. Talimat ayrca ocuklara uygulanacak cezalar hatann zelliine gre snflandrmakta; hafif iddette kulak ekme, hocann yanndan uzaklatrma, hakaret nitelii tamayan ac sz syleme, ayakta durdurmak, dersleri kalfalar tarafndan tekrar tekrar okutturmak olarak belirlemektedir.76 Sbyan mektepleri ve dier mekteplerdeki cezalandrma biimi ile falaka Trk Eitim Sisteminde en fazla eletirilen uygulamalar olmutur. Cumhuriyetin ilanndan sonra da insan olmayan bu ceza ekli tartlm, edebi eserlere de konu olmutur. Ahmet Rasim Falaka adl eserinde bu cezalandrma biimini etraflca anlatmtr. Bina, Ara ve Gereleri Sbyan mektepleri; ekseriyetle st kubbeli, alt hasr deli geni bir oda, hocaya ait tahta bir krs ile bunun yan banda hoca ile kalfann oturduklar kk bir odadan ibaret ta binalardr. renciler yerde minder zerinde diz kerek otururlard, hoca ve rencinin nnde rahle bulunurdu.77 Sbyan mektepleri bir klliye ya da mahalle aralarnda bulunmalarna gre ikiye ayrlr. Klliye iindeki binalar hemen sokaa alan girilere, kendi ilerine dnk avlu ve oyun bahelerine sahiptir. stanbulda ina edilen mektepler ocuklarn kolayca ulaabilecei bir sklkta ve ke balarnda yaplmtr. Binalar iki katl tavanlar kubbeli ya da dz, bir ya da iki dersliklidir. stanbul dndaki vakf tarafndan kurulamayan mahalle ya da ky halknn katklar ile kurulan sbyan mektepleri genellikle camiye bitiik uygun olmayan oda veya ahrdan evrilmi binalardr.78 Daha nceki dnemlerde olduu gibi 19. yzylda da askeri ve teknik okullar dnda eitim ve retim kurumlarnn ou vakf olarak ina edilmi, vakfiyesi incelenen altm vakftan salanan gelirlerin %27si iinde sbyan mekteplerinin bulunduu eitim kurumlarna harcanmtr.79 Sbyan mektepleri eitim ve retim aralar bakmndan yetersizdiler. Kitap haricinde, yaz tahtas, harita, kre ve sra gibi ara gerelerden hibirisi yoktu.80 Sbyan mekteplerinde yaz dersleri programlara ok sonralar konulduu iin defter, kalem, kat gibi malzemeye uzun zaman ihtiya

58

duyulmamtr. Bu mekteplerde Kuran mekteplerinde olduu gibi ta tahta ve kaleme ancak Tanzimattan sonra rastlyoruz.81 1847 tarihli talimatta, siyah ta tahta denilen, zerine yaz yazlan levhalarn okullara gnderilecei yer alyor. Kat zerine yaz yazmak iin divit denilen pirinten kalemlik, iinde iki kam kalem, mrekkep hokkas da kullanlan dier ders aralar yer alyordu.82 Bu ara ve gereler eitimdeki yenileme dnemine kadar sbyan mekteplerinin de temel ara ve gereleri olmutur. 1873ten itibaren Usl-i ceddin uygulanmasndan sonra yeniden yaplanan sbyan mektepleri ile ilk defa almaya balayan iptidai mekteplere sra, masa, kara tahta, harita gibi ders aralar girmeye balamtr.83 Sonu Sbyan mektepleri, Osmanl Devletinin, programlarnda din eitimi ve retimine arlk veren ilkretim kurumlardr. Bu okullar Tanzimat Dnemi ile balayan yenileme hareketleri ile deiime direnmi, ancak programlarnda dnya hayat ile ilgili dersler yer almaya balamtr. Geirdii deiimle ptidai mekteplere dnerek, Cumhuriyet dnemi ilkretimi iin temel tekil etmitir. 1 2 Da, M, ymen, H. R; slm Eitim Tarihi. Milli Eitim Basmevi, Ankara 1974, s, 64-65. Bilim, Cahit Yaln; Trkiyede ada Eitim Tarihi, Anadolu niversitesi Yaynlar,

Eskiehir 1998, s. 1. 3 slm Ansiklopedisi, Maarif Basmevi, stanbul 1957, cilt 7. s. 652; Byk slm Tarihi, a

Yaynlar, stanbul, 1989, cilt 14. s, 73-75. 4 5 6 7 72. 8 9 10 11 Ergin; C, I-II, s. 82-83. slm Ansiklopedisi, s. 656. Akyz; s. 74. Unat, Faik Rait; Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Milli Eitim Ergin, Osman; Trkiye Maarif Tarihi, Eser Matbaas, stanbul, 1977, cilt 1-2, s. 82. slm Ansiklopedisi, s. 652. slm Ansiklopedisi, s. 655. Akyz, Yahya; Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1999a), Alfa yaynlar, stanbul 1999, s.

Basmevi, Ankara, 1964. s. 38. 12 Berker, Aziz; Trkiyede lk retim, Milli Eitim Basmevi, Ankara. s. 8-9.

59

13 14

Berker; a.g.e., s. 11. Kodaman, Bayram; Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,

Ankara, 1991, s. 59. 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Kodaman; a.g.e., s. 59. Kodaman; a.g.e., s. 61. Akyz; a.g.e., s. 140-143; Unat; a.g.e., s. 38; Berker; a.g.e., s. 28-35. Akyz; a.g.e., s. 140-141; Kodaman; a.g.e., s. 62. Berker; a.g.e., s, 28-35. Akyz; a.g.e., s. 182. Unat; a.g.e., s. 39. Akyz, Yahya; a.g.e., s. 180. Akyz, Yahya; a.g.e., s. 182. Bilim; a.g.e., 154. Unat; a.g.e., s. 39. Akyz; a.g.e., s. 196. slm Ansiklopedisi, s. 659. Unat; a.g.e., s. 40. Tekeli. . lkin. S; Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Douu ve

Geliimi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1993, s. 62. 28 Kodaman; a.g.e., 85. 29 Ergn Mustafa; II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1911), Ocak Yaynlar, Ankara 1996, s. 194-208. 30 ztrk, Nazif; Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Trkiye Diyanet

Vakf Yaynlar, Ankara, 1995, s 382. 31 32 33 34 Ergin; a.g.e., C, I-II, s. 86. slm Ansiklopedisi, s, 653-656. Berker; a.g.e., s. 5. Bilim; a.g.e., s. 2.

60

35 36

Bilim; a.g.e., s. 144, Akyz; 1992. Koer, Hasan Ali; Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), Milli

Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1991, s. 64. 37 38 39 40 41 42 43 Koer; a.g.e., s, 82-11. Unat; a.g.e., s. 39. Bilim; a.g.e., s. 155. Akyz; a.g.e., s. 196. Kodaman; a.g.e., 67. Berker; a.g.e., s. 5. Kansu; a.g.e., C. I, s. 28. Bilim; a.g.e., s. 144. Duman, Tayyip; Trkiyede Ortaretime retmen Yetitirme Problemi (Tarihi Geliim),

Milli Eitim Yaynlar, stanbul 1991, s, 11-20. 44 ztrk, Cemil; Trkiyede Dnden Bugne retmen Yetitiren Kurumlar, M. . Atatrk

Eitim Fakltesi Yaynlar. stanbul 1998, s. 8-9. 45 46 9. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 Berker; a.g.e., s. 5. Kodaman; a.g.e., s. 57. Kodaman; a.g.e., s. 57. slm Ansiklopedisi, s. 653. slm Ansiklopedisi, s. 654. Kansu; a.g.e., C. I, s. 30. Ergin; a.g.e., C, I-II, s, 83. slm Ansiklopedisi, s. 656. Kodaman; a.g.e., s. 57. Bilim; a.g.e., s. 3. Berker; a.g.e., s. 7. slm Ansiklopedisi, s. 657-658. Gelili, Ycel; retmen Yetitirmede Ankara Yksek retmen Okulu Uygulamas,

Yaymlanmam Doktora Tezi. A. . Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2000. s. 4. ztrk, C; a.g.e., s.

61

56 57 58 16. 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 72 73

Akyz; a.g.e., s. 74. Sakaolu, Necdet; Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul 1991, s. 48-49. Akkutay, lker; Enderun Mektebi, G. . Gazi Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara 1984, s.

Berker; a.g.e., s. 3. Kansu; a.g.e., C. I, s. 58. Kansu; a.g.e., C. I, s. 27, 28. Kodaman; a.g.e., s. 57. Kansu; a.g.e., C. I, s. 63. Unat; a.g.e., s. 38. Berker; a.g.e., s, 28-35. Akyz; a.g.e., s. 140. Kodaman; a.g.e., s. 62. slm Ansiklopedisi, s. 657. Kodaman; a.g.e., s. 63. Unat; a.g.e., s. 39. Unat; a.g.e., s. 40. Ergin; a.g.e., C, I-II, s, 91-96. Kansu; a.g.e., C. I, s. 29.71 slm Ansiklopedisi, s. 657. slm Ansiklopedisi, s. 657. Berker, Aziz; a.g.e., s. 3.74 Ergin; a.g.e., C, I-II, s, 83-88.75 slm Ansiklopedisi,

a.g.e., s. 654. 76 Berker; a.g.e., s, 30-31. Kansu; a.g.e., C. I, s. 30.77 slm Akyz; a.g.e., s. 140. Ansiklopedisi, s. 656.78 slm

Akyz; a.g.e., s. 188.79 ztrk, N; a.g.e., s. 41, 42.80 Ansiklopedisi, s. 656.82 83

Kodaman; a.g.e., s. 58.81

Akyz; a.g.e., s. 182.

Akkutay, lker; Enderun Mektebi, G.. Gazi Eitim Fakltesi Yaynlar, Ankara 1984. Akyz, Yahya; Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1999a) Alfa Yaynlar, stanbul 1999.

62

Akyz, Yahya; Cevdet Paann zel retim ve Tanzimat Eitimine likin Bir Lyihas, OTAM, Ocak 1992, S. 222-227. Berker, Aziz; Trkiyede lk retim, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1945. Bilim, Cahit Yaln; Trkiyede ada Eitim Tarihi, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiehir 1998.Byk slm Tarihi, a Yaynlar, stanbul 1989, Cilt 14. Da, M, ymen, H. R; slm Eitim Tarihi, Milli Eitim Basmevi, Ankara 1974. Duman, Tayyip; Trkiyede Ortaretime retmen Yetitirme Problemi (Tarihi Geliim), Milli Eitim Yaynlar, stanbul 1991. Ergin, Osman; Trkiye Maarif Tarihi, Eser Matbas, stanbul, 1977. Ergn, Mustafa; II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1911) Ocak Yaynlar, Ankara 1996. Gelili, Ycel; retmen Yetitirmede Ankara Yksek retmen Okulu Uygulamas, Yaymlanmam Doktora Tezi, A. . Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 2000. slm Ansiklopedisi, Maarif Basmevi, stanbul 1957 Cilt 7. Kansu, Nafi Atuf; Trk Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1930. Cilt I-II. Koer, Hasan Ali; Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1991. Kodaman, Bayram; Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991. ztrk, Nazif; Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara. 1995. ztrk, Cemil; Trkiyede Dnden Bugne retmen Yetitiren Kurumlar, M. . Atatrk Eitim Fakltesi Yaynlar. stanbul 1998. Sakaolu, Necdet; Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul 1991. Tekeli, . lkin, S. Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Douu ve Geliimi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1993. Unat, Faik Rait; Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1964.

63

Trk Eitiminin Modernlemesinde Rdiye Mektepleri / Yrd. Do. Dr. Muammer Demirel [s.44-60] YRD. DO. DR. MUAMMER DEMREL
Atatrk niversitesi Kzm Karabekir Eitim Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletinin ykselmesinde ve bir medeniyet oluturmasnda eitim retim messesesi olan medreselerin byk katks olmutu. Medreseler ve bunlarn altnda eitim yapan sbyan (ocuk) mektepleri vakflarn idaresi ve kontrolnde olan kurumlard. Bunlar XVII. yzyla kadar ilevlerini iyi bir ekilde devam ettirmilerdi. Ancak bundan sonra gerek vakflarn bozulmas gerekse de dorudan medreselerin kendi sistemlerini bozmasndan dolay eitimde toplum ve devlete yararl hizmetler verilmekten uzaklalmaya balanmt. nl risale yazar Koi Bey, XVII. yzylda eitimin bozulmasn sebep ve sonular ile dorudan Padiahlara anlatmtr.1 Fakat eitimin dzeltilmesi ve yenilenmesi hususunda II. Mahmuda kadar ciddi bir adm atlmamtr. Sultan II. Mahmud, devlet ve toplum hayat ile ilgili her konuda balatm olduu byk reform hareketinde eitimin yenilenmesini de ihmal etmemiti. imdiye kadar askeri okullar alm, ancak onlar btn bir toplumun eitimi ile genel bir deiim ve yenilenmeyi salamaktan uzaktlar. Bunun iin ekonomik, toplumsal ve devlet kademelerindeki deiimi gerekletirerek Osmanl Devletinde Avrupa tarznda bir modernlemeyi gerekletirmede etkili olacak sivil okullarn almasna ihtiya duyulmutur. Bu ihtiyac fark eden Sultan II. Mahmud, eitimdeki yenilik hareketine ancak mrnn son zamanlarnda el atabilmitir. Sultan Mahmud, Msr Bunalm gibi ar bir problemle bir taraftan urarken dier taraftan artk mparatorluun tek kurtulu aresi olarak grd eitim konusunda reforma girimitir. Eski eitim kurumlarnn etkisinde ve yeni bir eitim kurumu oluturmak zere kendine bal bir kurum olarak Nafia Nezaretine bal olarak kurmay tasarlad eitim kurumlar iin Meclis-i Umur- Nafiaya eitim kurumlar hakknda bir layiha hazrlattrmt. Bu raporda sbyan veya mahalle mektebi denilen mekteplerin dzeltilmesi ve onlara bal olarak yeni ve onlarn ikinci snf olacak mekteplerin almas ele alnmtr. A. lk Rdiyelerin Almas Meclis-i Umur- Nafia tarafndan 5 ubat 1839 (21 Zilkade 1254) tarihinde hazrlanan layihada eitimde reform yaplmasnn zaruret olduu ve hatta memleketin kurtuluunun buna bal olduu vurgulanmtr. Bu layihada ilk mekteplerin slah edilmesi geni bir ekilde ele alnm ve ncelikle stanbulda daha nce Padiahlar tarafndan byk camilerin yanna yaplm olan, Seltin-i zm mektibi olarak anlan sbyan mekteblerinin devam ve ikinci kademesi olarak Snf- Sni adyla yeni tarzda mekteplerin almas ngrlmtr. Ancak Padiah II. Mahmud, bu snf- sni ismini beenmeyerek bu yeni alacak okullara Mektib-i Rdiye adn vermitir. Layihann, Meclis-i Umur- Nafia tarafndan, mahalle mekteblerinin yeniden dzenlenmesi ve slah edilmesi eklinde adlandrlmas da Padiah tarafndan beenilmeyerek Rdiyelerin kurulmas olarak deitirildii anlalyor.2 nk bu, layihann Takvim-i Vekyide yaynlanmas iin karlan hatt- hmynda da Rdiye mekteplerinin dzenlenmesi ile ilgili nizamnamenin yaynlanmas eklinde ifade edilmitir.3

64

II. Mahmud, dier reformlarnda olduu gibi eitim reformunu da eski eitim kurumlarndan ayr bir yapda yeni bir messese olarak dnm ve onu Hkmet iinde, kendine daha yakn ve bal olan bir bakanlk bnyesinde, Nafia Nezareti ynetiminde yapmay tasarlamtr. Bu arada eitimdeki yeniliklerin eski lema ve medreselerin etkisinden uzak kalmas, dorudan denetimi ve kontrl altndaki devlet adamlar ile yeni bir atlm yapmak istemitir. Layihann Meclis-i Umr- Nafiaya hazrlattrlmasnn ve kurulan okulun da balangta buraya balanmasnn nedeni bunlar idi. Meclis-i Umr- Nafia tarafndan hazrlanan layihada, ncelikle eitimin nemi vurgulanarak iyi bir eitim sonucunda lke kalknmasnn salanaca aklanmtr. Buna gre, eitim ve ilim mutluluk sermayesi, vnlecek ey, zenginlik servetinin kaynadr. Bylece msbet ilmin gelimesi sanayi ve ticaretin gelimesini salar. Bu arada eitim dini ilimleri gelitireceinden ahiret kurtuluu da salayacaktr. Fen ilimlerini gelitiren eitimin insanln ilerlemesine sebep olaca aktr. Ksaca eitim ilmi gelitirince ticaret geliip yaygnlaacak, matematik ilimleri harp tekniklerini ve askeri idarenin gelimesine sebep olacaktr. Bylece mevcut ilimlerin gelimesi yolu ile fennin yeniden ilerlemesinden sanayi ve i retimi artacaktr. Burada sanayinin artmasn daha anlalr yoldan anlatmak iin retimde makina kullanlmas ile yz adamn iini bir adamn grebilecei rnei de verilmitir. Eitimin gelimesinin, sava ve askerlik teknikleri ile harp gcnn arttrlmasna sebep olaca konusunu burada vurgulanmtr. Bu yaplrken zellikle Msr Meselesinin devam ettii, Msr valisi ordularnn mparatorluk ordular karsnda stn geldii bir srada devlet adamlar ve toplum zerinde daha ilgi uyandrc bir etki yapmas da hesap edilmi olmas ihtimal dahilindedir. Layiha da Osmanl Devletinin ykselme devrinde eitimin ve ilmin ok yksek olduu, ancak daha sonra eitli nedenlerle bozulduu ve dzeltilmesi iin harbiye, bahriye, mhendislik ve tp ile ilgili yeni okullarn alaca belirtilmitir. lk okullar bunlardan daha nemlidir ve eer onlar dzeltilip bir yoluna koyulamazsa yksek okullar da amacna ulaamayacaktr. nk yksek okulara giden renciler temel bilgilere, okuduunu anlayacak kadar Trkeye sahip olmadklarndan Arapa, Farsa, Franszca ve okuduklar okulun fen derslerine ait temel bilgilerde baarsz olmaktadrlar. lkretimin zorunlu olmas, ilkretimde ferdi eitimden toplu eitime geilmesi ve mekteplerdeki talebelerin snflara ayrlmas ngrlmektedir. retmenlerin de kendi bildikleri ve istedikleri ekilde yaptklar eitim anlaynn terkedilmesi, retmenlere tayin edilecek mfettiler vastasyla sk bir denetim ve bu denetim sonucunda, ancak yeterli olanlarn hocalklara tayin edilmesi ilkeleri getirilmitir. Kimsesiz, yetim ve sokak ocuklar iin iki yatl okulun almas da layihada belirtilmitir. Layihann esas konularndan birini tekil eden ve Snf- sn olarak adlandrlan Rdiye mekteplerine, bir iki defa Kurn- Kerimi hatmetmi ve ilm-i hal okumu olan rencilerin alnmasn ngrlmektedir. Bu mektepte okunacak dersler ise Trke, Tuhfe ve Nuhbe, Sbha- Sbyan gibi dil, Birgivi Rislesi ve dier ahlak kitaplar, hat ve kitabet dersleri olarak programlanmtr. Bu mektebi bitiren renciler kabiliyet ve baarsna gre, kurulmu olan yksek okullardan istedikleri birine alnacaklardr. Meclis-i Nafiann layihas Dr- r- Bb- lde ele alnarak mzakere edilmitir. Burada okuma yazma bilmeyen ocuklarn ayr ayr snflarda toplu eitime alnmasnn ve sadece Kuran iki

65

defa hatmetmi rencilerin Rdiyelere alnmasnn uygun olamayaca, ayr snflarda toplu eitime alnacak rencilerin en azndan okumay skm olmalar gerektii belirtilmitir. Rdiyelere alnacak rencilerin Kuran -be veya alt defa hatmetmi ve bu arada tecvid okumu olmasnn ancak yeterli olaca aklanm layiha ihtaren yeniden ele alnmak zere Meclis-i Umur- Nafiaya geri gnderilmitir. Nafia Meclisi bu itirazlara verdii cevapta konuya biraz daha aklk getirilerek snf snf ayrlacak derken elifb okuyanlarn ayr, dierlerinin ayr olaca ve Rdiyelere gidecekler iin bir iki hatimin yeterli olacandan Kurn ve tecvit ile ilm-i hllerini tamam edenlerin kast olunduu eklinde izah edilmitir. Bunun zerine Dr- r- Bb- lde mazbata yazlmtr. Mazbatada dier konular Nafia layihasnda olduu gibi kalm; itiraz edilen konular iin toplu eitime ancak okumay rendikten sonra geilecektir diye yazlmtr. Layihadaki konulara baz hususlarn eklenmesi iin Meclis-i Vl- Ahkm-i Adliyeden Meclis-i Nafiaya bir mzekkire gnderilmitir. Tezkerede selatin-i izm hazerat mektebleri olarak belirtilen ve mahalle mekteblerinden sonra alacak olan rdiye mekteblerine alnacak rencilere okutulacak dersler konusunda, Trke, eitli diller, Birgivi risaleleri, ahlak kitaplar ve gzel yaz talim etmeleri gsterilmi ise de tm Arapa, Farsa, Trke ve Franszca ilimlerin renilip kavranmas, ncelikle sarf ve nahiv kaidelerinin kavranmasna baldr denilerek, mektib-i seltine alnacak renciler eer mekteb-i liyyeye geerlerse sarf, nahiv ilimleri ve eitli fen dersleri okuyacaklarsa da seltin-i izam mekteblerinde de mmkn mertebe bir miktar sarf ve nahiv gsterilmezse okuyacaklar yaz, dil, Birgivi risaleleri ve ahlak kitaplarn tam olarak anlayamyacaklardr denilmitir. Bunun iin tayin edilecek ilmi yetenei olan hocalarn marifetiyle, bu okullara alnacak rencilere Emsileden balanarak Bina, Maksd, zzi ve Nahivden Avamile kadar gsterilmesi ve bunlarn arasnda, icabna gre Emsile ile Tuhfe ve Sbha- Sbyana balatp ve sarfda ilerledikce hidi, Nuhbe, Birgivi Risalesi ve Avamile ktklarnda yaz, dil ve ahlak kitaplar retilip kavratlmaldr karar alnmtr. Bu okullara alnacak rencilerin ncelikle mehur ve devlet memuru olanlarn ocuklarndan seilmesi ve alnacak rencilerde kabiliyet ve liyakatn esas alnmas kararlatrlmtr. Meclis-i Vl- Ahkm-i Adliyede kaleme alnan tezkere Meclis-i Umur- Nafiada aynen kabul edilerek geri takdim edilmi ve Meclis-i Vl tarafndan Padiaha arz edilmitir. Arzda stanbul ve tarada duruma gre bir ka mektebin alarak renci alnmas, fakir ve kimsesiz olan rencilere haftalk olarak uygun bir harlk verilmesi hususu da ilave edilmitir. Bu arz mazbatas ve mzekkireler zerine Hatt- Hmyn karlmtr. Hatda bu okullarn almas dini bir grev saylm ve Maktib-i Rdiye Nazrlna mam-zde Esad Efendi tayin edilmitir.4 Mektib-i Rdiye Nazrlna tayin edilen Esad Efendi, stanbul ve tarada almas layihada ngrlen bu mekteplerin ilkinin almas iin hemen harekete gemi ve bu ilk mektebin nizmnamesini hazrlamtr. Nizmname, Padiahn iradesi ile 27 Zilkade 1254 (11 ubat 1839)

66

tarihinde yaynlanmtr. Nizamnamede belirtildiine gre alacak bu ilk rdiyeye Padiah II. Mahmudun emri ile Mekteb-i Maarif-i Adliye5 ad verilmitir.6 Bu nizmnamede okulun almas ile ilgili btn konular tek tek ve ayrntl bir ekilde ele alnarak izah edilmitir: imdiye kadar harp fenleri ile ilgili kara ve deniz mhendishaneleri alarak her snf iin ayr mektepler ina edildii halde brokraside alan katiplerin (hidemt-i ilmiyye-i kalemiyyeye) yetitirilmesi iin laykyla bir okul almadndan kalemlere alnmakta olan renciler sekiz on yana kadar mahalle mekteplerinde yalnz Kurn renmekte ve yaz yazmakta (sls karalama), buna karlk Arapa ve Farsaya dair hi bir ey renmedikleri gibi Dahiliye ve Hariciye nezaretlerinde gerekli ve mecburi olan matematik ve corafya gibi ilimlerin isimlerini bile duymamaktadrlar. Memur olduklar dairelerde bir miktar eitim almakta iseler de ancak kabileyetleri lsnde eitilmeleri mmkn olmaktayd ve bu trde eitilebilenler yok denecek kadar azd. Bu katiplerin eitimini bir nizama koymak zere Padiahn emri ile bir dzenlemeye gidilecektir. Bu hayrl i iin Bb-i li civarnda bir yer temin edilecektir. Bu okul iinde namaz klmak iin mescit eklinde bir yer, Arapa, Farsa ve ilerde Franszca derslerinin okutulaca alt adet dershane, ktphane, depo, yaklak olarak yz rencinin yatabilecei kadar kou eklinde bir yer, Arapa, Farsa ve Franszca hocalar ile mdrn oturup istirahat edebilecekleri birer oda, sls, divan, rika ve siyakat hocalarna yaz yazdrmak iin uygun yer, talebeler iin tenefs yapabilecekleri ve kahve iebilecekleri oda ve mutfak yaplacaktr. Dershanelerde hocalar iin demeli yksek bir yer ve renciler iin de bir birinden takriben yarm metre (yarmar veya birer zir7 irtifanda kat mukavves- ekil neimenler) aralkl oturaklar ve nlerinde ekmeceli rahleler yaplacaktr. Bu okul snf olacak ve alnacak renciler eitim seviyelerine gre seilecektir. Okul mdrlne ikinci rtbeden tayin edilecek ahsa drt bin kuru maa verilecek, Arapa ve Farsa hocalarna ve sls, divani, rika, siyakat ve iyi yaz yazabilen bir hocaya ikier bin kuru maa verilecektir. Yatl rencilerin geceleyin nbetini tutmak ve Mdre yardmc olmak zere iki kii ve bir kahvecinin beer yz kuru maala istihdam edilmeleri, ikiyzelli kuru maala bir kapc, temizlik ve hocalar ile rencilerin al verilerini yapmak zere yedi kii yzer kuru maala, yzelli kuru maala bir aba, yz kuru maa ile bir kalfa ve altmar kuru maa ile iki rak istihdam edilecektir. Ayrca ktphaneye hocalarn uygun grecekleri yeteri kadar kitap satn alnacaktr. Okula, Bb-i l ve Bb- Defteri kalemlerinde bulunan stajer memurlar (akirdan) ve alkan memurlarn ouklar renci olarak alnacaktr. Bu renci almnda istekliler dileke ile Mektib-i Rdiye Nazrna mracaat edecek, durumlar aratrldktan sonra uygun grlenler alnacaktr. Kalemlerden renci olanlarn maalar aynen devam edecektir. Bundan byle memur olarak yalnz bu mektep mezunlar alnacaktr. Ancak renciler ncelikle kendi hocalarnn imtihanlarndan baarl olduktan sonra memur olacaklar dairelerin amirlerinin de katld bir komisyon tarafndan snava tbi tutulacaklard ve ancak baarl olanlar memur olarak alnacakt.

67

100 yatl ve 100 gndzl renci alnacaktr. Yatl olarak fakir ve kimsesiz olanlar ile durumu iyi olup evleri uzak olduu iin gelip gitmekte zorluu olan renciler alnacaktr. 18 yandan kkler ancak renci olarak alnacaktr. Mesai saatleri ayrntl olarak belirtilmitir. Cuma gnleri tatil edilmiti ve dier alt gn derslere devam edilecekti. Mesai gnein douundan bir saat sonra balayacak ve akam saat on buua8 kadar devam edecektir. Derslerin isimleri, okutulacak kitaplar ve nasl okutulacaklar da belirlenmitir. Arapa dersleri Emsileden balanarak Kfiyeye kadar, Farsa dersleri Vehbi Tuhfesinden balayarak Glistana kadar okunacaktr. Bunlarn yannda yaz derslerinden sls, divan, rika ve siyakat yazlar ile matematik ve geometri dersleri okutulacaktr. Ayrca yetenekli olanlara mantk, mani ve Farsada Hafz ve evket divanlar, Arapada kafiyeden sonra Mizanl-Edep kitab okutulacaktr. Mantk ilminden Risale-i Esiriye, mani ilminden Telhis veya Mlahhast-telhis gibi metin kitaplar ve akaidden baz risaleler semeli olarak isteklilere okutulacaktr. Franszca okutulmas da kararlatrlmtr. Dier derslerin okutulma gerekeleri zikredilmezken Franszca iin matematik, geometri ve corafya kitaplarnn okunabilmesinde gerekli olduu belirtilmitir. Franszcann retilmesine gramerlerinin benzer olmasndan dolay Arapa retildikten sonra balanlmas uygun grlmtr. Franszcann retimi hususu da aklanmtr: Harfler retildikten sonra hikaye kitaplar ile vakit geirilmeyerek gramerin retilesini mteakip geometri, ufak corafya, tarih ve politika kitaplarnn okutulmas uygun grlmtr. Tarih, corafya ve siyasetle ilgili dersler konulmam olmakla birlikde Franszca dersinin iinde, dar kapsaml da olsa bu derslerin verilmesi hedeflenmitir. Okulda disipline, ahlaki ve dini terbiye ile ibadetlere de nem verilmitir. Okula devamda dzenli yoklama esas getirilmitir. Mazeretsiz yere okula gelmeyenlere ceza verilmesi ve bunda srar edenlerin okuldan uzaklatrlmas uygun grlmtr. Okulda okuyan renciler her sene dzenli olarak snava alnacaklardr. Vezirler, vekiller, alimler, Meclis-i Ahkam-i Adliye ve Dar- ura-i Bb-i lde grevli olanlarn huzurunda, renciler okuduklar derslerden imtihan olacaklardr. Snavlarda birinci olan rencilere iftihar nian olarak altndan bir madalya ve beyz kuru, ikinci olanlara daha dk madalya ile drtyz kuru, nc olanlara daha dk nian ile yz kuru ve bundan sonra baarl olan rencilere snflarna gre birinci snfdaki rencilere yzelli, ikici snftakilere yz ve nc snftakilere elli kuru verilmesi tevik olarak uygun grlmtr. Snavlarda hi bir ekilde kayrlma, hatr ve gnl ile hareket edilmesinin yasak olduu belirtilmitir. Ayrca Franszca snavna okul hocalarndan baka hariciyede alp dil bilen memurlardan ve dier yksek okullardaki Franszca hocalarnn da arlmas uygun grlmtr. Yatl kalan rencilerin yiyecekleri, giyecekleri ve krtasiye masraflarnn da devlet tarafndan karlanmas esas getirilmitir. Nizamnamede senelik verilecek giyim elbiseleri tek tek saylmtr. Kiinin senelik ihtiyac dorultusunda i amardan paltoya kadar yeterli miktarda elbise, ayakkab ve

68

temizlik iin havlu verilmitir. Krtasiye olarak yeterli miktarda kalem, kat, mrekkep ve lazm olursa firenk (Avrupa) mrekkebi verilecektir. Yiyecek ekmekten balayarak et, sebze, meyve, tatlnn eitleri saylarak miktarlar da belirtilmek suretiyle yazlmtr. Ayrca rencilere maa da verilmitir. Bu maa asakir-i mansure erlerininki kadardr. Okuldaki mdrn, hacalarn, rencilerin ve dier alanlarn maalar ile tm dier masraflarn karlanmas iin baz gelirler Mansure Hazine-i Celilesine balanmtr. nk btn bu giderler Mansure Hazinesi tarafndan denecektir. Giderlere karlk bir hayli gelir balanmtr: Vefat etmi Kadzde Tahir Efendinin geimi iin elinde bulunan Dimetoka ve Lefkoe kazalarnn gelirleri, Dimetoka kazasnn aylk 2500 kuru ve alt ayda bir defa alnan 10.000 kuru geliri ve Lefkoe kazasnn aylk 2500 kuru ve alt ayda bir defa alnagelmekte olan 13.500 kuru geliri, elebi Mustafa Paazde mteveffa Bekir Beyin elinde bulunan ve geliri 1255 senesi Recebine kadar ok olan borlarna gidecek olan evlatlarna braklm Pravite kazas geliri, aylk 800 kuru ile alt ayda bir defa alnmakta olan 800 kuru, toplam senelik 11.200 kuru gelir Mansure Hazinesine balanmtr. Nizamnamede Mekteb-i Maarif-i Adliye olarak Padiah II. Mahmud tarafndan isimlendirilen bu ilk Rdiye mektebinin alma tarihi kesin olarak belirtilmemekle birlikte yaplmakta olan mekteb binasnn bitiminde derslere balanaca belirtilmektedir. 9 Mekteb-i Maarif-i Adliyenin eitimi iin Bb-i l semtine yakn Bb-i Defteri, Topkap Sarayna nakledilerek binasnn tahsis edilmesi tasarlanm ise de Bb-i l 20 Ocak 1839 (5 Zilkade 1254) tarihinde yand iin memurlar bu binaya nakledilmilerdi. Bunun zerine Okul, Sultan Ahmed Camii hnkr mahfilinde almtr.10 Bb-i Defteri binasnn okul binas olarak tasarlanmas, bunun yannda Hdavendigr Halid-i yann bir terbiye hanesinin bulunmamasndan dolay rencilerin bu zatn maneviyatndan faydalanmalar niyeti ile idi. Zaruretden dolay nce geici olarak bina Bb-i l binasnn yaplmasna kadar tahsis edilmi ise de daha sonra bu bina Bb-i lye misafirhane yaplmtr. Okul, Sultan Ahmed Camisinde devam etmitir.11 Sultan II. Mahmud, Mekteb-i Maarif-i Adliyeyi resmen amt. Fakat fiilen okulun alp derslerin balamasna mr vefa etmemiti. Zira Sultan II. Mahmud, 1 Temmuz 1839 tarihinde vefat etmi ve okulda dersler ancak 40 gn sonra balayabilmiti. Okulda derslerin baladn dorudan bildiren bir belgeye rastlayamadk. Ancak okulun tutulan yoklama listelerindeki tarih 11 Austos 1839dur (Gurre-i Cemaziyelhir 1255). Bu yoklama listelerinin ilk yoklama listeleri olduu kuvvetle muhtemeldir. Ariv belgeleri arasnda bulduumuz bu ilk yoklama listeleri adet olup Cemaziyelhir aynn bandan itibaren yazlmtr. Yoklama listesinin ba tarafnda, akirdan-i Mekteb-i Marif-i Adliye-i hne ve Gurr-i Cemaziyelhir (1) 255 tarihi yazlmtr. Yoklama listelerine isimler tek tek yazlarak ayn mesai gnlerinin yoklamas alnmtr. Esat Efendi tarafndan hazrlanan Nizamnamede sadece Cuma gnnn tatil olaca ve dier gnlerde ders ilenecei kaydedilmi ise de bu yoklama listelerinde be gn yoklama alnm ve iki gn bo braklmtr. Bu iki gnn tatil olduu anlalyor. Bu yoklama listelerine gre Cemaziyelhir aynn ilk gn pazartesi gn olduu

69

iin yoklama da pazartesinden balamtr. Cuma ve Cumartesi gnleri tatil edilmitir ve okulun eitimi bundan sonra devaml pazardan balayp cumaya kadar devam etmitir.12 Yirmi isimlik olarak izilen yoklama listesi her bir snfa ayr ayr dzenlenmitir. Elimizde bulunan ayn tarihli listenin birinde yirmi dier ikisinde on dokuzar isim vardr. Okula ait bulabildiimiz yoklama cetvelinde 58 rencinin ismi vardr.13 Mekteb-i Maarif-i Adliyenin sadece bu kadar renci ile eitime balad konusunda, elimizde, kesin bir ey sylemek iin herhangi bir belge mevcut deildir. Ancak okula byk bir rabet olduu gerektir. Mezun olanlar memur olarak atandklarndan ksa zamanda byk bir rabet ve katlm olmu olan okulun mevcudu plnlanann ok stne kmtr. yleki yz yatl yz de gndzl olmak zere ikiyz rencinin eitimi hedeflenmesine ramen 8 Eyll 1839 (28 Cemaziyelhir 1255) tarihinde okulun renci mevcudu 600u amtr.14 Mekteb-i Maarif-i Adliyede eitim baladktan sonra byk katlmn karsnda Sultan Ahmet Camiindeki okul kifayet etmemiti. Bu srada Sleymeniye Camiinde de ikinci bir ube almtr. Bu ubeye Mekteb-i Ulm- Edebiye-i Adliye ismi verilmitir. Bu okula da ayrca hocalar tayin edilmitir.15 Padiahlar tarafndan byk camilerin yanlarnda yaptrlm olup Mektib-i Seltin denilen sbyan mektebleri vard. Bu mektebler binaca elverili olduklarndan yeni alan bu iki okula ve daha sonra oalacak olan dier rdiyelere bu mektepler tahsis edilmitir.16 Layihada da bahsedilen bu seltin mekteblerine be defa Kuran- hatim edenler alnyordu. Sultan Ahmet Camiinde ve Sleymaniye Camiinin yannda bulunan bu sultan mektebleri yeni alan Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulm-i Edbiye-i Adliyeye tahsis edilmiler ve sultan mektebleri ise bu rdiyelerin ilk ksm olarak muhafaza edilmilerdir. Bylece yeni alan bu mektebler iki ksmdan olumakta idiler. Birincisi Layihada snf- sni denilen ve yeni alan rdiye ksm, ikincisi ise bunun ilk ksmn oluturan ve Layihada seltin mektebi denilen hazrlk ksm idi. Birinci ksm 4 yl, rdiye ksm ise 3 yldr. Bu ilk hazrlk ksmnda okuyan rencilere mlzim17 denilmektedir.18 Zaten bu mlazimlerin okuma sreleri de sbyan mekteblerinin sreleri ile ayndr.19 Nizamnamede de kararlatrld gibi okulun iki tip rencisi vard. Stajer memurlar ve dardan alnan rencilerdi. Kalemlerdeki stajer memurlar listelerle sunuluyor ve okula kaydediliyordu. Dardan alnan reciler ise dileke ile Mektib-i Rdiye Nazrna mracaat ediyor ve onun uygun grmesi ile deftere kaydedilerek talebe yazlmakta ve nizamnamede belirtildii ekliyle aylklarn almakta idiler. Okula kayt olmak iin mracaatler Muharrem 1255 (Mart 1839) tarihinde balamtr.20 lk alan okulun resmi ismi Mekteb-i Maarif-i Adliye olmasna karlk halk arasnda Mekteb-i rfaniye veya Mekteb-i rfan isimleri de kullanlmt. Hatta Devletin resmi Vaka Nvisi Ltfi Efendi, Mekteb-i rfan tabirini kulland21 gibi okula kayt olmak iin dileke verenlerin de Mekteb-i rfaniye tabirini kullandklar grlmektedir.22

70

Mektib-i Rdiye Nazrlna mam-zde Mehmed Esd Efendi hatt-i hmynla resmen tayin edilmitir. Bu arada Mekteb-i Maarif-i Adliye Mdrlne ilk olarak kimin tayin edildii hususunda bir belgeye rastlayamadk. Ancak 15 C 1257 (5 Temmuz 1841) tarihli Takvim-i Vekayide okul mdr olan Nesim Efendinin grevden ayrld ve yerine Dahiliye Kalemi halifelerinden Neet Efendinin mdrle getirildii yazlmaktadr.23 Neet Efendinin ne zaman grevden ayrldn tesbit edemedik. Fakat ondan sonra Hac Mahmud Efendi okul mdrlne getirilmitir. Hac Mahmud Efendi de tembellii ve kt hareketlerinden dolay 25 Austos 1843 (28 B 1259) tarihinde Esd Efendinin teklifi ile grevden alnarak yerine Mekatib-i Rdiye Ba Katibi Mehmed Latif Efendi getirilmitir.24 Her iki okulun ilk imtihan 1 Mays 1841 (9 Rebilevvel 1257) tarihinde Sultan Ahmed Camiinde yaplmtr. Bata Padiah olmak zere eyhlislm, Sadrazam, dier vekiller, ulema, Meclis-i Ahkm-i Adliye azalar ve stanbul Kadsnn izleyici olarak katld imtihanla okullar ilk mezunlarn vermitir. mtihanda baarl olanlara Padiah tarafndan hediyeler verilmekle birlikte mezun olan renciler hemen devlet dairelerinde memurlua balamlardr.25 mtihan listelerine gre Mekteb-i Maarif-i Adliyede 212, hazrlk ksmnda 113 renci ve Mekteb-i Ulm-i Edebiye-i Adliyede 41, hazrlk ksmnda 44 rencisi vardr: 26 Tablo 2: Mekteb-i Ulm- Edebiye-i Adliye rencileri Snflar renci Saylar

Birinci snf 16 kinci snf 14 nc snf 11

Mlzim-i evvel 10 Mlzim-i sni Mlzim-i salis Mlzim-i rabi Toplam 74 10 7 7

Mekteb-i Maarif-i Adliyeye devam eden renciler daha ok paa ve bey ocuklar olduu halde Mekteb-i Ulm- Edebiye-i Adliyeye devam edenler daha ok esnaf ve sanatkar ocuklar idi.27 brahim Halil A Dedenin anlattna gre bu okullardan mezun olup imtihanla memur olanlar memur olduklar dairelerde dier memurlara nazaran daha st bir mevki almaktayd. Nitekim A Dede Bb- Seraskeride memur olduu zaman, onu dier memurlar gibi yerdeki mindere oturtmayp yukardaki mindere oturtmulardr.28

71

Bir yl sonraki imtihan 22 Nisan 1842 (10 Rebilevvel 1258) tarihinde yaplmtr.29 mtihann yaplmas iin 28 Mart 1842 (15 Safer 1258) tarihinde Padiahn iradesi kmtr. Bu seneki imtihan cetvelinde, geen ylnkine gre snavda baarl olanlara verilecek para dlleri de snf snf yazlmtr. kinci ylda renci saysnn da nemli lde artt grlmektedir. Bu seneki imtihanda baarl olan rencilerle birlikte mekteb alanlarna da para dlleri verilmitir. 1257 senesi snavnda snflar yazlrken 1258 senesi snavnda Mekteb-i Ulm-i Edebiye-i Adliye iin yine snflar yazlm, ancak Mekteb-i Maarif-i Adliye rencilerinin snflar yerine o snflarda okuduklar dersler yazlmtr. Yine snav cetvellerinde grld gibi memur (katip) olan renciler sadece Mekteb-i Maarif-i Adliyeye devam etmektedirler. Her iki imtihan cetvellerinden anladmza gre okullardaki snflarn dizimi 3, 2, 1 eklinde byk saydan ke doru ykselmektedir. Birinci snfa (snf- evvel) gelenler son snf olmaktadr. 1258 snav cetviline gre snflarn mevcutlar ve aldklar dlleri Tablo 3te gsterilmitir. Mekteb-i Maarif-i Adliye rencilerine toplam 18. 245 kuru, Ulm-i Edebiye rencilerine de toplam 3.685 kuru dl verilmitir. Okullardaki hocalara ve dier hizmetlilere de dl verilmitir. Mekteb-i Maarif-i Adliyenin 8 hocasna 300er kuru, 10 hademesine de 100er kuru, Ulm-i Edebiyenin 2 hoca ve bir mavinine toplam 750 kuru verilmitir.30 Buradan okullarda bulunan grevliler hakknda da bilgi sahibi olmaktayz. Tablo 4: Mekteb-i Ulm- Edebiye-i Adliye rencileri Snflar renci dl 15 9 50 13 9 11 13 14 renciler

Birinci snf 80 kinci snf 60 nc snf

Mlazim-i evvel 40 Mlazim-i sni Mlazim-i salis Mlazim-i rabi Toplam 30 25 20 84

1258 (1843) ylnda da ayn ekilde snav yaplm ve snavda baarl olanlarn saylar ile birlikte dlleri de yazlmtr. Yalnz 1259 yl snav listesine gre renci saysnda nceki yla nazaran bir miktar azalma olmutur. Mekteb-i Maarif-i Adliyenin 1258de 405 olan renci says 1258de 375e dmtr.31 renci saysnn azalmas medrese veya camilerde ders okuyan

72

rencilerin nce buraya kayt olup bir mddet okuduktan sonra bu okullarn seviyesinin kendilerine gre daha dk olmas nedeni ile ayrlmalar olmutur. Bunlardan birisi de Mithat Paadr. Mithat Paa, Bb-l kaleminde memur ve Bayezt Camiinde ders okurken Mekteb-i Maarif-i Adliyenin almas ile oraya gnderilmi, bir yl devam etmi ancak buradaki dersleri kendinin daha nce okuyup bitirmi olduundan bu okuldan ayrlm ve camideki derslere devam etmitir.32 Yeni Osmanl broksasisi iin memur yetitirmek gayesiyle kurulan gerek Mekteb-i Maarif-i Adliye gerek Ulm-i Edebiye, Tanzimat adamlarnn bir ounu yetitirmitir. 1857 (1273) tarihinde Mekteb-i Maarif-i Adliyeye bir Mekteb-i Maarif-i Adliye dadisi ilave edilmi ve Mekteb-i Ulm-i Edebiye-i Adliye ise kapatlmtr. 1862 (1279) tarihinde de Mekteb-i Maarif-i Adliye, Mahrec-i Aklama evrilmitir.33 Nizamnamede yazld ve snav listelerinden de anlalaca gibi bu okullara alnan renciler seviyelerine gre snflara kaydedilmekte idiler. Bu iki okul ilk yllarnda medrese usllerinin dna kamamtr. Dersler Arapa ve Farsa dersleri olarak eski sistemdeki gibi younlamt.Yeni olarak Franszca dersi eklenmi ise de bu derse de gerektii kadar nem verilmedii snav listelerine alnmadndan anlalyor. Tarih ve corafya dersleri ise dorudan proramda yer almyarak ancak ileri dzeyde Franszca retilirken tarih ve corafya kitaplarnn okutulmas ngrlyordu. Ancak 1847 tarihinde yeni rdiyelerin almas ile bu iki okulun ders programlarnda da deiiklie gidilmitir. Ubicininin 1850 tarihi itibariyle yazdna gre Arapa, Farsa, gzel yaz, tarih ve corafya dersleri okunmaktadr.34 Btn bu olumsuzluklara ramen bu iki okulun alp yeni bir sistem iinde derslere balamas ve yllk olarak btn snflarn imtihana tbi tutulmas nemli bir admd. Deiimlerin bir sre olduunu gz nne aldmzda ise daha sonraki daha baarl okullar iin bir balang olmas itibariyle bu okullarn almas nemli gelimeler idi. B. Yeni Rdiyelerin Almas Bahsettiimiz bu iki okul Bblye memur yetitirmeye devam ederken yeni ihtiyalara ve Tanzimat devrinin reformlarna k tutmaktan uzakt. Nitekim bunu en iyi farkeden Padiah Abdlmecid olmutu. Padiah, Bblye mtad ziyaretlerinden birini yaparken, 13 Ocak 1845 (4 Muharrem 1261) tarihinde yaynlad bir hatt- hmyunla lkede uygulamaya konulan reformlardan askeri reformlarn dnda hi birisinin istenilen dzeyde olmadndan ve aslnda askeri reformlarn da gl ve ileriye dnk bir ekilde devamllnn dier reformlarn baarl olmasna bal olduunu vurgulayarak, bu durumun kendisini fazlasyla zdn ve dzeltilmesi iin ne gerekiyorsa yaplmasn emretmitir. Ayrca Padiah, reformlarn nndeki en byk engel olan cehaletin ortadan kaldrlmas ve memleketin mamur bir hle getirilmesi iin lkenin gereken yerlerinde mektebler almas gerektiini de szlerine eklemitir.35 Padiahn bu direktifi zerine harekete geilmitir. 1 Mart 1845 (21 Safer 1261) tarihinde Meclis-i Muvakkat- Maarif kurularak eitimde yaplacak reformlar plnlayan layihalar hazrlad. Birinci

73

layihada sbyan mekteblerinin dzeltilmesi ele alnmtr. kinci layiha orta dereceli okullar olan rdiyelerin yeniden yaplandrlmas ile ilgilidir. Bu layihada rdiye mekteblerinin, dini usller erevesinde tm toplum iin renmesi zaruri olan ilim ve fennin, faydal olacak bir surette ve zamann ihtiyalarna gre dzenlenip slah edilmesi gerektii yazlmtr. nc layihada ise yatl olmas tasarlanan Darlfnnun kurulmas ele alnmtr. Sonu olarak ise btn bu dzenlemeleri yapmak zere daimi bir Meclis-i Maarifin kurulmas teklif edilmitir.36 Eitim reformlarn tasarlayp plnlamak zere Meclis-i Maarif-i Umumiye 27 Haziran 1846 (3 Receb 1262) tarihinde kurulmutur. Bu meclisin kaleme ald nizamname dorultusunda Mektib-i Rdiye daresi deitirilerek yerine sbyan mekteblerinin idaresini de iine alan Mektib-i Umumiye Nezareti 31 Aralk 1846 (12 Muharrem 1263) tarihinde kurularak Nazrla yine Esad Efendi ve Muavinlie de Kemal Efendi getirilmitir.37 Esad Efendi ve muavini Kemal Efendi, alnan karar gerei, ilk nce mekteplerin vakf gelirleri, yer ve mevkilerine gre hangilerinin sbyan, hangilerinin rdiye mektebi olacan tesbit etmek ve ayrt ederek nizama sokmak, aksaklklarla yaplmas gerekli ileri Meclise bildirmek grevleri ile ie balamalar kararlatrld. Bu kararda okullarn sureleri ve alnacak rencilerin nitelikleri de belirlendi. Sbyan mekteplerine 6-10 ya aras ocuklarn, rdiye mekteplerine de 10 yan zerinde bulunanlarn devam etmesi, velilerin 6 yan doldurmadan 4 ve 5 yandaki ocuklarn okula kaydettirebilmeleri mmkn klnmt. Fakat 6 yan gemesine ramen ocuunu okula vermeyenlerin cezalandrlmas, bu gibileri aratrmak ve Meclis-i Maarife bildirmek zere memurlarn grevlendirilmesi, ekonomik gc yerinde olanlarn ocuklarn okula verirken yaplan treni icra etmeleri gereklidir. retim sreleri sonunda her iki mektep rencilerinin snavlarnn yaplarak baarl olamayanlarn bir mddet daha okula devam etmeleri, rdiye mekteplerinde sbyan mekteplerinde okutulan derslerin seviyesinin biraz daha zerinde akaidden Birgivi Risalesi, sarf ve nahv derslerinin okutulmas karalatrlmtr.38 Bir yl sonra 26 Aralk 1847 (18 Muharrem 1264) tarihinde Meclis-i Maarif-i Umumiye Riesi Emin Paann Rumeli ordusu mirliine tayin edilmesiyle Esad Efendi, hastalndan kendi istei ile meclis reisliine, onun yerine ise muavin Kemal Efendi ve muavinlie ise Hafz Vehbi Efendi getirilmitir. Ancak nezaret mdrle drlmtr. 39 Kemal Efendinin Mektib-i Umumiye Mdrlne getirilmesinden sonra rdiyelerin gelitirilmesi, oaltlmas ve yeni sistemde eitime geilmesi konularnda somut admlar atlmtr. Sbyan mekteplerinde gerekli reformlar yaplamaynca, Kemal Efendi, rdiye olabilecek sultan mekteplerini tesbit ederek buralarda rdiye mektepleri almas ynne gitmiti. Bu arada bu sbyan mekteplerinin son snflarnda okutulacak dersleri rdiye mekteplerinin ilk snfna ve darlfnnda okutulacak derslere bir giri mahiyetindeki dersleri de son snfna koyarak rdiye mekteplerini salam temellere oturttu. Yukarda bahsettiimiz, alnan kararlar gerei olarak stanbulda rdiye olabilecek okullar tesbit edilmitir. 1847 ylnda balang olarak stanbulda Davud Paa, Byezid, skdar, Tophane ve Bbl civarnda Aa Camiinde olmak zere 5 adet rdiye mektebi almtr.40 Ancak Davud Paa

74

Rdiyesi, Nazperver Kadn Mektebinde dierlerinde drt ay nce eitim retime balamtr.41 Yeni retim ynteminin uyguland bu okulda alt ayda alt yllk tahsil gerekletirilmitir.42 Mektibi Umumiye Mdr Kemal Efendi, bu okulun baarsnda ve daha sonra dier okullarn almasnda byk bir fedakrlkla almtr. Davud Paa Rdiyesinde Kemal Efendinin ahsi gayretleri ile bir ka ayda bir ka yllk bilgiye sahip olunduu grlnce halkta byk bir ilgi olumu ve bu mektebin mevcudu 100 renciyi amtr. Fakat okulun derslikleri kifayet etmeyince yeni derslikler ilave edilmek mecburiyetinde kalnmtr.43 Kemal Efendi, Davud Paa Rdiyesinde bizzat hocalk etmi, okulda okutulmak zere Farsa kitabn kendisi yazd gibi Trke ibare ve fen kitaplar ve dier baz kitaplar da gvendii kiilere yazdrmtr. Cevdet Paada Malmat- Nafia (faydal bilgiler) kitabn yazmtr. Avrupada tahsil grm olan Selim Sabit Efendide de rdiyeler iin ihtiya duyulan eitli kitaplar yazmtr.44 Davut Paa Rdiyesi rencileri derslere baladktan alt ay sonra Bblde 11 Temmuz 1848 tarihinde imtihan edilmilerdi. Padiah da bu imtihana katlmtr. Bu snavda rencilerin az zamanda tahsillerini ok ilerlettikleri grlmtr.45 Bu snav sonunda Kemal Efendinin becerileri ve gsterdii gayretler takdir edilerek kendisine nian verilmi ve mdrlk nvan takrar nezarete ykseltilmitir.46 1848 ylnda tamamnn retime balad bu ilk be rdiye okulu, numune olarak almt. Bu okullarn eitimi ise bir retmen ve retmen yardmcs marifetiyle srdrlmtr. Balangta renci mevcutlar 30-40 iken semeresi halk tarafndan grlnce mracaat artm ve okul mevcutlar 100 amtr. Fakat buna ramen retmen says artrlamam, ancak retmen maalar artrlarak retime devam edilmitir. Balangta retmenlere 300, yardmclarna 150 kuru aylk maa verilirken rencinin artmas zerine bu miktar iki katna karlmtr. Bu okullarda rencilere, Arapa, Farsa, corafya, matematik, iml ve gerekli fen dersleri okutulmaktadr.47 Bu okullarn yaygnlatrlmasna devam edilmitir. Rdiyelerin 1850de stanbulda saylar 6ya karlm ve renci mevcudu 870 olmutur.48 Bu yeni rdiyeler de ncekiler gibi iki ksma ayrlm, birinci ksm iptidai denilen ilk okul ve ikinci ksm ise esas rdiye ksm idi. Zaten bunlar var olan sultan mektepleri dzenlenerek almtr. Rdiyelerin eitim retim suresi 4 yl olduu halde Darlmaarif aldktan sonra 6 yla karlm. Ancak 1863 tarihinde 5 yla indirilmitir.49 Rdiyelerde bu gelimelerle birlikte eitimin ciddiyetini devam ettirmesi ve rencilerin tevik edilmesi iin yllk snavlara devam edilmitir.50 Mektib-i Umumiye Nazr Kemal Efendi, okullar geliip oaldka, rdiyelerin ders programlarnda da nemli deiiklikler yapmtr. 1850 ylnda rdiyelerin programnda Arapa ve Farsa kslarak fen, matematik, corafya gibi dersler arttrlarak nemli lde modernleme yapld grlmektedir. Ders programnda deiiklik yapld gibi derslerde teoriin yannda uygulama da getirilmitir. Yeni ders programnda u dersler yer almaktadr: 51

75

Trke Arapa Farsa Corafya Geometri

Matematik Peygamberler tarihi Fizik Osmanl tarihi Astronomi Dnya tarihi Nazr Kemal Efendi, bilgileri erevesinde yapt eitim ile yetinmeyerek eitim hususunda deiik sistemleri ve yeni gelimeleri renerek memlekete getirmek iin 1850 ylnda Avrupaya 8 aylk bir seyahat yapmtr.52 Bilgi ve grgsn artrma ve eitim retimde kullanlan ara gereleri inceleme ve renmesine bu sre yetmeyince suresi 4 ay daha uzatlmtr. Kemal Efendi, bu seyahatnda ngiltere, Belika, Fransa ve Almanyaya gitmi, oralardaki okullarda, zellikle mehur okullarda, incelemelerde bulunmutur. Corafya dersinin retiminde haritann faydalar konusunda bilgilerini gelitirmitir. Daha nce Osmanl okullarnda harita bilinmekte ise de ok yaygn kullanlmamakta ve Franszca olduundan laykyle katk salamamakta idi. Kemal Efendi, imdi Parisde Trke harita ve kre yaplabileceini renmitir. Padiahtan gerekli izin ve tahsisat saladktan sonra, tm mektepler, zellikle de rdiyelerde kullanmak zere 200 harita ve kre ile gerekli kitaplar ve dier eitim aralarn satn alarak memlekete getirmitir.53 Eitimdeki bu gelimelere kar zaman zaman gericilerin mdahaleleri de olmutur ve bunlarn etkisinden baz geri admlar da atlmtr. 1848 ylnda Sadrazam Mustafa Reid Paa eitimdeki gelimeleri desteklemesinden dolay, Reid Paann rakibi ve Sarayn Damad Sait Paa tarafndan kafirleri taklit etmekle sulanarak sadrazamlktan azlettirmi ve yakn adam brahim Sarim Paay sadrazam yaptrmtr. te bu srada Sait Paa, rdiyelerde corafya derslerinde uygulama olarak yaplan harita almalarn ocuklara ressamlk retiyorlar diye yaymtr. Okullarda harita almalar yasak edilecek haberleri yaylnca Mektib-i Umumiye Muavini Vehbi Molla, haberlerden korkarak okullarn kapatlmasn nlemek iin okullarda ne kadar harita msveddesi varsa yrtarak tuvaletlere atmtr. Bereket versin bu durum ok uzun srmemi ve Reid Paann yeniden Sadarete gelmesi ile dzelmitir.54 C. Tarada Rdiyelerin Almas ve Maarif-i Umumiye Nizamnmesi stanbulda rdiyeler epeyce geliip yaygnlanca vilayetlerde de almas plnlanmtr. Vilayetlerde rdiye mekteblerinin almas iin ilk karar 1853 ylnda alnmtr. Meclis-i Maarif-i Umumiyenin karar zerine 2 Haziran 1853 (24 Ramazan 1269) tarihinde Padiahn iradesi ile 25 vilayette peyder pey rdiyelerin almas kararlatrlmtr. Rdiye mektebi, mparatorluun Avrupa topraklarnda kodra, Edirne, Yanya, Berat, Prezrin, Delvine, Sofya, umnu, Yeniehir, Selanik, Filibe, Ruscuk, Vidin, skb, Manastr vilayetlerinde, Anadoluda Konya, Ankara, Bursa, Trabzon,

76

Erzurum, Kastamonu, zmir vilayetlerinde, Kbrs adasnda Lefkoede, Girit adasnda Kandiyede ve Midilli adasnda almas kararlatrlmtr.55 Ancak alma karar kan bu mekteplerin almasna yl sonra 1856 ylnda balanmtr. Rumelide kararlatrlan mekteplerden bazlarn amak zere Mektib-i Umumiye Nezaret Muavini Vehbi Efendi grevlendirilmitir. Onun blgedeki teftileri neticesinde 25 Ocak 1856 (24 cemaziyelevvel 1272) tarihinde, kodra, Yeniehir, Yanya, Delvine ve Manastr vilayetlerinde birer adet rdiye mektebi alarak eitim ve retime balanmtr. Bu okullar almakla birlikte Vehbi Efendi, buralara elif cz ve ahlak kitaplar gtrerek gerekli yerlerdeki rencilere datmtr.56 Vehbi Efendi, Rumelideki almalarna devam etmi ve 25 rdiye almas kararlatrlan yerlerde hzla bu okullar amaya alt gibi bunlarn yannda mektep durumu rdiye almaya msait olan baka yerlerde de okul amtr. 13 ubat 1858 (28 Receb 1274) tarihinde Edirne, Filibe, Sofya, Selanik, Drama, Gelibolu, Berat, Prezrinde bulunan mekteplerden imdilik birinin dzenlenerek rdiye alp eitim retime balanmas kararlatrld gibi dier uygun yerlerdeki mekteplerin de dzenlenerek rdiye almas kararlatrlmtr. Rumelideki okullara datlmak zere yine elif cz ve ahlak kitaplar gnderildii gibi Vehbi Efendinin byk abayla Rumelinin her tarafn dolaarak uygun yerleri tesbit etmesi gayretinden dolay taltif edilmi ve yanna iki yardmc verilmitir. Bu alan ve almas uygun grlen mekteplerin tamir ve dzenlenme masraflar o mekteplerin vakflar tarafndan karlanacaktr.57 1869 ylnda eitli vilayetlerde 31 adet rdiye daha almtr.58 1869 ylnda ilan edilen Maarif-i Umumiye Nizamnmesi, eitim ynetimine, okullamaya ve eitimin her kademesindeki eitim retime yenilik getirdii gibi modernlemede gelecekteki hedefleri de belirlemitir. Nizamname, rdiyelerin eitim ve retimi ile yeniden yaplandrlmas ve lke genelinde alacak yerlerin zelliklerini belirlemitir.59 Be yz evden fazla olan kasabalarda, halk sadece slm ise yalnz bir slm rdiyesi, yalnz Hristiyan ise bir Hristiyan rdiyesi alacaktr. Halk kark olan yerlerde Mslmanlar ve Hristiyanlar iin birer rdiye yaplacaktr. Yalnz kark kasabalarda ayr rdiye almas iin aznlk olan halkn yz haneden fazla olmas lazmdr. Rdiye okullarnn inas, retmen ve hademe maalar ile dier tm masraflar vilayet maarif idarelerince karlanacaktr. Yaplacak rdiye binalar, Meclis-i Kebir-i Maarif tarafndan verilecek plna uygun olarak ina edilecektir. Her okulun renci mevcuduna gre birer ba retmeni ve ikinci retmeni, bekisi ve kapcs olacaktr. Ba retmeni 800 kuru, ikinci retmene 500 kuru, bekiye 250 ve kapcya 150 kuru maa verilecektir. Dier masraflar iin drder bin kuru ki toplam her okulun giderlerine karlk yllk 40 000 kuru tahsis edilecektir. Rdiye okullarnn eitim retim suresi drt yl olarak belirlenmi ve bu srada okutulacak dersler aadaki gibi belirlenmitir:

77

Din dersi Osmanlca dil bilgisi mla ve yaz Yeni usl zerine Arapa ve Farsa Defter tutmak Hesap ilmi (matematik) Hatt dersi Geometrinin balangc (Mebdi-i hendese) Umumi tarih ve Osmanl tarihi Corafya Jimnastik Okulun bulunduu yerde kullanlan mahalli dil Ticaretin youn olduu yerlerde zeki ve istekli olan rencilere drdnc sene Fanszca dersi Din dersleri Mslmanlarn mezheplerine gre okutulacaktr. Hem din dersleri hem de fen dersleri her milletin60 kendi dilleri ile okutulacak ve kendi dil dersleri de okutulacaktr. Gayrimslimlerin din dersleri kendi dini uslleri erevesinde ve kendi dini liderlerinin belirledii ekliyle okutulacaktr. Bu dersler gnlere blnerek okutulacaktr. Blgelerin zelliklerine gre programda yazlan dersler ancak Maarif Nezareti ve Meclis-i Kebir-i Maarifin kabulu ile deitirilebilir. Mslman ve gayrimslim okullarn genel tatil zaman Austos aynn banda balar ve nc haftasna kadar, yirmi gn devam eder. Her rdiyede Temmuzun banda dersler kesilir, ortasna kadar 15 gn mzakereler yaplr ve ondan sonra son 15 gn snavlar yaplacaktr. Mslman rdiyelerinde Ramazann nc haftasndan evvalin birinci haftas sonuna kadar 15 gn, Kurban bayram iin bir hafta ve normal eitim zamanlarnda Cuma gn tatildir. Gayrimslim rdiyelerinde her milletin kendi zel gn ve bayramlarnda tatildir. Mslim ve Gayrimslim okullar Padiahn tahta k gnnde tatildir. Rdiyelerde okuyup snavlar baaranlar snavsz olarak dadilere alnacaktr. Snavlar baaramayanlar isterlerse bir yl daha okulda kalabilirler.61

78

Nizamnmenin eitim rgtlenmesine getirdii yenilikler ve okullarn alma esaslarn belirlemesi zerine 1870 ylndan sonra rdiyelerin almasnda stanbulda ve zellikle vilayetlerde hzl bir art olmutur. Tablo 5: 1875 (1292) ylnda stanbuldaki erkek rdiyeleri

ve renci saylar* Rdiye isimleri renci saylar Beikta 135 103 107

Mahmudiye Kapudan Paa Mirgn Galata ehzde Fatih 195 Stlce 44 88 152 85

skdar- Cedid 96 Beylerbeyi 61 Kanlca 27 13

Tophaneliolu Feyziye Bayezid Zeyrek 130 142 96

Davud Paa Eyb 62 skdar- Atk Odaba 38

124

148

79

Sultan Selim

38 1884

Toplam: 20 rdiye (*)

M. Cevat, a.g.e., s. 144. 1875 ylnda Vilayetler ve mstakil livalarda bulunan rdiyeler ve renci saylar*

Tablo 6:

Rdiye bulunan vilayet ve livalar Okul says renci says Zabtiye Nezareti 13 Edirne vilayeti Tuna vilayeti Bosna vilayeti Selanik vilayeti Yanya vilayeti 25 44 22 21 12 430 1389 2205 946 1134 577 866 376 392 25 1081

Manastr vilayeti 13 Girit vilayeti 7

Cezayir-i Bahr-i Sefid 14

Bursa (Hdavendigr) vilayeti Aydn vilayeti Konya vilayeti Ankara vilayeti Sivas vilayeti 13 16 15 9 976 987 1507 513 17 753 740 16 528 813 876

Kastamonu vilayeti Trabzon vilayeti 9 Erzurum vilayeti 19 Diyarbekir vilayeti Haleb vilayeti 11

80

Suriye vilayeti Adana vilayeti

11 5

524 329 351 123 1 111 3 130

Badad vilayeti 8 Trablusgarb 4

Kbrs mutasarrfl

Canik (Samsun) mutasarrfl Kuds mutasarrfl Zor mutasarrfl 2 Toplam (*) (**) 2 5 88

331 18 750(**)

Cevat, a.g.e., s. 145. Bu renci saylarna 4 kz rdiyesi ve 4 darlmuallimin rencilerinin saylar da dahildir.

Vilayetlerdiki istatistikler verilirken birlikte verildiinden okullar ayrdm, ancak renci saylar topluca verildiinden ayrmak mmkn olmad. Bu istatistiklere gre stanbul ve vilayetlerde 1875 yl itibariyle 351 erkek rdiyesi ve bunlarda 20.634 renci vard. 1876 yl istatistiklerinde okullarn says 423e kmasna ramen renci says 19.330a dmtr.62 Tanzimat Devrinde kzlarn eitimine de nem verilerek kz rdiyeleri de almtr. D. Kz Rdiyelerinin Alp Gelimesi Osmanl Devletinde kzlarn eitimi sadece ilkokul seviyesinde sbyan mekteplerinde erkeklerle birlikte karma olarak yaplmaktayd. Ancak Tanzimat Devri eitim yaplanmasnda kzlarn da modern eitimin iine alnmas tasarlanmtr. Erkek rdiyelerinin alp stanbulda yagnlatrlmas ve tarada almaya balamasndan sonra kz rdiyelerinin de almas dnlmtr. 31 Ekim 1858 (3 Rebiylahir 1275) tarihinde Sultan Ahmed civarnda Cevri Usta mektebi kzlara tahsis edilerek Kzlar Rdiyesi (nas Rdiyesi) almtr. Alma kararnda kzlarn ayr ve kendilerine mahsus sanat (sanayi) renmeleri iin bir kz rdiyesinin imdilik byk gsteriten ve masraftan uzak olarak almas yazlmtr.63 Bu kz rdiyesine pek katlmn olmad anlalmaktadr. Zira bundan drt yl sonra 24 Haziran 1862 (26 Zilhicce 1278) tarihinde karlan bir irade de daha nce stanbulda At Meydannda bir mekteb tahsis edilerek Kz Rdiyesi ald belirtilirken,

81

kzlarn eitiminin dini bir grev olduu konusu zellikle izah edilmitir. Bu gerekede, imdiye kadar her ne kadar sadece erkekler iin resmi okullar ald ise de esasnda ilim tahsilinin kadn ve erkeklere farz ve bor olduunun salam kaynaklarda delilleri olduu belirtilmitir. Ayrca kadnlar eitim grmeleri ile din ve dnya ilerini bilerek emre itaat edip yasak olanlardan saknacaklardr. Bunun iin daha nce At Meydannda kzlara tahsis edilen okulun nizamnamesi yaynlanm ve yeni usl eitim bu okulda da uygulanmaya balanmtr. Kz ocuu olanlarn bu okula gndermeleri uygun grlmtr.64 Hkmet, halkn kz ocuklarn bu okula gdermesi iin 26 Zilhicce 1278 (24 Haziran 1862) tarihli gazetelere ilan vermitir. Bu ilanda, irade de yazld gibi, okuyup yazmann erkek ve kadnlara farz olup geinmek iin ar iler gren erkeklerin ev ilerinde rahat etmeleri, ancak kadnlarn dahi din ve dnyalarn bilerek kocalarnn emirlerine itaat etmeleriyle ve istemediklerini yapmaktan saknmalaryla iffetlerini koruyarak kanaat ehli olmalaryla mmkn olaca yazlmtr.65 Bu ilk kz rdiyesinden sonra 1869 ylnda stanbulda eitli yerlerde 7 adet daha kz rdiyesi almtr.66 lk alan bu kz rdiyelerinde rencileri okutacak bayan retmen bulunamadndan nak derslerini bayan retmenler, dier dersleri ise erkek renmenler okutmutur. Bu okullara bayan retmen yetitirmek zere 1870 senesinde Darlmuallimat (Kz retmen Okulu) almtr.67 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, kz rdiyelerinin almas ve retimini de esasa balamtr. Buna gre kz rdiyeleri ancak byk vilayetlerde alacaktr. Halk sadece slm veya Hristiyan olan ehirlerde bir slm veya Hristiyan okulu, kark olanlarda ise ayr ayr iki okul alacaktr. Ancak aznlk taraf iin 500 haneden sonra kz rdiyesi alabilecektir. Bu okullarn retmenleri bayan olacak, ancak liyakatl bayan retmen yetitirilinceye kadar yal ve edepli erkek retmenler tayin edilecektir. retim suresi 4 yl olacak kz rdiyelerinin dersleri de erkeklerinkinden farkl olarak programlanmtr. Din dersi Osmanlca dil bilgisi Arapa va Farsa gramer mla ve yaz Edebiyat (Mntehebt- edebiye) Ev idaresi (Tedbir-i menzil) Muhtasar tarih ve corafya Hesap ve defter tutmak

82

Nak yapabilecek derecede Resim Diki uygulamas (Ameliyat- hytiye) Mzik (zorunlu deil) Din dersleri her mezhebin kendisine gre okultulacak, gayrimslim okullarnda Arapa ve Farsa dersleri yerine kendi lisanlar okutulacaktr. Kz rdiyelerinin ikiden drde kadar retmenleri olacak, ayrca diki ve msiki iin birer retmenleri ile beki ve kapclar olacaktr. Bu okullara sbya mektebi diplamas olanlar imtihansz olarak, diplamas olmayanlar imtihanla alnacaktr.68 1874 ylnda saylar sekize kan kz rdiyeleri ilk mezunlarn da vermitir. Bu sene Sultan Ahmed, Beikta ve skdar kz rdiyeleri mezun vermilerdir.79 Tablo 7: Okul ismi 1875 ylnda stanbuldaki Kz Rdiyeleri ve renci Saylar(*) renci says 269

Sultan Ahmed ehzde 44

Yusuf Paa 135 Altay 103 At Pazar skdar 107 88 152

skdarda Glfem brahim Paa Eyp 195 Toplam 1178 85

(*) M. Cevat, a.g.e., s. 143. 1875 ylnda vilayetlerden Bosna, Girit, Konya ve Trabzonda birer adet kz rdiyesi vardr.70 E. II. Abdlhamid Devrinde Rdiyelerdeki Gelimeler

83

Tanzimat Devri, eski sistem karsnda yeni okullar am olmas, onlar stanbul ve tarada baaryla yaygnlatrmas ve son olarak kzlarn eitimine el atarak onlar iin alan rdiyelerde de epeyce bir yol alnmas ile eitim alannda byk baar salamtr. Ancak Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde ngrlen hedeflere ulaamam olmas ise eksiklik olarak deerlendirilebilir. Bu sre ise Padiah II. Abdlhamid tarafndan tamamlanacaktr.71 Tanzimat Devrinde daha ok okul aarak okul saysn oaltmak hedeflendiinden, okul binalarnn el verili olup olamadna ok fazla dikkat edilmemitir. Eski sbyan mektebleri, baz bo evler, konaklar ve benzeri yerler rdiye okulu yapld iin bu okullar iin II. Abdlhamid Devrinde yeniden binalar yaplmtr. 1877-1878 Osmanl-Rus savanda kaybedilen Tuna, Bosna, Hersek ve Sofya vilayetlerinde 7580 rdiye elden km ve savan getirdii mali bunalm ile bu yllarda okullar ihmal edilmek zorunda kalnmsa da daha sonra byk bir eitim hamlesi balatlmtr. Bu devirde rdiyelere byk bir katlm yaandndan mevcut okul binalar yetersiz kalmtr. nk bu okullarn renci mevcutlar, yukardaki tablolardan da grld gibi ortalama 40-50 cvarnda idi. Bunun iin de byk binalara ihtiya yoktu. Ama imdi ortaya kan byk ihtiya karsnda Hkmet, byk ve mntazam binalar yaparak eski rdiyeleri buralara nakletmitir. stanbulda bu yeni yaplan rdiyelerin bazlarna Merkez Rdiyesi denilmitir. stanbuldaki resmi rdiye saysna bakldnda Tanzimat Devri ile II. Abdlhamid Devri arasnda bir fark olmamasna ramen renci saylarnda 3-4 kat art olmutur. Bu dnemde zel okullar da yagnlatrlarak eitimin yknn ksmen varlkl insanlar tarafndan karlanmas salanmaya allmtr. Bunlar da hesaba kattmzda rdiyelerde okuyan renci says daha da artmaktadr. stanbulda bu dnemde yaplan merkez rdiyeleri, Unkapan, Bayezid, Mahmudiye, Fatih, Davud Paa, Ayasofya, skdar, Deikta, Topkap, Hamidiye merkez rdiyeleridir. Hazrlk snf olmayan ve sadece rdiye snflarndan oluan okullarn ou bu devirde tamir edilmi ve geniletilmitir. Altunizade, Beykoz, Erikap, Kadikydeki Hamidiye ve Numune-i kran- Hamidi rdiyeleri ise yeniden yaplarak retime almtr.72 Yaplan bu eitim yatrmlarnn ihtiyalar karlamaktan uzak olduunu farkeden Hkmet, mali yetersizlikten dolay daha fazlasn da yapamadndan eksiklii zel okullarla karlamaya almtr. zel okullar tevik edilerek oalmalar salanmtr. Rdiye seviyesinde zel okul almasna imkan tannnca, her biri kendine zg niteliklere sahip bir ok zel okul almtr. Bunlardan bir blm dil retimine, bazlar da fen dalnda zel retim uygulayarak ne kmaya almlardr.73 1903 ylnda stanbuldaki zel erkek rdiyelerin says 28e ve renci mevcudu 3.500e ulamtr. Ayrca kzlar iin de 12 adet zel rdiye almtr. Bunlarn yannda askeri rdiyeleri de sayarsak stanbulun rdiye seviyesindeki eitim ihtiyacnn byk oranda karland sylenebilir.74 1909 yl istatistiklerine gre, ki bu II. Abdlhamidin devrildii yldr, stanbulda rdiye dzeyinde eitim yapan 33 devlet, 39 zel okul olmak zere toplam 72 rdiye vardr. Ayrca

84

Soukeme, Beikta, Fatih, Koca Mustafa Paa, Topba ve Eyp askeri rdiyeleri buna eklenince bu say 76ya kmaktadr. Bu rdiyelerin %80e yakn 1877-1909 tarihleri arasnda ya yeniden ina edilmi ya da tamir edilerek retime almtr.75 Vilayetlere gelince 1877 yl itabaryla 400 civarnda olan rdiyelerin bir ksm 1877-1878 Osmanl-Rus savanda kapanm veya elimizden km ve rdiye says 277ye dmtr. 1878 ylndan itibaren rdiyelerin yeniden almasna hz verilmi ve eski sayya ulalmtr. Fakat 1880 ylndan sonra idadilerin nem kazanmasyla rdiyelerin saysnda dler grlmtr. 1889 ylnda alnan bir kararla mali yetersizlik nedeni ile idadi bulunan yerlerdeki rdiye okullarnn kapatlarak tahsisat ve retmenlerinin idadilere nakledilmesi ve rdiye seviyesinde eitimin de bu idadilere snf ilave edilerek yerine getirilmesi kabul edilmitir. dadilere rdiye eitimi iin duruma gre iki veya snf ilave edilmitir. Ayn yl 22 rdiyenin kapand grlmektedir. Rdiye okullarnn saysnn azalmasna ramen rdiye renimine zarar gelmemitir. 1888 ylna kadar rdiyelerin saylar Tablo 8 gibi gelimitir:76 Tablo 8: 1888 ylna kadar rdiyelerin saylar Blgeler Anadolu Rumeli 1881 1883 1885 1887 1888 195 230 239 261 266 69 63 8 45 12 80 8 47 91 10 59 11 11 12 12 96 10 56

Ege adalar 7 Arabistan 37 Girit 12 12

stanbul ehremaneti 11

Toplam rdiye says 331 369 397 433 440 Tablo 8e gre 1888 ylna kadar hem rdiye okul saysnda hem de renci saysnda sistemli bir art vardr. Ancak 1889 ylndan sonra rdiyelerin idadiler ats altnda birletirilmesi ile istatistiklerde rdiye says azalacaktr. Fakat genel olarak eitim retim gelitirildiinden bu seviyedeki retimde yine de ykselme olacaktr. Bu dzenlemeler ile rdiye almasndaki istei daha ok idadilere kaydrlm olmasna ramen 1906-1907 retim ylnda stanbul ve vilayetlerdiki rdiyelerin saysnda 1888 ylna gre byk bir art olmutur. Bu rdiyelere mparatorlukta bulunan 25 adet askeri rdiyeyi de eklersek tm lkede 1908 ylnda 639 rdiye bulunmaktadr.

85

Tm okullarda olduu gibi rdiyelere de, Maarif Nizamnamesinden sonra II. Abdlhamid Devrinde kkl bir deiiklik getirilmitir. 1869 Nizamnamesinin artk ihtiyalara cevap veremedii gerekesi ile 1881 ylndan itibaren programn deitirilmesi ynnde raporlar yazlmaya balanmtr. Abdlhamid Devrinde, tm okullar gibi rdiyelerin programlar da sk sk deitirilmitir. 1892 ylnda rdiyeler idadiler (lise) ile birletirilerek, retim sreleri 3 yla indirilmitir. Ancak yine de mstakil 4 yllk rdiyeler mparatorluun eitli yerlerinde mevcuttur. Ayrca bu devirde rdiye programna Trke dersi olduka youn bir ekilde konulmutur. Bu milli kltrmze verilen nemi gsterdii gibi kltrn gelimesini de salamtr. Din derslerine de daha fazla yer verilmitir. Din dersleri, temel dini bilgileri ieren ilmihal ve insanlar terbiye edecek olak ahlak dersleri olarak programlarda yer almtr. Din derslerinin artrlmas gerekesi ise slm medeniyetinin ilerlemeye engel deil, belki fazlasyla uygun olduu inancn yerletirecek eserlerin rencilere okutulmas eklinde aklanmtr.77 Hem programa konan ilmihal ve ahlak derslerinin mahiyetine hem de derslerin konulu gerekesine bakldnda toplumun aydnlatlmas, cehaletten kurtarlarak hurafelere kaplmamas ve dnya medeniyetine entegre olarak ilerici, deimelere ak olarak yetitirilmesinin hedeflendii anlalmaktadr. stanbulda bulunan rdiye okullarndaki derslerin retmenleri 1903 (1321) ylnda alanlarna gre ayr ayr mevcuttur. Buna gre mdr, muallim-i evvel (birinci retmen), muallim-i sn (ikinci retmen), muallim-i salis (nc retmen), rika husn- hat, lisan- osmani, farisi, resim, riyaziye, corafya, hat- sls retmenleri mevcut olup, ibtidai (ilkokul) ksmnda da muallim-i evvel, muallim-i sni ve muallim-i salis olarak veya drt retmen vardr.78 1903 ylnda stanbul rdiyelerinde renci saylarna gre, alan bilgisi ve snf retmenleri olarak her bir okulda 8 ile 15 arasnda deien retmen vardr.79 II. Abdlhamid Devrinde tm eitim retimde olduu gibi rdiyeler de nitelik ve nicelik ynnden mmkn olduu kadaryla en iyi ekilde gelitirilmitir. 1869 Nizamnamesinin eitimin yaygnlatrlmasna ynelik getirdii ilkeler de ancak bu dnemde gerekletirilmitir. Hatta bu dnemdeki eitim seferberlii sayesinde yetitirilen eitimli gen kadrolar kurulacak Trkiye Cumhuriyeti Devletinin de kadrolarn oluturacaktr. F. II. Merutiyet Devrinde Rdiyelerdeki Gelimeler Rdiye mekteplerinde II. Merutiyet Devrinde de yap ve program deiiklikleri yaplmtr. Gerek Tanzimat Devrinde gerekse Abdlhamid Devrinde rdiyeler ortaretim kademesinde yer alrken II. Merutiyet Devrinde giderek ilkretim kademesine geirilmilerdir. Maarif Nazr Emrullah Efendi, 1910 ylnda Meclis-i Mebusana sunduu Tedrisat-i btidaiye Kanunu Layihasnda rdiye okullarn ilkretimin yksek ksm olarak nitelenmitir. Bu tasar ancak 1913 ylnda kanunlaabilmi ve rdiyeler iptidailerle birletirilmilerdir.80 Bu yeni duruma gre snf- mtemmime (tamamlama snf) olarak adlandrlan rdiye snflar ilkretim

86

ile ortaretim okullar olan idadiler aras kabul edilmitir. Bu tamamlama snflar ilkretim bilgisini tamamlar ve rencileri ortaretime hazrlar.81 Rdiyelerin iptidailerle birletirlmelerine ramen Abdlhamid Devrinde alp bu devirde de varln srdren yedi yllk idadilerin ilk yl rdiye eitimini vermeye devam etmekteydi.82 II. Merutiyet Devrinde kurumsal deiiklere urayan rdiyelerin programlarnda da nemli deiiklikler yaplmtr. Bu yeni duruma gre yl olan rdiye okullar ve snflarnda fen ve saysal dersler daha arlk kazanmtr. Tablo 11: 1911 ylnda rdiye okullarnda okutulan ders program Birinci yl dersleri kinci yl dersleri nc yl dersleri Kurn- kerim Ulum- diniyye Trke Kraat Kurn- kerim Ulum- diniyye Trke Kraat Malumat- fenniye Arapa Hesap Malumat- medeniye Malumat- medeniye Malumat- fenniye Kurn- kerim Ulum- diniyye

Trke Kraat

Malumat- fenniye Arapa Hesap Arapa Hesap

Malumat- medeniye Tarih Tarih Tarih Corafya Corafya

Corafya

Farsa Hendese

Farsa Hendese

Franszca Franszca II. Merutiyet Devrinde, yukarda anlattmz birleik rdiyelerin yannda eski mstakil rdiyelerden devam edenler olduu gibi, ayrca tam olarak Avrupa program takip edecek mstakil numune rdiyeleri kurulmutur. Numune rdiyelerinin kurulmas iin 1910 yl banda hazrlanan layihada, bunlarn 9 rnek rdiye olarak kurulaca, mdrlerinin Belikadan getirilecei, Avrupadaki ayn kademe okullar ile ayn programn takip edilecei ve okulda yalnz Franszca ve fen bilgisi retiminin yaplaca ngrlmektedir. Bu okullarda mparatorluun farkl milliyetleri arasnda kardeliin salanmas, Trklere Franszca ve yabanclara Trke retilmesi hedeflenmitir.

87

dadilere devam etmeyecek olan renciler iin okulda baz pratik bilgiler verilecektir. Okulda Franszca dersi sadece Franszcadan baka dil bilmeyenler tarafndan verilecektir. Hazrlk snf da olan okulda din derslerinde rencilerin kendi dinleri retilecektir. Anlald gibi bu okullar Mslman ve Gayrimslmlerin bir arada okuyaca karma okullardr. Bu okullarn layihann verilmesinden nce geici bir programla ald anlalmaktadr. nk Maarif Nazr Emrullah Efendi, Meclis-i Mebusanda 1910 yl bte grmelerinde yapt konumada numune rdiyelerinden 21 adet aldn sylemitir. Bu okullarda 1, 2, 3. derecedeki retmenlerden 25 retmen vardr.96 Sonu Osmanl Devletinde eitimin bozulma balangc 16. yzyla kadar geri gitmekle birlikte fark edilii veya aka dile getirilii 17. yzyln ortalarnda Koi Bey tarafndan yaplmtr. Koi Bey, eitim kurumlar olan medreslerdeki bozulmann sebepleri ve bu bozulmann memlekette yol at zararlar ayrntl bir ekilde aklam olmasna ramen bozukluklar dzeltme adna bir ey yaplmamtr. Eitimdeki bu kt gidie ynelik genel dzeltme hareketini balatmaya II. Mahmud Devrinde balanlm ve sivil kesime ynelik ilk modern okullarn almas gerekletirilmitir. Geri 18. yzyln sonunda askeri okullar almaya balanmt. Ancak onlar sadece askeri ihtiyalara ynelik ve genel bir eitim yenilemesini balatmadan uzak kalmlard. 1839 ylnda kurulan Mektibi Ridiye idaresine bal olarak alan ilk rdiyeler Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulum- Edebiye-i Adliye okullar modern okullar olarak tasarlanmlar ise de gerek eitim kadrosunun eski sistemden gelmesi gerekse eski sistemin kendini hissettiren basklar neticesinde dersler pek de fazla yenilenememiti. Fakat her eye ramen yeni bir hareket balatlmt ve modernleme sreci ilemeye balamt. Tanzimat Devrinde gelitirilip lke epnda yaygnlatrlmaya balanan rdiyeler devrin sonunda artk modern grnmle lkede yerlerini almlard. Ancak Tanzimatlarn bu okullarn halk nezdinde kabullenilmesi hususunda genel bir gveni salyamamalar, retmen kadrosunun eksiklii ve mali sorunlar yznde istenilen gelime salanamamtr. II. Abdlhamid, din derslerinin programlarda belirginletirilerek nce okullar halkn benimsemesini salam ve ardndan da, 1869 Nizamnamesinde ngrld ekilde var gc ile mparatorluun her tarafna yaymaya almtr. Bu okullama srecinde Abdlhamid, devlet imkanlarn seferber ettii gibi halkn katlmn ve desteini de salamt. Bunlarn yannda varlkl kiilerinde bu sahaya yatrm yaparak devletin ykn hafifletmeleri iin zel okullar da tevik etmitir. Bylece Abdlhamid Devrinin sonunda mparatorlukta byk oranda okullama tamamlanm ve retim kadrolar yetitirilmiti. II. Merutiyet Devrinde deiim devam etmitir. Bu dnemde, rdiyeler imdiye kadar ortaretim saylrken ilkretimin iinde yer almlardr. Bu durumda okullamann daha yaygn hale gelmesini salamt. lkedeki bu geni okullama, I. Dnya ve stikll savalarnn getirdii uzun ktlk ve yokluk yllarnda byk zarar grmtr. Memleketin her tarafna yaylan okullarn hemen byk ounluu bu sava yllarnda kapanm ve Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra adeta sil batan okullar almaya balanmtr.

88

1 2

Koi Bey, Koi Bey Risalesi, stanbul 1303, s. 36-46. Takvim-i Vakyi, 21 Zilkade 1254, No. 176, Meclis-i Umur- Nafianin layihasnda ilk

mektepler zerinde bir Snf- Sn almas ngrlrken Padiah II. Mahmud, Hatt- Hmynunda Sye-i mceddediyet-vye-i hazret-i hnede mahallt mektebleri hakknda Meclis-i Umr- Nfiadan kaleme alnan lyiha zerine Meclis-i liyeden vuku bulan muhabert mil mzekkireler ve mazbata ve arz ile lyiha- mezkrede gsterilen hususatn icrs ve mektib-i mezkreye mevrid-i ilhmy-i rabbniye olan mbarek keriha-i sabiha-i hazret-i padiahiden Mektib-i Rdiye tesmiye buyurularak. 3 BOA, H. H. (Hatt- Hmyn), No. 24232, Sye-i mceddediyet-vye-i hazret-i ahanede

bu defa tertib ve tanzim buyurulmu olan Mektib-i Rdiye nizmt-i mstahsenesine dair nsha Takvim-i Vekyie derc olunmak zere Meclis-i Umr- Nafiadan tahrir olunmu. 4 7-19. 5 Osmanl Devletinde eitim kurumlarna yaptranlarn isimlerinin verilmesi gelenei Takvim-i Vekyi, 21 Za 1254; Mahmud Cevad, Maarif-i Umumiye Nezreti Tarihe-i

Tekilt ve craat-XIX. Asr Osmanl Maarif Tarihi, (Hazrlayan: Taceddin Kayaolu), Ankara 2001, s.

dorultusunda bu yeni alan iki mektebe de Padiah II. Mahmudun mahlas olan Adl ismi verilmitir. 6 BOA, MAD, No. 8999, s. 17 mekteb-i mezkra Mekteb-i Maarif-i Adliye tesmiye

olunmas hususuna irde-i ilham de-i hazret-i ahane mteallik buyurularak. 7 Zir dirsekten orta parmak ucuna kadar olan bir l, 75-90 cm. Arasnda deien

ekilleri vardr. 8 demektir. 9 BOA, MAD, No. 8999, s. 15-17; Bu belge hsan Sungu tarafndan yaynlanmtr. hsan Mesai saatlar Alaturka saata gre verilmitir. Buna gre akam namaz her zaman saat

12de olmaktadr, akam on buuk derslerin biti saat demek akam namazndan bir buuk saat nce

Sungu, Mekteb-i Maarif-i Adliyenin Tesisi, Tarih Vesikalar Degisi, 1/3 (1941), s. 212-225. 10 11 Sungu, a.g.m., s. 215. BOA, rade Dahiliye, No. 64, onarldktan sonra Mekteb-i Maarif-i Adliyeye tahsis edilecek

bina 15 C 1255 (26 Austos 1839) tarihli irade ile stanbula gelen yabanc eliler ve hacca gitmek iin stanbula gelenlerin kalmas iin misafir kona yaplmtr. 12 Ayn gnlerinin tesbiti tarih evirme klavuzu esas alnarak yaplmtr. Ycel Dal-

Cumhure er, Tarih evirme Klavuzu, C. V, Ankara 1997 Trk Tarih Kurumu Yayn.

89

13

BOA, Cevdet Maarif, No. 327, 2479; 327 numarada bir liste ve 2479 numarada ise iki liste

bulunmaktadr. 14 BOA, rade Dahiliye, No. 61, Bu rade ile Mekteb-i Maarif-i Adliye talebelerinin haftada bir

gn, Perembe gn, piknik yapmak ve elenmek iin Kksu mesire yerine gtrlmesine ve burada yenecek mevsim meyvelerinin hazineden karlanmasna izin verilmitir. Bu 600u aan renci says okulun ilk ksm olan sbyan mektebi rencileri ile birliktedir. nk daha sonra yaplan yllk snavlarn hi birinde renci says bu sayya ulaamamtr. 15 16 17 BOA, Cevdet Maarif, No. 4461. Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, C-II, stanbul 1940, s. 336. Mlzim tabiri bir ey bilmeyerek devlet dairelerinde kalemlere yazlp orada aylk

almakszn alarak okuma yazma ve kalem muamelelerini rendikten sonra memur olanlara denilirdi. (Ergin, a.g.e., C-1, s. 53). Yeni alan bu rdiyelerde de buna benzer bir durum olutuundan burada da maa almayanlara mlzim denilmekte olduu anlalyor. nk Rdiye rencileri snflarna gre aylk 15 kurutan balayan maalar alrken, ilk ksmdaki bu mlzim tabir edilen renciler bir ey almamakta idiler. 18 19 20 Meclis-i Umr-i Nafia Lyihas, Takvim-i Vekyi, 21 Za 1254; Ergin, a.g.e., C-II, s. 336. Ergin, a.g.e., C-II, s. 325. rencilerin mracaat dilekeleri ve zerlerinde kabul yazlar bulunan ok sayda belge

mevcuttur. Bulduumuz ilk dileke 9 Muharrem 1255 (25 Mart 1839) tarihlidir. BOA, Cevdet Maarif, No. 5177, 1997, 24, 3113, 338, 1376, 170, 4121, 5990. 21 22 23 24 25 26 27 Sungu, a.g.m., s. 215. BOA, Cevdet Maarif, No. 24. Takvim-i Vekayi, 15 C 1257, No. 229. BOA, rade Dahiliye, No. 3880, 28 B 1259. Takvim-i Vekyi, 12 R 1257, No. 225. Ergin, a.g.e., C-II, s. 336. Ergin, a.g.e., C-II, s. 327, okulara devam edenler arasnda toplumsal snf fark olduunu

nakleden 1845 ylnda Mekteb-i Ulm- Edebiye-i Adliyeden mezun olarak memur olan brahim Halil A Dede olduunu Osman Ergin nakletmektedir. 28 Ergin, a.g.e., C-II, s. 328.

90

29 30 31 32

Takvim-i Vekayi, 27 Za 1258, No. 241. BOA, rade Dahiliye, No. 2721, 15 Safer 1258. BOA, rade Dahiliye, No. 3622, 12 Safer 1259. Mithat Paann Hatralar, Hayatm bret Olsun, C. 1, (Yayna Hazrlayan: Osman Selim

Kocahanolu) stanbul 1997, s. 20. 33 34 154. 35 228. 36 37 38 39 40 41 42 M. Cevad, a.g.e., s. 27-28; Akyldz, a.g.e., s. 229. BOA, rade Dahiliye, No. 6903, 12 Muharrem 1263. Akyldz, a.g.e., s. 235-236. BOA, Cevdet Maarif, No. 6692; Akyldz, a.g.e., s. 236. M. Cevat, a.g.e., s. 54. BOA, rade Dahiliye, No. 9411. BOA, rade Dahiliye, No. 9470, Davud Paa Rdiyesi rencilerinin Bblde 5 Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul 1993, s. Sungu, a.g.m., s. 216. M. A. Ubicini, Osmanlda Modernleme Sancs, (eviren Cemal Aydn) stanbul 1998, s.

Temmuz 1848 gn imtahanlarnn yaplmas iin karlan 3 1264 (5 Temmuz 1848) tarihli iradede b feyz-i hak alt ayda alt yllk ey tahsil etmi olmalaryla denilmektedir. 43 44 45 46 47 48 49 BOA, rade Dahiliye, No. 9411, 21 C 1264 (25 Mays 1848). Ergin, a.g.e., s. 372-373. BOA, rade Dahiliye, No. 9493, 9 1264 (11 Temmuz 1848). M. Cevat, a.g.e., s. 35. BOA, rade Meclis-i Vl, No. 3693. Ubicini, a.g.e., s. 152. Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991, s. 92.

91

50

BOA, rade Dahiliye, No. 13324, (13 Muharrem 1267-18 Kasm 1850); 18047 (4 Receb

1270-1 Hazran 1854); 26446 (21 aban 1274-6 Nisan 1858). 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 M. Cevat, a.g.e., s. 40; Ubicini, a.g.e., s. 153; Ergin, a.g.e., 2, s. 372. BOA, rade Dahiliye, No. 12585, 2 aban 1266 (13 Hazran 1850). BOA, rade Meclis-i Vl, No. 6146, 21 Receb 1267 (23 Mays 1851). Cevdet Paa, Tezkir, 1-12, (Yaynlayan: Cavid Baysun), Ankara 1986, s. 11. M. Cevat, a.g.e., s. 53. M. Cevat, a.g.e., s. 57. BOA, rade Dahiliye, No. 25760, 28 Receb 1274 (15 ubat 1858). M. Cevat, a.g.e., s. 91. Maarif-i Umumiye Nizamnmesi iin baknz M. Cevat, a.g.e., s. 424-459. Osmanl Devletinde millet tabiri din anlamda kullanlmaktadr. Din gruplar ifade

etmektedir ve etnik anlam tamaz. Mslmanlar bir millet olarak gayrimslimler ise kendi milliyetleri ile Rum, Ermeni v. s. anlmaktadrlar. Daha geni bilgi iin baknz, Yavuz Ercan, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, Ankara 2001, s. XX. 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 M. Cevat, a.g.e., s. 427-429. Kodaman, a.g.e., s. 94-95. Ergin, a.g.e., II, s. 381. M. Cevat, a.g.e., s. 67. Ergin, a.g.e., II, s. 382. M. Cevat, a.g.e., s. 91. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1993e), stanbul 1993, s. 158. M. Cevat, a.g.e., s. 429-430. M. Cevat, a.g.e., s. 118. M. Cevat, a.g.e., s. 145.

92

71

lhan Tekeli, Tanzimattan Cumhuriyete Eitim Sistemindeki Deimeler, Tanzimattan

Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. II, stanbul 1985, s. 470. 72 73 74 75 76 77 78 79 80 208. 81 82 83 Ergn, a.g.e., s. 210. Ergn, a.g.e., s. 219. Ergn, a.g.e., s. 210 Kodaman, a.g.e., s. 96. Tekeli, a.g.e., II, s. 471. Kodaman, a.g.e., s. 96-98. Kodaman, a.g.e., s. 101. Kodaman, a.g.e., s. 102. Kodaman, a.g.e., s. 106-111. Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye 1321, stanbul 1321, s. 154-163. Ergin, a.g.e., C. III, s. 739. Mustafa Ergn, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ankara 1996, s.

93

Mesleki ve Teknik Eitimin Geliimi / Do. Dr. Tayyip Duman [s.61-71]

Gazi niversitesi Mesleki Eitim Fakltesi / Trkiye Giri Bu almada, Trk eitim sisteminin sadece mesleki eitimle ilgili ksm, Cumhuriyetten nceki dnemle snrl olarak ele alnmtr. Cumhuriyetten nceki dnem ifadesi, Trk tarihinde ok uzun bir zaman kesintisini iine alr. Gnmz eitim tarihileri, Trk eitim tarihini, milattan nceki yzyllardan itibaren ele almakta, mesleki eitimi, genel eitim iinde ayr bir btn olarak ileyerek, gelimeleri tarihi ak ierisinde gnmze kadar getirmektedirler. Burada kullanlan Cumhuriyetten nceki dnem sz de, mesleki eitimi balangcndan itibaren ele alacamz dndrebilir. Halbuki bu almada, Osmanllardan balanarak, zellikle Osmanllarn Yenileme dneminde alan mesleki ve teknik eitim kurumlar incelenecek, mesleki ve teknik eitimin temel ilkeleri nda deerlendirilecektir. nk, Cumhuriyet dnemi mesleki ve teknik eitimi zerinde, geleneksel eitim kurumlarndan ok, Osmanllarn yenileme dnemlerinde alan kurumlar ve yaplan dier almalar etkili olmulardr. Bu alma blmden olumaktadr. Birinci blmde, Osmanllardaki geleneksel Mesleki ve Teknik eitim kurumlar ana hatlar ile ele alnmtr. kinci blmde, Osmanllarda yenileme hareketlerinin balad 18. yzyln balarndan, 1923e kadar alan Mesleki ve Teknik eitim kurumlar incelenmitir. nc blmde ise Cumhuriyetten nceki Mesleki ve Teknik Eitim uygulamalarnn genel bir deerlendirilmesi yaplmtr. Geleneksel Mesleki ve Teknik Eitim Kurumlar A. Ahi Birlikleri ve Loncalar 1. Ahi Birlikleri ve Loncalarn Geliim Sreci Ahi kelimesi, Arapada karde, Trkede cmert anlamna gelmektedir. Ahi kelimesinin terim olarak, Ahi birliklerinin banda bulunan reislere verilen bir unvan olarak kullanlm olduu tahmin edilmektedir. bn-i Batutadan rendiimize gre Ahi, evlenmemi, bekar ve sanat sahibi olan genlerle dierlerinin kendi aralarnda bir topluluk meydana getirerek, aralarndan setikleri reislerdir.1 Baka bir gre gre de Ahi, birliin banda bulunan eyhtir.2 Ahinin eyh olduu grn, bn-i Batuta Seyahatnamesinde geen ifadeler de desteklemektedir. Ahi Birlikleri ise, esnaf ve sanatkarlar bnyesinde toplayan bir rgttr. Seluklular zamannda kurulmaya balayan bu birlikler, Osmanllar zamannda glenip yaygnlaarak, en parlak dnemini yaamtr.3

94

Osmanl Devletinin kurulu yllarnda, bakanlar kendi yeleri tarafndan seilen Ahi Birlikleri, bir nevi zerk kurum olarak faaliyet gstermiler, devletin merkezi otoritesi glendike, yalnzca sosyal ve ekonomik fonksiyonlar n plana geen, yar baml kurumlar haline gelmilerdir. Tarihi geliim srecinde Ahi Birlikleri, bir eitim kurumu olarak incelendiinde askeri, dini-ahlaki ve mesleki alanlarda eitim ve retim hizmeti verdii; bu eitimin amacnn ise, insan mkemmelletirmek, ocuu hayata hazrlamak,davranlarnda dengeli hareket etmesini bilen, evresine uyum salayabilen ve bakalarnn haklarna riayet eden insan yetitirmek; mensuplarn bir meslee hazrlamak olduu grlr.4 Trkler tarafndan kurulup gelitirilen Ahi Birliklerinin yan sra varln srdren dier bir esnaf ve sanatkar rgt de Loncalardr. Loncalarn kkleri de Ahi Birlikleri gibi 12. yzyla kadar uzanmaktadr. Oda anlamna gelen lonca kelimesinin, ticari ilikiler srasnda talyancadan alnd sanlmaktadr. Ahi Birliklerinin gl olduu yllarda Lonca, esnaflarn tamamn kapsayan bir rgt deil, esnaf ve sanatkara hammadde datm yaplan merkezlere verilen bir isim olarak kullanlmtr.5 kisi de esnaf ve sanatkarlarla ilgili rgtler olmasna ramen, Ahi Birlikleri ile loncalarn ilevleri birbirinden farkl olmutur. Ahi Birlikleri Ortaada, Trk toplumunun sosyal yaantsn dzenleyici bir rol slenerek, 13. yzyldan itibaren, Trk genlerini ve halk eitmek, retici-tketici ilikilerini dzenlemek ve hatta devletin askeri gcne katkda bulunmak gibi ilevleri de yerine getirmitir.6 Giderek nemini kaybeden Ahi Birlikleri yerini loncalara brakmtr. Loncalar da bir esnaf rgt olmakla beraber, daha ok bir sendikay andrmaktadr. Osmanl Devletinde Trklerin yan sra aznlklarn da loncalar vardr. 1637de stanbulda 79.264 esnaf ve birbirine yakn meslek yelerinin bir araya gelerek kurduu 158 lonca bulunmaktayd.7 Osmanl Devletinin gerilemesiyle birlikte Lonca dzeni de bozulmaya balad. Bu olumsuz gelimeler zerine Devlet, dzenleyici baz tedbirler ald. 1866da kurulan Islah- Sanayi Encmeni, sanayiinin gelitirilmesi ve esnaflarn rgtlenmesi zerinde durdu. Sultanahmette bir sanayi sergisi ald. Yine o tarihlerde, 1879da, esnaf yeniden rgtleyebilmek iin Esnaf Cemiyet Talimnamesi yaynland ve stanbul Ticaret Odas ald. 1910da Ticaret ve Sanayi odalarna ait bir Nizamname hazrland. 1913te gedik uygulamas, yani iyeri saysnn snrlandrlmas kaldrld. Nihayet 1924de, Lonca rgtleri tamamen kaldrld.8 Ortaada kk sanayiinin gelitii btn lkelerde Ahi Birliklerini veya Loncalar andran rgtler kurulmutur. Loncalar, bugnk modern sanayide olduu gibi srf alanlar veya altranlar deil, her iki zmreyi de kucaklamaktayd. Loncalar kk sanatlarn mesleki, idari ve iktisadi btn meseleleriyle megul olmakta, ayrca mesleki ve teknik retimi de dzenlemekteydi.9 2. Ahi Birliklerinde Eitim 2.A. Meslek Eitiminde Kademeler

95

Ahi Birliklerinde, bir sanat sahibi olmak, bakalarna muhta olmadan kendi emei ile geinmek dncesi hakimdi. Dolaysyla yeni yetien kuaklara, kk yalardan itibaren bir meslek retilerek, kendi geimini salamas temin ediliyordu. iinde yaplan meslek eitimi, baz kademelere ayrlmtr.10 Yamaklk: Meslek eitimi yamaklkla balard. Bir esnafa yamak olabilmek iin, on yandan kk olmak gerekiyordu. Yaman ie devamnn -velisi- babas tarafndan salanacann taahht edilmesi de artt.11 Yamaklar veya dier bir deyile mptediler, i yerinde sanat renir, ilgili i kolunun zaviyesinde ise dier konularda eitim grrlerdi. Yamaklara cret denmez, boaz tokluuna alrlard.Yamaklk mddeti iki yld. raklk: ki yl dzenli olarak yamaklk yapan gen, bir trenle rakla geerdi. Tren gn, rak kacak gencin ustas, kalfalar ve velisi, o i kolundaki esnaf bakannn dkkannda sabah namazndan sonra toplanrd. Usta, rak olacak gencin ie balln ve becerisini anlatr, ocuun velisi esnaf vakfna, kepe, sahan vb. bir eya armaan ederdi. Esnaf bakan ocuun srtn svazlar namaza ve dkkana devam, stada, kalfalara, anaya, babaya sayg ve ball ve yalan sylememeyi tler, raa stad tarafndan denecek uygun bir cret keserdi.12 ran Ahi ahlaknn ngrd niteliklere sahip olmas ve onun bu niteliklere sahip olduuna, ayn meslekte alan dier iki ran -yol kardei- ahitlik etmesi gerekirdi. Bunlar doru szl, cmert, tatl dilli ve gler yzl olmak gibi niteliklerdi. raklk sresi birok sanatta bin bir gn veya yld. Bir ustann rak alp alamayaca veya ka rak alabilecei Ahi Birliinin iznine bal idi. rak, velisi tarafndan eti senin kemii benim denerek ustaya teslim edilirdi. Ama ustann da raa kar baz sorumluluklar vard. Her usta, rana sanatnn btn inceliklerini retmek ve onun iyi bir ahlaka sahip olarak yetimesini salamakla ykml idi. Bir ran, sanatnn ehli ve iyi ahlakl olmamas, ustas iin onur krc olurdu.13 Kalfalk: Yaklak yllk raklk sresini baaryla dolduran genler, yaplan bir trenle kalfala geerdi. Glll, Ahi Birlikleri isimli aratrmasnda kalfal, Ahi Birliklerine sonradan katlm bir ara stat olarak tanmlamaktadr. Ona gre, nceleri raklk devresini baaryla bitirenler, hemen kendi adlarna kk bir iletme kurup usta statsne geme imkan bulduklarndan, eski kaynaklarda bu statden hemen hi sz edilmemektedir.14 Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik adl kitabnda, kalfala gei treni hakknda, Osman Nuri Erginin Mecelle-i Umur-u Belediye isimli eseri ile, . Hasan okun, ankrda Ahilikten Kalma Esnaf ve Sohbet Tekilat adl eserinden naklen unlar yazmaktadr: Trende Lonca kurulu tamamen hazr bulunur, esnafn baka statlar da davet edilir. Kalfalarn en kdemlisi hizmet ve rehberlik grevini yerine getirir. Kalfala ykseltilecek gen o gn, esnafa mahsus elbiseyi ilk kez giyer. Kendi ustas ile baka usta iyi ahlakllna tanklk ederler. Orada bulunan velisi de kendinden memnun olduunu bildirir. Yine orada bulunan bir hoca air (Kurann onda biri) okur ve dua eder; lm, gelmi gemilerin ruhlarna Fatiha okurlar. Bundan sonra herkes ayaa kalkar,

96

bakan petamal (ed) kuatr ve kendisine sanat ve ticaret hakknda gerekli rgtleri verir, yeni kalfa, stadlarn ve byklerin ellerini per ve trene son verilir.15 Ustalk (stadlk): yllk kalfal baar ile tamamlayanlar, bir trenle ustala (stadla) geirilirdi. Ustala terfi edecek kiinin yl boyunca hi ikayet edilmemi olmas, grevini dikkatle yapmas, raklar iyi yetitirmesi, dier kalfalarla iyi geinmesi, mterilere kar davranlarnn gzel olmas gerekirdi. Ayrca, bir iyerini ynetip ynetemeyecei ve iyeri aacak sermayesinin olup olmadna da dikkat edilirdi. Ustala layk grlen kalfaya otuz gn nceden karar bildirilerek, dkkan bulmasna izin verilir, tren ilkbaharda yaplrd. Trene esnafn dahili ve harici ustalar, teki btn esnafn kahyalar, memleketin mfts ile kads, Ulucaminin (stanbul) hatibi ve imamlar arlrd.16 Kahya kknde yaplan trende Kuran okunup dua edilir, toplantya bakanlk eden kahya, usta olacak kalfaya tler verdikten sonra, kalfann ustas sz alarak bir konuma yapar ve kalfasyla helalleirdi. Usta konumasnn sonunda, kalfann belindeki kalfalk petemalini karp, ustalk petemalini balard. El pme ve tebriklerle tren sona ererdi. Glllye gre, XVII. yzyldan itibaren uygulanan gedik usul sebebiyle, yeni iyeri amak zorlam, kalfalar kalifiye ii olarak almak zorunda kalmlar, bu durum ise usta-kalfa atmasn dourmutur.17 2.B. Zaviyelerde Eitim On yandan nce balayarak, usta oluncaya kadar sekiz yl sren eitim, yalnz iyerinde yaplan tek boyutlu bir meslek eitimi deildi. stadndan bir meslei renmeye balayan gen insan, ahi zaviyelerinde dier kltrel deerleri de renmek zorundayd. Ahi Birliklerinde kltrel faaliyetler olduka gelimiti. Esnaf ve sanatkarlar, i saatleri dnda, zaviye denilen yerlerde toplanrlard. Zaviyeler birer eitim merkezi idiler. raklar, sanatlar ile ilgili pratik bilgi ve beceriyi iyerlerinde rendiklerinden, zaviyelerde onlara sanat ve teknik adna bir ey gsterilmez, dini ve ahlaki deerler kazandrlrd. ran zaviyelere girebilmesi iin stadnn, onun doru ve yetenekli olduuna dair tanklk etmesi gerekirdi. stad belli olmayan veya stad tarafndan takdim edilmeyen raklar zaviyelere giremezlerdi. raklar, sanat eitimini iyerinde alm olduklarndan burada onlara sadece hissi, edebi, sosyal ynden eitim verilirdi. Zaviyelerde genleri eiten kiilere muallim ahi ve emir denirdi. obanolu Ftvvetnamesine gre ahi zaviyelerinde Trke ftvvetname, Kuran, yemek piirme, oyun oynama, alg alma, ark syleme, tarih, nemli kiilerin hayat ykleri, tasavvuf, Trke, Arapa, Farsa ve edebiyat retilirdi. Bu aklamaya gre ahi zaviyeleri bir tr okuldur. Ahi zaviyelerine kabul edilenler, ahi terbiyesini okuyarak, dinleyerek; kardelerle, retmen ahilerle ve pirlerle birlikte yaayarak alyorlard.18

97

Ahi zaviyelerine amele, rak ve retmenlerle birlikte kad, mderris, hatip, vaiz vb. erdemli ve eitimli kiiler de gelirdi. 2.C. Ftvvetnameler Arapa bir kelime olan ftvvetin szlk manas genlik, delikanllk, ergenlik a demektir. Ahi Birliklerini ekillendiren unsurlardan en nemlisi ftvvetlerdir. Ahi Birliklerine ayn zamanda Ftvvet Birlikleri, ahilere feta, ahilerle ilgili kurallarn yazld eserlere de ftvvetname denmektedir. Baka bir deyile, ftvvetnameler, ahilerin Zaviyelerde uyguladklar ynetmelikler saylabilir. Ortaa toplumlarnn bir eit ilm-i hali gibidirler. Ftvvetnamelerde insan yaants 740 kurala balanmtr. Bunlarn ne kadarn, hangi derecede olanlarn bilmesi gerektii kaydedilmitir. Enbiya, evliya ve padiahlarn 740 edebi bilmeleri, fakat ahilie intisab etmi herkesin bu edeplerden 124n bilmesinin gereklilii zerinde de durulmaktadr. Bu asgari 124 edeb; yemek, imek, konumak, giyinmek, evden dar gitmek, mahallede yrmek, oturduu yerden baka bir yere seyahat etmek, eve bir ey gtrmek, misafirlie gitmek gibi hususlara ait olup, bunlardan her birinin de belli sayda edepleri vardr.19 aatay, ftvvetnamelerin ortak zelliklerini de yle sralamaktadr. Nefsine hakim olmak, iyi huylu olmak, tanr buyruklarna uymak, yasaklardan saknmak, iyi kalpli, iyilik sever ve cmert olmak, konuk sevmek ve arlamak, din ve mezhep gzetmeksizin btn insanlara kar sevgi beslemek, hile etmemek. Yalan sylememek, iftira ve dedikodudan saknmak, aleyhte konumamak, hak ve adalet sever olmak, zulme, zalime ve hakszla kar koymak. Hakl gszn hakkn, haksz glden almaya yardm etmek.20 Ahi Birlikleri, Ortaa, Trk toplum hayatnda nemli bir yer tutmaktadr. zellikle mesleki eitim asndan nemlidir. Akkutaya gre ahilik eitimi, bundan be yz, alt yz sene nce, modern raklk uygulamalarn yapsnda bulunduran ileri bir eitim sistemi olup, yz yllar sonra raklk eitimi iinde gelien, temel eitim, iletme ii ve d eitim, raklk szlemesi ve mevzuat ve meslek eitimi gibi ana unsurlar bnyesinde bulunduruyordu.21 yelerinin hayatlarn en kk ayrntsna kadar kurallara balayan, onlara hem meslek, hem de genel kltr eitimi veren bu birliklerin, Trk toplumu iindeki eiticilik ilevinin etkileri gnmze kadar gelmitir.22 B. Askeri Sanat Okullar Geleneksel devlet anlaynda eitim, devletin grevleri arasnda saylmyordu. Daha ak bir ifade ile, sivil halkn eitimi devlete ait bir sorumluluk olarak dnlmyordu. Devlet, geleneksel eitim kurumlar arasnda sadece askeri eitim ve yneticilerin eitimi ile ilgileniyordu.23 Devlet evvela i ve d gvenlii salamakla ykmlyd. Bu ilevini gerekletirebilmek iin gerekli messeseleri kuruyor, devlete lazm olan elemanlar yetitirecek eitim kurumlarn ayordu. Osmanllarda, her derecedeki sivil okullar, halktan varlkl kiilerin kurduu vakflar araclyla alp yaatlyordu.

98

Osmanl Devleti, ynetici yetitirmek iin at Enderun ve dier baz saray okullar dnda, mesleki ve teknik eitim kapsamna giren askeri sanat okullar da amtr. Eitim tarihileri, bu geleneksel askeri sanat okullarn u balklar altnda incelemektedir.24 1. Tophane: Tophane, top dkm ve yapm ile ilgili bir askeri sanat mektebidir.25 Gl bir askeri tekilata sahip olan Osmanllarda topuluk olduka gelimiti. Topuluk Edirnede gelitirilmi, stanbulun fethinden sonra da, bugnk Tophanede bir top darssnaas almtr. Zaten en byk topu ilk yapan ve stanbulun fethinde kullanan Trklerdir.26 Osmanllarda topu subaylarna mhendis deniliyordu. Ergine gre, Tophaneye ilk harbiye ve ilk mhendis mektebi diyebiliriz Osmanllarn ykseli dnemlerinde baarl bir sanat kurumu olan tophane, zaman iinde kendisini yenileyemedii iin gerilemi ve Avrupadan arlan yabanc uzmanlarn da yardmyla zaman zaman yeniden dzenlenmitir. 1839da ise Tophane harbiye mektebi lavedilerek, rencisi Yeni Harbiye mektebine ve alaylara datlm, Tophanede yalnzca bir sanayi mektebi braklmtr. 1923ten sonra da bu sanayi mektebi ile topu mektebi Krkkaleye nakledilmitir. 2. Klhane: Geleneksel bir sava arac olan kl, Osmanllarda am eliinden yaplyordu. Klhaneye, Dmkhane de denmektedir. Ergine gre, ham demirden zeri nakl, yazl ve salam bir kl yapmak, beceri ve sanata, dolaysyla de eitim-retime baldr. Bu sanat da herhalde bir mektepte retiliyordu. Evliya elebi stanbuldaki Klhanenin Galatasaray civarnda olduunu yazmaktadr.27 3. Tfekhane: Osmanllarda tfek kullanlan ilk savalar, Yldrm-Timur Sava, Kosova ve stanbulun fethidir. stanbulun Hali semtindeki Tfekhane 1833e kadar faaliyetlerine devam etmitir. stanbulun dnda, Badat, Erzurum, Diyarbakr ve Belgrad gibi byk ehirlerde de tfek imalathaneleri ve top dkmhaneleri vard. Ancak Ergine gre, bunlarn kadrolar ve bir okul dzeni iinde ileyip ilemedikleri hakknda yeterli bilgimiz yoktur.28 Bu askeri sanat okullar yzyllarca geleneksel Osmanl ordusunun ihtiya duyduu elemanlar yetitirmi, fakat Batl devletlerin teknikteki ilerleyileri karsnda yetersiz hale gelerek ilevlerini yitirmilerdir. C. Mesleki Eitim Veren Medreseler Medreseler, 10. yzyldan itibaren kurulmaya balanan sivil eitim kurumlardr. Orta ve yksek seviyede eitim-retim yapan bu kurumlar vakflar aracl ile kurulmu, Osmanllar zamannda da byke kylere kadar yaygnlamt. Medreselerde genellikle, din, hukuk, edebiyat, felsefe vb. bilimler bir arada okutulur, yani genel bir eitim verilirdi. Bunun yan sra baz medreseler de rencilerini bir meslee hazrlamaktayd. Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi adl eserinde Meslek ve htisas Medreseleri bal altnda dokuz deiik medreseyi ele almaktadr.29

99

Mesleki Eitim asndan yalnzca iki tip medreseyi ele almann, bu konuda bize bir fikir vermeye yetecei dnlmtr. 1. Darttb: Seluklular zamannda almaya balanan bu tbbi kurumlarda, usta-rak ilikisi iinde, hastanelerde uygulamal olarak tp bilimi retiliyordu.30 Osmanllar zamannda daha da yaygnlamt. Bu kurumlar uygulamal birer eitim kurumu olmasna ramen, tp bilimi retimi iin ayr bir kurumun almas XVI. yzylda gereklemitir. Kanuni Sultan Sleymann yaptrd Sleymaniye medreselerinden birisi Tb Medresesi idi. Ancak bu kurum da devletin gerileyiine paralel olarak ilevini yitirdi. 1826da Tbhane, 1831de Cerrahane, 1836da da bunlarn birletirilerek Mekteb-i Tbbiyenin almasyla, Darttbn hizmeti sona ermitir.31 2. Din Adam Yetitiren Medreseler: Medreselerin hemen hepsinde din arlkl retim yaplmakla birlikte, bazlar dini kurumlarda grev alacak elemanlar yetitiriyordu. Bu tip medreselerde okutulan dersler veya retim sresinden ziyade, rencilerin yapt bir eit staj olan cerr uygulamas meslek adam yetitirmek asndan dikkat ekici bir olaydr. Cerr Gelenei: Din adam yetitiren medreseler, her yl Ramazan aynda tatil edilir ve renciler memleketin drt bir yanna dalrd. Genellikle kylere giderek camilerde grev alan renciler, Ramazan sona erince tekrar okullarna dner, kazand paray da okul masraflar iin harcar veya harlk yapard. Kyde yapt uygulama srasnda, rendiklerini uygulamak, eksikliklerini fark etmek, toplumu yakndan tanmak frsatn buluyordu. Bu uygulamaya cerre kma denmitir. Bu dnemde zerinde durulmas gereken dier bir nemli uygulama, Osmanllarda, temel amac devlet adam yetitirmek olan Enderun Mektebinde, iolanlarna yeteneklerine gre ok ve cirit atma, ata binme, gre gibi sporlar yaptrlrken, musiki, iir, hat, minyatr, resim, cilt gibi sanatlarn da retilmesidir.32 Ayrca, Fatih dneminde esnaf raklarnn okuyup yazmalarna zen gsterilerek, sara raklarnn sabahlar Fatih medreselerindeki dersleri izlemeleri salanmtr.33 Byle bir uygulama, raklarn sanat renmelerinin dnda, genel eitimleriyle de ilgilenilmesi ve bunun medreselerde yaplmas bakmndan nemli grlmektedir. Yenileme Dneminde Alan Mesleki ve Teknik Eitim Kurumlar A. lk Yenileme Dnemi (1734-1839) Asrlarca gl bir devlet olarak varlklarn devam ettiren Osmanllar, XVI. yzyldan sonra duraklama ve gerileme srecine girmi, Batl devletler ise bilim ve teknikte ilerlemeye balamlard. XVIII. yzyln balarna gelindiinde, Trkler ister istemez, Batl devletlerin kendilerinden gl olduunu kabul etmek zorunda kaldlar. Batllama-yenileme yolunda ilk bilinli teebbs, yani Bat Avrupa uygarlndan seilmi baz unsurlarn taklidine ve benimsenmesine doru ilk bilinli adm, 18. yzyl balarnda atld. Karlofa (1699) ve Pasarofa (1718) Antlamalar Osmanlnn Batya yneliinin resmi ifadeleriydi.34 Batnn stnln farkeden devlet adamlar devleti yeniden gl

100

klabilmek iin baz eitim-retim kurumlar amaya baladlar. Bunlardan mesleki ve teknik retimin kapsamna girenler unlard: 1. Humbarahane-i Mhendishane 1734te Padiah I. Mahmud tarafndan, Mslman olup Humbaraca Ahmet Paa adn alan Comte de Bonnovale, Humbarahane-i Mhendishaneyi amak grevi verildi. Hocalna Mehmed Sait Efendinin getirildii dershaneye, Haseki, Bostanc ve Boazii ocaklarndan seilen renciler alnmt. Yenierilerin bu yenilik giriiminden phelenerek isyan hazrlna balamalar zerine kapatld. 1759da Sadrazam Ragp Paann gayretleriyle yeniden ald.35 Humbaraclk (kk el topu) Osmanl ordusundaki ilk yenilik giriimidir. Ancak, Ergine gre bu, 1773ten sonraki yeniliklere benzemez. nk onlarda Bat dil ve kltrnden faydalanma esas kabul edildii halde, Humbarahane yenilii, sanat ve retim alannda iptidai bir deiikliktir.36 Bu dershane, 1795te Mhendishane alnca lavedilerek rencisi yeni okula aktarld. 2. Mhendishane-i Bahri-i Hmayun lk askeri deniz okuludur. 1769-1774 Osmanl-Rus Sava srasnda, Rus donanmas 1770de Akdenize gelerek, Osmanl donanmasn eme Limannda yakmt. Donanmay glendirmek iin subay ve mhendis yetitirmek amacyla 18 Kasm 1773te Kasmpaada Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ald37. Okulda Trk hocalarn yan sra, Fransz hocalar da ders veriyordu. Rusyann mdahalesiyle, Fransa retmenlerini geri ard. Daha sonra, sve ve Londradan retmen ve teknisyenler getirildi.38 3. Mhendishane-i Berr-i Hmayun Padiah III. Selim (1789-1807) zamannda, kara, topu ve istihkam subaylar ve askeri mhendisler yetitirmek gayesiyle almtr. retime balay tarihi baz kaynaklarda 1793, bazlarnda ise, 1795, 1796 olarak gemektedir. Okulun al mnasebetiyle yaynlanan Fermanda, renci says 40, retim sresi ise 4 yl olarak belirlenmitir. 40 rencinin dnda isteyen bakalar da okulda ders grebilecekti. Yeni okulun rencileri baz dersleri, daha nce alan Deniz Mhendis Mektebinin rencileriyle birlikte yapacaklard. 4. III. Selimin Ferman Okulun retmenleri: III. Selimin Kara Mhendis Mektebinin al mnasebetiyle yaynlad Fermanda yer alan, mektebin hocalaryla ilgili hkmlerden bir ksm yledir: Hocalar ok deerli ve bilgili fen adamlarndan seilir. lim ve marifet sahibi kiilerdir. Hangi tarikata mensup olursa olsun, tarikatleri (meslek anlamnda) dikkate alnmadan tayinleri yaplr. Yalnz bir cinayet ilememi olmalar gerekir. Bunlar kendi istekleri veya lm vukuunda, grevlerinden ayrlabilirler. Yoksa bunlar kimse azl veya uzaklamaya mecbur edemez. Burada hocalk bir yksek memuriyete atlama kademesi

101

deildir. Lakin hocalardan birisi hocaln ve bulunduu tarikatn brakarak baka mertebelere heves ederse, o zatn heves ettii meslekte liyakat ve dirayeti varsa, ona engel olunmaz.39 Grld gibi, yenileme hareketlerinin balamasndan sonra alan okullarn ncleri olan bu kurumlar, tamamen askeri gayelerle almtr. Zaten ilk alan fabrikalar da askeri malzeme retimi iindi.40 Devletin sivil halka okul ats altnda meslek eitimi vermek gibi bir meselesi henz yoktu. Endstri Devrimi ile seri retime geen ve mesleki alanda hzla ilerleyen Avrupal devletlerin geirdii deiimin, bu dnem Osmanl devlet adamlar tarafndan tam olarak anlaldn sylemek mmkn deildir. B. Tanzimat Dnemi (1839 - 1876) 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasyla, Batllama veya yenileme hareketleri daha radikal bir yap kazanmtr. Tanzimat dneminde yenileme yolunda nemli admlar atlmtr.41 Devletin askeriye dndaki mesleki-teknik retimle ilgilenmesi Tanzimat dnemiyle balar. Nitekim genel eitimin yannda mesleki eitim alannda, Tanzimattan Cumhuriyete kadar eitli okullar almtr. Ancak bunlar belirli bir siteme gre deil, daha ok belirli ihtiyalara gre almlardr. Onun iindir ki bu okullar, Maarif Nezaretinden ziyade dier Bakanlklara bal bulunuyorlard.42 Tanzimattan Cumhuriyete kadar alan Mesleki-Teknik retim Okullarn, balca u alanlarda gruplandrmak mmkndr: - Erkek Teknik retim Okullar - Kz Teknik retim Okullar - Ticaret Okullar - Memur Okullar - Ziraat ve Orman Okullar. 1839da Tanzimat Ferman, 1856da ise Islahat Ferman ilan edilmitir. Osmanl Devletini ada Avrupal devletlerin seviyesine karmak iin yaplan yenilik hamleleri olan bu belgelerden Tanzimat Fermannda eitime hi temas edilememektedir. Islahat Fermannda ise eitim sorunlarna ok az bir yer verilmektedir. 1869da eitimle ilgili sorunlar zmlemek ve eitim kurumlarna yeni bir dzen vermek zere ilan edilen Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ise Mesleki Eitime hi yer vermemektedir.43 lan edilen fermanlarda eitime gereken yerin verilmeyii, o dnemin devlet adamlarnn eitimin nemini idrak etmedikleri anlamna gelmez. nk eitim alannda yenilikler yapmlardr. Ancak Maarifi Umumiye Nizamnamesindeki Mesleki Eitime yer verilmeyiine bakarak, mesleki eitiminin henz genel eitimin iinde dnlmediini sylemek mmkndr.

102

Buna ramen, bu dnemde meslek eitimi alannda nemli gelimeler olmutur. Ahi Birlikleri ve Lonca rgtleri dnda, sivil halka sanat retmeyi gaye edinen okullar ilk defa bu dnemde Mithat Paa tarafndan almtr. Mithat Paa mesleki eitimin tarihi geliimi iinde nemli bir isim olarak dikkati ekmektedir. 1. Alan Meslek Okullar Bu dnemde alan meslek okullarn, askeri ve sivil meslek okullar diye iki gruba ayrarak incelemek mmkndr. Ancak, alan sivil okullarn da ou yine askeri ihtiyalar karlamak zere almtr. Dolaysyla tamam bir grupta dnlebilir. Burada tek tek ele alp incelemeye gerek grmediimiz, bu dnemin mesleki ve teknik okullarndan bazlar unlardr: 1864te donanmann teknik eleman ihtiyacn karlamak iin, idadi altnda, deniz sanat okullar diyebileceimiz, malat- Sbyan Taburu kuruldu. Yine ayn yl kara ordusu ierisinde idadi blkleri ad altnda, malat- Harbiye Sanayi Mektebinin esasn tekil eden Pratik Sanat Okullar ald.44 1842de ilk uygulamal Tarm Okulu, 1846da Askeri Baytar Mektebi, 1858de Orman ve Maden Mektebi, 1860da Telgraf Mektebi ald. 1865de Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiyye adn tayan bir dernek, stanbul Kapal ar civarnda, raklara ve esnafa dini bilgiler ve okuma yazma retmek gayesi ile ilk rak Okulunu at.45 Tanzimat dneminde asl nemli giriimler erkek ve kz teknik retim alannda olmutur.46 1848de Zeytinburnuda alp kapanan ilk erkek sanayi mektebinden sonra Mithat Paa (18221884) Rumelide vali iken Nide (1863), sonra da Tuna vilayetinin (imdiki Bulgaristan) merkezi Rusukta (1864) ve Sofyada Islahhane adyla okullar atrd. Bunlar, kimsesiz ocuklara mahsus okullard. 1868-1870 yllarnda Bosna, kodra, Edirne, zmir, Bursa, Kastamonu, Trabzon, Erzurum, Diyarbakrda da Islahhaneler almt. Mithat Paa bir de Islahhaneler Nizamnamesi yaptrd. Buna gre, bu okullar yatl idi, 5 snfa ayrlyor, renciler i hizmetlerinin nemli bir ksmn kendileri yaptryorlard. Sabahlar dershanelerde ilkretim dzeyinde ikier saat ders grdkten sonra ayrldklar dallara gre i yerlerine dalarak; terzilik, kunduraclk, matbaaclk, tabaklk (deri ileme), dokumaclk gibi zanaatlar reniyorlard.47 Ayn konudaki bir teebbs de 1864de Sergi-i Umumi-i Osmani adyla bir sanayi sergisinin stanbulda almasdr. 1865te yine stanbulda Mlkiye Mhendis Mektebi ald. Sresi drt yl olan bu okulda mahir ustalar da ders verecek ve dershanenin bir ksm sanayiye tahsis edilecekti. Fakat sonra sanayi mektebinin ayrca almasna karar verildi. Tanzimattan itibaren yaplan Sanayi Mektebi kurma teebbslerindeki baarszln sebebi, Ergine gre mali idi. Nihayet 1866da mali kaynak bulundu. Unkapan Kprsnden geenlerden on para alnmasna ve birikecek mebla ile Mekteb-i Sanayinin almasna karar verildi.48 1868de stanbulda, Sultanahmette eski Klhane binasnda Sanayi Mektebi ald. Yine o dnemde, 1870de bir Kaptan ve ark Mektebi ald. Ayn yllarda

103

Haliteki tersane iinde Haddehane denilen bir mektep faaliyete balad. Sekiz yllk mektebin rencileri gndzleri tershane fabrikalarnda alyor, geceleri de teorik dersleri takip ediyorlard.49 1868de alan Sanayi Mektebi, 5 snfl ve yatlyd. Bu okulda esas rencilerin devam ettikleri dahili ube yannda, bir de gndzleri belirli saatlerde okula kabul olunacak esnaf raklar iin alan harici ube bulunuyordu. Dahili ksma yerli, yabanc, slam, Hristiyan ayrm yaplmakszn, 13 yan gemeyen kszler alnyordu. Okulda, nazari dersler sabahlar yaplrken, sanat ileri kn 5, yazn 6 saatten aa olmamak zere atlyelerde bilfiil allarak reniliyordu. Demircilik, dkmecilik, makinecilik, mimarlk, marangozluk, terzilik, kunduraclk, ciltilik, okulun programlarnda yer alan balca sanat kollaryd.50 Bu dnemde kz teknik retiminde de nemli gelimeler olmutur. 1859da stanbulda alan ve ilk kz Rdiyesi olan Cevri Kalfa Mektebinde, kadnlara mahsus sanayinin de okutulmas kararlatrlmt. Akyze gre bu okulu ve karar, genel retimin yannda, kzlarn teknik retimiyle de ilgili ilk giriim saymak gerekir.51 Bilindii gibi bu alanda asl giriim Mithat Paa tarafndan gerekletirilerek, 1864te Rusukta yetim kzlar iin ordunun dikim ihtiyalarn karlamak zere bir dikim atlyesi niteliinde Islahhane ald. Bu giriimi 1869da stanbulda yine ordu ihtiyalar iin Yedikulede alan dikimhane zelliindeki Kz Sanayi Mektebi izledi.52 Zaman iinde bu okullarn saylar arttrld. Bu dnemde karlalan dier nemli bir uygulama, 1869 tarihli Nizamnamede,

Darlmuallimatn sbyan ubesi iin belirlenen dersler arasnda, Tedbir-i Menzil (Ev daresi), Diki, Nak, Ameliyat- Hiyatiye (Biki-Diki) dersleri de yer almtr.53 Kzlar iin retmen yetitiren bir okulun programnda bu derslerin de ngrlmesi, nemi gnmzde hl yeterince anlalamayan i ve teknoloji eitimi asndan son derece nemli saylmaldr. Tanzimat dnemi meslek eitimini incelerken, Mithat Paann bu alandaki almalarn ayr bir balk altnda incelemek, okullar tek teke ele almaktan daha uygun olacaktr. 2. Mithat Paa ve Meslek Eitimi Mithat Paa Tuna valisi iken, 1860tan itibaren amaya balad Islahaneler ile Sanat okullarnn temelini atmtr. Ni Islahanesinde retilen sanatlar, terzilik, kunduraclk, mrettiplik ve fotoraflkt. Rusuktaki Islahanede ise, oradaki araba fabrikasna usta yetitirmek iin, araba yapcl retiliyordu. Sofya Islahanesine ise, oradaki uha fabrikasna eleman yetitirmek iin dokumaclk ve makinistlik sanatlar konmutu.54 Bu ise sanat okullarnn blge ihtiyalarna gre almas bakmndan nemlidir 3. Islah- Sanayi Komisyonu: Mithat Paa Tuna Valiliinde uray- Devlet Reisliine atanarak stanbula geldi. 1866da Trk sanayiinin kmesini nlemek amac ile bir Islah- Sanayi Komisyonu kuruldu. Bu komisyon 1868de Mekteb-i Sanayi Nizamnamesini yaynlad. Bundan sonra, 1868de

104

zmir, Bursa, Kastamonu, Bosna, Trabzon ve skodrada, 1868de Erzurumda, 1870de Diyarbakrda sanat okullar ald. Mekteb-i Sanayi Nizamnamesi, Mektebi Sanayilerin al amacn ve dier zelliklerini aklarken zetle yle demektedir: Bir sreden beri halkn ihtiyac olan eyann retimi yabanclarn eline gemitir. Bu sebepten, dokuzu demir ve madeni eya, drd ahap iine, alts da deiik ilere ait olmak zere, on dokuz sanatn ustalar ve yardmclar vastas ile retilmesi iin mekteb-i sanayilerin almasna karar verilmitir. Bu okullar memleketteki en lzumlu sanatlarn teorik ve uygulamal olarak retilmesi iin almaktadr.55 Mithat Paann bakan olduu uray- Devletin Maarif Dairesince hazrlanan 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde, meslek eitimine yer verilmeyiinin bir sebebi de, ondan nce yaynlanan Mekteb-i Sanayi Nizamnamesinde bu konunun ele alnm olmas olabilir. Bu dnemde alan sanat okullarnn mahalli zelliklere gre ekillendii ve evreyle uyum iinde olduu da ayrca vurgulanmaya deer bir husustur.56 C. II. Abdlhamit Dnemi (1876-1908) II. Abdlhamitin, padiah olmasndan sonra I. Merutiyet ilan edilmiti ve Mithat Paa devrin sz geen devlet adamlar arasndayd. 1869 Nizamnamesi sanat okullarna yer vermemiti, ama Islah- Sanayi Komisyonunca hazrlanan Mekteb-i Sanayi Nizamnamesi yrrlkteydi. Bu dnem ksa srd. Meclisi tatil eden Abdlhamit, Mithat Paay da stanbuldan uzaklatrd. Islah- Sanayi Komisyonlar da bir sre sonra kaldrld. Osman Ergine gre bu dnemde, Tanzimatla alan yksek retim kurumlaryla; meslek ve ihtisas mektepleri ar ve tedrici gelimelerine devam ettiler. Bu eit mekteplere on sekiz yeni mektep daha eklendi. 32 sene iinde, o zamana kadar stanbul surlarnn iine hapsedilmi olan mektepilik, vilayetlere tam ve ilerlemitir.57 1. Alan Okullar Osman Erginin bu dnemde aldn syledii 18 meslek okulunun hepsini mesleki ve teknik eitimin kapsamna almak, uygun bir yaklam olmayacaktr. Bu dnemde alan meslek okullarnn balcalar olarak unlar saylabilir: 1876da Fenn-i Resim ve Mimari Mektebi, 1879da Sanayi-i Nefise Mektebi, 1882de Ticaret Mektebi, 1884te Hendese-i Mlkiye Mektebi, 1887de Numune Ba ve A Ameliyet Mektebi, Mlkiye Baytar Mektebi, 1889da Polis Dershanesi, 1892de A Memurlar Mektebi, 1898de Glhane Askeri Tababet Mektebi ve Seririyat almtr.58 Akyz tarafndan bildirildiine gre, o dnemde alan bir dier meslek okulu, oban Mektebidir. Bu okul, 1898de Ankarada Numune iftliinde tiftik keilerinin bakm ve slahn

105

retmek amacyla almtr.59 O tarihlerde bu okulun al, obanl eitimle kazanlabilecek bir meslek olarak grmesi bakmndan, eitim tarihimiz asndan olduka nemli saylmaldr. 2. Sait Paann Grleri kinci Abdlhamitin uzun sre sadrazamln yapan Sait Paa, Padiaha sunduu bir Layihada, (tasar) eitimle ilgili grlerini belirtmitir. Tasarnn mesleki ve teknik eitimle ilgili maddeleri unlardr: 1. Her eyalet merkezinde bir darlulum, bir darlfnun, bir darlmuallimin, bir tarm, bir turuk ve maabir (yol ve kprler), bir sanayi-i nefise (gzel sanatlar), bir orman ve bir de ticaret okulu almas, 2. Her liva (sancak) merkezinde bir sanayi-i adiye (el sanatlar) okulu almas, 3. Teknik niversitelerin sanayinin btn blmleri iin mhendis ve zellikle belediye mhendisleri ve sanayinin yksek seviyedeki sevk ve idare elemanlarn yetitirmesini, bu sebepten kurumda makine, belediye mimarl ve maden mhendislii ile ilgili teorik ve pratik retim yaplmasn, 4. Sanayi-i adiye mekteplerinin retim programlarnn ve ynetmeliklerinin demircilik, doramaclk, dkmclk ve usul- ayar (madenlerden karmlar yapma bilgisi) retecek ekilde dzenlenmesini ve bu okullar bitirenlerin baka bir okula girmemesini teklif etmitir. Sait Paa ayrca, mesleki ve teknik retim kurumlarnn da milli eitim sistemi iinde yer almasn istemitir. Fakat bunun gereklemesi iin daha 39 yl beklemek gerekmitir.60 D. II. Merutiyet Dnemi (1908 - 1923) II. Merutiyet ilan edildii zaman, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi halen yrrlkte idi. Merutiyetin ilk iki yl iinde yedi Maarif Nazr deiti ve eitimde yeni bir dzenleme yaplamad. Nail Beyden sonra dokuzuncu Maarif Nazr olan Emrullah Efendi, 220 maddelik bir Maarif Umumiye Kanun Tasars hazrlad. Bu tasar kanunlamad ve eitimle ilgili sorunlar ayr ayr ele alnmaya baland. Bu dnemde mesleki-teknik retimin ynetimi ile ilgili nemli bir karar alnd. Bilindii gibi Merutiyetten nce sanat okullarn Islahane Komisyonlar ynetiyordu. 1913te karlan zel dare Kanunu ile sanat okullar, masraflar da bu idarelerce karlanmak zere zel idarelere baland. Bylece sanat okullar dorudan illere bal oluyorlard. 1. Alan Okullar Bu dnemde konumuzla ilgili olarak grlen yeni uygulamalardan biri, ok amal idadilerin almasdr. Bilindii zere bu dnemde alt yllk ilkokullar almt. Yeni alan bu alt yllk

106

ilkretime dayal olarak ok amal idadiler ald. renciler idadinin son iki ylnda, ziraat, ticaret ve sanat blmlerinden birine devam edecek ve diplomalar da farkl olacakt. Bu plan tam olarak gerekletirilmemitir. Yalnzca idadi programlarna Fen ve Sanayi dersleri dahil edilmi, her idadi ticaret ve ziraat olmak zere iki ksma ayrlmt. Ancak bu ayrm da memleketin her tarafnda mmkn olmamtr. nk bu dzenlemeye uygun ders aralar, atlye ve yeni programlar uygulayacak retmenler yoktu.61 Osman Ergin, bocalama ve duraklama devri dedii II. Merutiyet dneminde on sekiz yksek tahsil, meslek ve ihtisas mektebi aldn yazmaktadr. Onun sayd okullarn tamamn mesleki ve teknik eitimin kapsamna almak uygun bir yaklam olmayacaktr. O dnemde alan okullardan balcalarnn adlar ve yllar yledir: 1909da Polis Memurlar Mektebi ve Dii Mektebi, 1911de Kondktr Mektebi ve Kadastro Memurlar Mektebi (Darlbedayi) ve rak Mektepleri, 1915te Tabib Muavinlii ve imendifer Memurlar Mektebi almt. Ergine gre, kinci Merutiyet dneminde tarm alannda olduka zengin bir okullama grlmektedir.62 Bu alanda yaplan almalar u ekilde zetlemek mmkndr. iftlik idaresini bilen ifi ve iftlik kahyas yetitirmek zere pratik ve teorik eitimi birlikte veren Ziraat Ameliyat Mekteplerinin saylar artrld. Yine bu dnemde ifti ocuklarn bilgili, yeni tarm usullerini uygulayacak ekilde bilen, Trke okuma-yazma renmi, kendi tarlasn idareye muktedir ifti, yarc ve suba yetitirmek amacyla iftlik Mektepleri ald. retim sresi yrenin ihtiyalarna gre deien ve yatl olan bu okullarda renciler, uygulamay iftliklerde yapyorlard. Yine tarm alannda, tarm uygulamas, tarm aralarnn bakm, bitki ve hayvan hastalklar ve arelerini uygulamal olarak retmek iin Amele Mektepleri almt. retim sresi iki yl olan bu okullar Bakanlk, gerekli grd yerlerde kuruyordu. Ayrca baclk, bahvanlk, ipekilik gibi tarmn dier alanlarnda da okullar kurulmutu. Ayrca o dnemde, daha nceden alan Ziraat Mektepleri, yksekokul haline getirildi.63 Eitim sorunlarnn olabildiince tartld, eitim ve retim konusunda baz nemli admlarn atld, ancak ounun uygulanamad, uygulansa bile devamllk gsteremedii bu dnemde, konumuzla dorudan ilgili olan sanayi mekteplerinin eitim-retim durumunu anlayabilmek iin, Sultan kinci Abdlhamid dneminde kurulmu olan Dersaadet Sanayi Mektebi (Mekteb-i Sanay-i Osmani)nin bal olduu Orman ve Maden ve Ziraat Nezareti tarafndan hazrlanan ve 1909da yrrle giren ynetmelii incelemek faydal olacaktr. Ynetmelik u ekilde zetlenebilir.64 Makinist ve marangoz yetitirmek amacyla kurulmu olan okul harcamalarn, eitli yerlerin haslat ve kendi yapt eyleri satarak karlyordu. retim paraszd. Ynetmelik gerei en fazla 200 yatl ve 50 gndzl renci alnacakt. Okulun retim sresi be yld; drt yl nazari ve pratik eitim, son bir yl da sanayihanelerde staj eklinde yaplacakt. renci seimi yarma snavlaryla belirlenecekti. Bu snavlara da 16 yandan kk rdiye ve dengi okul kllar katlabiliyordu.

107

Dersler arasnda pek ok idadi dersleri vard, ama ounluk sanayi derslerinde idi: Demircilik, Tornaclk, Tesviyecilik, Dkmecilik, Modelcilik, Dou ve Bat Mimari Biimlerinde Marangozluk, Oymaclk, Ahap Tornaclk, Sedefcilik vs. rencilerin makine ve marangozluk ubelerinden hangisine girecei ve kaar saat ders okuyacaklar mdr ve okul idaresi tarafndan belirleniyordu. Okul, 20li not sistemini uyguluyordu: lk snftakilerden sonrakilere, uygulama yapld gnler, gndelik veriliyordu. Bu gndeliklerin yars saklanyor, okuldan ktklar zaman kendilerine sermaye olarak veriliyordu. Dersaadet Sanayi Okulunda, retimi bitirenlerden drtte ne icazetname, geri kalanlara da tasdikname veriliyordu. Ayrca okulu birinci ve ikinci olarak bitirenlere de sanayi madalyas veriliyordu. Bu dnemde alan ve yukarda zikredilen okullardan rak Mektepleri zerinde biraz durmak, Cumhuriyet ncesi bir denemeyi gz nne getirmesi bakmndan faydal olacaktr. rak Mektepleri: 1914te stanbul Vilayeti Umumi Meclisi Karar ile almtr. Maksat, retim anda olmasna ramen, gndzleri sanat ve ticaret erbab yannda alan ocuklarn maariften mahrum kalmamalarn salamaktr. lkretim seviyesinde gece retimi yaplacak, okullar i merkezlerine yakn yerlere alacaktr. Nitekim Meclisin kararndan sonra rak okulu alm, 1918de saylar sekize ykselmitir.65 Ayn dnemde, Talim ve Terbiye Dairesinin 1915 tarihli bir Nizamnamesi de raklkla ilgilidir. Buna gre, fakir ailelerin ve malllerin ocuklar, kz ve kadnlar iin, i odalar alarak, buralarda lene kadar umumi kltr ve teorik meslek bilgisi verilmesi, leden sonralar da marangozluk, sepetilik, rmecilik gibi alma kollarnda pratik mesleki retim verilerek kendilerine bir meslek retilmesi hkme balanmaktadr.66 stanbulda alan rak Okullar, sava sonunda deneksizlikten dolay kapanmak zorunda kalmtr. Bu dnemde ele alnan konumuzla ilgili almalardan biri de, sanat okullar iin atlye ve meslek dersleri retmeni yetitirme sorunudur. 1915 tarihinde karlan, retmen okullarnn yapsn yeniden dzenleyen Darlmualliminlerle ilgili Nizamname ile, retmen okullarnn bnyesinde, sanat okullar iin atlye ve meslek dersleri retmeni yetitiren blmlerin almas ngrlmtr. Ne yazk ki bu karar uygulanamamtr.67 Cumhuriyetten nceki Mesleki-Teknik Eitim Uygulamalarnn Genel Bir Deerlendirilmesi Bu aratrmada, Mesleki ve Teknik Eitimin tarihi geliimi, Cumhuriyet ncesi dnemde incelenmi, bu yaplrken de zellikle kurumlarn geliim srecinin ortaya konmasnda yakn

108

gemiimize arlk verilmi ve bu geliimin mesleki ve teknik eitimin baz temel ilkelerine gre bir deerlendirilmesi yaplmtr. lkeler nda yaplan deerlendirmede de, her dnemin sorunlar, ynelmeleri ve zmlerinin neler olduu ortaya konmaya allmtr. Cumhuriyetten nceki mesleki-teknik eitim uygulamalarnn, genel bir deerlendirilmesi yaplacak olursa bu dnem, Ahi Birliklerinde yaplan meslek eitimin dnda hep araylarla gemitir. Ahi Birliklerinin tarm toplumunun zelliklerine gre biimlenen yaps, endstrinin gelimesiyle ortaya kan yeni i hayatna uyum salayamamas sonucu, rekabet gcn yitirmi ve giderek gerilemitir. mparatorluun ileri grl yneticileri, Osmanl ordularnn yenilmesi zerine Batnn teknolojik stnln grm, ordularn modern sava tekniine gre eitmek amacyla ilk defa, 18. yzyln balarndan itibaren modern mesleki-teknik eitim kurumlarn, ordu bnyesinde amaya balamtr. Tanzimat dneminde, geleneksel Osmanl eitim kurumlar ile yeni alan askeri okullar dnda, sivil alanda da yeni, modern eitim kurumlar almaya balanarak, eitimde daha kapsaml bir yenilemeye ve yaplanmaya gidilmitir. Bu dnemde, eitimde yenileme ve yeniden yaplanma kapsamnda alan sanat okullarn, dier meslek okullarnn almas ve yeni uygulamalar izlemitir. Bu sre, Cumhuriyete kadar devam etmi ise de, savalar ve devletin kme srecine girmi olmas, bu kurumlarn geliimine ve uygulamalarn devamna pek imkan vermemitir. Bu genel olumsuz artlarn yannda, Osmanl mparatorluunun el sanatlarna dayal geleneksel retim sistemini gelien endstriyel artlara gre yenileyememesi, Batl endstri toplumlarna yeni ekonomik imtiyazlar vermesi; el sanatlarna dayal kk retim biimlerinden oluan retim sisteminin hzla kntye gitmesine neden olurken, mesleki-teknik eitimi de olumsuz etkilemitir.68 Bunlara ek olarak Sezgin, nemli bir baka neden olarak da, Batl toplumlarn ulat bilimsel ve teknolojik gelimelerin dayand dnce sistemini ayrntl bir incelemeden geirerek, kendi toplumsal ihtiyalarmza uygun bir senteze gitmemeyi gstermektedir ki, bu teze katlmamak mmkn deildir.69 Ancak, gerek geleneksel dnem, gerekse yenileme sreci ierisinde yer alan dnemler olsun; Cumhuriyet ncesi mesleki-teknik eitim alannda, gnmze k tutacak uygulamalar gereklemitir. Bunlardan bazlarn u ekilde zetlemek mmkndr: Geleneksel dnemde uygulanan ahilik ve lonca sisteminde meslek eitimi, i banda, ustarak ilikisi ierisinde, uygulamal olarak, ok iyi planlanm bir dzen ierisinde yrtlmtr. Bu sistemde meslek eitimini alanlara, yalnzca sanatlarn incelikleri retilmekle kalnmam, i ve meslek ahlak da n planda tutulmutur. Nitekim, iyi bir insan, iyi bir meslek adam olma hususunda, ilgili birok kiinin katld trenlerde tanklar dinlenmi, sz verilmi ve sz alnmtr. Bu sistemde ayrca, mteri memnuniyetine ya da yaplan iin kalitesine, zel bir yer verildii grlmektedir ki, bu yaklam, son yllarda gndemde olan toplam kalite ynetimi asndan da son derece nemli saylmaldr.

109

Mesleki eitim, tarihimizde uzun yllar yaygn eitim yoluyla, usta-rak ilikisi ierisinde verildikten sonra okullamaya gidilmitir. Her ne kadar, mesleki-teknik okullar, balangta slahane adyla, kimsesiz, yetim ocuklar iin alm, eitim sisteminin dnda dnlm, bu okullar iin ortak bir standart gelitirilememi ise de, birok ynlerden ada, ileri uygulamalar da balatmtr. renci, retmen, program, planlama, ynetim, ortam, renme, yntem ve deerlendirme bakmndan, genel eitimden farkllklar gsteren mesleki-teknik eitimde gerekletirilen dier uygulamalar ise u ekilde zetlemek mmkndr. Mesleki-teknik eitimin en duyarl olduu, uygulamal eitim, yerel ve blgesel ihtiyalarn dikkate alnmas, okul evre ibirliinin salanmas, ynetimde katlm ve esneklik gibi ilkeler genellikle uygulanrken; meslek eitimin okullarda verilmesi; o tarihlerde ekonomik hayatta yaplan bir ok iin, bir meslek dal olarak alglanarak, meslek okullarnda retiminin yaplmas, ya da oban Mektebi rneinde olduu gibi ayr okulun almas; mesleki-teknik eitim iin meslek retmenlerinin yetitirilmesinin dnlmesi; genel ve mesleki eitimi yaklatran ok amal okullarn almas; raklk eitimi ve okullarnn almas; sanat okullarnda genel bilgi derslerine, saylar snrl da olsa sanat okullar dndaki dier okullarda da sanat derslerine yer verilmesi, olduka ileri dncenin rnleri olarak deerlendirilmelidir. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 bn-i Batuta Seyahatnamesinden Semeler, stanbul, 1971, s. 7-8. lker Akkutay, Enderun Mektebi, Ankara, 1984, s. 19. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 2001e), stanbul, 2001, s. 48. Veysi Erken, Bir Sivil rgtlenme Modeli Ahilik, Ankara, 1998, s. 43-74. Sabahattin Glll, Ahi Birlikleri, stanbul, 1977, s. 125. Neet aatay, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara, 1974, s. 101. Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, C. II, stanbul 1977, s. 389. Y. ztuna, a.g.e., S. 385. Orhan Tuna, Trkiyede Mesleki ve Teknik retim, stanbul, 1978, s. 22. lker Akkutay, Trkiyede raklk Eitimi, Ankara, 1991, s. 14-18. N. aatay, a.g.e., s. 153. Ayn eser, s. 154. S. Glll, a.g.e., s. 128-130. Ayn eser, s. 130.

110

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 38. 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

N. aatay, a.g.e., s. 155. Ayn eser, s. 156. S. Glll, a.g.e., s. 132-133. N. aatay, a.g.e., s. 142. Ayn eser, s. 182-183. Ayn eser, s. 178. . Akkutay, a.g.e., s. 18. Muhsin Mete, Ahilik (Televizyon Program), Ocak, 1983. Akkutay, a.g.e., s. 15. Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, C. 1, s. 48-56; Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi

(Balangtan 2001e), Sekizinci Bask, stanbul: Alfa Yayn No: 525, s. 93; Orhan Tuna, a.g.e., s. 37-

Y. Akyz, a.g.e., s. 93. O. Errgin, a.g.e., s. 48-49. Ayn eser, s. 51-53. Ayn eser, s. 55. Ayn eser, s. 139-166. Y. Akyz, a.g.e., s. 67. O. Ergin, a.g.e., s. 144. Y. Akyz, a.g.e., s. 88. Y. Akyz, a.g.e., s. 100. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev. M. Kratl), Ankara, 1970, s. 46. H. Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimin Douu, Ankara, 1987, s. 23. O. Ergin, a.g.e., s. 56. Baz kaynaklarda bu tarih 1776 olarak gemektedir, bkz. Y. Akyz, a.g.e, s. 133.

111

38 39 40 57. 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 36-38. 57 58 59 60

H. A. Koer, a.g.e., s. 25; O. Ergin, a.g.e., s. 315. H. A. Koer, a.g.e., s. 30. Ankara, 1982, s. 42. C. Alkan, H. Doan, . Sezgin, Mesleki ve Teknik Eitimin Esaslar, Ankara, 1996, s. 56-

Y. Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 2001e), stanbul, 2001, s. 145-147. . Akkutay, a.g.e., s. 22. B. Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, stanbul, 1985, s. 54. H. A. Koer, a.g.e., s. 76-77. Ayn eser, s. 72. Y. Akyz, a.g.e., s. 158-159. Ayn eser, s. 158. O. Ergin, a.g.e., 632-637. O. Tuna, a.g.e., s. 29-30. Y. Akyz, a.g.e., s. 158. Ayn eser, s. 159. Ayn eser, 159. Ayn eser, 166. H. A. Koer, a.g.e., s. 69. Ayn eser, s. 70. lhan Bagz, H. E. Wilson, Trkiye Cumhuriyetinde Eitim ve Atatrk, Ankara, 1968, s.

O. Ergin, a.g.e., s. 839-874. Ayn eser, s. 1080-1196. Akyz, a.g.e., s. 219. Reat zalp, A. Atanal, Trk Milli Eitimi Dzenleme Tekilat, Ankara, 1977, s. 15-16.

112

61 62 243-259. 63 64 65 66 67

H. A. Koer, a.g.e., s. 212. Mustafa Ergn, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ankara, 1996, s.

Ayn eser, s. 248-250. M. Ergn, a.g.e., s. 243-245. O. Ergin, a.g.e., s. 1542. O. Tuna, a.g.e., s. 38-39. Tayyip, Duman, Trkiyede Ortaretime retmen Yetitirme (Tarihi Geliimi), stanbul,

1991, s. 17-19. 68 S. lhan Sezgin, Meslek Eitiminin Kapsam ve Geliimi, Trkiyede Meslek Eitimi ve

Sorunlar. Trk Eitim Dernei Yaynlar, no: 6, Ankara, 1983, s 21-48. 69 Ayn eser, s. 22.

Akkutay, lker. Enderun Mektebi. Gazi niversitesi Yayn no: 38, Ankara, 1984. Akkutay lker. Trkiyede raklk Eitimi, Ankara, 1991. Akyz, Yahya. Trk Eitim Tarihi (Balangtan 2001e), Alfa yayn No. 525, 8. Bask. stanbul, 2001. Alkan, Cevat, Hfz Doan ve S. lhan Sezgin. Mesleki ve Teknik Eitimin Esaslar. Ankara, 1996. aatay, Neet. Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, Ankara, 1974. Ergin, Osman. Trk Maarif Tarihi. 1-5 Cilt, stanbul, 1977. Ergn, Mustafa. II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914). Ankara, 1996. Erken, Veysi. Bir Sivil rgtlenme Modeli Ahilik. Ankara, 1998. Glll, Sabahattin, Ahi Birlikleri, stanbul 1977. Koer, Hasan Ali. Trkiyede Modern Eitimin Douu. Ankara, 1987. Kodaman, Bayram. Abdlhamit Devri Eitim Sistemi. stanbul, 1985.

113

Lewis, Bernard. Modern Trkiyenin Dousu, (ev.: M. Kratl) Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1970. Mete, Muhsin. Ahilik (Televizyon Program), TRT, Ocak 1982. zalp, Reat ve Aydoan Atanal. Trk Milli Eitim Dzenleme Tekilat. Ankara, 1977. ztuna, Ylmaz. Byk Trkiye Tarihi. stanbul, 1978. Sezgin s. lhan. Meslek Eitiminin Kapsam ve Geliimi, Trkiyede Meslek Eitimi ve Sorunlar, Trk Eitim Dernei Yaynlar, Ankara, 1983. Tuna, Orhan. Trkiyede Meslek ve Teknik retim. stanbul, 1978. Unat, F. Reit. Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak. Ankara, 1964.

114

II. Merutiyet Dnemi'nde Yaynlanan Bir statistik Mecmuasna Gre Osmanl Maarifi / Do. Dr. Hseyin Dilver [s.73-91]
Eitim Tarihisi / Trkiye Yirminci asrn ilk onbe yl, btn dnyada eitim dncesinin hzla deitii, eski okulu ve eitim sistemini yeren ada eitim akmlarnn doduu bir dnem olmutur.1 Bu ada eitim akmlar, II. Merutiyet Dneminde Trkiyede hemen yanklanm, Trkiyenin eitim sorunlarna ada grler nda zm aranmaya balanmtr.2 Ergin, bu dnemde, maarifimizin, ok inili ve kl bir yol takip ettiini, fakat btn bu ini ve klara ramen epeyce ykseldiini sylemektedir.3 Akyz, II. Mertiyet Dnemi eitiminin temel zelliklerini, yenilik ve gelimeleri geni olarak ele almakta, bu dnemde, eitimin bilim olarak ilenmesinde ciddi gelimeler salandn, Batl nemli eitimcilerin fikir ve yntemlerinin daha iyi tannmaya balandn ifade etmektedir.4 Ergne gre pek ok ynleriyle Cumhuriyet eitiminin ana ekli bu dnemde belirmitir. Toplum yapsn deitirecek, retici giriken fertler yetitirecek bir eitim sistemi kurulmak istenmitir. Gerek okul yaplarnda gerek ders programlarnda bunu salayacak baz nlemler alnmtr.5 Dier ynden, bu dnemde, Maarif Nazareti merkez tekilat ile bal kurulularda yeni dzenlemeler yaplm, 1894te Mektub kalemine bal olarak kurulan Sicill-i Ahval (personel) ve statistik ubesi,6 srasyla istatistik kalemi, istatistik mdriyeti ve ihsaiyat kalemi isimlerini almtr. Ergin, istatistik konusunda yle demektedir: Mekteplerin miktarna gelince: Filvaki bu bapta pek de muntazam istatistiklerimiz yoktur. Mamafih Maarif Nezareti, 1327 (1911)de 1323-1324 (19071908) senelerine ait ihsiyat neretti sonra dierleri takip etti.7 Maarif Nezareti Telif ve Tercme Dairesi yesi Mehmet Ziya Beyin 17 Ocak 1915 tarihli raporunda, 1324 senesi 19 Austosunda (1 Eyll 1908) ve Hakk Paann Maarif Nezareti dneminde merkez tekiltnda istatistik idaresinin yer aldndan sz ederek, 1327 (1911) tarihinde ilk defa Avrupa statistikleri tarznda 1323-1326 (1907-1910) yllarn kapsayan bir statistik Mecmuasnn yaynlandn sylemektedir.8 statistik mecmualarnn iinde nemli ve farkl bir yere sahip olduuna inandmz, 46 byk boy sayfa, nsz dahil 13 ana balk ve 38 istatistik cetvelinden oluan bu statistik Mecmuas, Maarifi Umumiye Nezareti statistik Mdriyeti tarafndan Dersaadet (stanbul) ve Vilayetlerdeki Resm ve Husus Mektepler ve stanbulda bulunan slm Medreseleri ile Ktphanelere Dair statistik Mecmuas adyla 1911 ylnda yaymlanmtr.9 Bu statistik Mecmuasn nemli ve farkl klan hususlar yle sralanabilir: * II. Merutiyetin ilnndan sonra yaynlanan ilk istatistik Mecmuasdr.

115

* Avrupa statistikleri tarznda ve mukayeseli aklamalar yaplarak dzenlenmeye allmtr. II. Merutiyet Dneminin ilk yllarn (1907-1910) kapsamakta ve bilgiler, birinci elden (Bakanlka) verilmektedir. * statistik dnda dnemin maarif gr, politika ve uygulamalar -zellikle okullar bazndaayrntl olarak yanstlmaktadr. te, bu zelliklerinden dolay mecmuann gnmz Trkesi ile -sadeletirilerek- verilmesinin yararl olaca dnlmektedir. 13 Ana Balktan Oluan Mecmuann Muhtevas: * nsz, stanbul Darlmuallimni, Darlfnn ve ubeleri, Mekteb-i Sultan, Ticaret Mektebi, Sanayi-i Nefse Mektebi, stanbul Darlmuallimt, yatl ve Gndzl Kz Sanayi Mektepleri, Mektib-i dadiye, Darafaka, Fransa darlfnnlarnda halen tahsilde bulunan Osmanl rencileri, Medris-i slmiye Hakknda Baz Mtalalar, Ktphaneler Muhteviyatna Bir Bak, Ek (Mecmuada yer alan 38 istatistik cetvelinin 10u bu blme konmutur.) Konu balklar mecmuadaki sralamaya gre aynen verilmitir. Yayna Hazrlarken zlenen Yol ve Baz Tasarruflarmz * Mecmua, gnmz Trkesine aktarlrken sadeletirme yoluna gidilmitir. * Hicri ve Rumi tarihlerin yanlarna milad karlklar verilmitir. * Sayfa yapsna bal kalnmam, mecmuann aslndaki dipnotlar aynen verilmi, ayrca tarafmzdan da gerekli yerlerde Eke dipnotlar konmutur. * Virglsz, noktasz baz uzun cmleler, blnerek ksa cmlelerle anlalr hale getirilmitir. * Yazmzn snrl hacmi dikkate alnarak mecmuann ek ksmndaki 10 cetvele yer verilememitir. * Mecmuann sadeletirilmi metni verildikten sonra Genel Bir Deerlendirme yaplmtr. nsz Merutiyetin ilnndan beri birinci defa olarak tertip ve nerolunan u istatistik zeti umumi mektepler hakknda ksa bir fikir verebilir. statistikler, millet ve kavimlerin sosyal ve siyasi hayatlarnn dzenleyicisi ve gerek miyar (ls) olduu dnlrse, buna ne derece ehemmiyet vermek lazm gelecei anlalr. Bakanlka 1897 (H. 1315) senesinden 1903 (H. 1321) senesine kadar alt defa nerolunan salnmeler (yllklar) maarif ve umumi mekteplere dair bir hayli faydal malumat iinde toplamaktadr.

116

Ancak, bu yllklardaki malumat, dier lkelerin tertip ve nerettikleri yllklarda takip olunan usul ve tertip ile bir dereceye kadar kabil-i kyasdr. Onlarn tertip ettikleri yllklarda, memleketin ilm ve sosyal ilerlemesini ilgilendiren bir ok esasl malumat toplanp birletirildii gibi, mesela, ya itibariyle tahsilde bulunan ocuklarn tasnifi ve yahut miktarca azalp-oalmas hakknda esasl mukayeseler yaplmtr. Saylar oalan mekteplerin yatl veya gndzl oluu faydaldr. Bu faydalarn anlalmasna ve gereklemesine esas olacak tedbirler alnmtr. Bu cmleden olarak belde ve kasabalarn mekteplerine devam eden talebelerden ne miktarnn ehirlerde oturmakta ve ne kadarnn civar kyler ahalisinden bulunduklarna ve eitim-retim vazifesi ile megul kadn ve erkek retmenlerin ehliyet derecelerine ve ellerinde bulunan diplomalarna gre tasnfi yer almtr. Resm mektepler ile hussi (zel) mekteplerin retim kadrosunun yeterli olup olmad ile alakal malumatn girmesi ve gelecekte aile reisliini stlenecek olanlarn evlilik annda izdiva evrakna imza koyanlarla, kura ekerek yeni askere giden erlerin yzde kann okur-yazar olduklarnn belirlenmesi, ve hatta talebenin milliyeti, mezhebi ve tabiiyeti ve mekteplerde aldklar cezalarla, velilerin sfat ve meguliyetleri gibi sosyal ve ahlk birok faydalar toplam bulunan tafsilat ve malumat, istatistiklerin tanzim ve tertibinde en ziyade gz nnde bulundurulan esaslardr. Sz konusu esaslardan bir ksm bu mecmuada uygulanmtr. Bu ksa mecmuada grlecek malumat, 1907-1908 (1323-1324) ve ksmen 1909-1910 (13251326) ders yllarna ait olup, bu sonraki malumatn ksmen girmesi ise yukardan beri saylan esaslardan bazsnn idarece henz elde edilememesi gibi idari bir meru mazeretten ileri gelmitir. Hususiyetle ki bu idare, iln- merutiyeti mteakip teekkl etmi yeni bir idare olduu gz nne alnrsa, bu tr istatistik tertibi hususunda, henz tecrbe vadisinde bulunuyor demektir; Mamafih istatistik idaresi, bu gibi noktalar, nazar dikkate ve ehemmiyete ald cihetle bundan sonra nerine muvaffakiyet hasl olacak yllklar, bu hususta dier baz lkelerde esas kabul edilen tertip, usul ve malumata gre daha muntazam ve mkemmel bir tarzda tertip ve neir iin icabeden sebep ve vastalarn elde edilmesine ve tamamlanmasna aba sarf etmekten geri durmamaktadr. Bu hususta muvaffakiyetin temini ise, bilumum devlet memurlar tarafndan istatistiin, saylan faydalar ve itimai menfaati nisbetinde daha fazla ciddiye alnarak allmasna baldr. statistik Mdrl Dersaadet (stanbul) Darlmuallimni Tesis Tarihi: 1849 (1266).10 Yeniden tekili: 1909 (1325) Necip Osmanl milletinin u birka sene zarfndaki ilerleme ve tecelliyatna dair doru ve salam bir fikir edinebilmek iin, umumi maarifimizin daha nceki haliyle, bu gnk halini mukayese etmek gerekir. Bunun iin en ikna edici, en muteber belgelerin, istatistik olduuna phe yoktur. Osmanl hkmetinin, -Umum maarife bak asndan dahi- memleketin en ok ikbal ve istikbal midi olan vatan evladnn asrmzn parlak kemaltyla eitilmeleri hususundaki gayret ve almas, cidden ayan dikkat ve takdirin zerindedir.

117

Bu meselede ilk nce nazar dikkate ve ehemmiyete alnan nemli taraf, memleket ocuklarnn eitim ve retimiyle, fikirlerinin aydnlatlmas ve ahlaknn gzelletirilmesine en etkili sebep ve vasta olan eitim ve retim kadrosunun yeniden dzenlenmesi ve slah olmutur. Bu sebeple aadaki cetvellerde grlecei zere Bakanlk, ilk olarak darlmuallimn konusuna eilmitir. zah g olmad cihetle, mektepler, binaca ne kadar muntazam ve tedris (retim) aragereleri ne derece mkemmel olursa olsun o mektebi, zamann irfan seviyesiyle orantl bir dereceye ulatracak yine retmenlerdir. Bunun iin, inklb- mesdu Osmaniyemizden (1908 nklb) beri, merkezi saltanattaki (stanbul) Darlmuallimnin slah ve dzenlenmesine cidden ehemmiyet verilmitir. Oraya devam edip, gelecein vatan evladnn talim ve terbiyelerini stlenecek kimselerin, memleketimizin ihtiyalar, ruhi halleri ve genel itimai durumlarna gre yetitirilmeleri iin baka lkelerde olduu gibi burada da bir tatbikat mektebi (uygulama okulu) almtr. Darlmuallimnin ihtiva ettii ulmu riyaziye, ulmu tabiiye, ulmu edebiye ve itimaiye ksmlarnda bilhassa takip olunan maksad, gzetilen gaye, mdavimlerinin (rencilerin) hem salam bir fikr ve ahlak eitim ve hem de metn bir mesleki eitim temin etmekden ibarettir. Mdavimlerini tetkik ve muhakemeye, intizam ve faaliyete altrmak, kendilerinde salam bir eksiksiz mesuliyet ve fikr teebbs uyandrmak usl-i tedrise (retim yntemi) etrafl bir vukuf ile beraber bunlarn tatbiki hususunda bir alkanlk edinmek, velhasl hem muktedir ve hem de azimli retmenler yetitirmek, bu mektebin en erefli gayesidir. Bu nemli maksad elde etmek iin ise, vazife ve retim hayatna ait konferanslar tertibi, talebenin malmatnn genilemesine yardm etmek iin ilim ve sanayi messeselerini ziyaret etmeleri, kendilerinde vukufiyet ve yatknlk hasl olmas iin arkadalar karsnda konferanslar vermeleri ve cereyan eden ilm ve fenn konumalarda mnakaalar yaplmas, mekteplerin disiplininde tecrbe hasl etmeleri iin ocuk terbiyesi ilminin uygun grd tarzda, bir snfn ynetiminin bir efendiye verilmesi gibi esaslar tatbik ve icra edilmektedir. Darlmuallimnin ihtiyaca kafi bir mzesiyle kimyahanesi ve (1200) kadar muhtelif kitaplar havi bir de ktphanesi vardr. Bundan baka retimin uygulama ynn de takviye etmek zere hikmet (fizik) ve ulmu tabiiye iin fenni ara ve gereler ile beraber anatomi levhalar, muhtelif rklara ait gzel numneleri ve btn bitkilerin resimleriyle maden numneleri ve umum madeni eyalarn asllaryla mamullerini gsterir levhalar ve corafyayla ilgili kreler ve siyas ve tabi haritalar, mektep mzesinin donanmlarndandr. Ortaya kan btn bu iyilemeler gsteriyor ki, Yce Osmanl Devleti, ykselme yolunda esasl ve metin admlarla ilerlemeye ve bu vasta ile kendisine emanet olan vatan evladn hakkyla eitimretim ve Osmanlnn ahlki fazileti dairesinde yetitirmeye azmetmitir. Bu blmdeki almann takdir durumu, parlak cmlelere mnhasr olmayp, gelecek her konuda ayrca gsterilecei gibi, bu alma, maddeten ve fiilen husule gelmitir. Her zor meselenin halli, gerek rakamlar ile olduuna gre bizde szmz bu rakamlara dayandrarak teyit ediyoruz.

118

Bir mukayese yapacak olursak; Tablol 1: Darlmuallimnin Mevcudu 1894 1895 rencisi retim Kadrosu 125 47 Tablo 1 ve 2deki istatistiklerden anlalaca gibi, Darlmuallimn rencisi on sene zarfnda bir misli artmtr. ayan- dikkat durumdur ki, darlmullimne mdavim talebenin ekserisi ehirli olanlardr. Tara ahalisinden olup saltanat merkezindeki (stanbul) darlmuallimne hal ve durumlar msait olamamasndan dolay devam edemeyenlerin hali dahi nazar dikkatten uzak tutulmadndan, u bir-iki sene zarfnda Konya,11 Ankara, Diyarbakr, Kosova merkezlerinde ve retimi rdiye derecesinde birer yatl darlmuallimnler tesis edilmitir. Yatl mekteplerin tedrisat, gndzl olanlara nazaran daha mazbut ve daha muntazam bir suretde cereyan edecei, inkar edilemeyecek bir fikir olduundan hkmet de, bu durumu nazar dikkate alarak yukardaki merkezlerde tesis ettii darlmuallimnleri yatl olarak amtr. ocuklarn Velilerine Dair Mukayese: stanbul Darlmuallimine devam eden talebe velilerinin ekseriyetini ziraat tekil ettii, idarece memnuniyet ve kran olan bu hal, memleketin en mhim unsuru, en alkan snf olan ziraatnn maarifin ne derece kymetli ve lzumlu olduunu takdir ettiklerine iaret eder. Memleketimizin geleceine olan hsn-i tesir ise aikardr. Drlfnn ve ubeleri Yce Osmanl Hkmeti, bir tarafdan Usl-i tlim ve tedrisi (retim yntemi) dzeltme ve slah etmekle beraber dier ynden de dier muhtelif mesleklerde bulunacak olanlarn seviye-i irfann ykseltmek ve memuriyet mesleinde istihdam olunacaklarn idare ksmlarnda ii dorulukla, bilerek ve anlayarak hizmet edebilmelerini temin iin nceden mevcut ve messes olan mekteb-i fnn-u mlkiye yerine kaim olmak zere 19 Austos 1326 (1910) senesinde bir Drlfnn amtr. (Ulmu liye-i Dinye ve Edebiye) ve (Hukuk), (Ulmu Riyaziye ve Tabiiye) ve (Tp) ubelerini ihtiva eden Drlfnn, mstakil bir mdrn idaresi altndadr. Muhtelif unsurlardan mteekkil olan Osmanl kitlesini daha esasl bir surette terakki yoluna sevk edebilmek iin programda dzenlenmi ulm ve funndan baka, diller ubesinde Trke, Arapa, Farsa uygulamal bir surette, yeni balayanlarla son snftakilere mahsus Franszca, ngilizce, Almanca, Rusa dersleri de birer snf olmak zere almtr. Bir kavmn fikri ve siyasi terbiyesinin tekamlne en ziyade yardm eden tarih ve edebiyat derslerine bilhassa itina edilmektedir. Darlfnn binas paytahtn (stanbul) en gzel ve en muhteem bir messesesi (kurumu) olup, bir ok salonlar, hayvanat mzesini ve ktphaneyi

119

muhtevi olduu gibi, ilm ve fenn msamereler (piyes) tertibi iin de, bin kiiyi iine alan ssl ve mkemmel byk bir salon ina edilmitir. Drlfnn mzesinde bir ok Fenni Levhalar mevcut olduu gibi, ktphanesinde de ulm ve fnndan bahis Trke, Arapa, Ermenice, Franszca, ngilizce, Almanca, 3146 cilt kitap vardr. Vucda getirilen bu kadar etkili irfandan, u kredilecek netice hasl oluyorki, Yce Osmanl Devleti, memleketin, Osmanl muhitinin seviye-i irfann ykseltmek iin gayret gstermekten ve almaktan bir an bile geri durmamaktadr. Drlfnn hakknda idarenin dzenledii istatistiklerden anlaldna gre memleket genlii en ziyade hukuk ilminin tahsiline meyil ve rabet etmektedir. Meden bir hkmetin, fertlerinin ve zellikle devlet memurlarnn ve hkmet ileriyle temasta bulunacak olanlarn, devletin usl, nizam, idar ve siyasi kanunlarna vakf olmalarndaki faydalar, saysz iyilik ve gzellikler, gznne alnp, iyice dnlecek olursa, genliin nemli bir ksmnn bu ubeye gsterdikleri rabeti nazar- memnuniyetle grmemek kabil deildir. Bir devletin idari ve siyasi tekilatnn bilinmesi, o devletin kurumsal kuvvetini artrmasn dourur. Drlfnn-u Osmaniyede icra edilen retimde en ziyade gzetilen cihet, bu muazzam devleti tekil eden ve bir araya getiren bilumum fertlerin, tek bir Osmanl kitlesi halinde irfanla eitilmi olmalar esasdr ki, bu da memleketin istikbali iin mhim ve ayan- kran bir admdr. renci Velilerine Dair Mukayese Mektep snflarna devam eden rencinin peder veya velilerinin kimlik bilgilerine dair bu seneden itibaren tutulan istatistiklerden anlaldna gre, talebe velilerini, birinci derecede memurlar ve subaylar, ikinci derecede tccar, nc derecede ziraat snf tekil etmektedir. Memleketimizin hayat itimaiyisinde bu snfn pek byk tesiri olduu keyfiyeti dnlrse, evlatlarnn hner ve marifet kazanmalar iin onlar tarafndan gsterilecek ciddi gayret ve fedakarl byk bir inanla grmek tabidir. Talebeden ehirli olanlar, kyl olanlara nisbeten daha ounluktadr ki, bu da bycek merkezlerde ilim ve marifet tahsili hususundaki, ar arzu ve istek pek ak bir ldr. Mekteb-i Sultan Tesis Tarihi: 1285 (1868) Mekteb-i Sultannin bulunduu yere Galata Saray denilir. Bu saray, II. Sultan Beyazt Han tarafndan asrn mtefekkir ulemasndan Gl Babann12 ihtar ve tavsiyesi zerine tesis edilmitir. Gl Babann tahmin ve iaretine gre Saray otuzbin arndan ziyade bir sahay igal etmek zere yaplmtr. Bir irfan mektebi olmak zere tesis edilen Galata Saraynn ilk hocas da aziz Gl Babadr. Burada arabi, farisi, usul- kraat ve hsn- hat ve msk dersleri talimi (retimi) iin dahi ayr ayr retmenler tayin klnm idi.

120

II. Sultan Selim Han zamannda [1570 (H.978) ] tarihinde Galata Saraynda bulunan harem aalarnn bir ksm, enderunu hmayuna ve bir ksm eski saraya nakledilerek, saray tahliye edilmi ve sonra da medrese olmutur. III. Sultan Murat Han zamannda, yine saray olmak zere, iine haremaalar yerletirilmiken, I. Sultan Ahmet Han zamannda tekrar tahliye olunarak yine medreseye dntrlm ve II. Sultan Osman Han devri saltanatnda nc defa olmak zere yine saray olarak kullanlmtr. 1665 tarihinde IV. Sultan Mehmet Han devrinde Kprlzde Fazl Ahmet Paann sadaret dneminde ve Galata Saraynda bulunan aalarn bir takm yine Enderun-u Hmayuna bazlar sipahi blklerine ayrlarak Saray on adet medreseye taksim ve bunlardan birinci ve ikinci itibar olunan medreseler (Musla-i Sleymaniye)13 ve sekizi hari rtbesine tahsis edilip iki seneden ziyade medrese halinde kalmtr. 1714 senesi muharreminde III. Sultan Ahmet Hann sadrazam Mora Fatihi silahtar Sait Ali Paann himmetiyle yine saray olmak zere tamir ve drdnc defa olarak saray edinilmekle beraber Ulm-u diniye ve edebiye ve yaz eitleri ve zamannda geerli fnn okutulmak artyla mteaddit retmen ve eri ahkam telkin ve talim iin muktedir vaizler tayin klnm idi. Ad geen Sultan hazretlerinin Sanayi-i Nefseye (Gzel Sanatlara) pek ziyade rabeti olduundan Gzel mimari eserlerinden bir kasr (kk) da ina ettirilmi idi. 1753 tarihinde I. Sultan Mahmut Han zamannda buras epeyce tadilt grm ve yeniden dzenlenmi, mesel bugn byk kap tarafndaki emeler ilk olarak ad geen Hakan tarafndan tesis ve ihdas edilmitir. Ad geen Hakan, Maarifi ihya (canlandrma) hususundaki gzel gayretleri cmlesinden olarak Fatih ve Ayasofya camileri dahilinde ihyasna muvaffak olduklar Darlktplar (ktphane, kitapevi) gibi Galata Saray dahilinde de byk bir ktphane tesis ederek Ulmu eriye ve Edebiye ve Tabiye ve Riyazieyye ve Fenni Celli Msikye dair14 pek ok gzel ve nadir kitaplar da hediye etmilerdir. 1825 tarihinde, bu darlirfan (irfan yuvas) daha esasl surette tadilt ve slahat grm, hatta bugn mekteplerimizde geerli ve yrrlkte olan (Ders Vakit Cetveli) bile tertip ve tanzim edilerek retim Yntemi mazbut ve muntazam bir kural altna alnm idi. 1835 tarihinde Galata Saray, Mektebi Tbbiyeye tahvil edilmiken meydana gelen yangnda yanm, daha sonralar kargir olarak yaptrlmtr. Mekteb-i Sultan, Cennetmekan Sultan Abdulziz Hann saltanatlar zamannda mehur siyaslerden bir nceki sadrazam Keecizde Fuat Paa merhumun himmet ve gayretiyle 1868 tarihinde burada tesis edilmitir. Mekteb-i Sultannin tesisi zamanna kadar buras, dadiyi Ummi ad altnda dadi-i Bahri, Tbb, mhendis rencisine mektep olarak kullanlmt. 1872de Kuleli Mektebi dadisi, Mekteb-i Sultan dairesine nakledildiinden bu Druirfan, geici olarak Topkap Saray Hmayunu sahas iinde bulunan Mektebi Tbbiye binas iine getirilmi ve burada bir mddet retime devam edildikten sonra tekrar Galata Sarayna nakledilmitir.

121

Yukardan beri verilen tafsilttan anlald zere bu irfan kuruluu, yalnz ilim ve marifet tahsili maksadyla tesis ve ihya buyurularak bir azzi kamilin (Gl Baba) kabul edilen emeline ulam hayr duas temennisi olmak zere o tarihten bugne kadar bu byk devlet ve millet, bir hayli limler, fzllar, tabipler ve fen adamlar yetitirmitir. Mekteb- Sultaninin, 1322 ubat (1907) iinde yanmas zerine15 Yce Osmanl Hkmeti, 35.000 lira sarfyla bu eski irfan kuruluunu yeniden vcuda getirmitir ki, gerek salk artlarna uygunluu ve gerekse dahili ksmlarndan dolay, idari ileri ve ocuklar disiplin altnda tutmay ve kolay renmeyi salayacak intizam ve kolaylk ynnden, Avrupada, mevcut kurumlara stnl bulunmaktadr. Mektebin retim aralar ve fen ara-gereleri en son tarzda olup, hussiyle beden teekkl zerine byk etkisi olduu bilinen sralar dahi, hfzshhann tayin ettii ve gsterdii ekildedir. Btn medeni lkelerin mekteplerinde tutulan istatistiklere gre, vcudun ekil bozukluu ve gz hastalnn ska vukuu, hep rencilerin mekteplerdeki kt ortamlarndan ileri gelmektedir. Maarif-i Ummiye Nezreti, bu ciheti bilhassa gz nnde bulundurarak bilumum mekteplere lazm olan sralar, salk ilminin gerektirdiine gre imal ettirmekte olduu gibi, mekteplerde eskiden mevcut olanlar da ya aslna zarar vermeden ya da tamamen deitirmektedir. retimi yeniden dzenlenen ve zamann ihtiyalar nisbetinde slah edilen Mekteb-i Sultan, gnden gne rabete mazhar olmaktadr. Tablo 6 bu konuda salam bir fikir verebilir. Ticaret Mektebi Tesis Tarihi: 1310 (1894) Ders mddeti, sene olan Ticaret Mektebi lisinde devr-i sabkda leye kadar her snfta gnde er ders yaplmakta ve rencisi, ekseriyetle leden sonra mektep dnda megliyeti bulunan memurlar vesaireden olumakta idi. Mektebin onayl bir talimatnamesi ve mfredat program yoktu. retim ara-gereleri namna birka haritadan baka bir ey alnmamt. Emtiai Ticariye, Ticaretgah idaresi gibi ancak tatbikat tarznda retimi gereken mhim derslere haftada yalnz ikier saat tahsis edilmi olup, bunlar srf nazar olarak okutulmakta idi. Franszca lisan eksik bir tarzda okutulup dier Avrupa lisanlar, hele Makaddimat Hukuk, stenografi, Yaz Makinesi, usul-u maliye ve ihsaiyat gibi muhim dersler hi gsterilmemekte idi. Mertiyetin iln zerine btn bu eksiklikler, zel bir nem ile nazar dikkate alnd. Ve mektebin, lkenin corafi konumunun icab ettirdii beklenen seviyeye ykseltilmesi sebeplerine hemen srasyla teebbs edildi. En evvel ihsaiyat ve usulu maliye dersleri programa girdi ve program haricinde semeli olarak Almanca ve ngilizce dersleri kondu. Ertesi sene bu lisan dersleri dahi program iine alnd. Ve ikisinden birisinin renci tarafndan okunmas mecburi tutuldu. Ayn zamanda zel bir komisyon marifetiyle mektebin idari ilerine mteallik (ilikin) Talimatname tanzim ve Bakanlka tasdik olundu. Ve programn Ticaret Mektebine layk bir surette tadil ve slah ve retim ara-gerelerinin tedariki iin 1910 senesi btesine kafi miktarda denek konuldu. Arkasndan ihtisas erbabndan oluan bir program komisyonu tekil edildi.

122

Bu komisyon, Talim Heyetinin, Avrupa Ticaret Mekteplerinin programlarna ve memleketimizin zelliine gre evvelce hazrlad program esas zerine tetkikler yaparak Bakanln tasdikine sunulan program hazrlad. Bunun mfredatn hazrlama ve ona gre mektep de bulundurulmas icabeden levazm Tedrisiye Defterlerini tanzim etti. Yeni program 1910 ve 1911 ders yl bandan itibaren uygulamaya konulmutur. Bugn her snfta gnde be saat ders okunmakta olup rencinin akama kadar devam salanmtr. Hesabat ticariye, Usuli Muhasebe, Ticaretgh idaresi, Corafyai Ticar, Emtiai Ticariye, Franszca, ngilizce ve Almanca lisanlar ders saatleri, lzumundan dolay artrld gibi yeni batan Hukuku Medeniye, stenorafi, Daktilografi dersleri ilve olundu. Kimya Dersi Tahlili, Hikmet ve Emtia ve Ticaretgh daresi dersleri tatbikat suretinde retilmeye baland ve rencinin Franszcada daha ziyade alkanlk hasl etmeleri maksadyla nc snfn Usul Defter, Ticaretgah daresi, hsaiyat ve ikinci snfn Emtia ve birinci snfn Corafyai Ticar ve Emtia derslerinin Franszca lisan ile tedrisi kararlatrld. Btedeki denekle Emtia numneleri, teknoloji levhalar, yaz ve hesap makineleri, levazm- kimyeviye vesaire tedarik olunduu gibi Kimyahane, Ticaretgah daresi dershanesi ve ktphane dahi tesis edildi. Gelecek senenin denekleriyle dahi hikmet (fizik) odasnn almas tasarlanmtr. Bugn renci, ulm-u ticariyenin hem nazariyatn etraflca grmekte ve hem de tatbikatn icra etmektedir. Ders yl sonunda renciye muhtelif kurulular ziyaret ettirmek usul uygun grlm, 1909-1910 ders ylndan itibaren buna balanmtr. Bu meyanda mektebin btn blm-eklentilerini iine alan muntazam ve zel surette yaplm bir binaya nakli tasarlanmtr. Sanay-i Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Mektebi) Tesis Tarihi: 1299 (1882) Osmanl memleketinde ressamlk, heykeltralk, mimarlk, hakkaklk (oymaclk) gibi gzel sanatlarn renimi ve yaygnlatrlmas maksadyla, kurulmasna cidden lzum bulunan Sanay-i Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Mektebi) Sabk mdr Hamdi Bey merhumun zel himmeti ile vcuda getirilmi ve 13 Safer 1299 (4 Ocak 1882) tarihinde padiahtan kan emirle ilgili (buyurulan) Talimatnamede, mektebin idaresiyle alkal malumat ve kararlar yer almtr. Sanay-i Nefise Mektebi, Kannuevvel 300 (1884/1885) tarihine kadar Orman Bakanl idaresinde bulunduu halde, sz konusu tarihte Maarif Bakanlna balanmtr. O zamandan beri mektep hakknda dier bir nizamname tertip ve tanzim edilmemise de vaki ticaret, hal ve zamann ihtiyacna gre haylice slahat ve ilveler yaplm ve baz al modelleriyle bir koleksiyon da vcuda getirilmi ve mmkn mertebe mektebin ilerlemesinin sebepleri tamamlanmtr. Mektebin Mevcut Durumu

123

li Mekteplerden (yksekokul) olan Sanayii Nefise Mektebi drt ubeye ayrlm olup, sz konusu ubelere hazrlk olmak zere bir iptidi snf bulunmaktadr. Mektebe yazlmak isteyen rencinin nce bu snfa girmesi arttr. Tahsil sresi bir sene olan bu snfta karakalem resim; ekali hendesiye (geometri ekilleri) zerine talim ve bu meyanda glgeye ait nazariyat fenniye izah edilir. Ve basit ve girift muhtelif sluplar ile yaprak, iek ve meyve gibi al modelleriyle resim takliti yaptrlr. Hendesei Hattye ve Cebir okunur. te, nce bu snfta hazrlanan renci imtihansz dier istedii ubeye geebilir. Resim ve Yalboya ubesi Bu ubenin tahsil mddeti be seneden ibaret olup evvel kabartma al modellerinden ve bilhare mcessem heykellerden ve zhayat vcdu beerden (insan vcudu) karakalem ve yal boya resimler yaplr. Bu snfta Sanay-i Nefise Tarihi, cebir ve hendeseye devam olunduu gibi modeller zerinde gsterilmek artyla ressaml ilgilendirdii kadaryla Terih (anatomi) dahi okunur. Heykeltra ubesi Tahsil mddeti drt sene olan bu ubede aldan mamul insan vcudu aksam zerinde amurdan kopyalar, al kalplar ve amurdan cisimler ve kabartmalar yaplp Terihi Menazr16 Hendese ve Sanayii Nefise Tarihi grlr. Hakk (Oymaclk) ubesi Bu ubenin tahsil mddeti drt sene olup, yalnz imir zerine hakkaklk retilir. Bununla beraber Terih ve Sanayii Nefise Tarihi, Menazr ve Hendese dersleri dahi grlr. Fenni Mimr ubesi Bu ube programnda drt sene ise de, sonra be seneye karlmtr. Cebir, Hendese, Msellesat (trigonometri) ve Hendese-i Resmiye, Glge ve Kat Ecar (aa kesme bilgisi), Ahap ve Menazr ve Sanayii Nefise Tarihi ve Nazariyat Mimriye ve Malzeme-i niye ve Toporafya ve Usul Kef ve Ebniye (Bina) Kanunu dersleri bu ubenin Nazari dersleri olup, Resmi Takldi, resmi mcessem (cisim), resmi mimar ve mimar projeleri Ameli dersleridir. Mimar ubesinde Eski Mimar uslubundan balanarak Osmanl mimar usl dahi gsterilmektedir. Snf Geme Btn renci, her sene gerek nazar ve gerek amel derslerden szl ve yazl imtihanla snf geerek son sene imtihanlarnda bir de msabaka alr. Yani ubenin talebesine tezgahlarda hocalarn verecei proje ve yahut model zerine muayyen bir zaman iinde iler yaptrlr. Bunlarn sonunda bu iler, mektebin bir salonunda, ubede ve snflarda ayrlarak umuma tehir edilir. Bu esnada retmenler ile dier ihtisas erbabndan baz kiilerden oluan bir Mmeyyiz Heyeti (seme deerlendirme kurulu) vastasyla resimler teker teker tetkik edilerek birinci, ikinci, nc tabirleriyle numaralar konulur. Ve bir miktarna da Zikri Cemil17 derecesi verilip ehadetnamelerinde bu

124

dereceler, iaret ve rakamla belirtilir. Yine bu Mmeyyiz Heyeti talebeden hangilerinin bir sene daha mektebe devam edeceklerini tayin eder. Serginin sonunda resimler sahiplerine iade olunur. Ressamlk snfndan birinci kann eserinin idarece satn alnmas adet olmutur. renci Kabul Mimar snfna girecek olan rencinin dadi Mektebinden mezun olmas ve yahut dadi Mektebi derecesinde bir mektepten km bulunduunun Maarif Bakanlnca onaylanm bulunmas veya mektepe bir Mmeyyiz Heyeti huzurunda idadi derecesinde imtihan vermesi arttr. Ressam, Heylektra ve Hakkak snflarna gireceklerin Rdiye Mektebinden mezun bulunmas veya bu derecede bir mektepten km olduklarnn Maarif Bakanlnca tasdik olunmas ve yahut zikredildii vehile rdi derecesinde imtihan vermesi arttr. Ders Ara-Gereleri Mektepte eski ve yeni devirlere ait nesnel eserlerin al modellerinden oluan kk bir koleksiyon bulunduu gibi Riyazi, Topografya ve Terih dersleri iin ara ve gereler ve mimari snflarna mahsus da modeller mevcuttur. Gzel Sanatlara ait bir ktphane kurulmaktadr. Bundan baka rencinin bir kat daha faydalanmalarn temin maksadyla muhtelif memleketlerde bulunan resim mzelerinden resim statlarnn en mehur eserlerinden birer kopya yaptrlarak mektepte bir resim mzesi tesisi karar altna alnm ve buna karlk olmak zere gerekli denek de verilmi olduundan birka sene iinde memleketimizin lk Resim Mzesi vcuda gelmi olacaktr. Bu resim mzesi, bilhre memleketimiz ressamlarnn eserleri ve mektebin msabakalarnda her sene birinci kan rencinin eserleri ile de sslenecektir. retmenler: Mektebin retim kadrosu, memleketimizin en mehur ressam ve mimarlarndan olumutur. Gzel Sanatlar Mektebi binasnn mevcut durumu, mevcut renciyi alamayaca gibi koleksiyonlar koyacak uygun bir yer de olmad iin geniletilmek zeredir. statistik Cetveli Mektebin muhtelif ksmlarna devam eden renciye dair istatistik: Bu mektebe devam eden talebe en ziyade mimarlk ve ressamlk ksmna girmilerdir ki, beeri fikirleri ileriye gtren ve bedi (estetik) zevki artran bu iki mhim ube olduuna gre genlerimizin bu rabetinin sosyal hayatmza iyi bir tesir brakaca aktr. Bu mektebin en ziyade ehemmiyetle kabul ettii mimari ksmlardan Osmanl Mimar Tarz olduundan, mimar snfna devam eden genlerin almalarnn sonucu, memleketimizde bu mill ve gsterili uslbun ihyasna vesile olacaktr. Tablo 10: Yedikuledeki Asr- Atka Haslat Haslat

125

Senesi

Duhuliye (Giri) Says Kuru

Para

321 (1905) 1906 4526 30 322 (1906) 1700 4037 20 323 (1907) 1800 4275 324 (1908) 1600 3800 325 (1909) 1406 3329 20 326 (1910) 1800 4215 10212 24193 30

Mlhaza: Yukardaki istatistikten anlald zere mzemizde mahfuz asr- atkann ziyaret ve tetkiki hususundaki arzu ve istek seneden seneye artmaktadr. Bu hal, gzel sanatlara olan meyil ve rabetin derecesi hakknda doru bir ldr. Bedii zevkin eitiminin inkiaf demek olan u istek, cidden ayan memnuniyettir. Fikr ve Ruhi terbiyeye olan tesiri ise aikardr. Gzel Sanatlar Mektebinde Mzehhiplik Gzel Sanatlar Mektebinde bir de yeniden slam ve Osmanl mzehhiblik ubesi almak zeredir. Bu ubede Osmanllarn en eski ve en ince bir mill sanat olan Tezhib Sanat gsterilerek retilecektir. Bir vakitler sz konusu sanatn slam ve Osmanl memleketinde eritii en son mkemmel derece nazar dikkate alnr ve vcuda getirdikleri sslenmi ciltli kitaplarn ve gzide levhalarn sanat deeri, Gzel Sanatlar koruyup, eitimiyle uraan kimseler iinde halen dahi byk bir istekle takdir edilmekte olduu dnlrse, mill ve esasl bir sanatmz olan Mzehhipliin ihyas hususundaki teebbsler memnuniyet verici grlr. Tablo 11: Mze ktphanesiyle ubesi olan Cevat Paa Ktphanesinde bulunan Kitaplar (14 Mart 1911) Cilt 10900 Mze-i hmayun ktphanesinde mevcut matbu kitaplar

500 Mze-i hmayun ktphanesinde mevcut yazma eserler 11400

126

3860 Cevat paa ktphanesinde mevcut matbu kitaplar 15260 Bugn mze dahilindeki ktphanede mevcut kitaplar ve

risalelerin yeknu stanbul Darlmuallimt [Kz retmen Okulu (1869)] Drlmuallimt, btn mekteplere muallime (kadn retmen) yetitirmek maksadyla 1286 sene-i hicriye ve 1285 sene-i rumiyesinde (1869-70) almtr. imdiye kadar sekiz yz akn renciye diploma vermi ve bugn Osmanl vilayetlerinin hepsinde, stanbul Rdiye Mektebinde bulunan muallimleri hep Drlmuallimt mezunlar tekil etmekte bulunmu olduundan, sair nas Mektibi (Kz Mektepleri) arasnda bu millete -baz noksanyla beraber- en ok hizmet etmitir. Sz konusu okul, ilk tesisinde bir snf zerine tertip ve rencilerini tevik iin aylk yz kuru maa tahsis edilmitir. Sonradan grlen rabet zerine nc sene nihayetinde mektebe alnacak rencileri yetitirmek zere snf yeniden alm ve mualimat snf da ikiye karlarak Ulm-u dniye, Arab, Faris, Lisan-i Osman, Hesap, Corafya, Tarih, Nak, Piyano, Yaz derslerini havi program tanzim olunmutur. 1308 (1892)de Kuran- Kerim, Hendese, Uslu Talim, lm-i Tedbiri Menzil, Hfz- Shhat, Resim dersleri ilave edilmitir. 1310 (1894)de mektebin muharric snflar alt seneye karlp, rdiye haline sokulmutur ve muallimat snfna bir sene eklenerek liye nam verilmitir. 1313 (1897)de Malmat Fenniye ve Mebdii Ulmu Tabiiye dersi programa dahil edilmiken, 1316 (1900) da her ikisi de kaldrlarak yerine lmi Eya dersi konulmutur. 1325 (1909) senesine kadar mezkur program tatbik edilmitir. 1325 (1909) senesinde mekteplerin yeniden dzenlenmesinde baz tadilat yaplarak Kuran- Kerim. Uumu Dniye, Malumt Ahlkiye, Arab, Faris, Uslu Talim ve Terbiye, Kavaid ve Edebiyat- Osmaniye, Malumat- Medeniye, Kraat Fenniye, Tarih, Corafya, hfz- Shhat, Hesap, Hendese, Hat, Resim, Nak, Biki, Diki ve Piyano derslerini havi program tanzim edilmi ve bugn tatbik edilmektedir. Zikredilen sene tenskinde mektep binas, rdiye talebeleri ile muallimat snflarn iine almaya kafi olmadndan ve stanbul mekteplerinin hepsi, zaten mektebe renci yetitirdiklerinden rdiye snflar yeni alan Numne Rdiyesine devir olunarak yalnz muallime (kadn retmen) snf kalmtr. retim Ara Gereleri Osmanl vilyetlerinde bulunan Drl muallimnlerin ilerleme sebeplerini tamamlamak maksadyla Marifi Ummiye Nezreti Viyana ticarethanelerinden 32.557.40 franklk eya ve levzm fenniye (Fenni ara-gereler) satn alarak mektebe sevk etmitir.

127

lm-i Heyete, hayvanat ve nebatata dair muhtelif levhalar, Kartondan mamul lm-i Eya Modelleri, Mesaha aletleri (alan ls) tahtadan mamul menzr- muhtelife numneleri, mteharrik elifba harfleri, corafya haritalar, ekvam ve uruku muhtelifeyi gsterir levhalar, arz levhalar, aldan mamul eyay fenniye, hadisat tabiiye levhalar ve sairedir. stanbul Leyl ve Nehar Kz Sanayi Mektepleri (Yatl veGndzl Kz Sanat Mektepleri) stanbul yatl ve gndzl Kz Sanat Mekteplerinin kurulmasndan maksat, nce Osmanl kzlarnn fikr ve ruh terbiyesinin gzel ahlk ve makbul edepler dairesinde artrlmasdr. kinci olarak, gelecekte aile yuvas kuracak olan kzlarn ev ilerinde vukfiyet ve beceri sahibi olmalar hususlarnn temin ve ikmal edilmesidir. Geri, eskiden mevcut ve kurulmu olan nas (Kz) Rdiye Mekteplerinde kadnlarmz iin renilmesi gerekli grlen baz Mukaddimat Ulm ve Fnn (ilim ve fenlerin ilk bilgileri) okutulmakta ise de, bu retim, asrmzn gzle grlen terakki ve tekemmlatna gre, itima saadetimizi temin edememekte idi. Bu cihet, i bandakilerin ilgilerini ekmi ve 1299 (1881-82) tarihinde Osmanl Saltanatnn byk vezirlerinden Suphi Paa merhumun Ticaret Nezareti zamannda yatl ve gndzl Kz Sanat Mektebi kurulmutu. Bu irfan kurumu, bir aralk gayret eksikliinden dolay kurulu amacn kaybederek adeta nazar bir ders mektebi halini alm idi. 1323 (1907) senesi sonlarna doru, mektebin idaresi bir yedi muktedire (mktedirellere) tevdi edildii gibi, vukuf ve tecrbe erbabndan oluan, biri program dieri de sanat ilerine bakmak zere iki komisyon kurularak yaplan alma ve himmet sayesinde gerek idare ve gerek retim ciheti slah edilmi ve dzenlenmiti. Bu zamana kadar ihmal edilen Biki, Diki, Fiston, Anavata, Nak, Hesap ve Resim gibi sanatn nemli ksmlar, muskiden piyano dersleriyle muski-i Savti dersleri hem nazar ve hem de amel olarak retilmektedir. Osmanl Kzlar en ziyade aile hayatnda karlaacaklar zorluluklar yenmek ve bir ev nasl idare olunur, bunu yaparak, retmek lzumlu olduundan (sofra) kurmak, yemek piirmek, t yapmak, amarlarn skklerini dikmek gibi, ev ileri ve hizmeti, hanm kzlarmz tarafndan bizzat ve bilfiil ve srasyla yaplmakta olduundan bu gibi hususlarda dahi az zaman zarfnda epeyce muhim gzel sonular elde edilmitir. Sz konusu mektepte herkesce bilinen bu ilerlemeleri takdir eden baz ecnebi kurulularnn mdr ve mdirelerinin bu konudaki teekkr duygularnn apak bir nianesi olmak zere mektepte mahfuz defterde birok hatralar yazldr. Yatl ve gndzl, dersaadet gndzl ve skdar sanat mekteplerinin u bir iki sene zarfndaki maddi ilerlemesine delil olmak zere bir istatistik koyuyoruz. Bu istatistik dikkatle okunursa, iki ders yl arasnda geen zamandaki ilerleme fark anlalyor. Ad geen mektebin eritii vlmeye layk ilerlemelere dier bir delil de, genlerde stanbul vilayeti dairesinde bilumum nas Mekatibi (Kz Mektepleri) el ilerine dair tekil olunan sergide, yatl

128

ve gndzl Kz Sanat Mektebi el ilerinin birinci derecede mkafata mazhar oluu ve bu sergiye tahsis edilen 46 mkafattan 41ini kazandr. Tablo 14teki mevcut istatistik cetvelinden anlald kadaryla Kz Sanat Mekteplerinde renciler tarafndan ilenen paralarn miktar, dzenli bir oran iinde artarak zellikle 1909-1910 ders yl zarfnda imal edilen eya ve sairenin miktar pek artm, anapara karldktan sonra hasl olan temettuda (kr) azmsanmayacak miktar bulmutur. Faraza 1908-1909 senesi zarfnda her mektebin kr 50.018 kurutan ibaret iken 1909-1910 senesinde ilenen el ilerinden dolay husule gelen kr 120.631 kurua ulamtr ki, bu byk fark, mektebin idaresince salanan intizam ve gelimenin apak delillerindendir. Mektib-i dadiye Osmanl memleketinde kabul edilen Talim Uslne gre tedrisat, iptidi (ilk), tli (orta) ve li (yksek) olmak zere ksm saylmtr. Bunlardan orta retim iin 1300 (1884) tarihinden beri drder snftan mteekkil Mekatibi dadiye kurulmu ve bu gibi mekteplerde Tedrisat- ptidaiyenin rdiye ksmnn, ngrlen Malmt- Esasiye -dier Bat lkelerinde olduu gibi- Ulm ve fnn-u hazra retimi ile ikmal edilmesi, esas ama kabul edilmitir. Btn mektepler, seneden ibaret olan rdiye ksmn iine alan, ekserisi yatl olarak vilyetlerin merkezinde yedi senelik; keza rdiye ksmn kapsamak zere sancaklarda gndzl olarak be sene tertip edilmi olup bunlarn says 111e ulamaktadr. Bu mekteplerden stanbul, Edirne, Adana, zmir, skp, Bursa, Beyrut, Halep, Selnik, Trabzon, Harput, Kastamonu mektepleri, tahsili Avrupa liselerine muadil olarak tertip edilerek ikier devreden ve her devre er seneden ibaret olmak artyla mkemmel bir Tedrist- Taliye (ortaretim) gsterilmek zere 1326 (1910) senesinden itibaren 12si Sultaniyeye dntrlmtr. Sancak dadisinden mezun olanlar, Vilayet dadlerinde ve Sultan mekteplerinde ortaretim tahsilini ikmal ederek mezunlarn hukukundan tamamen faydalanrlar. Binaenaleyh yksek okullara imtihansz girmeye hak kazanrlar. dad mekteplerinin maksad ve kurulu gayesinde bir nemli nokta daha gzetilmitir. Bir lkenin halk umumiyetle yksek tahsili tamamlayamamaktadr. Vatan evldnn, alma hayatnda varlklarn srdrebilmeleri ve irfanlarn artrabilmeleri, daha dorusu ykml olduu insan grevlerini iyi bir ekilde yerine getirme becerisini kazanabilmeleri iin, hatta alelde bir yazcya bile gerekli olan ortaretim malumatn elde etmeleri lzmdr. Bugn Osmanl memleketinde olduka tahsil ve terbiye grm, mevcudiyetini anlam, setikleri eitli mesleklerde ehliyetini ispat etmi ve vukfiyetini gstermi vatan evladnn ou, idadi mekteplerinde ortaretimi tamamlayanlardr. Rdiye mekteplerimizin henz dzene sokulamad bir dnemin irfan mahsul olan bu idadi mekteplerinin, bu lke ve millete hizmeti cidden ne kmtr.

129

zetle, idadi mekteplerinin en mhim hizmeti, talebenin, daha ciddi, esasl ve daha kapsaml bir tahsil dnemi idrakiyle eitim-retim yolunda metin admlarla ilerlemesi lzumunu iyice anlam ve bilmi olmasdr. Mulhaza: stanbul idadi mekteplerine devam eden talebenin velilerini birinci derecede memur ve subay, ikinci derecede tccar ile sanatkar, nc derecede muhtelif snf erbab tekil ediyor. Memur ve subay ile tccar ve sanatkarn memleketimizin itima ve siyasi hayatndaki tesiri ve ehemmiyetleri nazar- dikkate alnrsa; evlatlarnn ilim ve maarif tahsili hususunda sz konusu snf erbabnn himmet ve fedakarl ve maarifin derece-i lzumunu takdir etmedeki istekleri, devlet ve milletimizin ikbal ve istikbaline hayrl ve iyi bir balangtr. Tablo 18: Dersaadet (stanbul) dadi Mektepleri rencisine Dair Bir Mukayese 1907-1908 1909-1910 ki dnem arasnda rencisi rencisi renci art stanbul Sultani Mektebi Mercan dadisi Vefa dadisi 372 596 224

504 502 531 665 134

Kabata dadisi 462 514 52 skdar dadisi 131 151 20 Davutpaa dadisi Yekn 512 440 -

2516 2868 430

Dersaadet dadi Mekteplerinin binalarnn muhammen (tahmini) kymeti Osmanl Liras 68.500 Mukayese: stanbul mekatib-i idadiyesine mdavim renci velilerini birinci derecede memurlar ve subaylar, ikinci derecede muhtelif snf erbab, nc derecede sanatkarlar tekil ediyor. rencinin ekserisi ehirlidir. Derseadet (stanbul) Rdiye mekteplerine devam eden rencilerdeki artla ilgili mukayese: u birka sene zarfnda tahsil yolunda ahit olunan gelimelere maddi delil olmak zere, stanbul Rdiye mekteplerine devam eden talebe miktarnca husule gelen art bildiren Tablo 25te gsterebiliriz. 1908-1909 ders ylna nazaran 1909-1910 senesindeki talebe fark 2199dur. Darafaka dare ekli

130

Cemiyet-i Tedrisiye-i slmiyenin idaresi altnda bulunan Darafaka, mezkur cemiyet nizamnamesinde yer alan artlar ynyle yetim ve Mslman fukara ocuklarnn talim ve terbiyelerine mahsustur. Cemiyet-i Tedrisiye-i slmiye, sadrazamn riyaseti altndadr. Mezkur cemiyetin, umumi heyetinin ekseriyeti ile seilip, riyasetin onaylad bir de reis vekili vardr. Bu cemiyet, vatan sevgisi ve milli gayret esasna dayanan bir yardm heyeti olmasna nazaran, yeleri, resmi seimle tayin olmayp, yalnz senelik yardmn vermekle hamiyet sahibi olduunu gsterecek kiilere mnhasr olup bu ynyle snrszdr. Mezkur cemiyetin idaresine bakmak zere on yeden oluan bir idare meclisi, ilm cihetine fikirlerini hasretmek iin yine on yeden mteekkil dier bir meclis vardr. Gerek idare meclisi ve gerek tedris (retim) meclisleri yeleri, heyeti umumiyenin ekseriyetiyle seilerek tayin olunur. Fakat Tedris meclisine seilecek yenin, cemiyetin mekteplerinde ders vermesi kararlatrlm olan fenleri okutmaya muktedir zevatdan olmas arttr. dare meclisi ve tedris meclisi, haftada bir kere Darafaka da toplanp vazife ifa eder. Tedris meclisinin mnhasran ykml olduu vazife; yeniden program tanzim eylemek ve grlecek lzum zerine okunan dersleri tadil ve tevs (geniletme) eylemek ve cemiyetin mekteplerinde tedrisine lzum grnen ilim ve fenlerin kitaplarn meccanen tercme ve telif eylemek ve sairleri tarafndan tercme veya telif olunarak tedris edilmek zere cemiyete gnderilen kitaplarn bahislerini tetkik etmekten ibarettir. Gerek ilk olarak ve gerekse deitirme icabettiinde tayin olunacak retmenlerin nasp ve tayini, tedris meslisinin vazifesi cmlesindendir. Mektebin Geliri-Darafaka, Cemiyeti Tedrisiye-i slmiyenin hususi gelirleriyle idare olunur. Bu gelirler ise, padiahtan ihsan buyrulan muntazam gelirler ile yeler tarafndan verilecek senelik yardm ve sir hamiyet erbab tarafndan verilecek yardmlar ile elde edilir. Darafakann 1910-1911 Ders Yl Btesi Gelirleri 987623 Masraflar 1.034.413

Tesis Tarihi: H. 1290 (1874) Mektebin nceki ve Sonraki lavelerine Dair Umumi Bak

131

slm ve hatta Osmanl medreselerinin birincilerinden olmak ehemmiyetine ermi ve buradan yetien talebenin, (mensubu olduklar ulm ve fnnca ilerlemeye sahip olduklarn) bilhare girdikleri resm ve gayri resm mesleklerde tahsil edilen ilimlerin meyvesini gstermi olan Darafakann; gemi dnemde bir aralk intizam bozulmu, mesel (1884) senesine doru mektebin mevcudu yz talebeden ibaret iken, kt idare yznden talebelerin says bir aralk yedi yze vardrlm ve intizamszln temelinden balayan gerileme son dereceye kadar varm idi. darenin intizamszl, talebenin tahsil hayatna tesir etmi idi. Balangta kendi gelirleriyle idaresini yrtmekte bulunan mektebin yllk: Dokuz bin liraya kadar ulaan a maarif btesinden karlanmaya mecburiyet hasl olmu idi. Darafakann bu gerileme durumu, oradan yetimi olan ilim ve hamiyet erbabnn nazar teessflerini celbetmekte (kaygl baklarn ekmekte) iken nklb mesdun (1908 nklab) yaplmas zerine miktar drt yze yaklaan Darafaka mezunlar biraraya gelerek (Cemiyeti Tedrisiye-i slmiye)yi yeniden tekil etmilerdir. Bu cemiyet, mektebin Maarif Nezaretinden (Eitim Bakanlndan) irtibatn kesmi, btesini tanzim etmitir. zetle, Cemiyeti Tedrisiye-i slamiye, ders programlarn zamann ihtiyacna gre tadil ve slah etmi, talebenin durumunu rahatlatacak sebeplere bavurularak muallimlerce dahi lzumlu deiiklik ve dzeltmeler yaplmtr. Mektebin Ktphanesi Birok hayr sahibi tarafndan hediye edilmi kitaplardan teekkl eden ktphanesinde, eitli ulm ve funndan bilhassa Ulmu Riyaziyeden bahseden 661 cilt kitap ve risale vardr. Bunlar arasnda ilm-i mihanikiye (mekanik) heyete ve posta ve telgraf fennine dair, tarihle ilgili mhim eserler mevcuttur. Bu kitaplarn ou, Trke, Franszca ve ngilizcedir. Mektebin Mzesi Darafaka Mzesi, birok fenn retim ara ve gerelerine sahiptir. Maden ve ta numneleri pek oktur. Bu kymetli eserler yannda stanbulun Hz. Fatih tarafndan fethinden sonra ilk kd-l kuzat (ba kad) olan (Hzr elebi) hazretlerinin hayatnda giydikleri Kavuk, pek kymetli Osmanl eyalarndandr. Fenn Ara ve Gereler * 471 para Mevalid-i Selse Numneleri (Hayvanat, Nebatat, arz ve maden) * 714 para maden talar numuneleri

132

* 2247 para hayvanat, balklar, nebatat, aalar, arz tabakas numuneleri, hendese ekilleri numuneleri Mukayese: Darafakaya devam eden renci velilerini birinci derecede ziraat, ikinci derecede subay ve memurlar, nc derecede deiik snf erbab tekil etmektedir. Ziraat ile subay ve memurlarn itimai ve siyasi hayatmzdaki tesirleri nazar dikkate alnrsa ad geenlerin evlatlarnn tahsil ve terbiyesi hususundaki byk istekleri memnuniyete ve takdire deerdir. Medris-i slmiye (slm Medreseleri) Hakknda Baz Dnceler slm alemine deerli ulema yetitirmi olan Medris-i lmiyenin intizama kavuturulup ihyay- fyzat (verimliliin canlandrlmas) maksadyla Mertiyetin ilnndan (1908) sonra sz konusu medreselerin ders programlarnda baz tadilt yaplmtr. Ulmu eriyyeden baka, medreselerde Hesap, Corafya, kitabet, Hikmet, heyet, kimya, mevlid-i cebir, kozmografya, tarih, adab- mnzara ve sair gibi ulm ve fnn, Darlmuallimn, dad ve Sultan mekteplerinin muallimleri tarafndan okutulmaya balanmtr. Medris-i lmiyede bu gzel usln tatbiki, byk faydalar salayaca iin, sz edilen mekteplerin muallimlerince ulm ve funnun fahr (cretsiz) olarak retilmesi hususunda tevikte bulunmas Bakanlka btn Maarif mdrlerine tebli klnmtr. Bundan baka medreselerde ilim yapan talebelere muntazam verilmekte olan orba, plv, zerde kaldrlarak buna mukabil her ilim ve irfan talebesine aylk yetmier kuru maa balanmtr. Bu durum talebelerin daha fazla yararna olmutur. Bundan dolay, Osmanl memleketindeki medreselere devam eden talebenin says pek ok olup gerek idare ve gerek ders programlarnn asrn ihtiyalarna ve itimai kurallarn icaplarna gre deiiklik ve kadro dzenlenmesi halinde, bu lke ve millet iin byk faydalar douracana phe yoktur. Genel Deerlendirme ve Sonu 1. Dier alanlarda olduu gibi, Osmanl maarif tarihinin deerlendirilmesinde de istatistik bilgilerin nemli bir yeri bulunmaktadr. 2. Mecmuann nsznde statistik Mdriyeti; II. Mertiyetin ilnndan sonra henz yeni bir idari kadro (personel) dzenlemesi yapldndan, bu mecmuann tertibi konusunda yeterli tecrbeye sahip olmadklarn, ama mecmuann hazrlanmasnda byk aba harcadklarn ifade etmektedir. 3. statistik Mecmuasnn ilk konusunun Darlmuallimn olarak seilmesi, Maarif Nezaretinin, yeni gelen idare olarak nce Darlmualliminlere eileceklerini sylemesi ve arkasndan u ifadeleri ok nemli grlmektedir. Mektepler, binaca ne kadar muntazam ve tedris ara-gereleri ne kadar mkemmel olursa olsun o mektebi o zamann irfan seviyesiyle orantl bir dereceye ulatracak yine

133

retmenlerdir.

Gelecein,

vatan

evladnn,

talim

ve

terbiyelerini

stlenecek

kimselerin,

memleketimizin ihtiyalar, ruhi halleri ve genel itimai durumlarna gre yetitirilmeleri iin baka lkelerde olduu gibi burada da bir tatbikat mektebi (uygulama okulu) almtr 4. Bu dnemde, pek ok program deiikliinin yapld, yeni dersler konulduu, eski derslerin yeni bir zihniyet iinde okutulmaya baland, okullarn zelliine gre Avrupadan retim malzemeleri, laboratuvar ara-gereleri getirildii grlmektedir. 5. Mesleki ve teknik okullarda nazar derslerin yannda amel derslere de arlk verilmesi, rencilerin kendi rettii eser ve paralar sergilemeleri ve son snf imtihanlarnda msabakalar almas, retilen eser ve paralarn satlarak okula gelir getirmesi, okulu birinci bitirenin eserinin idarece satn alnmas nemli yenilik ve gelimeler olarak saylabilir. 6. stanbuldaki mevcut mze ziyaretlerinin artmas, gzel sanatlara olan meyil ve rabetin derecesi olarak vurgulanmaktadr. 7. Gzel Sanatlar Mektebinde ilk Resim Mzesinin almas karar ile bu mze iin denek ayrlmas Bakanln sanat eserlerine deer verdiini gstermektedir. zellikle kz ocuklarnn eitimine nem verildii grlmekte, okulun (Kz Sanat Okulu) eitim seviyesinin ve alnan sonularn yabanc okul mdrlerince ilgi grmesi ve teekkr etmeleri nemli bulunmutur. 8. Bu dnemde eitimin bilimsel olarak ele alnd, Batdaki eitimle ilgili gelimelerin takip edildii anlalmaktadr. Nitekim, Mektebi Sultannin 1907deki yanmasnn ardndan yeniden yaplan binasnn tad zelliklerden dolay Avrupadaki mevcut kurumlara stnl vurgulanmaktadr. Dier ynden, Ara-gerelerin en son tarzda olmas, sralarnn rencilerin beden teekkl dikkate alnarak salk ilminin gerektirdii llerde imal edilmesi, rnek olarak verilebilir. 9. Ders vakit cetvelinin tanzim edilmesi, retim ynteminin mazbut ve muntazam bir kural altna alnmas, rencilerin kurum ve kurulular ziyarete, gzlem, inceleme-aratrmaya sevk edilmesi retmen okulu rencilerinin arkadalar karsnda konferans verdirilmesi, snf ynetiminin bir renciye verilmesi, dnemin eitimci ve yetkililerinin eitim-retime bak alarn ve yaklamlarn ortaya koymaktadr. 10. Medreselerle ilgili ilk istatistiin bu mecmuada tanzim edildii belirtilmitir. 11. statistik cetvellerinde yer alan balklar, mektepler hakknda nemli bilgiler toplandn gstermektedir: Mekteplerin tr, says, erkek-kz-karma oluu, yatl-gndzl oluu, binann devlete ait olup olmad, bina bedeli, okullarn bulunduu vilayet ve yerler, mze ve ktphanelerin says, iinde bulunan kitap ve eyalarn says, mzelerin gelir haslat, rencilerin (kz-erkek) says, devam-devamszlklar, kayd silinenler, okulu terk sebepleri, renci ya durumlar, retmen ve idari kadro, velilerin sosyal ve mesleki durumlar, nemli bilgi balklar olarak saylabilir.

134

Son bilgi bal ile ilgili bir rnek verilmesi yerinde olacaktr. Darlfnundaki renci velilerini, birinci srada memur ve subaylarn, Darlmuallimnde de ziraatla uraanlarn oluturduu istatistiklerin ortaya koyduu bir sonutur. Yine, istatistik sonularna gre, Osmanl genliinin yksek retimde en ok hukuk tahsiline meylettii ortaya kmtr. Sonu olarak; Osmanl Devletinin bu dnemde maarif sorunlaryla imkanlar lsnde baetmek ve zmler retmek iin aba sarfetmeye alt grlmektedir. 1 2 Kemal Ayta, ada Eitim Akmlar, Ankara, 1976. Mustafa Ergn, II. Merutiyet Devrinde Eitim Hareketleri (1908-1914), Ocak Yaynlar,

(Ankara: 1996), s. 406. 3 4 5 6 7 8 Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, C. 3-4 (stanbul: 1977), s. 1339. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1997ye), (stanbul; 1997), s. 229-261. Ergn, 1996, n. Ver., s. 405. H. Ali Koer, Trkiyede Modern Eitim Douu ve Geliimi, MEB. (stanbul, 1974), s. 126. Ergin, 1977, n. Ver., s. 1332. smet Binark, Maarif Tarilimize Ait Bir Rapor, Yeni Trkiye, (Eitim zel Says), Say 7,

1996, s. 486. 9 Maarif-i Umumiye Nezareti statistik Mdriyeti, Derseadet ve Vilayetlerdeki Resm ve

Huss Mektepler ve Derseadette bulunan slm Medreseleri ile Ktphanelere Dair statistik Mecmuasdr. (1323-1326), Matbaa-i mire, 1327. 10 stanbul Darulmuallimnin al tarihi kaynaklarda Hicri 10 Rebiylahir 1264-16 Mart 1848

Perembe gn olarak yer almaktadr (Yahya Akyz, Trkiyede retmenlerin Toplumsal Deimedeki Etkileri (1848-1940), Ankara, 1978, s. 37; Trk Eitim Tarihi, Ankara, 1989, s. 53; Darlmuallimnin lk Nizamnamesi (1851) nemi ve Ahmet Cevdet Paa, Milli Eitim, Say 95 (Mart 1990); H. Ali Koer, Trkiyede retmen Yetitirme Problemi (1848-1967), Ankara 1967, s. 10; Cemil ztrk, Atatrk Dnemi retmen Yetitirme Politikas, Ankara, 1996, s. 4; II. Duman-H. Hseyin Dilaver, stanbulda Alan lk Darlmuallimin, Erdem, c. 9, s. 26 (Aydn Sayl zel Says II), s. 651657. 11 kalmtr. Konya Darlmuallimn rdiye snflar 1327de, (1911) kaldrlarak iptidi halinde

135

12

Glbaba: Tophanede, Bostancbandan Mektebe kan yokuun solundaki sokak

ierisinde medfundur (gmlm). 13 Musila-i Sleymaniye; Medrese derecelerinden, snflarndan birinin addr (Koer, 1974,

s. 21, 48; Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, C. 1-2, sh. 99; Sleymaniye Mderrisliinde bir ilmi rtbe. (M. Z. Pakaln, Osmanl Tarihi ve Deyimleri Szl MEB. 1993, C. II, s. 585. 14 idi. Kme: Kalabalk bir musiki heyeti tarafndan birlikte alnp okunan saz eserleri hakknda kullanlan bir tabirdir. Kendisi musikiinas ve bestekar olan III. Selim zamannn en tannm musikiinas ve bestekarlar sarayna toplayp, elli altm kiilik bir musiki heyeti tarafndan fasllar yaptrrd. alan ve okuyanlarn okluu dolaysyla kme fasl tabiri o zamandan beri bu trl al ve okunular iin kullanlmaya balanmtr (Pakaln, 1993, C. II., s. 340) 15 Mekteb-i Sultan, yandktan sonra, heyete Beylerbeyindeki zel daireye nakledilerek bir Burada ark, bestekr, nakka ve semi gibi daha nce mehur olan paralar okunup

alnr ve fasllar icra ediliyordu. Bunun en parla ileri gelenler huzurunda icra edilen Kme fasllar

mddet orada retim yaplmtr. 16 Menazr: (Perspektif) Cisimlerin gzden uzaklklarna gre grnen ekiller ve renklerini

resmetmek bilgisine denir. Franszcada perspective olan bu kelimeye Osmanlcada menazr denilmitir. Menazr usul ile yaplan resimler eyann gzden uzaklklarna gre grn oranlarn tesbit eden ve o resme baklnca hangi eyin gze uzak veya daha yakn olduunu gsterebilen resimlerdir (Sanat Ansiklopedisi, C. III, ME Basmevi, stanbul, 1903, s. 1271-1278; Akyz, 1997, s. 418). 17 Zikri Cemil: Mektep rencisine mkafat datm srasnda mkafata mstehak olmayp

da bsbtn mahzun braklmalar da uygun grlmeyenlere mkafata yaklatn gstermek zere verilen yazl bir kat. (Kamus- Trk, . Sami, ar Yaynlar, stanbul, 1999, s. 649) okulda stn baar salayamayan, fakat bu baarya yaklaan rencilere verilen yazl kat (rnekleriyle Trke Szlk, MEB, stanbul, 2000, s. 3324).

136

C. Yurt Dndaki Tarih Aratrmalarndan rnekler Siyaset ve Historiografi: Macaristan'da Trk ve Balkan almalarnn Geliimi ve stanbul'daki Macar Aratrma Enstits / Prof. Dr. Gbor goston [s.92-98]
Georgetown niversitesi Tarih Blm / A.B.D. 1848-49dan Sonra Trk Ettleri Onbeinci yzyln ortalarndan itibaren, Macar diplomatlar, seyyahlar, tercmanlar ve bilim adamlar Turcica diye bilinen Trk ettleri yaznna kayda deer katklarda bulunmular, Trklerin ve Balkan halklarnn kltr ve tarihi hakknda kymetli eserler vermilerdir. Macar tarihinin ett edilmesinde Trk arivinin ve szl kaynaklarnn nemi, Macaristanda daha henz on dokuzuncu yzyln ilk yars kadar erken bir tarihte anlalmtr. On dokuzuncu yzyln ikinci yars ise, Macaristandaki Trk almalarnn altn dnemi olmutur. 1848-49 Macar Devrimi yznden g edenlerin Osmanl hkmeti tarafndan scak bir ekilde karlanmas, lkede Trk yanls ok dostane bir atmosfer yaratm ve hatta bu durum, on altnc ve on yedinci yzyllarda Osmanllar yznden lkenin ektii aclar ve ar kayplar unutturmutur. Her ey nemli lde deimitir. On dokuzuncu yzyln ortalarnda, on altnc ve on yedinci yzyllar boyunca Osmanl fetihlerine kar Macar snrlarnn mdafaa sistemini kurmak ve devam ettirmekte inkar edilemez nitelikte mspet bir rol oynayan Habsburglar, Macarlarn stiklal Savan bastrdklar iin imdi dman konumuna gemilerdi. 1848-49dan balayarak gnmze kadar, Habsburglar (eitli sebeplerden dolay), Macar popler yaznnda ve histografisinde/tarihinde kt bir damga yemeyi srdrmlerdir. te yandan, bir zamanlar doal dmanlar -hostis naturalis- olan ve on altnc yzyln ortalarnda Ortaa Macar Kralln ykan Trkler, Macar popler dncesinde dostlara ve hatta kardelere dnmlerdir. Trkler Macarlarn cmert destekileri olmular ve Habsburglara kar giritikleri stiklal Savanda uradklar yenilgiden sonra g etmek zorunda kalan Macarlara koruma ve yeni bir vatan sunmulardr. Buna, ak ekilde gl bir komu olan arlk Rusyasnn Balkanlardaki siyasi arzular ve nfuzundan artan ekilde duyulan korku da eklenmitir. Yetmili yllarn banda, Dileri Bakan Gyula Andrassynin dneminde, Osmanl mparatorluu ile Slav kart bir dostluk ve Yarmadada (Balkanlar-evirenin notu) Rus nfuzunu dengelemek iin Osmanlnn btnlnn savunulmas ve statkonun devam ettirilmesi Dual Monarinin (Avusturya-Macaristan mparatorluuevirenin notu) resmi bir politikas haline gelmitir. Btn bu artlar, 1867 Uzlamasndan sonra kltrel ve bilimsel yaamnda beklenmedik bir gelime kaydeden bir lkede, Trk yanls gl bir popler atmosferin domasna vesile olmutur. Dual Monarinin bahse konu olan altn anda, Macar tarihi konusunda hl alamayan kaynak yaynlar ve deerli pozitivist sentezlerin retildii filoloji ve tarih de, en ok gelien disiplinler arasndadr. Bu sentezlerden bazlar, yzyln sonundaki gelimelerin Macar bilim adamlarna ykledii byk grev ile alakaldr. lke kuruluunun milenyumuna/bininci ylna hazrlanmaktayken, tarihiler de bu ulusun orijini konusunda almalar yapmakla megul idiler. Basit bir bilimsel tartmann ok tesinde olan Ugor-Fine kar Trk diye

137

bilinen tartma, kamuoyunun da byk ilgisini ekmi ve halk ounlukla Macarlarn Trk ya da Dou orijinini desteklemitir; bu da kayda deer ekilde Trk ettlerini gelitirdii gibi Orta ve Dou Asyadaki saha almalarn da artrmtr. Antal Gvay ve Jnos Repitzky, byk gayretlerini Macaristan ile alakal Trke ariv belgelerinin ett ve tercmesine adayan ilk bilim adamlar arasndadr. 1850de, Janos Repitzky (1817-1855) Pete niversitesi Dou Dilleri ve Edebiyat Krss bakanlna atanmtr. Repitzkynin lmnden sonra, krsnn ismi derhal Trk Filolojisi Krssne evrilmi ve 40 yl boyunca bu krsye Armin Vmbry (1832-1913) bakanlk etmitir. Pete niversitesinin yan sra, Macar Bilimler Akademisi de en bandan beri Trk almalarnn temel merkezlerinden biri olmutur. Trk vakiyenamelerinin Jozsef Thury ve Imre Karacson tarafndan yaplan tercmeleri ve Antal Velics tarafndan yaplan Osmanl resmi belgelerinin (Osmanl vergi kaytlar, deme listeleri vesaire) tercmeleri Akademi tarafndan desteklenmi ve yaynlanmtr.1 Antal Velics ve Imre Karacson, Viyana ve stanbul arivlerinde muhafaza olmu Osmanl arivlerinde bol miktarda bulunan kaynak materyallerden faydalanabilmi olan ilk Macar tarihiler olarak dnlmektedir. Jozsef Thury ve Imre Karacsonun Trk Vakiyenameleri kadar Antal Velicsin defter tercmeleri de en ok alnt yaplan ve en ok atfta bulunulan monograflar olmalarna ramen, bunlar sadece Osmanl belgelerini ett etmek ve onlar tercme etmekle ilgilenmemilerdir. lk nesil Macar ark ettlerinin hemen hemen btn yeleri gibi, bunlar da klasik anlamyla msteriklerdi ve deiik Trk halklarnn dil, edebiyat/yazn, etnografya ve tarihiyle uramaktaydlar. Mukayese iin Avrupa ettleri sahasndan bir rnek verecek olursak, bu Alman filolojisi ve edebiyatnn yan sra skandinav halklarnn etnografyas ve Vikinglerin tarihiyle ayn anda uramaya benzemekteydi, yani anlalabilecei gibi bir bilim adamnn kapasitesinin ok tesinde geni bir aland ve takip eden yllarda bu durum deitirildi. Kllay ve Thallczy: Macaristanda Balkan Ettlerinin Balamas Balkan almalar olduka farkl bir gemie sahiptir ve Trk almalar ile mukayese edildiinde, alacak ekilde, bu almalar Trianon Antlamasndan nce olduka mtevaz bir bilim adam grubunun ilgisini ekmitir, oysa Balkan almalarnn balang tarihi bu dneme dayanmaktadr. Bu almalar, kendi kendini yetitirmi bir siyaseti ve Monarideki en iyi Balkan uzmanlarndan biri olan Beni Kllaya (1839-1903) ok ey borludur.2 Bir siyaseti olan Kllay, kariyerinin en bandan itibaren kendisini bu greve hazrlamaktayd.3 niversitede hukuk, ekonomi, tarih ve bilimler eitimi grd, ancak dil almalar iin de byk gayretler sarfetti. Latin ve Bat dillerinin yan sra Rusa, Trke, Srpa ve Yunanca bilmekteydi. Daha henz 26 yandayken, Parlamento yelii iin nemli sayda Srpn yaamakta olduu Szentendreden aday oldu. Seimlerde baarsz olmasna ramen bu tecrbe, gen politikac iin lke snrlar iinde yaamakta olan Srplarn problemleri ve fikirleri ile alakal ilk elden iyi bir bilgi edinme frsat oldu. Dual Monarinin babakan olan Gyula Andrssynin himayesinde, 1868 ylnda, yedi yln geirecei

138

Belgrata bakonsolos olarak atand. Konsolosluu srasnda lke iinde pek ok kez gezilere kt ve lkenin tarihi ve mevcut durumu ile ilgili derin bilgiler edindi, patronunun d politikasna uygun olarak, bu lkeyi btn d etkilerden kurtulmu bir bamsz lke olarak grmek istemekteydi. Budapeteye dnp parlamenter siyasete girdikten sonra da, Balkanlardaki Rus nfuzunu dengelemeyi amalayan Andrssynin d politikasn desteklemeye devam etti. Rus-Trk savann patlak vermesinden sonra Macar Parlamentosunda yapt (26 Haziran 1877) konumalardan birinde, parlamento yelerinin ou Trklerin tarafn tutarak Trkiyenin btnlnn ve Balkanlardaki statkonun korunmasn isterlerken, Kllay bunun yaplabilme ansnn ok kk olduu grn tamaktayd. Sz konusu sava, Trklerin malubiyeti ve Ruslarn byk toprak kazanmlar ile sona erdi. Ayastafanos/Yeilky antlamasnn bir uluslararas revizyonunu amalayan Berlin Kongresi, Monariye Bosna-Herseki igal etme yetkisi verdi. 1882 ylnda, Kllay Maliye Bakan ve igal altndaki Bosna-Hersek valisi olarak atand. 1882den itibaren yaamnn son yirmi yl boyunca, btn gayretini yeni topraklarn birletirilmesine adad. Baars 1892de yle zetlenmekteydi: ayet grevimizin mkemmel olduunu, en azndan kamu eitiminin kt olmadn, ulam, yollar ve demiryollarnn olduka iyi ve kamu dzeninin Monaridekinden daha kt olmadn dnyorsak, sadece hkmetin deil bu ile uraan herkesin bu neticelerle tatmin olacan tahmin etmekteyim.4 Kllay, esas olarak Gyula Andrssynin d politikasn destekleyen bir politikac olmasna ramen, Srplarn dil ve tarihine olan ainal, bugn bile temel monograflar olarak kabul edilen eserleri yazmasn mmkn kld. The History of the Serbs 1780-1815 (Srplarn Tarihi 1780-1815) adl eseri 1877de basld ve The History of the Serbian Uprising 1797-1810 (Srp Bakaldrsnn Tarihi 1797-1810) adl eseri ise alma arkadalarndan daha gen bir bilim adam ve Balkan ettlerindeki halefi olan Lajos Thallczy tarafndan 1909 ylnda baslmtr ve hl konu hakkndaki almalarda ok sk alntlanmakta ve onu Macaristandaki Balkan almalarnn babas haline getirmektedir. Kllaydan farkl olarak, Thallczy kariyerine bir tarihi ve arivci olarak balad, siyasete ise ancak Dual Monarinin Maliye Bakan olduu sralarda Kllayn onun eserlerinde Balkan tarihi hakkndaki bilgilerinin ve yeteneklerinin farkna varmasndan sonra bulamtr.5 Levanta Seyahatler. Macaristanda Dou Ticaretinin Tarihi adl eseri 1882 ylnda ve Rusya ve Anavatanmz adl eseri ise 1884 ylnda baslmtr; bu eserlerin her ikisi de onun seyahatlerinden edindii tecrbeleri yanstmakta ve blgenin dil, tarih ve kltrne ne kadar aina olduunu gstermektedir. 1885 ylnda Kllay, bu gen tarihi ve arivciyi, en yakn alma arkadalarndan biri yapt ve onu Maliye Bakanlna bal Hofkammerarchivin direktrlne atad. Thallczy Macar bilim evreleri ile olan gl ilikilerini Viyanadayken de devam ettirdi ve 1913 ylnda Macar Tarih Cemiyetinin bakanlna seildi. II. Ferenc Rkczi, Ilona Zrnyi, Imre Thkly ve dier gmenlerin lmnden sonra geriye kalanlar anavatanlarna getirmek iin bir giriim balatt ve bunlarn lkelerine getirilmesinde nemli bir rol oynad. Viyanadayken, hem Collegium Theresianumda, hem de Konsularakademiede Macar hukuk tarihi ve anayasas zerine dersler vermekteydi. Ancak zamannn

139

ounu patronu Kllayn ynlendirmesiyle Bosna-Hersekle uramaya adamaktayd. Balangta, Bakanna Bosna Mzesini gelitirmesinde, Almanca ve Hrvata yaynlanan dergiler karmasnda yardmc oldu ve bu dergilere dzenli yazlaryla katkda bulundu. ok hzl bir ekilde Kllayn en gvendii i arkada haline gelmesi ve sz konusu blgedeki zel grevleri Thallczynin yklenmesi, o dnemde bile Budapetenin kltr evrelerinde hakknda pek ok dedikodunun dolamasna sebep oldu. Thallczynin siyasi dnceleri onun tarih almalarnda da fark edilebilir. Dual Monarinin kendini bilime adam bir entelekteli ve Francis Josephin gvenini kazanm biri olarak, Macaristan ve Monarinin karlkl karlarn gzeterek eserlerini meydana getirmitir. Balkan Sava srasnda yazd bir mzekkerede, Monarinin gcne dayanan Macaristann Avrupa ile Balkanlar arasnda arabuluculuk rol oynayabilecei gereine dikkatleri ekmitir. O, Balkan milletlerinin dil, tarih, kltr ve geleneklerini almann, bu amala Macar niversitelerinde krsler kurmann ve blgeden gelen rencilere vakf burslar vermenin srekli nemini vurgulamtr.6 Macaristan ile Hrvatistan, Srbistan, Jajcann Banat ve dier ilgili ve ilikili devletler ve Ortaa Macaristannn blgeleriyle alakal etkileyici bir kaynaka yaynlar serisi onun tarafndan balatlarak editrl yaplm ve bunlar Monarinin milletlere ynelik sabrl politikasnn birer rnleri olmulardr. Bu almalar, Macarlarla bir arada varlklarn srdrdkleri dnemde Gney Slav milletlerinin tarihi rol ve bu rollerinin sonularn teker teker sayarak onaylamtr. Bu serilerin ana amac, Macaristan ile onun Slav komular arasnda ihtiya duyulan tarihi karlkl bamll ispatlamaktr. lk cildi (Hrvat Cephesinin Belgeleri), Habsburglardan Ferdinandn saltanat srasnda Macar snr savunma sistemini kurmada Hrvat Frangepan ve Zrnyi ailelerinin tarihsel roln gstermektedir. kinci cilt (Macaristan ile Srbistan Arasndaki likiler Hakknda Belgeler, 1198-1526), Ortaa Srbistan ile Macaristannn ilikilerini incelemekte ve Trk dehetinin Srplar nasl her geen gn Macarlara yaklatrdn ve ikisi arasndaki ilikileri glendirerek ortak dmana kar nasl ibirlii yaptklarn ortaya karmay amalamaktadr. Serinin nc cildi (Aa Slovenya Belgeleri) Ortaa Macaristannn savunmasnda Slovenya asillerinin ve halknn Trklere kar savalarn belgelemektedir. Dier iki cilt ise, Hrvatlarn Frangepan ve Blagay ailelerinin tarih ve faaliyetlerini inceleyerek, Macaristann ve Slovenyann Ortaa boyunca karlkl bamllklarn gstermeyi amalamaktadr.7 Konularn seimi, yazarn siyasi grne hizmet etmeyi amalayacak ekilde yaplmasna ramen, onun bilimsel gayretlerinin rnleri, o ve arkadalarnn yaynlad etkileyici kaynak materyaller ve onun monograflar hl Macar histografisinin saygn baarlar arasnda yer almaktadr. Yaynlad btn belge koleksiyonlar Latince ariv malzemeleri ierdiinden dolay, bu almalar genel olarak sadece Macarlara atfedilmemekte, blgenin dier tarihilerine de atflarda bulunulmaktadr. Bu durum Almanca tercmeleri yaynlanan almalarnda da byledir. Klebelsberg ve stanbuldaki Macar Aratrma Enstits (1917-1918)8

140

1909 ylnda, Lajos Thallczyye gnderdii mektuplarndan birinde Kont Kuno Klebelsberg (1878-1932), Macar tarihini almak iin bol miktarda arivlenmi kaynak materyalin bulunduu stanbul Macar Enstitsnn nemine vurgu yapmaktadr.9 Imre Karacsonun 1911 ylnda stanbulda zamansz lm, Macar kltr ve siyasi evrelerinin dikkatlerini yeniden, Lajos Thallczynin 1885 kadar erken bir dnemdeki ifadelerine atfla Macar tarih aratrmalarnn genel sisteminin zaaflarna ekti. 1854 ylnda kurulan Macar Akademisi Tarih Komisyonunun ve 1867 ylnda kurulmu olan Macar Tarih Birliinin lkedeki tarih aratrmalar zerinde bir miktar etkisi olmasna ramen, aratrmalarn ou bireysel olarak yaplmaktayd.10 lahiyat ve Kamu Eitimi Bakanlnda mstear olarak grev yaparken, Kont Kuno Klebelsberg, hem lke iinde hem de dnda tarih aratrma enstitleri tarafndan desteklenecek iyi organize edilmi bir tarih aratrma sistemi iin detayl bir proje zerinde almalara balamtr.11 Vilmos Fraknoinin mali yardmlaryla Romada kurulan Macar Tarih Enstits, savan patlak vermesi yznden 1914 ylnda faaliyetlerine balayamadndan, darda faaliyet gsteren ilk Macar aratrma enstits stanbuldaki Macar Bilim Enstits olmutur, bu enstit 1916 ylnn sonunda kurulmu ve bir sonraki yln balarnda faaliyetlerine balamtr. Bu enstitnn stanbulda kurulmas tesadfi deildir. Imre Karacsonun Trk ktphaneleri ve arivlerinde yapt aratrmalar buralarn son derece velut olduunu ve Roma ve Viyanadaki arivlerin yan sra, Trk arivlerinin de Macar tarihi aratrmalar iin ok kymetli kaynak materyalleri ierebildiini gstermitir. Dnemin siyasi arka plan da stanbulda bir enstit kurmann lehineydi. Yirminci yzyln balarnda, ykselen Pan-Slavizm korkusu ve lke iindeki Slav halklarnn milliyeti-ayrlk hareketleri, Macaristanda gl bir Pan-Turanist hareket dourdu, bu da pek ok Pan-Turanist siyasi ve bilimsel rgtn kurulmasna yol at. Bu rgtler arasnda yer alan Macar Turan Cemiyeti 1910 ylnda kurulmutur ve bu cemiyet, Trklere ve Trk halklarna zel bir vurguda bulunmak suretiyle, kendini szde Turan halklarnn tarih ve kltr zerine almalara adayan en prestijli bilimsel cemiyetti. Cemiyetin resmi yayn Turan, Avusturya-Macaristan ve Almanyann nde gelen msterikleri tarafndan Macarca, Almanca ve Franszca pek ok bilimsel almalar ve ettler yaynlamtr. Bu bilimsel ve siyasal atmosfer stanbuldaki Macar Bilim Enstitsnn kurulmasna yardmc olmutur. Bu enstit, daha nce bahsettiimiz gibi Kont Klebelsberin giriimi sayesinde, Trk-Macar ve Bizans-Macar ilikileri, klasik dnem ve Hristiyan arkeolojisi, Bizans ve slam sanatlar, mukayeseli Macar ve Trk dil bilimi zerine aratrmalar gelitirmek amacyla, Macar ve Trk bilim adamlar arasnda olduu kadar Macar ve stanbulda alan yabanc bilim adamlar arasndaki ilikileri glendirmek amacyla da 21 Kasm 1916 ylnda kurulmutur.12 1918den nce, bu devlet tarafndan desteklenen ve almalarna kesintisiz devam eden yurt dndaki tek Macar Aratrma Enstitsdr. Bu enstit devlet tarafndan finanse edilmekte ve Budapetede bulunan Genel Mdrlk tarafndan idare edilmekteydi. Genel Mdrln banda, enstitnn nem ve prestijini gstermek amacyla Aridk Joseph Francis bulunmaktayd. Ancak, gnlk meseleler genel mdrln bakan vekili, yani lahiyat ve Kamu Eitimi Bakanlnn sanat meselelerinden sorumlu olan

141

mstearlarndan biri tarafndan idare edilmekteydi. O zamanlar, bu grevde Kont Kuno Klebelsberg bulunmaktayd, Lajos Talloczynin lmnden sonra, yani 4 Aralk 1916 tarihinde Macar Tarih Birliinin de bakan oldu. Enstitye mdr/direktr olarak, nl bir sanat tarihisi ve arkeolog olan Anton Hekler (18821940) atand. Hekler, beraberinde arkeolog Zoltan Oroszlan, rahip-ilahiyat ve arkeolog Ferenc Luttor ile dini kurallar ve ada Yunan dil uzman olan Peter Ralbovszky olduu halde 5 ubat 1917de stanbula ulat. Askerlik grevlerini yapmakta olan mehur Macar mimar Karoly Kos ile Bizansolog Geza Feher de srasyla 1917 ubatnn sonunda ve 1918 Maysnda stanbula geldiler.13 kamet ile alakal birok zorluun bulunmas yznden Enstit yelerinin yola kmalar ertelendi. Uluslararas Seyahat irketinin Trkiye Brosunun efi ve Pera Palas Otelinin Mdr olan Jozsef (Joseph) Martin14 ve stanbul niversitesinde mukayeseli Macarca-Trke linguistik ve tarih dersleri vermek zere Osmanl hkmeti tarafndan davet edilmi olan Profesr Gyula Meszarosun15 yorulmak bilmeyen almalar sayesinde, Ocak ay ortalarnda Enstit iin uygun bir bina bulundu. Bina, Haliin kuzey yakasnda, Perada Bayram Caddesi 23 numaradayd. Alt yatak odas, iki oturma odas, hizmetiler iin iki oda, mutfak, banyo, amarhane, teras ve her katta dinlenme odalar olan drt katl bir binayd bu. Kk bir bahesi ve yakacak odun ve kmr depolamak iin de bir kileri vard. Jozsef Martin, Direktr Anton Heklere yazd 8 Ocak tarihli mektubunda, evin elektriinin bulunduunu ve mobilyalarnn da iyi durumda olduunu yazmaktayd. Ayrca evin perdeler, masalar ve mutfak eyalar ile donatlm olduundan bahsetmektedir. Evin kilerinde ise on eki (yaklak 2,500 kilo) civarnda ok uygun fiyata yakacak odun bulunmaktadr. Evin yllk kiras 360 Trk paundudur. Jozsef Martin, stanbulda gvenilir hizmetiler bulunmadndan, hizmeti ve ay Macaristandan Enstit yeleriyle birlikte getirmelerini nermekteydi.16 Enstitnn Aratrma Faaliyeti Enstit yeleri arasnda Osmanl/Trk tarihi ve dili konusunda nitelikli herhangi bir aratrmac bulunmadndan dolay, Enstit ilk yl arln Osmanl sanat ve mimarisine verdi. stanbulun 1/5000 leinde bir haritasn hazrlamak ve Osmanl camileri, mezarlklar ve trbeler kadar sivil mimarilerden oluan Osmanl mimarisi almalarn yrtmek Karoly Kosun sorumluluundayd. Karoly Kos bu aratrmalara dayanarak, Enstitnn yayn serisi iin, iinde ehrin manzarasndaki Bizans ve Osmanl zelliklerini gsteren bir ok orijinal fotorafn da bulunduu stanbul hakknda bir kitap yazd. Enstitnn dier yeleri ise esas olarak klasik arkeoloji, epigrafi ve eski tarihle uramaktayd. Ferenc Lutter, bahse konu olan stanbul haritasnn karlmasnda Karoly Kosa yardm etti. Ayn zamanda da ehrin topografisi ve Bizans kiliseleri zerine almalar yapt. O, Macar Karal Saint Ladislausun kz (1077-1095) ve Ioannes II. Comnenusun (1118-1143) kars olan mparatorie Irene (Piroska) tarafndan kurulan Pantokrator Manastr, Osmanllarn Zeyrek Camiine zel bir nem verdi.17 Ayrca, eski bir Bizans kilisesi olan oradaki St. Savior kilisesi, Osmanllar zamanndaki Kariye Camiinde bulunan ve Hz. sann hayatn resmeden esiz mozaikler zerinde de aratrmalar yapmtr. Enstitnn sekreteri olan Zoltan Oroszlan ise zamannn byk ounluunu

142

Osmanl mparatorluk Mzesinde bulunan Roma mezar talar zerine almalar yaparak ve bunlar Macaristanda Pannonia diye bilinen Romallarn blgesinden kalma kalntlarla mukayese ederek harcamtr. Peter Ralbovszky ise, Yunan epigrafi tarihini ett ettikten sonra, stanbulda bulunan Osmanl mparatorluk Mzesindeki Yunan epigrafik kalntlarn toplayarak tamamlamaya balad.18 16 Temmuz 1917 ylnda aniden lm, onun bilim kariyerini henz 28 yandayken sona erdirdi.19 Onun yeri Dr. Ferenc Zsinkaya verildi. Zsinka 10 Eyll 1917 tarihinde stanbula ulat ve Enstitnn bir yesi oldu. On altnc ve on yedinci yzyl Osmanl ve Macar tarihi uzman olan Zsinkann yelii ile birlikte Enstitnn orijinal amac tamamlanm oldu. Direktr Hekler, dnemin en iyi gen Macar tarihisi Gyula Szekfuyu Enstitye davet etmek iin harekete geti. Onun bu abalar baarsz olsa da, Szekfu 1918 Maysnda Enstitde Macaristandaki Osmanl ynetimi zerine bir ders vermitir. Tableau de la domination Turque en Hongrie balkl ders, ayn yl Turanda yaynlanmtr.20 Aratrma almalar Enstitnn ktphanesi tarafndan desteklenmekteydi. Sava artlarnn kitap almnda yaratt tm zorluk ve engellemelere ramen, Anton Hekler 5 aylk bir srede 159 ciltlik temel kaynak ve 5 deiik dergiyi ktphanede toplamay baard.21 Arkeoloji, eski Bizans tarihi, sanat ve epigrafi hakknda olan kitaplarn ou Leipzigdeki K. W. Hiersemannn Kitap Maazasndan getirtilmekteydi.22 Enstit 1918 Eyll civarnda kaplarn kapamak zorunda kaldnda, ktphanede kayda deer miktarda kitap, dergi ve fotoraf bulunmaktayd. Enstit de Macarca ve Almanca dillerinde olmak zere, Mitteilungen des ungarischen wissenschaftlichen Institutes in Konstantinopel isminde bir yayn serisine balamt. Bir buuk yllk varl srasnda, Enstit, Anton Heklerin s Gttelideale und Portrts in der griechischen Kunst, Henrik Glkn Trkische Kunst, J. H. Mordtmannn Zur Kapitulation von Buda im Jahre 1526 adl eserlerini hem Alman, hem de Macar dillerinde yaynlamtr, bunlarn yannda, Karoly Kosun stanbul zerine bir almas ile birlikte Gyula Moravcsikin Saint Ladislausun kz hakknda ve Bizans Pantokrator Manastr zerine yapt bir aratrma da yaynlanmtr.23 Enstit, ayrca Djelal Essadn temel monograf Constantinople de Byzance a Stanbulun gzden geirilerek tamamlanm ikinci basksn yapmay planlam, ancak bunu hibir zaman gerekletirememitir. Enstit, dzenli bir ekilde bilimsel dersler, toplantlar ve geziler organize etmitir. Ders verenler arasnda Count Teleki, Prof. Cholnoky, Prof. Hekler, Prof. Mordtmann, Prof. Lehmann-Haupt, Prof. Unger, Dr. Paul Mars, Dr. Szekf, Dr. Zsinka, Dr. Babinger, Ks vb. de bulunmaktadr.24 Avusturya-Macaristan Monarisinin dalmasndan dolay Enstit 1918 Eyllnde kaplarn kapatmak zorunda kalmtr. Enstitnn ktphanesi bir manastra teslim edilmi, mobilyalar satlm ve yeler Macaristana dnmlerdir. Trianon bar anlamasndan sonra Enstitnn yeniden almas iin pek ok giriim olmu, ancak btn bu gayretler baarszlkla sonulanmtr. 1926 ylnda, envanterine gre 1062 cilt kitap ve deerli fotoraflar koleksiyonu ieren Enstit Ktphanesi, enstit yeniden alncaya kadar geici bir sre iin emin ellerde koruma altnda tutulmas amacyla Deutsches archeologisches Instituta verilmitir.25 stanbuldaki Macar Bilim Enstits, sadece bir buuk yl faaliyet gstermi olmasna ramen, orijinal amacn baaryla yerine getirmitir. Enstit, Macar aratrmaclar sayesinde antik, Bizans ve

143

Trk ettlerini kayda deer derecede gelitirmiler, Macarlar ile stanbulda alan yabanc aratrmaclar mesela Macar ve Trk akademik evreleri arasndaki, bilimsel ilikilerin srdrlmesine yardmc olmutur. Osmanl idaresinin etkinlii/iyi ilemesi sayesinde, fethedilen topraklardaki siyasi, ekonomik ve sosyal yaamla alakal, kaynak niteliinde nemli miktarda materyale (kadastro aratrmalar, merkezi ve yerel hazinelerin mali muhasebe defterleri, yerel grevlilere ynelik talimatlar vesaire) sahip olduk. Bu kaynaklar (Babakanlk arivleri, Topkap Saray Arivi) gibi stanbulda bulunan balca Trk arivlerinde muhafaza edilmitir. Tahminlere gre, sadece Babakanlk Arivindeki defterlerin (vergi kaytlar, muhasebe defterleri vesaire) ve tek tek belgelerin toplam says 40 milyonu amaktadr. Arivlere ilaveten, pek ok cami ktphanesinde, fethedilen lkeler ile alakal kymetli el yazmalar muhafaza edilmektedir. Bunlar, Balkan ya da Macar tarihi, Avrupa diplomasisi, Habsburg-Osmanl dmanl ve Mslman-Hristiyan medeniyetleri zerine alan bilim adamlar iin ok kymetli belgelerdir. Viyanada bulunan arivlerin yan sra Trk arivleri ve ktphaneleri de ada Macar tarihi almalar iin en kymetli kaynaklar ve materyalleri iermektedir. Fakat, buna ramen, Macar Aratrma Enstitsnn 1918 ylnda kapanmasndan bu yana, Macar aratrmaclar stanbulda bir daha srekli bir aratrma ssne sahip olmamlardr. Benzer bir enstitnn yeniden almas arzu edildii gibi gereklidir de. Triannon Anlamasnn yaratt psikolojik ok, Macar tarihileri bu felaketin sebeplerini daha derinlemesine almaya itmi ve bu sebepler arasnda milliyet problemleri zel bir dikkate mahzar olmutur. Klebelsberg ynetimindeki Kltr Bakanl tarafndan kurulan ve cmerte desteklenen lke iinde ve dndaki bir dizi yeni aratrma enstitsnn de yardmlaryla Macar histografisi yeni akademik baarlara imza atmtr. Sz konusu disiplinin yeni ynelimini yanstan yeni kaynak yayn serileri ve ders kitaplar yazlmtr. Bu yeni seriler, Ortaa Macaristannn byklnden ziyade zellikle Erken Modern ve Modern Dnemler zerine younlamtr. Sonu olarak, Dou Avrupa ettleri eskiye nazaran ok daha fazla bilimsel ilgiye mahzar olmutur. nce 1920lerin balarnda, sonra 1930larda ve son olarak da 1940larn balarnda ayr bir Balkan almalar Enstits kurmak iin teebbslerde bulunulmasna ramen, bu abalar olduka mtevaz baarlara vesile olmu, ancak daha sonraki bir dnemde blge hakknda en iyi uzmanlarn ou (Lajos Elekes, Lajos Fekete, Lszl Gldi, Bla Gunda, Lszl Hadrovics, Tibor Kardos, Istvn Kniezsa, Imre Lukinich, Lszl Makkai, Gyula Moravcsik, Bla Puknszky, Lajos Tams, Jzsef Thim, Pter Vczy vesaire) byle bir enstitnn kurulmasna destek vermilerdir. Balkan almalar/Ettleri II. Dnya Savandan sonra bile ihmal edilen bir alan olarak kalmtr. Sosyalist komularnn tarihleri ile alakal almalar Macar histografisinin bir resmi ynelimi olmasna ramen, deiik sebeplerden dolay Balkan almalar gelitirilememitir. Her eyden nce, 1947den sonra, bu tr projeler iin yeterli eitim ve gerekli kabiliyete sahip olan iyi eitilmi tarihiler niversitelerden ve Tarih Enstitsnden dlanmlardr. kinci olarak, 1948 ylnda Yugoslavyann Moskovadan ve dier sosyalist lkelerden tamamen kopmasndan sonra hangi

144

asndan olursa olsun Balkan topraklar ile alakal almalar ok daha phe uyandrc hale gelmitir. Trkiye ve Yunanistann NATOya ye olmasndan sonra Trk ve Bizans almalar da siyasi sebeplerden dolay engellenmitir. Bu kat kurallardan kamann tek yolu kalmt: dil bilimi ve paleografiyle uramak. Bu, Trke lingusitii ve defterolojisi zerine sekin eserler veren Macar Trkolojisinin gelimesinin de bir ksmi sebebi olabilir. Ancak, tam anlamyla bilimsel olan bu sahalarda da dogmatik Marksizmin etkisinden kurtulunulamamtr. Mesela, Lajos Fekete, 1955 ylnda baslan Osmanl paleogarifisi zerine yazd bir temel ders kitabna Engelsten alntlar yapmak zorunda kalm ve kitab krmz kapakla kartmtr.26 Ancak, kitabn krmz olmas, Souk Sava yllarnn blnm dnyasnn dier tarafnda phelere sebep olmutur. Hatta 1988 ylnda, Feketenin bu kitabnn bir nshas Haziran balarnda Macaristandan bana, yani stanbula gnderilmiti ve bu kitap bana ulaamadan derhal sansre teslim edilmi ve Trkiye Cumhuriyeti iin tehlikeli olup olamayaca aratrldktan sonra bana ancak Kasm ay iinde teslim edilmiti. 1 2 Nmeth Gyula, Akadmink s a keleti filolgia. Budapest, 1928. Macaristandaki Dou Avrupa (Balkan ettleri de dahil olmak zere) ettleri ile alakal iyi

bir genel bak iin baknz, Steven Bla Vrdy, The Development of East European Historical Studies in Hungary Prior to 1945. in: idem, Clios Art in Hungary and in Hungarian-America. (Boulder, 1985) ss. 75-119. 3 Kllay hakknda baknz, Thallczy Lajos, Kllay Bni tiszt. tag emlkezete Akadmiai

rtest 20 (1909) ss. 307-337. Yeniden basm iin Kllay Bni, A szerb felkels trtnete 1807-1810 (Budapest, 1909) ss. 346-76. 4 Lajos Thallczy bu almasnda alntlanmtr: Kllay Bni tiszt. tag emlkezete in:

Kllay Bni, A szerb felkels trtnete 1807-1810, s. 370. 5 Thallczy hakknda baknz Krolyi rpd, Thallczy Lajos lete s mkdse

(Budapest, 1937); Eckhart Ferenc, Thallczy Lajos a trtnetr (Budapest, 1938) ngilizcesi., Vardy, Clios Art, ss. 77-78. 6 OSZKK Fol. Hung 1990. II. k. Cf. ayrca Glatz Ferenc, Trtnetr s politika (Budapest,

1980) s. 130. 7 8 Cf., Glatz, Trtnetr s politika, ss. 130-131. Bu blm benim henz baslmam bir makalem olan ve 1995 Kasmnda Viyanada

dzenlenen Erinnerung an die 75. Jahreswende der Grndung des Ungarischen Historischen Institutes in Wien adl bir sempozyumda, Collegium Hungaricum, Wien 19 October, 1995, sunduum The Hungarian Research Institute in Constantinople, 1917-1918 almama dayanmaktadr. Ayrca baknz: jvry Gbor,

145

Tudomnyszervezs-trtnetkutats-forrskritika. Klebelsberg Kuno s a Bcsi Magyar Trtneti Intzet (Gyr, 1996) ss. 67-70; Tth Gbor, Az els klfldi magyar tudomnyos intzet (Konstantinpoly, 1916-1918) Szzadok 1995. 6. (1996). 9 Gbor jvry tarafndan alntlanmtr, Tudomnyszervezs-trtnetkutats-forrskritika.

Klebelsberg Kuno s a bcsi Magyar Trtneti Intzet megalaptsa Levltri Szemle 1994. 3, s. 27. 10 Cf.: Steven Bla Vrdy, The Foundation of the Hungarian Historical Association and its

Impact on Hungarian Historical Studies in: idem, Clios Art, ss. 17-34. 11 Glatz Ferenc, Klebelsberg tudomnypolitikai programja s a magyar trtnettudomny Kuno tudomnypolitikja Iskolakultra 5. (1995) ss. 179-188., idem,

in. Glatz Ferenc, Nemzeti kultra-kulturlt nemzet 1867-1987 (Budapest, 1988) and jvry Gbor, Klebelsberg Tudomnyszervezs-trtnetkutats-forrskritika. Klebelsberg Kuno s a Bcsi Magyar Trtneti Intzet (Gyr, 1996). 12 Jzsef Ferenc fherceg, Megnyit beszd a Konstantinpolyi Magyar Tudomnyos

Intzet igazgat tancsnak alakul lsn Szzadok, 1917, ss. 97-98. cf also A konstantinpolyi magyar tudomnyos intzet megnyitsa ibid., ss. 200-202. 13 Magyar Orszgos Levltr (Hungarian National Archives, henceforth MOL) P. 436. A

Konstantinpolyi Magyar Tudomnyos Intzet (K. M. T. I) 1917. vi irattra fol. 66-67. (28/917) and MOL P. 436. A K. M. T. I. 1918. vi irattra 3. ttel, fol 21-23. (65/918). 14 Martinin faaliyetleri zerine. Heklerin Klebelsberge mektubu (23 Austos, 1917). MOL P.

436. A K. M. T. I. irattra. Bizalmas Aktk 1916-1918. 1 ttel, fol 38 r-v (152/917). 15 16 17 ss. 72-76. 18 stanbuldaki Macar Aratrma Enstitsnn faaliyetleri hakknda Cf. Heklerin Raporlar. Turn 1917, s. 120. MOL, P. 436. A K. M. T. I. 1917. vi irattra 1. ttel, fol. 5-7. (5/917). Bunun hakknda baknz, Gyula Moravcsik, Byzantium and the Magyars (Budapest, 1970)

MOL A K. M. T. I. irattra. Bizalmas Aktk. 1916-1918. 1 ttel, fol. 27-33., also published in Szzadok 1917. 396-403. 19 20 21 MOL P. 436. K. M. T. I. 1917. vi irattra fol 99. (145/917). Turn 1918, ss. 129-143. Enstitnn faaliyetlerine dair Heklerin raporu (1 Haziran 1917) MOL P. 436. A K. M. T. I.

irattra. Bizalmas Aktk 1916-1918. 1 ttel, fol 32. Cf. also Szzadok 1917. 401.

146

22 23

MOL P 436. A K. M. T. I. 1917. vi irattra fol. 47-61. (24/917). Gyula Moravcsik, Szent Lszl lenya s a biznci Pantokrator-monostor. A

Konstantinpolyi Magyar Tudomnyos Intzet Kzlemnyei 7-8, (Budapest-Stanbul, 1923). 24 A Konstantinpolyi Magyar Tudomnyos Intzet Kzlemnyei-Mitteilungen des

Ungarischen Wissenschaftlichen Instituts in Konstantinopel. Turn 1918. 391-395. 25 26 14. MOL P. 436. A K. M. T. I. knyvtri leltra. Lajos Fekete, Die Siyaqat-Schrift in der Trkischen Finazverwaltung (Budapest, 1955) s.

147

Yunanistan'daki Osmanl almalarnn Geliimi / Ioannis Theocharides Theoharis Stavrides [s.99-104]

Kbrs niversitesi Trk almalar Blm, Kykkos Manastr Aratrma Merkezi / Gney Kbrs Ioannis Theocharides Kbrs niversitesi Trk almalar Blm / Gney Kbrs Yunanistanda son zamanlara kadar, Trkoloji terimi esas olarak Osmanl egemenlii (14531829) dneminde Yunanlarn hayatyla ilgili tarihsel almalar belirtmek amacyla, Osmanl almalar terimi yerine kullanlmtr.1 Bu dnem, Yunan tarih yazclnda Tourkokratia (Trk hakimiyeti) olarak bilinmekte ve Modern Yunan Tarihinin bir blmn oluturmaktadr. Bu sebeple, bu terimin tam ieriiyle ilgili olarak, henz stesinden gelinmemi olan epeyce byk bir karklk bulunmaktadr. Osmanl almalar nedir? Ksaca, Osmanl rnnn malzemelerinin bir almas mdr? alma alanndaki Osmanl unsuru olmayan, fakat rnein Yunan unsuru olan kaynaklara nem vermeden, Osmanl mparatorluu ile ilgili konularn aratrlmas mdr? lgili konularn niversitelerde retilmesi midir? Ya da tm bunlar kapsayan bir alma mdr? Osmanlc (Ottomanist) nedir? Dil konusundaki bilgisizliinden dolay Osmanl retimiyle ilgisi dolayl olsa bile, Osmanl konularyla alan herhangi biri midir? Eer yleyse, Osmanlc ile Yunan topraklarndaki Osmanl egemenlii dnemiyle ilgili Modern Yunan Tarihi uzman arasndaki ayrc izgiyi nerede ve nasl izebiliriz? Kendilerine model olarak benzer Osmanl kaynaklarn alan kaytlar ve dier belgeleri yaynlayan btn hepsine Osmanlc demeli miyiz? Son olarak, Osmanlclar, Osmanl Beyliinin ortaya kn, gelimesini, yaylmasn ve nihai zaferini, Bizans tarihi erevesinde aratran tarihiler midir? Yukardaki sorulara verilecek cevaplar, ilk bakta grld kadar basit deildir. Ayrca, dzenimizdeki snrl yer sebebiyle, bu makaledeki grlerimizin dolayl bir sunumuna girmek de gerekli deildir. Bu sebeple, Osmanl almalar ile ilgili grlerimizi, dikkatimizi temel olarak balca Osmanl kaynaklar aratrmalar ve bilgilerinden kaynaklanan almalara vererek kesin bir ekilde snrlayacaz.2 Osmanl almalar nispeten yeni olmasna ramen, imdiden baarl bir alandr. Ancak Yunanistandaki geliimi ok fazla gecikmitir. Yunanistan niversitelerinde her okutulan Trkokrasi dneminin, aratrmaclara ilkel materyalleri salayan Osmanl kaynaklar/belgeleri olmadan aydnlatlamamas sebebiyle, Osmanl almalarnn yetersiz geliimi hakl karlamaz. Baka hibir tarihsel dnem byle zengin arivlere ve paha biilmez hazinelere sahip deildir. Yunanistandaki Osmanl almalarnn yetersiz ilerlemesi temel olarak nyarglara ve duygusal sebeplere balanmtr. Bizce sebep, Yunanistan Devletinin ekonomik ve politik seimlerinin bat ynnde, ek olarak bunlarn kltrel hayattaki etkilerinde aranmaldr. Yunanistann tarihi gemiini, antikite ve uygarln tasarlad ve kendisini btn Balkan devletleri ile kar karya getiren ve atma yaratan dnemin ideolojisi Megale Ideay da (Byk Fikir) unutmamalyz. Megale Ideann knden sonra -ve 1930 Dostluk Pakt ile Yunanistan ve Trkiye arasndaki sert dmanln geici olarak yatmasna ramen- Yunanistandaki durum,

148

Metaxasn 1936da diktatrln zorla kabul ettirmesiyle sona eren politik hrslar ve fanatikliklerle doymu hale gelmiti. Bundan sonra, Yunanistan d politikas, ayn zamanda tarihte Makedonya Sorunu olarak bilinen bir ekliyle kuzey komularna ynelmitir. II. Dnya Savandan sonra dier Balkan Devletleri kar tarafn bir parasn olutururken, Yunanistan ve Trkiye ayn ittifakn yeleri haline gelmitir. Bu dnemde, Fallmerayerinkiler gibi baz teoriler, uzmanlarn dikkatlerini, grlerinin aksini kantlamak amacyla Orta a Yunanistanna younlatrmalarna ynlendirmitir. Ancak, Osmanl dilinin zorluunu, Kk Asyadan birok Yunan entelektelinin onu ok iyi bilmesi ve son zmlemede ilk Yunan Osmanlclar olmalar sebebiyle, Yunanistandaki Osmanl almalarnn memnun edici olmayan geliiminin sebepleri arasnda sayamayz. Yine de politik durum, gemii tarafsz ekilde anlamaya yardm etmemi ve iki sava aras dnemde, ciddi ve ayrntl incelemelerle ilgili birok topluluk ve kurumun oluturulmas olduu kadar, Genel Devlet Arivleri, Atina Akademisi ve Selanik niversitesinin kurulmasna ramen uzun dnemli ciddi programlarn izlenmesine de izin vermemitir. Politik durum, sonularn olduu kadar, tarihsel almalarn balklarn da hzla etkilemeye devam etmitir. Ayn zamanda, M. Sakellarios tarafndan, 1943te belirtildii gibi, uzmanlam bilgi eksiklii, Trkokrasinin tarihsel sentezi zerinde byk bir yk olmutur ve olmaktadr.3 II. Dnya Savandan sonra uzman tarihilerin, Osmanl dneminde Yunan dnyas tarihi zerine inceleme yazlarnn ve ok ciltli almalarn derlenmesine gerekten olanak salayan kaynak materyallerinin ve aratrlan belirli kurumsal konular yaynlamalaryla, Yunan tarih yazcl niteliksel sramalar yapmtr. Osmanl almalar, zellikle daha yeni kurulan niversitelerde varln sonunda hissettirmeye balamtr. rnein Sultan II. Mehmeti almalarnn merkezine koyan Kritoboulos gibi ilk Osmanlclarn, zellikle son dnem Bizans tarihileri olduu iddia edilebilir. Ayn ey, olaylar ve Osmanl kurumlarn4 kaydeden veya Osmanl kaynaklarndan bilgi karan, Osmanl dneminde yaam Yunanlar iin de sylenebilir.5 Bu gerekten de ilgin bir konudur, fakat konunun kendisinin bal bana ayr bir alma konusu oluturmas, Osmanl almalar teriminin dar kapsamna girmemesi nedeniyle, zmlememize dahil edilmemelidir. Yukardaki sebepler dolaysyla bu alanda zellikle dil konusunda faaliyetleri sz edilmeye deer Yunanlarn yaad 19. yzyla gideceiz. Trkeden Yunancaya szlkler, dilbilgisi ve Trke renimi metotlar konusunda birok yayn 19. yzyln balarnda ortaya km,6 yzyln ortalar boyunca yaylm7 ve sonunda 20. yzyln balarnda ortadan kalkmtr. Bu alanda en nemli kii, uluslararas kaynakada trnn en nemlilerinden biri olarak hayranlk uyandran szln 19. yzyln sonunda yaynlayan I. Chlorostur.8 Chloros, daha nceden de bir dilbilgisi kitab ve Osmanl dilinin renilmesinde bir metot kitab yazmtr.9 Osmanl mparatorluundaki batllama ve yasal sistemin ve usullerin karlatrmal olarak yeniden dzenlenmesi de, konuyla ilgili el kitaplarnda olduu kadar dnemin ou Yunan evirilerinde de yanstlmtr.10

149

1881de Teselya ve Arta Yunanistan Devletine katlmtr. Bu blgelerin geni ve verimli arazileri sahiplik durumlarna gre sorunlar yaratmtr. Bu sebeple, byle bir konu Yunan tarih yazclnda bilinmemesine ramen, birok aratrmac dikkatlerini toprak sahiplii ve miras intikali11 sorunlarn zmlemek amacyla, Osmanl hukukuna yneltmilerdir.12 Bu almalar, pratikle ilgili bazlarnn zm gibi aratrma sorunlarn belirtmeyi o kadar da amalamamasna ramen dikkate deer derlemelere frsat tanmtr. rnein, 1974ten sonra Yunan tarih yazclnn ekonomik ve sosyal kurumlara ynelmesi, Tsopotosun kitabnn tekrar yaynlanmasn salamtr.13 I.Dnya Savana kadar Yunanistandaki Osmanl almalarnn geliiminde iki eilim grebiliriz: i. Osmanl mparatorluunun Genel Tarihinin Yaynlanmas: Bir yanda derleme giriimleri14 ve dier yanda Hammerin almalarnn evirisi.15 kinci durumda, yanllara ramen Yunanlar Osmanl Tarihi zerine klasik ve esasl bir almay tanma imkan bulmuken, birincisinde hibir zgnlk yoktur. ii. Osmanl Kaynaklar ya da Onlar Belgeleyen almalarn Yaynlanmas: 1910 ylnda Yunan tarih yazclnda ilk kez, M. Gedeonun Episema Othomanika Eggrapha adl kitabnda sadece Osmanl belgelerinden oluan bir alma bulunmasyla beraber, baz aratrmaclar konularyla ilgili olarak16 Osmanl materyallerini (fermanlar, hccetler) kullanmlardr.17 20. yzyln banda Bizantinist Sp. Lampros tarafndan iki nc alma yaplmtr. Bunlarda Sp.Lampros Osmanl Sultannn Yunanca yaynlad belgeleri yaynlamtr.18 ki sava aras dnem, bir ncekiyle karlatrldnda, filolojik abalarn yokluu tarafndan nitelenmitir: Szlklerin yayn asgari seviyeye indirilmitir19 ve dilbilgisi ve Trke renimi iin yntem kitaplar gittike azalmaktadr.20 Burada, bu olgunun sebeplerinin zmlemesine giremiyoruz. Bu dnem boyunca, Osmanl mparatorluu zerine iki tane genel tarih21 bulunmaktadr ve Osmanl kaynaklarn tarihsel ve aratrmayla ilgili bir ynde kullanmak iin bir giriim olmasna ramen, Osmanl almalarnda uzmanlama eksiklii kolayca grlmektedir. Ancak orijinal Osmanl belge22 ve yaztlarnn23 yaynlanmas sz edilmeye deerdir. Dnemin en ok belirtmeye deer iki almas; Chr. Mavropoulos tarafndan temel olarak fermanlar, buyurdular ve hccetler olmak zere 231 Osmanl belgesinin rnek tekil edecek ekilde Yunanca eviri halinde yaynlanmas24 ve G. M. Arabatzoglou tarafndan yaplan bir almadr. Bu ikincisinde, Ahmet Refikin almalarndan ald ok eitli Osmanl belgesi evrilmitir.25 Profesyonel tarihiler tarafndan yazlmamasna ramen, eitli konularda daha genel bir tarihsel yaklama ynelik abalarn, Osmanl almalar alann ilerlettiini de gz ard etmemeliyiz.26 Ayn zamanda, iki sava aras dnemde, Yunan tarih yazclnda, bu almalarn ou Trklere ve onlarn kltrel mirasna ynelik nyarg ve kmseme ile doldurulmu olsalar bile,

150

zellikle Evliya elebinin rabet grd, Osmanl yk kaynaklarna ynelik bir dn grmekteyiz.27 Dnemin konular arasnda, Karamanlidhika ad verilen, Yunan elyazmalarnda Trke kitaplara yaplan atflara da deinmeliyiz.28 II. Dnya Savandan sonra, Osmanl almalar uzmanlar, E. Zachariadou, P. Hidiroglou ve V. Demetriades ilk almalarn yaynladklarnda, Yunanistandaki Osmanl almalar, zellikle 1960lardan sonra nicelik ve nitelik olarak yeni boyutlar sunmaktadr. Ayrca, aada greceimiz gibi, filolojik aratrmalar halen seyrek olmasna ramen, Osmanl kaynaklarnn yaynlanmas tercih edilmitir. Filoloji alannda, bir ilerleme var olmasna ramen, 19. yzyln baarlar ulalmas imkansz hale gelmitir. Yunanca ve Trke arasndaki dilbilimsel etkilenmeler konusunda birka makale,29 birka szlk30 ve bir de bilimsel bir Trke dilbilgisi yayn bulunmaktadr.31 zellikle E. Baltann nlendii kusursuz bir alma alan baarya ulamaya balamtr.32 Dervi dzeni ve Yunanistandaki faaliyetleri de aratrma alannn bir blmn oluturmaktayd33 ve Osmanl toprak sahiplii sorunu konusunun yasal olarak ele aln biimi de ok yksek nitelikteydi.34 Gerekten de, II. Dnya Savandan sonra Yunanistandaki Osmanl almalarnn en belirgin eilimi, dikkatin hem yk kaynaklar hem de ariv materyalleri gibi Osmanl kaynaklarnn yaynlanmasna younlatrlmasdr. zel bir ilgi toplayan Evliya elebinin almasnn Yunanistann eitli blgeleri hakkndaki blmlerinin Yunancaya evrilmesiyle beraber, Osmanl yk kaynaklarnn evirileri yaylmaktadr.35 Dahas, uzmanlarn ilgi alanlarna Ak Paazade36 ve Piri Reisi de ekleyebiliriz.37 Ancak tm bunlarn en etkileyicisi, eitli arivlerden Osmanl belgelerinin yaynlanmasdr. Byle birok ciltli alma ilk kez Selanikte yaynlanmtr. I. Vasdravellis, zamannn Adalet Bakanl evirmenlerini kullanm ve Makedonyann Tarihi Arivleri (Historika Archeia Makedonias) adl ciltlik bir alma yaynlamtr. Birinci ciltte Selanikin kad mahkemeleri kaytlarndan eviriler, ikincisinde Naoussa ve Verroia mahkeme kaytlarndan eviriler, ncsnde ise Vlatadhon Manastrndan belgeler bulunmaktadr.38 evirmenlerin ve editrn Osmanl yazbilimini ve diplomasisini ya da Osmanl mparatorluu tarihini, kurumlarn, vb. bilmemelerinden dolay ada uzmanlarn bu almada birok hata bulabilmelerine ramen, bu alma Yunanistanda Osmanl almalarnn geliim seyrinde sekin bir yer kaplamaktadr. Dahas, alma, Osmanl dili hakknda hibir bilgisi olmayan tarihiler tarafndan da oka kullanlmtr. lk Osmanl materyalleri hakknda ok ciltli almalar daha sonralar Girit39 ve Kbrsta40 da grlmtr. Bu ara, daha nce de belirttiimiz gibi, 1960larda uzman tarihiler tarafndan yaplan aratrmalar da ortaya kmtr. Baz aratrma enstitleri bu alan programlarna dahil ederken, ou niversitenin Osmanl almalarn gelitirme ihtiyacn anlamalar sebebiyle, inanyoruz ki, daha

151

gen uzmanlar da ortaya karlan altyapy takip edeceklerdir. Yukarda ad geen uzmanlar genellikle ekilde almaktadr. Birincisinde; iinde, yaynlanan materyalle ilgili gerekli aklamalarn yannda ilgili konulara k tutacak yeni bilgilerin de bulunduu uzun tantm yazlar yazarak ilk Osmanl materyallerini yaynlamaktadrlar. kincisinde, ilgili materyali de yaynlayarak, zel olarak bir konuyu ele almakta, ncsnde ise esas olarak Osmanl kaynaklar temelinde, konularn derinlemesine incelemektedirler. Burada gayet ak olan sebeplerden dolay, E. Zachariadou,41 V. Demetriades42 ve P. Hidiroglou43 ile balayarak, baz yazar ve almalarndan kronolojik olarak ksaca sz etmekle yetineceiz. Yukardaki nesilden itibaren, E. Balta,44 J. Alexander,45 P. Konortas46 ve I. Theocharidesten47 de bahsetmeliyiz, bunlar dier birok tarihi arasnda olanlardr.48 Ayrca, imdiye kadar yaynlanmam birok Osmanl belgesi, bunlar arivlerde ve zel koleksiyonlarda evrilmi olarak bulan zellikle tarihiler gibi dier aratrmaclar tarafndan yaynlanmtr.49 II. Dnya Sava sonras dnem iin, nemli inceleme yazlarnn olduu kadar Osmanl mparatorluu genel tarihlerinin de Yunancaya evrildiini belirtmek nemlidir. Burada zellikle P. Wittek,50 D. Kitsikes,51 H. nalck,52 Sp. Vryonis,53 N. Todorov54 ve V. Mutafcievann55 almalarna bavurmaktayz. Ayn zamanda, Balkan tarihilerinin almalar zel ciltlerde evrilmi ve yaynlanmtr;56 rnein N. Sarrisin iki ciltlik Osmanl tarihinin sosyolojik zmlemesi gibi.57 Toplant tutanaklarnn, hemen daha sonrasnda yaynland uzmanlk konferanslar ilk kez (1991 ve 1997) Giritte dzenlenmitir.58 Daha nce de belirttiimiz gibi, Yunanistandaki Osmanl almalarnn yn ve geliimi konusu, eitli ekilde ve birok yne doru geniletilebilir. Bu konunun yeterli bir ekilde ele alnmas, gerekten de, ayr bir cilt dzenlenmesini gerektirmektedir. Yine de, bu zet bakn, uzmanlara, Yunanl Osmanlclarn bu nemli alma alann gelitirme abalarn olduu kadar makalelerini de tanma frsat vereceini mit ederiz. 1 Bu konu iin bkz. E. Rossi, Gli Studi Orientalistici in Grecia, Oriente Moderno 21 (1941),

s. 538-547. P. Hidirolou, Hellenotourkika (Hellenika en Tourkia kai Tourkika en Elladhi) [Graecoturcica (Trkiyedeki Yunanlar ve Yunanistandaki Trkler)], Athena 70 (1968), s. 259-272 ve Hellenotourkika II (Peri des anagkes tes par hemin kalliergeias ton torkikon spoudon) [Graecotourcica II (lkemizdeki Trk almalarnn gelime ihtiyacyla ilgili), Mnemosyne 2 (19681969), s. 303-308. (Bu iki makale, ayn yazarn Symvole sten Hellenike Tourkologia [Yunan Trkolojisine katk], I. cilt, Atina 1990, s. 15-182 almasnda tekrar yaynlanmtr). G. Yiannopoulou, He exelixis ton tourkologikon spoudon kai he anagke kalliergeias auton en Helladi [Trk almalarnn geliimi ve Yunanistandaki gelime ihtiyac], Mnemon (1971) 5-22. I. Theocharides, He anaptyxe ton tourkologikon spoudon sten Hellada [Yunanistandaki Trk almalarnn Geliimi], Dodone 17/1 (1988) 19-60. E. Balta, Hoi othomanikes spoudes sten Hellada [Yunanistandaki Osmanl almalar], Ta Historika 31 (1999) 455-460.

152

Sonraki

bir

almada

konuyu,

Osmanl

almalarnn

Yunanistan

ve

Kbrs

niversitelerinde retimi baln da iererek daha detayl bir ekilde gelitireceiz. 3 Daha fazla ayrnt iin bkz. M. V. Sakellarios, Neohellenikes Historikes Spoudes

[Modern Yunan Tarihsel almalar], Nea Estia 33 (1943) 102-106, 233-236, 290-295, 359-364, 435-440, 495-498, 548-552, 615-618, 804-813. 4 rnein bkz. Sp. Papadopoulos, Historia tou parontos polemou Rossias kai Othomanikes

Portas [Rusya ve Osmanl Bab- lisi arasndaki mevcut savan tarihi], 1770. P. Makrides, Synopsis ton anametxy Rossias kai Portas synthekon [Rusya ve Bab- li arasndaki durumun zeti], 1792. A. K. Ipsilantis, Ta meta ten Halosin[Fetihten Sonra], stanbul 1870. 5 Arcimandrites Kyprianos, Historia Chronologike tes nesou Kyprou [Kbrs Adasnn

Kronolojik Tarihi], Venedik 1788. 6 rnein bkz. A. Zacharias, Lexicon Tourkikon kai Graikikon (Trke ve Yunanca Szlk),

Venedik 1804. D. Alexandrides, Grammatike Graiko-Tourkike (Greko-Romen Dilbilgisi), Viyana 1812. unu da belirtmek gerekir ki Zachariasn szl 1804-1885 arasnda sekiz kez yaynlanmtr. 7 rnek iin bkz. Othomanike Grammatike (Osmanlca Gramer), stanbul1874. Avr.

Maliakas, Lexicon tourko-Hellenikon (Trkeden Yunancaya Szlk), stanbul1876. G. N. Fourtis, Szlk Trkeden Yunancaya, Lexicon Tourko-Hellenikon, stanbul 1898. Daha fazla balk iin bkz. P. Hidiroglou, Vivliogrphike Symbole eis ten helleniken tourkologian (Yunan Trkolojisine bibliyografik katk), Kentron Epistimonikon Erevnon, Epetiris 8 (1975-1977) 277-279. 8 1899. 9 I. Chloros, Grammatike tes Othomanikes Glossas (Osmalca Dilbilgisi), stanbul 1887 (4. I. Chloros, Lexicon Tourko-Hellenikon (Trkeden Yunancaya Szlk), cilt I-II, stanbul

bask). I. Chloros, Methodos pros ekmathesin tes Othomanikes Glosses (Osmanl Dili reniminde Yntem), cilt I-II, stanbul 1891-1893 (3. bask 1900). 10 Bu konudaki tam bir alma D. Nikolaides, Othomanikoi Kodikes, etoi Sylloge hapanton

ton nomon tes Othomanikes Autokratorias, diatagmaton, kanonismom, odegion, egkylion (Osmanl Kanunlar, Osmanl mparatorluunun tm kanunlarnn bir derlemesi, fermanlar, mevzuatlar, emirler), cilt I-IV, stanbul 1889-1892. 11 rnek iin bkz. K. G. Papagiannopoulos, Kanonismos horizon tas scheseis idiokteton kai

chorikon ton en Thettalia tsiflikon (Teselya iftliklerindeki sahip ve renberler arasndaki ilikileri dzenleyen mevzuat), Larissa 1883. A. Papathanasiou, To Othomanikon mouantzel ton en Thessalia vakoufikon ktematon (Teselyadaki vakf mlkleri zerindeki Osmanl alacaklar), Volos 1913.

153

12

D. A. Koumoundourakis, Sylloge peri phthartonkai aphtharton ktematon hos dietithonto kai

en Helladi epi Tourkokratias kata to othomanikon dikaion (Yunanistanda Trk egemenlii dneminde Osmanl Kanunlarna gre dzenlenen mlk ve miri arazileri zerine bir alma), Atina 1867. 13 D. Tsopotos, Ge and georgoi tes Thessalias kata ten Tourkokratian (Trk egemenlii

dneminde Teselyann arazi ve kylleri), Volos 1912 ve Atina 1974. 14 M. Chamoudopoulos-Chr. Chamoudopoulos, Historia tes Othomanikes Autokratorias

(Osmanl mparatorluu Tarihi), zmir 1874. Tr. Evaggelides, Historia tes Othomanikes Autokratias 1281-1894 (Osmanl mparatorluu Tarihi 1281-1894), Atina 1894, vb. 15 I. Hammer, Historia tes Othomanikes Autokratorias. Exhellenistheisa ypo Konstantinou S.

Krokida (Osmanl mparatorluu Tarihi. Konstantinos S. Krokidas tarafndan Yunancaya evrilmitir), cilt I-VI, Atina 1870-1874. 16 P. Argyropoulos, Demotike dioikesis en Helladi (Yunanistanda Kamu Ynetimi), Atina

1859. D. Kampouroglou, Mnemeia tes historias ton Athenon (Atina Tarihinde Antlar), cilt I-III, Atina 1889-1892, vb. 17 M. I. Gedeon, Hai phaseis tou par hemin ekklesiastikou zetematos kai ta kat auto

Episema Tourkika Eggrapha (Kilise sorunumuzun aamalar ve ilgili Osmanl Resmi Belgeleri), stanbul 1910. 18 Sp. Lampros, He Hellenike hos episemos glossa ton Soultanon (Sultanlarn resmi dili

olarak Yunanca), Neos Hellenomnemon 5 (1908) 39-78 ve Hellenika demosia grammata tou Soultanou Bayazit B (Sultan II. Bayezitin Yunanca kamu mektuplar), Neos Hellenomnemon 5 (1908) 155-189. 19 Buraya kadar sadece bir tek szln yaynn bulduk: V. P. Melitopoulos, Lexicon

Tourko-Hellenikon (Trke-Yunanca Szlk), stanbul 1934. 20 Bu alanda bu makale byk ihtimalle tektir: A. A. Papadoupoulos, Ta ek tes hellenikes

daneia tes tourkikes (Yunancadan Trkeye geen kelimeler), Atina 44 (1933) 3-27. 21 1802 O. Miller, He Tourkia katarreousa. Historia tes Othomanikes Autokratorias apo tou etous tou 1913. Kata metafrasin Spyr. Lamprou (Trkiyenin k. Osmanl

mechri

mparatorluunun 1801den 1813e tarihi. eviren: Spyr. Lampros), Atina 1914. E. Ch. Emmanouelides, Ta teleutaia ete tes Othomanikes Autokratorias (Osmanl mparatorluunun son yllar), Atina 1924. 22 rnein bkz. Sp. Lampros Hasan Pasa Bouyiorouldion (Hasan Paa buyuruldu), Neos

Hellenomnemon 12 (1915) 450-455. K. Amantos, Soultanikos pronomiakos orismos (Sultann imtiyaz buyruklar), Praktika Academias Athenon 10 (1935) 44-54. Avr. Papazoglou, Deka eggrafa tou Othomanikou Archeiou (Osmanl Arivinden on belge), Hellenike 11 (1937) 15-150.

154

23

Ch. Mavropoulos, Tourkika eggrafa kai epigraphai (Trke belge ve yaztlar), Chiaka

Chronika 6 (1925) 165-70. N. Vaphides, To en Didymoteicho temenos Vayiazet A tou Keraunou kai hai epigrphai to (Dimetokadaki Yldrm Bayezit camisi ve zerindeki yazlar), Thrakika 10 (1938) 3551. N. Yiannopoulos, Tourkike epigrafe tzamiou Almyrou (Almyron camisindeki Trke yazlar), Thessallika Chronika 3 (1932) 175-182. 24 Ch. Mavropoulos, Tourkika eggrapha aphoronta ten historian tes Chiou (Chios tarihi

zerine Trke belgeler), stanbul 1933. 25 26 G. M. Arabatzoglou, Photieios Vivliotheke (Photios Ktphanesi), Atina 1920. rnek iin bkz. N. P. Elephtheriades, Anatolikai Meletai, Tomos Protos. Ta Pronomia tou

Oukoumenikou Patriarcheiou (Dou almalar. I. Cilt. Ekmenik Kilisenin Ayrcalklar), Atina 1920. 27 D. Tzortzoglu, Ta peri ton Athenon kephalaia tou Evlia Tselempe (Evliya elebinin Atina

zerine blmleri), Hellenika 4 (1931) 111-138. S. A. Choudaveroglou-Theodotou, O Evlia ana tas hellenikas chroas (Evliya Yunan topraklarnda), Hellenika 4 (1931) 429-438. N. Moschopoulos, He Hellas kata ton Evlia Tselempe. Mia Tourkikeperigraphr tes Hellados kata ton IZ aiona (Evliya elebiye gre Yunanistan. 17. yzylda Trke bir tanm), Epeteris Etairias Vyzantinon Spoudon 14 (1938) 468-517, 15 (1939) 145-181, 16 (1940) 321-363, vb. 28 S. A. Choudaveroglou-Theodotou, He Hellenotourkika philologia 1453-1924 (Trke

Yunanca Filoloji 1453-1924), Epeteris Etairias Vyzantinon Spoudon 7 (1930) 299-307. E. P. Photiades, Symmitka tourkophona hellenika vivlia (Trkedeki eitli Yunan kitaplar), Hellenika 4 (1931) 493-495. 29 E. Bogka, Ta eis ten tourkiken, persiken kai araviken daneia tes hellenikes (Trke,

Farsa ve Arapada Yunancadan alnan szckler), Athena 55 (1953) 67-113. E. Bogka, Tourkikes lexeis se paliotera hellenika keimena (Eski Yunan yazlarnda Trke szckler), Thessalika Chronika 7-8 (1959) 148-220. K. Koukkides, Lexilogion hellenikon lexeon paragomenon ek tes tourkikes (Trkeden Yunancaya geen kelimeler Szl), Archeion tou Thrakikou Laografikukai Glossikou Thesaurou 24 (1959) 281-312, 25 (1960) 121-290. 30 Atina 2000. 31 32 E. Zegkines-P. Hidiroglou, Tourkike Grammatike (Trke Dilbilgisi), Selanik 1995. E. Balta, Karamanledika: Bibliographie analytique douvrages en langue turque, imprimes En iyileri: A. Teophhylaktides, Trke-Rumca Szlk, stanbul 1960, L. Karatzas- F.

Tuncay, Yunanca-Trke Szlk, Atina 1994 ve F. Tuncay-L. Karatzas, Trke-Yunanca Szlk,

en caracteres grecs (1854-1900): Additions, Deltion Kentrou Mikrasiatikon Spoudon 2 (1980) 183204. Daha sonra E. Balta ayn konuda bir dizi inceleme yazs yaynlamtr. Ayrca bkz. A. Iordanoglou, Karanmanledikes epigraphes tes leras Mones Zoodochou Valoukle Konstantinopoleos

155

(Karamanlidhikada stanbul Balkl Zoodochos Kutsal Manastr zerine yazlar), Valkanika Symmeikta (1981) 63-92. 33 VI. Mirmiroglou, Hoi Dervisai (Derviler), Atina 1940. E. Zegkines, Ho Bektasismos ste D.

Thrake. Symvole sten historia tes diadoseos tou mousoulmanismou ston helladiko choro (Bat Trakyada Bektailik. Yunan Topraklarnda slam Tarihi), Selanik 1988. S. A. Soltarides, He Historia ton Moufteion tes DytikesThrakes (Bat Trakyada Mftln Tarihi), Atina 1997, vb. 34 Bkz. G. P. Nakos, Symbole sto dikaio tou Tourkokratoumenou Hellenismou. Exeliktikes

diakymanseis tou Othomanikou gaioktikou systematos (Trk egemenlii dneminde Yunan Hukuku. Osmanl toprak ynetimi sistemindeki evrimsel dalgalanmalar), Selanik 1986. Ve iinde, bu konudaki en nemli bibliyografyann bulunduu G. P. Nakos, To nomiko kathestos ton teos demosion Othomanikon gaion 1821-1912 (1821-1912 arasnda Eski Osmanl kamu arazilerinin yasal stats), Selanik 1984. 35 G. I. Fousaras, Ta Evoika tou Evliya Tselempe (Euboea hakknda Evliya elebiden

blmler), Archeion Euvoikon Meleton 6 (1940) 150-171 ve Ta Euvoika tou Evliya Tselempe, Atina 1959. Ch. I. Soulis, Taxidi Tourkou periegetou sten Epiro (Bir Trk gezginin Epirustaki seyahati), Epierotika Grammata 1 (1944) 162-166, 197-200, 246-252. C. Bires Ta Attika tou Evliya Tselempe (Attika zerine Evliya elebiden blmler), Athenaika 6 (1957) 3-19 ve Ta Attika tou Evliya Tselempe. Hai Athenai kai ta perichora ton kata ton 17o aiona (Evliya elebiden Attika zerine blmler. 17. yzylda Atina ve evresi), Atina 1959. I. Giannapoulos He perigesis of Evlia Tselempe an ten Sterean Helledan (Evliya elebinin Sterea Hellastaki gezisi), Epeteris Eterias Stereoelladikon Meleton 2 (1969) 139-198. P. Hidiroglou, Das religise Leben aut nach Ewlija Celebi, Bonn, 1969. Th. Costakis, To taxidi tou Evliya Celebi tes Peoloponnesou (Evliya elebinin Moradaki gezisi), Peloponnesiaka 13 (1978-1979) 238-306. 36 Avr. N. Papazoglou, Moameth o Prthetes kata ton Torkon istorikon Asik pasa Zante

(Ak Paa Zadeye gre Fatih Sultan Mehmet), Epeteris Etereias Vyzantion Spoudon 16 (1940) 211246. Al. G. K. Savvides, To ergo Tourkou Chronographou Asik-Pasa-Zade (1400-1486) hos pege tes ysterovyxantines kai proimes othomanikes periodou (Son dnem Bizans ve ilk dnem Osmanl hakknda bir kaynak olarak Trk zaman bilimcisi Ak Paa Zadenin almas), Deltio Kentrou Mikrasia Spoudon 3 (1982) 57-70. 37 Piri Reis, Bahriye. Kataktetike nausiploia sto Aigaio (1521). Eisagoge P. Hidiroglou.

Metaphrase-Scholia M. Pharantou (Bahriye. Egede fetih denizcilii (1521). P. Hidiroglounun nszyle. Pharantounun evirisi), Atina 1985. D. Loupes, Ho Piri Reis, he othomanike chartographia kai he limne tou Aigiou (Piri Reis, Osmanl haritacl ve Ege Gl), Atina 1999. 38 I. K. Vazdravellis (editr), Historika Archeia Makedonia, t. A, Archeion Thessalonikes,

1695-1912 (Makedonyann Tarihi Arivleri), Selanik 1952; t. B, Archeion Veroias-Naouis, 1598-1886 (cilt II Verroia-Naoussa arivi), Selanik 1954; t. C, Archeion Mones Vlattadon, 1446-1839 (cilt III,

156

Vlatadon Manastr Arivi, 1446-1839), Selanik 1995. Bu cildin yannda Vasdravellis bibliyografik bilgi de olmak zere imdi burada yazamayacamz Osmanl materyallerini de dier almalarnda kullanm ya da yaynlamtr. 39 N. Stavrinides, Metaphraseis historikon eggraphon eis ten historian tes Kretes (Grit tarihi

zerine tarihi belgelerin evirisi), t. A, Eggrafa tes periodou ton eton 1657-1672 (Egiras 1067-1082) (1657-1672 dneminin belgeleri), Herakleion 1975; t. B, Eggrafa tes periodou ton eton 1672-1694 (1672-1694 dneminin belgeleri), Herakleion 1976; t. C, Eggrafa tes peridou ton eton 1694-1715 (1694-1715 dneminin belgeleri), Herakleion 1978; t. D, Eggrafa tes peridou ton eton 1715-1752 (1715-1752 dneminin belgeleri), Herakleion 1984; t. E, Eggrafa tes peridou ton eton 1752-1765 (1752-1765 dneminin belgeleri), Herakleion 1985. Stavrinides ayrca Girit Arivinden Osmanl dkmanlar temelli bir ok makale de yaynlamtr. 40 I. Theocharides, Othomanika eggrafa 1752-1839, Archeio lers Mones KykkouI, tomoi I-V

(1572-1839 Osmanl belgeleri, Kykkos Kutsal Manastr Arivi I, cilt I-V), Nicosia 1993. 41 E. Zachariadounun eitli yaynlar iin bkz. Romania and the Turks (c. 1300-1500),

Variorum Yaynclk, Londra 1985. Ayrca son kitaplar iin bkz. Historia kai thyryloi ton palaion Soultanon (1300-1400) (Eski sultanlarn tarihi ve efsaneleri 1300-1400), Atina 1991 ve Deka tourkika eggrafa gia ten Megale Ekklesia (1483-1567) (Byk Kilise hakknda on Trke belge 1453-1567), Atina 1996. 42 V. Demetriades, Hena firmani gia ten anegerse tes protes ekklesias ton Yenitson

(Yianitsada ilk kilisenin inas hakknda ferman), Makedonika 9 (1969) 324-335; Ho Kanunname kai oi christianoi katoikoi tes Thessalonikes gyro sta 1525 (Kanunname ve Selanikin 15125 dolaylarndaki Hristiyan halk), Makedonika 19 (1979) 328-395; Problems of land-owning and population in the area of Gazi Evrenos Beys Wakf (Gazi Evrenos Bey Vakf alannda yoprak sahiplii ve nfus sorunlar), Balkan Studies 22 (1981) 43-57. Topografia tes Thessalonikes kata ten epoche tes tourkokratias (Trk egemenlii dneminde Selanikin topografyas), Thessalonike 1983; Some observations on the ottoman Turkish dokuments (hccets) (Hccetler zerine bir alma), Balkan Studies 26 (1985) 25-59; He Thessalonike tes parakmes (Gerileme dneminde Selanik), Herakleion 1997. 43 P. Hidiroglounun almalarnn byk bir blm, Atinada 1991 ve 200 arasnda

yaynlanan drt ciltlik Symbole sten Hellenike Tourkologia (Yunan Trkolojisine katk) adl eserde bir araya getirilmitir. 44 E. Balta: L ile d Eubee a la fin du Xve siecle, dapres les registres No 0. 73 de la

bibliotheque Cevdet a stanbul, 2 cilt, Paris 1983 (doktora tezi); Endeixeis gia ten kinese tou plythesmou kai eisodematos. To paradeigma tes Euvoias sta tele tou 15ou kai arches tou 16ou ai (Nfus ve vergi hareketleri gstergeleri. 15. yzyl sonu 16. yzyl ba Euboes rnei), Archeion

157

Euvoikon Meleton 26 (1984-1985) 291-352; Les vakifs de Serres et sa region (Xve et XVIe s. ), Atina 1995 ve dierleri. 45 J. Alexander, Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman Kanunname for

the Greek Lands. Circa 1500-Circa 1600 (Bizans sonras Yunanistan tarihine doru: Yunan Topraklar iin Osmanl Kanunnamesi), New York 1974 (doktora tezi). I. Alexandropoulaos, Dyo othomanika katasticha tou Mria (1460-1463). (Eideseis gia to nahiye tes Arkadias: prodrome anakinose) (Mora hakknda (1460-1463) iki Osmanl sicili. Arcadia nahiyesi hakknda ilk bilgiler), Praktika tou Protou Synedriou Messeniakon Spoudon, Atina 1978, s. 398-407 ve dierleri. 46 P. Konortas, Les rapports juridiques et politiques entre le Patriarcat Orthodoxe de

Constantinople et l Administartion ottomane de 1453 a 1600 (d apres les documents grecs et ottomans), Paris 1985 (doktora tezi); he exelixe ton ekklesiastikon veration kai to Pronomiakon Zetema. He periptose tou nothou veratiou tou Metropolite LarissesLeontiou (Kilise beratlar ve imtiyaz sorununun evrimi. Larissa Metropoliti Leontiosun yanl berat konusu), Ta Historika 5 (1988) 259-86; Othomanikes theoreseis gia to Oikoumeniko Patriarcheio, 17os-arches 20ou aiona (17. yzylda 20. yzyln bana kadar Ekmenik Patriklik konusunda Osmanl grleri), Atina 1998 ve dierleri. 47 I. Theocharides, Katalogos othomanikon eggrafon tes Kyprou apo ta Archeia tes Ethnikes

Vivliothekes tes Sophis (1571-1878) (Sofya Ulusal Ktphanesi arivlerinden Kbrs (1571-1878) konusunda Osmanl belgeleri katalogu), Nicosia 1984; Symmetika Dragomanika tes Kyprou (Miscellanea on the Dragomans of Cyprus) (Kbrsl tercmanlar zerine alma), oannina 1986; Anektodo fermani gia ten epharmoge tou Tanzimat sten Kypro (Kbrsta Tanzimatn uygulanmas iin yaynlanmam ferman), Cyprus Research Centre, Epeterida 13-16/1 (1984-1987) 447-458; Marifet-Marifet-name, henas anermeneutos typos othomanikou eggraphou (Marifet-Marifetname, evrilmemi bir Osmanl belgesi), Dodone 21/1 (1992) 152-180 ve dierleri. 48 I. Iordanoglou, Tria eggrafa gia ten ekklesiatike kai ekpaideutike katastase tes

Adrianopoleos (Edirnenin kilise ve eitim dzeni ile ilgili belge), Thrakika 2 (1979) 287-306; Henas agnostos tourkikos kodkas gia ten katastrophe tes Chiou to 1822, (Prodome anakoinose) Chiosun 1822de yklmasyla ilgili Daha nceden bilinmeyen bir Trke dzenleme), Chiaka Chronika 13 (1981) 64-73. G. Salakides, Sulatansurkunden des Athos-Klosters Vatopedi aus der zeit Bayezids II. Und Selims I., Thessaloniki 1995. 49 Bu konuda bkz. S. TH. Theophanides, Soultanika veratia pros to genos ton Romaion

(Romen halkyla ilgili Sultan beratlar), Archeion tou Thrakikou Laografikou ke Glossikou Thesavrou 14 (1947-1948) 353-355. T. A. Gritsopoulos, Veration Soultanou Avdoul Metzit pros ton Herakleias Dinysion en etei 1842 (Sultan Abdlmecitin 1842de ki berat), Archeion tou Thrakikou Laogarfikou ke Glossikou Thesavrou 20 (1955) 238-248. T. A. Gritsopoulos, Mpougournti to pasa Moreos (1804) peri ochyroseos ton Dervenion (Derbeniann takviyesi ile ilgili Mora Paasnn buyruu 1804), Mne

158

mosyne 2 (1968) 468-471. N. Andriotes, Henas mouraseles of 1761 gia ten ekklesia tou Agiou Athanasiou tes Katounas Xeromeriou, Roumeliotiko Hemerologio 6 (1962-1964) 122-124. VI. Sfiroeras, O Kanounnames tou 1819 gia ten egloge Phanarioton stes Hegemonies kai ste Dragomania, O Eranistes 11 (1974) 568-579. D. Th. Siatras, Hoi agorapoleseisakineton sten tourkokratoumene Hellada (Trk egemenlii dneminde Yunanistanda gayrimenkullerin alm ve satm), Atina 1992. 50 P. Wittek, He genese tes Othomanikes Autokratorias (Osmanl mparatorluunun

kkenleri), eviren E. Balta, Atina, 1988. 51 D. Kitsikes, Historia tes Othomanikes Autokratorias 1280-1924 (Osmanl mparatorluu

tarihi 1280-1924). 52 H. nalck, He Othomanike Autokratoria. He klasike peroios 1300-1600 (Osmanl

mparatorluu Klasik Dnem 1300-1600), eviren M. Kokolakes, Atina 1995. 53 Sp. Vryonis, He parakme tou Mesaionikou Hellenismou ste Mikra Asia kai he diadikasia

tou exislamismou (11os-15os aionas (Ortaa Helenizminin Kk Asyada gerilemesi ve slamlama Sreci 11-15. yzyl), eviren K. Galatariotou, Atina 1996. 54 N. Todorov, He Valkanike Pole 15os-19os aionas. Koininiko-oikonomike kai demogrphike anaptyxe (15-19. yzylda Balkan ehri. Sosyo-ekonomik ve demografik geliim), cilt I-II, eviren E. Avdela-G. Papageorgiou, Atina 1986. 55 1990. 56 He Oikonomike dome ton Valkanikon choron sta tes othomanikes kyriarchias 15os-19oa V. Moutafchieva, Agrotikes scheseis sten Othomanike Autokratoria (15os-16os ai. )

(Osmanl mparatorluunda 15-16. yzyllarda tarmsal ilikiler), eviren Our. Astrinaki-E. Balta, Atina

ai. (Osmanl egemenlii dneminde 15-19. yzyllarda Balkan devletlerinin ekonomik yaps), nsz ve yaz seimi: Sp. Asdrachas, Atina 1979. Eksygchronismos kai viomichanike epanastase sta Valkania ton 19o aiona (19. yzylda Balkanlarda modernizasyon ve endstri devrimi), Atina 1980. 57 N. Sarris, Osmanike pragmatikoteta. Systemike parathese domon kai leitorgeion (Osmanl

gerei. Yap ve ilevlerin sistematik sunumu), cilt I-II, Atina 1990. 58 The Ottoman Emirate (1300-1389) (Osmanl Beylii), editr E. Zachariadou, Rethymnon

1993 ve Natural Disasters in the Ottoman Empire (Osmanl mparatorluunda doal felaketler, editr E. Zachariadou, Rethymnon 1999.

159

Yetmidrdnc Blm, Osmanl Yenileme Dneminde Dil ve Edebiyat A. Yenileme Dnemi Osmanl Trkesi Yenileme Dneminde Trk Dili / Do. Dr. Musa Duman [s.107-130]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Konuya balamadan nce u hususu vurgulamamz gerekiyor. Burada, Trkenin tarih sre iinde geirdii fonolojik ve morfolojik zellikler sz konusu edilmemi, deerlendirmeler kelime hazinesi ile ifade ekillerinin deimesi dikkate alnarak yaplmtr. O bakmdan okuyucu bu yazda, konusu iinde nemli, ancak genel dil gelimesinin izlenmesinde ayrnt saylabilecek hususlar iin deerlendirme beklememelidir.1 Tanzimat Devri ncesini zetleyen genel deerlendirmeden sonra bu almada, Tanzimat Devrinden itibaren yenileme dneminde dil ve dil konulu tartmalar, alfabe tartmalar ve bu konularda yaplan almalar sz konusu edilecektir. Tanzimat Devri ncesi Genel Deerlendirme Dil, her toplumda olduu gibi bizde de bazen sadece bir anlama vastas olarak, bazen de bir sanat maddesi ve ayn zamanda bir dnce vastas olarak deerlendirilmitir. Trkenin geirdii tarih merhaleleri bu noktadan deerlendirdiimizde Bat Trkesinin, daha dar anlamyla Anadolu Trkesinin gelime srecini u ekilde ematize etmek mmkndr: 1. Kurulu devresinden balayarak Klsik Osmanl Trkesi Devresine kadar sregelen ve Eski Anadolu Trkesi veya Beylikler Dnemi Trkesi diye adlandrdmz devre, dilin/Trkenin bir anlama vastas olarak telakki edildii ve bu anlaya uygun eserlerin meydana getirildii devredir. Gerek telif edilen gerekse tercme yoluyla Trkeye kazandrlan eserlerin dili bu dnemde halk kesiminin kolaylkla anlayabilecei biimde olabildiince sadedir.2 Baz kitap adlar, din terimler ve kalplam ifadeler dnda yabanc gramer unsurlarna pek rastlanmaz. Din, felsef konulu ve bilimsel pek ok eser eitici maksatla kaleme alnm olduundan hedef kitlenin zellikleri dikkate alnarak yazlmlardr. Edeb trde yazlm eserler de dil unsurlar bakmndan eitici maksatl manzum ve mensur eserlerin zelliklerini tarlar. Eski Anadolu Trkesi Dnemi diye adlandrlan Bat Trkesinin kurulu dneminde, Anadoluda bir bakma Trk siyas teekklnn de balang dnemi olduundan dil ile siyas yap arasndaki mesafe henz birbirine ok uzak deildir. Arapa ve Farsa eserler de bulunmakla beraber,3 Beylikler snrlar iinde yazlan din, edeb ve bilim konulu Trke eserler hep bu zellii tarlar. zellikle mensur eserlerde, giri cmlelerinde (sebeb-i telif) ifade edildii zere, eserin daha geni kitlelere faydal olmasn salamak, halk eitmek maksad gzetildiinden dil de muhatap kitlenin zelliine gre sade ve anlalr olmutur. Geri ayn dnem yazarlar arasnda Trke yazd iin bir mahcubiyet iinde gzken mellifler de yok deildir. Bunun sebebinin, Trkenin o devrede henz sanat dili olarak yaygnlk

160

kazanmayp avam dili saylmas olduu anlalyor. Bunlar arasnda, XIV. asrda Ak Paann Garipnme4 adl eserine balarkenki u ifadeleri bu durumu aklkla ortaya koymaktadr: Ve imdi yle bil kim bizm zamnumuzda halku ok idrk-i man nice kim gerekdr idemez ve bestn-i marifetden bir gl direbilmez ve blbl avzn glistn iinde iidemez. Zarret iktiz etdi kim bir kitb Trk dilince tertb ola ve bir kac lafz- manzm ol tertb zre dzele, t nefi m ve hssa irie. iir: Geri kim sylendi bunda Trk dili ll malm old man menzili n bilesin cmle yol menzillerin Yirmegil sen Trk Tack dillerin Ak Paann yaklak 12 bin beyitlik muazzam eserini son derece akc, sanatkrne ve sade bir slpla ayn Trke ile yazm olduu unutulmamaldr. Bu dnemde Trk corafyasnda phesiz Arapa ve Farsa eserler de yazlmtr. Ancak Trke de bu iki dilden ayr, mstakil bir dil olarak vardr. Anadolu corafyasndaki Trk varlnn eitim talebi ve aydnlarn halka varma ihtiyac bir bakma Trkenin yaz ve sanat dili olarak gelimesine uygun zemin hazrlamtr diyebiliriz. 2. Sanat kudretini gstererek edebiyat evrelerinde sz sahibi olmak maksadyla eserler ortaya konmakla bu trl eserlerin dilinde de tabilikten ve sadelikten uzaklama grlmeye balar. mparatorluun siyas gelimesine paralel biimde dilin de siyas yapnn unsurlarnn eitliliini barndrd sylenebilir. Dier yandan bu durum, Trkeye geni bir corafyaya yaylma imkn da salam olur.5 Tercme ve telif btn eserlerde grlen bu durum, 15. asrn sonlarndan itibaren ve zellikle 16. asrn balarndan itibaren edeb maksatla kaleme alnan eserlerin dilinde Arapa ve Farsa gramer unsurlarnn artmasyla deimeye, eserlerin cmle kurgusu sade yapl cmle grntsnden uzaklamaya balar. Yazarlar daima sanat ve yarar olmak zere iki temel ama gtmler, ustalk gstermek istedikleri zaman sanat diliyle, halk eitmek ve yararl olmak istedikleri zaman da sade ve anlalr Trkeyle yazmlardr. Mnzara-i Bahr u it adl eserini sanat kudretini gstermek iin, Nefehtl-ns evirisini ise halka yararl olmak iin yazm olan XVI. yzyl mellifi Lmi elebi bu duruma gzel bir rnek tekil etmektedir.6 Eski Anadolu Trkesi devresinden sonra, Klsik dnemdeki eserlerin dili bir bakma yllara ve melliflere gre deil de konu ve muhatap kitleye gre deimi, bu keyfiyet son dnemlere kadar devam etmitir.

161

Eski nesir rnekleri topluca gz nnde bulundurulduunda balangcndan Tanzimat Devrine kadar olan srete Trk nesrinin birbirine paralel ana kolda gelimi olduu grlr: a. Halkn konutuu dili esas alan sade nesir. b. Temel cmle kuruluu Trke olduu hlde Arapa ve Farsa kelime ve gramer unsurlarnn fazlaca kullanld, sz sanatlarna da yer veren ssl nesir. c. Arapa ve Farsa gramer unsurlarna yer vermekle beraber sanat kaygs gdlmeksizin telif edilmi olan ve ksmen sade nesrin zelliklerini de tayan orta nesir.7 Bu eit iinde orta nesir, Osmanl Devri Trk dilinin ana gvdesini tekil eder. Tanzimat Devri sonlarnda Reczde Mahmut Ekrem Talm-i Edebiyatta eski ve yeni ediplerin eserlerini sade, mzeyyen ve l olarak snflandrmt.8 Esasen nazm dili de benzer ekildedir ve ayn divanda nesirde sz konusu edilen dil eitliliinin rneklerini grmek mmkndr. Divan iirinin en nemli airlerinden Bakinin (1526-1600) yedi bent hlinde yazd mehur Kanuni mersiyesinin farkl bentlerinden alnma u beyit bu durumu gzel bir ekilde rneklendirmektedir: 1. bent: Ey py-bend-i dmgeh-i kayd- nm neng Tkey hev-y megale-i dehr-i b-direng. 2. bent: Kemter gedy az ats klard bay Bir ltf ok, mrvveti ok pdih idi. 4. bent: Gl hasretinle yollara dutsun kulan Nergis gibi kymete dek eksn intizr. Osmanl Trkesi devresinin ana gvdesini tekil eden orta dilli eserlerin Trkesi, Eski Anadolu Trkesi Devresinin sonlarndan itibaren farkllaan ve bir bakma imparatorluun kltr dili (yaz dili) hline gelen bir mecra grntsndedir. Bu mecradan ayr, bir yandan eski zelliini srdren bir kol ile Arapa ve Farsa dil unsurlarnn fazlaca yer ald ssl ve adal bir baka kol da varln devam ettirir. Klsik dnemde dil genel anlamda bu kolun temsil edildii ayr mecralarda akp gelir. Bu adan nesir dili ile iir dili arasnda bir farkllktan sz edilemez. Bu durum 19. asrn ortalarna kadar ok eitli eserlerde farkl biimlerde grlerek seyrini devam ettirmitir. Tanzimat Dnemiyle birlikte, hatta biraz daha nce balayan sadeleme/yenileme almalar, ayr mecralardan akp gelen bu kollar birletirme gayretleri hline dnr. Hedef ssl ve adal edeb yaz dilidir. Bu hedefi gerekletirmek iin yaplanlar, her hliyle sunlie sapmadan, doal

162

artlarnda geliip sregelen malzemeleriyle her alanda yeni bir edeb dilin/yaz dilinin oluturulmas almalar eklindedir. Tanzimat Devrinde Dil Konularnda Yaplan almalar, Tartmalar Tanzimat Devrinde dil inklbn siyas, sosyal, iktisad ve fikir inklplaryla birlikte dnmek gerekir. Edebiyat alanndaki deiimin de bir bakma yrtc vastas olan dildeki yenileme her eyden nce dnce sistemindeki deiimle birlikte ele alnmaldr. slm dnce tarznn ortaya koyduu edebiyat ve bu edebiyatn eserlerinde oluan edeb dil, hem iirlerde hem mensur eserlerde bu dnemde terk edilmeye balanm, Avrupa tarz dnn rneklerini ortaya koymak iin dil kullanmnda da yenileme zarureti ortaya kmtr. O bakmdan dilde yenileme almalar sadece edeb, ilm, resm vb. bir veya birka alana mnhasr kalmam, Tanzimat anlaynn her alanda toplumsal bir yenileme hareketi olmas hasebiyle dilin vasta olarak kullanld btn alanlarda yrtlmtr. 1839da Glhane Hatt- Hmynu adyla iln edilen Tanzimat Ferman, bir bakma, daha II. Mahmutun saltanat yllarnda hz kazanan deiim hareketinin bir resm belge hlinde duyurulmas demekti. Tanzimat ilnna gelmeden Akif Paa, Mustafa Sami Efendi gibi daha pek ok devlet ricali ve aydn kimse Batl dnn ve Tanzimat fikrinin savunucular olarak Glhane Hatt- Hmynunu ve bunun mimar olan Mustafa Reit Paay hazrlayan fikr ve siyas ortamn yaratclar idiler.9 te yandan III. Selimin asker ve siyas icraatlar yannda resm dil konusunda yapt nemli deiiklikleri ve II. Mahmutun yaptklarn resm dilin (hatt- hmynlarn, fermanlarn dilinin) sadelemesi hususunda nemli bir merhale saymak gerekmektedir.10 III. Selimin ordu kumandanlarndan birine yazd u fermanda kulland dil, kendinden ncekilere gre kalp ifadelerden uzak olduka sadedir: Kaymakam Paa,Ordu-y hmynumdan gelen tahrrt hls, manzr- hnem olmudur. Bunlara ne gne cevb ve ne gne rey muktezdir? Mukaddem ahvl-i sefere in deilim gibi derdim. Kald ki sefer demek iddet demek deil cmleye malm. Ake ve zahre imdi bunlarda kllet var diye durup durmak olmaz. Dman ne derse msade eylemek din ve devlete yakk deil. Eer benden cevb isterseniz rahat ve cem-i ml hlysn kurmadm. Sizden rey lzm, benden reyi tenkt lzm. Cmleniz bir araya gelp hazne nereden hsl olur ve nereye sarf olunur mlhaza eyleyp dininiz gibi syleyesiz. Devlet-i aliyye seferlerinde ne vakitde hazne-i klliyye ile sefer olunmu pederim merhmdan mad? Ol dahi nice olduundan ibret alasz. Bu husslarn cmlesi sizden matlb- hnemdir (7 aban, 1203).11 II. Mahmutun 14 Mays 1839 tarihinde Mekteb-i Tbbyye-i hnenin alnda yapt konuma metninden aldmz aadaki para, ana dille eitimin nemini vurgulayan devlet anlayn ne karmakta ve dilde sadeleme anlaynn devletin resm bir gr hline gelmeye baladnn gzel bir rneini tekil etmektedir: ocuklar! bu ebniye-i liyyeyi mekteb-i tbbiyye olmak zere tekl ve tertb ederek Mekteb-i tbbiyye-i adliyye-i hne tesmiye etdim. Ve burada bakyi-i shhat-i beeriyye hizmet-i azzesine

163

muvzebet olunacandan, bu mektebi sir mekteblere terch ve takdm eyledim. Bizim ise gerek askir-i hne ve gerek memlik-i mahrsamz iin etbb-i hzka yetidirp hdemt- lzmede istihdm ve dier tarafdan dahi fenn-i tbb kmilen lisnmza alp ktb-i lzmesini Trke tedvne sy ikdm etmeliyiz. Sizlere Franszca okutmakdan benim murdm Franszca lisn tahsl etdirmek deildir. Ancak fenn-i tbb retp rifte refte kendi lisnmza almakdr. Ve ondan sonra memlik-i mahrsa-i hnemin her bir tarafna Trke olarak nereylemekdir. Bu adam (Doktor Ambros Bernard) sizin iin mahss celb etdim. Kendisi gyet mstaid bir adamdr. Avrupann birinci derecedeki hkemsndandr. te bu adamdan ve sir hocalarnzdan ilm-i tabbeti tahsle aln ve tedrcen Trkeye alp lisnmz zere tedvlne say eyleyin. Zr etbb sfatyla memlik-i ecnebiyyeden bir takm mechll-ahvl ehsn gelmesinden ve uraya sokulmasndan hond ve memnn deilim.12 Bu tarihten yaklak otuz yl sonra, tp retiminin Trke yaplmas maksadyla 1283 (1866) ylnda Cemiyyet-i Tbbiyye-i Osmaniyye kuruldu. Bir yl sonra da Mekteb-i Tbbiyye-i Mlkiyye (1867) kuruldu ve bu mektepte yalnzca Trke ders verilmesi kararlatrld.13 Hseyin Avni Paann seraskerlii srasnda Dr- r-y Asker (Yksek Asker r) 16 Eyll 1286 (1870) tarihli toplantsnda Asker Tbbiyedeki dersleri de Trkeletirme karar ald.14 Tbb eserlerin dilinde ve tp terminolojisinde de sistemli Trkeleme almalarnn yapldn grmekteyiz. XIX. yzyln byk tplar nzade Mehmed Atullah Efendi 1227de (1812) telif ettii Miyrul-Etibb ve Behet Mustafa Efendi (. 1250/1834) talyan fizyoloji bilginlerinden Antonionun Usl-i Nazariyyesinin birinci blmn tercme ettii Tercme-i Fizyoloji adl eserlerinde sade dil kullanmlar, Trke terimlere yer vermilerdi.15 Aslnda halk tabbetine dayanan eserler, Eski Anadolu Trkesi devresinden beri sade dilli idiler,16 ancak balangta Avrupa tarzda gelimi tbbn terminolojisinin karlklar bu eserlerde aranmad iin ve daha nemlisi Fransz sistemine gre kurulduundan Mekteb-i Tbbiyye-i hnede derslerin Franszca okutulmas mecburiyeti domutu. Cemiyyet-i Tbbiyye-i Osmaniyye bnyesinde yaplan almalarla tp terimlerini ihtiva eden Lgt- Tbbiyye adyla bir eser telif edildi. Hac Ali Paa gibi baz tplar terminolojide Arapa kelimelere dndlerse de Lgt-i Tbbiyye bundan sonra pek ok tp konulu almaya kaynaklk etmitir.17 Pertev Paa, Mnif Paa, Kmil Paa ve Akif Paa Tanzimat Devri dil hareketinin nemli isimleridirler ve bu aydn devlet adamlar sade dil hareketinin temelini atmlar; onlardan sonra inasi, Namk Kemal ve Ziya Paa gibi yazarlar da dili yeniden ina etme abasnda olmular, bu amaca bal olarak eserler yazmlardr. Bu plnl deiim anlay iinde, yaz dilinin sadelemesi hususunda ilk giriimler Mustafa Reit Paa tarafndan balatlmtr. Tanzimat hareketinin ncs olarak Paa yeni ortaya konan siyas

164

dncenin halka anlatlabilmesi ve maarifin halk arasnda kolayca yaylabilmesi iin edeb ve bilimsel eserlerin herkesin anlayabilecei bir dille yazlmas gerektii zerinde durmu ve bunun gereklemesi iin gayret gstermitir.18 M. Reit Paann yenileme almalarn bizzat ynlendirmek yannda, bu alanda yaplacak almalara siyas ve fizik ortamlar hazrlamas, gayret gsterenleri tevik etmesi dilde yenileme anlaynn canlanmasna vesile olmutur. Bu husustaki en nemli hizmeti de, bilimsel almalaryla dilde yenileme almalarnn nclerinden olan Ahmet Cevdet Paay yetitirmi olmasdr. Dier taraftan, bu dnemde ilm dnceyi temsil eden kurumlar teekkl etmi ve bu erevede almalar yaplmtr. Yenilikler bir bakma bu messeseler yoluyla ve buralarn mensuplar eliyle Trk toplumuna yanstlmtr. Bunlar 1852de alan Drulfnn, bu niversitede okutulacak eserleri hazrlamak iin ayn yl kurulmu olan Encmen-i Dni ve 1860ta kurulmu olan Cemiyyet-i lmiyye-i Osmaniyye olmak zere temel kurulutur. Bu kurulular, gerek bilimsel tartmalara mekn olarak gerekse gazete ve kitaplar yaymlayarak yenileme hareketlerine ve Trkenin sadelemesine nclk etmilerdir. Bunlardan Cemiyyet-i lmiyye-i Osmaniyye derneinin yayn organ olarak kan Mecmua-i Fnnun (1862) ilk saysnda Mnif Efendi, mecmuann Herkesin anlayaca surette sehll-ibre olmak zere kacan ifade etmektedir. Yaz dilinin sadeletirilmesinde ok byk hizmetleri gemi bulunan Mnif Efendi, daha sonra tekrar sz konusu edeceimiz zere, ayn zamanda Osmanl alfabesinin yetersizlii zerinde durup bunun yerine Latin esasl alfabenin Trke iin uygun alfabe olacan da syleyen kiidir.19 Cemiyet ve mecmuann sorumluluunu stlenen Mnif Efendi (Paa), bir yandan da 1963e kadar Cerde-i Havdiste yazlar nereder. zellikle Bat yazar ve dnrlerinden devrine gre sade Trke ile tercmeler yaparak Tanzimat hareketinin ahlk ve dnce prensiplerini tartma konusu yapmtr. Mnif Efendi Muhavert-i Hikemiyye adl eserini Fransz dnrlerinden Voltaire, Fenelon ve Fontenellein eserlerinden toplad diyaloglar tercme ederek oluturmutur. Tanpnarn deerlendirmesine gre Mecmua-i Fnn mecmuas Paann idaresinde bir mektep hline gelmitir ve Paa ilk yllarnda inasi ile atba yrr.20 Bunun gibi, Trk gazeteciliinin kurucusu olan inasi Bey de Agh Efendi ile birlikte kardklar Tercman- Ahvl gazetesinin ilk saysna yazd mukaddimede yazlarnn herkesin anlayaca ekilde sade bir dille yazlacan ifade etmitir. inasi Bey gerek Tercman- Ahvl ve gerekse daha sonra kard Tasvr-i Efkr gazetelerine yazd yazlarnda olduka ak ve sade bir dil kullanm ve Trk nesir dili iinde bir de gazete dili anlaynn domasna vesile olmutur. Tercman- Ahvl ve Mecma-i Fnn bundan sonra kacak olan gazete ve dergiler iin birer k noktas saylmlar ve gazete dili yoluyla Trkenin sadelemesine hizmette bulunmulardr. Bizde Osmanl Trkesini konu alan dilbilgisi kitaplarnn ilki Bergamal Kadrinin 1530da yazd Myessiretl-Ulm adl eseridir.21 Ancak bu eser, Arap gramerciliinin etkisi altndadr, konular Arapann gramer anlayna gre ele alnmtr. XVI. asrdan balayarak ecnebilere Trke retmek zere yine yabanclar tarafndan Trke gramer kitaplar hazrlanmtr.22 Fakat Trkenin Trklere mekteplerde okutulup retilmesi ilk defa bu yllarda gndeme gelmitir.23 1847 ylnda

165

hazrlanp Maarif Nezaretince kabul edildii hlde yazar Abdurrahman Fevzi Efendinin lmnden sonra 1882de baslm olan Mikysul-Lisn Kstsul-Beyn adl gramer kitab ksmen Batl gramer anlayn Trke iin uygulam olmas sebebiyle Trk gramerciliinde bir merhaledir.24 Cevdet Paa ve Fuad Paann birlikte yeni dil anlayyla nce Medhal-i Kavid adyla hazrladklar (1850) ve sonra Kavid-i Osmniyye adyla Encmen-i Daniin al srasnda Abdlmecide sunduklar (1865) kitap neredilen ilk dilbilgisi kitabdr ki eser 1875te Kavid-i Trkiyye adyla yeniden baslmtr. Bu eserin 1895 ylnda tertb-i cedd zere yeni bir basks daha yaplmtr. Abdullah Ramiz Paann Emsile-i Trkiyyesi25 (1866), Ali Nazmnn Muhtasar Lisn- Osmn adl dilbilgisi kitab (1884) da bu alanda yaplm nemli almalardandr. Sonra Mehmet Rt Beyin usl-i cedd zere hazrlad Nuhbetl-Etfl26 adl Trke okuma-yazma kitab, bu sahada ilk rnek olma zelliine sahiptir ve bu eser daha nce de mevcut olan ilk okumaya ynelik elifba czlerinden27 farkl olarak Trke eitimi konusunda nemli bir adm olmutur. ptid (ilkokul) mekteplerinde okutulmak zere hazrlanan ve saylar bu yllardan sonra gittike artan Trke kraat (okuma-yazma) kitaplar, Trk eitim sisteminde programl bir biimde Trke eitime yer verildiini gstermektedir.28 Bu kitaplarda iptida rencilerine okuma ve gzel yazma retilmekte, kelime hazinesi, deyimler ve gzel anlatma gibi konular seilmi edeb metin ve latife rnekleriyle bugn de geerli olan renimi kolaylatrc bir metod takip edildii grlmektedir. Kitaplarn her biri mekteplerin belli snflar iin hazrlanmlardr. Mesel bunlardan Umum Mektib-i btidiyye Mdr Azmi Bey tarafndan hazrlanp Marif Nezretinin ruhsatyla baslm olan krat kitab u ifadelerle okuyucuya tantlmaktadr: Marif Nezret-i Cellesinin emriyle Memlik-i hnede iptid derecesinde bulunan umum mekteplerin ikinci ve nc snflarnda okutulacaktr.29 Bu kitabn sonunda, rnek metinlerde geen Arapa ve Farsa asll kelimelerin Trke karlklar ve kullanllaryla ilgili rnekler verilmektedir. 7 Mays 1310 (19 Mays 1892) tarihli Manastr ddsi mdrlne gnderilen tamimde yer alan ifadelerden anlaldna gre derslerin Arapa ve Farsa kelimelerden azami lde arndrlarak okutulmas ve stanbul aznn esas alnmas tavsiye edilmektedir.30 Benzer ekilde eitimin sonraki kademelerinde de Trke dil ve belgat, in vb. dil konularnn eitimine nem verilmi,31 bu da netice olarak yeni lisan almalarnn tabi zeminini oluturmutur. Pek ok aksaklklarna ramen, hi phesiz, eitim kurumlarndaki dil eitiminin dilde sadeleme almalarna katks olmutur. Biraz nce zikrettiimiz gibi inasi Bey gazete dilini kurmu olmas yannda Tanzimat Dneminin dilini nazm ve nesir alannda da ilk temsil eden kiidir.32 Tercme-i Manzme (ilk bask 1859) adyla Fransz airlerinin iirlerinden yapt tercmeler, air Evlenmesi (ilk bask 1860) adl yenileme dnemi edebiyatnn da nemli temsilcisi olan tiyatro eseri, kendi iirlerini toplad Mntahabt- Er (ilk bask 12 Austos 1862), bilinli bir ekilde Trk ataszlerini ilk defa bir araya

166

toplayan Durb- Emsl-i Osmniyye (1863) ve Tercman- Ahvl ile Tasvr-i Efkrda kan dil ve edebiyat konularnda yazd makaleleri inasinin bilinen eserleridir.33 Muhteva olarak Tanzimat fikri etrafnda geleneksel dnn kalplarn aan ve Batl anlayn rneklerini Osmanl Trk toplumuna sunan inasinin eserlerinde kulland dil de asrna gre olduka yenidir. zellikle air Evlenmesi, yenileme hareketinin dil alannda hedefledii konuma dilini yaz dili hline getirme abasnn da ilk rnei olmas bakmndan nemlidir: Zb Dudu-Ya hasta olursan ez-kaz? Mtak Bey-Ya borlularm da bana hekim gndermeyip baktrmazlarsa faraz? Zb Dudu-Ay ne yababilirsin? Mtak Bey-Kr olaym onlara nisbetime, lrm ha. inasinin yenilik hareketi iindeki nemi, onun byk edeb eserler yazm ya da yeni bir edeb dil oluturmu olmasndan deil, zellikle gazetelerinde yazd yazlarnda kk ve ksa haberleri ok dzgn biimde anlalr ve sade bir dil ile yazm olmasndan gelir.34 Bu yazlarnda edeb olmak gibi bir kayg gtmemi, her zaman halkn konutuu dili dikkate alm ve hedefi daima halk tarafndan anlalrlk olmutur. Burada Tasvr-i Efkrda stanbul Sokaklarnn Tenvri ve Tathri Hakkndadr balkl yazsndan ve Tercmn- Ahvlde Tefrika ve Gazete Hakknda balkl yazsndan birer blm rnek olarak almak yerinde olacaktr: stanbulun sokaklar ileride, Galata ve Beyolu gibi gaz ile tenvr olununcaya kadar, d fenerler ile iktif olunmak karr-gr olduu, tenbh-i mezkr melinden anlaldndan baka, bir fkrasnda, ahlden dahi bu usle riyetle hnesi nnde kandil yakmaa herkes mezn bulunaca cihetle, ol vechile ahlden kendi arzu ve hhii ile kandil yakanlar olur ise, ibu hareketleri nezd-i hkmette tahsn ve takdr olunacaktr. diye musarrah bulunmutu (Tasvr-i Efkr, nr. 192, 26 Nisan 1864).35 Gazete (Gazetta) talyanca bir kelimedir ki asl ne olduu ve nereden geldii kimsenin malmu deildir. Bir kavl-i mreccaha gre bundan 260 sene mukaddem baz haber ve iln mil Venedikte bir kk varaka nerolunmaa balam ve her bir nshas o tarihte mahall-i mezkrda gazetta nmnda tedvl eden bir kk sikke ile alnmtr. te u lafz bundan azarak sonralar Fransa ve ngiltere ve Almanya ve mahall-i sirede zuhr eden jurnallere dahi isim kalmtr. Jurnal, Franszca bir lafzdr ki Arapa yevm ifade eder. stiml olunduuna gre, hl-i hzrn trh-i mcmelidir diye tarf olunsa yeridir (Tercmn- Ahvl, nr. 1, 22 Ekim 1860).36 Dier taraftan inasi Namk Kemal, Ziya Paa gibi aydnlar etkileyip yetimelerine zemin hazrlamasyla Tanzimat anlaynn sonraki edebiyat kuaklarna gemesine de zemin hazrlamtr. Bu bakmdan onun yenileme dnemi iin yapt en nemli ey, kendisinden sonrakilere at r olmutur. Burada inasi Mektebinin takipilerine gemeden nce, Vartan Paann Ermeni harfleriyle Trke olarak yazd ve 1851 ylnda nerettii Akabi Hikyesi adl ak konusunu ileyen kk

167

romann da anmak gerekir. Trk edebiyatnda roman trnn de ilk rnei saylabilecek bu eser, inasinin air Evlenmesi sadeliinde ve yenileme dnemi iin konuma dili rneklerini ihtiva eden nemli bir eser durumundadr. Eser batan sona sade bir dille yazlmtr. inasi ile balayan dil anlaynda ve edebiyattaki yenilik dncesi, kendisinden sonra Namk Kemal, Ziya Paa, Abdlhak Hamit, Muallim Naci, Ahmet Mithat gibi ediplerle devam etti. inasinin at yolda Tanzimat sonras edeb dili asl ilemeye balayan Namk Kemal olmutur. inasinin Avrupaya gidiine kadar Tasvr-i Efkrda onun yannda bulunmu ve bir nevi inasinin ra olmutur. Dil ve edebiyat konularnda teorik dncelerini ortaya koyduu yazlar yannda bu dncelerini bizzat uygulamas da Namk Kemali ayr bir konuma yerletirir. Namk Kemalin dil ve hususiyle Trke ile ilgili grleri, edebiyat grlerine de yer verdii Lisn- Osmnnin Edebiyat Hakknda Baz Mlhazt mildir37 balkl yazsnda bulunmaktadr. Burada meselenin teorik boyutlar zerine durur ve baz nerilerde bulunur. Trke iin yapt nerileri, dilin sadelemesi ve gelimesini salayacak, bylece yeni edeb dilin kurulmasna imkn verecek esaslar ihtiva eder. yle ki nerileri, esas olarak daha sonra dil ile ilgilenen kimselerin de zerinde durduklar hususlardr. Trkemiz bir lisandr ki, bilkuvve mil olduu muhassenta gre, dnyada en birinci lisanlardan addolunmaa yndr. dedikten sonra dilimizin byk lisann (Trke, Arapa, Farsa) unsurlarn barndrdn vurgular ve yaplacak almalarn bu husus dikkate alnarak gerekletirilmesi gerektiini ifade eder. Mevcut yapdan ve durumdan Trkeye gemek iin ileri srd be neri, z olarak unlardr: 1. Mevcut gramer kitaplar dzeltilmeli, eksikleri tamamlanmal ve herkesin faydalanaca bir yaygnla kavuturulmal. Dilimizde yer alan Arapa ve Farsa unsurlar da bu gramerde yer almal. nk kendi dilini baka dillerin gramerlerinden renen kimse, kendi edebiyatnda taklit aibesinden kurtulamaz. 2. Trkeye mahsus mkemmel bir szlk hazrlanmal. 3. Galat- mehur denilen yaygn kullanlan kelimeler ve ibareler asl ekillerine tercih edilmelidir. Bunu ise yazarlarn galat tabir edilen kelime ve ibarelere rabet etmeleri salar. 4. Mevcut eserlerin doal anlatma sahip olan makalelerinden tertip edilen ve karlatrmal bir antoloji hazrlanmal, bunlar okullarda okutulmaldr. 5. Dilimize ait bir belgat kitab hazrlanmaldr. Farsadan tercme ettii Bahr- Dni Tercmesinin mukaddimesinde de devrin tercme anlay ve dil hakkndaki grleri yer almaktadr. Burada edebiyatmzn en nemli eserlerinden saylan Nergisnin Hamsesi gibi kitaplarn ok az satld halde, Hamsenin onda biri byklnde baya ocuklar elinden kma hikyelerin baslp brnn iki misli fiyatna ve daha ok satlyor olmasnn sebebepleri arasnda Eski eserlerimizde kaba Trke olarak her ne yazlm ise gy

168

Trke yazlan eyin mutlaka kaba olmas lzm imi gibi hemen hibirisinde mahsin-i edebiyye iltizm olunmamasn da gsterir ki, toplumun ne trl kitaplar ilgi gsterdiini de gstermesi bakmndan nemlidir.38 Namk Kemal dilin sadelemesine iddetle taraftar olduunu Mausadan (Kbrs) Abdlhak Hamite yazd 3 Mart 1875 tarihli mektubunda da u ifadelerle ortaya koyar: Yazlan eyleri okuduka mahcup olmak, benim de neriyta baladm zaman uradm ve hl kurtulmaya muvaffak olamadm bellardandr. u kadar var ki bu hle sebep, bizim tabiatlarmzdan ziyde lisnmzn nekysndan olduuna eminim. Tab- sn nasip olursa ben de srmda baya benim yazdm bilinemeyecek kadar slha mecbur olacam (Nmne-i Edebiyt- Osmniyye, 6. basm, s. 484).39 Namk Kemal manzumelerinde, makalelerinde, roman ve tiyatro eserlerinde yenilik

anlayndadr ve eserlerinde hep bu anlayn dilini kullanmtr. nl Hrriyet Kasidesi, Vatan Mersiyesi devrinin sosyal olaylarna duyarl konusu ve diliyle eski dnceden ve dilden farkldr. Dier manzumeleri de benzer zelliktedir. Namk Kemal, mstakil yazlarndan baka, dier eserlerine yazd mukaddimelerde ve bizzat eserlerin iinde de dil ve Trke konusunda fikirlerini sylemeye alr. Son Pimanlk mukaddimesinde dilin kendi kendine geliemeyeceini ifade ederek onun gelimesi iin sanatlarn zerine den grevi hatrlatmaktadr: Lisn yle ta kovuundan yetien incir aalar gibi kendi kendine kemal bulmaz. Asrlarca terbiye-i efkra hizmet iin vakf- vcd etmi birok deb ve hukem lzmdr ki bir lisann intizamna, zenginliine imkn hsl olabilsin.40 inasinin yannda Namk Kemalden sonra ikinci kii Ziya Paadr, ancak o kltr tarihimizde daha ok edeb ve siyas kimliiyle yer alr. Ziya Paa grlerini Hrriyet gazetesinde (nr. 11, 7 Eyll 1868)41 nerettii iir ve n makalesi ile manzum olarak yazd Harbt mukaddimesinde (stanbul Eyll 1878)42 edebiyat erevesinde ortay koymutur. Makalesinde yeniliki dnce mensuplarn olduka memnun eden bir anlay savunurken Harbt Mukaddimesi yazsnda tam tersine bir gr ortaya koymutur. Bu yazlardaki grleri ne olursa olsun Ziya Paa yazd eserlerin diliyle, eserlerinde tatbik ettii dil ile Namk Kemalin yannda dilde sadelemenin ncleri arasna girmeye hak kazanmtr diyebiliriz. Tanzimat Devrinin amalad dilde sadeleme ve yenileme hedefine en ok yaklaan isim Ahmet Mithat Efendi olmutur. Onun eseri Tanpnarn deyiiyle 1870 senelerinin okuyucu kitlesinin seviyesinden balar ve bir halk okuma odasdr.43 Eserlerinin eitlilii ve okuyucu kitlesi olarak halk kesimini hedeflemesi ona dilin btn ifade renklerini kullanma frsat vermitir. Onun dilin sadelemesi noktasnda hedefledii merhaleye varmasnda elbette ki setii konularn ve ahslarn halk kitlesinden olmasnn da byk rol olmutur. Ancak daha nemlisi, Ahmet Mithat Efendinin bunu bilinli olarak yapmas, yaptnn uurunda olmasdr. Eserlerinde muasrlarna gre onun

169

dorudan dil konusunu iledii yazs Daarckta nerettii (cz 1, stanbul 1872, s. 20-25)44 Osmanlcann Islah balkl yazsdr. mlnn slah edilmesi konusuna da temas ettii bu yazsnda Ahmet Mithat Efendi, Trkenin geirdii merhaleleri ve devrinde iinde bulunduu durumu zetleyerek eserlerinde kulland sade ve anlalr halk dilini niin tercih ettiinin gerekelerini vermi olur. Arapa ve Farsadan baka kimi yazarlarn eserlerinde Bat dillerinden alnma kelimelerin de artk Trke iin sorun olmaya baladn bu yazdan anlyoruz: Elyevm kullandmz lisan Arab ve Faris ve Trk ve Osmanllarn gemicilikte ve sanatta kesbettikleri terakki mnasebetiyle Yunan ve talyan ve terakkiyt- ahremizin gsterdii lzum zerine bir de Fransz lisanlarndan mrekkeptir. Ancak biz lisanmzda olan elfz- Arabiyyeyi kullanabilmek iin btn Arap lisann renmee ve kezlik dier lisanlar dahi birer birer tahsil etmee mecbur olacaksak, mddet-i mrmz yalnz lisan tahsiline hasretsek bile yine muvaffak olamayacamz derkrdr.45 Ayn yazda, daha sonra mer Seyfettinin ve Ziya Gkalpin ayr ayr sistemletirdii ve daha pek ok edip tarafndan tasvip grm u hususlara da yer verilmektedir ki inasinin balatt hareketin vard noktay gstermesi bakmndan da nemlidir: Biz diyoruz ki Arab sarf ve nahivden izafetlerle sfatlar ve mzekkerler ve mennesler ve mfredler ve cemiler Osmanl sarf ve nahvine sokulmasa, haniya demek istiyoruz ki, Osmanl lisannca bunlara ihtiya grlmese, lisanmz inasi merhumun sadeletire sadeletire vardrm olduu derecenin daha yukarsna mutlaka varr. Bununla beraber bir kelimenin Trkesi (ve fakat maruf olan Trkesi) varsa, onun yerine Arapa ve Farisce bir sz kullanlmasa lisanmzn sadelii bir kat daha artar.46 Ahmet Mithat Efendi, dil ve Trke konusundaki fikirlerini etrafl bir ekilde anlatt yazlar yazmtr.47 Dil konusundaki grlerini ifadeyi kendi kard Tercman- Hakkat gazetesine yazd yazlarda da srdrmtr: V esef ki, biz imdiki hlde bir lisn dilencisiyiz. Gh Araplarn gh Acemlerin ve hele imdi de frenklerin kaplarn alaraka lafzca kavaidce sadaka-i marifetini dileniyoruz. te bu dilencilik rezaletinden kurtulmak iin, kendi lisanmzn slhn yine kendi lisanmz dahilinde arama istid ediyoruz (sy. 112, 1298/1888).48 Tercman- Hakkat gazetesinde ilk retim iin yazd ve iml konular zerinde durduu yazlarn Medrese-i Sleymaniyye Rehnmy Muallimn49 adl eserinde bir araya getirmitir. Bu yazlarnda iml konusunu ele alm ve burada Trke kelimeleri sylenie gre yazmak gerektii, bunun iin alfabeye yeni harflere ihtiya duyulduu zerinde durmutur. Dzeltmelerin ise Trke kelimelerin imlsyla snrl kalmasn, Arapa ve Farsa kelimelerin asl yazllaryla muhafaza edilmelerini savunmutur.50 Tanzimat Devrinde ad daha ok siyas olaylarla geen Ali Suavnin din, siyas ve sosyal fikirleriyle dnemin aydnlar iinde sz edilen bir kiilie sahip olmasna ramen, II. Merutiyetten sonra ilk Trklerden kk bir grup dnda, sonraki nesiller zerinde uzun sreli bir etkisi grlmemitir.51 Dneminin Muhbir, Tasvr-i Efkr, Vakit, Basret, Msvt, Rznme-i Cerde-i Havdis, Namk Kemal ve Ziya Paa ile Lonrada kard Hrriyet, kendisinin kard Muhbir,

170

Ulm, bir ara Ulmun kapanmas zerine kard Muvakkaten Ulm Gazetesi Mterilerine gibi gazete ve mecmualarnda din, siyas ve sosyal yazlar yazmtr. zellikle gazetecilik dilinin sadelemesi iin aba harcadn Yeni Osmanllar Tarihinde keskin bir ifadeyle aklamaktan ekinmemitir: Bu ie parmak sokmaktan asl muradm, vatanmz gazetelerinin khne inlarn ve mutd- kadm zre b-man sityilerini bozmak idi. Hem lisan bozdum, hem de memleketimize hrriyet-i aklm soktum.52 Ali Suvi dilde sadelemenin lsn, Trkeye Osmanlca denmesini tenkit ederek balatr. Ulmda nerettii Lisn ve Hatt- Trk53 balkl yazsnda Kutadgu Bilig ve Uygur metinleri gibi Trk kltrnn mill ve edeb kaynaklar zerinde durur, dier Trk leheleri ile ilgili deerlendirmeler yapar. Arapa, Farsa, ince gibi dillerden Trkeye girmi kelimelerden sz eder, bunlarn artk Trkelemi sayldklarn belirtir. Hlihazrdaki Trkenin yapsn, baka dillerle (zellikle Arapa, Farsa, ince ile) mukayesesini yaparak kolayln ve pratikliini ortaya koymaya alr: Trke lisannn tahsilinde olan kolaylk bahsi, kavid-i sarfiyyesinin intizamndan ve edevt ve levhikin klletindendir. Mesel Arabde ve Franszcada olan harf-i tarif Trkede yoktur. u kadar ki ibu ve bu ve bir isimleri ndiren edat- tarif gibi kullanlr. Nedir o Franszcada ve Arapada almet-i cemilerin kesreti ve kaidesizlii! Bu lisanda yoktur. Hep isimler lar lhikasyla cemilenir: Bir insan, insanlar gibi.54 Ali Suvi bu yazsnda Trk harfleri hakkndaki grlerini de ortaya koyar.55 Tanzimat nesli iinde inasi, Namk Kemal, Ahmet Mithat ve Ali Suvi dndakiler, dil konularndan ok edeb konular zerinde durmular; edebiyatn zenginlemesi, yenilemesi ve gelimesi iin uramlardr denebilir. Bunlar arasnda Reczde Mahmud Ekrem Bey ile Abdlhak Hamidi zellikle zikretmek gerekir. Reczdenin Tanzimat neslinin her cephesinde var olmaya abalad yenileme hareketi iindeki asl nemi, inasi-Namk Kemal izgisinin Abdlhak Hamide ulamasn salayan kpr olmasndan gelir.56 te yandan 1895te Servet-i Fnnu edeb bir dergi olarak karp bir ou talebesi ve tand olan genleri etrafnda toplayarak Trk edebiyatnda nemli bir yer tutmu olan Servet-i fnn Neslinin domasna da vesile olmutur. Araba Sevdas adl roman, edebiyatmzda toplumsal hicvin ilk rneklerinden olmak yannda, sade dilin edebiyat eserinde tatbik edildii nemli rneklerden de birisidir. Manzumelerinde kulland dil de nesirlerindeki gibi yenidir, ancak sadelik bakmndan kendisinden ncekilere gre ileri bir noktada olduunu sylemek zordur. Edebiyat anlay bakmndan yenilikler bulunduran Talm-i Edebiyat adl kitab,57 bir nevi edebiyat tarihi olarak hazrlanm fakat tamamlanmam ders kitabdr. Burada edeb slbu sade, mzeyyen ve l diye e ayrmtr. Ekreme gre Sadullah Paa ile Namk Kemalin baz yazlar l ve mzeyyen slba, Cevdet Paa ile Ahmet Mithatn baz yazlar ise sade slba rnektirler. iirlerle birlikte nesir rneklerine de eserinde yer vermi olmas, yeni ediplerin ve eserlerin deerlendirilmesi edebiyat evrelerinde tenkit ve deerlendirme anlaynn gelimesine hizmet etmitir. Reczdenin dil hakkndaki grlerini bu eserin sonuna ekledii yazsndan anlamak mmkndr. Burada Osmanlcann gelimesi iin bamsz bir dil olarak deerlendirilmesini ifade eder ancak Arap ve Fars kurallaryla kartrarak buna kavid-i Osmaniyye demek gerektiini syler.

171

Arapa ve Farsa unsurlarn da yer almas dolaysyla Trkenin Osmanlca diye adlandrlmas gerektiini ifade ederek bandan beri sade Trke ve Trkenin istiklli anlayn benimseyen Ali Suavi, Sleyman Paa ve emsettin Sami gibi aydnlardan farkl bir noktada, dier Tanzimat nesli gibi mteredditler safnda yer alr. Abdlhak Hamit de Reczde Mahmut Ekrem gibi eserleriyle vardr ve manzum ve mensur btn eserleriyle Namk Kemal ile balayan yeniliki edebiyat anlaynn ulat son noktadr. Onun dil iin yaptn, Kendinden ncekilerin sade ve dzgn Trkelerine edeb bir eni vermitir58 diye zetlemek mmkndr. Muallim Naci, devrinde sade nesrin en gzel rneklerini vermitir. iirlerinde grnte eskiden kopmam gzkr, ancak anlay olarak daima yeniye aktr. Tanzimat neslinin son halkas Abdlhak Hamit ise, Naci de gelecek neslin, Tevfik Fikret, smail Safa ve Nabizade Nazm gibilerin ilk halkas durumundadr.59 Onun yenileme dnemi iin esas nemi, ksa mrne sdrd ve hl deerini koruyan Lgat- Naci adl szl, Mekteb-i Edeb adl okuma kitab, sahasnn bizde en iyi eseri olan Istlht- Edebiyye adl belgat kitab ve deiik dergi ve gazetelerde yazd gramer ve Trke konulu yazlarn toplad ntikd adl kitabndan gelir. Bu eserlerde o bir retici olarak okuyucunun karsna kar. Beir Fuada yazd mektupta saydmz kitaplar niin yazma ihtiyac duyduunu bize aklar: Trke doru yazmak iin mkemmel Arab, Faris bilmek lzm mdr? Hayr! Trkeyi doru yazmak iin yalnz Trkeyi mkemmel bilmek lzmdr. Bu nasl olur? Dediimiz gibi bir kavid kitab, yine dediimiz gibi bir lga kitab meydana getirmekle60 Ayn kitabn daha nceki sayfalarnda yine Beir Fuada yazd mektupta Trk olmas hasebiyle Osmanl lisanna dair sz sylemeye cesaret edebildiini, toplumda kabul grebilmesi iin bir dil hakknda tek tek insanlarn deil, ancak bir cemiyet eliyle kaide konmas gerektiini syler ve szn Bununla beraber asl szmz lisanmz nasl slh edebileceimizde olmayp elsine-i sirenin kavid ivesine ittib edip etmeyeceimizdedir.61 cmlesiyle tamamlar. Tanzimat neslinin dil anlayndaki yenilikler ksaca sralanacak olursa bunlar a) kelime ve tamlamalarda, b) cmle ve ifade biimlerinde, c) nesirde seci anlaynda, d) edatlarn kullanmnda, e) nesirde yazya balamadan nce ar ve bazen Arapa giri yapma alkanlnda, f) konuma slbunun yazda kullanlmasnda, g) son olarak de imlyla ilgili olarak noktalama iaretlerinin kullanlmasnda yaplan yenilik ve deiikliklerdir. Bunun iin Trke bir gramer kitab ile Trkedeki btn kelimeleri toplayan bir szln hazrlanmas gerektii birok aydn tarafndan vurgulanmtr. Bunlara bir de nazm ekillerinde yaplan deiiklii eklemek gerekir. Ancak unu da ifade etmeli ki bu neslin kafasnda Trkeye Lisn- Trk mi yoksa Lisn- Osman mi demek gerektii ak ve kesin biimde sonulandrlm deildir. Ayn ekilde Trk lisannn (ya da Osmanl lisannn) Arapa, Farsa ve Trkeden teekkl etmi bir dil olduu konusunda da tereddtleri srp gitmitir. Edebiyat gruplar dnda kalm birok bilim adam ve aydnn da XIX. sonlarna doru dilin sade ve anlalr olmas konusunda gr ortaya koyduu grlmektedir. Bunlardan Hoca Tahsinin bu konudaki grn ifade ettii yazsndan bir blm rnek olarak verelim: Lisn evvel herkesin anlay zere sehll-ifde deil ise, ol hlde yalnz ziyde istiddl havs ve ezkiy-y ndirl-vcd

172

zevta mnhasr olmakla, umm ondan mahrm ve kendilerine mahs dier bir lisn istimline muhtc olacaklarndan havs ve avm beyninde vsta-i ihtilt mnkat olmu olur. Bunun iin lisn evsat- ahl ezhnnn idrkine mlyim olmak zere yaplm olmaldr. (Hoca Tahsin, Psikoloji, stanbul 1310/1894-5, s. 26).62 XIX. yzyln sonlarna doru dilde yenileme hareketi temel nokta esas alnarak gelimeye devam etti. Bunlara hemen unu ifade etmeli ki aada sz konusu edeceimiz milliyetilik, slmclk, Osmanlclk gibi dnce tarzlarna mensup kimseler, siyas dncede ve dil anlaylarnda farkl tavr sergileyebilmilerdir. Farkl siyas dnce kamplarnda bulunan Mehmet Akifin mer Seyfettin ve arkadalaryla sade lisan anlaynda, Sleyman Nazif ile Tevfik Fikretin ssl ve adal edeb dilin devam anlaynda bulumalar rnek olarak zikredilebilir. Bu temel dil anlay unlardr: 1. Trk dilinden yabanc kurallarla birlikte yabanc kelimeleri de atmak dncesinde olanlar; bunlar siyas dnce olarak Trkler idi ve tasfiyeciler olarak anldlar. 2. Hibir mdahaleyi kabul etmeyerek dili olduu gibi brakmak dncesinde olanlar. 3. Dilden yabanc kurallar atmak ama kelimelere dokunmamak dncesinde olanlar. Bu gruptakiler da Yeni lisanclar olarak anldlar. Avrupadaki milliyetilik akmlarnn Osmanl mparatorluunun asl unsuru olan Trkleri harekete geirmesi tabi idi. ncelikle bir tefekkr hareketi olarak ortaya kan Trkln en nemli uygulama alanlarndan birisi de dil olmutu. Bu sebeple burada Trklk ve Trkln gelimesi konusu zerinde durmak zarureti bulunmaktadr. Ahmet Vefik Paa Trk toplumunun kalknabilmesi iin yenilemeyi Bat medeniyetinden alnan deerlerin mill deerlerle kaynatrlmasnda gren, Avrupa kltr ile yetimi uurlu bir aydn olarak, devrinde Osmanlclk, slmclk gibi eitli fikir akmlarna kar milliyetilik akmn benimsemi ve Trklk diye adlandrlan bu akmn ncln yapmtr. Kendisi ilk hocas olduu Darlfnunda Hikmet-i Tarih (Tarih Felsefesi) mderrislii srasnda ecere-i Trkyi Dou Trkesinden Bat (stanbul) Trkesine aktard. Bat Trkesinin genel Trkenin bir lehesi olduunu ve bundan baka Trk lehelerinin de bulunduunu ortaya koymu; bunun iin yazd nemli szln Lehe-i Osman adyla neretmitir. Bu anlay erevesinde idar kiiliinin yannda bilimsel almalara da imzasn atmtr. Bunlar arasnda bata Lehe-i Osman (1888/89) adl szl olmak zere Mntehabt- Durb- Emsl (1852), Hikmet-i Trh (1863), ecere-i Trk, Fezleke-i Trh-i Osman (1869) gibi eserler saylabilir.63 Paann Trk dili iin yaptklarn u ekilde zetlemek mmkndr: Kaba Trke diye hor grlm halk dilinin szlerini ve deyimlerini itibara kavuturmak, Arapa ve Farsann tesiriyle unutulan kelimeleri yeniden ana dile kazandrmak, bu ikisinin hkimiyeti altnda esas kendi lugatndaki servetinden uzaklam ifadeyi halk deyimlerine, onun kuytuda kalm szlerine ve gemiteki Trkenin kaynaklarna amak, Ahmet Vefik Paada nazariyat yerine tatbikat ile ifadesini bulan mill

173

dil lks olmutur. Bu grle, halk azndan eitli hikmet ve deyimleri derleyen Atalar Sz kitabnn yan sra, deer verilmemi kelimelerini toplayp Trkenin zenginlik ve ifade kabiliyetini gstermek istedii lugat ile temellendirmeye ve onlar Molireden Tlmaquea kadar edeb tercmelerinde, yadrganacaklarndan ekinmeden canlandrmaya almas onu dilde sadeleme ve Trkleme hareketinin ncs yapar. Tarih ve dil sahasnda bu ortaya koyduklar Ahmed Vefik Paay adalar iinde kaynan Trkoloji bilgisinden alan Trk dnn uurlu ve ilk srada bir temsilcisi olmak mevkiine ykseltmitir. Dil ve tarih sahasndaki almalar bunun yannda Ahmed Vefik Paaya memleketimizin en eski hatta ilk trkolou olmak sfatn kazandrmtr.64 lm alanda Ahmet Vefik Paann balatt Trklk anlayna uygun almalar, asker alanda da Sleyman Paann abalaryla yrtlmtr. Sleyman Paa grlerini asker okullar iin yazd Tarih-i lem (Dnya Tarihi) adl eserinde ortaya koydu ve bu yolla Trklk dncesi asker mekteplere girmi oldu. Yine asker okullarda okutulmak zere Esm-y Trkiyye (Trk simleri) adl kitab yazd. Bunlardan baka, Osmanllk yerine Trklk anlayn da temsil etmek zere Sarf-i Trk adyla Trkenin gramerine ait bir kitap telif etti.65 Recazde Ekreme yazd mektupta bu hususlardaki grn u ekilde ortaya koymutur: Osmanl edebiyat demek doru deildir. Nasl ki lisanmza Osmanl lisan ve milletimize Osmanl milleti demek yanldr. nk Osmanl tabiri yalnz devlerimizin addr. Milletimizin unvan ise yalnz Trktr. Binaenaleyh lisanmz da Trk lisandr, edebiyatmz da Trk edebiyatdr.66 kdam gazetesi etrafnda toplanan bata gazete sahibi Ahmet Cevdet Bey, Emrullah Efendi, Veled elebi, emseddin Sami, Necip Asm Beyler Trkln fikr savunucular idiler.67 Bunlarn iinde bilhassa Fuat Raif (Kseraif) Beyin daha 1890l yllarn banda Trkeyi sadeletirmek hususundaki yanl gr takip etmeye balamas, Trklk anlaynn aydn evrelerin nazarnda kymetten dmesine sebep oldu. Bu gr, dilimizden Arap, Fars dillerinden gelmi btn kelimeleri kararak, bunlarn yerine Trk kknden gelmi kelimeleri yahut Trkenin kurallarna gre yeni yaplacak kelimeleri koymay neren tasfiyecilik (ar Trkecilik) fikri idi.68 Fakat bu gr yukarda zikri geen ahslar nazarnda da tepki ile karlanm ve bunlardan emseddin Sami, Necip Asm gibi nde gelen Trk yazarlar ona kar tavr alarak kendilerinin tasfiyeci olmadklarn iln etmek ihtiyac duymulardr.69 Her iki ahsn da filolojik terbiye alm olmalar dolaysyla ortaya kacak zararlar ve mahzurlar grerek tasfiyecilie kar gsterdikleri tepkiler, dilde yenileme almalarnn, o devirde revata bulunan siyas Trkln desteini alabilecek byle bir yola girmesine de ilm engel olmutur. Trkln dil ve tarih aratrmalar eklinde kendini gsterdii devirde emseddin Sami Bey ve Veled elebinin Ahmed Vefik Paay, Necip Asm Beyin Sleyman Paay, Bursal Tahir Beyin de Ali Suaviyi takip ettikleri sylenebilir.70 emseddin Sami yeni dnemde Trkenin sadelemesi konusunda Taauk- Talat ve Ftnat bata olmak zere edeb eserleri ile, tercme eserleriyle, kard mecmualar, dilbilgisi, lgat ve

174

ansiklopedi eserleriyle Trke ve Trk kltr hayatna devrinde olduka nemli hizmetleri olmutur. Eserlerinde ifade ettii ilm ve siyas grlerini, bir bakma, ilm ve siyas almalaryla uygulamaya denemitir diyebiliriz. O an orta seviyedeki okuyucu kitlesi tarafndan henz iyi tannmayan bilgi alanlarn ilim ve teknolojinin Avrupada vard gelimelere gre tantmak ve retmek isteyen emseddin Sami ie bu maksatla kurulan, dili sade, kk ve ucuz kitaplardan oluan Cep Ktphanesi serisinde balam, Muharrir, kendi kurduu Aile ve Hafta mecmualarnda bunu devam ettirmeye almtr. Bu mecmualardaki yazlarnda emseddin Sami, teknolojiden, dilden, genel edebiyat konularndan, ahlk ve sanata kadar ok eitli alanlarda bir yandan kendi grlerini ortaya koymak, dier yandan halk bilgilendirmek iin gayret gstermitir. Dil ve edebiyat konularna dair yazlar daha ok Hafta mecmuasnda yaymlanmtr. Bu yazlarnda ok defa dil retiminin kolaylatrlmas zerinde durmu, bu maksatla iml ve alfabe slh meselelerine de temas etmitir. Trkenin retimi konusunda ve yeni usulleri deneyen okuma ve yazma kitaplar neretmitir. Bunlar Kk Elifba, Yeni Usl-i Elifba-i Trk, Nev-usl Sarf- Trk adl eserlerdir. Baslmam olan Krat-i Trkiyye ve Nev-Usl Nahv-i Trk adl eserlerini de buraya dahil etmek gerekir. Bunlardan baka Kamus- Fransev, zamannda Franszcadan Tkeye lgatlar arasnda en mkemmeli olarak kabul edilmi ve pek ok kiinin takdirini kazanmtr. Kms- Trksi ise, devrinde Trkeyi temel alan ve Trkede halkn kulland, yaygnlk kazanm kelimeleri Trkelemi sayan bir anlayla tertip edilmi ve hl neminden bir ey kaybetmemi temel szlklerimiz arasndadr. Kamusul-Alm da zamannda bir nevi slm ansiklopedisi vazifesi grm, gnmzde bile bilimsel almalarn temel kaynaklarndandr.71 Deiik mecmualarda Lisanmzn Tahdidi, makeleleridir. Kms- Trkye yazd fde-i Mermda Bat Trkesinin ksa bir tarihesini verir. Burada ark Trkesi ile Garp Trkesi arasnda farkn, talyanca ile Latince arasndaki fark gibi deil, ancak Msr Arapas ile Marip Arapas arasndaki fark derecesinde olduunu ifade ederek ark Trkesi ile Garp Trkesi bir tek lisandr, ikisi de Trkedir deerlendirmesinde bulunur ki bu cmle lisan Trkln anahtar ifadesi mesabesindedir. emseddin Sami, nazar olarak dil konularnda nemli ve ok sayda yaz ve eser yaymlamakla kalmam, eserlerinde teorik dncelerine uygun biimde sade dilin de gzel rneklerini vermitir. Trke konular zerinde bilimsel metotlarla durmu, zellikle dilimizdeki Arapa ve Farsa kelimelerin Trkenin gramer kurallarna uydurulmas gerektiini, bu sebeple ayr dilden mrekkep bir dil olamayacan vurgulamtr. Trke karlklar bulunan ve konuma dilinde kullanlmayan kelimelerin dilden karlmasn isteyerek, btn yabanc kelimeleri dilimizden karmak dncesinde olan tasfiyecilik arlna dmemitir. Dnyada konuma dili ile yaz dili farkl farkl baka bir millet bulunmadn syleyerek dil ile edebiyat birletirmek gerektiini kabul eder. stanbul Trkesinin slah edilmesiyle oluacak edeb dilin zamanla btn Trklerin kabul edebilecei genel bir hline gelmesini istemitir. Lisanmzn Sadeletirilmesi, Lisan ve

Edebiyatmz gibi balklar altnda yaymlad yazlar dorudan dil konularn ileyen nemli

175

Servet-i Fnnun Dil Anlay ve Etrafnda Yaplan Tartmalar Btn bu grler II. Merutiyet sonrasnda mer Seyfettin ve arkadalarnn Yeni Lisan balyla sistemletirdikleri yeni/sade dil anlaynn emseddin Sami tarafndan ifade edilmi ncleridir. Ebediyat- Mstakbelimiz (Sabah, nr. 3343, 30 evval 1316/1898) balkl yazsndaki u ifadeler onun bu husustaki kararlln gstermesi bakmndan nemlidir: Saa sola bakmakszn, hatr gnl saymakszn, fikrimizde sebat ve szmz tekrar etmeden ekinmeyeceiz, bkmayacaz, usanmayacaz: Lisnmz sadeletirelim! Lisanmz Trkeletirelim! diye barmadan vazgemeyeceiz.72 Yine bu yllarda, Tanzimatn ilk yllarndan beri btn bu yenileme anlay etrafnda oluturulmaya allan sade lisan fikri, 1895-1901 yllar arasnda Reczdenin nclnde kurulmu Servet-i Fnn dergisinde yazlarn nereden ve edebiyat tarihimiz iinde Servet-i Fnuncular (Edebiyat- Cedde sanatlar) olarak adlandrlan topluluun mensuplarnca farkl karland. ounun Bat ile fikr ball bulunan bu sanatlar, Tanzimat neslinin oluturduu yeni ortamda kendilerine yeni bir sanat dili kurma gayreti iine dtler. Namk Kemal, Ziya Paa, Reczde, Abdlhak Hamid ve Muallim Naci gibi kendilerinden ncekilere gre farkl heyecanlar, farkl duygu ve tefekkrleri olduunu dndler, bu farllklarn dilde de gstermek istediler. Hemen belirtmek gerekir ki bu sanatlar arasnda da tam bir yeknesaklk bulunduunu sylemek zordur. Nesirde Halit Ziya (Uaklgil), nazmda da Tevfik Fikret kendilerine mahsus zellikleriyle bu nesil arasnda ne kan kiiler olmulardr. Hseyin Cahit (Yaln) ve Ahmet Hikmet (Mftolu) gibiler ise sanat anlay olarak beraber olduklar Mehmet Rauf, Nabizde Nazm, Cenap ehbeddin gibi sanatlardan sade dil kullanarak ayr dmlerdir. Topluluun dier sanatlar olan Hseyin Siret, Hseyin Suat ve Ali Ekrem ile birlikte bunlar bir taraftan yer yer sade konuma dilini yazda kullanmay denerlerken dier taraftan yazda da bulunmayan Arapa ve Farsa kelimeleri szlklerden kararak, yeni kelimeler ve birleikler uydurarak, Trke cmle ve ifade biimlerinde deiiklikler yaparak farkllklarn ortaya koydular. Nazm dilinde sadece kelime ve ifadedeki yenilikleriyle kalmayp ekil deiikliine de gitmilerdir. Topluluun nde gelen ismi olarak Tevfik Fikretin dil ve Trke ile ilgili dncelerini yanstan bir iki noktaya dikkat ekmek yerinde olacaktr. Tevfik Fikret lisn- rh kabul ettii iir dilini anlatrken (Servet-i Fnn, nr. 267, 11 Nisan 1312/23 Nisan 1896, s. 98) Mahsebe-i Edebiyye kesinde Lisn- ir balkl yazsnda, iir dilinde getirdikleri yeniliklerin/farkllklarn uurunda olarak zmnen u itirafta bulunur: Maamfh urasn arz edelim ki maksadmz yle fhi bir takm yanllklar zevksiz ve fidesiz bir takm kideikenlikleri lisn- ir nmna makbl veya merdd gstermek deildir. O gibi mbltszlklar hibir vakit, hibir vesle ile yn- msmaha olamaz ve olmamaldr.73 Tevfik Fikretin dorudan dil konulu yazs ise yine ayn kede Tasfiye-i Lisan makalesidir (Servet-i Fnn, nr. 422, 1 Nisan 1315/13 Nisan 1899, s. 87).74 Fikret bu yazsna son zamanlarda

176

baz ediplerin n ayak olmasyla yaz dilinin halka doru yneldiini ifade ederek balar ve imdiye kadar kendisine cevap vermeyen, daima dargn gibi, yabanc gibi duran bu dilin nihayet onunla baryor olmasn, ona bir eyler syleyecek, anlatacak, retecek hle gelmesini sevinle karlar. Israrla zerinde durduu ey bu konudaki samimiyettir. O sebeple Mehmet Emin (Yurdakul) Beyden ayan- gbta diye sz eder. O da her eyden evvel usl-i tedrsin muhtc- slh olduu kanaatini belirtir. Ancak pek mitli olduu sylenemez: imdi ne yapacaz? Srf Trke mi yazacaz? Zannetmem ki bu mmkn olsun, olsa bile-hl ihtilfndan ikyet ettiimiz-lisn- tekellm ile lisn- tahrrimiz yine ittihd edemeyecektir, nk o zaman da yazacamz Trke ile kelimeleri tekellm ettiimiz lisnda deil, bize Arab ve Farisden daha uzak bir menba- metrktan alacaz. Denebilir ki bu menba essen bize yabanc deildir. Evet, lkin unutulmutur, metrktur, idesi vakte, hem uzun bir vakte muhttr.75 Aslnda Tevfik Fikretin bu mitsizlii, sade lisan ve sade Trke konusundaki isteksizliinden kaynaklanr. Ayn yazdaki u ifadeleri de onun mitsizliine bir bahane gibidir: Bir de ne yalan syleyeyim, Osmanlcann bu gnk u hli, u hengi bana o kadar ho geliyor ki tebdline kylamaz sanyorum. Yaznn son paragrafnda, yukarda szn ettiimiz yeni dil araynn gerekesini buluruz: Essen ifdenin sdelii, vuzhu fikrin sde ve vzh olmasndan ileri gelmez mi? Man basit olduka lafz sde olur. Dikkat edilirse, bu paragraftan de anlalaca zere Fikretin geldii nokta, Reczde Mahmut Ekremin Talm-i Edebiyatnda snflandrd gibi l slptan, baz eserlerinde sde olsa da esas olarak mzeyyen slp noktas olmutur. Fikretin burada yapt rneklemeyi Mehmet Akif de u alntda yapmt: Evet, lisann sadeletirilmesi farzdr. Gazetelerde zabta vukuat yle ar bir lisanla yazlyor ki avam onu bir dua gibi dinliyor. Mehmed Beyin hnesine leylen frce-yb- duhl olan srk sekiz adet kale-i girn-bah sirkat etmitir deyip de Mehmet Beyin bu gece evine hrsz girmi, sekiz hal alm dememek adeta maskaralktr. Avamn anlayabilecei man avamn kulland lisan ile eda edilmeli; lkin bir icml-i siys aatayca yazlmamal.76 T. Fikret, yukardaki yazsnda tasfiye terimini bir nevi sadeleme olarak anlam gzkmektedir. Halbuki, baz yazarlarca da birbirlerinin yerine kullanlm olsalar bile, tasfiye terimi, kullanmda olsalar dahi dildeki btn yabanc kelimelerin atlp nasl olursa olsun yerine Trkelerinin konulmas, sadeleme ise konuma dilinde ekseriyet tarafndan tannmayan yabanc kelimelerin dilden karlmas ve alnt dahi olsa kullanmda olan kelimelerin korunmalar anlay olarak kabul grmektedir. Rza Tevfik Servet-i Fnnda (11 Nisan 1313/1896, sy. 267) Mebhas- Lisn balkl yazsnda bu aklamalara uygun biimde, kendisini sulayanlara cevap olarak tasfiyeci olmadn ifade etmekte ve yazsn u cmlelerle bitirmektedir: Yoksa bir kelimeyi hi yoktan icat etmek, yahut milyonlarla kiinin azna dm bir kelimeyi def tard etmek kimsenin harc ve belki de haddi deildir.77

177

Servet-i Fnnda (13 Mays 1315/1899, s. 428)78 Krilerime Mektuplar balkl yazda Halit Ziya da dil ile ilgili grlerini ortaya koyar. Burada Halit Ziya, ateli sadeleme ve Trkeleme taraftarlarna kar bir mdafaa adam grntsndedir. Hatta Servet-i Fnn dergisinde (4 Kanunevvel 1324/1908, nr. 916)79 Servet-i Lehe balkl 1908de kurulan Trk Derneinin programn hedef alan ve yeni lisan anlayyla taban tabana zt grleri ihtiva eden yazsnda, sadelemeye kar gelmekten ok bir slp ustasnn yaratclnn snrlandrlmas endiesi sezilir: Mdemki essen lisn Arapa ile Acemceye iftikrdan vreste bulundurmak mmkn deil, mstert ksmen iade ederek yeniden fakat baka bir menbadan istikrz- kelimta lzm hissettirecek bir sebeb-i makl bulunamaz. Yok, eer maksd zten bizde Trke olarak mrdifleri mevcd olan kelimeleri atmaksa, mesel lisnda gne var diye ufk- edebmizden ems ve haridi silmek, yldz var diye ncm ve ahteri sndrmek, gz var diye em ve ddeyi, ayn ve basar kapamak, yol var diye rh ve tarki seddetmek, su var diye b ve my kurutmak kablinden ameliyyt- tahrbe karr vermekse, buna isrf- bhde nazar ile bakmak tabdir. Bu mtlaaya serd edilen yegne itirz: Lisn sadeletirmek, onu seviyye-i irfr- halka indirmek in bu fedkrla lzm var sznden ibrettir. Fakat lisn seviyye-i irfn- halka inmez, seviyye-i irfn- halk lisna ykseltilmee allr. Nitekim onun dil konusundaki grleri ve uygulamalar sonralar deimi ve mteakip basklarnda bizzat kendisi deiiklikler yaparak eserlerinin dilini sadeletirmitir. Halit Ziya ve Cenap ehbeddinin ahsnda Servet-i Fnnun kulland dile itiraz edenler de yok deildir. Edebiyat evrelerinde olduka alka uyandran ve edebiyat tarihimize Dekadanlar olarak geen Sabah gazetesindeki (1 Mart 1313/1897)80 yazsnda Ahmet Mithat Efendi en sert tepkisini ortaya koymutur: Byle ey mi olur? Siz lisan sadeletirelim derken bunlar bir kat daha berbat ettiler. Bu ne lisan? Bu ne tabr? Veysye, Nergisye rahmet okutuyorlar! u herifler?. Acele etmeyiniz efendim! Bu hiddet ne ya! Veysler Nergisler zaten masthkk- rahmettirler. Bunlar onlara kyas kbil midir? lerinde Mehmet Cell, Tepedelenlizde Kmil, Mstecbzde smet, bn-i Rfat Samih, Ahmet Rasim gibi yazarlarn da bulunduu kimseler zellikle Ahmet Mithatn yazsndan cesaret alarak Servet-i Fnncularn diline ve dil anlaylarna kar sade lisann savunuculuuna koyuldular. Bunlarla birlikte Ebuzziya Tevfik, Manastrl Rfat sade dil anlaynn ballar olarak yazlar yazdlar.81 Gen Kalemler dergisinin bu ad almadan nceki Hsn ve iir mecmuasnda, Servet-i Fnn edebiyat air ve yazarlarndan Tevfik Fikret, Halit Ziya, Cenap ehabeddin ve Mehmet Rauf Beylerin sanat ve edebiyattaki baarlar hakknda bir anket alm ve verilen cevaplar Gen Kalemlerin birinci cildinin ilk saysnda yaymlanmtr. Ankete, gelecekte her biri birer nemli edip olacak pek ok gen yazar cevap vermitir.82 Bunlarn iinde Mehmet Fuat (Kprl) mesnetli ve arbal bir yaz yazm ve u hkm vermitir: Onlar dn asumn- sanatta doan birer yldzdlar, bugn ufl ettiler

178

ve yalnz hatralar kald. Tahsin Nahitin cevab da yledir: Sualinize cevaben (Bu adamlar hadka-i edebiyatn geen bahar iekleriydi) diyeceim.83 Mehmet Emin (Yurdakul) Beyin Trke iirler adyla baslan sade Trke iirleri edebiyat evrelerinde ilgi uyandrd. Reczde Mahmut Ekrem, emseddin Sami, Rza Tevfik, Ahmet Mithat gibi devrin nde gelen yazar ve airleri, hatta Tevfik Fikret bile bu iirlerden vgyle bahsettiler.84 Bu arada stanbul dnda zmir, Bursa, Selanik, Rusya, Azerbaycan, Kafkasya, Krm gibi pek ok kltr merkezinde sade dil ve sade Trke konularnda nemli almalar yaplmtr.85 Bunlarn iinde Krmda, Dilde, ite, fikirde birlik eklinde sistemletirdii fikr yaps, devrinde ve sonraki nesillerde tesirli olmu Gaspral smail Beyi zellikle zikretmek gerekir. II. Merutiyetten Sonraki Dil Tartmalar II. Merutiyetten sonra sade dil ve Trkecilik hareketi iin ama ve tznde nemli/programl hedefleri olan esasl giriimleri, Trk Derneinin kurulup kendi adna bir dergi ile dil ve folklor tarihi bakmndan nemli kimi faaliyetler, mer Seyfettinin nderliinde Gen Kalemler dergisi ve Yeni Lisan, Ziya Gkalp ve faaliyetleri ve nihayet Trk Yurdu dergisinin faaliyetleri olmak zere zetlemek mmkndr. Saydmz bu giriimler, esasen bandan beri 1908e kadar ou zaman, resm kurulularla desteklenmekle birlikte eserlerde yer alan mnferit tefekkrler ve teebbsler hlinde yrtlm olan abalarn sistemli ve programl ekle dntrlmesinden ibarettir. Bu yllara gelindiinde dil meselesi, Trk aydnlarnn kafasnda ve kaleminde sadeleme istikametinde geri dnlmez bir mecraya girmi durumdayd. lk olarak, Merutiyetin ilnnda hemen sonra 12 Kanunevvel 1324/1908de Necip Asm (Balhasanolu), Ahmet Mithat, Ahmet Hikmet (Mftolu), Ispartal smail Hakk, Rza Tevfik (Blkba), Bursal Tahir (Olgun), Fuat Kseraif, Velet elebi (zbudak), Emrullah, Agop Boyacyan (Darulfnn Riyaziyyat ubesi Mdr), Cell Sahir (Erozan) (Mlkiye Mektebi Mdr), Cell Korkmazof, Ferit, Musa (Harbiye Mektebi Rusa Muallimi), Yusuf (Akura) (Orenburgda Vakit Gazetesi Muhabiri) Yeni Gazete brosunda bir araya gelerek Trk Derneini kurdular. Dernein amac genel olarak, bilimsel ve kltrel dzeyde Trklk dnyasnn her trl meselesini ele alma idi. Balangta heyecanla ie giritikleri halde, daha sonra katlanlarla birlikte yelerin dil anlaylar ve siyas fikirler bakmndan tam bir dnce birlii iinde olmamalar yznden drt yla yakn bir zaman sonra Dernek dald. Dil anlaylarnda da aralarnda birlik olduu sylenemez. lerinde Tasfiyeci, Fesahati Sadelemeci Maddeler taraftar halinde olmak Dernein zere her dil anlayn hline benimseyen getirdikleri kimseler bulunmaktayd. Nizamnamesi prensiplerin

dokuzuncusu, Osmanl dili ilgili grlerini ve hedeflerini ihtiva ediyordu: Osmanl lisnnn Arab ve Faris lisnlarndan ettii istifde gayr- mnker bulunduundan ve Osmanl Trkesini bu muhterem lisnlardan tecrd etmek hibir Osmanlnn haylinden bile gemeyeceinden, Trk Dernei, Arab ve Faris kelimelerini btn Osmanllar tarafndan keml-i shletle anlalacak vechile yi

179

olmularndan intihb edecek ve binenaleyh mezkr Dernein yazaca eserlerde kullanaca lisn en sde Osmanl Trkesi olacaktr.86 Dernein bu dil anlayna Halit Ziya (Uaklgil) ve Sleyman Nazif tarafndan sert eletiriler yneltilmitir. Biraz nce daha geni olarak alntladmz yazsnda Halit Ziya Fakat lisn seviyye-i irfn- halka inmez, seviyye-i irfn- halk lisna ykseltilmeye allr87 diyerek dncesindeki temel farklln ortaya koyar. Sleyman Nazif ise Trk Derneinin siyas dncelerine ve bu erevede dil konusundaki hedeflerine iddetle kardr. Lisn sadeletirmek, bizi yedi asr geriye ve drt be bin nilametre uzaa atmaktr. Terkr ederim ki biz bugn Buharal deiliz ve olamayz. O mzyi iadeye almak mhlik bir irticadr (Yeni Tasvr-i Efkr, 12 Temmuz 1909, sy. 43).88 Dernein Trk dili iin asl hizmeti, kurulduktan sonra bir yl iinde ancak yedi say kabilmi olan Trk Dernei dergisi olmutur. Nizamnamelerindeki esaslar dorultusunda El-kitbu LugatitTrkiyye (bn Mhenn) ve Sarf- Tahll-i Lisn- Trk (Anton Tngr) adl eserleri yaymlamlardr. zellikle II. Merutiyetin balarndan itibaren fikirde Trkler ile tasfiyecilik yanllarnn dilde sadeleme konusunda yollarnn ayrldn ifade etmek mmkndr. Trklerin takip ettikleri anlay, dilde sadeleme almalarnda orta yolu temsil etmektedir. Fikren baka gruplara mensup olan pek ok sanat ve bilim adam, yenileme dnemi iinde sade dil taraftar gzkm, yazlarnda sade Trkeyi kullanmaya zen gstermilerdir. slmclk dncesine bal olan sade dil konusunda Trklerle ayn noktada bulumutur. Sade yazmak bizim iin asldr. Ne zaman bu asldan ayr dmsek, mutlaka muztar kalmzdr. Yalnz sadelikte cennetii beenmeyip umak, cehennemi brakp tamu diyecek kadar ileri gidecek deiliz.89 Bu dnemde daha nceki Servet-i Fnnculara benzer ekilde Fecr-i t topluluunun da sadelemeye kar olup kendi sanat anlaylarna bal bir dil kullandklarn belirtmek gerekmektedir. Bunlar en gzel biimde belki kendi devrinde Gen Kalemlerdeki (II. Cilt, nr. 1, 29 Mart 1327/11 Nisan 1911, s. 1-3) Yeni Lisan balkl yazsnn u satrlarnda mer Seyfettin deerlendirmitir: Bugnkler, yani Fecr-i t Bunlarn yegne meziyeti dnkler namn verdikleri eski Servet-i Fnn kmesinin mahiyetini, tamamiyle deilse bile, nispeten anlam olmalardr. Fakat henz kendileri de yeni bir ey yapmamlar. Ancak beenmedikleri dnklerin sun eserlerini sahife sahife tekrar etmilerdir. Dnkler en kullanlmayan kelimeleri eski kamus sahifeleri arasnda bularak bir muvaffakiyet imi gibi lisana katmaya alrlard, ki bugnkler yalnz bu mnasebetsizlii taklit etmediler. Bir ok siga hatalar bile greceksiniz.

180

Bu toplulua mensup olduu halde Refik Halitin sade dilli edeb nesrin gzel rneklerini verdiini zikretmek gerekir. Bu topluluun dnda olarak Halide Edip, Yakup Kadri sade dille yazmlar ve edeb nesrin nemli temsilcileri olmulardr. Yeni Lisan ve mer Seyfettin Trkenin yenileme serveni iinde phesiz en nemli yerlerden birisini mer Seyfettinin nclnde Selanikte karlan Gen Kalemler90 dergisinde 11 Nisan 1911deki saysndan itibaren (29 Mart 1327, II. Cilt, 1. say) Yeni Lisan bal altnda yaymlanan seri makalelerle91 sistemletirilmi olan yenileme-Trkeleme hareketi alr. Gen Kalemler dergisi Yeni Lisan yazlarnn yaymlanmaya balamasndan itibaren Yeni lisann tamimine hizmet eder st balyla kar. Dergi bundan nceki saylarnda da sade dile kar duyarldr. Kzm Nami imzasyla Trke mi Osmanlca m? balkl yazda (I. Cilt, no: 12)92 daha sonra ilenen fikirlerin bir hlss grlr. Aslnda bu dergi btnyle Yeni Lisan anlaynn ilm ve edeb tatbikat alan grnmndedir. Esas olarak dil konular ilenmekle beraber 27 say sren bu makalelerde genel kltrel konulara da temas edilmitir. Yeni Lisan bal gnmz basn anlayna gre bir nevi Tahrir Heyetinin yazmak istedii yazlar iin bir ba ke ad olarak dnlmtr. mer Seyfettin sade dil anlaynn bir program hlinde sistemletirilmesine nclk etmekten baka Trke iin bizatihi yazdklaryla da mmtaz bir yere sahiptir. 1884 ile 6 Mart 1920 tarihleri arasnda otuz alt yllk ksa mrne sdrd 138 hikye, 21 kk hikye, 7 tiyatro eseri, bazlar tamamlanamayan 7 roman, 1 masal, 71 adet iir, 81 adet makale, otuza yakn mensure ve siyasaktel gazete fkras ile Kalevela ve lyada bata olmak zere manzum mensur tercmeler93 onun Trk kltr tarihindeki yerini gstermeye yeterlidir. Bu kabark eser says ayn zamanda, sade lisann rnekleri olmak hasebiyle sade Trke iin de anlamldr. Yeni Lisan yazlar Gen Kalemler dergisinde kmaya baladktan itibaren bu hareket ok geni bir kitlenin ilgisini ekmi ve hsn kabulle karlanmtr. Daha sonra sade lisan anlayn benimsemi olmakla beraber Fuat Kprl ve Yakup Kadri yeni lisan hareketine itiraz etmiler, ancak bu itirazlar muhataplarnn azmini kamlamaktan baka bir sonu dourmamtr.94 Bunun en nemli sebebi, meseleyi tabi ortamndan uzaklatrmadan Trk Derneinin yapt gibi tasfiyecilik yanllna dmemi olmalardr. Yeni Lisan makalelerinin yedincisi, stanbulda yeni kacak olan Muhtl-Maarif mecmuas heyetine yaymlanmas ricasyla gnderilen ve iinde 14 maddelik bir ilm program ihtiva eden lyihann Gen Kalemlerde yaymlanan suretidir. Burada imdiye kadar ortaya konun grler zetlenmi, bundan sonrakiler de bu program erevesinde gtrlmeye gayret gsterilmitir. Tahrir Heyeti imzasyla ancak Ziya Gkalpin notunu tayan (II. Cilt, sy. 7, 27 Temmuz 1327/1909, s. 114) bu programn maddelerine geilmeden nce inasiden itibaren sadeleme almalarnn ok ksa bir

181

tarihesi verilmi, Yeni Lisan hareketinin imdiye kadar deiik ortamlarda grd ilgiden bahsedilmitir. Maddeleri rnekleri azaltarak u ekilde zetleyebiliriz: 1. Trke terkipler ve cemiler ihtiyaca tamamyla kf bulunduundan Arapa Acemce terkip ve cemiler kullanlmayacak. 2. Sadr- azam, eyhl-slm, Bb- l, r-y devlet, arz- hl, p-y daht gibi terkip bnyesinde bulunduu hlde manaca basit ve evld, talebe, amele, erbb, havdis, ahlk gibi cemi bnyesinde bulunduu hlde manaca mfret olan tabirler istimal olunabilecektir. 3. Baz stlhlarn mukabilleri olmak zere hurdebn, nkbn, bedbn, mvellidl-humza, mvellidl-m gibi Arapa ve Acemce mrekkep kelimeler istimal olunabilecektir. 4. Hayvnt, nebtt gibi cemiler hayvanlar, nebatlar manasnda kullanlmayacak zoologie, botanique ilimlerinin mukabilleri olarak kullanlacaktr. 5. lm-i rh, ilm-i ictim gibi tabirler Franszca mukabilleri gibi basit addolunacaktr. 6. Safr ile itikak bahisleri birbirinden tamamyla ayrlacak. tikaka mrekkep olan yukardaki 2, 3, 4, ve 5. maddelerdeki tabirler sarfa basit telakk olunacaktr. 7. tikaka terkip ve cemi bnyesinde bulunduu hlde sarfa basit ve mfret telakk olunan kelimeler lgat ve muhit kitaplarnda mstakil bir kelime vaziyetinde irae olunacak, eski lgat kitaplarnn mrekkebi basitte, cemiyi mfrette gstermek gibi kaideleri ilg edilecektir. 8. Yukarda tadat olunan ve ilm mefhumlarn yeni stlahlar olmak zere vcutlarna ihtiya bulunan terkip ve cemilerden maada tahlili mmkn ne kadar klieler var ise bozulacak yahut vcutlarna ihtiya yok ise katiyen terk olunacaktr. Sanat eseri, nazar noktas gibi tabirler eser-i sanat, nokta-i nazar tabirlerine mreccahtr. 9. Arapa ve Acemce terkiplerin tufeylisi olan Trke terkiplerde yaamasna imkn bulunmayan Arapa ve Acemce kelimeler artk istimal edilmeyecektir. 10. Arapa ve Acemce kelimelerin avamca temsil edilen ekilleri havasa muhafaza olunan asl ekillerine tercih edilecektir. 11. Trkede Arapa Acemce kaideler hakim olmayaca gibi Arapa, Acemce tecvitler de nzm olmayacaktr. Trkeye giren Arapa Acemce kelimeler Trkenin kaidelerine tamamyla tbi olaca gibi tedrc bir surette de Trkenin tecvidine tetabuk edecek, Trkenin husus hengiyle itilf peyda edecektir. 12. Arapa, Acemce kelimelere dahil yahut lhik olacak Arapa Acemce edatlar da mmknse Trke edatlarla deitirilecektir. 13. Terkiplerle ifade olunan manalar basit kelimelerle ifade olunmaya allacaktr.

182

14. Trk Derneinin ve sair tasfiyecilerin yaptklar gibi aatayca, Trkmenceye yahut Anadolu, Rumeli lehelerine mensup eski ve yeni kelimeler yeni lisanda istimal olunmayacaktr. Yeni lisan stanbulda tekellm edilen ve edeb lisanmzn stfasyla nezih ve necip bir mevki ihraz eden slp ve kelimeleri istimal edecek ve bu slp ve kelimeleri stanbul ivesinde mndemi bedete tevfkan daha ziyade gzelletirmeye alacaktr. Maddeler bittikten sonra da aklamalar devam etmektedir. Burada ise zetle esaslar ifade edilir: Herhangi bir dilin dilden olumasn kabul etmek ilm gereklerle badamaz, o halde Trke de tek bir dildir. Baka dillerden kelime alnabilir ama dil kaideleri alnamaz. Demokratik bir millette yalnz bir lisan olabilir ki o da ahalinin dilinden ibarettir. Ziya Gkalp ve Yeni Lisan Konusundaki Grleri Gerek mer Seyfettin ile birlikte Gen Kalemlerdeki edeb ve bilimsel yazlaryla gerekse baka gazete ve mecmualardaki yazlaryla, mstakil kitaplaryla Ziya Gkalp, Trklk idealini benimsemi, onu bir programa ve bir sisteme balam, sz ve fiiliyle nc dnrlerden birisi olmutur. Fikirleriyle kendinden sonraki nesilleri etkilemi olmas bu sebepledir. mer Seyfettinden farkl olarak, sadece dil konularyla ilgilenmekle yetinmemi, Trkl btn dnce sistemiyle her alanda, btn programlaryla ortaya atmak lzm geldiini savunmu ve bu yolda yrmtr.95 Esasen Gen Kalemlerdeki Yeni Lisan hareketinin balatlmasnda yeni bir ttihat ve Terakk yesi olarak onun fiil destei bulunmaktadr.96 Dil meselesi, Ziya Gkalpin sistemletirdii Trklk anlay iinde nemli yere sahiptir. ok nceleri kafasnda yer eden Trklk anlaynn ortaya konmasnda, Selanikte Ali Canip ve mer Seyfettinin nclnde kan Gen Kalemler dergisi Ziya Gkalp iin bir vesile tekil etmitir. Trklk ve yeni lisan meselesinde dncesini genel hatlaryla bir ereve hlinde izdii Turan manzumesinin Gen Kalemler dergisinde yaymlanmasyla Ziya Gkalp, imparatorluun fikr corafyasndaki yerini de alm oldu.97 Balkan Savann malubiyetle bitmesiyle yeniden kuvvetlenen milliyetilik/Trklk duygusu Osmanl aydnlarn da yeni araylara sevk etti. 1912 ylnda faaliyete geen Trk Oca bu hareketin merkezi olarak kuruldu. Ocak, daha ok bilimsel Trkln yayn organ grnmnde olan Trk Yurdu adnda bir dergi karmaya balad. Ayrca grlerini halka ulatrmak iin de Halka Doru (1913) ve Trk Sz (1914) adl dergileri kardlar. 1917 ylnda ttihat ve Terakknin desteiyle Ziya Gkalp ve arkadalar tarafndan karlan Yeni Mecmua ile birlikte bu yaynlar Trklk taraftarlarnn merkezi hlinde sade Trke ile mill edebiyat anlaynn ve milliyetilik fikirlerinin yaygnlamasnda nemli rol oynamlardr. Ziya Gkalpin Trk dili zerindeki grlerini fikir sistemindeki gelimelere paralel olarak safhada deerlendirmek mmkndr.98 Bunlar: 1. Trklerin bir kltr ideali etrafnda toplanmasn istedii Turanc gr. Bu idealini anakkale ve Lisan iirleriyle dile aktarmtr. Dil konusundaki grn z olarak bize veren Lisan

183

iiri (Yeni Hayat, 1918) sade dil isteinin tesinde, standart konuma ve yaz dilinin ne olmas gerektiini de ortaya koyar: Gzel dil Trke bize, Baka dil gece bize; stanbul konumas En saf, en ince bize. 2. Dilimizi anlam bakmndan adalatrmak, terimler bakmndan slmlatrmak isterken genel dildeki yabanc ek ve gramer kurallar bakmndan da Trkeletirme grndedir. Bu gr, Trklemek, slmlamak, Muasrlamak adl kitabnn dil anlayna uygundur.99 3. Dil konusundaki dncelerini gelitirdii ve prensipler hline getirdii Trkln Esaslar adl kitabndaki grleri.100 Trkln Esaslar kitabnda bir sosyolog ve ideolog dikkat ve bilinciyle kurmaya alt esaslar btn ynleriyle mill bir kltrn oluturulmasn salayacak, nesillerin fikr oluumlarna yn verecek ekicilikte temel prensiplerdir. Bu kitabnn Dilde Trklk blmnde yaz dili ile konuma dilini anlatt ksm Trkiyenin mill dili, stanbul Trkesidir cmlesiyle balar. Sade lisan anlayyla mill bir yaz dilinin oluturulmasnn prensiplerini aklad bu ksmlarda dil konusunda Trklerin Trklerin dildeki prensipleri fesahatilere ait dncelerin ztt olmakla beraber, tasfiyeci (ar Trkeci) adn alan dil devrimcilerinin grlerine de uygun deildir diyerek fesahatlar ile tasfiyecilerden ayrlan ynleri zerinde durur. Birok ynyle gnmzde de geerliliini ve nemini koruyan grlerini Dilde Trkln Prensipleri bal altnda 11 madde hlinde toplar: 1. Mill dilimizi vcuda getirmek iin, Osmanl dilini -hi yokmu gibi- bir tarafa atarak, Halk edebiyatna temel vazifesi gren Trk dilini aynyla kabul edip stanbul halknn ve bilhassa stanbul hanmlarnn konutuklar gibi yazmak. 2. Halk dilinde Trke mteradifi bulunan Arapa ve Farsa kelimeleri atmak, tamamyla mteradif olma yp kk nansa malik olanlar dilimizde muhafaza etmek. 3. Hal diline geip syleyi ve mana bakmndan galatt adn alan Arapa ve Farsa kelimelerin bozulmu ekillerini Trke saymak ve imlalarn da yeni syleyilerine uydurmak. 4. Yerlerine yeni kelimeler konulduu iin, fosil haline gelen eski kelimeleri diriltmemeye almak.

184

5. Yeni terimler aranaca zaman, ilkin halk dilindeki kelimeler arasndan aramak; bulunmad takdirde, Trkenin ilek edatlaryla ve ilek terkip ve ekim uslleriyle yeni kelimeler yaratmak; buna da imkn bulunmad surette, Arapa ve Farsa -terkipsiz olmak artyla- yeni kelimeler kabul etmek ve baz devirlerin ve mesleklerin husus hallerini gsteren kelimelerle, tekniklere ait let isimlerini yabanc dillerden aynen almak. 6. Trkede Arap ve Fars dillerinin kapitlayonlar ilga olunarak, bu iki dilin ne sigalar, ne edatlar, ne de terkipleri dilimize sokulmamak. 7. Trk halknn bildii ve kulland her kelime Trkedir, halk iin munis olan ve sun olmayan her kelime milldir. Bir milletin dili, kendisinin cansz kklerinden deil, canl tasarruflarndan kurulan canl, bir uzviyyettir. 8. stanbul Trkesinin fonetii, morfolojisi ve leksiki, yeni Trkenin temeli olduundan, baka Trk lehelerinden ne kelime, ne siga, ne edat, ne de terkip kaideleri alnamaz. Yalnz mukayese yoluyla Trkenin cmle yapsna ve husus tabirlerdeki ivesine nfuz iin, bu lehelerin derin bir surette tedkikine ihtiya vardr. 9. Trk medeniyetinin tarihine dair eserler yazldka, eski Trk messeselerinin isimleri olmak dolaysyla, ok eski Trke kelimeler yeni Trkeye girecektir. Fakat bunlar terim olarak kalacaklarndan, bunlarn hayata dnmesi, fosillerin dirilmesi mahiyetinde telakk olunmaldr. 10. Kelimeler, dellet ettikleri manalarn tarifleri deil, iretleridir. Kelimelerin manalar, kklerini bilmekle anlalmaz. 11. Yeni Trkenin, bu esaslar dahilinde, bir lgatiyle bir de grameri vcuda getirilmeli ve bu kitaplarda, yani yeni Trkeye girmi olan Arapa ve Farsa kelimelerin ve tabirlerin bnyelerine ve terkip tarzlarna ait bilgi, dilin fizyoloji ksmna deil, paleontoloji ve jeneoloji bahsi olan treme ksmna konulmaldr.101 Ziya Gkalp grld gibi, fesahatlara olduu gibi tasfiyecilere de kardr. Bu hliyle ortaya koyduu prensipler dorultusunda uygulanan dil anlay, Tanzimat Dneminden bu yana Trkiye Trkesi diline bir kpr vazifesi grmtr. Nihayet, btn bu abalarn hazrlad edeb ortamda yetien Yahya Kemal (Beyatl), Orhan Seyfi (Orhun), Halit Fahri (Ozansoy), Yusuf Ziya (Orta), Yusuf Ziya, Enis Behi (Koryrek), Faruk Nafiz (amlbel), kfe Nihal gibi airler, Read Nuri (Gntekin), Ruen Eref (naydn), Falih Rfk (Atay), Peyami Safa gibi nesir ustalar, sade dil anlaynn hizmetileri ve temsilcileri olarak Trkeyi Cumhuriyet dnemine tamlardr. Yaz ve Alfabe zerine Yaplan Tartmalar Genel Deerlendirme Alfabe, bir dilin seslerini karlayan ekillerin oluturduu sistemin addr.

185

Bizde

alfabe

deiikliini

hazrlayan

srete

yaplan

tartmalar

iki

ana

balkta

deerlendirilebilir. Bunlar: a. Batllama istei. b. Yaznn yetersizlii. Batllama, Osmanl devlet yaps ve Batdan esinlenerek kltrel messeselerde uygulamaya konan yeniliklerin de sebebi olmutur. zellikle Tanzimat Ferman sonrasnda grlen asker, idar alanlarda ve eitim konularnda gerekletirilen yeni dzenlemelerin arkasnda bu Batllama, dier bir deyile, adalama dncesi yatmaktadr. Arzulanan yenilikleri gerekletirecek elemanlarn yetitirilmesi maksadyla Londra, Paris, Viyana gibi ehirlere ihtiya duyulan alanlarda (asker, tp, ziraat vb.) ihtisas yapmalar iin renciler gnderilmitir. 1834-1838 yllar arasnda 26 asker renci, II. Abdulhamit Zamannda (1876-1909) 15 doktor, 24 subay ve bir hayli ziraati Avrupann deiik ehirlerine ihtisas iin gnderilmilerdir. 102 nce asker okullarda verilmeye balanan, meslek bilgilerin yannda yabanc dil eitimi, Trk insann yeni bir alfabeyle karlatrm, yabanc dilin Franszca olmas dolaysyla da bu alfabe Fransz alfabe sistemi olmutur. Bu yeni dnemde eitim kurumlarnda da yeni yaplanmaya gidilirken Osmanlca, Arapa ve Farsann yannda rdiyelerde (1849) ve idadilerde (1863) Franszca da resmen retilmeye balanmtr. Sultan Abdlazizin istei zerine Franszlarn yardmyla alan Galatasaray Sultansi (Mekteb-i Sultan), Franszca eitim yapacak ekilde programlanmt. Aznlklarn ve yabanclarn kurduklar okullara Trk ve Mslman ocuklarnn da gitmeleri103 Latin alfabesinin toplumun daha geni bir kesiminde tannmasna yol amt. Buralarda Rumca, Ermenice, branice anadilleri yannda Franszca, talyanca, ngilizce gibi zamann nemli saylan dilleri de retilmekteydi. Bu ecnebi topluluklar kendi dillerinde ve Rum, Ermeni harfleriyle mesel Anadolu gibi gazeteler karyorlar104, Akabi Hikyesi,105 Maukn Katl demeyen Kz,106 Nasreddin Hoca107 vb. kitaplar nerediyorlard. Geri Trkenin Latin alfabesiyle tanmas Codex Cumanicusa kadar uzanmaktadr. 17. asrdan itibaren artarak grlen ve Trk olmayanlara Trke retmek maksadyla yabanclarca telif edilmi olan gramer kitaplar, szlkler bulunmaktadr. Bunlarda temelde Latin harfleri kullanlm olmakla beraber sesleri karlayan harflerde deiiklikler grlmektedir. Baz sesler tek harfle, bazlar da birden fazla harf gruplaryla karlanmlardr. Bu ve benzeri ekillerde Batllama almalar iinde Osmanl toplumu, zellikle de aydn kesim Arap harfleri dnda baka alfabelerle de tanm durumdadr.

186

Trkenin zengin nl ve baz nsz seslerini aka gsterme imkn bulunmayan alfabe, bu dnemde Batyla olan ilikilerin artmas sonucu ortaya kan yeni terimlerin, isimlerin karlanmasnda iyice yetersiz kalm, slp, kelime kadrosu gibi dilin i yapsnda meydana gelen deiikliklere paralel olarak iml konusunda da dzensizlikler grlmeye balanmtr. Bu durum harflerin slah edilmesi ve daha sonra da deitirilmesi ynndeki almalara sebep olan amillerden birisi olmutur. Aslnda, siyas zemine sahip olan alfabe tartmalar ve deiiklii, slm dnyas iinde nce Sovyet Rusyann idaresi altndaki Trk topluluklarnda grlmtr108. Bugn ou birer mstakil devlet haline gelmi bulunan Trk topluluklar, balangta Rusyann zorlamasyla, Trkiyeden daha nce Latin alfabesine gemi durumdadrlar.109 Ancak bunlarn Latin harfleriyle birliktelikleri 19371947 yllar arasnda deiik tarihlerde Kril alfabesine geilerek son bulmutur. Kltrel bir deiim iin ok ksa bir zaman zarfnda gerekletirilen bu deiiklikte, Trkiyenin de Latin asll alfabeyi kabul etmesiyle Rusyann siyas maksadn bir bakma boa karm olmasnn pay byk olmutur. Yenileme Devrinde Tartmalar ve Yeni almalar Tanzimat sonrasnda nemle zerinde durulan konulardan birisi de eitim sisteminin elden geirilmesi, eitimin yaygnlatrlmas ve okuma yazmann kolaylatrlmas iin yaz sisteminin slah edilmesi olmutur. Bu konuyu ilk defa ele alan Ahmet Cevdet Paadr. Kavaid-i Osmaniyye (1851) adl gramer almasnda A. C. Paa, Trkede bulunup da mevcut alfabede karl olmayan seslerin belirtilmesi iin bir yol bulunmas gerektiini vurgulamtr. Bundan sonra Encmen-i Danite (1851) (bir eit akademi) harflerin slah iin bir karar alarak yaplmas gerekenler maddeler hlinde tespit edilmitir. Benzer hususlar, bunda on yl kadar sonra, Cemiyyet-i lmiyye-i Osmaniyyede 13 Zilkade 1278 (1 Mays 1862) tarihinde verdii konferansnda devrin ileri gelenlerinden Mnif Paa tarafndan da dile getirilmitir. Mnif Paa yine ayn konuda 20 Safer 1280 (27 Temmuz 1863) tarihinde bir konuma daha yapm, burada Ahundzdeden de bahsederek onun usl-i cedd diye adlandrd yeni iml tekliflerini deerlendirmi ve Paa burada hlbuki usl-i matlbe zere bulunan Avrupa yazlar bir ka ayda pek al taallm olunduuna ve mntehler ellerine aldklar yazmz siyak u sibak karinesiyle douru okuyabilseler bile ifadeleriyle Latin harflerine gndermede bulunur. Paa bu konudaki dncelerini Cemiyetin yayn organ olan Mecmua-i Fnn dergisinde (nr. 14, Safer 1280/Temmuz 1863, s. 70-74, 74-77) ml Meselesi bal altnda iki yaz hlinde yaymlamtr.110 Mnif Paa Avrupada grev yapt yllarda Bat medeniyetini yakndan inceleme frsat bulmu, Franszca, Almanca ve ngilizce gibi Avrupa dillerini bilen bir Trk aydndr. Cemiyetteki konferansnda ve daha sonraki almalarnda ortaya koyduu fikirlere baklrsa, Mnif Paa Avrupada grev yapt yllarda, gen Trk aydnlarn etkileyen Fransz sosyolou Constantin Franois Chasse-Boeuf Volneyden (1757-1820) etkilenmi gzkmektedir.111 Volney de, Dou toplumlarnn, bu arada da Trklerin cahilliinin ve geri kalmlnn en temel sebebi olarak Arap harflerinin kullanlmasn gstermitir. Dolaysyla Bat medeniyetine ulamann yolu bu alfabeyi terk

187

edip medeniyette ileri olan milletlerin alfabesini yani Latin alfabesini kabul etmekten geer iddiasnda bulunmutur. Mnif Paa, ak biimde ifade etmemekle beraber alfabe konusundaki fikirlerini bu temel zerine bina etmitir. Sz konusu konferansnda, bizde yazmann ve okumann olduka g renildiini, insanlarmzn mrlerinin aslnda bir vasta olan yazy skmekle getiini, bu yzden de eitimde arzulanan atlmn gerekletirilemediini uzun uzun anlattktan sonra u ifadelere de yer vermektedir: Avrupallarn yazlarnda mkilt- mezkre olmad misill usul-i talmi dahi mmkn mertebe teshil olunduundan alt yedi yanda ocuklar pekl okuyup yazmak renmekte ve zkr ve nisadan uak ve amele gruhuna varncaya kadar ifade-i merama muktedir olacak derecede kitabeti teshil ederler. Bu cmle ile beraber bizim yaznn bir subeti daha olup terbiye-i amme hakknda bunun dahi bir mahzur- kavi olduu derkrdr. Bizde be yz cins harfi bulan harf karakterleri yznden (halbuki Batda bu say otuz-krk civarndadr) kitap basmann bal bana bir mkiltl i olduu belirtildikten sonra, ilim ve fennin nndeki bu engelin kaldrlmas iin iki yol gsterir: a. Harflere hareke ve iaret koymak b. Kelimeleri, harfleri bititirmeden (huruf- munkata veya huruf- munfasla ile) yazmak. Okunmay ve renmeyi kolaylatrc bir yol olmakla birlikte, matbuat sisteminde harflere hareke ve iaret koymak, zorlua zorluk katmaktan baka bir ey deildir. kinci yol, yani harfleri ayr ayr yazmak usul ise, aka ifade edilmese de, bir ynyle aslnda Latin harflerini artran bir tekliftir. M. Paa, Avrupallarn yazlarn sitayile rnek verirken buna da iaret etmi olmaktadr. Malum olduu zere bu ayr ayr yazma usul daha sonra Enver Paa tarafndan tatbik edilmeye allm ancak, sistem Arap harflerinin karakterine ters dtnden genel kabul grmemitir. Volneyin dncesini destekleyen bir baka kii de Mirza Fethali Ahundzadedir. O da slm dnyasndaki geri kalmln tek sebebini okur yazar saysnn azlnda grm, bu azln sebebi olarak da kullanlan Arap harflerini gstermitir.112 Ahundzade, Mnif Paann konferansndan ksa bir zaman sonra (on drt ay sonra) Tiflisten stanbula gelerek (1863) konuyla ilgili tasarsn Sadrazam Keecizade Fuat Paaya (1815-1869) vermi, Paa da bunu mzakere edilmek zere Cemiyet-i lmiyye-i Osmaniyyeye gndermitir. Burada esas olarak Arap harflerinin noktalarnn kaldrlmas ve yerine baka iaretlerin kullanlmas nerilmekteydi. Bu teklifler mecliste grldkten sonra, harf slah ve deiiklii esas olarak uygun bulunmakla beraber uygulamada douraca zorluklar sebebiyle kabul grmemitir.

188

Namk Kemal alfabe ve iml konularnda devrinin anlayna gre daha ilm yaklamlarda bulunur ve alfabenin deitirilmesini isteyenlere kar politik amalar tamayan nitelikli cevaplar verir.113 Mnif Paa, Ahundzade ve Melkom Hann iml ve alfabe ile ilgili tekliflerine Namk Kemal Londradan Hrriyet gazetesindeki yazsnda (23 Austos 1286/1869, sy. 69)114 cevap verir. Burada imldaki zorluk kabul edilmekle beraber harfler deiirse alt asrdan bu yana yazlan kitaplardan yararlanma imkn kalmayaca ve yenisinin de renilmesi iin zahmet ekilecei vurgulanmaktadr. Ksaca alfabe sisteminin deitirilmesi fikrinde olmadn ifade eder.115 Baz aydnlarn ileri srd, mevcut alfabenin Osmanl toplumunun geri kalmasna yol aan bir sebep olarak gsterilmesini de abes bulur. Ona gre, imls en kark bir milletin bir ferdiyle en kolay imlya sahip bir milletin ferdi arasnda okuma yazmay renme asndan bir fark yoktur. Terakk gazetesi yazar Hayreddin Marif-i Ummiyye balkl yazsnda (Terakk, 21 Rabilahr 1286/31 Temmuz 1869) maarif konusun harflerden ayr dnlemeyeceini, bunun Kuran harfleri olduu iin nazik bir konu olduunu, uzun zamandr kullanlan bu harfleri Trklerin brakmak istemeyeceklerini, Kuran ancak bu harfler dier deitirilmedike alanlar iin Osmanl daha kolay toplumunun bir usuln ilerleyemeyeceini, harflerinin braklp

bulunabileceini, deitirilemezse dahi daha basit retilebilir bir ekle sokulmasnn da yeterli olabileceini ifade eder. Bu grlere r-y Devlet yesi olan Ebuzziya Tevfik ayn gazetede say sren yazlarnda karlk verir. Bunlar zetle yledir: 116 a. Toplumun eitim retimde geri kalmasnn sebebi harfler deil retim sistemidir. Frenklerin ileri gitmeleri de eitim sistemlerinin dzgn olmasndandr. b. Aslnda btn dnyay aydnlatan bilgi nn kayna, kullandmz harflerle

oluturduumuz kltrmzdr. c. Harflerin deimesi insanmz imdiye kadar yazlan kitaplardan mahrum brakr. Bin yllk eserleri yeni yazya aktarmak gerekir ki bunun da imkn yoktur. Kuran iin baka, teki bilimler iin baka harf kullanlrsa bu, bir dili beceremeyen adama iki dil retmeye kalkmak gibi olur. Bundan sonra, tartmalar eitli aralklarla ve eitli dozlarda hep srp gitmitir. Harf inklbna kadar devam eden tartmalarn taraflarn ve fikirlerini teker teker sayp deerlendirmek bu yaz erevesinde mmkn deildir. Ancak unu belirtelim ki II. Merutiyete (1908) kadar tartmalardaki hakim olan fikir, harflerin okuma ve yazmada karkla yol aan aksaklklarn giderecek ekilde slah edilmesi dncesi zerinde odaklamtr. Yabanc bir alfabenin (Latin, Latinslav, Ermeni) kullanlmasn teklif eden fikirler ise ikinci derecede kalmlardr. II. Merutiyetin ilnndan sonra oluan hrriyet ortam alfabe tartmalarn da hzlandrm, bu konuda makale ve eserler yaymlanmtr.117 Tartmalardaki fikr arlk ise kullanlmakta olan Arap asll alfabenin slah ve Ltin alfabesinin kabul edilip edilmemesi ynnde olmutur.118 Bandan beri alfabe konusundaki fikirleri kaba hatlaryla u eklide snflandrabiliriz: A. Mevcut alfabeyi kullanmaya devam etmek.

189

B. Arap alfabesini brakarak baka bir alfabe kullanmak. C. Arap ve Ltin alfabelerini kullanmayarak tamamen yeni ve modern bir alfabe oluturmak. Bu fikrin savunucusu: Dr. smail kr. Bunlardan farkl alfabe kullanmay teklif edenler deiik alfabeler nermilerdir: 1. slmiyetten nceki Trk yazlarndan birini, Gktrk veya Uygur yazsn kullanmak: Pek savunucusu olmayan bu fikir A. H. Mustafa adl birisi tarafndan teklif edilmitir.119 2. Ermeni harflerini kullanmak. Bu konuda A. Midhat Efendi Ermeni harflerinin zenginliinden sz etmi, alnp alnmamas hususunda bir fikir ortaya koymamtr. Bunu isteyen sadece Macid Paa olmutur. 3. Latin harflerini kabul etmek. Genellikle Batda eitim grm kimselerin ortaya koyduklar grtr. zellikle II. Merutiyetten sonra en ok benimsenmi fikir buydu. Savunucular: Hayreddin Bey, Hseyin Cahid (Yaln), Falih Rfk (Atay), brahim Necmi (Dilmen), Yakup Kadri (Karaomanolu), Yunus Nadi (Abalolu), Celal Nuri (leri), smet nn, kr Saraolu, Cenap ehabeddin, Mustafa ekip (Tun), Abdullah Cevdet, Dr. brahim Temo, Necip Asm (Yazksz), Mahmut Esat (Bozkurt), Ahmed Cevad (Emre), Hamdullah Suphi (Tanrver), Reid Galip, Mehmet Ali Ayn vb. Arap asll mevcut alfabeyi kullanmaya devam edelim diyenler de fikir birlii iinde deildirler: a. Harfleri olduu gibi yazmaya devam etmek gerektiini syleyenler: Necip Asm, Kazm Karabekir, brahim Alaeddin (Gvsa), Veled elebi (zbudak), Avram Galanti, Ali Ekrem (Bolayr), brahim Necmi (Dilmen), Halid Ziya (Uaklgil), Fuad Kprl, Zeki Velidi (Togan) vb. kimseler. b. Islh etmek gerektiini syleyenler: Bu da birka trl gerekletirilmelidir: 1. aret ve iml harfleri eklemek, harf almak veya atmak yoluyla dzeltmek. A. Cevdet Paa, smail Subhi, Yanyal Ali Rza, Hseyin Kazm Kadri, Msrl Mehmed Hasan Efendi, Ahmet Midhat Efendi; ayrca Veled elebi ve Avram Galanti bu fikri de savunmulardr. 2. Harfleri birletirmeden ayr yazmak. Bu dnceyi bizde ilk ortaya atan Mnif Efendidir (Paa). Dierleri: Yeniehirli Avni, Milasl Dr. smali Hakk, smail Hakk (Baltacolu), Cihangirli M. inasi, Celal Sahir, Ali Nusret ve Enver Paa.120 3. Avrupallar gibi soldan saa yazmak. Bu grn temsilcisi ise Hoca Tahsin Efendidir. 4. Harflerin karakterini deitirmek. Ahmet Hikmet, Celal Esad, Ali Kenan vb. Alfabe ve yaz konularndaki fikirler, genel olarak sz konusu ettiimiz bu anlaylar etrafnda ortaya konmu ve tartmalar daha ok Arap harflerinin devamn isteyenlerle bunlarn kaldrlarak Latin harflerinin kabul edilmesini savunanlar arasnda cereyan etmitir. Konu ile ilgili kitap ve makale

190

olarak pek ok aratrma ve inceleme yazs yaymlanm durumdadr. Gerektiinde bunlara baklabilir.121 Alfabe ve yaz konularnda, daha ok ilm ortamlarda yrtlen bu tartmalar bir taraftan devam ederken bu nemli konuda, Mustafa Kemal Atatrk de, daha genlik yllarnda lkesinin ve mensubu bulunduu cemiyetin kltrel gelecei ile ilgili planlar yapmaktayd. Harp Okulu yllarnda renciler arasnda milleti ve lkeyi ada lkeler seviyesine karmak iin programlar zerinde tartmalara katlyordu. u ifadeler bize onun bu konudaki tarzn gsterir: Eer ben size bu meseleyi ancak son senelerde dndm dersem, sakn inanmaynz. Ben ta ocukluumdan beri bu davay dnm bir adamm.122 Dou toplumlar karsnda Bat toplumlarnn gz kamatrc gelimilii, Atatrkn, dier alanlarda olduu gibi Ltin alfabesine ilgisinin artrmasnda da belli ki nemli rol oynamt. Daha 1907 ylnda, van Manolofa (Bulgar Trkolou) Trkiyenin gelecei hakkndaki fikirlerini aklarken yle sylemiti: Bir gn gelecek, hayal zannettiiniz btn bu inklplar baaracam. Mensup olduum millet bana inanacaktr. () Bu millet gerei grnce arkasndan tereddtsz yrr. Dava urunda lmesini bilir. Saltanat yklmaldr. () Din ve devlet birbirinden ayrlmal, dou medeniyetinden benliimizi syrarak bat medeniyetine aktarmalyz. Kadn ve erkek arasndaki farklar silinerek yeni bir sosyal nizam kurmalyz. Bat medeniyetine girebilmemize engel olan yazy atarak Latin kknden bir alfabe semeli, klk kyafetimize kadar her eyimizle Batllara uymalyz. Emin olunuz ki bunlarn hepsi bir gn olacaktr.123 Sofyada bulunduu srada (13 Mays 1914) stanbuldaki bir tandna124 Franszca125 ve Latin harfli Trke126 mektuplar yazmtr. 1916 ylnda kendisine gsterilen Gy. Nmethin Turkische grammatik adl kitabndaki127 Arap harfleriyle alnan paralarn Latin harfleriyle ve fakat Yunan alfabesine dayanan karlklarn grnce, Trke iin dnlen alfabenin byle harflerin zerine konan iaret klfetinden ve yabanc izlerden uzak olacan belirtmitir.128 Bu aklama, Atatrkn gelecekteki Trk alfabesinin zelliklerini daha bu yllarda dnmeye baladn gsteren nemli bir delildir. Yine 7-8 Temmuz 1919 gecesi Mazhar Mfit Beye yapmay planlad ilerle ilgili tutturduu ve gizli kalmasn istedii notta Latin harfleri kabul edilecek.129 diye de yazlmtr.

191

1922 ylnn Haziran aynda Halide Edip ile Adnan Beye Trkiyenin geleceinden, Batllamasndan bahsederken Latin harflerinin kabul edilmesinin mmkn olduundan da sz am, bunun iin sk tedbirler almak gerektiini sylemiti. Ve nihayet, alfabe tartmalarnn olgunlatn dnd hissedilen 1927 ylnda, bir vesileyle Trkiyede bulunan ve ksa zamanda Trke reneceini syleyen Amerikal Avukat Mr. Winne yle demitir: Arap harfleriyle Trkeyi renmeniz ok zordur. Bir yl daha bekleyiniz, gelecek yl yaz devrimi yapacak ve Latin harflerini getireceim. Onunla Trkeyi daha abuk ve kolayca renirsiniz.130 Atatrkn en ok zerinde durduu husus, halkn kabuln salamakt. Biliyordu ki, halk iin yaplacak devrimler, yine halk tarafndan benimsenmedike sonusuz kalmaya mahkumdur. Bu hususu u ekilde ifade eder: Ben basit bir adamm, yani ben dndklerimi nce milletimin arzusunda, ihtiya ve iradesinde grmeyi art sayan ve bunu grdkten sonra ancak tatbiki ile kendimi mkellef bilen bir adamm.131 Yine bir baka konumasnda syledii u cmleler, onun devrimleri gerekletirirken toplumun sosyolojik yapsna verdii nemi ortaya koyan szlerdir: Tatbikat bir takm safhalara ayrmak ve vekayi ve hadisattan istifade ederek milletin hissiyat ve efkrn hazrlamak ve kademe kademe yryerek hedefe vasl olmaya almak lzm geliyordu.132 Devrimlerin gerek anlamda baarya ulamasnda bu tarz uygulamalarn byk rol olduunu grrz. Atatrk, toplumun her kesimini ilgilendiren harf devrimi konusunda da ayn yolu takip etmitir. zellikle Cumhuriyetin ilnndan sonra, bulunduu meclislerde harf meselesini gndeme getirmi, evresindekileri konuturmu, aydnlar arasnda tartlmasn salamtr. Ancak bu yllarda Trk aydnnn btnyle Latin alfabesine taraftar olduklar sylenemez. Mesel, 1926 ylnda Akam gazetesinin at Latin Harflerini Kabul Etmeli mi, Etmemeli mi? balkl ankete katlan 16 kiiden sadece kii olumlu cevap vermiti.133 Yine, I. zmir ktisat Kongresinde bir ii delege (zmirli Nazmi) ile iki arkada Latin harflerinin kabul edilmesini teklif eden bir nerge vermi, ancak bakan Kzm Karabekir Paa Latin harfleri slm birliini bozacak gerekesiyle bu nergeye kar kmt.134 1924 ylnda Maarif Vekletinin btesi grlrken kr Saraolu alfabe konusuna da deinmi, cehaletin en nemli sebebinin Arap yazs olduunu sylemiti.135 Hseyin Cahit (Yaln) ve Klzade Hakk (Klolu) Taninde bu dnceyi destekleyen yazlar yaymlamlard.

192

Ali Seydi, Cenap ehabeddin, Avram Galanti, Abdullah Battal Taymas, Halil Halid gibi nemli isimler deiik gazetelerde yaymladklar makalelerde kullanlmakta olan harflerin kalmasn istemekteydiler.136 Bunlardan Ali Seydi ve Avram Galantiyi alfabe konusundan baka dilin dier alanlarnda yaptklar almalaryla da yad etmek gerekir.137 tihad dergisi sahibi Abdullah Cevdet, Cumhuriyet sahibi ve ba yazar Yunus Nadi (Abalolu), Milliyet ve Hakimiyet-i Milliyye gazetelerinin ba yazar Falih Rfk (Atay), Tanin gazetesinin ba yazar Hseyin Cahit (Yaln) Latin harflerini savunanlarn nde gelenlerindendi.138 Atatrkn 1927den itibaren, zellikle harf konusuyla daha yakndan ilgilendiini

grmekteyiz.139 Yazl bir kayda rastlanmamakla beraber bunda, 1926da Bakde toplanan kongrede, Trk topluluklarnda Latin harflerinin kullanlmas kararnn km olmasnn rol olduu dnlebilir.140 Aslnda konuyla ilgili ilk resm teebbs, 26 Mart 1926da Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin Maarif Tekilatna ait kanunun grlmesi srasnda bir dil heyetinin kurulmasn teklif etmesi ve meclisin uygun bulmasyla gerekletirilmitir. ki gn sonra kendisine sorulan, Latin harflerinin kabul edilip edilmeyecei sorusuna Mustafa Necati Bey, bunun bir inceleme konusu ve hkmet meselesi olduunu bildirerek, devletin genel siyasetine uygun dt takdirde benimseneceini sylemiti. Maarif Vekleti bnyesinde kurulan bu zel heyet,141 baz almalarda bulunmusa da kabul edilebilecek zelliklerde bir alfabe hazrlayamamt. Yazar ve retmenlerle birlikte diplomat ve siyasetilerin de yer ald bir baka komisyon Mays 1928de kuruldu. Tatil iin stanbula gelen M. Kemal Paa, Maarif Vekili Mustafa Necatiyi stanbula ararak yeni harfleri seecek bir komisyonun kurulmasn emretmi ve yelerini de bizzat kendisi belirlemiti. M. Kemal Paann emriyle hazrlanan Latin harflerinin incelenmesi iin bir komisyonun kurulmasna izin verilmesi hakkndaki kanun metni 20 Mays 1928de Babakanla sunuldu ve gn sonra da onayland. Bylece yeni bir Dil Heyeti resmen kurulmu oldu.142 Heyet u hususta almalar yapacakt: 1. Bir alfabe projesi yapmak. 2. Bir gramer projesi yapmak. 3. Uygulama sistemini tartmak. Yaklak bir aylk tartmal toplantlardan sonra u n prensiplerde fikir birliine varld: 1. ift harf bulundurulmayacak. 2. Mill bir Trk alfabesi olacak. 3. Harflerin uluslararas deerleri deitirilmeyecek,

193

4. aretli harflere mmkn olduu kadar az yer verilecek. Esas alnacak Latin harflerinin hangi alfabe olmas hususunda da eitli grler ortaya kmt: 1. Fransz alfabesini esas almak. 2. Bugn eitli dillerde yazllar dikkate alnmadan ilk Latin alfabesini esas almak. 3. Btn alfabeleri bir araya getirerek Trkenin ihtiyalarna cevap verecek harfleri hepsinden semek. 4. Azerbaycan alfabesini dikkate almak.143 Bunlarn iinden 3. madde benimsendi ve buna gre Avrupada kullanlan btn alfabeler incelendi, yeni Trk alfabesi oluturuldu. 12 Temmuz 1928de Yeni Trk Alfabesi projesinin tamamland basn araclyla duyuruldu.144 Ardndan, Mustafa Kemal Paa, almalar daha yakndan takip etmek ve hzlandrmak iin komisyonu stanbula ard. Otuz alt gnlk almann ardndan hazrlanan krk bir sayfalk rapor Paaya takdim edildi. Raporda bu gnk harflerden baka q, w, x harfleri de bulunuyordu; ancak , , harflerine yer verilmemiti. 6 Austos 1928de Galatasaray Lisesinde Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin bakanlnda yaplan toplantda, Mustafa Kemal Paann iaretiyle alfabe yeniden ele alnd ve baz deiiklikler yaplarak Trkenin seslerini karlayabilecek duruma getirilmeye alld. Bu almalar esnasnda, Arapa ve Farsa kelimelerdeki sesleri karlamak zere konulan harflerin karlmasna karar verildi. almalara Atatrk bizzat nezaret etti, tekliflerde bulundu. Nihayet 4-5 Austos 1928 gecesi Dolmabaheden smet Paaya yazd mektupta Harflere son ekli vermek iin komisyon yeleriyle anlatn, teklif ettii ve deitirdii noktalarn komisyonca da uygun karlandn bildirmiti.145 Bylece hazrlklar tamamlanm, sra durumu kamuoyuna aklamaya gelmiti. Bunun iin de CHPnin 8-9 Austos gecesi Sarayburnunda dzenledii elence gzel bir frsatt.

194

Atatrk, elence ve gsterileri seyrederken eline ald katlara Latin harfleriyle bir eyler yazm, ardndan da memnuniyetini ortaya koyan bir konuma yapmtr. Sonra elindeki katlar Falih Rfkya vererek yksek sesle okumasn emretti:146 stanbul halknn bu geceki ictimana beni itirak ettirdiiniz iin ok teekkr ederim.Her zaman, her yerde olduu gibi, bu gece burada da halk ile kar karya geldiim anda, byk, azametli bir kuvvetin tesiri altnda kaldm duydum. Bu kuvvet nedir? Trk harflerinin, Trk ictima heyetini tekil eden yksek insanlarn, kalp menbalarndan ykselen hislerin, arzularn, heyecanlarn, kasdlerin bir noktada, bir hedefte, bir gayede birlemesidir. . Artk mazinin hatalarn kknden temizlemek zamanndayz. Hatalar tashih edeceiz. Hatalarn tashih olunmasnda btn vatandalarn faaliyetini isterim. En nihayet bir sene, iki sene iinde btn Trk heyet-i ictimaiyyesi yeni harfleri reneceklerdir. Milletimiz yazsyla, kafasyla, btn alem-i medeniyyetin yannda olduunu gsterecektir.147 Bylece aylar sren almalardan sonra, tasarlanan Trk alfabesi halka aklanm oldu. Dil Encmeni tarafndan tespit edilmi olan ve Dolmabahe toplantlarnda uygulamalar yaplan, 29 harfli Yeni Trk Alfabesi bir kanun tasars hlinde milletvekilinin imzasyla 31 Ekim 1928de meclis bakanlna verildi ve ertesi gn, yani 1 Kasm 1928 tarihinde kabul edildi, 3 Kasm 1928 gn de Resm Gazetede yaymlanarak resmen yrrle girdi. Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkndaki Kanun adn tayan 11 maddelik bu kanunun ilk maddesi yledir: Madde 1- imdiye kadar yazmak iin kullanlan Arap harfleri yerine Latin esasndan alnan ve merbut cetvelde ekilleri gsterilen harfler (Trk Harfleri) unvan ve hukuku ile kabul edilmitir. 1 Kasm 1928, Trkiye Trkleri iin basit bir alfabe deiikliinin tarihi deil, ayn zamanda, yaklak dokuz asrlk bir tarih devrenin kapanarak yeni bir devrin baladnn da tarihi olmutur. Sonu olarak diyebiliriz ki, Cumhuriyet devrimleri iinde ok nemli bir yere sahip olan harf devrimi, Trk toplumunda uzun bir sre tartldktan sonra belli usuller erevesinde gerekli hazrlklar yaplarak uygulanmasna geilen sistemli bir hareket zellii tamaktadr. Sonu

195

Yeni Trke, kinci Merutiyet sonras balayan, zellikle 1910dan itibaren yeni lisan hareketiyle balayan ve 1932ye kadar sren devredir. Bu devre, sadeleme hareketinin mdahalesiz, gnll bir gelime olarak sregeldii, sanatlarn ve dier ilgililerin abalarnda grlen tabi bir yenileme devresidir. Yeni Trke devresinde farkl grn bulunduunu belirtmek gerekir. Bunlar Fesahatlar olarak da bilinen Sleyman Nazif gibi eski ve ssl slba bal ediplerin yazmakta srar ettikleri Osmanlca, Trklerin temsil ettii ve Ziya Gkalpin sistemletirdii Trkelemi Trke anlayn esas alan sade lisan, nihayet Fuat Kseraifin ncln ettii Trkede yabanc unsur brakmayacaz, her eyi Trkeletireceiz. diyen tasfiyecilik akm. Bu anlay, Trklerin hakimiyeti altnda 1932 yllarna kadar devam etmitir. Bu yllardan sonra Trke, bir devlet adam olarak Atatrkn bizzat ilgisi ve mdahalesiyle Tasfiyecilik istikametinde gelimeye zorlanmtr. Yeni kurulan devlet dzeni iinde Millleme anlayna katk salamak iin kararl bir inklp olarak Atatrk de tasfiyecilik hareketini benimsemi ve bu ilgisi 1935 yllarna kadar devam etmitir. Kendisinin birtakm tecrbelerden sonra Dilde ve musikide inklp olmaz, anlald cmlesinde ifadesini bulan dili tabi gelime seyrine brakma dncesine ramen dilde tasfiyecilik anlay, uydurmaclk hareketi hlinde devam etmitir. Atatrkn lmnden sonra siyas bir kimlik de kazanm olan dilde tasfiyecilik anlayna, 1928deki harf inklbyla birlikte yeni Trkiyenin temel kltrel deiim hedeflerini gerekletirmekte vasta olma grevi de yklenmitir. 1 Bu hususta pek ok inceleme yaymlanmtr. Genel hususlar iin u almalar yararldr:

Agh Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, TDK Yaynlar, 3. bask, Ankara 1972, s. 24-67; Zeynep Korkmaz, Trk Dili zerine Aratrmalar, I-II, TDK yaynlar, Ankara 1995 (eserin iinde ilgili makaleler). 2 Zeynep Korkmaz, Anadolu Beylikleri Devrinde Trk Dili ve Karamanolu Mehmet Bey,

Trk Dili zerine Aratrmalar, I. cilt, s. 424-428. 3 Bu devrede Anadoluda yazlan Farsa eserler iin bkz.: Ahmet Ate, Hicr VI-VIII. (XII-

XIV) Yzyllarda Anadoluda Farsa Eserler, Trkiyat Mecmuas, c. 7-8, stanbul 1945, s. 123. 4 2001. 5 Osmanl mparatorluu snrlar iinde Trkenin yaylma alann ve durumunu etrafl Ak Paa, Garipnme I-II, tpkbasm, Yayna Hazrlayan: Kemal Yavuz, TDK yaynlar,

biimde konu edinen u eser faydaldr: Osmanl mparatorluunda Yaamak, editrler: Franois Georgeon, Paul Dumont, tercme: Maide Selen, letiim Yaynlar, stanbul 2000, s. 424 6 7 Agh Srr Levend, a.g.e., s. 22-23. Fahir z, Eski Trk Edebiyatnda Nesir I, stanbul 1964, V-XVII. Osmanl Trkesinin, sz

konusu edilen eit nesir rneklerini topluca bu eserde grmek mmkndr.

196

8 9

Recazde Mahmut Ekrem, Talm-i Edebiyat- Osmniyye, stanbul 1882. Bu devrede yetien ahslar ve deerlendirmesi iin bkz. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr

Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, 5. bask, stanbul 1982, s. 110-130. 10 Samim Kocagz, Tanzimatta Dil Hareketlerine Umum Bir Bak, Brhaneddin Matbaas,

stanbul 1943, s. 5-12 (Sait Paa, Gazeteci Lisn, stanbul 1327den naklen). 11 12 13 14 A.e., s. 7. A.e., s. 8-9 (Doktor Glib Ata, Tb Fakltesi, stanbul 1341, s. 1-3ten naklen). Osman evki Uluda, Tanzimat ve Hekimlik, Tanzimat, stanbul 1940. Hsrev Hatemi-Yeim Il, Bir Bilim Dili Mcadelesi ve Tanzimat, aret Yaynlar, stanbul

1989, s. 27. 15 Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim, Tbb limler, z Yaynclk, c. 2, s. 44-104; A.

Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, 6. basm, stanbul 2000, s. 206-227 (Cevat zginin eserinin 1. cildi Riyz limlere ayrlmtr). 16 shak bin Muradn Edviye-i Mfrede, Hac Paann Mntehab- ifa ve Teshil, irvanl

Mahmudun Kemaliyye adl eserleri sade dilli tp eserlerine rnektirler. Bkz. Cevat zgi, a.g.e. 17 18 19 Agh Srr Levend, a.g.e., s. 104-106. A.e., s. 81. Mnif Paann bu hususta yazd iki yaz ml Meselesi balklaryla 1863 ylnda

Mecmua-i Fnn dergisinin ayn saysnda (nr. 14, Temmuz 1863, s. 70-74, 74-77) arka arkaya yaymlanr. Daha sonra Harf Tartmalar blmnde tekrar zerinde durulacak bu yazda Paa hlbuki usl-i matlbe zere bulunan Avrupa yazlar bir ka ayda pek al taallm olunduuna ve mntehler ellerine aldklar yazmz siyak u sibak karinesiyle doru okuyabilseler bile diyerek Latin harflerine gndermede bulunur. 20 21 Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 180-181. Bergamal Kadri, Myessiretl-Ulm, yayna hazrlayan: Besim Atalay, TDK Yaynlar,

Ankara 1940. 22 Bu eserlerin listesi ve deerlendirmesi iin bkz. Agop Dilaar, Dil, Diller ve Dilcilik, TDK

yaynlar, Ankara 1968. 23 Beir G, Trkenin Anadili Olarak retimine Tarih Bir Bak, TDAY Belleten 1970,

Ankara 1989, s. 127.

197

24

lhan Erdem, Abdurrahman Fevzi Efendi ve Mikysul-Lisn Kstsul-Beyn simli Eseri,

Trk Dili, sy. 566, ubat 1999, s. 156-162. 25 Abdullah Ramiz Paa, Emsile-i Trkiyye, Yayna Hazrlayan: Emir hem dben, TDK

yaynlar, Ankara 1999. 26 Hlya Argunah, Kayserili Doktor Mehmet Rtnn Nuhbetl-Etfli, Kayseri ve Yresi

Kltr, Sanat ve Edebiyat Bilgi leni, Bildiriler I, Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi TDE Blm Yaynlar, Kayseri 2001, s. 65-72. 27 28 Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Alfa Yaynlar, stanbul 1999, s. 182. Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, s. 113. Bu konuda yazlm kraat

kitaplarnn listesi iin bkz. Subutay Hikmet Karahasanolu, Mektib-i ptidaiyyede Okutulan Krkbe Kraat Kitab, Mteferrika, Bahar 1995, sy. 5, s. 113-124. 29 Azmi Bey, Esm-i Trkiyyeyi Cmi lk Krat Kitab, Dersaadet, Mahmut Bey Matbaas,

1309 (1893), 32 s. 30 Mehmet Fuat Kprl, Mill Edebiyat Cereynnn lk Mbeirleri, Edebiyat

Aratrmalar, TTK. yaynlar, Ankara 1986, s. 313. 31 Mesel Ahmet Cevdet Paann Belgat-i Osmaniyye adl nemli eseri Hukuk rencileri

iin verilen derslerin hlsasdr ve Marif Nezretinin izniyle neredilmitir: Mekteb-i Hukk talebesine takrr olunan derslerin hulsasdr. Matbaa-i Osmaniyye, stanbul 1299 (1882). 32 33 34 35 36 37 mer Faruk Akn, inasi, slm Ansiklopedisi, MEB yaynlar. Hseyin Semen, inasi, TDK. Yaynlar, Ankara 1972, s. 26-38. Samim Kocagz, a.g.e., s. 15. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi I, s. 520. A.e., s. 513. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi II, Hazrlayanlar: Mehmet Kaplan vd., .. Edebiyat

Fakltesi yaynlar, stanbul 1978, s. 189-190. 38 39 40 41 Namk Kemal, Bahr- Dni Tercmesi, stanbul 1308 (1890). Mehmet Fuat Kprl, a.g.m., s. 306. Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 400. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi II, s. 45-49.

198

42 43

A.e., s. 50-74. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, 5. bask,

stanbul 1982, s. 455, 457. 44 Yeni Trk Edebiyat Antolojisi III, Yayna Hazrlayanlar: Mehmet Kaplan vd., . Edebiyat

Fakltesi Yaynlar, stanbul 1979, s. 70-74. 45 46 47 A.e., s. 71. A.e., s. 72. 1288/1871 ylnda Basiret gazetesinin deiik nshalarnda kan bu yazlardan rnekler

iin bkz. Agah Srr Levend, a.g.e., s. 122-129. 48 49 50 51 52 53 54 55 Agh Srr Levend, a.g.e., s. 129. Ahmet Mithat, Medrese-i Sleymaniyye Rehnm-y Muallimn, stanbul 1305. A.mlf., Tercman- Hakikat, 28 Haziran 1888, sy. 3007. Abdullah Uman, Ali Suvi, DA, c. 2, s. 447, st. 3. A.m, s. 446, st. 1. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi II, a.g.e., s. 506-524. A.e., s. 511. Ali Suvi bu yazsnda, dneminde canl bir mnakaa konusu olan Trk harflerinin slah

meselesine de temas eder. Fransz alfabesiyle karlatrma yaparak harflerin deitirilmesini savunanlara kar kar ancak slahna taraftardr. Bu konu zerinde Harf Deiiklii bahsinde durulacaktr. 56 57 58 59 60 61 62 Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 475. A.e., s. 497. Samim Kocagz, a.g.e., s. 26. Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 604-605. Muallim Naci, ntikd, Mahmut Bey Matbaas, Dersaadet, 1304, s. 90. A.e, s. 48. Yeni Trk Edebiyat Antolojisi I, s. 159.

199

63

Daha geni bilgi iin bkz.: Fevziye Abdullah Tansel, Ahmet Vefik Paa II, Belleten, c.

XXVIII, sy. 109, s. 134-135; mer Faruk Akn, Ahmed Vefik Paa, DA, c. 2, s. 150. 64 65 66 67 68 69 A.m., s. 150, st. 2. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, Trk Kltr Yayn, 5. bask, stanbul (t. siz), s. 8-10. Recazde Mahmut Ekrem, Talm-i Edebiyat- Osmniyye, stanbul 1882. Ziya Gkalp, a.g.e., s. 12. A.e., s. 10. mer Faruk Akn, Trk Dili Karsnda Trk Mnevveri, Kubbealt Neriyat, 2. bask,

stanbul 1988, s. 10-11. 70 71 Mehmet Fuat Kprl, a.g.m., s. 313. mer Faruk Akn, Hayt, Hizmetleri ve Eserleri ile emseddin Smi, Kms- Trk,

tpkbasm, Enderun Yaynevi, stanbul; A.mlf., emseddin Smi, A, MEB yaynlar. 72 73 26. 74 75 76 77 78 79 80 81 82 A.e., s. 120-124. A.e., s. 124. Srt- Mstakm, c. 4, nr. 92, 1326 (1909), s. 237-238. Agh Srr Levend, a.g.e., s. 219. A.e., s. 235-236. A.e., s. 305. A.e., s. 209. A.e., s. 212-216. Hseyin elik, Gen Kalemler Mecmuas zerinde Bir Aratrma, Yznc Yl niversitesi mer Faruk Akn, a.g.m. smail Parlatr, Tevfik Fikret Dil ve Edebiyat Yazlar, TDK. Yaynlar, Ankara 1993, s. 23-

Yaynlar, Van 1995, s. 129-131. 83 A.e., s. 130.

200

84 85 86 87 88

Agh Srr Levend, a.g.e., s. 264-270. A.e., s. 272-299. A.e., s. 301. A.e., s. 305. Agh Srr Levend, Trk Dilinde Sadeleme ve Gelime Evreleri, TDK. Yaynlar, 3. bask,

Ankara 1972, s. 306. 89 90 Sebilr-Red, c. 8-1, nr 183, 1327 (1912), s. 9-10. Yusuf Ziya ksz, Trkenin Sadeleme Tarihi-Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi,

(Doentlik Tezi), Atatrk niversitesi slm limler Fakltesi, Erzurum 1981 (Bask: TDK. Yaynlar, Ankara 1995); Hseyin elik, Gen Kalemler Dergisi. 91 simsiz kan bu ilk makale mer Seyfeddin, ikincisi ise Ziya Gkalp ve Ali Canip

tarafndan yazlmlardr. Bkz. Hseyin elik, a.g.e., s. 22, 38. Dierleri Gen Kalemler Tahrir Heyeti imzasyla kmlardr. 92 93 Gen Kalemler Dergisi, s. 39-40. Sadk Tural, mer Seyfeddinin Hayat ve Eserleri, Doumunun 100. Ylnda mer

Seyfeddin, Marmara niversitesi Yaynlar, stanbul 1984, s. 9-39. 94 Zeynep Korkmaz, mer Seyfettin ve Yeni Lisan, Trk Dili zerine Aratrmalar, c. II,

TDK. Yaynlar, Ankara 1995, 66-73. (Yeni Lisan hareketine itiraz edenlerin fikirlerine bu yazda etraflca yer verilmitir. Bkz. s. 71-72). 95 96 Ziya Gkalp, a.g.e., s. 13. Ali Cnip, mer Seyfeddin (1884-1920) Haya, Karakteri, deali ve Eserlerinden

Nmneler, Remzi Kitabevi, stanbul 1947, s. 11. 97 98 Ziya Gkalp, a.g.e., a.y. Zeynep Korkmaz, Ziya Gkalpn Kltr Tarihimizdeki Yeri ve Trk Dili, Trk Dili zerine

Aratrmalar, 2. cilt, TDK yaynlar, Ankara 1995, s. 74-82. 99 Faruk Kadri Timurta, Dil Davas ve Ziya Gkalp, Makaleler, hazrlayan: Mustafa zkan,

TDK. Yaynlar, Ankara 1997, 278-304. 100 Zeynep Korkmaz, a.g.m., s. 78-79. 101 Ziya Gkalp, a.g.e., s. 125-126.

201

102 Rekin Ertem, Elifbeden Alfabeye Trkiyede Harf ve Yaz Meselesi, Dergah Yaynlar, stanbul 1991, s. 33. 103 Mesel Mir Fuad Paa (1835-1931) sekiz olunu Saint Josef Kolejinde okutmu, Hseyin Kazm Kadri, Halit Ziya Uaklgil gibi pek ok air ve yazar da byle yabanc okullarda renim grmlerdir. 104 Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 221. 105 Vartan Paa, a.g.e., Ermeni harfleriyle yaplan yaynlar zerine bir alma: Friedrich von Kraelitz-Greifenhorst, Ermeni Harfleriyle Trke Hakknda Aratrmalar, Kebike, sy. 4, eviren: Hakan T Karateke, stanbul 1996, s. 13-33 [Bu metinler zerine bir de dil almas yaplmtr: Rahime Demir, 19. Yzyl Ermeni Harfli Trke Metinlerde ekimli ekillerde Zaman, Grn ve Kiplik, Fatih niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (yksek lisans tezi), stanbul 2001, s. X-73]. 106 Kerovpe Limoncyan, Maukn Katl demeyen Kz, Dram (5 perde), Civelekyan Matbaas, Dersaadet 1887. [Bu eser yksek lisans almasna konu olmutur: Ebru Glpnar, Ermeni Harfli Trke Bir Dram (Maukn Katl demeyen Kz) zerine Metin ncelemesi, Fatih niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 2001]. 107 Sabri Koz, Ermeni Harfleriyle Trke Nasreddin Hoca, Mteferrika, sy. 2, stanbul 1994. 108 Bill N. imir, Azerbaycanda Trk Alfabesi Tarihe, TTK. Yaynlar, Ankara 1991. 109 Bak Kongresinde (26 ubat-6 Mart 1926) alnan kararlardan biri yledir: Badem ilm stlahlar iin Fars veya Arap lgatlari deil, mnhasran Avrupa tabirler istimal edilecektir. Bu maksatla, Trk cumhuriyetinde ilm stlahlarn tanzimi iin birer stlah encmeni tesis edilecektir. Halk gazetesi, 20 Mart 1926. nr. 111. Bu kongreye Trkiyeden Prof. Dr. M. Fuat Kprl ve stanbul Tp Fakltesi hocalarndan Hseyinzade Ali Bey katlm, Kprl Fuzuli ile ilgili bir tebli sunmutur. Dil oturumlarna katlan ise Ali Beydi. Geni bilgi iin bkz: Bill N. imir, a.g.e. s. 16-17. 110 Yeni Trk Edebiyat Antolojisi I, a.g.e., s. 201-206. 111 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1978, s. 259. 112 1869da, Namk Kemal ile alfabe tartmalarna katlan ve rann stanbul elisi olduu sylenen Melkom Han da benzer grleri ileri srmektedir. Eitim ve retimin bozukluu hususunda N. Kemal gibi dndn belirttikten sonra, alfabe konusunda da, slm lkelerindeki her trl fenaln sebebi olarak Arap harflerini gstermitir. Geni bilgi iin bkz.: Muhammet Erat, Trk Basnnda Alfabe Meselesi (1862-1918), Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, . . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1991, s. 32-49.

202

113 Fikret Turan, Tanzimat Dneminde Osmanl mls ve Alfabesi zerine Yaplan Tartmalar ve Namk Kemal, Namk Kemal Sempozyumu Bildirileri, D.A. Fen-Edebiyat Fakltesi Yaynlar, Gazimagusa 1998, s. 171-180. 114 Agh Srr Levend, a.g.e., s. 158.

115 Kazm Yeti, Namk Kemalin Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlar, Edebiyat Fakltesi Basmevi, stanbul 1989, s. 31. 116 Agh Srr Levend, a.g.e., s. 158-159. 117 Doktor Milasl smail Hakk Beyin grleri istikametinde 22 Kanunisani 1327 (4 ubat 1911) tarihinde kurulmu olan Tamm-i Marif ve Islh- Hurf Cemiyeti hakknda bilgi ve tartmalar iin bkz.: Muhammet Erat, a.g.e., s. 76-124. 118 Bunda, krk yllk bocalama devresinden sonra Arnavutlarn 1908de Latin harflerini kabul etmeleri de elbette ki rol oynam, adeta bir rnek tekil etmitir. 119 Niyazi Berkes, a.g.e., s. 541. 120 Bu dnceyi savunan dardan kimseler ise unlar: Mirza Fethali Ahundzade, Melkon Han, N. Haritanof, mad Nogaybek, Abdurrahman Burnaolu, Abdullah Alpar, Hadi Maksudi, Mehmed dris, Alimcan eref, M. akir. 121 Agh Srr Levend, a.g.e., M. akir lktar, Atatrk ve Harf Devrimi, TDK. Yaynlar, 1991, 2. bask. Kitabn sonunda, harf devrimi zerine yazlm balca kitap ve makalelerin bir listesi de verilmitir. Bunlara ek olarak Rekin Ertem, a.g.e., Harf Devriminin 50. yl sempozyumu, TTK yaynlar, Ankara 1991 (Harf ve yaznn, harf devriminin eitli ynlerini ele alan 19 konuma metni). 122 Ahmet Cevad Emre, ki Neslin Tarihi, stanbul 1960, s. 316. 123 Arif Necip Kaskat (Manoloftan nakleden), Cumhuriyet, 19 Austos 1948. 124 Silah arkada Yzba mer Ltfi Beyin talyan asll dul ei Madam Corinne. 125 Bu mektup Fransz imlsyla yazlm. Milliyet, 21 kasm 1954-6 Aralk 1854. 126 Lord Kinross, Atatrk, stanbul 1978, s. 106. 127 Bu kitap, Osmanl ordusundaki Almanlar iin yazlm ve Agop Dilaar vastasyla Atatrke gsterilmiti. 128 Agop Dilaar, Alfabemizin 30. Yldnm, Trk Dili, c. 8, s. 83, 1958. 129 Mazhar Mfit Koer, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber I., Ankara 1966, s. 131.

203

130 Rekin Ertem, a.g.e., s. 178. 131 Ahmet Cevad Emre, ki Neslin Tarihi, stanbul 1960, s. 316. 132 Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, Ankara 1969, s. 42. 133 Trk Tarih Kurumunca Dzenlenen Yaz Devriminin 50. Yl sergisi, TTK, Ankara 1979. Lehinde: Dr. Abdullah Cevdet: Arap harfleri Trkenin gelimesine engel olmutur. On be sene evvel: Bu harfleri atmadka Trk iin gerek kurtulu yolu almayacaktr demitim. Aleyhinde: Hseyin Suat (Yaln) Latin harfleriyle okumakta mkilt ekeceiz, imdiki harflerimizle yazlm bir mektubu Latin harfleriyle yazmak ve okumak istersek hemen hemen misli vakit kaybedeceiz. Necip Asm (Yazksz): Taraftar deilim, nk otuz asrlk ktphanemize veda etmek gerekecek. Avram Galanti (Bodrumlu): imdiki harflerimizin kalmasnda siyas mecburiyet de vardr. Veled elebi (zbudak): Latince sesli ve sessiz harfler bizim dilimizi anlatmaya yeterli deildir. Halid Ziya Uaklgil: Memleketin resm ve ilm hayatnda Latin harflerinin yeri yoktur. 134 Kzm Karabekir Paa, gazetelere deme vererek bu konudaki dncelerini kamuoyuna aklad ve daha sonra bu grlerini Latin Harflerini Kabul Edemeyiz bal altnda Hakimiyet-i Milliyye (daha sonra da Ulus) gazetesinde (5 Mart 1923) yaymlad. 135 Sami N. zerdim, Yaz Devriminin yks, TDK. Yaynlar, 2. bask, Ankara 1978, s. 20. 136 Bunlar Latin Harflerini Kabul Edemeyiz (Kazm Karabekir Paa, 5 Mart 1923), Latin Hurufu Lisanmza Kabil-i Tatbik midir? (Ali Seydi, stanbul 1924), Arap Harfleri Terakkimize Mani Deildir (Avram Galanti, stanbul 1927) gibi adlarda mstakil kitaplar da yazmlardr. 137 Bu iki bilim adamnn eserlerinin listesi ve tantm iin bkz. Mustafa Uzun, Ali Seydi, DA, c. 2, s. 442-445; Albert Kalderon, Abraham Galante Bio-Bibliyografyas, Mteferrika, sy. 5, stanbul 1995, s. 43-58. 138 M. akir lktar, a.g.e., s. 56. 139 1927 sonbaharnda Belgrat Eliliinden Cumhurbakanl Genel Sekreterliine

geldiimde, Atatrk devlet ilerine ilveten, harf devrimi ile ilgili buldum. Ve doal olarak ben de resm grevimin dnda btn zamanm bu ie hasrettim. Atatrkn alma tarzn bilenler, Onun bir devrim konusunu ele alnca nasl zaman kavramn bir yana iterek, durup dinlenmeden, gece ve

204

gndz o konu ile uratn hatrlarlar. Hikmet Bayur, Cumhuriyet Devrinde Atatrkn nderliinde Harf Devrimi, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, TTK. Yaynlar, 1. bask, Ankara 1981, s. 75-78. 140 Hasan Eren, Yazda Birlik, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, TTK. Yaynlar, 1. bask 1981, s. 85-89. 141 Dil Heyeti, Harf Heyeti, Alfabe Heyeti (Encmeni) gibi eitli adlarla anlan bu komisyon, sonradan kurulan (12 Temmuz 1932) Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (sonradan Trk Dil Kurumu) ekirdei saylr. 142 Bu heyette u kimseler bulunuyordu: Bolu Mebusu Falih Rfk (Atay), Manisa Mebusu Yakup Kadri (Karaosmanolu), Afyon Mebusu Ruen Eref (naydn), .. Edebiyat Fakltesi Dil Krss retmeni Ragp Hulusi (zdem), ayn fakltenin eski dil retmeni Ahmet Cevat (Emre), Galatasaray Lisesi edebiyat retmeni Fazl Ahmet (Ayka), Hariciyeci brahim Grandi, Maarif Vekaleti Talim Terbiye Dairesi Reisi Mehmed Emin (Eriirgil), ayn dairenin yesi Mehmed hsan (Sungu). 143 Falih Rfk, Milliyet, 22. 9. 1928. (R. Ertem, s. 217). 144 Anadolu Ajans, Milliyet, 13. 7. 1928. Bu alfabeyi kesin alfabe zannedip Vakit gazetesi de yaymlamt. Milliyet, 17. 7. 1928. 145 Sadi Borak, Atatrkn zel Mektuplar, stanbul 1970, s. 170-171. 146 Afet nan, Ellinci Ylnda Trk Harf Devrimi, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, TTK Yaynlar, 1. bask, Ankara 1981, s. 79-83. 147 Nimet Unan Arsan, Atatrkn Sylev ve Demeleri, c. II, Ankara 1952, s. 253-256; Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul 1969, s. 442; M. German, Harf nklb, stanbul 1938, s. 23.

205

Yenileme Devri Trkesi zerine almalar / Yrd. Do. Dr. ahin Baranolu [s.131-138]
Adnan Menderes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Bu almada resmen 1839da, ancak gerekte ok nceden balam bulunan ve hlen yaamakta olduumuz yenileme devri Trkesi ele alnacaktr. 1. Dil Gstergelerden oluan dilde varlklar dnyasnn karl, szler dnyasdr. Varl alglay biimimiz olan szlerle geekleen dil ise, bir niteleme dzlemidir ve nitelemenin de en belirgin zellii izafiyettir. Bu izafiyet, dili kullanann dnyaya bakt pencerelerden kaynaklanr; gebe Trk iin sevgilinin mecaz dnyasndaki karl keklik veya suna iken, yerleik medeniyette servidir. te dili tanmak, bu izafiyet erevesinde tanmlanan insan tanmak demektir; yenileme dnemlerinde bu ama, szlerin armlarndaki deimeler sebebiyle imknszlk zelliine brnmektedir. Yunus Emre veya bir Budist Uygurun lleriyle Deli Dumrulun lleri arasndaki fark, dildeki niteleme ve mecazlatrmalarn ehresini deitirmektedir. Eski dnya dilciliinde varlk ile sz ayndr. Efltunun Aya ay demek, ayn ayln bozar. gibi cmleleriyle ara sra ynn deitirir gibi olsa da, dilcilik almalarnn bu zellii, Jacop Grimm (1785-1863) gibi dilciler tarafndan Hint-Avrupa Dilleri Ailesinin tespit edilmesine kadar pek deimemitir. XIX. asrda Ferdinand de Saussure tarafndan temelleri atlan yapsalc dil gr, varlk ile sz ayrmtr. Charles Morris, bu kavramlara gstergeyi de ekler ve bylece gsteren, gsterilen ve gstergeden ibaret olan mehur dil bilimi geni oluur. Bu genin Dou belgatindeki ad dellettir. Yunanca mide ars anlaml semion kknden gelen semiotics ise, gnmzn btn bilimleri kapsayan gsterge bilimidir. Bat ve Douda gzel ifadenin srlarnn aratrlmas amacyla doup son iki asrda bu ekilde gelien ve artk gsterge biliminin bir alt ubesi olarak deiik bilim dallar hlinde ele alnan dil biliminin gnmzdeki yaklamlarndan en nemlisi de, dilin bir insan retimi olduunu savunan ve dnmc retimsel dil bilimi olarak adlandrlan akmdr. Dnya dilciliinin tarih geliimi ksaca bu ekildedir: Varlk-sz aynl, sonra varlk-sz farkll ve en sonuncusu, dilin bir insan retimi olduu. Efltunun yukardaki ifadesi, sz ile varln bire bir rtmediinin asrlar ncesinden bilindiinin iaretidir. Bu sadece dilcilik bakmndan deil, teori zemininde de byledir. Aristotelesin grleriyle1 Fuzulnin Trke Divannn n szndeki ifadeleri yahut modern edebiyat teorileri ok farkl deildir. slmn ilk yllarnda pek ok Bat kayna Arapaya tercme edilmi ve daha sonra pek ok Dou kayna da, daha ok spanyadan Avrupaya yaylmtr. Mesel bni Sina ile Farabnin tz-ilinek anlaylarndaki farkllk,2 Yunan felsefesindeki ideler ve grntler dnyasnn

206

yorumlanmasndan baka bir ey deildir. Fark, dilciliin meselelerinde deil iki ayr kltrn terim kadrosu ile bak alarnda younlamaktadr. Yenileme devri dilcileri, Bat ve Dou dillerinden en az birkan bildikleri hlde, dnya dnce tarihinin dilleri dorudan etkileyen konularn, Trke asndan ok deiik mecralara srklemilerdir. Bu sebeple ou dil tartmas da, kelimelerin iml zellikleri veya alnma kelimelerin alndklar dil ile Trkedeki kullanmlarnda gzlenen anlam farkllklar gibi konulara ynelmitir. Bunda, Trkenin, Arapann ve Bat dillerinin her birinin ayr dil ailelerine mensup olmasnn da etkisi olmutur.3 Her eye ramen, ayn bilgileri iki ayr adresin referanslaryla veren yenileme devri eserlerindeki grler, hem teori hem gramer zemininde yol gsterici zelliktedir. 2. Trke 2.1. Yenileme Devri Altayistik almalar Altayistik, sz konusu dnemde, dilciliimizi besleyen ve Cumhuriyetin kltr temellerini oluturan balca faktrlerden biridir. Smerbank veya Etibank gibi adlardan Trk Dil Kurumuna ve zletirmecilik hareketine kadar pek ok gelime, 1893te Orhun Abidelerinin okunmasyla bambaka bir ekil alan Altayistik almalar erevesinde ekillenecek yeni bir mill hayatn kurulmas iindi. zellikle 1930lu yllardan sonra yurt d eitimi alm dilcilerin Trkiyedeki niversitelerde grevlendirilmesi gibi Atatrkn nderliindeki gayretler, bu amaca ynelikti.4 XIII. asrda Cveyn, Cihangada Orhun Abidelerinden bahseder. Yldrm Bayezite esir den Alman Hans Schiltbergerin 31 yllk esaret yllarn anlatt Trkler ve Tatarlar Arasnda (13941427) Altayistik biliminin ilk eseri olarak bilinmektedir.5 Bu eser ve benzerlerindeki tespitler, tabi ki modern metotlarla varlan sonular deil, sz konusu blge halklarnn benzer dilleri konutuu eklindeki deerlendirmelerdir. Byle deerlendirmeleri kendi edeb rnlerimizde de ok erken zamanlarda grmek mmkndr. Sheyl Nevbahrdaki Ki Tat u Mogal ide b u 6 msranda Mool, her eye ramen yabancdan ayr saylarak Altayistik biliminin sonular sezdirilmektedir. XIX. asrda younlaan Altayistik almalar, sz konusu bilgilerin ilm olarak ispatlanmas gayretleridir. W. Schoot, 1836da Altay dillerini ilk kez mukayeseli olarak iledii Tatar Dilleri zerine Bir Denemeyi ve 1843te de uva dili zerine hazrlad doktora tezini tamamlar. Bu almalaryla Schoot, Boppun Hint-Avrupa dilcilii iin yaptn, Altayistik iin yapar; rotatizm ve lambatizm gibi ses denkliklerini o kurmutur. Bu denkliklerin kurulmasyla Ural-Altay Dilleri Ailesi, daha o zaman ekillenmiti. XX. yzyla girerken, Hint-Avrupa merkezli dnya dilciliinin ileri srd, akraba olan diller arasnda mutlaka bulunmas gerekli artlar7 yznden, Altayistiki kurmak amal almalar, deta

207

kurulamayacann belgesi sayld. Bu dillerin coraf nedenlerle mi benzetikleri veya alt katman-st katman ilikilerinin mi etkili olduu, yoksa bu benzerliin bir alnt meselesi mi olduu, hatta tam bir tesadf ile mi kar karya bulunulduu yllarca tartld.8 Hlbuki, bu diller arasndaki ses denklikleri, u iki gerei oktan ortaya koymutu: lki, diller arasndaki en zor alntnn yap alnts olmas ve bu yzden dillerde yap alntlarnn nadir grlmesidir. Trkede alnt cmle, sadece kili birleik cmledir ve kelimeyi aan alntlar, du almak ya da Otel Keml gibi, dil yanl saylan birka yapdr; sz konusu dillerde ise, ortak kelime az da olsa yap ayndr. kincisi ise, alnt kelimelerdir. Dilin kendi kelimeleriyle alntlar arasndaki fark, alntlarn ses deiimine kapal olmalardr. Eer Ural-Altaya mensup dillerdeki ortak kelimeler alnt olsayd, bulunduklar dillerde donmu olmalar gerekirdi. Hlbuki bu dillerde, rotatizm gibi ses denklikleri kelimelerden baka eklerde de grlr.9 XX. asrn banda Ural-Altay Dilleri Ailesi kurulmuken10 bu yzyl, gereksiz tartmalarla gemitir. Ali Karamanlolu, bu konuda unlar syler: Trk dili, deiik grlere ramen, bugn dnya dilleri arasnda genellikle Ural-Altay ailesine bal bir dil saylr. Ancak bu balant mesel bir Hint-Avrupa dilleri arasndaki kadar kesin deildir ve son aratrmalarda bile aksi iddia edilebilmektedir. Bu mesele, milletimizin asl hakkndaki nazariyeler ile de yakndan ilgilidir.11 Yenileme devri dilciliimizde geni olarak ancak PIAC (Permanent International Altaistic Conference) gibi tekiltlarn etkinlikleriyle gndeme gelen Altayistik meselesi, lkemizde, bu konuda eserler veren Reit Rahmeti Arat, Ahmet Temir, Tuncer Glensoy, Sabit Payl veya Altay Dilleri Teorisi (stanbul l983) adl iddial eserin sahibi olan Osman Nedim Tuna gibi bilim adamlarmzn gayretlerine ramen lks saylm gibidir. Alfabe, iml, terimler, dile dair kurumlarn yaatlmasnda ortaya kan gr farkllklar, dilciliimizde bu konuyu ikinci plna itmitir. 2.2. Yenileme Devri Trke almalar Altayistik ncesinde dnyann eitli yerlerinde yaplan Trke almalar, yenileme devri dilciliimiz iin nemlidir. 1533te talyada Filippo Argentinin Trkenin kurallarn inceledii eseri, Alman Hieronymus Megiserin 1612de yaymlad Trke gramer, 1670te ngilterede W. Seamannn yazd Trke gramer, 1680de Francois M. Meninskinin yaymlad szlk12 ve 1787de G. B. Todorininin Trk edebiyat, dilimiz zerine yaplan almalardan ilk akla gelenlerdir. 1709 Poltava Savanda Ruslara esir den Strahlenbergin Avrupa ve Asyann Kuzey ve Dou Ksm (1730) adl almas, yine ayn yzylda P. S. Pallasn aratrma gezileri ve ondan sonra Sandor Cosomann Macar kimliini aratrmak iin gerekletirdii Asya gezileriyle balayan almalar ise, Altayistik biliminin gelimesi bakmndan nemlidir. 1723te kurulan Dou Yksek Enstits (talya), 1807de Ruslarca kurulan niversite (Kazan), 1887deki Dou Dilleri Semineri (Berlin) bata olmak zere dnyann eitli ehirlerinde, yzyllardr Trke almalar yaplmaktadr.

208

Avrupada XIV. yzylda balayp yenileme dneminde Fransada bir bilim olarak yeniden ekillenen Trkolojiye dair slmiyet ncesindeki dil yadigrlarmz, sistemli birer alma rnei deil, eitli konularda aklamalarn yer ald rnlerdir.13 Bir Trk tarafndan yazlm ilk Trkoloji eseri olarak bilinen Dvn Lugtit-Trk, zellikle XIII-XIV. yzyllarda Msr Kpakas zerine yaplan almalar,14 XIV. yzyl eserlerinden Codex Cumanicus, Ali ir Nevaynin Muhkemetl-Lugateyn (1500) ve Bergamal Kadrinin Myessiretl-Ulm (1510) adl eserleri, dil tarihimizin nemli kaynaklardr. Bunlardan baka, Trkeciliin bir edeb hareket olarak ortaya kt Trk-i Basit akm airleri ile Nefde de rneklerini grdmz Sebk-i Hind ve Nedimle zdeleen Mahallleme de Trke asndan nemli admlardr. Nefnin Ne Hafzm ne Muhteem! eklindeki ran airlerine kar z gvenini ortaya koyan tavr olmasa, Nedim, stanbul iin Bir sengine yek-pre Acem mlk feddr diyemezdi. Tpk bilim gibi, dil hareketleri de bir st ste koyma iidir. Kald ki Nefnin ap, modern iirimizin temellerini atmakla snrl olmayp, teori zemininde de dikkate deerdir: Ne bilir kadrimi erbb- man v beyn/Szm rif-i billh eder ancak takdr Tanzimat Dnemine gelince, Osmanl medreselerinde belgat eitimi uzun sre Arapa belgat kitaplar ya da onlarn tercmeleri ile verilmitir. Telhis, Mutavvel ve Muhtasar bunlarn ilk akla gelenleridir. Trkede telif belgat almalar ancak XIX. asrda grlmee balar. Bu gayretler de, en azndan metot olarak eski belgat kitaplarnn izgisinde olmutur.15 Abdurrahman Fevzi Efendi, yenileme devrinin ilk eseri olan Mikysl-Lisn Kstsl-Beyn 1847de yazar.16 Daha sonraki nemli almalar unlardr: Ahmed Cevded Paa (Medhal-i Kavid 1851, Kavid-i Trkiyye 1875, Belgat-i Osmniyye 1881, Tertb-i Cedd Kavid-i Osmniyye 1885), Sleyman Paa (Mebnil-n 2 cilt 1871-1872, lm-i Sarf- Trk-1875), Abdurrahman Sreyy (Miznl-Belga 1885, Sefne-i Belgat 1887, Tahll-i Hall-i Talikt 1889, Talikt- Belgat-i Osmniyye 1889, Tahll-i Hal 1889),17 Selm Sbit (Miyrl-Kelm 1870), Ahmed Vefik Paa (Lehe-i Osmn 1876), Sait Paa (Mznl-Edeb 1887), Muallim Nci (Istlht- Edebiyye 1890), Czim (Belgat 1886), Ali Nazma (Muhtasar Lisn- Osmn 1884, Muhtra-y Belgat 1890), Ahmed Hamdi (Belgat-i Lisn- Osmn 1876), smil Ankarav (Mifthl-Belga ve Msbhul-Fesha 1867). Bunlarn yannda Recaizde Mahmd Ekremin Talm-i Edebiyt (1882) ve Menemenlizde Thirin Osmanl Edebiyt (1892), Hlid Ziy Uaklgilin Kavid-i Lisn- Trk gibi eserleri ile Mehmed Salh (Kms- Osmn, 1897-1906), Muallim Nc (Lugat- Naci-1902), emseddin Sm (Kms- Trk-1901) ve Hseyin Kzm Kadri (Trk Lugat, 1927-1928-1943-1945) gibi szlklerimiz de yenileme devrinin nemli dilcileri arasndadr.18 Yenileme devrinin pek ok eseri de, varl bilindii hlde ele gememi durumdadr. Tpk Kagarl Mahmdun Dvn Lugtit-Trkte hazrladn belirttii Kitbu Cevhirn-Nahv fi LugtitTrk adl eseri gibi, Mznl-Belgann Dbcesinde haber verilen Mznl-Hitbeye de kaynaklarda rastlanamamaktadr.19

209

Bu konudaki kaynaklar sralarken, Namk Kemalin Lisn- Osmnnin Edebiyt Hakknda Baz Mlhazat mildir (Tasvr-i Efkr, nr. 416, 16 Rebilhir 1283) ve Ziya Paann iir ve n (Hrriyet Gazetesi, nr. 2, Cemziyelevvel 1285) gibi makaleleri bata olmak zere, gerek devrin gazeteleri gerekse neredilen kitaplar vastasyla, uzun sreli dil tartmalar yapldn belirtelim. Trkiyede Batllamann yeni alan okullarla balad bilinir. te bu tartmalarn rn olan ilk Trke belgat kitaplar, Trk dilinin kurallarn belirlemek ve onu bir dzen dahilinde ele alp incelemek, yani Trkenin belgatini oluturmak amacyla yazlm ders kitaplardr. Agh Srr Levendin Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri ve Zeynep Korkmazn Atatrk ve Trk Dili Belgeler adl eserlerinde geni bir ekilde ele alnm olan sz konusu dnem dilciliimizin Cumhuriyetten sonraki blm, Atatrkn nderliinde 1932ye kadar Dil Encmeni vastasyla srdrlmtr. Fuad Kprlnn 1928de Bakye gnderilii ve Ltin harflerinin kabul, 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyetinin kurulmas, Atatrkn bu konuya verdii nemin gstergeleridir.20 26 Eyll 1932de, Dolmabahe Saraynda, 12 Temmuz 1932de kurulan Trk Dili Tetkik Cemiyetinin ilk kurultay toplanmtr. Kurultayn toplanma gn olan 26 Eyll, Dil Bayram olarak kutlanmaktadr.21 Kurumun ad, 1934teki kurultayda Trk Dili Aratrma Kurumu olur ve bu kurultayda, Gne Dil Teorisi tartlmtr. Kurum, 1936daki nc kurultayda, Trk Dil Kurumu adn alr. Drdnc kurultay 1942de ve beincisi de 1945te toplanr. 1948de stanbul Muallimler Birlii, Dil Kongresi dzenler ve byk tartmalar yaplr. Altnc dil kurultay 1949da olur ve 1951deki olaanst kurultayda Mill Eitim Bakan, Kurum Bakanlndan uzaklatrlr. Yaayan Trkeciler ve zletirmeciler olarak ikiye ayrlan dilciler arasndaki kelimeler zerinde younlaan tartmalar22 1980li yllara kadar srer. 1983te Trk Dil Kurumu, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumunun iine alnmtr. Bu yeni yaplanmay benimsemeyen dilcilerimiz tarafndan, Dil Dernei kurulmutur. Bunca alma ve kutlanan bayramlarla beraber ayrlmalarn da yaand yenileeme devri dilciliimizin nemle zerinde durulmas gereken bir konusu da, Trke kavgalarnn besledii ve bugn adna kirlenme, yozlama gibi doru olmayan adlar verilen dil yanllardr. SSnin nemli soru kaynaklarndan biri hline gelen sz konusu dil durumumuzun sebeplerini zetle yle snflandrabiliriz: Kelime ve szlerin anlamlarn bilmemek (Sanki Ramazan, nefs-i mdafa ay deil de sefa ay! Crm kadar yer yakar! sahil kenarnda, nans fark); gereksiz sz katma (szlk kitab); Trkede bulunmayan seslerin kullanm23 (sanat, wuaww); kelime gruplarnn yanl kurulmas (ocuk kazak 500 bin, yl bundan nce, soru 5, sayfa 8); cmlelerin yanl kurulmas (Ben ona canm gibi bakar, sever, korurum.); iml farkllklar (n ek, n sz, sz konusu, uluslar aras, entelektel, lboratuvar, dokman; Atatrk sevmek, onun24/Onun25 yolundan gitmektir); iml yanllklar (Svlarn hacim ls birimi litredir. Ksaca lt biiminde gsterilir.);26 Trkeletirme adna yaplan genellemeler (belgat rhetoric ve fesahat eloquence iin uz dilliklik; Meleke faculty ve kabiliyet ability yerine yetenek; doru reel ve hakikat verite yerine gerek); yabanc kelime hevesi (consenss, hiper tansiyon vs.).

210

Anaokullarnda yabanc dil retilmesinin tartld, ilkretimde x, q, w harflerinin retildii, alfabemize yeni harflerin eklenmesinin dnld bu gnlerde, TBMMde iki yasa tasars vardr: lki belediyelere yabanc adl i yerlerine daha ok vergi uygulama yetkisinin verilmesi, dieri de Trkiyedeki eitim kurumlarnda eitim dilinin Trke olmas hakkndadr. Bu iml ve Trkenin korunmas abalar dnda Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi ve Trk Dnyas Dil ve Edebiyatlar Dergisi gibi sreli yaynlar vardr. Yine TDK tarafndan, Trkiye Trkesinin Tarihsel Szl gibi projeler, Trk ivelerinin karlatrmal gramerlerinin hazrlanmas, Trk dilinin bugnk meseleleri ile ilgili toplantlar dzenlenmesi ve bu toplantlardaki grmelerin yaymlanmas, Trkeye emek vermi insanlarn adna yarmalar dzenlenmesi, internet vastasyla geni kitlelere ulalmas, zellikle son yllarda hz kazanan Trk dilinin tarih metinlerinin yaymlanmas, hemen akla gelen almalar olarak sralanabilir. lki 1945te yaymlanan 15 bin kelimelik Trke Szlk, yurt sathnda yaplan taramalar, derlemeler ve bunlarn yaymlanmasyla 1998deki basksnda 73.707 kelime saysna ulamtr. 3. Edebiyat Bu blmde ncelikle Klsik Trk Edebiyat deerlendirilecektir, nk yenileme devri dilcilii onun zerine ina edilmitir. Edebiyat ile dil arasndaki en nemli benzerlik, belirleyici zellii sreklilik olan deikenliktir. uara tezkirelerinde sklkla geen taze mazmun ve bikr-i mn,27 ifadede deiiklik araynn gstergeleridir. Tezkireci Salim Efendi, Nedmin biyografisine Nedm-i tzezebn baln koymutur. Yeni, ada, modern, adna ne denirse densin, ifadede yeni bir anlay demek olan yeni iirimizi, Neatye kadar gtren bilim adamlar vardr.28 1839da balayan Tanzimat, edebiyatn mecrasn deitirir; nce fikirde yani konularda balayan deiim, zamanla ekli de etkiler. Tanzimat ile birlikte ynn Batya eviren aydnmzn edebiyatta konu ve biim deiiklikleri eklinde gerekleen uygulamalar, zamanla inkr hlini alr. Ahmet Hamdi Tanpnar29 ve Abdlbaki Glpnarl dahi (Dvn Edebiyt Beynndadr) Divan Edebiyatna ar eletirilerde bulunur. Ancak hem Tanpnar hem Glpnarl, ok gemeden bu dncelerini deitireceklerdir.30 Trkenin arlatrlmas almalarnn bata gelen isimlerinden Nurullah Ata ise, Divan iirinin dili ve aruz hakkndaki tenkitlere kar, savunma hlindedir.31 Onlar eskiyle bartran, beslendikleri kaynak olan Trkedir. Bu barma, tevrd yahut intihal olmaktan ziyade dilin mahiyetinden kaynaklanan dnce beraberliidir. Mevlnay taklitle sulanan eyh Galip, aldmsa da mr mal aldm der. Buradaki mr kelimesi, dilin edinim ksm iin anlaml bir sfattr. kinci Yeni airlerinden Turgut Uyar, iir kitaplarndan birine Divan adn vermi, iindeki manzumelere de mnacat, naat, fahriye, ruba balklarn koyarak bir Divan airinin divanna benzetmitir.32 Oscar Wilden Blbl-Gl adl hikayesinde Al bir gl istiyorsan, onu ay nda musikiden kendin yaratp, kendi kalbinin kanyla boyayacaksn deyiindeki mecaz dnyasnn, Fuzulnin mek ister blbl kann meger bir rengile msrandakiyle aynl, hemen herkesin her

211

zaman karlaabilecei rneklerdendir. Eer evrensel olana srtmz dnmeden, kendi tarihimiz ve kltrmzle barabilirsek,33 gelecein Karacaolanlarn imdiden hak etmi saylrz. Divan iiri iin Baka bir edebiyatn bu lde teknik bir yetkinlie ulatn sanmyorum. diyen ve szn ettiimiz meddcezirleri ok iyi tahlil eden Hilmi Yavuz, Divan iirine olumsuz yaklamlara, resm tarih anlaynn yol atn syler.34 Divan iirini iyi tanyan ve ondan yararlanan airlerden biri olan Behet Necatigil, bu durumun dzeltilme yollarn gsteren35 ve sanatnda uygulayan airlerimizdendir. ekilden ziyade ze ynelen ve eski iiri daha ok slm erevede ele alarak modern bir iir yaratma gayretinde olan Sezai Karako; eskiyi deiik cepheleriyle yaatmak amacnda olan Keml Edip Krkolu, Mehmet narl veya Divan iirini ayniyle yaatmak iin aba sarf eden Amil elebiolu, Midhat Sertolu ve ahin Uar, yeni iirimizin nemli airleridir. zetlemee altmz yenileme devri edebiyatndaki bu yaklam farkllklar, dilin ve edebiyatn dnemlere ayrlmasnn nasl g olduunu ortaya koymaktadr. slmiyet sonras dil yadigrlarmz da tpk ncekiler gibi birer yenileme devri eseri durumundadr. XI. yzyldaki Kutadgu Bilig kahramanlarndan Odgurmuun szlerinde Budizm yaamaktadr.36 Gnmzn amanist Altay Trkleri, kt ruhlardan korunmak iin cinlere, arak denen alkoll ikiyi atele sunarlar. XIV. yzyl slm Trk edebiyat rnlerinden olan Sheyl Nevbahrda cinlerin musallat olduuna inanlan kii de tts ile kurtarlmak istenir: Biri dir cinn grindi meger/Dtzdrz d u mk eker.37 Yatrlara bez balamann edebiyatta ald ehre olarak deerlendirilmesi gereken bu durum, dillerin d tarihleri ile i tarihlerinin farkn belirlemektedir. 1453te Eski Anadolu Trkesi bitip Osmanl Trkesi balar, bu d tarihtir. Bu tarihi yapan Fatihin hl Uygur harfleri ile fermanlar yazyor olmas ise i tarihtir; tpk bugn bile notlarn Osmanl alfabesiyle tutan yallarmzn bulunmas gibi. Bu bakmdan dillerin i tarihlerini tam olarak belirlemek gtr; dilimiz tarihinin yenileme devirleri silsilesinden ibaret olmas, en ok edeb rnlerde gzlenen bu geree dayanmaktadr. 4. Deerlendirme History of Ottoman Poetry (Gibb: London, 1900-1909) gibi eserlerde yaygn bir Osmanl iiri dmanl olduu bilinir; bu yaklam, Osmanl iirini bir Fars taklidi sayar. Sz konusu oryantalist bakn izlerini, inas, Namk Kemal, hatta Ahmet Hamdi Tanpnarda dahi (XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi) grebiliriz. Yukarda zamanla deitiine iaret ettiimiz bu durum, aydnlarmzn zellikle edebiyatmza baklarnda barizdir. Abdurrahman Sreyy, Osmanl Trkesinde ok kullanlan uur, irticl, istidll, ithaf, sarf, sarf u nahv gibi terimleri hi kullanmad hlde, Trke szlklerde yer almayan istisbr sabr dileme, meta ne zaman, izfe soyut isim, tevh gze irkin gsterme gibi kelimeleri kullanmtr. Ayrca,

212

mlyim, let, reng, gyet, hezl, istigrb gibi kelimeleri, bilinen szlk ya da terim anlamlarnn dnda kullanmtr. Bu durumun Abdurrahman Sreyyya has olmad, Mikysl-Lisn Kstsl-Beynn ilk sayfalarnn incelenmesiyle grlecektir. Yenileme devrinin Trkecilii, Myessiretl-Ulmdan gelen bu gramercilik anlaynn glgesinde gereklemitir. Bu bakmdan, Farsa terkiplerin Trke tamlamalardan stn grlmesi hususunu dahi anlamak mmkndr: Farsa terkipleri ven Abdurrahman Sreyy,38 Mznl-Belgann 56. sayfasnda bunlarn Trkelemi olduunu sylyor; yani o, dilimize ait ifade yollarndan birini tercih etmi oluyor. Bu yzden deerlendirmelerimizi yaparken, dilimizin bugnn deil, yz yl nceki durumunu gz nnde bulundurmalyz. 4.1. Btn millletirme ve sadeletirme gayretlerine ramen sz konusu dnemin dilcisi, anlalmas zor ve berraklktan uzak bir terim kadrosuyla almak zorunda kalmtr. Hl gramerimizde olumsuz etkilerini yaadmz bu glklerle yrtlen almalar, her eye ramen olumakta olan yeni Trke gramerin hazrlaycs olmak bakmndan deerlidir. Mesel, kelimelerin anlamlarnn olmad, anlam dediklerimizin onlarn bir zaman kesiti iindeki kullanmlar olduu gereinin bir de bal morfemlerle ilgili taraf vardr. Zira bu deikenlik, bal morfemlerin fonksiyonlar, yani asl morfemle birleerek oluturduklar anlamlar iin de geerlidir. Bugnk gramer kitaplarmzda ekim kategorileri, anlamdan ziyade ekle gre belirlenmitir. Dilimiz zerinde yaplm almalarda nadiren,39 ekler bu ekilde ele alnp fonksiyonlar belirlenmitir. Yenileme devri eserlerinde ise, sz konusu tasnif, en ince ayrntlarna kadar yaplmtr. 4.2. Sz konusu eserlere dair incelemeler, bir gerei ortaya karmaktadr: Trke kelimelerin etimolojileri hakkndaki bilgiler, genellikle yanltr: Mznl-Belgada kan, hani, kanda, handa, kang, hangi kelimelerinin ha tenbih edat ile neden geldii belirtilir (s.142). Sefne-i Belgate gre ise, nasl kelimesi, ne ekilden gelmektedir.40 Mikysl-Lisn Kstsl-Beyndan balamak zere bu devir eserleri, byle etimoloji yanllklar ve eklerin fonksiyonlarnn anlatlmasndaki tutarszlklarla doludur. Mesel A olum! yapsndaki edat ile, datif ekimiz sanki ayn morfemin farkl grevleriymi gibi anlatlr.41 Arapa bata olmak zere btn yabanc dillerden alnma kelimelerle ilgili bilgiler ise, dorudur! Trkenin gramer ve belgatini konu alan eserlerdeki bu durum, dilimizin getii yolu ak bir ekilde gstermektedir. 4.3. Telffuz, isim fiil, irsal-i mesel veya makele42 gibi dil ve edebiyat terimleri aratrlsa, farkl tanm ve rneklerle karlalr. Buna ramen yenileme devri dili, bir bilim ve kltr dilidir; bugn ancak tespit edilebildii zannedilen ou bilgiyi, o eserlerimizde sebepleriyle beraber bulabilmemizin nedeni de budur. Muharrem Erginin Hayr yabanc aslldr, yok aslnda isimken edat olarak da kullanlr, hayrn Trke karl durumundadr.43 eklinde aklad hususu, Abdurrahman Sreyy, yle izah ediyor: Yok: Bu da selb-i icab, tasdk-i nefy hussunda hayr ile mrdif ise de, yokluk err-i mahz

213

demek olup muhvert- nziknede bu gibi kelimt- memenin istimli hilf- de`b-i edeb olduu cihetle tefe``len onun yerine hayr ikme edilmidir. (Mznl-Belga, s. 278) Abdurrahman Sreyy, Trkede edatl ekim meselesini zetlercesine, hurf- izfe olarak adlandrd hl eklerinin arasna, ile, iin gibi ekim edatlarn da katar (a.g.e., s. 29). Ksaca bugn, anlam bilimi, slp bilimi vs.nin metotlaryla ulaabileceimiz pek ok sonu, belgat kitaplarmzda hazr durumdadr.44 Yenileme devri eserlerimizin dilinde, mill zelliklerimizin izlerini de grmek mmkndr; hayallerin bile madd olanlarna bu eserlerde ho baklmaz: Bu ise pek d hem de mdd bir hayle gy revnak ve ihtim vermek in deb-y eslfn Vassfa taklden ibd ve ihtir eyledikleri bir bidat-i seyyiedir. (Mznl-Belga, s. 18) Doru ya da yanl, bizce ve bize ait olan bu yaklamlarn dilimizin gramer ve anlam bilimiyle megul olanlarca nemle dikkate alnmas gerekmektedir. 4.4. Gnmzde yapsalclk tesi yaklamlar, kelimenin tek bana anlamszln sz konusu ederler. Bu gre gre cmle bile tek bana kesit hkm bildiren sz olmayabilir. te bu kesit teriminin yenileme devri dilciliindeki karl kelmdr. Belgatin genel bir dikkati olan bu durum, yapsalclk tesi yaklamlarn vard sonularn dahi, sz konusu bilimin geleneinde dikkate alnm olduunu gstermektedir.45 Zira, eski eserlerimizde cmle, dier kelime gruplar gibi terkip terimiyle adlandrlarak kelm ya da szden ayr tutulmaktadr. 4.5. Bir gn ky kahvesinde Arapa kelimelere merakl olduunu anlatan bir kyl, ahitin Arapas da tanktr. demiti.46 Bu hkm, kltr selleri iinde yaanm Trk tarihi boyunca, Trkenin salam kaln salayan bir gelenein ifadesidir. Yenileme devri dilcilerimizin ou, unutulmutur; bu unutulmuluk, zellikle Osmanl Trkesinin akbetinden kaynaklanan bir kader ortakldr. Sz konusu kader ortaklndan kurtulmay baarabilen emseddin Sm gibi dilcilerin unutulmular fark, gnmz Trkesinin temellerini atarken tutarszla dmemi olmalardr. Bu baarya, Trkeyi tanmlarken baka dilleri deil, dilimizi konuanlar dikkate alarak ulamlardr. 4.6. Yenileme devrindeki anlamazlklarn nemli sebeplerinden biri, edeb rnler ve onlara malzemelik eden dile olan yaklam farkllklardr. Zannedildi ki her yeni girilen kltr atmosferi, yeni bir dil var etmeyi gerektirir. Bugn hl Divan edebiyat, halktan kopuk, yapma ve taklit bir edebiyattr! gibi dncelerin zellikle eitim kurumlarnda dile getiriliyor olmas, bu sebeptendir. Bat, bugn dil bilimindeki yerini, Poetikadan bu yana devam eden referanslarna borludur. Biz ise Tanzimata kadar Arapa, sonrasnda da Bat dillerinin bak alaryla dilimizi inceledik; hlbuki bu dillerin ekim sistemleri farkldr. Duvar beyazdr. cmlesindeki duvar gesine, cansz bir varla fiil izafe etmek gnah olur endiesiyle fail zne diyemedik; bugn de ngilizler iyelik ekimini ek ile deil de zamirle yapyor diye, iyelik eklerimizi iyelik zamirleri olarak adlandryor veya yer tamlaycs yerine indirect objectten tercme dolayl tmle terimini kullanyoruz. Bir de zamanla deien dnya grlerinin dilcilie etkisine rnek verelim: Dillerin en nemli konularndan biri mecazdr; yani bir kelimenin bir baka anlam iin kullanlmas: Servi kelimesini, aa

214

anlamnda kullanrsak gerek anlamda kullanm, sevgili anlamnda kullanrsak mecaz yapm oluruz. Bu anlamda mesel Yamur ekinleri ihya etti. cmlesi, dindar bir dilci iin mecaz, tabiat bilimcisi iin ise gerektir. Yenileme devri dilciliimiz bu yaklam farkllklarndan ok etkilenmitir. 4.7. Dnyada binlerce dil var; sz konusu dillerin ou, dnya nfusunun pek az tarafndan konuulmaktadr. Asl nemli olan, dillerin l dil hline gelme hzndaki arttr. Bu tehlike Trke iin sz konusu deilse de, en azndan olumsuz etkilerini nlemek bakmndan bir eyler yaplmaldr. Eskiden Parisli veya stanbullu, farkl bir edebiyat dili yaratsa da, dilin sigortas niteliinde halk dili vard. Hlbuki bugn dadaki oban, elindeki bir cihazla dnyaya alabilmektedir; artk her yenileme devrinin topyekn bir deimeyi getirecei unutulmamaldr. 4.8. Yenileme devri dili, bir harp okulu veya hukuk fakltesinin ders kitaplarndaki dildir; bir renci, bu eserleri anlayabilir ve iindeki bilgileri hayatnda kullanabilirdi. Bugn ise bu eserleri anlamak, bir Trkoloji tezi olabilir. Bu durum, toplumca yaadmz medeniyet deimesinin dildeki yansmalarn gstermektedir. 4.9. Dile bu dnemde neden bu kadar yabanc kelime geldi veya neden bunca yanl yapld diye hayflanmak yerine, her eye ramen Trke nasl varln srdrebildi diye kredilmelidir. Ayn tespiti, bir baka yenileme devrimiz olan Eski Anadolu Trkesi ve ncesi iin Ahmet Bican Ercilsun yapar.47 Her din ve medeniyet deiiminde dilimiz, bir kelime seli altnda kalmtr ve daima selin brakt tortularla ana dili torbasndaki sermaye birleerek daha gl bir Trke ortaya kmtr. Bu gnler, gelecein bilim ve sanat dili olarak yldzlaacak Trkesinin doum gnleridir.48 Pek ok inan ve dnya gr erevesinde, Avrupa ktasndan byk bir corafyada konuulmakta olan Trke, temsil ettii btn inan ve yaama ekillerinin canl tarihi ve onu konuanlarn sonsuzluk duygusu olarak, gelecee yrmektedir. Bugn dilciliimiz, yine gururlarla ve zaman zaman da hznlerle yaanacak geleceimizi kurmada, Trkenin bir an nce zerine deni yapabilecek kudrete eritirilmesi gayretindedir. Bunun uzak olmadnn teminat, Trkenin tarihidir. 1 Bir dilsel anlatm ak olur, buna karlk baya olmazsa, o iyi bir dilsel anlatmdr.

Kukusuz en ak dil, herkesin ortak olarak kulland szckleri kullanan dildir. Fakat byle herkes iin ortak olan szckleri kullanan dil, aklk yannda bayal da beraberinde getirir. Byle bir dile rnek, Klephon ve Sthenelosun iirleridir. Allmam szcklerin kullanlmasyla bir dil, gndelik ve kaba olmaktan kurtulur, ycelir. Allmam szck deyince, yalnzca yabanc szckleri deil, ayn zamanda mecazlar, uzatlm szckleri ve genel olarak gndelik dilin dnda kalan eyleri anlyorum. bk. Aristoteles (ev. smail Tunal): Poetika, Remzi Kitabevi, stanbul 1983, s. 63. 2 lhan Kutluer: Cevher mad., Trk Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. VII, Istanbul-

1993, s. 450-455. 3 Mesel sla sgas teriminin anlamnn kaynaklarmzda aratrlmas, bu konuda yaanan

glkleri ortaya koyacaktr.

215

Sz konusu dilciler, zellikle Azeri ve Tatar Trklerindendir; Osmanlnn son dneminde,

Istanbul Darlfnunndaki Ural-Altay ve Semitistik krslerinde grev alanlar ise Avrupal idi. 5 Bu eser, Avrupada baslan en eski Trke metin saylr. Bk. Hans Schiltberger (ev.

Turgut Akpnar): Trkler ve Tatarlar Arasnda (1394-1427), letiim Yaynlar, stanbul 1995. Genelde sava esirlerinin intibalarnn konu edildii bu tr eserler ve sonras iin bk. Trkoloji almalarna Toplu Bir Bak ve devlerimiz, TDAY Belleten 1960, s. 1-21. 6 Mesut Bin Ahmed (haz. Cem Dilin): Sheyl Nevbahr, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar,

Ankara 1991, s. 218. 7 1. Fonolojik benzerlik 2. Morfolojik benzerlik 3. Sentaks benzerlii 4. Akraba diller

arasnda dikkate deer oklukta ortak kelime bulunmas. 8 T. Sebeok (ev. Gnay Karaaa): Ural-Altaycann Anlam, Trk Dili ve Edebiyat

Aratrmalar Dergisi, zmir 1993, S. VII, s. 195-214. 9 Trke-sz ekinin Moolcas-srdr. - ekimizin Moolcaki ekli de-idir: mali srtma

< mal sr; emi doktor < em ila bk. Ncholas Poppe (ev. Gnay Karaaa): Mool Yaz Dilinin Grameri, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, zmir 1992, s. 45. 10 Bu konudaki grler ve tasnif denemeleri iin bk. Nuri Yce: Trkler (Trk Dili) mad. ,

slm Ansiklopedisi, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, C. XII-II, s. 445-530. 11 12 13 14 Etrk. 15 Ziya Gkalpn sade Trkeyi savunduu Lisan iirindeki Mterdif szlerden Trkesini Ali Karamanlolu: Trk Dili, Dergh Yaynlar, stanbul 1986, s. 11. Francois M. Meninski: Meninski Lugat (Thesaurus), Simurg Yaynevi, Ankara 2000. Hseyin Namk Orkun: Eski Trk Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1987. bn Mhenn: Hilyetl-nsn ve Hitbetl-Lisn; Ebu Hayyn: Kitbl-drk li-Lisnl-

almal msrandaki mterdif e anlaml kelimesi, yenileme dnemlerindeki paradokslar yaratan mecburiyetleri gstermek bakmndan nemlidir. Dilin her dzleminde deiim, bugnden yarna ulalabiledek bir hedef deildir. 16 Bu tarihten nceki u almalar da nemlidir: lk kez Trke kelimeler esas alnarak

hazrland iin Trkenin ilk szl olarak da bilinen Lehetl-Lgat (eyhlislm Mehmed Esad Efendi 1732), Shh- Cevher tercmesi (Vankulu Mehmed Efendi 1729) ve Ahmed sm Efendi tarafndan yaplan Arapadan Kms (1814) ve Farsadan Burhn- Kat (1799) tercmeleri. 17 Son rnek, o devir dilciliindeki tartmalarn niteliini gstermek bakmndan nemlidir.

216

18

Bu dnemde Bekir obanzade, Abdlkayyum Nasr, Mehmed Sadk Efendi, Buharal

eyh Sleyman Efendi ve pek ok yabanc bilim adam, Kuzey ve Dou Trkesi hakknda szlk ve gramer almalar yapmlardr. 19 Mnif Paann neredilmemi lm-i Belgat-la Rhtoriquei ve dier pek ok eserin

zellikleri iin bk. Kzm Yeti: Talm-i Edebiyatn Retorik ve Edebiyat Nazariyt Shasnda Getirdii Yenilikler, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1996, s. 1-31. 20 s. 4. 21 Dier dil bayrammz, Karamanolu Mehmed Be tarafndan verilen, her yerde Trke Atatrk 29 Ekim 1933te Sovyetler bir gn dalabilir, oradaki kardelerimize sahip

kmaya hazr olmalyz. der. bk. hsan Sabri alayangilin Anlar, Ylmaz Yaynevi, stanbul. 1990,

konuulmasyla ilgili fermann tarihi olan 13 Maysta yaplmaktadr. 22 Bir yandan bu tartmalar srerken, 1951 ylnda, stanbulda toplanan XXI. Uluslararas

Dou Bilginleri Kongresinde, Philologiae Turcicae Fundamentann hazrlanmas iin karar alnr ve eser 1959da yaymlanr. 23 Bizim de bu yazda, iml birlii adna (ml Klavuzu, Trk Dil Kurumu, Ankara 2000)

msra eklinde yazdmz yap, dilimizdeki telffuzuna uygun olarak msras eklinde yazlmaldr. Bu yanl o derece ileri gitmitir ki, Arap harfleriyle imls aynla bitmeyen mecra ve sema kelimelerimizin de mecra ve semai eklindeki imllarna rastlanmaktadr. ml Klavuzunda cami kelimesinin yanna ise -i, -si eklemesinde bulunulmutur. Verdiimiz rneklerden ift dudak vsi ile telffuz edilen nlem yannda, zevk kelimemiz de, vokal-konsonant uyumuna uygun telffuz edilmelidir. 24 25 26 ml Klavuzu, Trk Dil Kurumu, Ankara 2000, s. 69. Hasan Eren, Ona, Ondan, Onun, Trk Dili, S. 538, Ekim l996, s. 374-38l. Fen Liseleri Arkeri Okullar ve Meslek Liselerine Hazrlk Kitab, Aydn Yaynlar, Ankara

1997, s. 79. Kaynaklarda litre terimi, hem L hem de l eklinde gsterilmektedir.

27 28 29

Mine Mengi: Divan iiri ve Bikr-i mna, Dergh, S. 19, Eyll 1991, s. 10. Tunca Kortantamer: ada Trk Edebiyatnda Osmanl, Kitaplk, S. 38, s. 171. mer Faruk Akn: Ahmet Hamdi Tanpnar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk

Dili ve Edebiyat Mecmuas, C. XII (31 Aralk 1962), stanbul 1963, s. 9. 30 31 Ahmet Hamdi Tanpnar: Be ehir, Dergh Yaynevi, stanbul 1979, s. 7. Nurullah Ata: Gnlerin Getirdii-Karalama Defteri, Varlk Yaynlar, stanbul 1967, s. 357.

217

32

Turgut Uyar yannda, Attila lhan ve lhan Berk, Divan iirinden daha ok biim ynyle

etkilenen airlerimizdir. 33 Divan iirinde beyit btnlnn, airi az szle ok ey anlatma ustalna gtrdn

ve bu beyitlerin youn iirle dolu olduunu vurgulayan Sabahattin Eyboluyu (Sanat zerine Denemeler ve Eletiriler Sz Sanatlar I, Cem Yaynevi, stanbul 1981, s. 250); Divan airlerinin yllar boyunca zenle ilenmi trade slpla herkesin duygularn dile getiren iirler yazdklarn, bu yzden msra ve beyitlerin deta birer atasz haline geldiini ve lmszletiini dile getiren Abdlhak inasi Hisar (Ak mi Her Ne Var Alemde, Doan Karde Yaynlar, stanbul 1955, s. 9) ve Dou medeniyetlerine zg motifleri kullanan ve kendi iir anlayn ortaya koyarken eski Trk iirinin saf iirin rneklerini verdiini, kendisinin de iirlerinde mistisizmi ilediini syleyen, Asaf Halet elebiyi (Semih Gngr: Asaf Halet elebi, Suffe Yaynevi, stanbul 1985, s. 98) sz konusu yaklamlar sergileyen edebiyatlarmz olarak sayabiliriz. 34 35 36 37 38 Hilmi Yavuz: Yazn zerine, Balam Yaymlar, stanbul 1987, s. 84. Konumalar, Konferanslar, (Dzyazlar II), Cem Yaynevi, stanbul 1983, s. 519. Saadet aatay: Kutadgu Biligde Odgurmn Kiilii, TDAY Belleten 1967, s. 39-49. Mesut Bin Ahmed: a.g.e., s. 229. Hele f-y hidmet, ibrz- sadkat, izhr- hamiyyet, icr-y adlet, slh- mefsid, imr-

mescid gibi masdarlarn mefllerine izfesinden hsl olan selset, letfet, hsn-i insicm cy- itirz olmayp bu tarz ifde, elbette yerine gre hidmetin ibrz gibi tarz- ifdelere mreccahdr. (MznlBelga, s. 58). Ancak Kelmn ahseni odur ki avam onun manasn anlar, havas dahi fazl ve meziyetini takdir eder. (Ahmed Cevded Paa: Belgat-i Osmniyye, stanbul 1881, s. 7) anlaynn hakim olduu bir dnemdeki u ifadeler, gnmzn ngilizce hayranln hatrlatmaktadr: Vk mz sgas zre bulunan ibh-i fiiller, fil ve nib-i fillerine muzf olarak ndir tesdf olunuyorlar ise de mstakbel sretinde bulunan ibh-i fiiller izfe hussunda fevkalde bir ve-yi ksthne gsteriyorlar: Benim yazacam mektb, sizin okuyacanz kitb, Zeydin alaca, Amrn verecei gibi. bk. Mznl-Belga, 54-55. 39 40 41 s. 14. 42 Bk. ahin Baranolu: Abdurrahman Sreyy-Mznl-Belga, (Yaymlanmam doktora J. Eckmann (ev. Gnay Karaaa): aatayca El Kitab, stanbul 1987, s. 53-74. Bk. Abdurrahman Sreyy: Sefne-i Belgat, Matbaa-i Ebuzziy, stanbul 1305, s. 84. Bk. Ali Sarca: Mikysl-Lisn Kstsl-Beyn (Yaymlanmam lisans tezi), Aydn 1998,

tezi), zmir 2000, s. 437. 43 Muharrem Ergin: Trk Dil Bilgisi, Boazii Yaynevi, stanbul 1980, s. 351.

218

44

Sz konusu baar, dile fonksiyonel yaklamakla gereklemitir. Kurallar kullanma gre

belirleyen bu yaklam, zaman zaman da dankl ve bir ilm esere yakmayacak dzensizlii beraberinde getirmektedir. zerinde en ok ciddiyetle durulan Belgat-i Osmniyyede dahi Hayalnin O mhler ki derya iredir deryay bilmezler msra, Fuzulye ait olarak veriliyor (s. 41). Bu devir eserlerinde pek ok alnt ala kalem yaplmtr; hatta bazen alnt iirler dahi anlatlan konunun gereine gre deitirlerebilir: Asl Tacarruz eylemesin rzgr- bed-girdr olan msra, Sefne-i Belgatte cevab- taleb sigas aklanrken, Tacarruz eylemeye rzgr- bed-girdr hlini almtr. (Abdurrahman Sreyy, a.g.e., s. 94). 45 O mhler ki dery iredir deryy bilmezler msr, iki cmleyi mutazammn bir kelmdr

ve maksd- bizzt olan isnd, ancak bilmez fiilinin mhlere isnddr ve Dery iredir. cmlesi, mhlerin sfat olarak isnd maksd- bizzt olmadndan ona kelm denilmez. bk. Belgat-i Osmniyye, s. 41. 46 Buradaki kylnn yaklamyla, yenileme devri dilcileri, genellikle beraberdir. Mznl-

Belgann 38. sayfasnda Lafz- cell ile vav, be, te harflerinin kasemde istimli ise hemn Trkelemi demektir. diyerek vallahi, billahi, tallahi gibi yemin szleri Trke saylr. Ayn eserin 50. sayfasndaki Yoksa masdar- nev makmnda mesel yaradldr diyecek yerde hsl- masdar kullanp Bu da cibilliyyet, hulkyyet iktizsdr. diyenler elbette bir reh-i n-refteye slk etmi olurlar. szleri ile de, yerine kullanlabilecek Trkeleri bulunduu hlde onlarn kullanlmayp alnma ekillerin kullanlmasna da kar klmaktadr. 47 Ahmet Bican Ercilsun: Bat Trkesinin Douu, Uluslararas Trk Dili Kongresi-1988,

Ankara 1996. 48 Bernard Lewis, sz konusu umuda dair unlar syler: Trk halk, pratik saduyusunu ve

are buluculuk gcn kullanarak, slmlk ile modernlik arasnda, atmaya dmeksizin, kendilerine hem babalarnn hrriyet ve ilerleme yolunu hem de dedelerinin Allah yolunu izlemek yeteneini verecek, iler bir uzlamay yine bulabilir. bk. Modern Trkiyenin Douu (ev. Metin Kratl), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1984, s. 420.

219

Tanzimat'n Dili / Yrd. Do. Dr. Ejder Okumu [s.139-147]

Dicle niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye Trkiyede dil reformunun, Trkenin yeniden yaplanmasnn temellerinin 1839la gelen srele balad sylenebilir.1 Batc Tanzimat akl ve Tanzimat zihniyetine, brokrasinin modernlemesi ve merkeziyeti bir ynetimin oluturulmasna paralel olarak bir Batc Tanzimat dilinden sz etmek mmkndr. Tanzimatla birlikte Osmanllarda kendini gsteren sosyal ve siyas deiim, sosyal bir fenomen olarak dilde ifadesini bulmu, toplumsal nesnellemenin temel biimi olan dilde2 tezahr etmi veya dile yansmtr. Dolaysyla dildeki deiimlerden Tanzimatn getirdii deiim anlalabilir. Bu deiimin anlalmasna katkda bulunmak, Tanzimat devletinin siyas akl ve zihniyetinin ne gibi zellikler tadn ortaya koyabilmek ve sonuta bu akl ve zihniyetin yukardan aaya topluma nasl etki ettiini Osmanl toplumunda sosyal, siyas, kltrel, teknolojik, meslek, kurumsal, ekonomik vb. birok alanda Batllama dorultusunda meydana gelen dil deiikliklerini gsterebilmek bakmndan baz rnekler getirilebilir. Burada ama, Tanzimat dilinin btn zelliklerini ortaya koymak deil, dille deiim,3 dille tarih,4 dille toplum,5 dille gereklik,6 dille siyas olaylar arasnda bantlar olduunu7 dnerek Osmanl toplumunun dilinin deimesi ve tabiatyla din dilinin seklerlemesi balamnda baz rnekler getirmektir.8 Bilindii gibi bir toplumun veya devletin bnyesinde meydana gelen siyas, sosyal, kltrel, psikolojik vb. deiimleri anlamann en gzel, en kestirme yollarnda biri o toplum veya devletin diline bakmaktr. Dili kendisine konu edinen eitli bilim dallarnn, mesel dilbilim (linguistik), gstergebilim (semiyoloji-semiyotik), dil felsefesi ve dil sosyolojisi gibi bilim dallarnn verilerine gre dil-insan, dildnce, dil-din, dil-grup, dil-toplum, dil-devlet, dil-hayat tarz, dil-zihniyet ilikileri ok grifttir ve bunlar, birbirleriyle etkileim iinde bulunurlar.9 Din sosyolojisiyle, mukaddes dil ve zel terminoloji meselesi gibi ortak problemlere ve daha pek ok paralelliklere sahip olan dil sosyolojisinin kurucularndan Wilhelm von Humboldta gre, grup konuarak dili meydana getirdii gibi dil de grubun olumasna katkda bulunur.10 Yani dil bir ynyle toplumun yansmas iken, teki ynyle de toplumu oluturur. Siyas toplumsallamada, kurulu bir dzenin srdrlmesinde, yeni kurulan bir siyas-sosyal dzenin merlatrlmasnda,11 toplumun biimlenmesinde, sosyal grup ve kurumlarn, siyas kurum ve kurulularn kimlik kazanmalarnda, kendilerini ifade etmelerinde dil ok nemli bir yere sahiptir. Toplumsal aktrlerin ortaklaa paylat bir sistem ve dolaysyla sosyallemi bir yap olarak dil,12 toplumla birlikte ortaya kt gibi toplum da dille birlikte ortaya kar. Dil ve toplumdan her biri dierini ierir.13 Ksaca kltrn ok nemli aktarm unsuru olan dil olgusu,14 toplumu anlamak iin ok nemli bir e olarak karmza kmaktadr. u halde Tanzimat Dnemi Osmanl toplum zihniyeti ve yapsnn nasl bir deiime uradn, Tanzimatn devlet dzeyinde gerekletirdii deiimleri ve Tanzimat devlet akln anlayabilmek iin o dnemin diline, bu dilin nceki dnemlerin dilinden farkl ynlerine bakmak gerekmektedir.

220

Dnce ve zihniyetin, bilgi anlaynn, devlet ve toplum pratiinin deiimiyle birlikte Osmanl Devletinde kltr ve dilde de bir deiimin vuku bulduu grlmektedir. Bu nermede sz edilen dil deiiminin, aka kendini gstermeye balad Tanzimat Dnemi, dilde meydana gelen sz konusu bakalam ve Dnmden dolay, Divan Edebiyat ve aruz vezni yerine, dneme adn veren Tanzimat kelimesinden mlhem yeni bir edebiyatn, Bat edebiyatn rnek alan Tanzimat Edebiyatnn domasna da neden olmutur.15 zellikle siyas akl ve zihniyette ve bununla ilikili olarak devlet ynetiminde meydana gelen deiimle birlikte dilde zorunlu olarak olumaya balayan bakalam, belli bir zaman sonra istiklal kazanm ve dnerek kendini reten devlet ve topluma bask yapmaya, onu etkilemeye ve dntrmeye, Tanzimat devleti ve toplumunun bilgi sistemini deitirmeye balamtr. Bu, dilin bir zelliidir.16 Siyasal ve toplumsal deimeler, daima bir form ve anlamlama (signification) sistemi olan dilde17 de semantik deimeleri, anlam deimelerini zorunlu klar.18 Bu zorunlulukla ortaya kan yeni dil, iinden kt artlarn toplumunu etkilemeye, hatta oluturmaya balar.19 Bilindii zere kurumlar, bir kez ina edildikten sonra kendi dinamiklerini gelitirerek adeta bamszlar ve sonuta kendi bilin dzeyleri zerinde etkili olmaya balarlar.20 Dil de byledir. Tanzimat Dneminde gerek devlet ve siyaset dilinde, gerekse eitli toplum kesimlerinin dilinde, geleneksel Osmanl Trkesinden farkl olarak bir dnyevileme srecinin izleri gze arpmaktadr. Bu olgu, dil seklerlemesi olarak ifade edilebilir ve belki de Trkiyede laiklemenin temelinin ve ileri tarihlerde yaanacak olan yapsal dnmn zemininin dildeki seklerlemede aranabilecei sylenebilir. Tanzimat dilinin, Tanzimat ncesinden fark ve gnmze kadar nasl bir seyir takip ettiini grmek bakmndan, kendisi de dilde sadelemenin nclerinden olan Cevdet Paann (. 1895) u cmleleri nemli ipular ve ayrntl veriler getirmektedir: Eslfmz, nki vezir oldun neylersin mal, neylersin can derler imi. Sonra can daha tatl, daha kymetli mi oldu bilmem, fakat o mertebe fedakarlk devirleri geti. Reid Paa, neylersin mal derim amm, neylersin can diyemem der idi. Sonralar mala muhabbet daha ziyade artd. Mal cann yongasdr sz mesel-i sir oldu. Ahlak bozuldu. Sermaye-i sdk u istikamet azald. Sahhan sadk ademlere nedret geldi.21 Bu metin semiyolojik zmlemeyle okunmak22 istendiinde denilebilir ki Tanzimat

gerekliinin bir tasla ve bir tasarmn sunan bu cmleler,23 dil-siyaset, dil-ahlak ilikisi erevesinde Tanzimatla birlikte gelen dil deiimini, zihniyet, siyaset ve ahlak olgular balamnda, bir darb- meselin hayat serveniyle tasvir ederek ak bir biimde ortaya koymaktadr. Esasen burada dil sosyolojisi yapan Cevdet Paa, Tanzimatn mimarlarndan Reid Paa rneinden hareketle ynetici sekinlerin, Tanzimat ncesi yneticilerinden farkn ve bu farkn daha sonralar baka farklara nasl yol atn, toplumda ahlak deiimin ne ynde seyrettiini, szlerin toplumsal ve tarih balamn vererek izah etmektedir.

221

Tanzimat diliyle ilgili ncelikle belirtelim ki dier alanlarda olduu gibi dilde de deiim veya yenilik siyas sahnede devlet dilinde balam, pek ok kelime ve kavram deiime urarken birok modern kavram da Trkeye girmi ve szkonusu deiim zaman iinde yukardan aaya doru yaylarak toplumun dilini deitirmitir. Siyas sahada ortaya kan dil deimeleri nedeniyle balangta pek ok kavramn ii, Tanzimat devletinin devlet anlayna paralel, modern bir davran tarz olarak siyas mlahazalarla doldurulmutur.24 Bu durum, bir ynyle dinin siyas dzlemde g kazanmas gibi grnrken dier ynyle dilin siyasallamasn ve giderek toplumun politiklemesini, dile yklenen Batya zg siyasal anlamlar nedeniyle dilin anlam yapsnn seklarizasyonunu getirmitir. Dilde bilinli deiim hareketi her ne kadar Tanzimatla balasa da25 Tanzimattan nce gerileme ve ke dur demek iin yaplmaya allan reform abalarnda da -dier alanlar gibi ne kmamakla birlikte- dorudan doruya dile ynelik almalar da yaplmtr. Mesela III. Selim dneminde yaplan evirilerle dilde meydana gelen deiim kvlcmlar dikkat ekmektedir.26 III. Selim zamannda Mtercim Asmn Farsadan yapt Burhan- Kti adl lat evirisi, Trke asndan mhim bir gelimedir. Ayn mtercim II. Mahmuda Kmsul-Muht tercmesini takdim etmitir. Tanpnara gre Bu tercmelerle hakik Trkeye doru en umulmadk bir zamanda byk bir adm atlmtr.27 Bu tercmelerle balayan Trkeletirme faaliyetlerinin, II. Mahmud dneminde Tercme Odas olarak kurumsal bazda meyve verdiini grmekteyiz. II. Mahmud dneminde kurulan ve bnyesinde Frenk etkisi hakim olduu anlalan Tercme Odas, Bat diline ait kavramlarn Trkeye giriinde byk bir etkiye sahip olmutur.28 Tercme Odasnn kuruluunu izleyen birka ylda Bbldeki ktipler iin Farsa ve Arapa hocas olma art gerektiren eski uygulamann yrrlkten kaldrlmas29 ise aslnda Osmanl Devletinin ynn Doudan Batya evirdiinin iaretlerini vermekteydi. Bu son noktann, Trkenin Farsa ve Arapa kelimelerin etkisinden kurtarlmas ve szkonusu kelimelerden arndrlmas dncesinin olumasna yardmc olaca aikardr. Dille ilgili abalar, gerek Tercme Odasnn faaliyetleri, gerek bu arndrma dnceleri ve gerekse aada szn edeceimiz reform abalar, zamanla Tanzimatn gen kuandan itibaren dilin yaps, formu ve alfabesiyle ilgili tartmalarn ortaya kmasna neden olmutur.30 kten kurtulma araylar iinde dilde meydana gelen deiimlerin nemli bir kayna, bizzat devletin dille ilgili almalar ise, dier nemli bir kayna da diplomasi yoluyla siyas elitle birlikte kendini gsteren dil deiimidir. Batya grevli olarak giden diplomatlar, orada kendileri iin yeni olan bir takm siyas-kltrel kavramlarla karlam ve Trkiyeye gelirken onlar da beraberinde getirmi olabilirler. zellikle gidip grdklerini kaleme alanlarn etkisinin byk olmu olabilecei sylenebilir. Ayn ekilde Batl devletlerin Trkiyedeki diplomatlar da Osmanl Devletinin yneticileriyle, zellikle Dileri grevlileriyle girdikleri resm ve gayriresm ilikilerinde kendi kltrlerine zg

222

kavramlarn, Osmanl yneticilerine gemesine neden olmu olabilirler. Ayn balamda Avrupa ile yaplan resm yazmalarn etkisinin olaca da aktr. Tanzimat ncesi dil deiiminin nemli kaynaklarndan biri de zellikle II. Mahmud dneminde alan okullarda, ncelikle de Harbiye ve Tbbiyede alnan yabanc dil eitimleri, tercme ders kitaplar, Avrupal hocalar olarak ifade edilebilir. Kukusuz ayn hususlar Tanzimat Dnemi iin de geerlidir. Tanzimat ncesi ve sonras dilin deiim kaynaklarndan bir dieri ve belki de en nemlilerinden biri kukusuz matbaa ve basndr. Matbaann Trkiyede kurulmasyla birlikte temel slam kaynaklarn dnda pek ok Trke eser baslm ve bu eserler zellikle tercme edilenler, Trkeyi etkilemitir. Ayn ekilde ve en nemlisi de II. Mahmud dneminde baslmaya balanan ilk resm devlet gazetesinin etkileridir. 1856dan sonra byk meyveler verecek olan II. Mahmud ve Tanzimat Dnemleri gazetecilii, Trkenin sadelemesi, pek ok Batl kavramn Trkeye gemesi gibi hususlarda etkisini gstermitir. Tanzimat ncesi yenilik abalarnda olduu gibi Tanzimat Dnemi yenilik faaliyetlerinde de dil deiiminde mhim bir kaynak, kanaatimizce Fransz Devrimidir. Fransz Devrimi, III. Selimin hilafetsaltanatndan itibaren Trkeyi ve Osmanl devlet zihniyetini etkilemitir. Daha nce de vurguladmz gibi III. Selim dneminde de devlet resmen Fransz htilalini yermi, angient regimein yerine kurulan Fransz devlet dzenini Modern/Yeni Dzen anlamnda Nizam- Cedd olarak adlandrm ve bu dzeni, zellikle din-devlet ayrmn getirdii iin tehlikeli ilan etmi olduu halde kendisinin kurmak veya reorganize etmek istedii dzeni de ayn isimle Nizam- Cedd olarak adlandrmtr. Bu elikili bir durum olmakla birlikte, devletin bilin altnda Fransz htilaline olumlu bir yer verdiini ve Fransz Devrimiyle gelen yeni-modern dzene ykndn gstermektedir. Bu bilin alt benimseme, Tanzimatla birlikte bilince kmaya balamtr. III. Selimle birlikte Fransa rnek alnarak isimlendirilen reform abalar, tepki toplayarak geni bir muhalefeti karsnda bulmu ve hemen balangcnda uygulamadan kaldrlarak malum sonularla yzyze gelmitir; ancak Trkiyede din-devlet ilikisi ve ayrl kavramlarnn da gndeme gelip tartlmasna zemin hazrlamtr. Osmanl Devletinin, yeni Fransz dzenini reddederken reddedi gerekesinde zellikle din-devlet ayrln zikretmesi ve bunun kendi dinleriyle uyumadn vurgulamas, Osmanl devlet geleneini anlamak bakmndan nemlidir. Fakat ayn zamanda dindevlet ayrl meselesi artk yaz ve sz diline girmi, resm kaytlarda yerini almtr. Bu, Tanzimatta Batnn daha ok taklit edilmesine katkda bulunmu olabilir. Nizam- Cedd kavramnn olumsuz tepki almas nedeniyle bilindii zere, zellikle Sekban- Cedidin bana gelenlerden sonra II. Mahmud ve Tanzimat Dnemlerinde baka kavramlar seilmeye zen gsterilmitir. Maniplasyon amal ve muhtemel bir merlatrma krizini nleyici mahiyette olan bu kavramlarn, Gzel, Hayrl, yi, Muhammediyye gibi nitelemelerle vasfedilmesi ilgintir:

223

Vaka-i Hayriyye, Askiri Mansre-i Muhammediyye, Usl-i Nizm-i Mstahsene, Tanzimat, Tanzimat Hayriyye, Usl-i Tanzimat- Hayriyye, Mdde-i Hayriyye, Nizmt- Hasene, Deavt-i Hasene vb. Geri resm yazmalarda usul-i cedde-i hasene, nizamat- cedde31 gibi ifadeler kullanlmtr; fakat reformlar halka yanstrken muhafazakar dil kullanmaya dikkat edilmitir. zellikle II. Mahmud dneminden itibaren devlet kurumlarnda yeni isimler belirmitir. Yeni kurulan bakanlk, komisyon, meclis gibi kurum ve kurululara verilen isimler ve bu kurum ve kurulularn bnyesinde kullanlan baz kavramlar Osmanl devlet ynetimine yeni girmilerdi: Fen, maarif, nfia, mekteb, Dhiliye Nezareti, Hariciye Nezareti, Maliye Nezareti, Ticaret Nezareti, Meclis-i Hss- Vkel, Meclis-i Umr- Nfia, Karantina vb. Bu trden kavramlar, bizatih isim olduklar kurum ve kurulularla birlikte ilk bakta nemli deiiklikler getirmiyor gibi grnse de aslnda ierikleriyle birlikte devletin dnmnde nemli ilevler grdkleri kesindir. Ksaca temas etmeye allan Tanzimat ncesi dil deiimi dilin dnme uramaya balad Tanzimat Dneminin oluumunda rol oynamak bakmndan kukusuz nemlidir. Fakat dildeki deiimin cidd manada etkisini gsterdii, dilde dnyevlemenin ba gsterdii dnem, Tanzimat Dnemidir. Tanzimat Dneminde dil deiimini anlamak iin kurumsal bazda bir takm faaliyetlere bakmak faydal olabilir. Tanzimatn resm politikalar iinde dil politikas nemli bir yer tutar. Bu noktada II. Mahmud dneminde kurulan Tercme Odas, daha da iler hale getirilmi ve faaliyetleri geniletilmitir. Ayrca ve en nemlisi de 1851de Fransz Akademisi rnek alnarak resmen kurulan Encmen-i Dniin32 dil faaliyetleri erevesinde stlendii misyondur. Encmen-i Dniin faaliyetleri erevesinde, lmiyyeden gelen Cevdet Paann barol oynad dil almalarn ve bu erevede mezkur ahsn Fuad Paa ile birlikte yazd bir gramer kitab Kavnn-i Osmn ile kendisinin yazd Trhi zikretmek mmkndr. Encmen-i Dni, Trkenin sadeletirilmesi dorultusunda ald kararlar ve ortaya koyduu uygulamalarla, Trkenin Arapa ve Farsadan arndrlmas abalarna nclk etmitir. nce dilde sadeletirme ve Arap harflerinin daha kolay yazlabilmesinin yollarn aratrmak33 (Akif Paa, M. Reid Paa, Cevdet Paa gibi) eklinde kendini gsteren dil faaliyetleri, Arap harfleriyle soldan saa yaz icad almalar (Hoca Tahsin Efendi), Arapa ve Farsadan dili arndrma faaliyetleri ile devam etmi ve sonunda Arap harfleri ve yazsnn cehaletin artmasna yol at eklindeki dncelerin (Mnif Efendi 1828-1894) ortaya kmasna ve nihayet Avrupallardan etkilenerek Latin harflerine geilmesi dorultusunda grler serdetmeye yol amtr.34 Latin harfleri, Tanzimat sonras ve Cumhuriyet dnemi dil deiimleri ncesi dnemde tartlan bir konu olmu,35 nce 1876 Kanun-i Esasnin 18. maddesinin Osmanl Devletinin resm dilinin Trke olduuna ve devlet hizmetine gireceklerde Trkeyi bilmek gibi bir niteliin gerekliliine dair hkm konmasnn, sonra da Latin harflerinin kabulnn zeminini hazrlamtr. Esasen Tanzimat Dnemi (1839-1856) dil deiiminde sadeletirme giriimleri zel bir nem tamaktadr.36 Gerek resm yazmalarda, gerek Encmen-i Dniin almalarnda, gerek tercme eserlerde ve gerekse gazete dili ve ders kitaplarnda kendini gsteren sadeletirme abalar, yukarda szn ettiimiz srecin balamasna ve olaylarn gereklemesine zemin hazrlamtr.37 Bu

224

noktada nemli bir husus, eyhlislam dahil lmiyyenin de bu almalarn iinde bir ekilde yer almalardr. Bu erevede lmiyyeden gelen Cevdet Paann abalar bilinmektedir. Dilde sadelemeyi savunmu olan Cevdet Paa, Encmen-i Dniin sipariiyle yazd Trhinde de sade bir dil kullanm ve dilde sadeleme abalarnn ncln yapmtr. Trhinde belirttii gibi Cevdet Paa, belne ve mniyne slup yerine herkesin anlayabilecei bir dil tarzn benimsemi ve bu tarzn, Ksas- Enbiya adl kitabyla da nemli lde neticelendirmeye muvaffak olmutur.38 Gerek Trkiyede modern tarihiliin oluumuna zemin hazrlam olan Cevdet Paann39 sadeletirme abalar ve gerekse dier sadeletirme almalar, bilgi-havas ve bilgi-avam ilikisi veya tartmasn gndeme getirmekle birlikte, bilginin vulgarizasyonunu veya avamletirilmesini ortaya karm olmak bakmndan nemlidirler. Bu olgu, bilginin sekin st zmreye hitab etmekten kp halka ulatrlmasn, basitletirilerek halkn seviyesine indirilmesi, yani kitlesellemesi veya kitleselletirilmesi anlamndadr. Bu erevede Tanzimatla birlikte slam dnyasnda ve Trkiyede ortaya kan ey, bilginin dzletirilerek avamn seviyesine indirilmesidir. Temelde siyas bir problem olarak grlen bilimin ve bilginin halka mal edilmesi olgusunda40 bir indirgeme sz konusudur. Bilginin halkn seviyesine indirilmesi, aslnda farkl derecelerdeki alglamalarn asgariye indirilmesidir.41 Modern bir olgu olarak bilginin kitleselletirilmesi veya avamiletirilmesi, byk lde kitle iletiim aralar ve eitim yoluyla salanr. Tanzimatlar, bilginin sadeletirilmesi abalarnda her iki kanal da kullanmlardr. Bilgiyi halkn dzeyine indirme abalaryla Tanzimat Devleti, Tanzimat politikasna bal olarak bilgileri halka yaymak ve bu yolla halk kendilerine tbi klmak,42 Batllama erevesinde gerekletirmeyi hedefledii ve yeni ambalaj ve reformlar iinde sunmaya alt yenilikleri, halka kabul ettirmek, Batl tarzn yaygnlatrlmas srasnda ortaya kan veya kmas muhtemel diren ve itirazlar krp etkisizletirmek, Ulemann bilgi ve ilim gcyle halk zerindeki etkilerini zayflatmak ve dolaysyla ynetimdeki arlklarn azaltmak olarak zetlenebilecek bir dizi birbirine bal planlar gerekletirmek amacn tam olabilir. Cevdet Paann ifadesiyle: Reid Paa takmnn efkar ner-i marif ve tamim-i terbiye ile devleti usl-i cedde-i Avrupaya tevfikan tanzim etmek hususu idi. Efkar- atka ashab ise buna nazar- advet ile bakarlard43 Tanzimat Dneminde kurumsal dzlemde dil deiimleri erevesinde iaret edilmesi gereken bir konu da fermanlarn lakap ve unvanlarnn deitirilmesiyle ilgilidir. Islahat Fermannn ilanndan nce teden beri Ferman- llere derc olunagelen elkab ve nvanlarn tebdiliyle icb- vakt u hale enseb nvanlar vaz u ihdas olunmas iin Hariciye Nazr Fuad Paa ve Beyliki Aff (Bey) ile fakrden (Cevdet Paadan) mrekkeb bir komisyon tekil klnm ve hatta bir defa akd olunmu iken Karsn istilas haberi varid olarak bu i taahhr etmi idi. Fuad Paa her hususda ihtirat ve ihdast sever bir zat olmala Fermanlarn elkabn dahi tebdile merak etmi idi. Halbuki Islahat Fermannn ilan Ehl-i slama ziyade dokunacandan bu sra Fermanlarn tebdil-i elkabiyle dahi uramak mnasib deildi. Binaenaleyh bundan feraat olundu.44

225

Bu olay gstermektedir ki Tanzimat ynetimi dilde modernizasyon konusunda bilinli hareket etmitir ve modernizasyon noktasnda ii, fermanlarn lakap ve isimlerini deitirerek dilin biimsel yapsn deitirmeye kadar gtrmtr. Tanzimat Dneminde dille ilgili hususlardan biri de daha nceki dnemlerde, zellikle II. Mahmud dneminde olduu gibi ynetimde yeni oluturulan kurum ve kurulular erevesinde kullanlan isim ve ifadelerdir. II. Mahmud dnemindekilere ilave olarak mesel; Ziraat nezareti, Meclisi Maarif-i Ummiyye, Mektib-i Umumiyye Nezareti, Meclis-i Meadin, Drulfnn, Ebe mektebi gibi bakanlk, meclis, mekteb vb. eitli kurum ve kurulular alm ve bunlar, aldklar isimlerle birlikte dilin deimesine katkda bulunmulardr. Bunlarn dnda tercme eserler, yabanc dil dersleri, sk diplomasi ilikileri, Batl hocalarn okullarda ders vermeleri, resm uluslararas yazmalar, kukusuz Tanzimat dilinin olumasnda etkili olan faktrlerdir. Tanzimat dilinin olumasnda ve bunun nispeten sekinlerin dna karak halka ulamasnda etkili olan en nemli ara, elbette gazetelerdir. Reformlarn nemli tayclarndan olan gazeteler, Tanzimat srecinde Batl terim ve kelimelerin Trkeye girmesinde, Trk dilinin vulgarizasyon ve seklarizasyonunda,45 nemli rol oynamlardr. Bu dnemlerde zellikle gazeteler vastasyla abluka, konstitsyon, banka, kavnn-i mevza, borsa, liberaller, radikaller, polie, serbestiyet, nutuk, muzika, meclis, millet meclisi, ihtilal, cumhur, cumhuriyet, cumhur reisi, parlamento meclisi, mttefik, isyan, imtiyzt gibi kelimeler yava yava bugnk anlamlarnda Trkede kullanlmaya balanmlardr.46 Orhan Kololunun verdii bilgilere gre 1828-1867 yllar arasnda resm (Vekayi-i Msriyye/Takvim-i Vekayi), yar-resm (Cerde-i Havadis/Rznme-i Cerde-i Havadis) ve zel (Tercman- Ahval/Tasvir-i Efkar) gazeteler araclyla Trkeye giren 331 kavram ve szckten 210u Batdan aynen alnm, 27si ek ya da szcklerle tamamlama yoluyla Trkeletirilmi, 94 ise Trke szcklere Batl bir ierik katarak kullanlmtr. Ayrca bunlarn %35i toplumsal yap, dnya gr, siyaset ve bilim; %26s yeni teknoloji ve malzemeler; %23 yeni meslek, grev ve kurumlar; %11i ekonomi, maliye, ticaret ve %5i gndelik hayat ile ilgilidir. Bu sralama Tanzimat felsefesine de ters dmez; ncelikle ada dnyann (onu temsil eden Avrupann) toplumsal ve siyasal zellikleri benimsenmitir. Bunlarla ilgili yeni meslek, grev ve kurumlar da hesaba katlrsa %58lik bir orana varlr ki bunda Tanzimatta ilk hamlede devlet eliyle yaplan deimenin yansmasn buluruz. Ekonomi, maliye ve ticaret alanyla ilikisi yadsnamayacak olan yeni teknoloji ve malzemeler birlikte hesaplanrsa, %37 gibi bir oranla Tanzimatn dier temeli olan liberal ekonominin etkisinin nemi ortaya kar. Gndelik hayatla ilgili yzdenin azl ise artc deildir.47 Ancak bu alandaki dil deiimi ksa bir zaman ierisinde younluunu arttrarak devam edecek ve yukardan aaya yava yava topluma sirayet edecektir.

226

Bunlarn gazete diliyle sokulduu dnldnde dier alanlarla birlikte ortaya kan deiimlerin bykl ortaya kmaktadr. Ayn ekilde Batnn etkisiyle Trkeye giren pek ok kelimenin de hemen kabul grd anlalmaktadr.48 Nihayette Tanzimat Dneminde Trk dilinde, zellikle de nesrinde deiiklik daha ziyade resm dilde balar. Bu dnemdeki gazeteler (Takvim-i Vekayi ve Ceride-i Havadis) de resm olduu ve sayld iin bunlardaki deiim de resm alana dahil edilebilir. Gazetelerde kullanlan baz kelimelere bakldnda Bat etkisinin ne kadar youn olduu grlr: Ministroca (bir nazra yakacak tarzda), palais (sahilhane), epe (Padiahn hediye ettii merasim kllarn ifade etmek iin Takvim-i Vekayi bu kelimeyi kullanmaktadr) gibi kelimeler49 bu balamda zikredilebilir. Tanzimat Dneminde Batdan dn alnan veya esinlenerek uydurulan baz kelime ve kavramlar, balam olmadan rastgele ve abucak Trkeye sokulurken, bazlar da ortaya kan yeni modernleme artlaryla uyumlu olarak ve Batyla entegrasyon nedeniyle dilimize sokulmutur. Bu noktada en iyi rneklerden biri, buhran kelimesi olabilir. Geleneksel Osmanl zamanlarnda krizi bilmeyen Osmanl Devleti ve toplumu, ekonomik darboaz ve mal bunalm yaamaya baladnda 1267/1851 ylnda kriz kelimesiyle tanmtr. Kriz kelimesinin Trke karl olarak buhran kelimesi bulunmu ve ondan sonra bu kelime kriz karl olarak kullanlmtr.50 Fabrika kelimesinin Trkeye yerleme ekli de ilgi ekicidir: Eskiden iyeri, destgah anlamlarna gelen krhne szc kullanlrken Tanzimat zamanlarnda modern bilin ve anlaya paralel olarak fabrika kelimesi, onun yerine gemitir. Fabrika, Batnn sanayi alanndaki en arpc simgesiydi. Yksek bacas tten yaplarn o dnem Trk dnrne ve yneticilerine etkisi gl olmutur.51 Tanzimat ideolojisinin, Avrupa sivilizasyonu idealine uygun olarak ithal ettikleri bir kavram da terakki kavramdr. Geleneksel Osmanl tarih ve zaman grnn deimesine vesile olan bu kavram, modern Trkiye Cumhuriyetinin nemli bir slogan olan Muasr medeniyet seviyesine ulamak gibi bir noktaya gelinmesinde temel talardan biri olmutur. Avrupann ilerleme fikrinin karl olarak terakk kavramyla52 birlikte ilericilik ve ilerlemeci-dnyev tarih anlay, din kaynakl devrev, sarmal vb. tarih grnn yerine gemeye balamtr. Tarih anlaynda bu ekilde gerekleen deiim, ksa zamanda somut etkisini gstermi ve Osmanl Devleti, mal muamelelerde Hicr tarih yerine Rum takvime geerek53 Bat zaman izgisine ayak uydurmaya almtr. Tanzimatla birlikte terakki kavramnn Trk ve Osmanl siyasetine yeni bir anlay getirdiini de belirtmek gerek. Bu anlaya gre muasr medeniyet seviyesine kmak iin abalayan devlet ve modernlemeci yneticiler, ilerici, Cevdet Paann ifadesiyle usl-i cedde-i Avrupa yanls54 veya efkar- cedde ashab,55 devlete muhalefet eden muhafazakar veya baka kanatlar ise gerici, Engelhardtn ifadesiyle vasta-i irtica,56 Cevdet Paann ifadesiyle efkar- atka ashab57 veya taassub-i brid ashabdrlar.58

227

dn alnan ilim (oulu ulm) ve fen (oulu fnn) szcklerinin muhtevalar ve anlam yaplar da Osmanl-slam toplumunun kltrel deiiminde byk rol oynamtr.59 Pozitivist bak asndan etkilendikleri anlalan Tanzimat aydnlar cezbeden modern bilim, ithal edilerek slam kltrndeki ilim kavramyla zdeletirilmitir. II. Mahmud zamanndan itibaren yeni bilgi ve teknikler iin ilim yerine fen terimi kullanlmaya balanm, fenn iler iin nfia kavram yerlemitir.60 Btn bu olanlar ise aydnlanmac pozitivist, rasyonalist, terakkici-evrimci bilim anlaynn slam dnyasndaki ilim ve bilgi anlaynn yerine gemesi ve Ulema yerine Mnevverin (aydn) ortaya kmas demektir. Tanzimat Dneminde dilin deiimi balamnda ele alnmas gereken kavramlardan biri de vatan kavramdr. zledikleri Osmanl(c)lk politikasndan, Bat milliyetiliinden etkilendikleri anlalan Tanzimatlar, vatan kavramnn Trkeye Batdaki anlamyla girmesinde rol oynamlardr. Bunu gerek kavramn Tanzimatlar tarafndan kullanlmaya balamasndan, gerekse Cevdet Paann gayrimslimlerle Mslmanlarn birlikte askerlik yapmalar olayyla vatan kavram arasndaki ilikiye dair deerlendirmesinden61 karp anlamak mmkndr. Geri Cevdet Paa, vatan kavramnn Mslmanlar arasnda tutmayacan, etkili olmayacan belirtse de byle bir tartmaya girmi olmas, milliyetiliin Trkiyedeki izlerini gstermesi asndan nemlidir. Eskiden Mslmanlar arasnda vatan, kiinin doduu yeri, askerin kylerindeki meydanlar62 ifade ederken Tanzimatla birlikte gerek szlklerde, gerekse basnda, Batdaki gibi siyas anlamnda kullanlmaya balanmtr.63 Vatan kelimesi deiiyor ve Batllayorsa, millet szc de deiiyor, Batllayor demektir. Millet kavram Klasik Osmanlda din manada eitli din mensubu cemaatleri ifade etmek zere kullanlrken III. Selim dneminden itibaren yava yava Batl anlamda kullanlmaya balanm ve Tanzimat Ferman ile birlikte aka Batl bir millet kavram olumutur. Hem vatan, hem de millet kavramlar Glhane Hattnda karmak bir anlamla kullanlmlarsa da aslnda bu vatanclk ve milliyetiliin kavramlar olarak kullanlmaya balamalar demektir.64 Hrriyet de nemli anlam deiikliklerine urayan kavramlardandr. Hrriyet kavram geleneksel slam anlaynda esirliin/kleliin kart ve hr ise esir/kle kelimelerinin kart65 iken, Tanzimatla birlikte tm siyas zgrlklere sahip olma anlamnda kullanlmaya balanmtr. nce serbestiyet kelimesi kullanlm, zamanla bu kelimenin aalayc anlamda kullanlmas sonucu hrrriyet kavram kabul grmtr.66 Hrriyet kavramnn ilgi ekici bir ekilde 1256/1840 tarihli Ceza Kanununda Hrriyet-i eriyye eklinde kullanldn grmekteyiz. Hrriyet kavramnn, 18. yzyl Fransasnn din ve kilise kart fikirlerinden kt67 dnldnde, Tanzimat Dneminde devlet ve toplumun Batnn etkisiyle kendi geleneinde var olan kavramlarn muhtevasn nasl deitirdii daha iyi anlalacaktr. Bu noktada birok kavram veya szcn, Batdakilere benzetilerek yeni bir ierik ve formla kullanldn zikretmek gerek. Orhan Kolouluna gre Tanzimat Dneminde eskinin slam dnda mkemmeliyeti kabul etmeyen anlayna karlk yeni bir deerlendirme ls sunulmaktadr.

228

Medeniyet-i hikmet zerine mbten olan memleketler, Heyet-i medeniyye, Dvel-i mtemeddine, Alem-i temeddn deyimleri aka Avrupa rneini gstermektedir. Allm Asr- saadet zlemi yerine Asr- sanayi, asr- terakki hedefi konmaktadr. Bu yaklamn tamamlaycs olarak eskilik taraftar ve halihazrn muhafazakar diye nitelenenlerin karsna efkar- cedde, teceddd usl, terakki taraftarlar olanlar karlmaktadr. Bunlarn yan sra hak el-ns, hakk- tabi, serbestiyet, intihab, ihtilal, inklab, vatan, vatanda, vatanperver szcklerine kademe kademe yeni anlamlar verildii fark edilmektedir. Batnn balca kurumu olan Meclis-i Mebusan ve halkla zdeleen rejim olarak Cumhurun (bazen de Cumhuriyet) ve buna bal olarak Reisicumhurun son derece youn olarak kullanmna rastlamaktayz. Tabii rejimin temelini oluturan Konstitsyon (Anayasa) da o derece youn kullanlmaktadr.68 Grld gibi pek ok kavram veya kelime, tarih, blgesel ve sosyal balamlarndan koparlarak alnm ve Trkeye, Osmanl toplumuna aktarlarak dilde bir deiim ve farkllamn olumasna neden olmutur. Batnn asker ve kltrel tehdidine bir tepki olarak gelien Reform Hareketi, zamanla savunmac psikolojiye ve bu da kopyalama mantna yol amtr. Bunun bir sonucu olarak da zamann Avrupa dncesi ve siyasetine nderlik eden ilkeleri ifade eden kavramlar taklit veya iktibas edilerek Osmanl toplumunun kendi kavramlar deiik biimlere sokulmu veya yeniden yorumlanmtr.69 Yaptklar almalardan dile nem verdikleri anlalan ve modernleme abalarnn gereklemesinde dilin ok nemli olduunu bildikleri anlalan Tanzimatlar, kavnn-i cedd, kavnn-i msessese, hrriyet, imtiyzt-i tabiyye, hukuk-i tabiiyyet, vatanda, msvt, terakkiyt- milliye, hubb-i vatan, millet70 gibi kavramlar belki ok ekici bulduklarndan kolayca benimseyerek Trkiye artlarnda siyas dile aktarm ve sk sk kullanarak da yaygnlatrp genel dil iinde merluk kazandrmlardr. Ancak Tanzimat aydnlar tpk slam dnyasnn dier blgelerindeki Batc veya slamc aydnlar, szgelimi Msr dnrleri gibi sz konusu kavramlarn Bat devletlerinde hakim olan paradigmann veya paradigma deiimin nihayete erdirilmesinin bir rn olduklarn ve dolaysyla kendi dnyalarnda yerli yerine yerletirilebilmeleri iin ayn veya benzer tarih ve kltrel artlarn olumas gerektiini ya da kendi kltrlerini ve geleneksel deerlerini bir kenara atp onlar balamlaryla birlikte getirmeleri gerektiini anlamam gibiydiler.71 Aktr ki dil, varl aksettirir. Bir dile dardan yabanc bir takm kavramlarn sokulmas, sadece kelimelerin tercmesini deil, fakat daha ziyade yabanc bir dnya grnn st sistemine ait sembolik formlarn tercmesini ifade eder. Byle bir ey ise, dilin yapsnda bozulmaya, zihni karmaaya yol aar. Tanzimat Dneminde Trkeye aktarlan pek ok kelime ve kavram da, Osmanl toplumunun sahip olduu kavramlar dizgesine ait birok kelimenin anlamlarnda karmaa ve ikilik oluturmutur.72 Tanzimatlarn Batdan dn alarak Trkeye soktuklar nemli kavramlardan biri de, Tanpnarn Tanzimat ideolojilerinden biri olarak ifade ettii73 medeniyettir. Tanzimatn byk hedeflerinden biri, Avrupann temsil ettii medeniyet seviyesini yakalamakt.74

229

Sivilizasyon (civilisation) kelimesinin karl olarak medeniyet, temeddn, nsiyet, mesniyet veya asl haliyle civilisation, gerekten de Tanzimatn ideolojisi dedirtecek lde ok sk kullanlm ve ok yceltilmitir. Herhalde inasinin M. Reid Paa iin syledii medeniyet rasul ifadesini75 de bu erevede ele almak gerek. S. Rfat Paa, M. Reid Paa, Al Paa, Mnif Paa, Sami Efendi gibi aydnlarn yazlarnda, fermanlarda, hep sivilizasyona ve onun tariflerine rastlanr.76 Her halkarda kavramn iinde, Bat medeniyetinin geni bir yerinin olduu anlalmaktadr. Bu durum, medeniyetin Batclkla e anlaml olarak alglanmasna neden olmutur. Zamanla Batcla kar kmak medeniyete kar kmakla edeer grlmeye balanmtr.77 Yenileme zamanlarnda, zellikle de Tanzimat Dneminde Osmanl tarih ve kltrnn muhtevas zerinde etkili olmu olan dil deiimi, ilimden bilime, fkhtan hukuka, buhrandan krize, krhneden fabrikaya vs. geilerle Osmanl Devleti ve toplumunun hangi ynde seyrettiini gstermitir. Tanzimatn kltrel deiimi erevesinde var olan gstergeler, gsteren ve gsterilenleriyle, muhteva ve formlaryla dilde cidd dnmlerin yaandn, Batllama ve dnyevlemenin baladn, bu deiimlerin de sosyal hayatn dier alanlaryla etkileim iinde olduunu gzler nne sermektedir. Fakat Tanzimat Dneminde dilde meydana gelen deiim, siyasal ve toplumsal gidiata hemen ve dorudan etkide bulunmu da deildir. Ancak eski dokunulmaz kurumlarn yklarak yerlerine Bat kaynakl kurum ve kurulularn ikame edilmesine, dilde arnma abalarna, dilin dnyevlemesine ve Batllamasna, sonuta zihniyetle devlet ynetiminin laikleme ynnde deien bir srece girmesine zemin hazrlamtr.78 1 Bkz. Muhammed R. Feroze, Laiklikte Arlk ve Ilmllk, ev. Davut Dursun, Trkiyede

slm ve Laiklik, nsan Yay., stanbul 1995, s. 31. 2 Peter L. Berger-Thomas Luckmann, Sociology of Religion and Sociology of Knowledge,

Sociology of Religion, Ed. Roland Robertson, Penguin Books, England 1971, s. 66 (Bilgi Sosyolojisi ve Din Sosyo lojisi, ev. M. Rami Ayas, AFD, c. XXX, Ankara 1988). 3 4 64-73. 5 Bkz. a.e., ss. 99, 164-173 vd.; Ziya Gkalp, lm-i tima Dersleri, Haz. Bedri Mermutlu, Bkz. Mehmet Rifat, Gsterge Avclar, YKY, stanbul 1997, s. 91. Emile Benveniste, Genel Dilbilim Sorunlar, ev. Erdim ztokat, YKY., stanbul 1995, ss.

Trk Sosyoloji Dergisi, Yl: 1, Say: 1, Yaz 1995, s. 132; Bozkurt Gven, nsan ve Kltr, 4. bs., Remzi Kit., stanbul 1984, s. 112; Berke Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara 1982, ss. 11-13. 6 Bkz. Ludwig Wittgenstein, Tractatus Logico-Philosophicus, ev. Oru Aruoba, YKY.,

stanbul 1996, ss. 27-61, 131, 133, 43-45, 49 vd.; M. Rifat, a.g.e., s. 91.

230

Ferdinand de Saussure, Genel Dil Bilim Dersleri, ev. Berke Vardar, Birey ve Toplum

Yay., Ankara 1985, ss. 24, 25. 8 9 Tanzimat Dnemi dil deiiklikleri iin bkz. Orhan Kololu, a.g.m., ss. 1645-1664. Bkz. F. de Saussure, a.g.e., ss. 5-6, 12, 24-25; Fatma Erkman, Gstergebilime Giri, Alan

Yay., stanbul 1987, ss. 15-19, 28-29 vd.; N. Berkes, a.g.e., ss. 248, 249, 310 vd.; H. G. Gadamer, nsan ve Dil, Yolcular, Sonbahar 1998, ss. 29-36; Muhammed Abid Cbir, Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yay., stanbul 1997, ss. 105-108; B. Vardar, a.g.e., ss. 10-11. 10 Joachim Wach, Din Sosyolojisi, ev. nver Gnay, FAV Yay., stanbul 1995, s. 68. Bkz.

Fndkolu Ziyaeddin Fahri, timaiyat, Hukuk Sosyolojisi, stanbul . ktisat F. Yay., stanbul 1958, ss. 272-329; S. Nakib Attas, slm, Seklerizm ve Gelecein Felsefesi, ev. M. Erol Kl, 2. bs., nsan Yay., stanbul 1995, s. 73; M. A. Cbir, a.g.e., ss. 106-107. 11 12 13 14 Bkz. Trker Alkan, Siyasal Toplumsallama, KBY, Ankara 1979, ss. 145-151. E. Benveniste, a.g.e., s. 99. A.e., s. 164. ahin Uar, Tarih Felsefesi Meseleleri, Nehir Yay., stanbul 1997, s. 184; B. Gven,

a.g.e., s. 112. 15 Bkz. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEBY.,

stanbul 1993, c. III, s. 396. 16 17 18 19 20 Bkz. M. A. Cabir, a.g.e., ss. 106-107. E. Benveniste, a.g.e., s. 67. N. Berkes, a.g.e., s. 286. Bkz. E. Benveniste, a.g.e., ss. 64-73, 99, 164 vd. P. L. Berger-B. Berger-H. Kellner, Modernleme ve Bilin, ev. C. Cerit, Pnar Yay.,

stanbul 1985, s. 115. 21 22 23 Cevdet Paa, Maruzat, s. 238. Bkz. Mehmet Rifat, Homo semioticus, YKY., stanbul 1993, s. 27. Ludwig Wittgenstein (1889-1951) yle der: Tmce, gerekliin bir tasarmdr. Tmce,

gerekliin, biz onu nasl dnyorsak, yle bir tasladr. L. Wittgenstein, a.g.e., s. 45. 24 . Kara, slamclarn Siyas Grleri, s. 39.

231

25 26 27 28

Mehmet Ali Klbay, Osmanl Batlamas, TCTA., c. 1, letiim Yay., stanbul ty., s. 149. A.m., a. yer. A. H. Tanpnar, a.g.e., ss. 87-88. Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluunda Reform 1856-1876, c. 1, ev. Osman

Aknhay, Papirs Yay., stanbul 1997, ss. 39-40. 29 30 Tayyip Gkbilgin, Babli, MEBA, c. 2, stanbul 1993, s. 177. Bkz. N. Berkes, a.g.e., s. 259 vd.; Enver Ziya Karal, Tanzimattan Sonra Trk Dili

Sorunu, TCTA, c. 2, letiim Yay., stanbul 1985, s. 316. 31 Mesel bkz. Tanzimat tedbirleri hakknda Kocaeli Mri Mehmed Akif, Hdavendigar

Sancanda smet Paa, Muhassl Kn Bey ve Kadlara gnderilen 1255 Zilkade sonlar/1840 Ocak sonlar tarihli Ferman, Bursa Mzesi, Defter c. 540dan naklen H. nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, ss. 660-671. 32 33 B. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s. 432; A. Akyldz, a.g.e., ss. 244-245. Bkz. . Mardin, a.g.e., s. 48. Dilin bir ifade biimi olarak yaznn da din ile ok sk ilikisi

bulunur. Toplumlar inandklar din ve kitabn yaz diline ayr bir nem verirler. Din ile yaz arasndaki sk bant, Osmanl Devleti ve toplum hayatnda da mevcuttu, hatta belki de pek ok yerden daha fazlayd. Tanzimat, din dilinin zlme srecine girmesinde, yaz dilinde gerekletirdii sadeletirme ve yenileme yoluyla etkili olmutur. Bkz. B. Lewis, a.g.e., s. 421. 34 Bkz. N. Berkes, a.g.e., s. 259. Niyazi Berkes, Dou toplumlarnn dillerine Latin alfabesinin

uygulanmas fikrini Avrupada ilk ortaya atan Volneyin, Tanzimatn gen kuann aydnlar arasnda ok moda olduunu ve dolaysyla szkonusu aydnlarn ondan etkilenmi olabileceklerini ifade etmektedir. Bkz. a.e., a. yer. 35 Namk Kemal, Latin harflerine kar karak Arap harflerinin kaldrlmasnn, mslmanl

kaldrlmas demek olduunu ileri srmtr. Bkz. E. Z. Karal, a.g.e., s. 316. 36 Bkz. Hfz Tevfik Gnensay-Nihad Sami Banarl, Balangtan Tanzimata Kadar Trk

Edebiyat Tarihi, Remzi Kit., stanbul 1941, s. 308. 37 Tanzimatta yaz dilinin deiimi hakknda bkz. Ragb zdem, Tanzimattan Beri Yaz

Dilimiz, Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul 1940, ss. 859-931. 38 smail Kara, Tarih ve Hurafe, ada slam Dncesinde Tarih Telakkisi, Dergh, c. IX,

Say: 105, Kasm 1998, s. 19.

232

39

ada slam dncesinde tarih telakkisi balamnda Cevdet Paann tarih ve dil

hakkndaki grleri iin bkz. a. m., ss. 19-20. 40 41 42 Korkut Tuna, Batl Bilginin Eletirisi zerine, EFY., stanbul 1993, ss. 86-87. A.e., ss. 87, 89. Bilginin avamiletirilmesi, ferdin bamszln deil, daha ok bilimsel gc elinde tutan

iktidara bamlln salar. Bkz. K. Tuna, a.g.e., s. 87. 43 44 45 C. Paa, Tezakir, c. 4, ss. 23-24. A. e., c. 1, s. 67. . Kara, a.g.e., s. 20. Cevdet Paa, savunduu dil slubuna atfen amacnn gazete yollu

rzmerre vukat sylemek olmadn ifade etmitir. (C. Paa, Trh-i Cevdet, c. 1, s. 1). 46 E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, Islahat Ferman Devri (1856-1861), ss. 180-181, 184; O.

Kololu, a.g.e., s. 1647. 47 48 49 50 A.m., ss. 1645-1648. A.m., s. 1647. A. H. Tanpnar, a.g.e., ss. 78-79. Bkz. C. Paa, a.g.e., c. 1, s. 21; Fatma Aliye, Cevdet Paa ve Zaman, 1332, s. 85; Sabri

F. lgener, Darlk Buhranlar ve slm ktisat Siyaseti, s. 48; B. Erylmaz, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, s. 248. 51 52 Bkz. O. Koloolu, a.g.e., s. 1647. Mmtazer Trkne, Siyas Bir deoloji Olarak slamcln Douu, 2. bs., letiim Yay.,

stanbul 1994, s. 52. 53 A. Akyldz, a.g.e., s. 118. Bu konuda Cevdet Paann katklar ve bir eseri iin bkz. C.

Paa, Maruzat, ss. 206-207. 54 55 56 57 58 C. Paa, Tezkir, c. 4, ss. 23-24. A.e., c. 1, s. 11. Engelhardt, a.g.e., ss. 47-48, 82. C. Paa, Tezkir, c. 4, ss. 23-24. A.e., c. 1, s. 11.

233

59 60 61 62 63 64 65 1998. 66 67

Bkz. . Kara, a.g.m., ss. 21-22. N. Berkes, a.g.e., s. 174. C. Paa, Maruzat, ss. 113-115. A.e., s. 114; B. Lewis, a.g.e., s. 332. A.e., s. 332. A.e., s. 333 vd. W. Montgomery Watt, Islamic Political Thought, Edinburgh University Press, Edinburg

O. Kololu, a.g.e., s. 1649. erif Mardin, erif Mardinle Sylei (Syleiyi yapan: Cneyt lsever), Yeni Ufuk

Gazetesi, 16 Haziran 1997, Pazartesi, Yl: 1, Say: 2, s. 8. 68 69 70 Maddeleri. 71 72 73 74 75 76 77 78 Bkz. D. Shayegan, a.g.e., s. 11. Bkz. Seyyid Nakib el-Attas, slam Dnya Gr, Yeni afak, 26 Nisan 1996, s. 10. A. H. Tanpnar, a.g.e., s. 122. Y. Sarnay, a.g.e., s. 36. B. Erylmaz, a.g.e., s. 125. A. H. Tanpnar, a.g.e., s. 122. Baykan Sezer, Toplum Farkllamalar ve Din Olay, EF., stanbul 1981, ss. 199-200. B. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s. 99 O. Kololu, a.g.e., s. 1646. Bkz. Bryan S. Turner, Max Weber ve slam, s. 194. Kavramlar iin bkz. Engelhardt, a.g.e., s. 77 (M. Reid Paann szleri iinde); R. Kaynar,

a.g.e., ss. 382-383 (M. Reid Paann szleri); Tanzimat Ferman; 1840 tarihli Ceza Kanunnamesinin

AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (1836-1856), Eren Yay., stanbul 1993.

234

ALKAN, Trker, Siyasal Toplumsallama, KBY., Ankara 1979. ATTAS, S. Nakib, slm, Seklerizm ve Gelecein Felsefesi, ev. M. Erol Kl, 2. bs., nsan Yay., stanbul 1995. BENVENISTE, Emile, Genel Dilbilim Sorunlar, ev. Erdim ztokat, YKY., stanbul 1995. BERGER, Peter L.-LUCKMANN, Thomas, Sociology of Religion and Sociology of Knowledge, Sociology of Religion, Ed. Roland Robertson, Penguin Books, England 1971. BERGER, P. L.-BERGER, B. -KELLNER, H, Modernleme ve Bilin, ev. C. Cerit, Pnar Yay., stanbul 1985. BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, Dou-Bat Yay., stanbul ty. CABR, Muhammed Abid, Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yay., stanbul 1997. CEVDET PAA, Maruzat, Haz. Yusuf Halaolu, ar Yay., stanbul 1980. , Trh-i Cevdet, c. 1-12, 2. bs., Matbaa-i Osmniyye, Dersadet 1309. , Tezkir, Haz. Cavid Baysun, 1-4 (1-40), 2. bs., TTKY., Ankara 1986. , Tezkir, Haz. Cavid Baysun, c. 4, 3. bs., TTKY., Ankara 1991. DAVISON, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Reform 1856-1876, c. 1, ev. Osman Aknhay, Papirs Yay., stanbul 1997. ENGELHARDT, Trkiye ve Tanzimat, Devlet-i Osmaniyenin Tarihi Islahat, ev. Ali Read, Kanaat Ktphanesi, stanbul 1328. ERKMAN, Fatma, Gstergebilime Giri, Alan Yay., stanbul 1987. ERYILMAZ, Bilal, Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, aret Yay., stanbul 1992, s. 248. FATMA, Aliye, Cevdet Paa ve Zaman, 1332. FEROZE, Muhammed R., Laiklikte Arlk ve Ilmllk, ev. Davut Dursun, Trkiyede slm ve Laiklik, nsan Yay., stanbul 1995. FINDIKOLU, Z. Fahri, timaiyat, Hukuk Sosyolojisi, stanbul . ktisat F. Yay., stanbul 1958. GADAMER, H. G., nsan ve Dil, Yolcular, Sonbahar 1998, ss. 29-36. GKALP, Ziya, lm-i tima Dersleri, Haz. Bedri Mermutlu, Trk Sosyoloji Dergisi, Yl: 1, Say: 1, Yaz 1995, ss. 119-149.

235

GKBLGN, Tayyip, Babli, MEBA., c. 2, stanbul 1993. GNENSAY, Hfz Tevfik-BANARLI, Nihad Sami, Balangtan Tanzimata Kadar Trk Edebiyat Tarihi, Remzi Kit., stanbul 1941. GVEN, Bozkurt, nsan ve Kltr, 4. bs., Remzi Kit., stanbul 1984. NALCIK, Halil, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Belleten, c. XXVIII, no: 112, Ankara Ekim1964, ss. 623-690. KARA, smail, slamclarn Siyas Grleri, z Yay., stanbul 1994. , Tarih ve Hurafe, ada slam Dncesinde Tarih Telakkisi, Dergh, c. IX, Say: 105, Kasm 1998, ss. 1, 19-26. KARAL, Enver Ziya, Tanzimattan Sonra Trk Dili Sorunu, TCTA., c. 2, letiim Yay., stanbul 1985, ss. 314-332. , Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul 1940, ss. 13-30. , Osmanl Tarihi, Nizam- Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856), c. V, 5. bs., TTKY, Ankara 1988. , Osmanl Tarihi, Islahat Ferman Devri (1856-1861), c. VI, 4. bs., TTKY., Ankara 1988. KILIBAY, Mehmet Ali, Osmanl Batlamas, TCTA, c. 1, letiim Yay., stanbul ty., ss. 147152. KOLOLU, Orhan, Osmanl Basn: erii ve Rejimi, TCTA, c. 1, letiim Yay., stanbul ty., ss. 68-93. , Trke-D Basn, TCTA., c. 1, letiim Yay., stanbul ty., ss. 94-98. , lk Gazetelerimiz Araclyla (1828-1867) Dilimize Giren Bat Kavram ve Szckleri, XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara: 5-9 Eyll 1990, c. IV, TTKY., ss. 1945-1964. LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, 4. bs., TTKY., Ankara 1991. MARDN, erif, erif Mardinle Sylei (Syleiyi yapan: Cneyt lsever), Yeni Ufuk Gazetesi, 16 Haziran 1997, Pazartesi, Yl: 1, Say: 2, s. 8. ZDEM, Ragb, Tanzimattan Beri Yaz Dilimiz, Tanzimat I, Maarif Matbaas, stanbul 1940, ss. 859-931. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEBY., stanbul 1993.

236

RFAT, Mehmet, Gsterge Avclar, YKY., stanbul 1997. , Homo semioticus, YKY, stanbul 1993. SAUSSURE, Ferdinand de, Genel Dil Bilim Dersleri, ev. Berke Vardar, Birey ve Toplum Yay., Ankara 1985. SEZER, Baykan, Toplum Farkllamalar ve Din Olay, EFY, stanbul 1981. TUNA, Korkut, Batl Bilginin Eletirisi zerine, EFY, stanbul 1993. TURNER, Bryan S., Max Weber ve slam, Eletirel Bir Yaklam, ev. Yasin Aktay, Vadi Yay., Ankara 1991. TRKNE, Mmtazer, Siyas Bir deoloji Olarak slamcln Douu, 2. bs., letiim Yay., stanbul 1994. UAR, ahin, Tarih Felsefesi Meseleleri, Nehir Yay., stanbul 1997. LGENER, Sabri F., Darlk Buhranlar ve slm ktisat Siyaseti, Maya Yay., Ankara 1984. VARDAR, Berke, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara 1982. WACH, Joachim, Din Sosyolojisi, ev. nver Gnay, FAV Yay., stanbul 1995. WATT, W. Montgomery, Islamic Political Thought, Edinburgh University Press, Edinburg 1998. WITTGENSTEIN, Ludwig, Tractatus Logico-Philosophicus, ev. Oru Aruoba, YKY., stanbul 1996.

237

II. Merutiyet Sonras Trk Dili / Prof. Dr. smail Parlatr [s.148-153]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Trk dilinin tarih seyri iinde pek ok yeni zihniyet, edeb hareket veya akm, edebiyata yeni deer yarglar kazandrmak amacyla yola karken veya yeni tezleriyle edebiyat dnyasna katlrken dilde de birtakm deimelere sebep oluyordu. Bunun en arpc rneini ilk byk kltr deiimine sahne olan slmiyetin kabul ile izlemeye balyoruz. Bu yeni dili tanma ve tantma amacyla n plna kan Arapa, 10. yzyldan balayarak Trke zerinde egemen bir dil olarak varln yzyllar boyu srdregelmitir. Onu izleyerek Farsa da edeb dil olma zellii yannda, zellikle Seluklular Dneminde resm dil olma kimlii ile bir baka egemen unsur olarak hkimiyetini iyiden iyiye oluturmutur. Dou dnyasndan kaynaklanan bu oluum, Bat dnyasn tanmaya baladktan sonra yn deitirmi; bu kez Bat kltr ile yz yze gelen ve ondan etkilenen Trk kltr, tabi olarak da bat dillerinin zellikle de Franszcann unsurlarna kaplarn amakta bir saknca grmemitir. XIX. yzyln ikinci yarsndan balayarak edebiyatta kendisini iyiden iyiye hissettirmeye balayan bu deiim veya Bat dillerinin etkisi, yzyln sonlarnda nce edeb hareket, sonra da edebiyat ekol olarak Servet-i Fnn Edebiyat ile had safhaya ulam bulunuyordu. Bu durum, kinci Merutiyet Dnemine kadar sregelmitir. kinci Merutiyet, bir siyas hareket olduu kadar, bir sosyal hareket olarak da pek ok deiimi ve yeni zihniyeti beraberinde getirmitir. Fikr hayatmzda gzlenen yeni oluumlar, basn dnyasndaki deiimleri yaratrken edebiyat alanna da zengin bir malzeme ve yeni deer yarglar kazandryordu. stelik Trk dili tarihi iinde dergi etrafnda oluan bir hareket, ilk defa plnl ve programl bir biimde bir dil hareketi olarak ortaya kyordu. O da Gen Kalemler dergisi etrafnda bir araya gelen genlerin savunduklar Yeni Lisan tezi ve hareketi idi. Bata mer Seyfettin olmak zere Ali Canip ve Ziya Gkalp, yukardan beri szn etmekte olduumuz kltrde, dilde ve edebiyatta sz konusu olan yabanclamaya iddetle kar kyorlard. Aslnda bu dncenin ve hareketin temelinde edebiyatta mil benlie dn tezi yatmakta idi. Fakat, mill bir dil yaratmadan da mill benlie dnn mmkn olamayacan iyi bilen ve kavrayan bu genler, Selnikte yaymlanmakta olan Hsn ve iir adl dergiyi 11 Nisan 1911den itibaren Gen Kalemler adyla ve Yeni Lisan tezini savunmak amacyla karmaya balarlar. Bylece, Cumhuriyet ncesinde Trkenin kendi benliine dn yolunda ilk ve ciddi bir adm atlm olunuyordu. Gen Kalemler dergisinin iindeki yazlar gzden geirildiinde hareketin temel izgide yrtld dikkati ekmektedir. Birincisi, ba makalede ortaya atlan Yeni Lisan davas; ikincisi, Sanat ve Edebiyat ile Genlik Kavgas stunlarnda ele alnan sanat ve zellikle Mill Edebiyat meselesi; ncs, savunulan dil anlayna uygun edeb rnler. Bu yazlarda zaman zaman mer

238

Seyfettin Perviz, Ali Canip Yekt Bhir takma adn kullanmtr. Ziya Gkalp ise Demirta ve Gkalp imzas ile karmza kmaktadr.1 Derginin ilk be saysnda yer alan Yeni Lisan balkl yazlarn sonunda bir (?) bulunmaktadr. Birinci yaznn mer Seyfettin tarafndan kaleme alnd kesinlikle bilinmektedir. kinci saydaki yazy, Ali Canip ile Ziya Gkalp birlikte yazmtr. Nitekim bu yazda konuya sosyolojik adan baklmaktadr. nc sayda yer alan Yeni Lisann dzenlenmesini Ali Canip yapm; mer Seyfettinin ilk yazsndaki grleri dikkate alnrsa, onun da katks sz konusu edilebilir. Drdnc saydaki yazda Hseyin Cahitin Yeni Lisan karsndaki tavr ele alnmtr; bu da mer Seyfettinin kaleminden kmtr. Beinci sayda ise mer Seyfettinin birinci yazda ileriye srd aksaklklarn daha geni bir deerlendirmesini Ziya Gkalp yapmaktadr. Altnc saydan on ikinci sayya kadar olan Yeni Lisan balkl yazlar, Gen Kalemler Tahrir Heyeti imzasyla yaymlanr. Bu yazlarda, Trke Terkiplerin Gzellii, Dilde Sadelemenin lkeleri, Kelime-Lfz ve Lugat-Istlah, Yeni Lisan ve ml, Osmanl mlsnn Tarihi ele alnmakta ve dilde sadeleme hareketinin yaygnlatrlmas savunulmaktadr.2 Derginin Sanat ve Edebiyat ile Genlik Kavgas stunlarnda genel olarak Mill Edebiyat konusu ve baz edeb eserlerin eletirisi dikkati eker. Genellikle Ali Canipin kaleminden kan bu yazlar arasnda Edeb nklplar (No. 1, s. 9), Garp Mektebinin milleri (No. 2, s. 34), Mahmut Talat Beye (No. 2, s. 35), Mill Lisan ve Mill Edebiyat (No. 3, s. 47), Mill Daha Dorusu Kavm Edebiyat Ne Demektir (No. 4, s. 72), Halkun Defteri ve Bugnk Fikret (No. 5, s. 86), Mill Edebiyat Meselesi (No. 6, s, 99), slb-ahsiyyeti (No. 11, s. 183), hem bu hareketin sanat anlayn sergileme hem de Mill Edebiyat akmnn douuna hizmet etme asndan zerinde nemle durulmas gereken yazlar olarak deerlendirmek gerekir. III. ciltten balayarak dil ve edebiyat tartmalarnn balardaki hzn yava yava kaybettii dikkati eker. Yeni Lisan balkl yazlarn yerini Gen Kalemler Tahrir Heyetinin at soruturmaya gelen cevaplar almaya balar. yle ki Gen Kalemler Tahrir Heyeti, Yeni lisan ve bir istimzc balkl bir soruturma am ve bunu bir brorle dnemin yazarlarna gndermitir. Srasyla Hamdullah Suphi, ehabettin Sleyman, Dr. Kuno, Raif Necdetin cevaplar bu stunlarda yaymlanr. Son say olan 27. sayya kadar da emsettin Sami, M. Mermi, zzet Ulvnin dil zerindeki dncelerine yer verilir. Son sayda da Ali Canipin Cenapa verdii bir karlk yaymlanr. Sanat ve Edebiyat ile Genlik Kavgas balkl stunlar yerini Eser ve Zat ile lim ve Fen stunlarna brakr. Ayrca felsefi yazlar ile Bat edebiyatndan tantmalara ve evirilere daha ok arlk verilir. Hikye ve iirler ise gene hareketin dil anlayna uygun rnler olarak kaleme alnm ve yaymlanmtr. Hikyede mer Seyfettin, Aka Gndz; iirde ise Hakk Sha, M. Selhattin, Ali Canip, mer Seyfettin, kil Koyuncu, Mehmet Ali Tevfik imzalar grlr. Gen Kalemler hareketi, ncelikle dilde sadeleme dncesinden domutur; nk derginin 2. c., 1. saysnda kaleme alnan ilk Yeni Lisan makalesinin temelinde bu dnce yatmaktadr.

239

Daha sonraki saylarda kaleme alnan makaleler, bu ilk sayda ileriye srlen grlerin daha ayrntl olarak savunulmas ve aklkla anlatlmasnn rnleridir.3 Dergide ilk yaz olarak kaleme alnan ve harekete adn veren Yeni Lisan makalesinde mer Seyfettin, dili, bir milletin varlnn, ykselmesinin ve kendisini kabul ettirmesinin temel unsuru olarak grr. Bir milletin bilimde, fende ve edebiyatta ykselmesi, gene dil ile gerekleebilecektir. Ancak, bu dil, hem mill bir dil olmaldr hem de ada olmaldr: Trkler ancak kuvvetli ve ciddi terakki ile hkimiyetlerini, mevcdiyetlerini muhfaza edebilirler. Terakk ise ilmin, fennin, edebiytn hepimizin arasnda intirna vbestedir. Ve bunlar neir iin evvel lzm olan milli ve ummi bir lisndr. Milli ve tabi bir lisn olmazsa ilim, fenn, edebiyat yine bugnk gibi bir muamm halinde kalacaktr. Asrmz terakk asr, mcdele ve rekabet asrdr.4 Ne yazk ki Trke zerinde o dneme kadar yeterli ve ciddi bir aratrma yaplmamtr. stelik, bu dil, Arapa ve Farsa unsurlarla beslenmi; ayrca son dnemlerde bir de Franszca etkisi ba gstermitir. Bu yaps ile Trkeyi eski lisan olarak niteleyen yazar, bu grn aka yle dile getirir: Eski lisan, nedir? Asla konuulmayan, Latince ve branice gibi yalnz kendisiyle megl olanlarn zevk ve idrkine taalluk eden bir ey.5 Eski lisann tarihini ksaca izen mer Seyfettin, onu tabiata muhlif ve son derece yapay olarak nitelemektedir. Oysa edebiyatn temel malzemesi olan dil, tabi olmadka mill bir edebiyatn yaratlmasnda elbette yetersiz kalacaktr. stelik bu dil, hastadr; bu hastalklar yaratan ise zndeki yabanc unsurlardr. Evet imdiki lisanmzda Arab ve Faris kaideleriyle yaplan cemler, terkb-i tavsf, vasf- terkbler yaadka saf ve mill addolunamaz. Bu lisan kimse anlamaz.6 te yandan Trk dili btn canll ile halk arasnda yaamaktadr. Konuulan Trke, zellikle stanbul Trkesi bunun en gzel rneidir. Ayrca Trk dili zengin bir dildir, her trl terkip yapmaya elverilidir. Dilimizin Arapa ve Farsann hakimiyetine girmesinde en byk etkenin ss yapma kaygs olduunu belirten yazar, ncelikle bu hevesten vazgeilmesini ister; ardndan tasfiye konusuna gelir. Yeni Lisan hareketinin temelinde yatan bu tasfiye tezi zerinde biraz durmakta yarar var. ncelikle unu vurgulamak gerekir ki bata mer Seyfettin olmak zere Gen Kalemler, Arapa ve Farsa kelimelerin btnyle dilden atlmasndan yana deildir. Bir ihtiya sonunda Trkeye girmi; daha dorusu Trkenin mal olmu kelimeler, dilde yaamaya devam edecektir. Buna karlk terkipler kesinlikle tasfiye edilecektir. Bunu gerekletirmek iin temel ilke ileriye srlmektedir: 1. Arab ve Faris kaideleriyle yaplan btn terkipler terk olunacak. Tekrr edelim; fevkalde, hfzssha, darb- mesel, sevk-i tabi gibi klie olmu eyler mstesna

240

2. Trke cem edatndan baka katiyen ecneb cem edatlar kullanlmayacak; ihtimlt, mektip, memrn, hastegn yazacak yerde ihtimaller, mektepler, memurlar, hastalar yazacaksnz. Tabi kint, inaat, maliyt, ahlk, Mslman gibi klie hline gelmiler mstesna 3. Dier Arab ve Faris edatlar da atacaksnz. Ey, ecil, ez, min, an, ender, b, bery, b, n, ter, i, end, zeh, al, f, keenne, gh, kr, gn, s, ve, ver, nk, yr, gibi edatlar terk olunacak; ancak tekellme gemi, tamamyla Trkelemi olan amma, ayet, ey, keke, lkin, na, heman, hem, henz, yani gibileri kullanlacak. Unutmayalm ki terk olunmasn arzu ettiimiz bu edatlar kullanlsa bile terkip kideleri gibi lisann tekellmne giren sanatkr gibi kelimeleri serbeste syler ve yazabiliriz.7 Bu nerilere ek olarak mer Seyfettin, Arapa ve Farsa isim ve sfatlarn Trkenin yapsna uygun biimde dzenlenmesini ister. Bu yolda da tek yaplacak i, Trkenin kurallarnn iletilmesi olacaktr: Lisanmzda yalnz Trke, yalnz Trke kaideleri Trkenin mekanizmasn bozan Arab ve Faris kaideleri bilmeyeceiz. Anlamayacaz. Bu adm kat olacak.8 mer Seyfettinin bu ilk yazsnda ileriye srd temel ilkeler, daha sonraki saylarda yer alan Yeni Lisan balkl makalelerde teker teker ele alnp daha ak ve detayl bir biimde rnekleriyle okuyucuya sunulacaktr. Sz gelii 3. sayda, yeni dilin tabi bir dil olduu, yabanc dil kurallarnn Trkeyi bozduu ve Trkenin basit bir kurulula elde edilen oul yapma kural dururken, karmak yabanc dil kurallarna bavurmann gereksizlii dile getirilir. 5. sayda dildeki ikilikler anlatlr. 6. sayda Trke terkiplerin gzellii yeniden ele alnr. Arapa ve Farsa terkiplerin kullanlndaki aksaklklar rneklerle verilir. Bunlarn Trk dilinin yapsna aykr olduu savunulur. te yandan Trke terkiplerin baaryla kullanl, Halide Salihin (Halide Edip Advar) Harab Mabetlerinden seilen rneklerle anlatlr. Hemen arkasndan da Arapa ve Farsa oul yapma kurallarnn Trk dilinin yapsna olan aykrl zerinde durulur; rneklerle bu konudaki grleri pekitirilir. Gen Kalemler dergisinin 6-10. saylarnda Yeni Lisan tezi Gen Kalemler Tahrir Heyeti imzas ile savunulmaya devam edilir. Bu saylardaki yazlar ortak kaleme alnmtr. Bu yazlarda izlenen yol ise Yeni Lisana yaplan itirazlara cevap verme tarzndadr. Bu itirazlar, ncelikle Fuat Kprl, Yakup Kadri ve Sleyman Naziften gelir. Fuat Kprl, Yeni Lisan (Servet-i Fnn, C. 42, s. 1082), Trklk ve Yeni Lisan (Servet-i Fnn, C. 42, s. 1091); Yakup Kadri, Netyic (Rbab, No. 14, 19 Nisan 1328/1912); Sleyman Nazif, Bir Mesele-i Mebbede (ehbal, No. 55, 15, 19 Nisan 1328/1912) balkl yazlar ile Yeni Lisan hareketini eletirirler. Arkasndan bunlara Cenap ehabettin de katlacaktr. Cenap ehabettin, ehbalde (No. 61, 15 Eyll 1328/1912) Ak Mektuplar, iyanda (No. 12) Tahrb-i Lisan adl makaleleri ile bu harekete kar kar ve zellikle bu yazlarnda Ali Canipi hedef alr. Bundan tr de her iki yazar arasnda ciddi bir mnakaa balar. Bu tr yazlar Ali Canip, Mill Edebiyat Meselesi ve Cenab Beyle Mnakaalarm (stanbul 1918) adl kitapta toplamtr. Adn andmz bu yazlarn Yeni Lisan tezine kar itirazlar, u noktalarda toplanmaktadr:

241

1. Dilde yerlemi terkipler atlamaz. 2. Dilin yaps bozulamaz, eski Trk lehelerine ynelme ile bu sorun zlemez. 3. Dil n ve kat kararla sadeleemez. 4. Bu hareket, snrl bir yazar kadrosunun maldr, bundan tr sadeleme onlarn istei dorultusunda gerekleemez. 5. Bu dncelerle sadeleen dil, sanat dili olamaz. Bu itirazlara bir yandan Gen Kalemler yazarlar cevap verirken bir yandan da onlar destekleyenler, soruturma bal altnda dergiye gnderdikleri yazlar ile katkda bulunurlar. Btn bu yazlar iinde bir tek mer Seyfettinin kaleme ald bir yaz hem ciddiyeti, hem derinlii hem de konuya hakimiyeti ile dikkati eker. O da derginin 24-25. saysnda yer alan Genlik Kavgas stunlarndaki Yeni Lisan ve irkin Taarruzlar balkl makalesidir. Perviz takma adn kulland bu yazda mer Seyfettin, nce bu irkin saldrlarn kimden geldiini aklar. Bunlarn banda eski gelenei srdrmeye alan Baba Tahirin (Mehmet Tahir) Malmat adl dergisi ile mebus Mustafa Sabri Hoca, Mstecab-zade smet, Mehmed Cell gibi yenilie inanamayan birtakm kiiler gelmektedir. Bu yazsnda mer Seyfettin, daha ok Yakup Kadrinin Rbab (No. 14,19 Nisan 1328/1912) dergisinde yaymlanan Netyic balkl makalesine cevap vermektedir. Yazar, Yakup Kadrinin sulamalarna ve alayc tavrna karlk u savunmay yapyor: Ben Yeni Lisan hakknda ettiim ilm itmnn daha geni ve parlak gstermek iin karmda cidd bir murz aryorum. Fakat teessf ederim ki bulamyorum. Kfr aczden ileri gelir. cizler susmaa tahamml edemezlerse basarlar kfr Misl! Karaosman-zde Yakup Kadri Bey Onun bo szlerinin hezel tarafn brakarak iddiya benzeyen birka satrna baknz: Fakat Yeni Lisan. Yeni Lisan sizin iin muhakkak kullanlmas g bir ziynet olacak. Mesel millet kelimesi bilmem nasl bir istihle ile buduna inklb edecek. Karaosmanzde Yakup Kadri Bey biraz elini bana koysun. Dimayla dnsn, sinirlerine yine kendi cevap versin. Kelimeler, anlatacaklar fikirlere gre intihap edilir. Srf eski Trkle ait bir iki manzumede yazlan budun, milletin yerine kaim olmayacaktr. Fakat eer yine byle eski Trkl hatrlamak icap ederse phesiz pervaszca yazlr. Yeni lisanclar hareketini ilme ve manta uyduruyorlar. Lkin Yakup Kadri Bey, ilme, manta uymayan birok mnasebetsiz hararetlere niin isyan etmiyor. Misl: aln, cebn, nsiye kelimeleri yetimemi gibi Fikretin pn kelimesini kullanmas Yine o diyor ki:Boazmz uzun mddet uygur, turgur ilh misill kelimelerin dikenleriyle yrtlacak. Turgur, gurgur diye elenmek istedii Uygur kelimesi. Latin, Cermen, Slav, gibi her

242

lisanda ayn konulan bir eydir. Bunun Arapcas, Acemcesi yok ki syleyelim. Eer kelimenin iindeki gayn () rahatszlk veriyorsa alnz size Trke olmayanlar: gayr, gayr, gavr, garr Uygur bunlardan daha m tatsz?. () Yeni lisanclar bardlar, haykrdlar: Vaka eski klieler bozulacak, lkin tercme edilmeyecek. Din, siyas stlahlar hep duracak sadrazam, eyhlislm, Kurn- Kerm, yet-i kerme gibi nk artk bunlar terkiplikten km, bir kelime olmu, tekellm lisanna dm, tamamyla tasarruf edilmitir. Fakat hayr, azizim Yakup Kadri Bey! Uyanmaa balayan byk Trklk, milliyeti, hkimiyeti, istikbali ve mazisiyle beraber lisann da milliyetsizlerin elinden kurtaracak, lp lp de yine asla lmeyen bu kuvveti dardaki saysz dmanlar gibi iindeki vefasz evltlar, tabiatn, Trkln kaybetmi cahil sartlar da deviremeyecektir.9 te yandan mer Seyfettin, yazsnn sonunda bir nemli noktaya da deinmektedir. O da dilimize Osmanlca sznn yaktrlmasdr. O, Osmanlca diye bir dil tanmadn, siyas alandaki Osmanlln resm dilinin Trke olduunu da aka yle vurgular: Siyas Osmanln resm lisan Trkedir (Osmanlca deil!). Bu Kanun-i Ess ile temin edilmitir. Bununla beraber Osmanlca! namnda bir lisan yoktur ve olamaz. Balkan Savann kmas zerine Gen Kalemler dergisi yaymlanmakta eitli skntlara der; 27. say da ktktan sonra kapanr. Bata mer Seyfettin olmak zere derginin etrafnda birleen genler, stanbula dnmlerdir. Burada da bo durmamlar; Halka Doru ve Trk Sz dergilerinde Yeni Lisan tezini olgunlatrmaya ve gelitirmeye devam etmilerdir. Trk Yurdu dergisinden sonra Trk ocaklarnn da meseleye sahip kmas, bata Hamdullah Suphi olmak zere gl sesleri ve kalemleri Trkecilik tezi etrafnda birletirmitir. Dilde Trklk tezini bu dnemde sistematik bir dnce dorultusunda irdeleyen ve dile getiren bir baka yazar ve fikir adam Ziya Gkalptir. Gen Kalemler dergisine katksn ve oradaki fikirlerini yukarda deerlendirmitik. Gkalp, stanbula dndkten sonra bu yoldaki gr ve dncelerini ilemeye ve gelitirmeye zen gstermi; nce Trklemek, slmlamak, Muasrlamak (stanbul 1917) adl kitabnda bu konuya deinmi; sonra Yeni Hayatta (1918) yer alan Lisan balkl iiri ile bir byk k yapmtr. Lisan Ziya Gkalp, dilde Trklk fikrini ise Trkln Esaslar (1924) adl kitabnda Lisn Trkln Umdeleri balkl blmde sistemli bir biimde maddeler hlinde sralamtr:

243

1. Mill dilimizi vcuda getirmek iin, Osmanl dilini -hi yokmu gibi bir tarafa atarak- Halk edebiyatna temel vazifesini gren Trk dilini ayniyle kabul edip, stanbul halknn ve bilhassa stanbul hanmlarnn konutuklar gibi yazmak. 2. Halk dilinde Trke mteradifi bulunan Arapa ve Farsa kelimeleri atmak, tamamiyle mteradif olmayp kk bir nansa mlik olanlar dilimizde muhafaza etmek. 3. Halk diline geip syleni ve mna bakmndan galatt adn alan Arapa ve Farsa kelimelerin bozulmu ekillerini Trke saymak ve imllarn da yeni sylenilerine uydurmak. 4. Yerlerine yeni kelimeler konulduu iin, fosil haline gelen eski kelimeleri diriltmemeye almak. 5. Yeni terimler aranaca zaman, ilkin, halk dilindeki kelimeler arasnda aramak; bulunmad taktirde, Trkenin ilek edatlaryla ve ilek terkip ve ekim usulleriyle yeni kelimeler yaratmak; buna da imkn bulunmad surette, Arapa ve Farsa terkipsiz olmak artyla -yeni kelimeler kabul etmek ve baz devirlerin ve mesleklerin husus hallerini gsteren kelimelerle- tekniklere ait let isimlerini yabanc dillerden aynen almak. 6. Trkede Arap ve Fars dillerinin kapitlasyonlar ilga olunarak, bu iki dilin ne sigalar, ne edatlar ne de terkipleri dilimize sokulmamak. 7. Trk halknn bildii ve kulland her kelime Trkedir, halk iin munis olan ve sun olmayan her kelime milldir. Bir milletin dili kendinin cansz kklerinden deil, canl tasarruflarndan kurulan, canl bir uzviyettir. 8. stanbul Trkesinin fonetii, morfolojisi ve leksiki, yeni Trkenin temeli olduundan, baka Trk lehelerinden ne kelime, ne siga, ne edat ne de terkip kaideleri alnamaz. Yalnz mukayese yoluyla Trkenin cmle yapsna ve husus tabirlerdeki ivesine nfuz iin, bu lehelerin derin bir surette tetkikine ihtiya vardr. 9. Trk medeniyetinin tarihine dair eserler yazldka, eski Trk messeselerinin isimleri olmak dolaysyla, ok eski Trke kelimeler yeni Trkeye girecektir. Fakat bunlar terim olarak kalacaklarndan, bunlarn hayata dnmesi, fosillerin dirilmesi mahiyetinde telkki olunmamaldr. 10. Kelimeler dellet ettikleri manalarn tarifleri deil iaretleridir. Kelimelerin mnalar, kklerini bilmekle anlalmaz. 11. Yeni Trkenin bu esaslar dahilinde, bir lgatiyle bir de grameri vcuda getirilmeli ve bu kitaplarda, yeni Trkeye girmi olan Arapa ve Farsa kelimelerin ve tbirlerin bnyelerine ve terkip tarzlarna ait bilgi, dilin fizyoloji ksmna deil, paleontoloji ve jeneoloji bahsi olan treme ksmna konulmaldr.11

244

Batan beri gzden geirdiimiz ve deerlendirdiimiz kinci Merutiyet Dnemi dil hareketleri, phesiz yeni Trkiye Cumhuriyetinin kurulu aamasnda ve Tekilt- Esasiye Kanununda yer alacak olan Trkiye Cumhuriyetinin Resm Dili Trkedir hkmne byk lde nclk etmitir. zellikle Ulu nder Atatrkn direktifleriyle gerekleen yeni Trk harflerinin kabul ile Trk Dili Tetkik Cemiyetinin (Trk Dil Kurumu) kuruluunda da bu fikirlerin katksn gzden uzak tutmamak gerekir dncesindeyiz. 1 Gen Kalemler dergisindeki yazlar ve alntlar u baskdan yaplmaktadr: Gen Kalemler

Dergisi, smail Parlatr, Nurullah etin, Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara 1999. 2 3 A.g.e., Sunu, s. XIX-XXVII. Bu konuda geni bilgi iin bak: smail Parlatr, Gen Kalemler Hareketi inde mer

Seyfettin, Doumunun 100. Yldnmnde mer Seyfettin, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara 1988, s. 87-111. 4 Gen Kalemler, Yeni Lisan, C. II, No. 1. Gen Kalemler Dergisi, haz. smail Parlatr. Trk

Dil Kurumu Yayn, Ankara 1999, s. 81. 5 6 7 8 9 10 A.g.e., s. 75. A.g.e., s. 77. A.g.m., C. II., No. 1; a.g.e., s. 79. Ayn yer. Gen Kalemler, C. III, No. 24-25; a.g.e., s. 531-535. Ziya Gkalp Klliyat-I, iirler ve Halk Masallar, haz. Fevziye Abdullah Tansel, Trk Tarih

Kurumu yayn, Ankara 1952, sss. 119. 11 Trkln Esaslar, haz. Mehmet Kaplan, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1972, s. 138.

AKURA, Yusuf, Tarz- Siyaset, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, VII. Dizi, No. 73, Ankara 1976. AKYZ, Kenan, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, Trkoloji Dergisi, C. II, s. 1. Ankara 1969. ALANGU, Tahir, mer Seyfettin lkc Bir Yazarn Roman, May Matbaas, stanbul 1968. AL Canib, mer Seyfeddin (1884-1920), Hayat, Karakteri, Edebiyat, deali ve Eserlerinden Nmneler, Remzi Kitabevi, stanbul 1947. , Mill Edebiyat Meselesi ve Cenap Beyle Mnakaalarm, stanbul 1918.

245

BANARLI, N. Sami, Trkiyede Mill Edebiyat Cereyanlar, Aylk Ansiklopedi, stanbul 1946, s. 1163-1172. DLMEN, . Necmi, Trke iirler Cereyanna Bir Bak ve 1905 Edeb Hareketi, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yllk Aratrma Dergisi, Ankara 1940-1941, s. 49-71. Gen Kalemler Dergisi, haz. smail Parlatr, Nurullah etin, Trk Dil Kurumu Yayn, Ankara 1999. GKALP, Ziya, Trkln Esaslar, yay: Mehmet Kaplan, Babakanlk Kltr Mstearl Kltr Yaynlar, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1972. GKALP, Ziya, Trklemek, slamlamak, Muasrlamak, stanbul 1917. KAPLAN, Mehmet, Primo Trk ocuu Nasl Dodu, Mill Kltr, C. II, No. 1, Haziran 1980, s. 6. KORMAZ, Zeynep, mer Seyfettin ve Yeni Lisan, Mill Kltr, C. II, No. 1, Haziran 1980, s. 6. KPRL, Fuat, Mill Edebiyat Cereyannn lk Mbeirleri ve Divan-i Trk-i Basit, stanbul 1928. , Bugnk Edebiyat, kbal Ktphanesi, stanbul 1924. , Edebiyat Aratrmalar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Seri VII, Say. 47, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1966. LEVENT, A. Srr, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 347, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1972. ORKUN, H. Namk, Trkln Tarihi, Kmen Yaynlar, Ankara 1977. PARLATIR, smail, mer Seyfettin, Trk Ansiklopedisi, C. XVI, Fas. 205, s. 261-26. , Gen Kalemler Hareketi inde mer Seyfettin, Doumunun 100. Yldnmnde mer Seyfettin, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1988. RAGIP, Hulusi, Tanzimattan Beri Yaz Dilimiz, Tanzimat I, stanbul 1940, s. 859-931. TMURTA, F. Kadri, Trkecilik Cereyannn Tarihi, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltr Aratrmalar Enstits Yaynlar, 45, Ankara 1976, s. 328-339.

246

Osmanl'da Alfabe Tartmalar / Yrd. Do. Dr. Muhammet Erat [s.154-166]

anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tanzimattan Merutiyete Alfabe Tartmalar Trkler, tarihleri boyunca birok alfabe kullanmlardr. Mslman olmadan nce Gktrk ve Uygur alfabelerini kullanan Trkler, slamiyete girdikten sonra Arap harflerini kullanmaya balamtr. Bu alfabeyi yaklak bin yl kullanan Trkler, 19. yzyln ortalarnda alfabelerini tartmaya balamlardr. Bu dnemde Trk aydnlar, Osmanl Devletinin Bat karsnda geri kal sebeplerini tartmaya baladklarnda, asker ve iktisad alanlarla birlikte, eitim sahasnda da geri kalmln sebepleri zerinde durmulardr. Bu erevede eitim sahasndaki aksaklklar ve eksiklikler gndeme getirilirken, kullanlan harflerin Trkeyi ifade etmeye yetersiz olduu, eitimin yaygnlaamamasnn en nemli sebebinin harfler olduu hakknda birok gr ortaya atlmtr. Bu nedenle Tanzimat Dneminde zerinde en ok durulan konulardan biri eitim alannda yaplmas gereken slahat almalar olmutur. Eitimin geri kalml tartlrken, bunun kullanlan harflerden kaynakland ileri srlm ve bu nedenle alfabede baz deiikliklerin yaplmas gerektii savunulmutur. Trkiyede ilk defa Arap harflerinin Trkeyi ifade etmeye yetersiz olduunu ve bunun da okuma-yazma renirken zorlua yol atn belirten ve bu sorunun halledilmesi iin tekliflerde bulunan kii Mnif (Paa) Efendidir.1 Mnif Efendinin daim yesi bulunduu ve almalarna katld Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyede yapt bir konumada ileri srd fikirler, Osmanlda Arap harflerinin slah almalarnn balangcn tekil etmektedir.2 Mnif Paa, 12 Mays 1862 tarihinde yapt konumada, hareke kullanlmad iin Trke bir kelimenin birok ekilde okunabildiini, bu mahzurun ortadan kaldrlabilmesi iin Arapadaki harekelerin kullanlmasnn da bir zm olmayacan ifade etmitir. Hzl okumann harflere kar kazanlan meleke ile olduunu kaydeden Mnif Paa, anlamlar bilinmeyen kelimelerin, zel isimlerin doru bir ekilde okunamadn da belirtmitir. Okuma-yazma bilenlerin saysnn az olmasnn sebebini, Arap harfleri ile yazlan kelimelerin okunamamas ve baz kelimelerin deiik ekillerde okunmas olarak izah eden Mnif Paa, Avrupallarn yazlarnda bu gibi zorluklarn bulunmadna, kk yataki ocuklarn ve halkn ksa zamanda okuma-yazma rendiine iaret etmektedir. Ona gre, Trkiyede yaznn renilmesi g olduundan halkn fikren terbiyesi de mmkn olmamaktadr. Mnif Paaya gre, mevcut harflerin daha kullanl ve yararl bir ekle girmesi iin iki yol bulunmaktadr. Birincisi, kelimelerin yine olduu gibi korunmas, ancak kelimelerin alt ve stlerine baz iaretlerin konulmas. kinci yol ise, harfleri ayr ayr yazarak, yabanc dillerde olduu gibi gerekli olan harekelerin3 harflerin srasnda yazlmasndan ibarettir. Mnif Paaya gre, birinci yol birok mahzuru beraberinde getirecektir. Ancak ikinci yol takip edilirse, zorluklar ortadan kalkacak, okuma-yazma ve

247

kitap basm byk lde kolaylaacaktr. Kendisine gre, ikinci yol olarak tavsiye ettii zm yolunun uygulanabilirlii vardr. Bu nedenle olsa gerek Mnif Paa, mnferid harflerin ve ayn zamanda sesli harflerin kullanlarak kk risalelerin, elifba czlerinin hazrlandn, hatta bunlarn baslp datldn ve baz okullarda okutulup, olumlu izlenimler edindiklerini kaydetmektedir.4 Mnif Paa, 19. yzyln ikinci yarsnda eitim sahasnda nemli hizmetlerde bulunmu, halkn eitim seviyesinin ykselmesi ve iyi eitimcilerin yetimesi iin aba gsteren devlet ricalinin banda gelmektedir.5 Trk dnyasnda Arap harflerinin slh hakknda ilk gereki teebbs yapan Azerbaycanl edebiyat Mirza Fethali Ahundzadedir.6 Ahundzade, 1863 ylnda Arap harflerinin slh konusunda savunduu fikirleri ve teklif ettii elifbay devlet yetkililerine kabul ettirmek maksadyla stanbula gelmitir. stanbulda Sadrazam Fuat Paa ile gren Ahundzade, Mslmanlar arasnda kullanlan yazdaki zorluklar ortadan kaldrmak gayesi ile hazrlam olduu yeni tarz harfleri ieren projeyi takdim etmitir.7 Sadaret de incelenmesi iin teklifi Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyeye havale etmitir. Cemiyet, teklif edilen Elifbay8 incelemek iin iki toplant yapmtr. Uzun mzakerelerden sonra Cemiyet yeleri, Ahundzadenin teklif ettii harfler hakkndaki grlerini bir rapor halinde Sadarete sunmutur.9 Ahundzade, Arap harflerinin doru bir ekilde okunmaya msait olmadn, bu nedenle de Mslmanlar arasnda okur-yazar kimselerin az olduunu ileri srmtr. Ayrca, teklif ettii yeni harflerin bu mahzurlar ortadan kaldracan ve halkn arasnda eitimin yaygnlamasna byk etki yapacan iddia etmitir. Kullanlan yaznn din bir ynnn olmadn kaydeden Ahundzade, slmiyetten sonra Arap harflerinin birok defa deiiklie maruz kaldn, bu yzden yeni tarz yaznn kabul edilmesine din adan bir engel bulunmadn belirtmitir.10 Mirza Fethali Ahundzadenin teklif ettii harflerin zellikleri unlardr: 1- Yazarken kolaylk salamas iin harflerin zerindeki noktalarn kaldrlp yerlerine baka bir kavuma iareti konulmas. 2- Kelimelerin doru bir ekilde okunabilmesi iin yeni baz harekelerin oluturulmas. 3- Bu yeni harekelerin yabanc milletlerin yazlarnda olduu gibi, harfler srasnda yazlmas. Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, bu zellik ayn anda uyguland zaman btn kelimelerin doru bir ekilde okunabileceini belirtmi ve Ahundzadenin gerek baz mevcut harfler zerinde yapt deiiklii, gerekse yeniden vcuda getirdii hareke ekillerini takdirle karlamtr. Bununla beraber Cemiyet yeleri, mevcut harfler gibi, bu yeni harflerin de basm ynnden klfetli olaca dncesiyle kabul edilemeyeceini kaydetmitir. Mzakerelerin sonunda Cemiyet, Ahundzadenin teklif ettii harflerin faydalarn ve salad kolaylklar kabul etmesine ramen, bu usuln tatbikatnda

248

karlalacak zorluklar gz nnde bulundurarak teklifin uygulamaya konulmasndan vazgemitir.11 Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, bu kararn bir rapor halinde Sadarete takdim etmitir. Ahundzade, bu teebbsnden olumlu bir sonu elde edemeden, kendisine verilen bir Mecidiye Nian ile stanbuldan ayrlmak zorunda kalmtr.12 stanbulda bulunduu srada, Arap harflerinin slh hakknda teklif ettii projenin reddedildiini gren Ahundzade, bunun zerine Latin harflerinin kabul edilmesi gerektiini ileri srmtr.13 Latin harflerinin kabul ile Trk milletinin daha sratle medenileeceini iddia eden Ahundzade, Latin harflerinin kabuln bir medeniyet gstergesi olarak telakki etmitir.14 Mirza Fethali Ahundzadeye gre, dou milletlerinin ilerleyebilmesi iin Latin harflerini kabul etmeleri, hi olmazsa alfabelerini slh etmeleri gerekmektedir.15 19. yzyl Osmanl aydnlarndan Ali Suavinin de harflerin slh ve deitirilmesi hakknda baz dnceleri vardr. Kullanlan harflerin daha elverili hale gelmeleri ve baz mahzurlar ortadan kaldrmak iin Ali Suavi, u neriyi getirmektedir: Harflerin ekillerini deitirmeyip, harekeleri rencilere okuma-yazma retirken kullanmak, fakat eksik olan harfler ve harekeler iin iaretler icat ederek, bu iaretleri de harekeler gibi harflerin stne yazmak. Harflerin slh iin bu yolun daha uygun olduunu ifade eden Ali Suavi, yaznn slh edilmesiyle eitimin yaygnlaacan ve lkenin kalknmasnn yaplacak bu slhatlara bal olduunu kaydetmektedir.16 Ali Suaviye gre, ayn harflerle yazlan baz kelimeler birka trl okunabildiinden, bunun nlenmesi iin bir dzenleme yaplabilir. Bunun iin sadece harflerin zerine baz iaretler ve harekeler ilave edilebilir. Daha fazla deiiklik yaplmasna gerek yoktur. Islahat ne kadar gerekli ise o kadar yaplmaldr. Bu slahat yapldktan sonra da eski eserler rahatlkla okunabilmelidir ki, gemile gelecek arasnda bir kopukluk olmasn. Dier taraftan baz bat dillerinde de, buna benzer eksiklikler bulunmaktadr. Bu nedenle birka ufak eksiklik yznden bin yldr kullanlan bu harfler deitirilip yerine Latin harfleri kabul edilemez.17 19. yzyln nde gelen Trk aydnlarndan olan Namk Kemal de, 1869da Hrriyetteki yazlar ile harf tartmasna katlm ve konu hakkndaki grlerini dile getirmitir. Namk Kemale gre, Osmanllar arasnda eitim-retimde kullanlan metodun birok eksii vardr. Bu eksiklik, renmenin balangc olan Elifbadan balamakta ve ilm gelimenin en yksek noktasna kadar eitim sisteminin btn tabakalarnda bulunmaktadr. Ona gre, Trk ocuklarnn uzun zaman okula gitmesine ramen, gayrmslim ocuklar gibi ksa zamanda okuma-yazma renememelerinin yegne sebebi Arap harfleri deil, eitim-retim metodudur. Bu nedenle, geni anlamda devletin geri kal sebebini, dar anlamda da halkn okuma-yazma renememesinin sebebini harflerde aramak yanltr. En byk ve tek sebep, eitim sistemidir. Bu yzden ilk nce eitim sisteminin batan sona slh edilmesi gerekmektedir.18

249

Namk Kemalin Hrriyetteki bu yazsna cevap, rann Londra Bykelisi Mirza Melkum Handan gelmitir. Melkum Hana gre, Mslmanlar elifbalarn slh etmedikleri srece, Avrupa medeniyeti seviyesine ykselemezler.19 Melkum Han, slm memleketlerindeki tembelliin, geri kalmln, can, mal ve rz emniyetsizliinin, zulmn, hakszln, adaletsizliin, tek kelime ile ifade edilecek olursa, btn fenalklarn sebebini Arap harflerinin yetersiz olmasna balamaktadr.20 Buna karlk Namk Kemal, Arap harflerinin okuma-yazmay ve kitap basmay gletirdii iin deitirmek gerektiini ileri srenlere u ekilde cevap vermektedir: Harfler arasnda hareke, yani sesli harflerin bulunmas okumay gletirmez. nk okumay kolaylatran harfler deil, kelimenin yazl ekli ve lfettir. Telaffuzu bilinen bir kelimenin okunabilmesi iin, yaznn harekeli olup olmamasnda hibir fark yoktur. Ancak zel isimlerin doru okunabilmesi iin birer hareke kullanlabilir. Byle bir deiiklik yeterli iken, btn harflerin deitirilmesi gibi ok zor olan bir yolun tercih edilmesi doru deildir. Namk Kemale gre, Trkenin bnyesine uymayan baz harfler (sesler) alfabeden kaldrld zaman, harflerin tamamn deitirmeye gerek kalmaz. Dier taraftan imlnn g olmas, bir milletin eitim sahasnda ykselmesine de engel tekil etmez.21 Namk Kemal, Arap harflerinin slahna kar deildir. Ancak, yaplmas istenilen bu slahatn da kesin olarak saptanmas gerekir. Onun iin u teklifi yapmaktadr: Hocas, kitab, eitim-retimi dzenli bir veya birka okul alarak, harflerin Avrupaya nisbetle eitime engel olup olmad tecrbe edilsin. Bunun sonunda eer gerekli grlr ise, yetkili kiilerden oluan bir cemiyet tarafndan Arap harflerinde slahat yaplabilir.22 Arap harflerinin slh konusunda bu dnceleri savunan Namk Kemal, Latin harflerinin kabulne ise kesinlikle kar kmaktadr. Harflerin deitirilmesi halinde gelecekte hi kimsenin mevcut kitaplar okuyamayacan ileri sren Namk Kemal, in snrndan Batya kadar olan corafyada 1.200 ylda meydana getirilen eserlerin yeni harflere aktarlmas gerekeceini, bunun da mmkn olamayacan kaydetmektedir. Namk Kemale gre, Latin harfleri, Trkede bulunan birok Arapa kelimenin yazlmasnda yeterli olmad gibi, Trkenin yapsna da uygun deildir.23 Namk Kemal, Mslmanlarn uzun asrlardan beri kulland yazy slh etmek iin Latin harflerini kabul etmeyi, Frenk elbisesi giymeyi mlkn slhna medar olur zannetmek gibi, gayr- makul bir dnce ve teebbs olarak deerlendirmektedir.24 Arap harflerinin slh ve deitirilmesi konusunda zetle Namk Kemal u dnceleri savunmutur: Eer gerekiyorsa Arap harfleri zerinde birtakm dzenlemeler yaplabilir. Ancak asrlardan beri Osmanllar tarafndan kullanlan harflerin deitirilmesi ve yerine Latin harflerinin kabul edilmesi doru deildir. Eitimin geri kalmasnn asl sebebi kullanlan harfler deil, eitim-retim sistemindeki aksaklklardr. ngilizce ve Franszcann da imls bozuk olup, Osmanlcadan daha iyi durumda saylmaz. Latin harfleri, Trkenin btn seslerini ifade etmeye yeterli deildir.

250

Tanzimat Dneminde Arap harflerinin slh ve Latin harflerinin kabul edilmesi konusu, zellikle 1860l yllarn sonlarnda Trk basnnda ok tartlmtr. Bu durum Namk Kemal-Melkum Han tartmasnda aka grlmektedir. Bu dnemde ayrca, Terakki25 ile Ruznme-i Ceride-i Havadis26 arasnda da konu hararetli bir ekilde tartlmtr. ki gazete arasndaki tartma, Hayreddin Beyin, Terakkide kan Maarif-i Umumiye balkl makalesinde, Arap harflerinin deitirilmesini ileri srmesi27 ve buna karlk Ebzziya Tevfik Beyin ayn gazetede yaynlanan cevab ile balamtr. Ebzziya Tevfik Beye gre, Arap harfleri deitirildii zaman, Mslmanlarn bin seneden beri meydana getirdikleri eserleri yeni harflere evirmek gerekecektir ki, bu mmkn deildir. Kuran- Kerim iin baka ve ilm, ticar ve idar hayatta kullanlmak zere baka harfler kullanlmas tavsiyesi, bir dili sylemeyi beceremeyen birini, iki dil ile konumaya zorlamak gibi mnasebetsiz bir tedbirdir. Kavimlerin birliini salayan ortak harfler deil, ortak dildir.28 Latin harflerini Arap harflerinin yerine kullanmay tavsiye edenlerin Frenk mukallitleri olduunu iddia eden Ebzziya Tevfik Bey, bir milletin geri kalmasnda kulland elifbann zor veya kolay olmasnn nemi olmadna inanmaktadr. Ona gre, harflerin azl veya okluu eitim sahasnda ilerlemeye engel deildir. Osmanllarn eitim-retimde Avrupadan geri kalmas kullanlan harflerden kaynaklanmamaktadr. Geri kalnmasnn en byk sebebi, eitim sisteminin yetersiz olmasdr. Ayrca, Arap harfleri matbaaclk asndan da bir engel tekil etmemektedir. Ebzziya Tevfik Bey, btn bu sebeplerden dolay Arap harflerinin deitirilmesine gerek olmadn dnmektedir.29 Trkiyedeki bu tartmaya Gaspral smail Bey de, Krmdan katlm ve alfabenin slh hakknda grlerini dile getirmitir. smail Bey, bu konuda sadece gr bildirmekle kalmam, Bahesarayda am olduu usul- cedd ile eitim yapan okulda, ocuklarn ksa bir zamanda Arap harfleri ile okuma-yazma renmelerini de salamtr.30 Gaspralnn tatbik ettii usulde, nce harflerin telaffuz ekilleri, sonra bir kelime iinde, en sonunda da kelimelerin bir cmle iinde nasl kullanldklar retilmektedir.31 Gaspral smail Beye gre Trkler, dillerini biraz daha sadeletirip, okumay ve imly kolaylatracak bir ekilde sesli harfleri kullanmaya baladklar takdirde, ksa zaman iinde Rusya Mslmanlar ile birlemeleri mmkndr. Ancak, ilk nce elifbay sadeletirmek gerekir. Bunun da gayet kolay olduunu kaydeden smail Bey, Arap harflerinin kullanlmasn ancak, yaz tarznn deitirilmesini isteyiinin, eski edebiyat dnmesinden ve bu harflerin Mslmanlar arasnda bir rabta tekil etmesinden kaynaklandn belirtmektedir.32 Trk dnyasnn eitli yerlerinde at usl- cedid okullar ile byk bir eitim hamlesi gerekletiren Gaspral smail Bey, Arap harflerinin deitirilmesine kar km, ancak harflerin daha kullanl hale gelmesi iin de slhna taraftar olmutur. II. Merutiyet Dnemi Merutiyetin ilanyla birlikte ilim ve fikir sahasnda balayan canlanma, ksa zamanda kendisini iml ve harf tartmalarnda da gstermitir. Bu erevede Maarif Nezaretinde de baz faaliyetlerin

251

olduunu grmekteyiz. Maarif Nazr kr Bey zamannda Sarf, ml ve Lgat Encmenleri ile Istlahat- lmiye Encmeni33 ad altnda drt tane encmen kurulmutur. Bu encmenler, imlda baz kolaylklar salamak iin alm ve dzensiz olan imlnn bir dzene girmesi iin teebbslerde bulunmutur. Resm nitelikte olan bu encmenler tarafndan ayrca Sarf ve ml risaleleri de yaynlanmtr. Bu erevede 1909 ylnda Maarif Nezareti bnyesinde bir ml Komisyonunun teekkl ettii grlmektedir. Ayrca, ayn Nezaret tarafndan kurulan Tedkikat- Lisaniye Heyetinin Sarf ve mla Encmeni, 1918 ylnda Usl- mla adnda bir risale de yaynlamtr. Bu risaledeki teklif, Meclis-i Kebir-i Maarif tarafndan biraz deitirilerek kabul edilmi ve 1922-1924 tarihinde tekrar Usl- mla adyla baslmtr. mla (Komisyonu) Encmeni, ilk toplantsnda u hususlar kararlatrmtr: 1. Yeni harfler ve ekiller kabul etmemek. 2. Sesli harflere konacak iaretleri ancak ilkokullarn birinci snflarna ait kitaplarla, Lgat Encmeninin hazrlamakta olduu szlkte kullanmak. Bu esaslarn kabul edilmesine ramen, hazrlanan iml risalesinde Arapa ve Farsa kelimeler yine eski ekillerini muhafaza etmitir. Ancak, Trkelemi kelimelerle Trke kelimeler yine bitiik yazlmakla beraber, ekli deitirilmi ve mmkn olduu kadar sesli harfler kullanlarak telaffuza uydurulmutur.34 Tamim-i Maarif ve Islh- Hurf Cemiyeti II. Merutiyet Dneminde Arap harflerinin slh almalar erevesinde birok cemiyet kurulmutur. Bunlardan birincisi Tamim-i Maarif ve Islh- Hurf Cemiyetidir. Cemiyet, 4 ubat 1911 tarihinde kurulmutur. Bu cemiyetin ilk olarak teekkl ettii yer Haydarpaa Tbbiyeliler Kulbdr. Cemiyetin gayesi, slm ve Osmanl memleketlerinde eitim-retimin ve zellikle ilkretimin en kolay ve ilm ekilde yaygnlatrlmasn salamaktr. Cemiyete gre, eitimin yaygnlaamamasnn sebebi, harflerin noksan olmas ve harflerin birleik yazlmasdr. Bu nedenle Cemiyet yeleri, Arap harflerinin korunmas artyla slhn gerekletirmek ve bu maksadn da yerine getirebilmek iin Doktor Milasl smail Hakk Beyin tarzn kabul etmitir. Cemiyet, bu dnce ile harflerin ayr ayr yazlmas, sesli harflerin kullanlmas ve herkesin maariften faydalandrlmas iin almalara balamtr. Bunu gerekletirebilmek iin konferanslar vermek, makaleler, kitaplar, gazeteler yaynlamak, yeni harfleri kullanan matbaalar kurmak ve gerekli olan yerlere yaynclar gndermek gibi faaliyetler yapmak isteyen Cemiyet, ayrca dersler vermek, okullar amak ve kongreler yapmak dncesindedir.35 Cemiyet, bu kadar ok faaliyeti yapmay dndn belirtiyorsa da, tesbit edilebilen sadece bir yayn bulunmaktadr. Cemiyetin yaynlad kitabn ad, Yeni Yaz ve Elifbas olup, yazar da Doktor Milasl smail Hakk Beydir.36

252

Bu kitapta, kabul edilen yeni tarz harfler retilmekte ve bu tarz yaznn nasl kullanlaca dersler eklinde anlatlmaktadr. Kitapta birka sayfa haricinde yer alan btn aklamalar yeni tarz harflerle baslmtr. Kitapta, Latin harflerinin kabul edilmesine kar klm ve harflerin eksikliklerini tamamlamann daha hayrl bir i olaca dncesiyle bu eserin yaynland kaydedilmitir. Ayrca, hi okumayazma bilmeyen askerlerin, halkn ve ilkretim rencilerinin bu tarz usul ile ksa bir zamanda okuryazar olabilecekleri de ileri srlmtr.37 Islh- Hurf Cemiyeti38 Bu cemiyetin kurucularndan olan Milasl Doktor smail Hakk Bey, Trkeyi hurf- munfasla (harflerin yaz iinde ayr yazlarak kullanlmas) ile yazmann, dilin kolay yazlp okunmas iin tek are olduunu savunmutur. II. Merutiyetin ilanndan itibaren harflerin slh almalarnn iinde yer alan smail Hakk Bey, baz Trk aydnlarn da etkilemeyi baarmtr. Neticede smail Hakk Bey, Operatr Necmeddin Arif Bey ve Ali Nusret Beyle beraber bir araya gelerek, hurf- munfasla ile Trkeyi yazabilmek iin bir cemiyetin kurulmas gerei zerinde fikir birliine varmtr. Bunun akabinde oluturulan Heyet-i Mteebbise, hayati neme sahip olan yaz meselesini tartmaya amak iin lkenin nde gelen aydnlarn bir toplantya armtr.39 Toplant 16 ubat 1911 tarihinde Darlfnun Konferans Salonunda yaplmtr. Konuyla ilgilenen birok kiinin davet edildii bu toplantya, bata Mahmut Esad Efendi, smail Hakk, Sleyman Nazif, Cenab ehabeddin, Celal Nuri, Celal Sahir, Celaladdin Arif Beyler olmak zere, lkenin fikir ve irfan hayatnda nemli rol oynayan, basnn nde gelen isimleri katlmtr. Bu toplantya katlan aydnlar birer konuma yaparak yaznn slh konusunda grlerini dile getirmitir.40 Bu toplantda konuan Milasl smail Hakk Bey, eitimin ilerleyebilmesi iin ie ilk nce harflerden balamann, harflerin eksikliini tamamlamak iin de baz dzenlemelerde bulunmann gereine iaret etmitir. Ona gre, slm dnyas zamanna gre hayli ilerlemi iken, sonradan geri kalmasnn gerek sebebi harflerin noksan bulunmasdr. Yaznn tarzn bozmadan nokta ve iaret nevinden baz ilavelerin yaplmasyla bu eksikliklerin tamamlanamayacan savunan smail Hakk Bey, bir yaznn ilim evreleri tarafndan benimsenebilmesi, ilm ve fenn olabilmesi iin baz artlar tamas gerektiini kaydetmitir. Ona gre, kullanlan yaz sistemi ilm ve fenn artlara uygun deildir. Ayrca, kelimeler yaz makinelerine ve matbaa makinelerine uymamaktadr. Bu nedenle ilerlemenin esasn oluturan kolaylk ve faydallk prensibine aykr bulunmas nedeniyle, mevcut yaznn mutlak surette ilm bir metot erevesinde dzenlenmesi gerekmektedir. Bu da ancak, harfleri ayr ayr yazp aralarna gerekli olan sesli harfleri yerletirmekle mmkndr. smail Hakk Bey, meden milletlerin ulat kalknmlk seviyesine ulaabilmek iin iki yolun bulunduunu kaydetmektedir. Ona gre, ya Latin harflerini kabul etmeli veya kullanlan yazy Latin harflerinin meziyetlerine sahip klmaldr. Arap harflerinin muhafaza edilmesiyle slh edilmesi taraftar olduunu belirten smail Hakk Bey, teklif ettii yaz eklinde harfleri aynen koruduunu, sadece sekiz sesli harf ilave ettiini ifade etmitir.41

253

Milasl smail Hakk Beyden sonra konuan Mahmut Esat Efendi, harflerin slh iin gerekli olan Encmenin kurulmas ve harflerin slh konusunda yaplacak olan deiikliin tedrici olmas gerei zerinde durmutur. Esat Efendi, yaznn birdenbire deitirilmesi halinde, gelecek nesillerin yeni yazy rendikten sonra, eski yaz ile yazlm olan eserleri okuyamayacan dile getirmitir. Ayrca, bu durumun insanlarn gemiiyle mill det ve rfleriyle ilikinin kesilmesi anlamna geleceini belirtmitir. Necmeddin Arif Bey de yapt konumada, yaznn hurf- munfasla ile yazlamamasndan dolay Arnavutlarn bir ksmnn Latin harflerini kabul ettiini ve Osmanl aydnlar arasnda bazlarnn Latin harflerini kabule meyilli olmalarnn da acnacak bir durum olduunu ifade etmitir.42 Toplantdaki bir dier konumac olan Ispartal smail Hakk Bey, Milasl smail Hakk Beyin konu hakknda ileriye srd grleri kabul ettiini belirtmi ve Onun istedii hususlarn yaplmas halinde kaybn az, kazancn ise ok olacan belirtmitir.43 Arap harflerinin slh lehinde sz syleyen bu konumaclardan sonra, bu gre katlmayan ve Latin harflerini savunan Celal Nuri bir konuma yapmtr. Celal Nuri, konumasnda zetle u hususlar zerinde durmutur: Harflerin slh ve deiiklii fikri, dili bozmaktan baka hibir anlam ifade etmez. Arap harfleri Trkeye uygun deildir. Harfleri deitirmek gerekirse, Latin harflerini almak gerekir. Esas mesele, dilde kullanlan harflerin ekillerinde deildir. Durum byle olsayd, okuma ekli en kolay olan spanyolca sayesinde spanyollarn en ziyade okur-yazar millet olmalar ve okuma tarz zor olan ngilizceyi konuanlarn dnyann en birinci milleti veya birinci milletleri arasnda olmamalar gerekirdi. Fakat, durum tam tersine olmutur.44 Celal Nurinin, Arap harflerinin slh aleyhinde ve Latin harfleri lehindeki konumasndan sonra salondan birok itiraz gelmitir. Bu vesileyle sz alan Ispartal smail Hakk Bey, bir milletin ilerlemesinde veya geri kalmasnda kulland yaznn nemli olduunu ifade etmitir. Ayrca hlen kullanlan yaznn deitirilmeyeceini, sadece tadil ve slh olunacan ifade etmitir.45 Islh- Hurf Cemiyeti, bu toplantsndan baka toplant daha yapmtr. Cemiyetin ikinci toplants 24 ubat 1911de, nc toplants 9 Mart 1911de46, drdnc toplants da 29 Mart 1912 tarihinde gereklemitir. Cemiyetin son toplantsnda lm Encmen ve dare Heyeti de belirlenmitir.47 lm Encmenin 5 Nisan 1912 tarihindeki toplantsnda da dncelerini dile getiren Ispartal smail Hakk Bey, harfler zerinde yaplacak deiiklii u ekilde izah etmitir: Yazda kullanlan sesli harfler ayrlacak ve kk bir deiiklik yaplacak. Bu harfler de yine yazda numuneleri grlen eliften, vavdan, ydan tekil edilecek. Bylelikle iki elif, iki y, drt vav ile sesli harfler sekiz olup tamamlandktan sonra, de okunan elif (hemze), okunan y, okunan vav olup sesli harflerle sessiz harfler birbirinden karmayacak bir ekilde ayrlacaktr.48

254

Encmen-i lmnin bu toplantsnda, slh edilmi olan Arap harflerinin yeni ekli kabul edilmitir. Kabul edilen bu ekiller 10 sesli harf ve 34 sessiz harf olmak zere toplam 44 tanedir. lm Encmen tarafndan kabul edilen bu harfler Cemiyetin yayn organ olan Yeni Yaz gazetesinde yaynlanmtr.49 Encmen-i lm, ayrca kabul etmi olduu bu harfleri halka retmek maksadyla Yeni Harflerle Elifba adnda kk bir kitapk da yaynlamtr.50 Islh- Hurf Cemiyeti, bu almalarnn yan sra yeni yazy halka kabul ettirmek iin, yeni harflerin faydalarndan bahseden baka bir kitapk daha yaynlamtr. Yeni Elifbann Muhassenat Hakknda Risale adn tayan bu kitap, Cemiyet adna Ga. A.R. imzasyla yaynlanmtr.51 Yeni Yaz retme Dernei II. Merutiyet Dneminde, Arap harflerinin slh hakknda faaliyetlerde bulunan cemiyetler arasnda Yeni Yaz retme Derneinin de bulunduunu grmekteyiz. Milasl smail Hakk Bey,52 bu dnemde, Arap harflerinin slh maksadyla kurulan cemiyetlerin ve yaplan faaliyetlerin iinde yer ald gibi, bu dernein de kurucular arasnda bulunmaktadr. Yeni Yaz retme Dernei, Arap harflerinin ayr (munfasl) yazlmas taraftar olmasnn yan sra, sesliler iin ortaya koyduu iaretleri harflerin stne, altna deil, arasna koymakta ve yalnz eit kf kabul etmektedir.53 Bu dernein ne zaman ve kimler tarafndan kurulduu tam olarak tesbit edilememitir. Faaliyet olarak sadece Yeni Yaz Hakknda Vrid Olan Sual ve tirazlara Cevap balkl bir kitabn varl bilinmektedir. Bu eserde Arap harflerinin slh ve deitirilmesi hakknda eitli dnceler ortaya konmutur. Kitapta eitli sorulara verilen cevaplarda; Mslmanlarn niin geri kaldklar, ilerlemeye harflerin mi, yoksa eitim sisteminin mi yol at, ngilizlerin ve Japonlarn alfabelerindeki zorlua ramen, ksa bir zamanda nasl kalkndklar ve yeni yazya halkn niin itibar etmedii meselelerine aklk getirilmitir. Ayrca, Latin harflerinin niin kabul edilmemesi gerektii hakknda da aklamalarda bulunulmutur.54 II. Merutiyet Dneminde Arap harflerinin deitirilmesine kar kan birok Trk aydn harflerin slh iin eitli grler ileri srm ve eserler yaynlamtr. Yukarda da grld zere, birok dernek ve cemiyet bile kurulmutur. Bu dnemde harflerin slh edilmesi iin Milasl smail Hakk Beyin yan sra, Cihangirli M. inasi, smail Hakk (Baltacolu), Ali Nusret ve Hseyin Avninin de baz almalar vardr.55 Bu aydnlar, Latin harflerinin kabulne kar km ve mevcut harflerin eitli ekillerde slhn savunmulardr. Enver Paann Teebbs Enver Paa, I. Dnya Savandan nce, orduda telgraf haberlemesinde yeni dzenlemelere gitmek maksadyla, harfler zerinde baz deiiklikler yapmak istemitir. Bu dnemde gerek telgrafn

255

teknik bakmdan gerilii, gerekse telgrafnn bilgi ve teknik bakmdan yetersiz oluu dolaysyla Enver Paa, sadece ordudaki telgraflara has, hurf- munfasla veya hurf- mukataa denilen yaz eklini tatbik etme yoluna gitmitir.56 Enver Paann ordu bnyesinde byle bir yaz sistemini kullanaca hakkndaki haberler baz gazeteler tarafndan sevinle karlanmtr.57 Bu maksatla Harbiye Nezareti, 1 Mays 1914ten itibaren yalnz asker makam ve ktalar arasnda yaplacak her trl haberlemenin, harflerin ayr ayr yazlarak yaplmasn kabul ve emretmitir. Yalnz, mlk memurlarla yaplacak haberlemenin eski tarz yaz ile yaplmasna devam edilmitir. Harbiye Nezaretinin ald bu karar, Mays ayndan itibaren uygulanmaya balanmtr. Ancak bu uygulama beklenilen kolayl salayamamtr. Aksine, haberleme esnasnda yeni baz anlamazlklarn domasna neden olmutur.58 Ordunun her kademesinde hurf- munfaslay kabul ettirebilmek ve uygulatabilmek iin byk gayret gsteren Enver Paann btn bu gayretleri boa gitmi ve Enver Hatt orduda tutunamayarak uygulamadan kaldrlmtr. Bundan sonra tekrar eski tarz harflerle haberlemeye devam edilmitir. Enver Paann kabul edilmesi iin ura verdii hurf- munfasla ile yazlm elimizde sadece bir eser bulunmaktadr. Bu kitap, 1330 yl (1914-1915) Ordu Salnamesidir. 1496 sayfadan oluan Salnamenin tamam Enver hatt ile yazlmtr.59 Arnavutlukta Latin Harfleri II. Merutiyet Dneminde, talyanlarn ve Avusturyallarn Arnavutluka ynelik propagandalar sonucunda Arnavutlar, 2-8 Eyll 1909 tarihleri arasnda tertip ettikleri lbasan Kongresinde, Arnavutann retim dili olmasna ve Latin harflerinin kabulne karar vermilerdir.60 Bu kongreden sonra Arnavutlukta kullanlacak harfler hakkndaki tartmalar iddetlenmitir. Arnavutlukta Latin harflerinin kullanlmasn savunanlar u gr savunmutur: Arnavutlar, sadece harfler ve yaz ile Hilafete bal olmayp, btn kalb duygularyla, mukaddes makama baldrlar. Arnavutlar, Latin harfleri ile dinin btn zelliklerini renmek ve devlete yardmc olmak istemektedirler. Arnavutlarn gayesi dinden uzaklamak deil, bilakis dinin btn emirlerini laykyla renmektir. Bu sebeple, Latin harflerinin Arnavutlukta kabul edilmesinde din ynden bir saknca yoktur. Latin harflerinin Arnavutlukta kabul edilmesinin din adan zararl olacandan, yasaklanmas gerektii ve slm dnyasnda ayrla yol aaca iddiasnda bulunanlar, muhall ihtiyalar ve dilin gereklerini, yapsn inkr edenlerdir.61 Arnavutlukta Latin harflerinin kabul edilmesi, Arnavutlarla Trklerin arasndaki balarn kopmasna sebebiyet vermez. nk, Arnavutlarla Trkler, din birlikten, be yz sene beraber yaam olmaktan doan hukuk ve kardelik gibi manev balardan baka, menfaat ortakl ile de birbirlerine baldrlar. Bu iki kavmi birbirinden ayracak dnyada hibir kuvvet tasavvur edilemez.62

256

Latin harfleri kabul edilirse, bu durum Arnavutlar iin nemli sonular douracak ve ksa zamanda ilerlemeleri mmkn olacaktr. Latin harflerinin kabul, Arnavutlarla Trkler arasnda herhangi bir kopukluun domasna da sebep olmayacak, aksine aradaki mnasebet kuvvetlenerek devam edecektir.63 Dier taraftan Osmanl aydnlarnn bir ksm da Arnavutlukta Latin harflerinin kabul edilmesine deiik sebeplerle kar kmlardr. Bu kar kn en nemli sebebi, dindir. Bu aydnlar, Latin harfleri taraftarlarnn savunduklar grleri yazlarnda tenkit ederek onlara cevap vermilerdir.64 Bu aydnlara gre, Mslman Arnavutlarn Latin harflerini kabul ile eitim-retime teebbsleri halinde, milliyetlerine son vermek iin kendi elleri ile yle mthi bir darbe vurmu olacaklar ki, bunun sonucunda ortaya kacak mill tehlikenin telafisi mmkn olmaz. Arnavutlukta Latin harflerini yaygnlatrmaya almak, Arnavutlar Latinletirmek demektir.65 Arnavutlukta Latin harfleri kabul olunduktan sonra, Kurann yazlmas ve okunmas imknsz ve mnsz olacaktr. Bu durumda, Arnavutlar Hristiyanlk dairesine sokmak suretiyle, nfuzlarn geniletmek isteyenlerin maksad gereklemi olacaktr. Bunun sonucu olarak da, din duygular mill duygulardan daha kuvvetli olan Arnavutlar, farknda olmayarak, slmiyeti terk etmi olacaklar.66 Konu zerinde bu tartmalar yaplrken, halk da meseleye kaytsz kalmam ve eitli mitinglerle grn ortaya koymutur. Mesela; Manastr ehrinde, Latin harflerinin iddetle red ve telini iin, 6 ubat 1909 tarihinde btn Mslman kylerinin katlm ile on iki bin kiilik bir miting tertip edilmitir.67 Yine ayn ekilde, lbasanda Arnavuta iin Arap harflerinin kabul edilmesini isteyen halk byk bir miting dzenlemitir.68 20 ubat 1909da Gricede de on iki bin kiinin katlm ile Latin harfleri aleyhinde ve Arap harfleri lehinde bir baka miting tertip edilmitir. Ancak Gricede Arap harfleri lehinde yaplan bu mitingten bir hafta sonra (27 ubat 1909), bu kez Latin harfleri lehinde bir miting yaplmtr. Fakat, bu mitinge halktan pek katlm olmam ve yaklak bin iki yz kii itirak etmitir. Bunlarn arasnda, civar kaza ve kylerden gelen Katolik Papazlar n sralarda yer almlardr.69 Arnavutlukta bir taraftan Alfabe tartmalar ve konu hakkndaki almalar devam ederken, eyhlislamlk makam konu hakknda yaynlad fetvada, Latin harflerinin kabul ve slm mekteplerinde retilmesinin eriata uygun olmadn bildirmitir.70 Arnavutlukta Arap harfleri taraftarlarnn, Latin harfleri aleyhindeki almalar baarszlkla sonulanm ve bir sre sonra Arnavutlar Latin harflerini kullanmaya balamlardr. Latin Harflerini Savunanlarn Dnceleri XIX. yzyln ikinci yarsnda baz aydnlar tarafndan dile getirilen Arap harflerinin kaldrlp yerine Latin harflerinin kabul edilmesi gr, II. Merutiyet Dneminde daha ak ve yaygn bir ekilde ileri srlmtr. Bu dnemde bata Hseyin Cahid, Celal Nuri, Abdullah Cevdet ve Klzade

257

Hakk olmak zere birok Trk aydn, Arap harflerinin slahna kar km ve Latin harflerinin kabul edilmesi gerektiini savunmutur. II. Merutiyet Dneminde Latin harflerinin kabul edilmesini savunan ahslar arasnda yer alan Hseyin Cahit yazlarnda, kullanlan harflerin Trkle ve Mslmanla mahsus bir yaz olmadna, Trklerin daha nceleri baka yazlar da kullandna ve Arap harflerinin de sonradan kabul edildiine dikkat ekmitir. Hseyin Cahite gre, Latin harflerini kabul etmek isteyen Arnavutlar, ilerleme yolunda tebrike layk byk bir adm atmlardr. nk, dada obanlk yapan bir Arnavut, bu sayede bir haftada okuyup yazabilecektir. Trklerin ise Arap harfleri ile deil bir haftada, belki yz haftada kylye okuyup yazmay retemeyeceini savunan Hseyin Cahit, bu durumda Arnavutlarla Trkler arasnda eitim alannda ayrlk olacan ifade etmitir. Yani Arnavutlar, Latin harfleri sayesinde maariflerini gelitirecekler, Trkler ise olduklar yerde kalacaklardr. Hseyin Cahit, bundan dolay, ilm ve mantk cereyana, yani Latin harflerinin kabul edilmesi hareketine engel olmak yerine, o cereyan mmkn ise kabul etmenin, Trkln menfaatine daha uygun olduunu ileri srmtr.71 Celal Nuri de Latin harflerine taraftar olduunu eitli vesilelerle dile getirmitir. Celal Nuri, Trk milletinin dier sahalarda olduu gibi, dil meselesinde de byk bir ilerleme gsteremediini, halbuki gerek dilin, gerekse edebiyatn ilerlemesine ihtiya bulunduunu, bu alanda ilerleme kaydedilemedike, devlet ve millet olarak asla bir adm ileri gidilemeyeceini ileri srmtr. Celal Nuriye gre, Arap harfleri berbattr. Bu harflerle bir i grlememektedir. Yetersizdir. Arap harflerini ve bu harflerle yazlan kelimeleri halk kolaylkla renememektedir. Gayr- tabii olan bu harfler, ilerlemeye byk engel tekil etmektedir. Bu harflerin halkta renme ve aydnlanma isteini sndrdn belirten Celal Nuri, bu yzden slh- hurf gibi bo, mnsz tedbirlere bavurmak yerine, bir an nce cesaret gstererek Latin harflerinin kabul edilmesi gerektiini savunmutur.72 Celal Nuriye gre, Arap harflerini deitirmek gerekirse, Latin harfleri gibi harfleri kabul etmek gerekir. Arap harflerinin slh ve tadil edilmesi iin alanlarn ortaya koyduklar ekiller kabul edilirse, herkesin kolaylkla ve ksa bir zamanda okur-yazar olaca iddias geersizdir. nk, asl mesele ekilleri telaffuzda deil, bilmekte, ezberlemektedir.73 Ona gre, lkenin kalknmas isteniliyorsa, bir an bile geirmeden Latin harfleri incelenmelidir. Bir alfabeyi brakp baka bir alfabeyi kabul eden sadece Trkler deildir. Ayrca, harf deitirmekle lkede yeni bir zihn devir balayacaktr. Mill bir gayret gsterilerek dilde, edebiyatta, alfabede ve dncede bir inklp yapmak gerekmektedir.74 Latin harflerinin hem pek tabii, hem de Trkenin yazlmasna Arap harflerinden daha uygun olduunu ifade eden Celal Nuri, bu harflerin kabul edilmemesi iin yaplan itirazlarn ok basit seviyede olduunu belirtmektedir. Celal Nuriyi gre, bu konuda cidd bir inklp yaplabilirse, halk kolaylkla okuyup yazabilecek ve sonuta milletin fikr seviyesi byk ilerleme kaydedecektir.75 Trkiyedeki Latin harfleri tartmalar incelenirken Abdullah Cevdeti ve yaynlad tihad dergisini mstakil olarak ele almak gerekir. nk, Harf nklb ncesinde kendisi, bunu 35 yldr

258

savunduunu ve gereklemesinden byk memnuniyet duyacan ifade edecektir.76 Abdullah Cevdetin yaynlam olduu tihadda, Merutiyet Dneminde baz yazlarn ktn, hatta en hararetli yazlarn burada yaynlandn sylemek mmkndr. Bu dnemde Abdullah Cevdet, Latin harfleri hakkndaki grn Celal Nurinin bir eseri hakknda yazd yazda dile getirmitir. Abdullah Cevdet, Celal Nurinin Mukadderat- Tarihiyye adl kitab hakknda tihadda bir tantm yazs kaleme almtr. Dahiyane bir kitap olarak vasflandrd bu eserin eitli blmlerinden alntlar yapan Abdullah Cevdet, Celal Nurinin ileriye srd fikirler hakknda yorumlar yapmtr.77 Abdullah Cevdete gre, Celal Nuri, Edebiyat Meselesi balkl blmde, byk bir meden cesaret rnei gstererek, hlihazrda kullanlan harflerin berbat olduunu aktan aa sylemektedir. Abdullah Cevdet, ilgili ksmdan yazsna alnt yapt Celal Nurinin bu harflerle ifadesine, ve bu heriflerle kaydn da ilave ederek, Arap harflerinin bir ie yaramadn, Arap harflerini savunan ahslarn da ilerlemeye engel tekil ettiklerini belirtmitir. Abdullah Cevdet, bu yazsnda Celal Nurinin eitli konularda dile getirdii dncelerine yer verdikten sonra, kendi grlerini u ifadelerle kaydetmitir: Oh! Ayn fikirde iki ruhun yekdierine mlak olmas ne kadar byk ve yksek bir haz ve saadettir! Sylemek, barmak istediim eylerin pek ounu Celal Nuri Bey Mukadderat- Tarihiyyesinde sylemi, yazmtr. Abdullah Cevdet, fikirlerini paylat bu kitab byk bir istekle, akla ve ihlsla genlere, ihtiyarlara ve zellikle aydnlara, devlet yetkililerine tavsiye etmitir.78 Yukarda da ifade edildii gibi, II. Merutiyet Dneminde tihadda Latin harfleri lehinde birok yaz yaynlanmtr. Bunlardan birisi de Ali Nadir imzasyla yaynlanmtr. Ali Nadire gre, Latin harfleri kabul edildii zaman elde edilecek faydalar unlardr: Herhangi bir Bat dilini renmeyi hayaline sdramayanlar, o zaman meselenin ne kadar kolay olduunu anlayacaklar ve yabanc dilleri renmeye bandan itibaren deil, yar yoldan balayacaklar. Latin harfleri kabul edildii zaman Trke, dier dillere benzeyecei iin, bu dili renmek isteyen insanlar oalacaktr. Trkleri tanyanlar ve yardm edenler oalacak. Kitaplar gzel bir bask ile her yerde bastrlabilecektir. Halbuki Latin harflerinden ayr bir harf sistemi kabul edildiinde, bu yeni harflerin byk faydas olsa bile, Trkleri yine eskisi gibi yalnzla mahkm edecektir. Latin harfleri, Trkeye kolay ve mkemmel uymaktadr. Yeni harf ilavesine gerek kalmamakta, sadece bir-iki iaretli baz sesli harflerin grevlerinin deitirilmesi yeterli olmaktadr.

259

Harflerin hayatta gerekli olan bir makine olduu ve bunun alnmasnn bir mahzur oluturmayaca zerinde duran Ali Nadir, Almanlarn Latin harfleri ile yazmaya balamasndan beri Franszlamadklarn, grne delil olarak gstermektedir. Ali Nadire gre, Latin harfleri kabul edildiinde slm dnyasndan uzaklalsa bile, hayat vastas olan Latin harflerine sahip kmak iin bu mahrumiyeti gze almak gerekmektedir. Ayrca, ilerlemeye balayan Mslmanlara, ancak sayg gsterecek bir konumda olduunu belirttii slmiyetin, konuma ve yazma ekilleri ile ilgili olmadn kaydetmitir.79 tihadda konu hakknda baka yazlar da yaynlanmtr. Ancak, yaynlanan dier yazlar Ali Nadirin grlerini paylaan deil, harflerin zerinde birtakm dzenlemeler yaplmasn isteyen ve Latin harfleri aleyhinde olan yazlardr. II. Merutiyet Dneminde Latin harfleri lehinde yazlarn yaynland bir baka dergi de Hrriyet-i Fikriyedir. Dergide konuya geni yer verilmitir. Latin harfleri ile alakal olan yaz serisinin ilkinde, ilerlemeye engel olan kaytlar ve ekilleri terk ederek Batllarn tecrbe neticesinde kabul ve tatbik ettikleri vastalarla ilerlemek iin, Latin harflerinin yava yava tatbike balanmas gerektii zerinde durulmutur. Yazda, kullanlan elifbann topluma bir fayda salamas asndan iflasnn artk herkes tarafndan kabul edildii ileri srlmekte ve harflerin kusurlarn en muhafazakr olanlarn bile itiraf ettikleri kaydedilmektedir. Yazara gre, bu artlarda Latin harflerini kabul etmek elzemdir.80 Konu ile ilgili yaynlanan ikinci yazda yazar, Mslmanlk ile olan ban ve dier Mslmanlar ile olan rabtalarn sadece Arap harflerinden dolay ise bunun acnacak bir durum olduunu ifade etmitir. Yazar, ayrca daha da ileriye giderek Arap harflerinin Mslman milletler arasnda gerekli olan birlie, kaynamaya engel olduunu ileri srmtr. Yazara gre, Latin harfleri, baz sosyologlarn zannettikleri gibi, sadece Hristiyanlara has bir yaz sistemi deil, zellikle son asrlarda belki btn insanlar arasnda kullanlmaya balanan uluslararas bir alfabedir.81 tihadda konu ile ilgili yaynlanan bu yazlarda ileriye srlen fikirleri u ekilde zetlemek mmkndr: Arap harfleri, artk cemiyetin sosyal hayatnda bir fayda salayamamaktadr. Harflerin ve imlnn birok kusuru vardr. lkede okuma-yazma oran ok dktr ve sadece belli bir snfa mahsustur. Harfleri slh veya tadil etmek, meselenin tam olarak halledilmesine yardmc olmaz. Bu nedenle harfleri deitirmek en kesin zmdr. Japonlarn kulland harfler gerekte zordur. Ancak Japonlar kalknrlarken, iinde bulunduklar artlar onlarn lehine olduu iin, ksa zamanda byk bir ilerleme kaydedebilmilerdir. Latin harflerinin kabulnde dn ynden herhangi bir saknca yoktur. Latin harfleri kabul edildiinde, elde edilecek faydalar ve kolaylklar grlnce, harflerin kabul edilmesinin isabetlilii herkes tarafndan takdir edilecektir. Latin harfleri her eye ramen galip gelecektir.82 Latin Harflerine Kar kanlarn Dnceleri

260

II. Merutiyet Dneminde Latin harfleri taraftarlar bu grlerini ortaya koyarken, Arap harflerinin deitirilmesini istemeyenler de dncelerini eitli yazlarla dile getirmilerdir. Bu dnemde Milasl smail Hakk Bey ile Sat Beyin Latin harfleri aleyhindeki yazlar dikkatimizi ekmektedir. Milasl smail Hakk Bey, Arap harflerini slh etmenin daha kolay olduunu ve Latin harflerinin niin kabul edilmemesi gerektii hakkndaki grlerini u ekilde aklamtr: 1- Millete Latin harflerini teklif etmek, onlar alm olduu yoldan zorla evirip, istemedii karanlk bir yola sevk etmektir. Bu baarszlkla sonulanacaktr. En nemli mahzur da budur. Arap harflerini ilm bir ekilde slh etmek ise, milletin nnde bulunan engelleri kaldrarak hi rahatszlk vermeksizin hedefe ulatracaktr. 2- Latin harfleri, gemile mnasebeti koruma hususunda byk bir engel tekil edecektir. 3- Latin harflerinde, Arap harflerinde bulunan gzellik mevcut deildir. 4- Latin harfleri ile Trke yazlamaz. Yirmiden fazla harf eksii vardr. 5- Latin harfleri, yaps itibariyle klfetli olduundan yazlmas, munfasl harflere oranla yzde otuz kadar fazla hareketi gerektirdii gibi, ayn oranda da fazla yer tutacaktr. 6- Latin harfleri ile yazlan el yazsnda, harfler bitiik yazldndan dolay daha sratli yaz yazlmaktadr. Ancak, sadece bu zellik dolaysyla alnmas sz konusu deildir. Ayrca, slh olunan harflerin munfasl olmasna ramen, yaz bu ekilde daha sratli yazlabilir. 7- Yabanclarn Trkeyi iyi telaffuz edebilmeleri ynyle Latin harfleri uygun deildir. 8- Arap harfleri ile yaznn sadan sola yazlmas, krkrne garp mukallidi olanlarn zannettiklerinin tam aksine olarak kymetli bir zelliktir. 9- Noktalar meselesinde de, Arap harflerinin slh edilmi ekli, Latin harflerine tercih edilmelidir. nk, Latin harfleriyle yazlan bir yazda 26 harf, Arap harfleri ile yazlan yazda 21 harf noktaldr.83 Sat Bey de u gerekelerden dolay Arap harflerinin kaldrlp yerine, Latin harflerinin kabul edilmesi grne kar kmtr: 1- Harflerin zor olmas ilerlemeye engel deildir. Harflerin zor olmas ilerlemeye engel olsayd, Japonlarn bir adm bile ileri gitmemesi gerekirdi. 2- Byk bir gemie ve edebiyata sahip bir milletin kendi harflerini deitirdiini tarih bize gstermemektedir. 3 -Elifbada baz zorluklar vardr. Fakat bu zorluklar, harflerin deitirilmesini gerektirecek kadar byk deildir. Zaten bu zorluklarn ortadan kaldrlmas da mmkndr. Bunun iin harflerin deitirilmesine gerek yoktur, ancak slh edilebilir.

261

4- ocuklarn okulda ksa zamanda okuma-yazmay renememelerinin sebebi harfler deil, eitim-retim metodudur. retmenler, ocuklara hece usuln tatbik ettiklerinden baarsz olmaktadrlar. Bu nedenlerden dolay Arap harflerinin deitirilerek, yerine Latin harflerinin kabul edilmesine gerek yoktur.84 II. Merutiyet Dneminde, Trk aydnlar nceki dnemlere gre daha ak ve yaygn bir ekilde Latin harflerinin kabul edilmesi gerektii grn ifade etmilerdir.85 Fakat, hkmet ve halk bu harf deiiklii meselesine scak bakmamtr. Bu dnemde Arap harfleri lehinde ve Latin harfleri aleyhinde gl bir cereyann olduunu sylemek mmkndr. Sonu Tanzimat Dneminde alfabe tartmalar ilk defa gndeme geldiinde Trk aydnlar, baz eksiklikleri bulunan Arap harflerinin eitli deiiklikler yaplarak slh edilmesi zerinde durmulardr. Ancak zamanla bu deiikliin de fayda salamayacan savunan baz aydnlar, Latin harflerinin alnmasn istemitir. Bu gr Tanzimat Dneminde zaman zaman dile getirilmitir. Ancak, II. Merutiyetin ilanyla birlikte dnce hayatnda balayan canlanma, kendisini bu konuda da gstermi ve Latin harflerini savunanlar oalmtr. Bu dnemde Arap harflerini savunanlar, harflerin slh edilmesi iin baz cemiyetler kurarak ve eserler vererek eitli faaliyetlerde bulunmulardr. Bu aydnlar, Arap harflerinin eksik olduunu kabul etmekle beraber, Latin harflerinin kabulne de kar kmlardr. Alfabe deiiklii, toplumlarn hayatnda zor ve az gerekleen hadiselerden biridir. Yeni bir alfabenin kabul edilebilmesi iin, toplum hayatnda kkl baz deiikliklerin olmas gerekir. Bu nedenle Trkiyede Latin harflerine gei, ancak Cumhuriyet dneminde gerekleebilmitir. 1 Mnif Paann hayat ve dnemindeki bilim anlay hakknda bilgi iin bkz; bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk airleri, stanbul 1988, C. 2, s. 997-1013; Murteza Korlaeli, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul 1986, s. 202; Ekrem In, Osmanl Bilim Tarihi: Mnif Paa ve Mecmua-i Fnn, Tarih ve Toplum, S. 11, Kasm 1984, s. 61-66; M. kr Haniolu, Osmanl Aydn ve Bilim, Tarih ve Bilim, S. 27, Gz 1984, s. 183-190; M. kr Haniolu, Bilim ve Osmanl Dncesi, Tanzimattan Gnmze Trkiye Ansiklopedisi, C. I, stanbul 1985, s. 346-347; M. . Alkan, Siyasal Dncenin Dnyevilemesi: limden Bilime Geiin Kritik Evreleri: Osmanl Materyalizmi ve Baha Tevfik, . . Siyasal Bilgiler Fakltesi, Yksek Lisans Tezi, stanbul 1988; Adem Akn, Mnif Paa ve Trk Kltr Tarihimizdeki Yeri, Ankara 1999. 2 Fevziye Abdullah Tansel, Arap Harflerinin Islh ve Deitirilmesi Hakknda lk

Teebbsler ve Neticeleri, Belleten, XVII/66, Nisan 1953, s. 223. 3 Tansele gre, hareke tabiri bu dnemde sesli harf yerine kullanlmaktadr; sessiz harfler

ise hurf kelimesiyle ifade edilmektedir. Bkz; Tansel, a.g.m., 223.

262

Islh- Resm-i Hatta Dair Baz Tasavvurat-Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyede 1278 Senesi

Zilkadesinin On Tarihinde Mnif Efendinin Husus- Mezkra Dair Telaffuz Eyledii Makaledir, Mecmua-i Fnn, Yl: 2, No: 14, Safer 1280 (1863), s. 76-77. 5 Ebuzziya Tevfik, kendisini muallimn-i irfan- milletin en mfidi olarak tavsif etmektedir.

Bkz; Mnif Paa, Yeni Tasvir-i Efkr, N. 251, 10 ubat 1910, s. 4-5; No: 252, 11 ubat 1910, s. 1-2; No: 253, 12 ubat 1910, s. 2. 6 7 Agh Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Safhalar, Ankara 1949, s. 169. A. Caferolu, Mirza Feth-Ali Ahundzade Hakknda Bir Vesika, Azerbaycan Yurt Bilgisi,

Yl: 3, S. 26, ubat 1934, s. 41. 8 Ahundzadenin teklif ettii elifba iin bkz; Mirza Feth-Ali Ahundof, Elifba-y Cedid ve

Mektubt, Yay. Haz. Hamid Mehmedzade, Hamid Arasl, Neriyat- Ferhengistan- Ulum- Cumhur- rev Sosyalist-i Azerbaycan, Bak 1963, s. 3-21. 9 10 11 12 35-36. 13 Ahundzadenin teklif ettii Latin harfli elifbas iin bkz; Mirza Feth-Ali Ahundof, Elifba-y Mecmua-i Fnn, Yl: 2, No: 14, Safer 1280, s. 69-73. Mecmua-i Fnn, Yl: 2, No: 14, s. 70-71. Mecmua-i Fnn, No: 14, s. 72-73. Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, Yay. Haz. N. Seferciolu, Ankara 1981, s.

Cedid ve Mektubt, s. 53-58, 438-440. 14 A. Caferolu, Mirza Feth-Ali Ahundzade, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yl: 2, S. 24, Birinci

Kanun 1933, s. 441. 15 s. 130. 16 17 Ali Suavi, Hattmzn Islh, Muhbir, (Londra), S. 47, 31, Austos 1868, s. 1. Ali Suavi, Lisan ve Hatt- Trk, Ulm, (Paris), C. I, 1869, s. 69-78, 115-134, 214-228. Ali smail Gaspirinski, Mirza Feth-Ali Ahundof, Trk Yurdu (TY), C. 1, (1327-1328), stanbul,

Suavinin Arap harflerinin slh ve Latin harfleri hakkndaki dnceleri hakknda geni bilgi iin bkz; Hseyin elik, Ali Suav ve Dnemi, stanbul 1994, s. 638-640. 18 (Namk Kemal), Hd Kadirdir Eyler Seng-i Hrdan Gher Peyd, Hrriyet, (Londra),

N. 54, 25 Rebilevvel 1286, (5 Temmuz 1869), s. 2-6.

263

19

Aazade Ferhad (arkl), Ne in Arap Harfleri Trk Diline Yarameyir?, Bak 1922, (Yeni

Elifba Komitesinin hizmetiyle tab ve ner edilir), s. 155. 20 21 22 s. 1-5. 23 24 25 Tasvir-i Efkr, No. 403, 10 Temmuz 1866, s. 2-3. Tansel, a.g.m., s. 240-243. Terakkide yaynlanan konu ile ilgili yazlar iin bkz; Hurf- Osmaniyenin Islahna dair Hrriyet, N. 59, 30 Rebilahir 1286, (9 Austos 1869), s. 7-8. Tasvir-i Efkr, N. 403, 10 Temmuz 1866, s. 2. Hrriyet, (Yeni Osmanllar Cemiyeti), N. 61, 15 Cemaziyelevvel 1286, (23 Austos 1869),

Baz Mtalaat ve Muhkemt mil Matbaamza Gelen Varakadr, Terakki, N. 196, 26 Rebilahir 1286 (5 Austos 1869), s. 1-2; Hurfa Dair Tevfik Bey Tarafndan Gelen Varakadr, N. 202, 6 Cemaziyelevvel 1286 (14 Austos 1869), s. 5-6; Resm-i Hatt- Osman, N. 209, 17 Cemaziyelevvel 1286 (24 Austos 1869), s. 1-3; N. 217, 27 Cemaziyelevvel 1286 (4 Eyll 1869), s. 1-3; ml-y Osman, N. 222, 5 Cemaziyelahir 1286 (11 Eyll 1869), s. 2-3. 26 Ruznme-i Ceride-i Havadis, N. 1215, 8 Cemaziyelevvel 1286, (16 Austos 1869), s.

4858-4860; N. 1218, 11 Cemaziyelevvel 1286, (19 Austos 1869), s. 4870-4871; N. 1225, 22 Cemaziyelevvel 1286, (30 Austos 1869), s. 4892-4900. 27 28 Tansel, a.g.m., 234. ura-y Devlet Mlazmlarndan Tevfik Bey Tarafndan Varid Olan Varakadr, Terakki, N.

193, 23 Rebilahir 1286 (2 Austos 1869), s. 3-4; Terakki, N. 194, 24 Rebilahir 1286 (3 Austos 1869), s. 3; Terakki, N. 195, 25 Rebilahir 1286 (4 Austos 1869), s. 2-3. 29 Yine Islh- Hurf Meselesi, Mecmua-i Ebzziya, N: 42, 15 Rebilevvel 1302, (2 Ocak

1885), s. 1339-1342; Islh- Hurf Meselesi, Mecmua-i Ebzziya, Cz (No): 43, 1 Rebilahir 1302, (18 Ocak 1885), s. 1356-1370. 30 Bu okulda ders veren Bekir Efendi, ocuklara okuma-yazma retirken Gaspralnn

btn Rusya Trkleri arasnda usul- savtiyyenin yaylmasna temel tekil eden Hce-i Sbyan adl kitab okutmutur. Bu kitap 90 sayfa olarak 1892de, Bahesarayda, Tercman Basmahanesinde baslmtr. 31 Mehmet Saray, Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspral smail Bey (1851-1914),

Ankara 1987, s. 52. 32 bret Alnacak Szler, (Gaspral ile yaplan mlakat), kdam, N. 6245, 16 aban 1332-27

Haziran 1330-10 Temmuz 1914, s. 1. Gaspral smail Beyin iml ve dil birlii hakkndaki yazlar iin

264

bkz; ml Meselesi, Tercman (Krm), N. 49, 22 Recep 1314-15 Dekabr 1896; Osmanlca ve sade Trke, Tercman, N. 17, 17 Zilkade 1312-30 April 1895, s. 3; Dil Sadelii, Tercman, N. 18, 24 Zilkade 1312; Tevhid-i Lisan Geliyor, Tercman, N. 47, 20 Zilkade 1327-20 Noyabr 1909, s. 2-3; Lisan Meselesi, Tercman (lave-i Tercman), N. 33, 1 Rebilahir 1315-17 Austos 1897, s. 143144. 33 34 35 M. akir lktar, Atatrk ve Harf Devrimi, Ankara 1981, s. 22. Levend, a.g.e., 358. Tamim-i Maarif ve Islh- Hurf Cemiyetinin Nizamnamesi, stanbul 1327, Bb- li

Caddesinde-Arak Garoyan Matbaas. 36 Doktor Milasl smail Hakk Bey, Yeni Yaz ve Elifbas, -Tamim-i Maarif ve Islh- Huruf

Cemiyeti Neriyatndan Aded: 1-Hrriyet Matbaas, 1+20+1. Kitabn i kapanda yer alan kliede Tamim-i Maarif ve Islh- Huruf Cemiyeti Merkez-i Umumisi-1330-1327 ifadesi yer almaktadr. 37 38 Doktor Milasl smail Hakk Bey, Yeni Yaz ve Elifbas, s. 1. Tamim-i Maarif ve Islh- Hurf Cemiyeti ile Islh- Hurf Cemiyeti arasndaki farklar iin

bkz; Muhammet Erat, Trk Basnnda Alfabe Meselesi (1862-1918), . . Sosyal Bilimler Enstits, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1991, s. 7879n. 39 Yeni Yaz, -lm, Edeb, tima, Musavver Haftalk-, No: 1, 7 Mart 1330, 2 Rebilahir 1332,

28 ubat 1914, s. 4. 40 41 Islh- Hurf Cemiyeti Nedir ve Ne Yapyor?, Yeni Yaz, No: 2, 27 Mart 1914, s. 3-4. Islh- Hurf Cemiyeti Nedir ve Neler Yapyor?, Yeni Yaz, No: 3, 21 Mart 1330-7

Cumadelul 1332-3 Nisan 1914, s. 4. 42 Islh- Hurf Cemiyeti Nedir ve Neler Yapyor?, Yeni Yaz, No: 4, 28 Mart 1330-14

Cumadelul 1332-10 Nisan 1914, s. 4. 43 Islh- Hurf Cemiyeti Nedir ve Ne Yapyor?, Yeni Yaz, No: 5, 4 Nisan 1330-17 Nisan

1914, s. 3; Islh- Hurf Cemiyeti Nedir ve Ne Yapyor?, Yeni Yaz, No: 6, 11 Nisan 1330-25 Nisan 1914, s. 4; Harflerimizin Islh, Trk Yurdu, Say: 9, 8 Mart 1328 (21 Mart 1914), s. 277-280. 44 1914, s. 4. 45 46 Yeni Yaz, No: 7, 1 Mays 1914, s. 4. Islh- Hurf Cemiyeti, Yeni Yaz, No: 8, 25 Nisan 1330-8 Mays 1914, s. 3. Islh- Hurf Cemiyeti Nedir ve Ne Yapyor?, Yeni Yaz, No: 7, 18 Nisan 1330-1 Mays

265

47 1914, s. 4. 48 1914, s. 4. 49 50

Islh- Hurf Cemiyeti Nedir ve Ne Yapyor?, Yeni Yaz, No: 9, 2 Mays 1330-15 Mays

Islh- Hurf Cemiyeti Encmen-i lmsi, Yeni Yaz, No: 10, 9 Mays 1330-22 Mays

Yeni Yaz, No: 1, 7 Mart 1330-28 ubat 1914, s. 1. Yeni Harflerle Elifba, (Encmen-i lmce kabul olunan ekl-i hurfa gre tertip ve Islh-

Hurf Cemiyeti tarafndan tab ve esmn Mdafaa-i Milliye Cemiyetine terk ve teberr olunmutur). Birinci tab, Matbaa-i Hayriye ve reks, stanbul 1333, 48 s. 51 Yeni Elifbann Muhassenat Hakknda Risale, Islh- Hurf Cemiyeti namna Ga. A. R.

tarafndan, Tercman- Hakikat Matbaas, stanbul 1334. 52 Islh- Hurf Cemiyeti ve Yeni Yaz retme Derneinin kurucular arasnda yer alan

Milasl Doktor smail Hakk Beyin, Arap harflerinin slh yolundaki faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bkz; M. Erat, a.g.t., s. 110-124. 53 Azmi mer, Harflerin Deimesi Mnasebetiyle Eski ve Yeni Harfler Hakknda Baz

Mtalaalar, Ahmed hsan Matbaas, stanbul 1928, s. 33-34. 54 Yeni Yaz Hakknda Vrid Olan Sual ve tirazlara Cevap, medi Matbaas, (Basm yeri ve

tarihi yok), s. 2-43. Kitabn birinci sayfasnda yer alan dernek kliesinde 1329 ve 1331 tarihleri bulunmaktadr. Kitabn yazar belli deildir. 44. sayfasnda belirtildii gibi, kitabn yazarlarnn Yeni Yaz retme Dernei Messislerinin olmas gerekmektedir. 55 56 M. Erat, a.g.t., s. 124-144. Cihat Akakayalolu, Tartmalar ve Aklamalar, Harf Devriminin 50. Yl

Sempozyumu, Ankara 1981, s. 55. 57 58 Ordunun Elifbas, Tanin, 27 ubat 1329, s. 1. Ali Seydi, Latin Hurfu Lisanmzda Kabil-i Tatbik midir?, kdam Matbaas, stanbul 1340,

s. 24; Azmi mer, a.g.e., s. 35. 59 Ordu Salnamesi, 1330 (1914-1915), Ahmed hsan ve reks Matbaaclk Osmanl

irketi, 1496+15. (Son 12 sayfa Fihrist). 60 61 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. 4, stanbul 1972, s. 382. Avlonyal Sreyya, Hurf- Arabiyye-Arnavud Lisan, Yeni Gazete, N. 511, 28

Kanunusani 1910, s. 3.

266

62

Denizli Mebusu Feraarl Gani, Arnavud Lisannn Hurfu, Yeni Tanin, N. 20-489, 13

Ocak 1910 (?), s. 1-2. 63 64 Geni bilgi iin bkz; Erat, a.g.t., s. 166-183. Arnavutlukta Latin harflerinin kabul edilmesine kar kanlarn grleri iin bkz; Said

(skp Mebusu), Mesele-i Hurf Hakknda Bir Nebze-i Hakikat ve Kati Sz, Tasvir-i Efkr, N. 283, 24 Mart 1910, s. 7; N. 284, 25 Mart 1910, s. 7; Melik Muhlis, Arnavut Lisan- Hurfu Hakknda, Tasvir-i Efkr, N. 323, 21 Nisan 1910, s. 7; Halil Halid, Mslman Arnavutlar ve Arab Harfler, Srat- Mstakim, N. 80, 17 Mart 1909, s. 33. 65 Mahmud Bedri (pek Mebusu), Arnavutluk-Arnavutlara Ak Mektup, Yeni Tanin, N. 18,

11 Kanunusani 1910 (?), s. 2. 66 2. 67 68 69 70 Arnavud Hurfu, Yeni Tanin, N. 46-515, 8 ubat 1910 (?), s. 2. Tanin, N. 525, 18 ubat 1909, s. 3. Arnavud Lisan ve Arab Hurfu, Tasvir-i Efkr, N. 285, 16 Mart 1910, s. 7. Srat- Mstakim, C. 5, S. 125, 26 Ocak 1910, s. 350-351den naklen Sadk Albayrak, Sleyman Nazif, Osmanllar-1-Arnavudlar, Yeni Tasvir-i Efkr, N. 96, 4 Eyll 1909, s. 1-

Trkiyede slmclk-Batclk Mcadelesi, stanbul 1990, s. 92-94. 71 Hseyin Cahit, Arnavud Hurfat, Tanin, N. 27-496, 7 Kanunusani 1325-20 Kanunusani

1910 (?), s. 1. 72 Celal Nuri, Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye. Mukadderat- Tarihiyye, Yeni Osmanl Matbaa

ve Ktphanesi, stanbul 1331, s. 183. 73 116-117. 74 Celal Nuri, Tarih-i stikbal, C. 2, (Mesaili-i Siyasiyye), stanbul (H.) 1331, Yeni Osmanl Celal Nuri, Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye, Birinci tab, stanbul 1330, Matbaa-i tihad, s.

Matbaa ve Ktphanesi, s. 160. 75 76 Celal Nuri, Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye. Mukadderat- Tarihiyye, s. 183. Behemehal Latin harflerini kabul etmeliyiz. Bu kanaatm pek kuvvetlidir ve otuz be

yandadr, Abdullah Cevdet, tihad, S. 204, 16 Mays 1926, s. 3973. 77 Abdullah Cevdet, (Mukadderat- Tarihiye) Karilerine, tihad, C. 4, N. 56, 28 ubat 1328,

s. 1246-1249.

267

78 79 80 81 82

Abdullah Cevdet, a.g.m., 1249-1252. Ali Nadir, Harflerimiz, tihad, N. 64, 2 Mays 1329-15 Mays 1913, s. 1399-1402. Latin Harfleri-Celal Nuri Beye, Hrriyet-i Fikriye, N. 7, 20 Mart 1330, s. 15-16. Latin Harfleri, Hrriyet-i Fikriye, N. 8, 27 Mart 1330, s. 13-15. Latin Harfleri, Hrriyet-i Fikriye, N. 9, 3 Nisan 1330, s. 16; Latin Harfleri, Hrriyet-i

Fikriye, N. 11, 7 Nisan 1330, s. 8-10; Latin Harfleri, Hrriyet-i Fikriye, N. 12, 24 Nisan 1330-7 Mays 1914, s. 15-16. 83 Doktor Milasl smail Hakk, Latin Hurfu mu, Kendi Harflerimizi Islah m?, Dersaadet

(Basm tarihi yok), Hilal Matbaas, s. 3-6. 84 Sat, Elifba Meselesi, tihad, N. 61, 24 Nisan 1913, s. 1327-1329; Sat, Elifba Meselesi

Hakknda Bir zah, tihad, N. 64, 15 Mays 1913, s. 1387-1391. 85 II. Merutiyet Dnemindeki tartmalar iin ayrca bkz; Rekin Ertem, Elifbeden Alfabeye,

Trkiyede Harf ve Yaz Meselesi, stanbul 1991, s. 135-169. A. Kitap ve Makaleler Abdullah Cevdet, (Mukadderat- Tarihiye) Karilerine, tihad, C. 4, N. 56, 28 ubat 1328, s. 1246-1252. Aazade Ferhad (arkl), Ne in Arap Harfleri Trk Diline Yarameyir?, Bak 1922, (Yeni Elifba Komitesinin hizmetiyle tab ve ner edilir), s. 155. Akakayalolu, Cihat, Tartmalar ve Aklamalar, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara 1981. Akura, Yusuf, Yeni Trk Devletinin ncleri, Yay. Haz. N. Seferciolu, Ankara 1981. Akn, Adem, Mnif Paa ve Trk Kltr Tarihimizdeki Yeri, Ankara 1999. Albayrak, Sadk, Trkiyede slmclk-Batclk Mcadelesi, stanbul 1990, s. 92-94. Ali Nadir, Harflerimiz, tihad, N. 64, 2 Mays 1329-15 Mays 1913, s. 1399-1402. Ali Seydi, Latin Hurfu Lisanmzda Kabil-i Tatbik midir?, kdam Matbaas, stanbul 1340. Alkan, M. ., Siyasal Dncenin Dnyevilemesi: limden Bilime Geiin Kritik Evreleri: Osmanl Materyalizmi ve Baha Tevfik, . . Siyasal Bilgiler Fakltesi, Yksek Lisans Tezi, stanbul 1988;.

268

Azmi mer, Harflerin Deimesi Mnasebetiyle Eski ve Yeni Harfler Hakknda Baz Mtalaalar, Ahmed hsan Matbaas, stanbul 1928. Caferolu, A., Mirza Feth-Ali Ahundzade Hakknda Bir Vesika, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yl: 3, S. 26, ubat 1934, s. 41-43. , Mirza Feth-Ali Ahundzade, Azerbaycan Yurt Bilgisi, Yl: 2, S. 24, Birinci Kanun 1933, s. 436-443. Celal Nuri, Tarih-i stikbal, C. 2, (Mesaili-i Siyasiyye), stanbul (H.) 1331, Yeni Osmanl Matbaa ve Ktphanesi. , Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye, Birinci tab, stanbul 1330, Matbaa-i tihad. , Tarih-i Tedenniyat- Osmaniye. Mukadderat- Tarihiyye, Yeni Osmanl Matbaa ve Ktphanesi, stanbul 1331. elik, Hseyin, Ali Suav ve Dnemi, stanbul 1994. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. 4, stanbul 1972. Doktor Milasl smail Hakk Bey, Yeni Yaz ve Elifbas, -Tamim-i Maarif ve Islh- Huruf Cemiyeti Neriyatndan Aded: 1-Hrriyet Matbaas, 1+20+1. , Latin Hurfu mu, Kendi Harflerimizi Islah m?, Dersaadet (Basm tarihi yok), Hilal Matbaas. Ebzziya Tevfik, Yine Islh- Hurf Meselesi, Mecmua-i Ebzziya, N: 42, 15 Rebilevvel 1302, (2 Ocak 1885), s. 1339-1342. , Islh- Hurf Meselesi, Mecmua-i Ebzziya, Cz (No): 43, 1 Rebilahir 1302, (18 Ocak 1885), s. 1356-1370. Erat, Muhammet, Trk Basnnda Alfabe Meselesi (1862-1918), . . Sosyal Bilimler Enstits, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 1991. Ertem, Rekin, Elifbeden Alfabeye, Trkiyede Harf ve Yaz Meselesi, stanbul 1991. Halil Halid, Mslman Arnavutlar ve Arab Harfleri, Srat- Mstakim, N. 80, 17 Mart 1909, s. 33-34. Haniolu, M. kr, Bilim ve Osmanl Dncesi, Tanzimattan Gnmze Trkiye Ansiklopedisi, C. I, stanbul 1985, s. 346-347. , Osmanl Aydn ve Bilim, Tarih ve Bilim, S. 27, Gz 1984, s. 183-190. Harflerimizin Islh, Trk Yurdu, Say: 9, 8 Mart 1328 (21 Mart 1914), s. 277-280.

269

Huzr- Hazret-i Veklet-penhye 1280 senesi Saferin Yirmisi (6 Austos 1863) Tarihiyle Mverrahan Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye Tarafndan Takdim Olunan Takririn Suretidir, Mecmua-i Fnn, Yl: 2, No: 14, Safer 1280, s. 69-73. Islh- Resm-i Hatta Dair Baz Tasavvurat, Mecmua-i Fnn, Yl: 2, No: 14, Safer 1280 (1863), s. 76-77. nal, bnlemin Mahmut Kemal, Son Asr Trk airleri, C. 2, stanbul 1988. smail Gasprinski, Hce-i Sbyn, Bahesaray 1892, Tercman Basmahanesi. , Mirza Feth-Ali Ahundof, Trk Yurdu (TY), C. 1, (1327-1328), stanbul, s. 127-131. In, Ekrem, Osmanl Bilim Tarihi: Mnif Paa ve Mecmua-i Fnn, Tarih ve Toplum, S. 11, Kasm 1984, s. 61-66. Korlaeli, Murteza, Pozitivizmin Trkiyeye Girii, stanbul 1986. Levend, Agh Srr, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Safhalar, Ankara 1949. Mirza Feth-Ali Ahundof, Elifba-y Cedid ve Mektubt, Yay. Haz. Hamid Mehmedzade, Hamid Arasl, Neriyat- Ferhengistan- Ulum- Cumhur- rev Sosyalist-i Azerbaycan, Bak 1963. (Mustafa), Latin Harfleri-Celal Nuri Beye, Hrriyet-i Fikriye, N. 7, 20 Mart 1330, s. 15-16. , Latin Harfleri, Hrriyet-i Fikriye, N. 8, 27 Mart 1330, s. 13-15. , Latin Harfleri, Hrriyet-i Fikriye, N. 9, 3 Nisan 1330, s. 16. , Latin Harfleri, Hrriyet-i Fikriye, N. 11, 7 Nisan 1330, s. 8-10. , Latin Harfleri, Hrriyet-i Fikriye, N. 12, 24 Nisan 1330-7 Mays 1914, s. 15-16. Ordu Salnamesi, 1330 (1914-1915), Ahmed hsan ve reks Matbaaclk Osmanl irketi, 1496+15. Saray, Mehmet, Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspral smail Bey (1851-1914), Ankara 1987. Sat, Elifba Meselesi-Hakknda Bir zah-, tihad, N. 64, 15 Mays 1913, s. 1387-1391. , Elifba Meselesi, tihad, N. 61, 24 Nisan 1913, s. 1327-1329. Tamim-i Maarif ve Islh- Hurf Cemiyetinin Nizamnamesi, stanbul 1327, Bb- li Caddesinde-Arak Garoyan Matbaas.

270

Tansel, Fevziye Abdullah, Arap Harflerinin Islh ve Deitirilmesi Hakknda lk Teebbsler ve Neticeleri, Belleten, XVII/66, Nisan 1953, s. 223-249. lktar, M. akir, Atatrk ve Harf Devrimi, Ankara 1981. Yeni Elifbann Muhassenat Hakknda Risale, Islh- Hurf Cemiyeti namna Ga. A. R. tarafndan, Tercman- Hakikat Matbaas, stanbul 1334. Yeni Harflerle Elifba, Birinci tab, Matbaa-i Hayriye ve reks, stanbul 1333. Yeni Yaz Hakknda Vrid Olan Sual ve tirazlara Cevap, medi Matbaas, (Basm yeri ve tarihi yok). B. Gazeteler Hrriyet. kdam. Muhbir. Ruzname-i Ceride-i Havadis. Tanin. Tasvir-i Efkr. Terakki. Tercman (Krm). Ulum. Yeni Gazete. Yeni Tanin. Yeni Tasvir-i Efkr. Yeni Yaz.

271

B. Yenileme Dnemi Trk Edebiyat Osmanl Devleti'nin Yenileme Dneminde Trk Edebiyat / Prof. Dr. M. Orhan Okay [s.167-180]
Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Yenilemenin Snrlar Her fikir ve hdise hatta tarih olay iin olduu gibi Trklerin Bat medeniyeti dairesine girme teebbsleri hakknda da konuya tenkiti adan yaklamak, aydn insann en tabi hakkdr. Osmanllar iin on dokuzuncu yzyln ortalarnda balayan ve dalbudak salarak Cumhuriyetten sonra da gnmze kadar devam eden bu hdisenin, kendi zamanndan itibaren teceddt, temeddn, muasrlamak, asrlemek, Avrupallamak, Batllamak, modernizm, adalamak gibi birbirine benzeyen fakat birbirinden az ok farkl adlarla anlmas bile daha isminden balayarak konunun mnakaa gtrr olduunu dndrmektedir. Deimenin ilk yz yl iinde, Trkiyede ilk demokrasi tecrbelerinin cidd olarak balatld yllara kadar, iktidarlar ve onun izinde olan aydnlar tarafndan ok defa tenkitsiz benimsenen Batllamann, bu tarihten sonra zaman zaman iktidarlarn da ksmen destei hissedilen fakat daha ziyade muhafazakr kesim tarafndan gittike ivmesi artan bir iddetle tenkide urad grlmektedir. Batllamann ilk ve en basit adm, on yedinci yzyldanberi gelitirdii felsefeyle, edindii bilgi ve bunlarn uygulamas olan teknikle, sava ve ticaret alanlarndaki kazanlaryla bir gibi Dounun zerine gelen Baty, yani hasm tanmaktr. Mteakip admlar ise tannan ve hoa giden taraflarn yava yava benimsenmesi, metot ve aletlerin kullanlmas, bu aletlerle beraber detlerin de kabul, bylece sava alannda galibiyetinden korkulan hasmn tasallutu altnda kltr alannda, hatta giderek btn yaama tarznda bir yar mstemleke olu srecidir. Burada tanmay ve yar mstemleke oluu Batllama grafii erisinin 1 ve 100 seviyeleri iin kullandm. Yoksa Trk aydnnn ve genel olarak insannn hadiseye bak ve benimseyii bu iki nokta arasndaki bir yn milimetrik kareye dalm durumdadr. Hepimiz bu iki nokta arasndaki erinin bir yerindeyiz. Her Trk aydn da ister istemez bir Dou-Bat Sentezi (Peyami Safa) peindedir veya Garpllamann Neresindeyiz? (Mmtaz Turhan) sorusunu kendi kendine defalarca sormutur. Resm ve yaygn tarih gr, Trkiyede Batllama hareketlerinin, Glhane Hatt- Hmayunu da denilen Padiah Abdlmecidin Tanzimat Fermannn okunmasyla baladn benimsemektedir. Fakat meseleye daha kapsaml bakld zaman Batllamann bize gre (nk baka milletlerin de Batllama tarihleri vardr) en uzak tarihi herhalde, Asya iin bat demek olan Kk Asyaya geliimizle balam olmaldr. Bizans ve Ortodoks dnyas, Roma pusulasyla belki dou idi, ama bize gre Batnn bir uzantsyd. Bu uzun asrlar iinde Tanzimat ve onu takip eden Islahat fermanlar, deime gereinin devlete resmen iln manasna geliyordu. Yoksa, fiil olarak siyas ve ticar akitler, ithal eyann rabet grmesi, asker alandaki baarszlklar zerine ordunun ve

272

malzemesinin Bat sistemine adapte gayretleri gibi hadiselere bakldnda Batllamann daha gerilere doru II. Mahmud, III. Selim, IV. Mustafa, I. Mahmud ve III. Ahmedin hkmdarlklar dnemindeki yenileme ve slahat teebbsleri de ayn srecin bir paras saylmaldr. Bylece Tanzimat, o tarihten en az bir buuk asr nce balayp gnmzde de aktalitesini koruyan deimeler zincirinin sadece bir halkas durumunda olmaktadr. Baka bir adan, Bat ve Dou bu kadar kesin izgilerle birbirinden ayrlabilmekte midir ve ayrmaya gerek var mdr? Hlk- Teal Rabbl-Mark vel-Marib, yani hem dounun hem batnn Rabbi deil midir? Bu bakmdan adn ne koymak gerekirse gereksin, imdi Batllama veya adalama dediimiz hdise beeriyetin ulat doru, gzel ve iyi olan her eyin adaletle, aklselimle paylalmas demek olmaldr. Hlya! Olsun, ben o hlyaya da bin canla inandm. Edebiyata lk Yenilikiler ve Edeb Topluluklar Siyas tarihte Tanzimat Devrinin, fermann iln gn olan 3 Kasm 1839da balad kabul edilmitir. Tanzimat, bu tarihten on alt yl sonra, yine Abdlmecidin turasn tayan Islahat Ferman ile bir btnlk tekil eden ve idareden balayarak askerlik, maliye, eitim, adliye gibi deiik alanlarda arka arkaya yaplan birtakm reform hareketlerinin de ad olmutur. Tanzimat ve Islahat, her iki kelime de tekil olarak eskiden beri Osmanlcada kullanlm ise de, oul ekilleri muhtemelen bu tarihten sonra ve Franszca rformes karl olarak deta tercme yoluyla tretilmi olmaldr. Nitekim bu dnemin aydnlarndan olan emseddin Sami de Kamus- Fransevsinin hem Trkeden Osmanlcaya hem Osmanlcadan Trkeye olan ciltlerinde rformes ile tanzimat-slahat kavramlarn birbirlerine karlk olarak gstermitir. Bugn adna Tanzimat Edebiyat dediimiz edeb dnemin, bahsettiimiz siyas Tanzimatla ilgisi, her ikisinin de, esas Batya ynelmek olan yenileme teebbsleri iinde olmalardr. Yoksa siyas Tanzimatn edebiyatla bunun dnda bir ilikisi yoktur. Tanzimat 1839da iln edilmi, edebiyatta Bat tesirinin ilk izleri ise 1859dan itibaren grlmeye balanmtr. Ancak devletin eitli alanlarda, zellikle eitimde balatt yenilemenin bir sre sonra dolayl olarak edebiyata yansm olmas tabidir. Btn 19. yzyl boyunca, herhangi bir yazda veya edebiyat tarihi denemelerinde, devrin Tanzimat Edebiyat olarak bilindiine dair bir belirti yoktur. Buna mukabil devr-i cedid-i edeb, edebiyat- cedide, inasi mekteb-i edebsi, inasi-Kemal mektebi, Avrupa Mekteb-i Edeb-i Osmansi, teceddd devri gibi birbirinden farkl ve pek de net olmayan tabirlerin kullanld grlmektedir. Dneme Tanzimat Edebiyat adnn verilmesi ise 1908 Merutiyetinden epey sonradr. Allm olan bir tasnifle 1859-1896 yllar aras Trk edebiyat kendi iinde iki grupta ele alnmtr: Birincisi inasi-Ziya Paa-Namk Kemal lsnn oluturduu itibar gruptur ki II. Abdlhamidin tahta clsu (Austos 1876), ilk Merutiyetin iln (Aralk 1876), Meclis-i Mebusann al (Mart 1877) veya bu Meclisin feshedilmesi (ubat 1878) gibi tarihlerde sona erdii kabul edilmektedir. Bu edeb dnemin balca zellii siyas ve sosyal arlkta temalarn ilenmesidir. Onu takip eden Recaizade Ekrem-Abdlhak Hamid-Samipaazade Sezai lsnn temsil ettii benimsenen edebiyat ise daha ok sanat ve estetik arlkldr. ncekilerin kendi aralarnda zaman

273

zaman siyaset, gazetecilik ve edebiyat alanlarnda ortak almalar bulunmaktaysa da ikinci grubun herhangi bir ortaklklar veya basn organ gibi bir topluluk iinde bile beraberlikleri yoktur. Onlar birbirine bal gsteren, ahs mizalar ve siyas dnemin gerei olarak toplum meselelerinden ve politikadan uzak bir edebiyat anlayna sahip olmalardr. Bu gruba mensup Recaizade Ekremin, yine ayn tarih dnem iinde, 1896 yl balarnda rencilerini bir araya getirerek Servet-i Fnun dergisi etrafnda toplamasyla balayan Edebiyat- Cedide hareketi ise tabi olarak ncekilerin bir bakma devam gibidir. Yine II. Abdlhamidin saltanat yllarna ve onun otoriter ynetimine rastlayan, aralarnda psiko-sosyal ve organik balar daha belirli olan Edebiyat- Cedide mensuplar, genel karakterleri itibaryla topluma kskn; buna mukabil estetik meselelere ve Batl bir edebiyat anlayna yatkn, ksa sreli (1896-1901) fakat youn bir edeb dnemin kurucular olmulardr. II. Merutiyet Dnemi ise edebiyatta ksa nefesli bir Fecr-i ti ile Cumhuriyetten sonraki yllarda da tesirlerini gsteren Mill Edebiyat hareketini dourmutur. Toplumun Hizmetinde Edebiyat Milletlerin medeniyet ve kltr dairelerini deitirmelerinde tercmelerin rol byktr. Tanzimat devri edebiyatnn balamasnda da tercmelerin bir dereceye kadar ilgi uyandrm olmas zerinde durulmaldr. Ancak edebiyatta yenilemenin ilk on yl iinde (1859-1868) yaynlanm edeb hatta fikr tercme eserler, bu hkmmz destekleyecek sayda deildir. inasinin birka Fransz airinden evirdii tek formalk ilk iir tercmesinin risalesi olan Tercme-i Manzumesi (1859), Mnif Paann Fnelondan Muhaverat- Hikemiyyesi (1859), Yusuf Kmil Paann yine Fnelondan Tercme-i Telemak (1862), Teodor Kasapn Victor Hugodan Hikye-i Madrni (1862), Ahmed Ltfinin Daniel Defoeden Hikye-i Robensonu (1864), Memduh Paann Lamartineden Hikye-i Jnevievi (1868) ile bu on yln edeb karakterde denilebilecek tercme yaynlar tamamlanm olur. Buna mukabil bu tarihten 1880 ylna kadar Telemak tercmesinin on bir, Robensonun alt defa baslm olmas Bat edebiyatna kar Osmanl okuyucusunda uyanan bir ilginin iareti saylabilir. Edebiyatn Batllamas yahut yenilemesi, bilinen edeb trlerin ekil ve muhteva bakmndan deimeleri ve yeni trlerin ortaya kmasyla kendisini gsterir. lk iir tercmelerini veren inasi (1826-1871), Trk iirinde ilk sath deiiklik denemelerini de yapar. Aslnda kuvvetli bir air olamayan inasinin btn iirleri, Mntehabat- Ear (1862) adn verdii kk boyda alt formalk bir kitaptan ibarettir. Lirizmden mahrum, daha ok didaktik ve hikem karakterde manzumeleri ihtiva eden bu kitabn yenilii, zellikle Mustafa Reid Paa iin yazlm kasidelerde birtakm siyas ve hukuk kavramlarn kullanlmasdr. Halk iin ve olduka ileri sade bir dille yazlm olmas ise bu iirlerle beraber dier almalarnn da zelliini tekil eder. Devrin nemli ikinci ahsiyeti Ziya Paa (1829-1880), edebiyat hakkndaki grleri ve iirleriyle daha muhafazakr ve ihtiyatl bir airdir. Dilin sadelemesi ve edebiyatn halka inmesi konusunda tek nemli yazs iir ve na (1868) makalesidir. Bu yazsnda eski Osmanl nesrinin, dolaysyla dilinin arlndan ikyet eden ve gerek iirimizin halk iiri olduunu ileri sren Ziya Paa, bunun dndaki iirleri, zellikle Harabat (1874) n szyle tamamen eski gelenee bal olduunu

274

gstermitir. lmnden sonra iki defa baslan iirleri (Er- Ziya, 1881; Klliyat- Ziya Paa, 1924) olduka hacimli bir divan grnndedir ve gerek ekil, gerekse muhteva bakmndan gelenee bal olmakla beraber Bat dncesinin izlerini tayan baz felsef-sosyal meselelerle yenilik gsterir. Bunun dnda yer yer lirizme ykselen hikmetli iirleriyle baarl bir divan airidir. Grubun en gen ve dinamik airi Namk Kemal (1840-1888), eski edebiyata, zellikle divan iirine kar polemikleriyle ilk ayaklanan insan olur. Mcadele arkada Ziya Paann Harabatna, Tahrib-i Harabat (1886) ve Takib (1886) adl eserleriyle ounda haksz, fakat o nispette iddetli hcumlarda bulunur. Bunlarn dnda Namk Kemalin iiri, balangta tamamen divan estetiine bal iken, inasinin Mnact ve dier iirleri ona yeni bir ufuk aar. inasi kadar olmamak artyla dilde nisp bir sadelemeye gayret gsterir. Bundan da gl olarak, sert hitabet tonu ile sosyal ve siyas fikirlerini iirlerine sokar. Hrriyet Kasidesi adyla bilinen manzumesi bu tarzn en baarl rneidir. Bununla beraber nazm formunda genellikle divan geleneine bal kalmtr. ekil bakmndan deiiklik gsteren Vaveyl, Hill- Osmani gibi iirleri ise kendisinden sonraki nesle mensup ve on iki ya daha gen olan Abdlhak Hamidin Sahrasndaki ktalara zenerek yazdklardr. Namk Kemalin Trk iirine getirdii asl nemli yenilik, ayn zamanda onun dier eserlerinin, dolaysyla ahsiyetinin de bir taraf olan kavramlardr: vatan, millet, devlet, hrriyet, hak, kanun, adalet, ehadet, bayrak, halk, ahlk, hizmet gibi kavramlar onun iirlerinde eski divan mazmunlarnn yerine gemi gibidir. Dnemin roman ve hikyesi, henz birbirinden ayrt edilemeyecek tek bir tr gibidir. Bir hikye ayrm yapmak gerekirse, buna byk hikye adn vermek daha doru olur. Roman tr Tanzimat Devrinde, iire gre biraz daha ge zuhur eder. 1870-1876 yllar arasnda, eski meddah hikyeleri ile Bat roman arasnda bir tarz tutturmu olan birka yazarla karlarz. Bir roman dilinin henz tam manasyla kullanlmad, hatta slpta ve cmle yapsnda baya itinasz ilk rnekleri Letif-i Rivayat serisinde on iki byk hikye ve alt romanyla Ahmed Midhat, Msameretname (1872-1875) ad altnda toplanm yedi byk hikyesiyle Emin Nihad ve tek roman Taauk- Talt ve Fitnatyla (1872) emseddin Sami verir. Bunlarn hepsi yukarda belirtildii gibi edeb bir eser hviyeti tamayan, belki halka roman okuma alkanl kazandrmak gayesiyle yazlm, ou hiss ak vakalarna dayanan ve yenilik olarak da esaret, evlilik, kadn haklar, tahsilin nemi ve Batyla karlaan Osmanlnn problemlerini ileyen denemelerdir. Namk Kemalin bunlar takip eden ntibah (1876) ise halk hikyesinden edeb romana geiin ilk rnei olur. lk psikolojik tahlil denemeleri, daha itinal ve zentili biraz da airane diliyle ntibah, roman trnn ilk rnei saylmaktadr. Yayn tarihi Tanzimatn ikinci devresine kayan Cezmi (1881) ise, edeb dil aramada biraz daha zentili slbuyla ilk tarih roman olma zelliini tar. Meddah, Karagz, orta oyunu gibi metne dayanmayan seyirlik oyunlar geleneine sahip olan Trk tiyatrosunda Batdaki rneklerine benzer ilk eser de inasiye aittir. Defterlerde yazma veya tasar hlinde kalm baz denemeler, inasiden nce yazlm olduklar hlde ancak son yllarda okuyucunun karsna kabildii iin inasi, tek perdelik air Evlenmesi (1860) ile bu alanda da ncln korumaktadr. Grmeden evlenmenin mahzurlar zerine kurulmu bu rf komedisinin,

275

tiyatro dili ve teknii bakmndan da daha sonraki yllarda rnei nadir grlecek bir ustal vardr. Nitekim ilk trajedi yazar saylabilecek olan Ali Haydar Beyin manzum iki dram kinci Ersas (1866) ve Sergzet-i Perviz (1866) ile bir komedi olan Rya Oyunu (1875), dil ve kurulu bakmndan inasininkinden daha zayftr. Devrin en verimli tiyatro yazar ise alt dramyla Namk Kemaldir. Vatan ve kahramanlk temalarnn gl ve duygulu bir ekilde ilendii Vatan yahut Silistre (1873) uzun zaman alamayacak bir sahne ve seyirci rekoru krmtr. Onun gibi bir tarih tiyatro olan Celleddin Harzemah (1875); birer ak dram olan Zavall ocuk (1873), Akif Bey (1874), Glnihal (1875) ve lmnden ok sonra yaymlanan Kara Bel (1910) ile Namk Kemalin btn tiyatrolar, onun yaz hayatnn birka senesine skm eserler olarak grnr. Ak dramlar da dhil olmak zere btn tiyatrolarnn ortak zellii vatanperverlik, fedakrlk, ahlk gibi byk insan deerlerin ak duygusuyla atmas ve stnldr. Bu tarafyla klsik Fransz trajedilerini dndrd gibi, kahramanlarnn hassasiyet gsteren diyaloglar da romantizmden gelir. Tezkirelerdeki birtakm deerlendirmelerin ve klsik belgat kitaplarnnn dnda, hemen hemen bir gelenei bulunmayan edebiyat teorisi ve tenkit alannda, bu yllarda inasinin ve Ziya Paann nemli bir almas yoktur. inasinin yeniden yaynlamaya teebbs ettii Fatin Tezkiresinin bulunabilen birka formasnda yapt deiiklikler, edeb ahsiyet ve eserlerin deerlendirilmesinde birtakm yeni grlere sahip olduunu gstermektedir. Ziya Paann da iir ve na makalesiyle manzum Harabat Mukaddimesi dnda, konuyla ilgili olarak syleyecei bir sz yoktur. Namk Kemalin dil, eski edebiyat, edeb trler, slp gibi edebiyatn eitli meseleleri zerine epey hacimli makaleler klliyat vardr. Bunlar arasnda nemlileri Lisan- Osmannin Edebiyat Hakknda, Bahr- Dni Mukaddimesi, rfan Paaya Mektup, Meprizon Muahezenamesi ve Mukaddime-i Cell dir. Ayrca kitap olarak baslm Tahrib-i Harabat ve Takib de tenkit vadisinde nemli eserlerdir. Genel olarak eski edebiyata olan tenkitleri ve yeni edebiyatn nasl olmas gerektii hakkndaki dnceleri, hayalden uzak bir edebiyatn mdafaas, halk aydnlatacak, dolaysyla halka hitap eden bir dille yazlacak edebiyat aray Namk Kemale hakl olarak Tanzimat Edebiyatnn bu ilk devresi iin ilk yeniliki unvann kazandracaktr. Edebiyatn e Kapanmas Doksan Harbi de denilen Osmanl-Rus sava sonrasnda II. Abdlhamidin memleket iin duyduu birtakm endieler sebebiyle Meclis-i Mebusan kapatmas, Merut rejime son vermesi, bir sre sonra hliyle siyas hatta sosyal meselelerin gndemden kalkmasna ve giderek arlaan bir sansr sisteminin kurulmasna yol amtr. Bu durum edeb eserlerin de ayn kontrol mekanizmasndan gemesini gerektirdiinden edebiyat, nceki devirde balayan sosyal zeminden uzaklaarak estetik bir yol aramtr. Bylece artk halka hitap etmesi gerekmeyen, buna bal olarak dilinin sade olmasna da lzum olmayan, buna mukabil sanat deeri n plna kan bir edebiyat gelimeye balamtr. ok bilinen bir deyile ncekinin toplum iin edebiyatna karlk bu defa edebiyat iin edebiyat bahis konusu oluyordu. Namk Kemalin, kendi neslini ok iyi belirleyen Bis-i

276

ekv bize hzn-i umumdir Kemal/Kendi derdi gnlmn billh gelmez ydna beyti karsna, sadece kendi kk evrelerinin dertleriyle uraan ferd, hiss ve estetik arlkl bir edebiyat ortaya kyordu. Tanzimat Devri edebiyatnn bu ikinci dnem mensuplarnn, yani Ekrem-Hamid-Sezai lsnn edebiyata kazandrdklar zellik sadece siyas baskyla aklanamaz. Bilhassa Ekrem ve Hamid, yaradl bakmndan ncekiler gibi aktif politikann iinde yer alacak karakterde deildirler. Her ikisi de edebiyat birtakm fikirlerin ifade vastas olmaktan ok kendi aclarnn ve ihtiraslarnn arac olarak benimsemilerdir. Her ikisinde de hayatlarnda karlatklar byk lm vakalar sebebiyle eserlerinin eksenini lm tekil etmitir. Bylece edebiyat, mizalarn tezahr olarak ortaya kmaktadr. iir bu dnemin belirleyici trdr. Ekremi de, Hamidi de iirleri mehur eder. Recaizade Ekrem (1847-1914), iirde ekil meselesine Namk Kemalin brakt yerden eilir. Bir taraftan divan iirinin ekilleriyle yazarken, bir taraftan da onlara yeni adlar, balklar koyar. Hamidin cesaretle denedii yeni nazm ekillerini ise onun izinden giderek, fakat daha ihtiyatl olarak dener. Gerek tabiat ilk defa onun iiriyle edebiyatmza girmitir. Ancak bu, derinliksiz, sath biraz da ocuka birtakm tasvirlerden ibarettir. Ailesi iinden gen yata arka arkaya kaybettii insanlar, ona iirinde yeni bir tema kazandrr: lm. Ancak Ekrem, hayatn bu byk gerei karsnda da hassas bir insan tavr gstermekten daha fazla bir derinlie ulaamaz. lmn bizzat kendisi onun iin beer veya ilh bir mesele deildir. Sadece mersiye gelenei biraz dili ve pek az motifleri deierek yenilenmitir. Yani lenleri hayrla yd etmek ve onlara duyulan bitip tkenmez bir hasret. Bununla beraber Ekremin yeni bir iir dili bulma gayreti de belirtilmelidir. inaside makale cmlelerini aamayan, Namk Kemalde hitabet tonu iinde sentaks bozukluklar fark edilmeyen, Ziya Paada ise zaten tamamyla eski iirin dilini devam ettiren yap, Ekremin gayretleriyle yeni tarz iir iin salam bir msra diline doru gider. lk basl yllarna gre iir kitaplar unlardr: Name-i Seher (1873); Yadigr- ebab (1873); Zemzeme I (1882), II (1883), III (1884); Tefekkr (1886); Pejmrde (1895); Nijad Ekrem I (1900), II (1910); Nefrn (1914). Yalnz Tanzimat iirinde deil, 1940lara kadar btn Trk iirinde en byk hamleleri yapan Abdlhak Hamiddir (1852-1937). Onun iir dilinden balayarak nazm ekillerinde, kafiyede, iirin muhtevasnda, imaj ve temalarda gerekten nemli ve birou cretli saylabilecek deiiklikler yapmas, kendi iiri iin hem ustal, hem de birtakm zaaflar ortaya koymaya vesile olmutur. Cumhuriyetin ilk yllarna kadar yetien Hamid her nesilde iirine yeni bir hamle vermitir. ok iir yazan, biraz kendini ilhamna brakan airin, iir dili zerinde yeterince durmay, bazen orijinal imajlar yaratmak iin mantn ve hayal gcnn de dna tamas iiri iin bir zaaf tekil eder. Yazd yirmi alt tiyatronun bir ksmnn manzum, bir ksmnn nazm-nesir karm olduu, hatta ounda diyaloglarn dnda iir metinlerinin bulunduu dikkate alnrsa, onun tiyatroda da airanelii tercih ettii anlalr. Hamidin hayatnda kars Fatma Hanmn lm, onun iir mekanizmasn harekete geiren gl bir motif olarak grnr. Makber (1885) bu duygularn mahsul olan uzun bir poemdir. ou belli bir tema etrafnda teekkl etmi iirlerinden meydana gelen on kitabndan

277

bazlar da tek ve uzun birer poem karakterindedir. lk iir kitab olan Sahra (1879) kr hayatnn sade ve saf aklarn, ibadetleri, dostluklar dile getirir. Makberle beraber l (1885), Bunlar Odur (1885) ve Hacle de (1885) Fatma Hanmn lm ve lm dncesi etrafnda ekillenir. Bunlar ve duraksz 13l hece vezniyle ar anjambmanlarla yazlm olan Bldan Bir Ses (1912) hep uzun poemler hlindedir. Kk iirlerini toplamak istedii Hep yhut Hi ise lmnden ok sonra yaymlanabilmitir (Hz. nci Enginn, 1982). Baslmam iki tiyatrosuyla beraber 25 oyunu olan Hamidin bu eserlerinin hepsi trajedidir. lk tiyatrolar olan Macera-y Ak (1873), Sabr Sebat (1875) ve li Kzda (1875) devrinin hiss dramlarnn, zellikle Namk Kemalin tesirindeyken daha sonrakilerde Hamidin ahsiyeti belirir. Tiyatro metni ve tiyatro teknii bakmndan tenkit edilmi olan, ou sahneye aktarlmas mmkn olmayan, epey ar ve klfetli bir dilin kullanld tiyatrolar, bu kusurlarnn dnda edebiyatmza ok ey kazandrmtr. Afganistan, Hindistan, Avusturalya, Kanada, Fransa, ngiltere, Ortadou ve Kuzey Afrikaya kadar uzanan bir meknda, Endls, sur, lhanl, Makedonya ve Orta Asya Trk tarihlerine uzanan bir tarih duygusu, otantik ve fiktif ahsiyetler, reel ve irreel varlklarla yalnz kendi dnemine deil sonraki edebiyat nesillerine ve gruplarna da geni ufuklar amtr. Recaizade Ekremin tiyatroyla ilgili almalar Namk Kemalden de nce balar. Ancak bunlar, iirlerinde olduundan daha da baarszdr. Afife Anjelik (1869) ve Vuslat yahut Sreksiz Sevin (1874) basit birer romantik ak dram, ok Bilen ok Yanlr (1916, yazl 1875) ise konusu halk hikyelerinden karlm bir rf komedisidir. Chteaubrianddan evirdii Atala romannn grd rabet zerine onu bir sre sonra tiyatro hline getirmesi de devri iinde orijinal bir alma olarak kalmtr (1873). Bu dnemin roman trndeki mahsulleri fazla verimli deildir. Kk hikyenin hl belirmedii, hikye ve roman trlerinin birbirine kart bu yllarda Ekrem, Muhsin Bey yahut airliin Hazin Bir Tecellisi (1890) ve ems (1895) adl uzun hikyeleri dener. Teknik bakmdan daha baarl bir sosyal hiciv roman olan Araba Sevdas (1896) ise arpk Batllama servenindeki tiplerin karikatrn izer. Dnemin zikre deer roman ve hikye yazar Samipaazade Sezaidir. Hikyenin romandan ayrlmas ve kk hikyenin (nouvelle) balamas onun almalaryla olur. Dnem olarak bulunduu grup iinde dierleri gibi ar hiss ve romantik akma fazla kaplmam ve asl meyvesini Servet-i Fnun romannda verecek olan realist edebiyata yolu da o amtr. lk hikye denemelerini toplad Kk eyler (1891), baz denemeleriyle beraber hikyelerini de ihtiva eden Rumuzl-Edeb (1898) ve cll (1924) kk gnlk vakalar ileyen iddiasz, fakat kendinden sonrakilere salam bir hikye dili ve teknii emanet eden eserlerdir. Tek roman Sergzette (1888) ise, Tanzimat Dneminde en ok ilenen klelik konusunu temel olarak kullanrken kendi hayat tecrbelerinden faydalanmak gibi realist romann ana kuraln uygulamaya gayret etmitir. Edebiyatn teorik meseleleri konusunda Ekrem nemli bir yer tutar. Ona zamannda stad- Ekrem denilmesi Servet-i Fnun edeb grubuna birok bakmdan nclk etmesindendir. Talim-i

278

Edebiyat (1879), gelenekten gelen belgat kitaplarnn karsnda modern bir edebiyat psikolojisi ve edebiyat estetii denemesidir. Buradaki fikirlerini daha sonra gen air Menemenlizade Tahirin Elhan adl seksen drt sayfalk kitabna seksen be sayfa hacminde bir tantma kitab yazarak gelitirdii Takdir-i Elhanda (1886) kendinden nceki nesilde fikre angaje olmu edebiyat, zellikle iiri estetik bir zemine oturtmaya alr. nc Zemzeme (1884) mukaddimesinde ve Takrizatta da (1896) hep yenileen edebiyat savunur ve gen amatrleri tevik eder. Servet-i Fnun Edebiyat onun at yoldan, onun tevikleri ve gayretleriyle kurulmutur. Ara Nesil ve Dierleri lk defa Mehmet Kaplann Tevfik Fikret hakkndaki aratrmasnda devrin panoramasn izerken Tanzimatn ikinci grubu ile Servet-i Fnun arasnda bir ara nesilden sz etmesinden beri byle bir topluluun varl dnlmektedir. Bu ara neslin zellikleri kk, gnlk hassasiyetleri eserlerine konu olarak almalardr. Aslnda bu zelliklerin de dnda iir, hikye ve roman alannda eser vermi ok sayda yazar vardr. Genellikle edebiyat tarihlerindeki tasniflerin dnda tutulan bu yazarlardan balcalar zerinde de ksaca durmak gerekir. iir kitaplar ve hikyeleri olan Nbizade Nazm (1862-1893) Karabibik adl uzun hikyesi ve Zehra romanyla tannmtr. Karabibik (1890) uurlu olarak realist hatta natralist trde bir eser ortaya koymak niyetiyle kaleme alnm, gzleme dayanan ilk ky hikyesidir. Zehra (1896) ise maraz derecede kskan bir kadnn duygularnn psikolojik gelimesini baaryla veren bir romandr. Mizanc Mehmed Murad (1854-1917) edebiyat tarihlerine geiren Turfanda m yoksa Turfa m? (1891) roman, slm birlii idealinin mesajlarn veren, siyas ve sosyal tenkitleriyle daha ok Tanzimat Dnemi romanlarn andran bir eserdir. iir, hikye, roman, inceleme trnde yze yakn kitab bulunan Mehmed Cell (1862-1912) bu verimliliine oranla vasat bir air ve yazar olarak kalmtr. iirleri Ekremle Hamid arasnda baz yeni ekil denemeleri ile yerli imaj ve motifleri arama gayreti gsterir. Roman ad altnda yaymlanm eserlerinin ou ise basit ve hiss ak konularn ileyen uzun hikyelerdir. Yine onun gibi uzun hikye ve iirleri, zamannda sevilip okunmu, daha sonra unutulmu bir baka yazar Mustafa Reiddir (1861-1936). Ayn gelenee bal airlerden Menemenlizade Tahir (1862-1903), Recaizade Ekremin, hakknda bir kitap yazd Elhandaki (1886) iirleri ve edebiyatla ilgili teorik yazlaryla bilinir. Edebiyat tarihi kadrosunda hemen daima marjinal olarak dnlm nemli bir ahsiyet olan Muallim Naci (1850-1893) Ekremle aralarnda balayan, daha sonra taraftarlarnn katlmasyla devam eden mnakaalar sonunda Naciyi eskinin, Ekremi yeninin yannda gstermek gibi bir deer yargsyla hatrlanmtr. Aslnda Muallim Naci, form bakmndan gelenee bal iirlerinde bile duygu asndan yenilikler aram, bunun dnda ekil olarak Fransz nazmn andran, hatta daha da orijinal denemeleri olan bir airdir. Devrinde Trkeyi bir iir dili hline getirmedeki rol yannda, daima yerli bir izgiyi aray da nemlidir. Baslm elli kadar eseri arasnda balca iir kitaplar unlardr: Atepre (1883), erre (1884), Fruzan (1886), Snble (1890), Yadigr- Naci (1897).

279

Yukarda ara nesil mensuplar olarak adlar geen Mustafa Reid ve Mehmed Cellle beraber eyh Vasfi (1851-1910), Nigr Hanm (1862-1918) gibi isimler bir bakma Naci etrafnda veya divan iirini yeniletirerek devam ettiren airlerdir. Hatta Servet-i Fnun airlerinin ou Ekrem-Naci mnakaalarndan nce Naciyi stat olarak benimsemilerdir. Bu bahiste edebiyat gruplarnn dnda kalan iki ahsiyetten daha sz etmek gerekir. lki Tanzimatn ilk devresindeki roman yazarlar arasnda zikredilen, fakat asl verimli yllarn bu devrede geiren Ahmed Midhattr (1844-1912). nemli olmayan birka tiyatro denemesi ile ansiklopedik ve didaktik bilgiler veren kitaplar dnda Ahmed Midhat uzun hikye ve romanlar ile bilinir. Letaif-i Rivayat serisinde kan ve ksa birer roman olarak da kabul edilebilecek 17 uzun hikyesi ve 27 romanyla o uzun sre krlamyacak bir rekoru elinde tutar. Bu sayya, Tanzimatn ilk devresi olarak belirttiimiz 1876 ylna kadar yazdklar dhil deildir. Ancak Ahmed Midhat Efendiyi, her trl edeb endieden uzak, eski devrin hikye anlatclar olan meddahlarn biraz daha gelimii olarak kabul etmek gerekir. O, halkn okumaya altran popler ve poplist bir yazardr. Bu adan ilk Tanzimat edeb mektebinin felsefesi olan elendirerek retmek prensibini kendisine k yolu yapmtr. Herhangi bir tahlile dayanmayan ve gerekle olaanstnn birbirine kart, fevkalde tesadflerin, btnyle iyi ve kt kahramanlarn stste yld, daha ok vak grnnde eserler kaleme almtr. Osmanlnn bir sredir kar karya kald yeni medeniyet dairesinin, yani Batnn, iyi ve kt taraflarn gstermek, bu romanlarn balca tezini tekil eder. ou macera roman karakterinde olan bu kitaplar arasnda nispeten salam bir olay rgsne dayanan ve yine nispeten edeb olmaya yaklaan balcalar unlardr: Yeryznde Bir Melek (1875), Feltun Beyle Rkm Efendi (1875), Karnaval (1881), Mahedat (1891), Jn Trk (1910). Dnemin ikinci nemli ahsiyeti Beir Fuaddr (1852-1887). Aslnda edeb bir eseri bulunmayan, hatta bir bakma edebiyata da kar olan Beir Fuad, edeb tenkit alannda devri iinde nemli bir yazardr. Felsef gr materyalist ve pozitivist olan Beir Fuad bu ikinci doktrinin gerei olarak edebiyatta da natralizmi benimsemi, bylece devrin hayal, romantik ve gzya ykl edebiyatna kar kmtr. Ona gre edeb bir eser ancak ilmin gereklerine uygun olursa bir deer tar. Bunun tabi bir neticesi olarak da, gereklere uyan realist ve tecrbeye dayanan natralist roman tavsiye eder. Osmanl yazarlarnn romantikleri deil, Emil Zola gibi realist ve natralistleri takip etmeleri gerektiini ileri srer. Bu konular dolaysyla edeb ve felsef birtakm mnakaalara sebep olan Beir Fuad, yaln slbu, makalelerindeki vuzuh ve ahsiyetten daima kaan objektiflii ile devrin tenkit anlaynn zerinde bir zihniyetin sahibi olmutur. Muallim Naci ile dile ve edebiyata dair karlkl mektuplarndan meydana gelen ntikad (1887) ile romantizmin tenkidini ve natralizmin prensiplerini ortaya koyduu Viktor Hugo (1885) monografisi nemli eserlerindendir (Edebiyatla ilgili mnakaalarn ihtiva eden btn yazlar, mektuplar ve yukarda zikredilen iki eserinin tam metinleri iin Handan nci tarafndan yayna hazrlanan Beir Fuad. iir ve Hakikat, st.1999 adl almaya baklabilir). Servet-i Fnun Edebiyat

280

Aslnda 1891 ylndan balayp pek az faslalarla 1944e kadar srekli km bir edeb dergi olan Servet-i Fnun, 1896-1901 yllar arasnda bir araya gelmi, uurlu olarak Bat edebiyatna alan, edeb teknik ve estetik bakmndan nem tayan bir edebiyat topluluunun da ad olmutur. 1884te patlak veren Ekrem-Naci ve taraftarlarnn mnakaas muhafazakr ve Avrupa edebiyat mensuplarn bir sre sonra kendiliinden iki ayr cepheye ayrmt. Hasan Asaf adl bir gencin bir iirindeki abes-muktebes kelimelerinin kafiye olup olmayaca konusu meseleyi yeniden alevlendirince Recaizade Ekrem, yenilik taraftarlar iin bir yayn organna ihtiya duyar. Eski rencilerinden Ahmed hsann karmakta olduu Servet-i Fnun dergisi 7 ubat 1896 tarihli saysndan itibaren, Tevfik Fikretin yneticiliinde yeni bir istikamet kazanr. Ayn edebiyat anlayna sahip olup da o zamana kadar deiik dergilerde yazan yeniliki air ve yazarlar bu tarihten sonra yava yava Servet-i Fnun dergisi etrafnda toplanrlar. Esasen Ahmed hsan, Tevfik Fikret, smail Safa, Hseyin Cahid, Halid Ziya, Mehmed Rauf, Cenab ahabeddin gibi gen yazarlar hocalkrencilik, yazarlk-okuyuculuk veya mektuplama gibi ilikilerle Recaizade Ekremin etrafnda bir edebiyat a rm bulunuyorlard. Belli bir edeb beyannameleri olmakszn Servet-i Fnun topluluu bylece kurulmu oldu. Daha nce Tanzimattan beri gelen btn edeb yenilemeler iin kullanlan Edebiyat- Cedide ad da, bir sre sonra bu topluluk iin daha zel olarak kullanlmaya baland. Servet-i Fnun veya Edebiyat- Cedide, devrinin dier edeb topluluklarndan farkl olarak, sonradan adlandrlm ve gruplandrlm deildir. Fiilen bir araya gelen ve birlikte hareket eden bir yazarlar topluluudur. Bata edeb eserlerinin zellikleri olmak zere, aralarndan bazlarnn sanat ve hayat hakkndaki yazlarndan, bir ksmnn daha sonra kaleme aldklar hatralarndan onlar bir araya getiren faktrleri reniriz. Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret hakkndaki nemli aratrmasnda, bu faktrlerin psikolojik ve sosyal temellerine iaret eder. Evvela bu ahsiyetler, nceki Hamid-Sezai mektebi gibi ferdiyeti bir sanat anlayna sahiptirler. Bunda da devrin siyas durumunun rol vardr. nceki nesil iin ileri srdmz sebepler, Servet-i Fnuncular iin daha da nem kazanmtr. Bu durumda edebiyatlarn siyas ve sosyal problemler yerine kendi meselelerine ve bunlarn estetik adan gelitirilmelerine eilecekleri tabidir. Hepsi orta snf esnaf, tccar ve memur ailelerinden gelmi, disiplinli ve programl eitim veren, yabanc dil reten okullarda okumulardr. Belki yaradllarndan, belki zamanla an ortak psikolojisinden kaynaklanan ie kapank, hiss hatta maraz ruh yaplar vardr. Tanzimat Dnemi edebiyatnn ilk yazarlarnda grdmz dilin sadelemesi meselesi bunlar iin bir hedef deildir. Ferdiyeti sanat grne taraftar olduklarndan, eserlerinin halk tarafndan kolaylkla okunacak bir dile sahip olmas da onlar iin bir mesele tekil etmez. Aradklar estetiin nemli unsurlarndan biri olan dilin, konuyla ilgili bir ahenk kazanmasyd. Bu yzden uzun vokalli, ahenkli kelimeler, Farsa terkipler, hatta nceki devir Osmanlcasnda bile kullanlmam kelimeler aradlar. Zihinlerde yeni imajlar, farkl armlar uyandracak orijinal tamlamalar kullandlar. Ar hassasiyet, heyecan ve ac ifade eden nlemlere de eserlerinde bol bol yer verdiler. Servet-i Fnun Edebiyatnda roman-hikye yazarl ile airlik hemen hemen farkl ahsiyetler zerinde younlamtr. Tanzimatn her trde eser veren yazarna mukabil, bu devrede bir eit

281

edeb tr paylamas dikkati eker. Tiyatro trne nadiren rabet gsteren bu yazarlar genel hatlaryla airler ve hikye-roman yazarlar olarak ikiye ayrmak mmkndr. Tevfik Fikret, Cenab ahabeddin, Hseyin Sret, Ali Ekrem, Ahmed Reid, Sleyman Nazif, Sleyman Nesib, Faik li, Cell Sahir, Hseyin Suad grubu daha ok iir alannda; Halid Ziya, Mehmed Rauf, Hseyin Cahid, Ahmed Hikmet ve Safveti Ziya roman ve hikye alannda eser vermilerdir. Servet-i Fnun airleri hemen daima aruzu kullanmlardr. Burada zellikle Fikret ve Cenabn imale ve arza olmakszn aruza hakimiyetlerini belirtmek gerekir. Divan nazm ekilleri de tamamen braklm, buna mukabil Bat orijinli ve daha ok da allmlarn dnda serbest nazm ekilleri tercih edilmitir. Divan geleneindeki mstezat ekli, ok deiik vezinlerle ve kuralsz bir ekilde kullanlarak II. Merutiyetten sonra geliecek olan serbest iire doru yol almtr. iirin nesre yaklamas, nazm sentaksnda msra ve beyit dzeninin dna klmas (anjambman), msra iinde yakn seslerin armonisi (alliterasyon) de bu iirin zelliklerindendir. Grld gibi estetik plnda gelime gsteren Servet-i Fnun iiri, muhteva bakmndan fikirden ok duygu arlkl ve derinlii olmayan bir izgi zerinde kalmtr. Servet-i Fnun mektebinin kurulmasnda rol oynayan Ekremin dnda, grubun srkleyici ahsiyeti Tevfik Fikrettir (1867-1915). Galatasaray Sultansinde renci iken iire balayan Fikret bu yllarda divan tarznn nisp bir yenilemesi etrafnda ve daha ok Muallim Naci tesirinde kalm, daha sonra Hamid ve Ekrem tarz iirler yazmtr. Onun asl ahsiyetini gsteren iirleri Servet-i Fnun dergisini idare ettii yllarda grlr. Bunlar daha sonra Rubab- ikestede (1897-1901 arasnda drt defa baslr) bir araya getirir. Bu iirler genel olarak pltonik bir ak, aile mutluluu, ocuk safiyeti, ebed masumiyet, tabiat sevgisi, uzak ve hayal meknlar tasavvuru gibi temalar zerine kurulmutur. Fikret II. Merutiyeti takip eden yllarda siyas ve fikr iirlere arlk verir. Olunun ahsnda Trk genliinin gelecei iin yazd iirlerini Halkun Defterinde (1911) toplar. Ayn yl benzer bir dncenin rn olan Rubabn Cevabn nereder. Hece ile yazd ocuk iirlerini ihtiva eden ermin (1914) airin son kitab olur. iddetli bir inan krizinin mahsul olan ve Mehmed Akifle, daha sonralar her iki airi tutanlarca zaman zaman mnakaalara sebep olan Tarih-i Kadim (1904) ve Tarih-i Kadime Zeyl iirleri airin izni olmadan kaak olarak yaynlanmtr. Devrin ikinci nemli airi Cenab ahabeddin (187l-1934), parnasist iiri Fikretten nce benimsemi ve dier Servet-i Fnunculara bu bakmdan nc olmutur. iirlerinde varl bir fotoraf gibi idrak etmek, renk ve ekilleri canl tutmak, bunlarn yan sra musiki kltrnden gelen ahenge yer vermek onun iirlerinin ortak zellikleridir. Elhn- it, Yakazt- Leyliye, Tem-y Leyl gibi iirleri her nesil tarafndan beenilmi ve okunmutur. Fikretin iirlerindeki sathlie mukabil, Cenabn iirlerinde mistik ve panteist duygular, insann kaderi ve kinat iindeki yeri gibi beer proplemler derinlik kazandrr. Genlik yllarnda nerettii Tmt (1886) adl kk iir kitabnn dnda, salnda dergilerde kalan iirlerinin tamam, eldeki msveddeleriyle karlatrlarak Cenab ahabeddinin Btn iirleri (1984) adyla yaynlanmtr. Servet-i Fnuncularn dier airleri, balca eserleriyle unlardr: Hseyin Sret (1872-1959) Leyl-i Girizan (1910), Babozumu (1928), Kvlcml Kl (1937); Ali Ekrem (1867-1937) Zll-i lham

282

(1909), Ordunun Defteri (1918); iir Demeti (1925), Vicdan Alevleri (1926); Sleyman Nazif (18701927) Gizli Figanlar (1906), Firk- Irak (1918), Malta Geceleri (1924); Faik li (1876-1950) Fni Teselliler (1908), Temsil (1913), Elhn- Vatan (1915); Cell Sahir (1883-1935) Beyaz Glgeler (1909), Buhran (1909), Siyah Kitap (1912); Hseyin Suad (1867-1942) Lne-i Mell (1910). Trk roman ve hikye trnde Servet-i Fnun yazarlar nemli hamleler yapmlardr. Evvel uurlu olarak roman tekniine dikkat etmek, edeb bir dil aramak, eserde vakadan ok ruh tahlillerine nem vermek bu dnem romanclaryla, zellikle de Halid Ziya ve Mehmed Raufun romanlaryla balamtr. Roman yazarlar da Servet-i Fnunun dier sanatkrlar gibi hiss taraflar ar basan ahsiyetlerdir. Bu yzden eserlerinde romantik davranl karakterler dikkati eker. Buna mukabil Fransz realistlerini takip ettikleri iin roman tekniinde, dil ve tasvirlerde gerekidirler. Bylece gerek hayata yabanc, duygularna malp kahramanlar hayatn gerekleri karsnda hayal krklna urarlar. Edebiyatta natralist mektebin gerei olarak da evre-insan ilikileri ve veraset problemleri yine uurlu bir ekilde bu romanlarda ilenmitir. Servet-i Fnun romannn gl kalemi Halid Ziyadr (1868-1945). Deiik konularda bol eser vermi olan Halid Ziya, neslinin yazarlar arasnda, Cenab ahabeddinle beraber, Bat edebiyatn en iyi bilen, en ok okuyan, ayn zamanda sanat ve edebiyat meseleleri zerinde, teori ve tenkit alannda en ok yaz yazan iki nemli ahsiyetten biridir. O, Tanzimattan beri gelen Trk romannn elendirerek retmek gayesini bir tarafa brakarak, ann Avrupa roman alannda eser veren ilk romancmzdr. Bu alan realist-natralist mektebin kurallarnn edebiyata uygulanmasyd. Yani alelde maceralara dayanan vakalardan vazgeerek, hayatn olabilirlii iinde vakay basit tutmak, bu basit vaka karsnda kahramanlarn davranlarn incelemek, tasvir ve tahlil etmek, bunlarn yetitikleri evre, sahip olduklar kltr ve biyolojik veraset kanunlar gereince onlar determinist anlayn benimsedii bir kadere doru gtrmek romann balca hedefi oldu. Bylece romanda, iinde yaad toplumun meseleleri bahis konusu olmakszn, fertlerin dar bir evre iinde etraflaryla ve kendileriyle atmalar konu ediliyordu. Salnda kitap hlinde baslm eserleri arasnda balca romanlar unlardr: Nemde (1891), Bir lnn Defteri (1891), Ferdi ve reks (1894), Mai ve Siyah (1897), Ak- Memnu (1900), Krk Hayatlar (1924). Hikye kitaplar: Bir zdivacn Tarih-i Muaakas (1888), Bu muydu? (1896), Bir Yazn Tarihi (1900), Solgun Demet (1901), Bir iir-i Hayl (1914), Sepette Bulunmu (1920), Hepsinden Ac (1934). Mehmet Rauf (1875-1931) bir tarafyla erotik romanlar yazar olarak tannm ve sulanmtr. Edebiyat tarihlerine ise her zaman zirvede kalm Eyll romanyla girer. Yasak bir akn psikolojisini derinliine ve baaryla ileyen Eyll, Halid Ziyann denemelerinden sonra, yer yer onu da aan byk bir ustalk gsterir. ahslar evresi ise btn Servet-i Fnun romannda olduu gibi dar aile ilikileri iinde kalr. Balca romanlar unlardr: Eyll (1901), Gen Kz Kalbi (1912), Ferd-y Garam (1913), Brtlen (1926), Son Yldz (1927). Hikye kitaplar: Son Emel (1913), Meneke (1915), Pervaneler Gibi (1920), lk Temas lk Zevk (1922).

283

Servet-i Fnunun ikinci plnda kalan dier romanclar: Haristan ve Glistan (1901), alayanlar (1922) adl hikye kitaplaryla Ahmed Hikmet (1870-1927); Hayl inde (1901) adl roman, Hayat- Muhayyel (1899), Hayat- Hakikiye Sahneleri (1910) adl hikye kitaplaryla Hseyin Cahid (1874-1957); Salon Kelerinde (1910) adl roman, Bir Safha-i Kalb (1912), Hanm Mektuplar (1913), Kadn Ruhu (1914) gibi hikye kitaplaryla Safveti Ziyadr (1875-1929). Devrin siyas basks sebebiyle oynanmasnda problemler kacak olan tiyatro tr Servet-i Fnun Edebiyatnda rabet grmemitir. Cenab ahabeddin, Halid Ziya ve Hseyin Suadn birka tiyatro denemesi yaynlanmtr. Bunun dnda, Recaizade Ekremin her iirin vezinli ve kafiyeli olmas gerekmedii eklindeki fikri, Servet-i Fnunda hemen her yazarn az ok rabet ettii mensur iir trnn gelimesine yol amtr. Fikirden ok hayal ve duygu ykl ksa metin paralarndan ibaret olan mensur iir, bata Ekrem ve Halid Ziya olmak zere hemen btn yazar ve airler tarafndan, zellikle dergilerde sk sk grlen bir tr olmutur. Servet-i Fnun dneminde edeb tenkitte byk bir gelime dikkati eker. Tenkit, subjektif olmaktan kp birtakm lleri olmas gereken bir ilim dal olarak dnlr. Bu alanda da hemen btn yazarlar az ok makale, edeb mektup vs. yazmlardr. Bata Halid Ziya ve Cenab ahabeddin olmak zere dier Servet-i Fnun yazarlar da, zellikle Bat kaynakl bir tenkit anlay ile sanat ve edebiyat zerine nemli yazlar kaleme almlardr. Hayat ve Kitaplar (1901) adl eseri ve birok makalesiyle Ahmed uayb (1876-1910), Beir Fuaddan sonra edeb tenkit alannn nemli bir ahsiyeti olmutur. Osmanlnn En Ksa Yzylnda Trk Edebiyat (1901-1922) Yirminci yzyl, Osmanlnn Batllama srecindeki ivmenin byk bir srat kazand youn olaylarla ykl bir dnemdir. Yirminci yzyl (o dnemdeki adyla yirminci asr) kavram bile milddir, yani Batl bir zaman lsdr. Hatta asr kelimesi bile bu manada yeni bir kavramdr. On dokuzuncu yzyln sonuna kadar yaygn olan hicr takvim sisteminde bazen belirsiz byk bir zaman paras iin bazen de yzyl iin de karn kelimesi kullanlmtr. On dokuzuncu asr, Osmanl iin on nc karn- hicrdir. Fakat 1900lere gelindiinde, zellikle II. Merutiyetten sonra mild takvim yaygnlat gibi iinde bulunulan yeni devrin ad da yirminci asr olmutur. Bir daha karn- hicr tabiri kullanlmayacaktr. Bu tutum, Batnn kltr, rejim ve yaama tarznn Tanzimattan sonraki ikinci nemli nfuzunun nemsiz grnen kk bir sembol olarak da dnlebilir. kinci Merutiyetten sonraki fikir ve edebiyat akmlarnn hemen hepsinde l ve istikamet hemen daima Batdr. Batllamann nasl olaca veya tehlikeli bir Batllamann karsnda taknlacak tavr. Birbirine zt da olsa bu akmlarn hepsi var olularn ve yerlerini Bat nirengisine gre tayin ederler. Bat sempatisiyle Bat korkusu ayn kaynaktan beslenir. Yirminci yzyln banda Trk edebiyatnn durumu neydi? tibar bir zaman dilimi olan yeni bir yzyln giriinin milletlerin hayatnda gzle grlr bir deiiklik gstermemesi tabidir. 1900l yllarda edebiyatn genel grn, ilk bakta nceki

284

yllardan bu dneme doru birtakm meselelerin ve tesirlerin devam izlenimini vermektedir. Recaizade Ekremin Tevfik Fikreti Servet-i Fnun dergisinin sanat ve edebiyat yneticiliine getirmesiyle, 1896da balad kabul edilen Edebiyat- Cedide topluluu sanat adna baarl ve youn bir faaliyetten sonra 1901 yl sonlarnda dalr. Yzyln sonuna doru Transval hdiseleriyle ilgili olarak mehur mektup meselesinin ortaya k ve buna bal olarak yaplan tevkiflerle ynetimin dikkati Servet-i Fnun topluluu zerine evrilmitir. 190l ylnn sonuna doru topluluktan Hseyin Cahidin yazd tercme bir makalenin siyas saylarak derginin kapatlmas zerine, birka ay sonra yeniden kmas iin izin verildii hlde, Edebiyat- Cedide topluluu artk dalmtr. Bunda bahis konusu hadiselerin uyandrd korku kadar, Tevfik Fikretin geimsiz mizacnn ve topluluk yelerinin aralarndaki anlamazlklarn da tesiri vardr. Fakat bu tarihten sonra Merutiyetin yeniden ilnna kadar topluluk hlinde olmasa bile, teker teker Servet-i Fnuncularn da yayn hayatnda dikkate deer bir faaliyet gstermedikleri dikkati ekmektedir. Servet-i Fnun topluluu dndakiler iin de ayn durum bahis konusudur. Bu tarihten nce veld kalem sahipleri olarak bilinen Ahmed Midhat, Ahmed Rasim, Hseyin Rahmi, Hseyin Cahid gibi yazarlarn bile basnda adlarna pek rastlanmaz. 1901-1908 arasnda, daha nceki dneme gre bile daha sk bir bask ve sansr rejimi uyguland muhakkaktr. 1908den sonra hatralarn yazan pek ok yazar bu yedi yl arasndaki sansrden ikyetlerini dile getirmiler ve kendi aralarndan birok arkadalarnn bu yzden yaz yazmamay tercih ettiklerini ifade etmilerdir. Bir ksm ise zaten fiilen yaz yazamayacak durumda braklmlard: Hseyin Rahmi, Ahmed Rasim, Safveti Ziya ve Ali Ekremin yaz yazmalar yasaklanmt. Cenab ahabeddin, Hseyin Suad, Ali Ekrem, Sleyman Nazif ve Faik li memuriyetle stanbuldan uzaklatrlmlard. Hseyin Siret srgndeydi. Abdullah Cevdet pek ok sebeple oktan beri yurt dndayd. Abdlhak Hamid susmas artyla Londra ve Brksel byk eliliklerinde bulunuyordu. Gkalp, Diyarbekirde ikamete mecburdu. Henz yayn hayatnda grnmemi gen Yahya Kemal ise kaarak gittii Paristeydi. Btn bunlar ve bunlara eklenecek baka sebepler dikkate alnarak 1901-1908 aras yllara bakldnda, edebiyatta yenilemenin balangc olan 1859dan gnmze kadar gelen bir buuk asrlk zaman iinde, bu dnemin Trk edebiyatnn neden en verimsiz yllar olduu daha iyi anlalmaktadr. Bu sekiz yln kitap hlinde yaynlanm edeb eser says otuzdan fazla olmad gibi, dergilerdeki edeb yaynlar da bu sessizlik izlenimini deitirecek mahiyette deildir. Bu durumda Osmanlnn yirminci yzyldaki edebiyat fiilen 1908-1922 arasndaki on be yl gibi ksa fakat ok youn bir dnemden ibaret kalmaktadr. Siyasi Batllamann resm tarihi olan Tanzimat fermannn stanbul dnda ve eyaletlerde pek ilgi uyandrmad bilinmekte, hatta stanbulda bile toplumun alt tabakalarnca kulak arkas edildii anlalmaktadr. Fakat kinci Merutiyetin iln, Trk siyasi tarihinde, belki hibir hdisede olmad kadar heyecan uyandrm, dnemin snrl iletiim imknlarna ramen ksa zamanda btn memlekete ve memleket dna yaylm, bylece toplumun tabanna da yansmtr. Bu yaylmay bir merutiyet veya hrriyet bilincinin tezahr manasnda almamaldr. Olsa olsa bir baskdan kurtulmu olmann heyecan olarak telkki etmelidir. Trk toplumu herhlde tarihinin en hr ve o kadar da babo dnemini yayordu. Hibir bask kalmamt ama neredeyse devlet de kalmamt. zellikle

285

ilk gnlerin en gzel ifadesini Mehmed Akif, Sleymaniye Krssndeki Trkistanl Vaiz Abdrreid brahimin azndan verir: amlbel sanki ehir, zabta yok, rabta yok! Bu durum tabiatyla edebiyata da aksetmitir. Bask ve sansr yznden yazamamaktan ikyet edenler iin artk snrsz bir hrriyet devri balamtr. Ancak bu defa da edebiyattan uzak bir edebiyat devri almtr. kinci Merutiyetin ilk yllarnda genel grnyle sanat, estetik, edebiyat endiesi tamayan bir yn iir, hikye, roman ve tiyatro basn piyasasn doldurmutur. Merutiyet ve hrriyet lklar, gemi idarenin hicvi, bata II. Abdlhamid olmak zere saray ve hkmet erknnn hatta herhangi bir ekilde bunlara yakn olanlarn hakl veya haksz alenen tahkiri, buna mukabil yeni yneticilerin alklanmas ve teviki, bu durumdan en az etkilenmesi gereken iirin bile malzemesini oluturur. Kolayca tahmin edilebilir ki bunlarn byk bir ksm, iir deerini haiz olmayan alelde manzum metinlerden ibarettir. ounun altnda hemen hrriyetin iln gnlerinde alelcele yazlm izlenimi veren Temmuz 1324 (1908) tarihi de bulunmaktadr. Bu konularda iir yazanlar arasnda Mehmed Akif gibi iirini uzun bir dnemde siyas-sosyal konulara hasretmi yahut Sleyman Nesib, Ali Ekrem, Faik li gibi mill konularda da iir yazm olduu iin tabi karlanabilecek kiilerin yannda Recaizade Ekrem ve Ahmed Haim gibi edebiyatmzda toplum meselelerine hi ilgi duymam olanlarn da varl dikkat ekicidir. Dnemin roman ve hikyesinde ayn durum daha yaygn olarak dikkati eker. ou anlatm tekniinden, estetik endieden mahrum, hatta nceki dnem romanlar kadar bile dile itina etmeyen, sosyal konulara angaje olmu, apak siyas mesajlar gnderen bir yn roman birdenbire gibi edebiyat piyasasn doldurur. Yzyln ilk yedi ylnn ksrl karsnda bu on be yl iindeki roman saysnn iki yzden fazla oluu ok dikkate ayan bir edeb hdisedir. Merutiyet dnemi tiyatrosu da ayn olumsuz faktrlerden payna deni almtr. Bugn yazarlarnn pek ounun ad bile hatrlanmayan irili ufakl bir yn tiyatro eseri hrriyetin iln aylarndan balayarak yayn hayatna atlm, byk bir ksm da devrin sahnelerinde oynanmak talihine erimitir. Dier edeb trlerde olduu gibi bunlarda da genellikle II. Abdlhamid Devrinin rvet, suiistimal, jurnal, ikence, srgn gibi olumsuzluklarnn dile getirildii dikkatleri eker. Dier edeb trlere gre sahnede oynanmas iin zel bir teknii gerektiren tiyatro metinlerinin ou bu adan da zayftr. Yine bu on be yln basl tiyatro eseri repertuvar iki yze yakn bir say gsterir. Oynanp da baslmam pek ok oyun bu saynn dndadr. Kaynan sadece ideoloji ve politikadan ald iin olumsuz bir bak asndan

deerlendirdiimiz bu edebiyat hakknda sylenmesi gereken, elbette bundan ibaret deildir. Ayn dnemde bu konularn dnda, edebiyat bir sanat olarak benimseyen dncenin mahsul eserler olduu gibi ideolojinin veya sosyal meselelerin tema olarak ele alnd hlde estetik deerlerin ihmal edilmedii eserler de mevcuttur. Nitekim dnemin yazarlarndan bir ksmnn sosyal evreyle edebiyat olduka baarl tarzda terkip ettii eserleri bulunmaktadr. Ortaya konulan karamsar tablo ise, siyas patlamalarn topluma ve oradan edebiyata yansmasn bir adan belirtmek zere izilmitir. Nitekim daha Merutiyetin balarnda edebiyattaki genel atmosferin bu tarzda politize olmasndan rahatszlk duyan edebiyatlar vardr. Fecr-i ti air ve yazarlarn bir araya getiren

286

sebeplerin banda bu rahatszlk bulunmaktadr. Daha sonra edebiyat tarihlerinin Mill Edebiyat ad altnda gsterecekleri edeb hareketi douran balca faktr de ayn rahatszlktan kaynaklanr. Fecr-i tinin varl 1909 tarihli Servet-i Fnun dergisinde kan bir haberle duyurulur. Bu ksa haberde bir araya gelen baz gen edebiyatlarn bir iir ve dnce topluluu kurduklar, bunlarn sanat ahs ve muhterem olarak kabul ettikleri, iire ve estetie arlk vermek zere Fecr-i ti adyla bir dergi yaynlayacaklar bildiriliyordu. Bu adda bir dergi hibir zaman karlamamtr. Topluluu tekil eden genler de bu yzden yazlarn ve iirlerini bata Servet-i Fnun olmak zere Resimli Kitap, Musavver Eref, iir ve Tefekkr, Jale, ehbal gibi devrin, kendilerine imkn hazrlayan kaliteli edebiyat dergilerinde yaynlama frsat bulurlar. Araya giren 31 Mart Olaylar gibi siyas sebeplerle topluluk olarak faaliyet gsteremeyen genler, bu tarihten bir yl kadar sonra yine Servet-i Fnunda yaymladklar bir beyanname ile varlklarn bir daha kamuoyuna duyururlar. Bylece, edebiyat tarihimizde bir topluluun, altndaki imzalaryla prensiplerini aklayarak bir beyanname ile ortaya ktklar tek edebiyat hareketi olan Fecr-i ti, niyet ettikleri ekilde bir dernek kurulamam da olsa bir eit resmiyet kazanm olmaktayd. Kapanm bir devir olarak kabul ettikleri Servet-i Fnuncular hakknda saygl bir dil kullandklar beyannamelerinde kendilerinin sanata ve estetie bal kalacaklarn, fakat yenilie daha ok alacaklarn bildiriyorlard. Topluluk dilin, edebiyatn, edeb ve sosyal ilimlerin gelimesine, dncelerin aydnlatlmasna alacak ve bir yayn evi kurarak Batl ve yerli eserleri halka yayacaktr. Beyannamenin altndaki yirmi bir imzadan balcalar Ahmed Haim, Emin Blend, Tahsin Nahid, Cell Sahir, Hamdullah Subhi, Refik Halid, Ali Canib, Faik li, Fazl Ahmed, Fuad Kprl ve Yakub Kadridir. Grubun en yals otuz drt, en genci on dokuz yandadr; ya ortalamas da yirmi tr. Esasta sanat ahs ve muhterem kabul eden Fecr-i ti mensuplarnn herbirinin ahs bir yol tuttuu ve dernek hlinde almaya da pek yanamadklar, daha sonra yaymlanan hatralarndan anlalmaktadr. Daha ilk toplantlarndan itibaren birtakm zlme ve ayrlmalar balam, 1912 sonlarnda ise artk Fecr-i ti diye bir eyden bahsedilmez olmutur. Buna gre bu topluluun mr buuk yl kadardr. Fecr-i ti beyannamesinde, lkenin ilme ve sanata iddetle ihtiya duyulduundan bahsedilmesi, Merutiyeti takip eden ar politik fikir ve edebiyat ortamna bir tepki gibi grnmektedir. Ancak, kendilerinden nceki Edebiyat- Cedide mensuplar gibi tamamen fildii kuleye kapanmay da benimsemeyerek sanatn belki dorudan doruya siyasete deil, fakat sonu olarak mill gelimeye hizmet edecei dncesindedirler. Bununla beraber genel hatlaryla Edebiyat- Cedide anlayndan pek de uzaklaamadklar muhakkaktr. Aslnda sanat ve edebiyat asndan salkl bir teebbs olmakla beraber Fecr-i ti, toplumun refah ve huzur iinde bulunaca bir dnemin anlayn yanstabilirdi. Hlbuki gerek kurulu, gerekse dalma yllarnda Osmanl toplumu en sancl sreci iine girmi bulunuyordu.

287

Yukarda zikrettiimiz sebeplerle Fecr-i ti yazarlarnn eser verdikleri edeb trler ve ve benimsedikleri Bat edebiyat ekolleri de tam anlamyla ortak bir karakter gstermez. iirde ksmen parnas anlayna bal olanlar kadar sembolist-empresyonist eilimleri benimsemi olanlar vardr. Roman ve hikyede ise genellikle realist-natralist bir yolu tercih etmilerdir. Yine de kahramanlarnn ounu Servet-i Fnunda olduu gibi hassas ve romantik tipler tekil eder. Topluluun iirde temsilcileri Tahsin Nahid, Faik li, Mehmed Behcet, Emin Blend ve Ahmed Haimdir. Ortak prensipleri iirle topluma faydal olmann veya hayat btn gerekleriyle iire aksettirmenin doru ve mmkn olmad, iirin ancak duygular dile getiren bir sanat vastas olduudur. Bu prensibin, dnemin hretli airleri Mehmed Emin, Ziya Gkalp, Mehmed Akif, hatta Merutiyetten sonra topluma alan Tevfik Fikretin iirlerine bir tepki olduu aktr. Hikye ve romanda Refik Halid, Yakub Kadri, Cemil Sleyman ve zzet Melihin adlar grlmekle beraber, topluluu daha ok son ikisi temsil etmitir. Konu olarak Edebiyat- Cedide romann takip eden eserlerinin roman teknii asndan onlarn seviyesini de tutturamadklar grlr. Tiyatro yazarlnda Mfid Ratip, Tahsin Nahid, ahabeddin Sleyman ve zzet Melihin almalar vardr. Bunlardan ahabeddin Sleymann kmaz Sokak ve Frtna adl olduka realist oyunlar, yaynland srada toplum ve ahlk ilikileri asndan epey tenkide uram eserlerdir. Ayn dnemde ortaya kan, fazla nemli olmamakla beraber bir medeniyet ve zihniyet anlayn yanstmas asndan bahsedilmesi gereken iki edeb hareketten de bahsetmek gerekir. Bunlardan biri, devletin en buhranl yllarnn epeyce safdilne mahsl olan Nev-Yunanlik akmdr. 1912de Trkiyeye dnen ve Fransada zihninde uyanm olan bir z iir ile Bat edebiyatlarnda olduu gibi Trk iirine klsik bir temel arayan, bunun iin de Yunan sanatndan hareket ederek yeni bir iir tarzn deneyen Yahya Kemal, bu konuda kendi cephesinde nesir yazar olarak Yakup Kadriyi bulur. Bu dnce, modern Trklerin artk Osmanl veya Orta Asya Trkleri deil, Akdeniz havzasnn Trkleri olmas gerektii felsefesini hareket noktas olarak almaktadr. Buna gre bizler de bu havza medeniyetinin ocuklar idik. Bylece adna Avrupada No-hellnisme denilen akm Nev-Yunanlik diye tercme etmek suretiyle benimseyen bir edeb mektep tasavvur etmi oluyorlard. Yahya Kemalin Sicilya Kzlar, Bergama Heykeltralar ve tamamlanmam iirlerinden Biblos Kadnlar bu dncesinin mahsulleridir. Edebiyatmz da bu medeniyet havzasnda bulacamz mit eden Yahya Kemal, zamanla bu fikirlerini tedric bir ekilde tasfiye etmitir. Ayn dncenin takipilerinden Yakup Kadri, Siyah Sal Yabanc ile Berrak Gzl Gen Kzn Szleri adl nesir yazsyla, hatta daha sonraki yllarda kaleme ald Okun Ucundan ve Erenlerin Bandan adl deneme yazlaryla Nev-Yunanlik idealini yine Akdeniz havzasnda, biraz daha gerilere Kitab- Mukaddes kssalarna kadar genileterek bu havza kltrn devam ettirmitir. iirde ise daha gen bir isim, Salih Zeki (Aktay), Cumhuriyetin ilk yllarna kadar bu tarzn hemen tek bana takipisi olmakta devam edecektir. Ayn yllarda Rbab dergisinde Fecr-i tinin bir ksm mensuplaryla, estetik deerin yannda mill bir edebiyata ynelme dncesinde olanlar arasnda kan mnakaalarn sonunda Nyler yahut Yeni Nesil adyla bir topluluun da varl bahis konusu olmutur. Rbabla beraber Kehkean,

288

Safahat- iir ve Fikir dergilerinde yazan Nyler, dilin ahengine uygun yeni ve mill bir yol aradklarn ifade etmilerdir. Balca mensuplar Enis Behi, Halid Fahri, Orhan Seyfi ve Yahya Saim (Ozanolu) olan Nyler, varlklarn uzun sre koruyamamlar, gelimekte olan Mill Edebiyat akm iinde yerlerini bulmulardr. Dnemin asl zerinde durulmas gereken ve adndan en ok bahsettiren en uzun nefesli akm hi phesiz Mill Edebiyattr. Yirminci yzyl Trk edebiyatnda, hakknda en ok konuulan bir akm olmakla beraber, belli bir beyannamesi, kurulu zaman ve ekli bulunmadndan, hatta mensuplarn da disiplinli tek bir grup hlinde dnmek kolay olmadndan, Mill Edebiyatn ne olduu ve olmad zerinde mnakaalar daha zamannda balam ve Cumhuriyetten epey sonraya kadar devam etmitir. Bu yzden Mill Edebiyat devrinin balangcn ve sonunu, ahsiyetlerini, eserlerini sralamak da kolay olmamtr. Bu akm ok defa fikir olarak ayn yllarn Trklk ideolojisiyle kartrlmtr. Hatta edeb eserlerde bile Mill Edebiyat ile milliyeti edebiyatn birbirine kartrld grlmtr. Btn bu karklklara ramen Mill Edebiyat, devrin birok fikir ve edebiyat akm arasnda, zellikle 1910-1923 yllar arasndaki faaliyetlerin odak noktasn oluturmutur. Genel hatlaryla II. Merutiyet sonrasnn Osmanlc, Trk, slmc, Batc gibi siyas ve fikr akmlaryla Fecr-i ti mensuplar hatta marjinal kalm da olsalar Nyler ve Nev-Yunanler, aslnda tehlikeli uurumlara yaklam olduunu herkesin apak grd devlete bir medeniyet ve kltr kimlii, dolaysyla ve bunlara bal olarak bir sanat ve edebiyat felsefesi kazandrma almalarnn birbirinden az ok farkl uzantlardr. Arka arkaya kan Trablusgarb, Balkan ve Birinci Dnya Savalaryla i karklklarn btn bu dank akmlar birbirine yaklatrd nazar olarak dnlebilir. Hatta Mill Edebiyatn, dnemin dnda kalan 1923 sonrasnda da varln devam ettirdii dikkate alnrsa, stikll Savan da buna katmak gerekir. Kronolojik bir sra bahis konusu olmakszn, hatta hi phesiz verilmi ortak kararlar da olmakszn, btn bu akmlarn, bu buhranl yllar boyunca, eitli zamanlarda birbirine yaklaarak hedefi belli, fakat snrlar ve prensipleri fazla net olmayan bir Mill Edebiyat vcuda getirdikleri anlalmaktadr. Balkan kavimlerinin bamszlk mcadelelerinde ihanete varan faaliyetleri Osmanlclar; Birinci Dnya Sava yllarnda baz Arap kabilelerinin Osmanl dman olan Batllara yanamalar slmclar; medeniyet ve insaniyet rnei zannedilen Batllarn, emperyalist siyasetleriyle Trkiyeyi paralama sevdalar Batclar ve Nev-Yunanleri, Enver Paann Orta Asyadaki macerasnn hsranla sonulanmas Trk ve Turanclar daha gereki olarak dnmeye sevk etmi olmaldr. te II. Merutiyet yllarnn banda adndan bahsedilmeye balanan, bir sre sonra ideolojik olarak deil fakat edeb eserlere yansyarak kendini gsteren Mill Edebiyatn milllii bu maer dncenin sonucu olmutur. lk defa Ali Canibin yazlaryla 1911de telffuz edilmeye balanan Mill Edebiyat deyimi, kavram olarak Tanzimattan beri gelen eski edebiyat anlayna tepkinin bir adan devam saylmakla beraber, ar bir ekilde Bat taklidi bir edebiyata da kar olma zelliini getirmektedir. Bu anlayta

289

zaman zaman konularn vatan, mill, hamas olmasnn tercihi, Trkenin en gzel eserlerinin Mill Edebiyat dnda telkki edilmesine sebep olmu, bu da birtakm mnakaalara yol amtr. Bu anlay zamanla yumuam, en gzel Trkeyle, mill ruhu aksettiren her eit temann kullanld eserler Mill Edebiyat erevesi iinde dnlmtr. Bu aklamalarn altnda, 1910-1923 arasnda eser vermi olanlarn arasnda, konumuzun balarnda deiik akmlara bal olarak zikrettiimiz isimlerin birou da dahil olmak zere zengin bir isim listesi karlabilir. nce Mehmed Emin, Ziya Gkalp, mer Seyfeddin, Ali Canib gibi Trk kanattakilerin, ortaya attklar teorik grleri ve eser olarak uygulamalaryla bu Mill Edebiyata tereddtsz yol am olduklar muhakkaktr. Baz paradokslar gze alarak slmc Mehmed Akifi, Batc Tevfik Fikret ve Abdullah Cevdeti de bu akmn hazrlayclar yahut mensuplar arasnda gstermek pek de yanl deildir. Daha sonra edebiyat tarihlerinde Mill Edebiyatlar arasnda kabul edilmi kalabalk bir kadro gelir: Rza Tevfik, hsan Raif, Yahya Kemal, Sleyman Nazif, Samih Rfat, Midhat Cemal, Aka Gndz, Orhan Seyfi, Enis Behi, Halid Fahri, Yusuf Ziya, kfe Nihal, Salih Zeki, brahim Aladdin, Kemaleddin Kamu, mer Bedreddin. Bu akmn zuhuruna kadar Trk iirinde kullanlan vezin hemen istisnasz olarak aruz olduu hlde, Mill Edebiyat airlerinin bir ksm balangta aruzla yazm, bir ksm zaman zaman aruzu devam ettirmi, fakat Mehmed Akif ve Yahya Kemal dnda hemen hepsi heceyi tercih etmitir. Aslnda birbirlerinden ok farkl istikametlerde geliebilecekleri hlde, yukarda temas edilen siyas ve sosyal artlarn tabi olarak bir bileke izgisi zerinde toplad Mill Edebiyat hikye ve romanclarnn ortak taraflar, toplum ve fert problemlerini dengeli olarak ilemek, memleket ve millet sevgisini didaktik olarak deil, romantik duygularla beslemek, mill deerlere sempati ile yaklamak forml altnda toplanabilir. mer Seyfeddin, tamamen bu dnem iinde yazd yz elli ksur hikyesiyle Mill Edebiyatn bata gelen hikyecisi olduu kadar, Tanzimattan beri gelen yenileme dnemi hikyecileri arasnda da byk bir usta olarak kabul edilmitir. Cumhuriyetten sonra da yazacak olan romanclar arasnda Halide Edib Yeni Turan, Ateten Gmlek, Mevud Hkm; Yakub Kadri Kiralk Konak, Nur Baba; Refik Halid Memleket Hikyeleri ve stanbulun yz adl romanlaryla dnem iinde topluluun hikye ve romann temsil ederler. II. Merutiyet sonras edebiyat gruplar arasnda, toplum meseleleri ile estetik deerleri beraber yrtmek gayreti tiyatro trnde daha baarl rneklerini Mill Edebiyat akm iinde vermitir. Halid Fahrinin Baykuu, Read Nurinin Haneri, ayrca akmn dnda kalm olan bnrrefik Ahmed Nurinin hemen btn komedileri ile Musahipzade Cellin tarih oyunlar dnemin beenilen eserleri arasndadr. Bu yaznn konusu Osmanl Devletinin sonu ile snrland iin, problemler de hliyle II. Merutiyet devrinin bitiine yani 1922ye kadar getirilmitir. Bundan sonra Cumhuriyet devri edebiyat balamaktadr. Genel olarak Tanzimattan sonraki Batllama srecinin devam olan bu yeni dnemde edebiyatta, nceki meselelerin az ok deime ve gelimeyle devam ettii grlmektedir. Ancak Cumhuriyet devri edebiyat, nceki dneme gre farkl iki temel felsefe zerine kurulmutur.

290

Biri Mill Mcadeleyle beraber fiilen, 1923ten sonra da resmen hkmet merkezinin Ankara olmas dolaysyla fikir, kltr ve edebiyat hareketlerinin de Anadoluya ynelmesi hadisesidir. Bu durum 1910larda balayan Mill Edebiyat hareketinin, Cumhuriyetten sonra bir Anadolu romantizmine doru gelimesine yol aacaktr. Konunun bir sre sonra ky realizmine ynelmesi de ayn itici gcn farkl ynde gelimesinden domutur. kincisi, yeni rejimin ve inklplarn, edeb eserlere yansmas hadisesidir. Rejimin bir alanda savunma mekanizmas olarak grlen bu durum, tarih, kltr ve edebiyat anlaynda Osmanldan tamamen kopma manasna gelmektedir. Bylece hayat tarz ve medeniyet telkkisi ile Batya balanrken, horlanan Osmanl tarihi yerine de Orta Asya Trk tarihi ikame edilmek istenmitir. Merutiyet sonras fikir akmlarndan Batclk ve Trkln, yahut baka bir deyile Ziya Gkalpn slmlamak dnda Trklemek, Muasrlamak felsefesinin izlerini yeni dnemde de takip etmek mmkn olmaktadr. Bu tutumun edebiyattaki tezahrleri zaman zaman ok ar olarak, ok partili demokrasi hareketlerinin balayaca kinci Dnya Sava sonlarna kadar devam eder. smail Habib (Sevk), Trk Teceddd Edebiyat Tarihi, st. 1924. Refik Ahmet Sevengil, Trk Tiyatrosu Tarihi III, Tanzimat Tiyatrosu st. 1962. erif Hulusi, Tanzimattan Sonraki Tercme Faaliyeti, Tercme N. 3, s. 286-296. Mustafa Nihat zn, Trkede Roman, st. 1936. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, st. 1956. Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, Ank. 1971. Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret, Devir, ahsiyet, Eser, st. 1971. erif Mardin, Tanzimattan Sonra Ar Batllama, Trkiye Corafya ve Sosyal Aratrmalar, st. 197l, s. 411-458. Gzin Dino, Trk Romannn Douu, st. 1978. mer Faruk Akn, Tanzimat Edebiyat Sz Ne Dereceye Kadar Dorudur?, Kubbealt Akademi Mecmuas, c. VI, N. 2, s. 15-37; N. 3, s. 22-39. Metin And, Merutiyet Dneminde Trk Tiyatrosu, 1908-1923, Ankara 1971. , Tanzimat ve stibdad Dneminde Trk Tiyatrosu, 1839-1908), Ank. 1972. Bilge Ercilasun, Servet-i Fnunda Edeb Tenkit, Ank. 1981. , kinci Merutiyet Devrinde Tenkit, Ank. 1995.

291

Orhan Okay, lk Trk Pozitivist ve Natralisti Beir Fuad, stanbul 1969. , Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat Efendi, Ank. 1975. , Yirminci Yzyln Bandan Cumhuriyete Yeni Trk iiri. 1900-1923, Trk Dili drg. N. 481-482, Ocak-ubat 1992, s. 287-89. , Edebiyatmzda Batllama, Sanat ve Edebiyat Yazlar, st. 1990, s. 44-53. , Batllama, Edebiyatta, DA slam Ansiklopedisi, c. V, s. 167-171 , Edebiyat- Cedide, DA slam Ansiklopedisi, c. X, s. 398-399. , Fecr-i Ati, DA slam Ansiklopedisi, c. XII, s. 287-290. Osman Gndz, Merutiyet Romannda Yap ve Tema, st. 1997). Metin And, Merutiyet Dneminde Trk Tiyatrosu. 1908-1923, Ank. 1971. evket Toker,

Edebiyatmzda Nev-Yunanilik Akm, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, N. 1, s. 135-163. Alemdar Yaln, II. Merutiyette Tiyatro Edebiyat Tarihi, Ankara 1985.

292

Tanzimat'tan Sonra Kltr ve Edebiyat Hayatmzdaki Deime ve Yenilemeler / Do. Dr. Abdullah Uman [s.181-188]
Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Milletimizin asrlar ncesine uzanan pek eski gemii iinde asla unutulmamas ve zaman zaman da olsa daima hatrlanmas gereken dnm noktas niteliinde baz nemli tarihler vardr. Orta Asyadan gelen atalarmzn Anadolu topraklarn yurt edinmelerinde l07l Malazgirt Zaferi nasl nemli bir dnm noktas ise, Anadoludan Rumeli topraklarna gei, asrlardr birok kavmin ryalarna giren stanbulun fethedilmesi, Osmanl ordusunun Viyana kaplar nndeki hezmeti, Tanzimat Fermannn iln edilmesi; daha yaknlarda 93 Harbi ve Rumeliden Trk gleri de milletimiz iin byle nemli dnm noktalardr. XI. yzyldan balayarak Hristiyan dnyasna kar yapt savalarla genellikle galip gelen ve ehl-i kfr olarak bakt Avrupa karsnda kendisini daima stn gren Trk milleti, Viyana bozgunu ile artk dengelerin tersine dndn, yani bir anlamda Bat dnyasnn stnln istemeye istemeye de olsa kabul etmeye balyordu. te l683 tarihinden balayarak l839a kadar geen bir buuk asrlk zaman sresi, ar admlarla da olsa, yle ya da byle, stnl kabul edilen Bat dnyasn tanmak ve Bat medeniyetine yaklamakla geer. XVIII. ve XIX. yzyln baz Osmanl devlet adamlaryla ileriyi gren bir ksm mnevverleri, yeni karlatklar Bat dnyas ile iinde yaadklar Osmanl dnyasn mukayese ettiklerinde, Baty mutlak anlamda stn grmlerdir.1 Giderek, Bat dnyasna ve Bat medeniyetine almadka, en azndan baz alanlarda Batllar gibi olmadka, yani onlar taklid etmedike mahvolacaz, yeryznde bize hayat hakk tannmayacak gr yava yava yaygnlamaya balar. te bu yzden aa yukar btn XIX. yzyl, Osmanllarn yeryznde kalabilmek iin Bat dnyasna almaya balad bir devir olarak grnmektedir. Balangc, 28 elebi Mehmed Efendinin Fransa seyahatinin hemen ertesinde matbaann faaliyete getii l728e, Nizm- Cedd Ocann teekklne, bellibal Avrupa bakentlerinde daim eliliklerin kurulmasna2 ve Vaka-i Hayriyyeye kadar uzanan Tanzimat hareketi, Batllarn hasta adam dedii Osmanl Devletinini iyiletirebilmek iin giriilen son derece ciddi hamleler eklinde karmza kmaktadr. 3 Kasm l839 gn Topkap Saraynn yanndaki Glhane bahesinde bata devrin olduka gen yataki Padiah Sultan Abdlmecid olmak zere dier devlet adamlar, yabanc lkelerin diplomatik temsilcileri, Osmanl topraklarndaki farkl dinlerin mmessilleri ve kalabalk bir halk topluluu nnde padiah adna Hriciye Vekili Mustafa Reid Paa tarafndan okunan Tanzimat Fermannn ba tarafndaki giri ksmnda, yz elli yldr memlekette yaanmakta olan kargaa ve gerilemenin bellibal sebepleri zerinde durulmaktadr. Balca sebep olarak da, byk bir ihtimalle kamuoyunun tepkisine yol amamak iin, din esaslara gerektii gibi uyulmamas, yani eriattan uzaklalmas gsterilir. Bunun arkasndan da, btn bunlarn nne gemek iin yeni yaplacak dzenlemelerin neler olaca ardarda u ekilde sralanmtr:

293

l) Mslman ve gayrimslim, hangi zmreye mensup olursa olsun btn Osmanl tebaas bundan byle herhangi bir ayrm gzetilmeksizin kanun karsnda eit muamele grecektir; 2) Mslman olsun olmasn, memleket dahilinde yaayan her fert bundan byle canndan, malndan, rz ve namusundan emin olarak yaayabilecektir; 3) Vatandalarn devlete demesi gereken vergiler muntazam bir ekilde ve mkelleflerin deme gcne gre tahsil edilecektir; 4) Bundan byle rvet kesinlikle nlenecek ve btn memuriyetler maal olacaktr; 5) Mahkeme karar olmadka hi kimse keyf ekilde cezalandrlamayacak; idam edilemeyecek, zehirlenemeyecek; mahkeme kararyla cezalandrlanlarn mallarna devlet tarafndan el konulamayacaktr; 6) Askerlik sresi bundan byle mkul bir ekilde belirlenecektir; 7) Bu yeni esaslarn harfiyyen uygulanacana dair bata padiah olmak zere, sadrazam, vezirler ve vekiller halkn huzurunda yemin edeceklerdir.3 Aka grld gibi, fermann sadece birka maddesi bile Osmanl Devletinin mevcut sosyal durumu ile yaplmas tasarlanan yeni dzenlemelerin, tanzimat kelimesinin anlamna da uygun bir ekilde, nasl bir mahiyet tadn ortaya koymaktadr. Esas itibariyle hukuk ve idar bir slahat program niteliindeki Tanzimat Fermannn en nemli noktas, memlekette kanun ve nizam hakimiyetinin yeniden salanaca hususunda halka gvence vermesidir. Yaadmz gnden geriye bakp gemii yarglamak ok kolaydr; halbuki tarihi ve tarihteki olaylar bugnn deil, o gnn artlar iinde ve mmkn olduunca soukkanl bir ekilde deerlendirmek gerekir. Tanzimat hareketinin aksayan yanlar, bir trl uygulamaya konulamayan, konulsa da bir sonu alnamayan taraflar daha ilk Tanzimat nesli tarafndan eletirilmitir. Gnmze gelinceye kadar da, fermann metninden tek satr dahi okumadan, kulaktan dolma ve uluorta bilgilerle ferman, Batc evreler tarafndan gz kapal bir ekilde alklanm, muhafazakr evrelerce de ar ekilde eletirilmitir. Ancak bugn Trkiye, hukuk alannda, idar alanda, sosyal alanda, eitim ve bilim alannda, iktisad ve ticar alanlarla askerlik alannda iinde yaad an ok gerilerinde deilse, bunda Tanzimatla birlikte atlan nemli admlarn ve yrrle konulan reformlarn byk pay bulunduunu tarihi bilen hi kimse inkr edemez. Tanzimat Fermannn ilnndan l62 yl sonra, bata devleti ynetenlerle parlamenterler olmak zere btn Trk aydnlarnn bu zaman sresi ierisinde atlan admlarn, alnan mesafenin, madd ve manev anlamda kazanlan veya kaybedilen eylerin bir muhasebesini yapmalarnn ve bunlar hibir kayg duymadan tartmalarnn, daha yeni girdiimiz yzyl iin de byk fayda salayacana inanyorum.

294

Ancak, ounlukla zannedildii gibi, Tanzimat Fermannn iln edilmesiyle birlikte sosyal, ekonomik ve hele hele kltrel ve edeb planda deime ve yeniliklerin hemen baladn sylemek mmkn deildir. Brakn l839 tarihini, XIX. yzyln ortas olan l850ye gelindii zaman bile kltrel planda, birka istisna dnda, deime ve yenilemeden sz etmek mmkn deildir. Siyas ve asker planda Batllama da, XVIII. yzylda balad halde Bat etkisi acaba edebiyatta ve kltr hayatmzda niin bu kadar gecikmitir? Bu meselede her eyden nce, temasta bulunulan milletlerin dillerinin bilinmesi gerekmektedir; yani kltrel temasta ilk ve en nemli vasta olarak dil meselesi n plana kmaktadr. XIX. yzyln balad l800 tarihinden, yzyln ilk yarsnn sona erdii l850lere gelinceye kadar kltr ve edebiyat alannda herhangi bir deime ve yenileme hemen hemen yok gibidir. Ancak bu tarihten 9-l0 yl sonra hafif bir kprdanma balar. XIX. yzyln ilk yarsnda, yani l850den nce sadece iki nemli teebbsten sz etmek gerekir. Bunlarn biri, l83l ylnda ilk Trk gazetesi olan Takvm-i Vekaynin kmas, dieri ise l840 ylnda Cerde-i Havdis gazetesinin yayn hayatna atlmasdr. zmire yapt bir seyahat srasnda orada baz dkknlarn vitrinlerin Rumca yaymlanm gazeteler gren Sultan II. Mahmudun fermanyla karlmaya balanan Takvm-i Vekaynin, resm nitelikte bir gazete olmas dolaysyla, l860tan sonra yayn hayatna giren dier gazeteler gibi bir kamuoyu olumasna katkda bulunduunu sylemek mmkn deildir. Ancak resm nitelikte oluuna ve haftada bir defa kmasna ramen, Osmanl tebaasnn durumu da gz nne alnarak, zaman zaman Rumca, Ermenice, Arapa, Farsa ve Moniteur Ottoman adyla Franszca olarak da yaymlanan Takvm-i Vekay, yine de bu alanda atlm ilk admdr ve lkemizde Trke yaymlanan ilk gazete rneidir.4 Cerde-i Havdis ise, artk eski gcn kaybeden ve Avrupa tarafndan Hasta adam iln edilen Osmanl Devletindeki ileri gelen devlet adamlarndan kif Paa ile Pertev Paa arasndaki mevki kavgas sonucu, basit bir olay bahane edilerek, ama esasen ngilterenin basks ile stanbulda ikamet eden ngiliz asll William Churchille devlet tarafndan verilmek zorunda kalnan bir taviz sonucu kmaya balar. Bununla birlikte, gerek Trk yazarlarn makaleleri, gerekse Krm Sava srasnda ciddi haberler vermesi itibariyle Cerde-i Havdisin, Trk gazetecilik tarihinde nemli bir yeri bulunmaktadr.5 Edebiyat alannda Bat dnyas ile ilk temas ve yeniliklerin balangc ise l860 yln bulur. Bu srada dikkatimizi eken ilk ve en nemli teebbsler, sonraki yllarda bu gibi faaliyetlerde daima n planda greceimiz, Tanzimat Devrinin entelektel kimliine sahip kiilii inasiden gelir. Onun, l859 ylnda Tercme-i Manzume adyla yaymlad kitapkta Lamartine, Fnelon, Racine ve La Fontaine gibi klasik ve romantik Fransz airlerinden seip tercme ettii iirler yer almaktadr. Trk okuyucusu ilk defa dnyada divan iirinden farkl formda iirler, bizim iirimizdekinden ok farkl bir tabiat, ak ve insan anlay bulunduunu bu kitapktaki iirlerle tanma frsat bulur. Bata Ahmet Hamdi Tanpnar olmak zere bir ksm edebiyat tarihilerinin edebiyatta yeniye alan ilk kap olarak deerlendirdikleri Tercme-i Manzumeyi daha sonraki yllarda dier tercmeler izleyecektir.

295

Ayn yl, Tanzimat Devrinin nde gelen devlet adamlarndan Mnif Paa, Voltaire, Fnelon ve Fontenelle gibi Batl filozoflarn felsef muhteval diyaloglarndan oluan Muhvert- Hikemiye (Felsef diyaloglar) adyla bir eser tercme edip yaymlar. Mnif Paa, kitabn mukaddimesinde byle bir eseri niin hazrladn ise yle aklamaktadr: u felsef diyaloglar okuyucuya hem elence hem de bilgi verdiinden, besleyici ve lezzetli bir meyve gibidir. Bundan maksat, Bat kltrnn faydal ve gzel taraflarn almak ve memlekete diyalog tarz gibi yeni tarzlar getirmektir. 1860 ylnda yine inasi, bu defa saraydan gelen bir teklif zerine, Batl tarzda ilk tiyatro eseri olan air Evlenmesini kaleme alr. Daha ok Molire komedileri rnek alnarak yazlan bu piyes, hem Trk edebiyatnda yenileme asndan ilk eser olmas hem de sahne ve perde gibi Batl tiyatro llerine uygun biimde ilk telif tiyatro rnei olmas bakmndan ayr bir nem tamaktadr. Batl tarzda yeni rneklerin ortaya konulmaya devam edildii l860 ylnda, bu defa Tercmn- Ahvl adyla nc bir gazete daha yayn hayatna dahil olur. inasi ile gh Efendi tarafndan karlan bu gazete, eitli konularda halk aydnlatacak, okuyucunun bilgi ve kltr dzeyini ykseltecek ve onlar dnyada olup biten olaylardan haberdar edecektir. 22 Ekim l860 tarihli ilk saysnda yer alan mukaddimede inasi, bir yandan, Osmanl toplumunda daha nce byle bir teebbste bulunulmamas yznden devrin mnevverlerini eletirirken bir yandan da gazetenin umum halkn kolaylkla anlayabilecei bir dil ile yaymlanacana dair sz verir. Herhangi bir devlet yardm alnmadan karlan bu gazete, ayn zamanda giderek bir kamuoyu oluturmay da amalayan ve Trk aydnlar tarafndan karlan ilk gazete olma zelliine de sahiptir. 1862 ylnda, yine devrin tannm devlet adamlarndan Yusuf Kmil Paa, Fransz yazarlarndan Fnelonun didaktik bir roman zellii de tayan Tlmaque adl eserini Trkeye tercme edip yaymlar. Devrin Maarif Nzr Kemal Efendinin kaleme ald takrizde ise bu eserin niin evrildii u beyitle aklanmtr: Sret nakl-i hikyet grnr Lkin erbbna hikmet grnr (Yani grnrde bu eserde bir hikye anlatlmaktadr, ama gerekte bunda bir hikmet vardr ve bu konunun erbab bu hikmeti anlamakta glk ekmez!) Bat dillerinden yaplan ilk tercmelerde seilen eserin edeb karakterde olmasndan ok, bu trdeki geleneksel eserlerde olduu gibi, Tanzimatn genel anlamdaki sosyal fayda anlayna uygun tarzda, Trk okuyucusuna bir tr nasihat ve ahlk dersi verme amac daima n planda tutulmutur. te byle bir amaca uygun muhtevaya sahip bulunan Tlmaque tercmesinin ksa zamanda birok bask yapmas, bir sre sonra Ahmed Vefik Paa tarafndan biraz daha sade bir dille yeniden tercme edilip yaymlanmas, bize bu tr eserlerin, devrin okuyucusu tarafndan nasl benimsendiini gsteren dikkate deer bir rnektir.6

296

Tlmeque evirisiyle ayn yl, Victor Hugonun nl roman Sefiller zet halinde tercme edilir ve Hikye-i Madrn adyla Cerde-i Havdis gazetesinde tefrika suretiyle yaymlanr. 1862 ylnda, yine inasi tarafndan, bu defa yalnz bana ve gerek bask kalitesi gerekse tertip bakmndan benzerlerinin ok stnde, Tasvr-i Efkr adyla yeni bir gazete karlmaya balanr. Tercmn- Ahvlden sonra Tasvr-i Efkr, inasinin siyas ve sosyal nitelikteki her trl dncesini rahata ortaya koyabildii, gerek anlamda bir aydn kimliiyle grnd ve bilinli bir ekilde bir kamuoyu oluturmay hedefledii bir yayn organ hviyeti tamaktadr. Tasvr-i Efkr, ayn zamanda bata Namk Kemal olmak zere, Ebzziya Tevfik, Suphipaazde yetullah Bey, Knipaazde Rfat Bey ve Recizde Ekrem gibi, birka yl sonra Yeni Osmanllar grubunu meydana getirecek genlerin bir araya geldikleri ve kendi aralarnda memleket meselelerini rahata konuup tartabildikleri yeni bir fikir muhiti grevini de stlenir.7 Tasvr-i Efkrn kn, l862 ylnn sonlarna doru, yine inasinin kendi iirlerinden bir ksmn bir araya getirdii Mntehabt- Er adl iir kitab takip eder. Aslnda, klasik anlamda bir divane biiminde tertip edilen bu iir mecmuasna air Osmanl iir tarihinde ilk defa gelenekte olduu gibi, mesel Divane-i inasi adn vermemi, bunun yerine Batl airlerin yaptklar gibi mstakil bir isim vermek suretiyle gelenekten ayrlmtr.8 ekil olarak herhangi bir yenilik iddias tamayan, yani iirde l olarak aruzu kullanan; divan iiri nazm birimlerinden kaside, gazel, ark, kta ve tarih gibi manzumeler yazan inasi, yeni bir muhteva ve syleyi tarz ile gelenekten ayrlr ve Trk iirinde gerek anlamda yenilik denebilecek ilk deimeyi balatr. Ayn dnemin mesel Encmen-i uar topluluuna mensup airleriyle karlatrldnda orta seviyede bir air olduu grlen inasinin Trk iirinde gerekletirmi olduu yenilik, esas itibariyle muhtevada, yani bir bakma iinde yaad devri ifade edebilecek kavramlar ok ak bir biimde ve bilinli olarak ilk defa telffuz etmesindedir. Mntehabt- Ern ba tarafnda yer alan Mnct balkl manzumesinde, geleneksel mnctlardan byk lde uzaklaan inasi, muhtemelen, XVIII. yzyln sonlarndan itibaren Avrupada gelien rasyonalizmin de etkisi ile, hatt devrinde yadrganabilecek bir tarzda, burada ilk defa:Vahdet-i ztna aklmca ahdet lzmdemek suretiyle, Tanrnn varlna akl deliller aramaya kalkr. Yani bir bakma burada, eski edebiyatn his ve hayal anlayna karlk, belki de yaad devrin bir gerei olarak, akla vermi olduu nemi vurgulamaya alr. Daha sonra, nce Beir Fuad, zellikle II. Merutiyeti takip eden yllarda ise, biraz da mevcut hrriyet havasnn etkisiyle, dinmnev her trl deeri reddedecek olan Baha Tevfik, Tevfik Fikret ve Abdullah Cevdet gibi Bat dnyasndaki intellectin benzerleri olmaya alan yeni devrin aydnlarn haber veren bu bak tarz tamamen yenidir. te bu bak tarz inasiyi, ayn gnlerde hemen hemen ayn ortamda yaad Encmen-i uar topluluundan byk lde farkl klmaktadr. inasi, Mntehabt- Erda yer alan drt kasidesini, gelenekte olduu gibi devrin Padiah Sultan Abdlmecid veya Sultan Abdlaziz yerine, Tanzimat Fermannn iln edilmesine n ayak olmakla memlekette yeni bir devri balatan Mustafa Reid Paa iin yazmakla da, asrlardr srp gelen bir gelenee son vermitir. Bilindii gibi, divan airleri kasidelerini nce devrin padiahna

297

sunmakta, daha sonra sadrazam ve dier devlet bykleri olmak zere belli bir sra takip etmekteydiler. inasinin sz konusu kasidelerinden l857 ve zellikle l858 tarihli kasidesinde dile getirdii konular arasnda, dorudan doruya, bir ksm daha nce Tanzimat Fermannda da ifade edilen kanun hakimiyeti, herhangi bir ayrm yaplmakszn toplumu meydana getiren fertlerin can, mal ve namus gibi temel haklarnn devlet tarafndan korunmas; Osmanllarn, iinde yaad medeniyet dairesinden ok farkl ve mutlaka rnek alnmas gereken yepyeni bir medeniyet fikri; taassup ve cehalete kar ilim ve irfan silh ile mcadele ve insanlar yaanan olaylar karsnda pasif davranmaya sevk eden yanl kader anlaynn eletirisi yer almaktadr. Bir tknmedir insana senin kanunun Bildirir haddini sultana senin kanunun ya da; emidir kalbimizin cn ile mal nmus Hfz iin bd- sitemden olur adlin fnus beyitlerinde inasi, devrin Padiah Sultan Abdlmecidin dahi harfiyyen uygulayacana dair umum halkn huzurunda yemin ettii Tanzimat Fermannn mimar Mustafa Reid Paaya seslenerek, onun getirmi olduu adalet kavram ve kanun stnl konusunu dile getirmektedir. Yine ayn manzumede; Aceb midir medeniyyet resl dense sana Vcd- mucizin eyler taassubu tahzr ile; Sensin ol fahr-i cihn- medeniyyet ki hemn Ahdini vakt-i sadet bilir ebn-y zamn beyitlerinde, Mustafa Reid Paay, XIX. yzyln bir nevi dini olarak grd Bat medeniyetinin peygamberine benzetir. Onun bir nevi mucizeyi andran vcudunu ise, Osmanl toplumunun an gerisinde kalmasna sebep olan her trl taassubu yok edeceini dnr. Yukardaki beyitlerde geen resl, mucize, fahr-i cihn, vakt-i sadet gibi tabirler, bilindii gibi dorudan doruya slm terimler olup, burada ise bunlarn btnyle farkl bir balamda kullanlmalar son derece dikkati ekicidir. Kader dedikleri halkn murd- Haktr kim

298

Ezelde etti bizi her umrda tahyr derken de, insann irade sahibi bir varlk olduunu ve hayatta herkesin hr iradesiyle kendi kaderini bizzat kendisinin tayin edebileceini ileri srer.9 Snrl olmakla beraber bu rneklerde de grld gibi, inasi ile birlikte geleneksel Trk iiri anlam itibariyle byk bir deiim iine girmi; divan iirinin klasik kalplar ierisinde asrlardr tekrarlanan mazmunlar ve ifade ekli artk yerini hak, hukuk, adalet, medeniyet ve akl gibi daha ziyade Fransz htillinden sonra dile getirilmeye allan yeni baz temalara terk etmeye yz tutmutur. Yani daha ak bir ifade ile sylemek gerekirse, esas amac okuyucuda estetik bir heyecan uyandrmak olan edebiyat, artk bu amacndan uzaklamaya ve giderek gndelik siyas ve sosyal meselelerin bir tr propaganda arac haline gelmeye balar. Bundan sonra ortaya konulan edeb karakterli eserlerde artk halis anlamda edebiyat nerede balayp nerede biter, ideoloji nerede balayp nerede sona erer, bunlar ayrd etmek iyice zorlar. Heyecan ykl slbuyla adalarndan derhal ayrlan, yenileme dnemi Trk iirinde bir hrriyet, vatan ve millet romantizmi balatan ve daha nce inasinin am olduu yolda sadk bir takipisi olarak onun izinden giden asl ahsiyet ise Namk Kemaldir. Namk Kemalin, henz inasiyi tanmadan nce, Encmen-i uar toplantlarna devam ettii srada yazd ve kk bir divan dolduracak hacimdeki iirleri tamamiyle divan edebiyat nazm anlay ervesi iindedir. 1862 yl Ramazannda bir gn Bayazt Camii avlusundaki Sahaflar arsnda dolarken, Yunus ilhisi zannederek satn alp okuduu inasinin Mnct ile deta vurulmua dnen Namk Kemal, bu tarihten sonra, bata Hrriyet Kasidesi adyla nl manzume olmak zere, Vveyl, Vatan arks ve Vatan Mersiyesi gibi, sayca pek fazla olmasa da, tamamen yeni tarzda iirler yazmaya ynelir.10 Hrriyet, vatan, millet, kanun, hak, hukuk, insanlk, yiitlik, kahramanlk, ahlk, yardmseverlik ve Osmanlln yceltilmesi gibi, o devre kadar grlmeyen yeni temalarn ilendii bu iirlerle de edebiyatmzda milliyeti edebiyat denilebilecek yepyeni bir r alr. Hrriyet Kasidesi adyla tannan Beslet-i Osmniyye ve Hamiyyet-i nsaniyye adl manzumesinde; Eder tedvr-i lem bir meknin kuvve-i azmi Cihan titrer sebt- py- erbb- metnetten beytiyle irade sahibi bir insann dnyay bile dize getirebileceini ifade eden Namk Kemal, ayn manzumede; Ne mmkn zulm ile, bdd ile imh-y hrriyet al idrki kaldr muktedirsen demiyyetten szleriyle de, dnce hrriyeti kavramn yakn tarihimizde belki de ilk defa bu kadar ak bir ekilde ortaya koyar. Ona gre hrriyet duygusu, uur sahibi insanlarda doutan gelen kkl bir

299

olgudur. Genel anlamda hrriyeti, insann dnme gcnn tabi bir sonucu olarak kabul eden Namk Kemal, vatan ve millet kavramlaryla birlikte hrriyet kavramna da, XIX. yzylda Batda geerli olan yepyeni bir anlam kazandrmtr.11 Devrin siyas ve sosyal plandaki fikirlerini teblide daima n planda gelen Namk Kemal, sadece iirleriyle deil, bata tiyatro trnde ortaya koyduu alt eser olmak zere, dier edeb trlerde verdii eserlerle de yeni Trk edebiyat tarihinde edebiyatn sosyallemesi, daha dorusu politize olmas yolunda akla ilk gelen isimlerden biridir. Aslnda yer yer gereki tavr ve zaman zaman da olsa belli bir lirizmi yakalamakla beraber Trk iirinin yenileme dneminde Recizde Ekrem ve onun evresindekilerle giritii mnakaalarla eski ekil ve mazmunlar arasnda biraz geri planda kalan Muallim Naci dnda, bu dnemde Trk iirinde asl byk yenilii gerekletiren air, Abdlhak Hmiddir.12 ir odur ki guna sesler gelir htiften diyerek, byk lde sosyal fayda anlayna dayanan inasi-Namk Kemal mektebinden ayrlan; iirde dorudan doruya sosyal meseleler peinde gitmek yerine ilhma tbi bir air olduunu vurgulayan Abdlhak Hmid, ayn zamanda bu devirde poetikasn yazma ihtiyacn duyan yegne airdir. Benimsedii romantik iir anlay dorultusunda mensur Makber mukaddimesinde iiri: En gzel, en byk, en doru iir, bir hakikat- mdhienin tazyiki altnda hibir ey syleyememektir. (.) nsan baz kere, hatrna gelen bir hayli tanyamaz, o kadar gzeldir. Zihninden uan bir fikre yetiemez, o kadar yksektir. Kalbinde doan bir hissi bulamaz, o kadar derindir. Bu acz ile bir feryad koparr, yahut pek karanlk bir ey syler, yahut hibir ey syleyemez de, kalemini ayann altna alp ezer. Bunlar iirdir! diye tarif etmek suretiyle, yepyeni bir iir anlay ortaya koyar.13 Yine Abdlhak Hmid, kendisine yneltilen eletiriler karsnda, Trk iirinde yapm olduu byk inklb anlatt N-kfi redifli manzumesinde ise zetle unlar syler: Evet, tarz- kadm-i iri bozduk, herc merc ettik, Nedir ir-i hakiki safha-i irfna derc ettik, Bu yolda nakd-i vakti cem-i kuvvet birle harc ettik, Bize gelmiti zr meslek-i ecdd n-kfi.14 Tanzimattan sonraki Trk iirinde inasi ile balayan yenileme abalarn btn ynleriyle gerekletiren esas itibariyle Abdlhak Hmiddir. Hibir kurala tbi olma ihtiyac duymayan, Batda grp beendii ve Trk edebiyatnda olmayan hemen her eyi tereddtszce denemeye kalkan

300

Hmid, aruz, hece, hatt aruzda hi kullanlmayan kalplar ve kafiyesi iirlerle, hayat boyunca daima yenilik peinde komu bir airdir. Trk edebiyatna gerek anlamda romantizmi getirmek suretiyle yeni Trk iirine geni bir ufuk aan Abdlhak Hmid, ayn zamanda, Osmanl lkesinde Tanzimattan sonra inasi ile farkl bir ynde ekillenen Trk iirinin yenilemesinde de byk bir rol olan ve gerek anlamda iir dehsna sahip yegne airdir. 1862 ylnda, lkemizdeki ilk ilm kurumlardan biri olan Cemiyet-i lmiyye-i Osmniye adna, devrin tannm devlet ve ilim adamlarndan Mnif Paa ynetiminde, kltr tarihimizde olduka nemli bir yere sahip bulunan Mecmua-i Fnn adyla bir bilim ve kltr dergisi yaymlanmaya balanr. Dergi, arada bir kesinti dnemi dnda, l867 ylna kadar toplam olarak 47 say kar. Din ve politik konular dnda fizik, kimya, biyoloji, tarih, edebiyat, dil, pedagoji, mantk, ekonomi, maliye ve felsefe gibi XIX. yzyln gzdesi olan hemen her alanda Bat dnce ve kltrn Trk okuyucusuna aktarmak suretiyle, XVIII. yzylda Fransada Grande Encyclopedianin oynam olduu roln bir benzerini Trk toplumunda bu dergi oynar.15 Genel izgileriyle vermeye altmz bu grntden anlalaca gibi, dorudan doruya Bat kltr ve edebiyatnn etkisi altnda l859-l862 yllar arasnda Trk kltr ve edebiyat hayatnda da bir yenileme ve deime balam bulunmaktadr. te yandan Tlmaque ve Sefiller evirilerini Hikye-i Robenson, Monte Cristo ve Paul ve Virginie gibi dier ak ve macera romanlarnn evirileri izler.16 1870li yllara kadar ortalkta sadece eviri romanlar dolamaktadr. Trke ilk telif roman ise ancak l872de yaymlanr. Bu eser, devrinde daha ok gazeteci ve byk bir lgat olarak hret kazanm olan emseddin Saminin kaleme ald Taauk- Talt ve Ftnat adl romandr. Roman trnde ilk telif eser oluunun btn acemiliklerini tamasna ramen bu eserin de, roman tarihimiz bakmndan ayr bir yeri ve nemi vardr.17 emseddin Saminin bu romann birka yl arayla bu defa Ahmet Midhat Efendinin Hasan Mellh (l874), Hseyin Fellh (l875) ve Feltun Bey ile Rkm Efendi (l875) romanlar ile Namk Kemalin ntibah (l876) roman takip eder. inasi, l860ta yayn hayatna giren Tercmn- Ahvlin mukaddimesinde gazeteyi, dorudan doruya bir medeniyet gstergesi; meden bir toplumda yaayan insanlarn vatann selmeti konusunda dndklerini yaz ile dile getirebilmelerinin de kazanlm bir hak olduunu ifade etmitir. te gerek bu anlay gerekse devletin madd-mnev tevik ve desteiyle yayn hayatna giren Tercmn- Ahvlin yaymlanmaya balamasndan sonraki l0-l5 yl iinde Ruznme-i Cerde-i Havdis, Mirat, Cerde-i Askeriyye, Basret, Asr, Vakit, Muhbir, bret, Hadka, Terakk ve Diyojen gibi saylar 25-30u bulan yeni gazetelerin yaymlanmaya balad grlmektedir.18

301

1860 ile l876 yllar arasnda yayn hayatna giren gazetelere topluca baktmz zaman, esas itibariyle toplumda yenileme ve bir kamuoyu oluturma gibi temel bir misyonu stlenmi bulunan gazetenin u nemli fonksiyonuyla karlarz: 1. Devrin siyas fikirlerinin gelimesine olan katks; 2. Sosyal ve kltrel alana olan katks; 3. Yaz dilinin giderek sadelemesine ve edebiyatn gelimesine yapm olduu katk. Tanzimat Dneminin en ok telffuz edilen en nemli sosyal ve siyasal kavramlar arasnda yer alan hak, hukuk, kanun, adalet, msvt (eitlik), vatan, hrriyet ve millet gibi szler ilk defa gazetelerde yaymlanan yazlarda kullanlm ve gazetelerin en azndan bir ksm, daha sonraki yllarda giderek rejim meselelerinin tartlmasna da nemli bir zemin hazrlamtr. Osmanl Devletinde, gerek l877de ilk defa Merutiyetin iln edilmesinde ve parlamentonun almasnda, gerekse l908de Merutiyetin ikinci defa ilnnda en nemli pay gazetelerindir, dersek hi de mbala etmi olmayz. Gazete, XIX. yzylda Osmanl toplumunda yeni fikirlerin kamuoyuna duyurulmasnda ksa zamanda yle etkili bir ara haline gelir ki, balangta yeni kmaya balayan gazeteleri eitli ekillerde tevik eden ve destekleyen devlet, zellikle siyas nitelikteki eletirilerin giderek younlamas zerine, yani bir bakma silhn geri tepmesi karsnda, sansr uygulamaya ve eitli bahanelerle gazeteleri kapatmaya, gazete sahipleriyle yazarlarn da srgn vb. ekillerde cezalandrmaya balar.19 Bu devrin bir ksm yazarlar htralarnda, ocukluklarnda, evlerinde bir okuma saatinin bulunduunu ve byk bir ounluu okuma-yazma bilmeyen, ama yeni eyler renmeye merakl ev halknn okula giden ocuklarn ellerine verdikleri gazeteleri bandan sonuna kadar okuttuklarn ve kendilerinin de okunan eyleri byk bir dikkatle takip ettiklerini anlatmaktadr.20 Ahmet Hamdi Tanpnar, edebiyat tarihinin Ahmet Midhat Efendiye ayrd sayfalarnda, onun o devirde evlerde bir okuma saati meydana getirmek suretiyle, pek fazla okuma alkanl olmayan Trk halkna gerek gazete gerekse tefrika romanlar vastasyla okuma zevk ve alkanl kazandrmaya altn belirtir.21 Hatt Ahmet Midhat Efendinin, Tercmn- Hakkatte Mushebt- Leyliyye bal altnda yaymlam olduu seri yazlarn ilk czn de Okuma Zevki (stanbul l30l) meydana getirmektedir. Servet-i Fnun Devri yazarlarndan Hseyin Chid (Yaln) de htralarnda, ayn ekilde, evlerinde geceleri zellikle Ahmet Midhat Efendinin romanlarnn byk bir merak ve dikkatle okunduunu; kendisinde kk yata okuma meraknn da onun eserleri sayesinde uyandn anlatr.22 Tanzimat hareketinin daha ok kltrel ve edeb anlamda grlmeye balad l860l yllardan sonra yava yava da olsa, yine gazeteler vastasyla, dilde nispeten bir sadeleme temaylnn de balad dikkati eker. Tanzimat Dneminin genel karakterini meydana getiren sosyal fayda ve memlekete hizmet uruna devrin aydnlarnn da halk ile uzlamaya yneldii, bylece dilde millleme denebilecek bir hareketin balad bu yllarda yine gazeteler sayesinde yeni bir yaz dili

302

olumaya balar. Yani gazete, dier alanlarda olduu gibi, bir bakma dilde sadeleme hareketine de nemli bir zemin hazrlam olur. Daha l860 ylnda inasinin, Tercmn- Ahvl gazetesi mukaddimesinin son paragrafnda, karlmakta olan gazetenin umum halkn kolayca anlayabilecei bir dil ile yaymlanacandan bahsetmesi, gazetenin bu konudaki sorumluluunu da aka ortaya koymaktadr. Ahmet Midhat Efendinin bir devrin hce-i evveli kabul edilmesi, zellikle romanlarnn geni bir okuyucu kitlesi tarafndan ilgiyle okunmas, onun, eserlerini byk lde halkn dili ve mantyla kaleme almasndan ileri gelmektedir. Meseleye dorudan doruya edebiyat tarihi asndan bakarsak, edebiyatta da yeni ve Batl edeb trlerden olan metne dayal tiyatro, hikye, roman, edeb tenkit, fkra, makale, htra ve mlkat gibi nevilere ait ilk rneklerin yine gazete sayfalarnda yaymlanmak suretiyle okuyucunun karsna kt grlr. 1860ta inasinin air Evlenmesi adl piyesinden balayarak Ahmet Midhat Efendinin romanlarna kadar, devrin birok yazarnn eserleri kitap halinde baslmadan nce gazete sayfalarnda tefrika suretiyle yaymlanmaktadr. Btn bunlar Tanzimattan sonra kltr ve edebiyat hayatmzda kendisini gsteren deime ve yenilemelerdir. Bundan baka, Batdan gelen yeni bir tr olan edeb tenkidin ilk rnekleriyle de ayn ekilde yine gazete sayfalarnda karlarz. Daha l864 ylnda Tasvr-i Efkrda inasi ile Ruznme-i Cerde-i Havdiste Said Efendi arasnda cereyan eden mehur Mebhsetn Anh mnakaasndan balayarak Hayliyyun-Hakkiyyun, Klsikler, Zemzeme-Demdeme, Abes-Muktebes ve Dekadanlk gibi nl edeb tartmalar bu dnemde hep gazete sayfalarnda gereklemitir.23 Grld gibi, yenileme dnemi Trk edebiyatnda esas itibariyle roman ve tiyatro tr Batdan gelmi, emseddin Saminin Taauk- Talt ve Ftnat adl ilk roman denemesinden sonra Namk Kemal, Ahmet Midhat Efendi, Recizde Ekrem, Samipaazde Sezai ve Mzanc Muradn yazd eserlerle roman tr 25-30 yl gibi pek de uzun olmayan bir sre iinde belli bir seviyeye ulamtr. Yeni trlerden biri olan tiyatro da, inasinin air Evlenmesinden sonra, Vatan yahut Silistreden balayarak Namk Kemalin be-alt piyesi, Recizde Ekremin, Direktr l Beyin, Ahmet Midhat Efendinin ve zellikle Abdlhak Hmidin eserleriyle salam bir zemine oturmutur. Yukarda da grld gibi, yenileme dnemi Trk edebiyatnda inasinin yazd iirlerle birlikte iirin muhtevas da esasl bir deiim gstermi; artk divan iirinin soyut saylabilecek gzellik anlay yerine, bu devirde hak, hukuk, adalet, kanun, medeniyet, hrriyet, vatan, millet ve taassuba kar ilim ve akln stnl gibi daha ok Fransz htillinden sonra telffuz edilmeye balanan yeni kavramlar iirin konularn belirlemeye balamtr. Daha ak bir ifadeyle sylemek gerekirse, esas gayesi okuyucuda estetik bir duygu uyandrmak olan edebiyat, giderek esas gayesinden uzaklamaya ve genel anlamda siyas ve sosyal meselelerin bir propaganda arac haline gelmeye yz tutmutur. 1 Bunlarn banda, Ahmet Hamdi Tanpnarn Hibir kitap garpllama tarihimizde bu kk

sefretnme kadar mhim bir yer tutmaz (XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, 3. b., stanbul l967, s. l0)

303

szleriyle, eserinin nemi zerinde durduu 28 elebi Mehmed Efendi gelmektedir. Avrupaya gnderilen ilk elilerden biri olan Mehmed Efendi, Fransada gezip grd yerler ve karlat olaylar hakknda esasen saraya sunulmak zere hazrlad bir lyiha olan sefretnmesinde, ok ilgin gzlemlerini kaydetmitir. Hatt grd saraylar, fabrikalar, hastaneler, tiyatro binalar, okullar, mzeler, hayvanat baheleri, kanallar ve bahelerden o kadar etkilenen Mehmed Efendi, kendi kendine yapt mukayeselerde yeni grd bu dnyann aaas karsnda hayretini gizleyemez ve muhtemelen biraz da muhatabn teselli etmek iin olsa gerek, Dnya mminlerin cehennemi, kfirlerin ise cennetidir! hadisini zikretmekten kendisini alamaz. Mehmed Efendinin lyihas Fransa Sefretnmesi adyla Trkiyede ve Fransada birka defa yaymlanm, hatt son olarak Le Paradis des infidles (par. Gilles Veinstein, Paris l98l), yani Kfirlerin Cenneti adyla yeni bir evirisi yaplmtr (Sefretnme ve eli hakknda daha geni bilgi iin bk. Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefretnmeleri, 2. b., Ankara l987, s. 53-58). 2 Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Ercmend Kuran, Avrupada Osmanl kamet

Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyas Faaliyetleri (l793-l82l), 2. b., Ankara l988. 3 Fermann orijinal metni iin bk. Takvm-i Vekay, nr. l87, l5 Ramazan l255 (22 Kasm

l839); Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, 2. b., Ankara l985, s. 176-l80; Mehmet Kaplan, nci Enginn, Birol Emil, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi, C. I, stanbul l974, s. 1-3. Fermann tahlili iin bk. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Ankara l973, s. l87-192. 4 Gazetenin k, ismi, muhtevas ve deiik dillerde yaymlan hakknda daha geni bilgi

iin bk. Nesimi Yazc, Takvm-i Vekay, Ankara l983; ayrca bk. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Ankara l973, s. 177-l78. 5 Ziyad Ebzziya, Cerde-i Havdis, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), C.

VII, stanbul l993, s. 406-407. 6 7 s. 270-27l. 8 Eserin l870 ve l872de yaplan 2. ve 3. basklar Mntehabt- Er adyla, l885 ve l894 Orhan Okay, Sanat ve Edebiyat Yazlar, stanbul l990, s. 47-48. erif Mardin, Tanzimat ve Aydnlar, Trkiyede Din ve Siyaset-Makaleler 3, stanbul l99l,

tarihlerinde Ebzziya Tevfik tarafndan yaplan 4. ve 5. basklar ise Divn- inasi adyla yaymlanmtr. 9 Bu konuda daha geni bilgi iin bk. Mehmet Kaplan, inasinin Trk iirinde Yapt

Yenilik, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, C. I, stanbul l976, s. 253-274; Yeni Aydn Tipi: Byk Reid Paa ve inasi, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 3: Tip Tahlilleri, stanbul l985, s. l67-l76. 10 A. Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, 3. b., stanbul l967, s. 343-347.

304

11

Hrriyet Kasidesinin deerlendirmesi iin bk. Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri, C. I, 4. b.,

stanbul l969, s. 23-3l; Mehmet Kaplan, Hrriyet Kahraman: Namk Kemal, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar 3: Tip Tahlilleri, stanbul l985, s. 167-l76. 12 Daha yaad devirde en yakn takipisi Rza Tevfikten balayarak birok edebiyat

tarihisi Abdlhak Hmidin Trk iirinde asl yenilikleri gerekletiren hakiki bir mceddid olduunu dile getirmitir (bk. Abdullah Uman, Abdlhak Hmid-Rza Tevfik, Vefatnn 60. Ylnda Abdlhak Hmid Tarhan Sempozyumu Bildirileri, stanbul l998, s. 35). 13 Abdlhak Hmid Tarhann Btn iirleri-2: Makber, l, Hacle, Bldan Bir Ses (haz. nci

Enginn), stanbul l982, s. 38. 14 Abdlhak Hmid Tarhann Btn iirleri-3: Hep yahut Hi (haz. nci Enginn), stanbul

l982, s. 130. 15 XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, s. l54; Dndar Aknal, lk Trk Dergisi: Mecmua-i Fnn,

Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. I, stanbul l985, s. ll7-ll8; Ekmeleddin hsanolu, Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyenin Kuruluu ve Faaliyetleri, Osmanl lm ve Meslek Cemiyetleri, stanbul l987, s. 200-220; ayn yazar, Cemiyet-i lmiyye-i Osmniyye, DA, C. VII, stanbul l993, s. 333-334. 16 17 Mustafa Nihad (zn), Trkede Roman, stanbul l936, s. l44-l85. Robert P. Finn, Trk Roman-lk Dnem: l872-l900 (ev. Tomris Uyar), Ankara l984, s. l7-

23; Mehmet Kaplan, Taauk- Talt ve Ftnat, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar, C. I, stanbul l987, s. 73-92. 18 Ad geen bu gazetelerden Basreti karan Basreti Ali Efendi, l869 ylnda Basret

adyla bir gazete karmak iin yayn izni almak zere Hriciye Nezaretine mracaat edince, kendisine hem yayn izni hem de gazeteyi desteklemek amacyla devlet tarafndan 300 lira gibi o gn iin hi de kmsenmeyecek miktarda bir para verilir (bk. Basreti Ali Efendi, stanbulda Yarm Asrlk Vekay-i Mhimme, haz. Nuri Salam, stanbul l997, s. l6, 70). 19 Bu srada bunun en tipik rnei 23 ubat l867 tarihinde yaymlanan ve siyas mahiyetteki

her trl neriyat yasaklayan Kararnme-i l adl ilk sansr nizamnmesidir. Sadrazam l Paann imzasyla yaymlanan bu sadret emrinin hemen arkasndan Muhbir gazetesi sresiz olarak kapatlr, Muhbirin bayazar Ali Suavi ile Tercmn- Ahvlin sahibi gh Efendi Kastamonuya srlrken Tasvr-i Efkrn imtiyaz sahibi Namk Kemal Erzurum vali muavinliine, Muhbir yazarlarndan Ziya Paa da Kbrs mutasarrflna tayin edilmek suretiyle stanbuldan uzaklatrlmaya allr. Tanzimat Devrinde gazetenin siyas ve toplumsal bir silh olarak kullanlmas konusunda bk. Hseyin elik, Gazete cad Oldu Mertlik Bozuldu, Trkiye Gnl, say 24, Gz l993, s. 38-44. Gazeteler

305

zerindeki sansr, bask ve takibat daha sonraki devirlerde de devam eder. Mesel Halide Edibin Sinekli Bakkal romannda, Zaptiye Nzr Selim Paann olu Hilmiye Avrupadaki Jn Trkler tarafndan gnderilen zararl neriyat alabilmek iin Rabiann babas Tevfik, kadn klna sokulur. Fakat o da paketi alp Fransz postahanesinden karken kapda erkek olduu anlalnca derhal tevkif edilir ve Zaptiye Nezaretinde ikenceyle konuturulmaya allr (bk. nci Enginn, Halide Edip Advarn Eserlerinde Dou-Bat Meselesi, stanbul l978, s. 276-277). 20 21 22 23 Halid Ziya Uaklgil, Krk Yl, 2. b., stanbul l969, s. 77-79. A.g.e., s. 116-117; 224-226. Edeb Htralar, stanbul l935, s. 5-l2. Daha geni bilgi iin bk. Abdullah Uman, Tanzimat Dnemi Trk Edebiyatnda Tenkit

Anlay, l50. Ylnda Tanzimat, Ankara l992, s. 533-546.

306

Yenileme Zihniyeti Bakmndan Tanzimat Romannn Anlam / Yrd. Do. Dr. Yunus Balc [s.189-194]
Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Zihniyet, gnlk dilde bir dnce hlini, tutum, rf ve adetlerle otomatik olarak birletirilmi bir olaylar grme biimini ifade eder. Bir taraftan davranlar, bir taraftan dnya grlerini ve dier bir taraftan ise davranlarn dayand temel ilkeleri, kavrama biimlerini birbirine balar. Ayn zamanda zihniyet, bir inanlar sistemiyle balantl psikolojik temayllerin btndr. Temaylleri fiiliyata dntrp belirleyen ilkeler grubu veya mantk temelleridir.1 Bir an zihniyetini, ne kadar ahs olurlarsa olsunlar edeb rnlerden de anlamak mmkndr. Dier bir anlamda kendisini aklayan bir belge durumundaki bu dil ve anlam formlarnda belli bal davran ekillerini, insan, toplum ve daha da oaltlabilecek unsurlar etrafndaki karakteristik zellikleri, deer ve inanlar toplamn bulabiliriz. Bir bakma sosyo-kltrel kiiliimizin sz ve yaz hlinde kendini da vurmas demek olan edebiyat, bazen kendisi toplumu belirlemekte, bazen de toplumla biimlenmektedir; fakat hangi suretle olursa olsun sosyal edebiyat varlmz olduu gibi aksettiren ifade ve sembollerin toplamdr.2 Bir dnemin toplumu yeni batan kurulurken, dier sanat rnlerinin yan sra edebiyat metinlerinin -ister szl, ister yazl- insan ve sosyal yapy dntrc ve yeniden retici fonksiyonu inkr edilemez bir gereklik hlinde karmza kar. slmiyetin kabulnden Batllama dnemine kadar geen zamanda, metin3 ve sosyal yap arasndaki dntrc ve birbirini retici iliki ikardr. Bu sre, Tanzimattan sonra bu kez farkl tarzda bir fert ve toplum retimi niyetiyle yeniden balatlmak istenir. Bu adan bakldnda insann yaratt eyle, edebiyat erevesinden bakldnda ise yazarn yazd metinle birebir bir ilikisinden bahsedilebilir. Dier bir anlamda metnin, kendisini yazann yansmas olduu sylenebilir. Metin ve yazar ilikisi, belli bir toplumda yaayan ferdin dnyas dnldnde metin ve toplum, metin ve millet, metin ve zaman, metin ve medeniyet ilikisine dnr. Bylece edeb rn toplum ve mekanla hem senkronik ve hem de diakronik balantlar bulunan, kendisinin dna tap onganik bir hayatiyet kazanan bir alan kimlii edinir. Batda modernizm, Ortaa toplumunun ve dnya grnn farkllamaya maruz kalmasnn dourduu problemlere ve Ortaan hkim dnme biimlerine tepki eklinde ortaya kar. Kendisinden nceki Tanry merkez alan ve gerei ilhi kaynaklar yoluyla tanmlamaya alan dnce biimlerine karlk, insan ve onun akln, iradesini esas alan, insan erevesinde bir dnce biimini kabul etmektedir. Modernizmin balangcnn temele dayandndan bahsedilir. Rnesans, Reform ve yeni ktalarn kefi. Bunlarn bir devam olarak Sanayileme ve Aydnlanma dnlebilir

307

Modernlemenin bu sreci, kendi iinde etki tepki ilikisiyle ilerleyen bir mant dourur. Modernizm bir mmkn ideal toplum teklifinde bulunur ve buna gre mmkn en ideal toplum rasyonel toplumdur. Bu ideal aray tabii olarak edeb metne de yansr. zellikle kurguya dayanan metinler, bir ideal dnya sunma bakmndan modernlemenin arac haline gelirler. Bu noktada roman tr, bilimlerin ve felsefenin gelimesiyle mkemmel toplumu ve insan aramaya, kavramaya giriirken, ayn idealletirme edeb metnin formunda da kendini gsterir. Batda ilk rneklerinden balayp Balzac, Stendhal, Dostoyevskiyle devam eden Joyce, Prousta, Butora Sartrea, Camusye kadar gelen srete metin ve muhtevadaki bu deimeyi grmek mmkndr. Trkiyenin karlat Bat kltr de modernizmin bir rndr ve ideolojik, teorik, estetik ve toplumsal kkleri Rnesansa, Reforma ve Aydnlanmaya dayanmaktadr. Dolaysyla ideal bir toplum ve fert kurma anlay, Tanzimatla hem fikr, hem de edeb boyutta toplumumuza yansr. Edeb metin boyutunda tercmelerle balayan modernleme, daha dorusu Batllama sreci Trk toplum hayatnda da ideal yani rasyonel toplumu ve ferdi oluturabilme niyetiyle telif eserlerle devam eder ve Batda olduu gibi Trk edebiyatnda da bu rol kurgusal metinler, ounlukla da roman stlenir. Tabi olarak douyu Batdan farkl klan deerler erevesinde doulu insann da kendisini ifde ettii metin trleri ortaya kmtr. Bizim de iinde bulunduumuz medeniyet dairesi dnldnde ark-slm kltryle yorulan insan, romann Batl toplumlarda yapt vazifeye benzer bir grevi halk hikyelerine, destanlara, mesnevlere, kssalara yklemitir. Bu trlerin romandan teknik, ekil ve nitelik bakmndan farkl oluu, bunlar ortaya karan insann dnyaya, te dnyaya, kendisine baknn Batl insanla ayn olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bat karsndaki zlme dnemi ise, skolastik dnceye has katlam sosyal formlarn, otoriteye balln ve geleneksel kat erevenin krlmas gerekliliini ortaya karm ve bu durum ferti, liberal bir grnle sosyal hayattan edeb metne de yansmtr. Bylece Tanzimatla resmi bir kimlik de kazanan yenileme sreci, iki farkl alg kalbnn ayn fert zihninde yer etmesine, dolaysyla zihniyet atmasna ve metinler aras savaa dnr. Baka bir adan, ister dnyev, ister din ierikli olsun; kahramanlar ister insan, ister sembolik varlklar olsun evk ve hicran duygular etrafnda dnen, belirli bir vaka anlay ierisinde kalp erevesini kramayan metin tevekkl ve teslimiyet ykl kahraman ile Batda, Ortaa sonrasnda ortaya kan ie dnk aratrc gz ve psikolojik tecesss sahibi,4 kadere kar koyma fikriyle ykl prototip kahraman tayan Batl form ve insan kar karya gelir. Bir iletiim vastas olarak gazete, tiyatro, hikye, roman gibi yeni edeb trler, beraberlerinde kltr hayatmza ait olmayan bir tecrbeyi de getirirler. zellikle gazete, tiyatro ve romann toplumu deitirmeye yarayacak imknlarnn ok olmas, bunlarn yaygnlamasna yol aar. Ancak Bat

308

kaynakl bu yeni rnlerin gzde duruma gelmesi, eski trlerin bunlar karsnda geriliklerini iddia etmek gibi bir antitezi de ortaya karr. Nitekim ounluu edebiyat olan Tanzimatn ilk aydnlar yeninin kurulabilmesi amacyla eskinin mrn tamamladndan sk sk sz amlardr. Ayrca, kendimize ait yeni bir dnya grnn oluturulmas iin eskinin, kendilerince faydal bulduklar taraflarn devam ettirmek gerektiini de dnmlerdir. Bu noktada inasinin Garbn fikr-i bikri ile arkn akl- piranesini birletirmek isteyen dncesinin, Tanzimat aydnlarnn etrafnda birletikleri ortak gr olduu grlmektedir. Edebiyatla snrl kalan bu tavr, romana geildiinde, btn hayat iine alacak bir ekilde bulmak mmkn olmaktadr. nk Tanzimat aydnlar sadece Batnn edebiyat kltrn almakla modernleilemeyeceini bilmektedirler. Bundan dolay da halkn zihniyetini deitirebilecek, btn sahalar ereveleyebilen bir yeniliin peinde olmular ve bu yzden de roman nemli bir tr olarak grmlerdir. nk onlar iin en temel problem, halkn eitilmesidir ve halka ancak bu eit edebiyat trleriyle ulalabilir. XIX. yzyln Batllama politikalar, Bat edebiyatlar iinde ortaya kan roman trnn Trk edebiyatnda da yer bulmasna yol aar. Bunda, romann sosyal bir fonksiyonunun olmas, birinci derecede etkili sebeptir. Bu durum Tanzimatn Batllama zihniyetiyle paralellik gsterir. nk Tanzimat devrinin ister idareci, ister edebiyat olsun, dnen insanlar, uygarlamann ancak halk aydnlatmakla, Batl bir toplum oluturmakla mmkn olacana inanrlar. Halka ulamay salayacak her arac bu maksatla kullanmak isterler. Etkileyiciliinin fazla olmas dolaysyla edebiyat eserlerini, bunlar iinde de dncenin rahatlkla ifadesine meydan veren nesre dayal trleri tercih ederler. Bylece Tanzimattan sonra edebiyatmza roman, tiyatro, makale gibi yeni trler ve gazete girer.5 Bunlar dolaysyla edebiyatmzn ehresi deiir; bu yeni trlerin tad Batl deerler, toplumda yer etmeye balar. Tanzimatn zn oluturan yeni bir insan tipi ve yeni bir toplum anlaynn temelleri atlm olur. Bu yeni trler iinde roman, ncelikli bir yere sahiptir. Gazete ve tiyatronun belirli snrlar iinde kalmas, roman n plana karr. nk romanda kiiyi ve toplumu ilgilendiren her ey yazlabilmekte, toplum ve fert iin yeni roller belirlenebilmektedir. Zaten ilk yerli romanlarmzn ounlukla sosyal ierikli olular bunu gsterir. Ancak, bu ilk romanlarda orta oyunu, meddah, halk hikyesi gibi gelenee bal trlerden gelen etkiyi de unutmamak lzmdr. Roman, Bat edebiyatlarnda Ortaadan beri grlegelen ve btn hayat kucaklayabilen bir trdr. Batl roman kuramclarna gre bu tr, Batda yeni bir ideoloji olarak kabul edilen liberalizmin ve yeni bir epistemoloji olarak ortaya kan ampirik pozitivizmin temel ilkelerini tamaktadr6 ve arkasnda Ortaadan itibaren Batnn geirmi olduu sosyal mcadeleler, bilim ve felsefe alanlarndaki gelimeler yatmaktadr.7 Pek ok Batl aratrcya gre roman bir orta snf metnidir. Bu hem romann znden, hem de Batda ait olduu snftan kaynaklanmaktadr: Bir metin olarak roman davran ve ahlk deerler bakmndan hassas orta snf okur-yazara seslenir. Bu okuyucu, altndaki tabakann kabalnn, stndekinin ise tembelliinin farkndadr ve kendisini onlardan farkl grr. Buna gre roman, yanstt deerler bakmndan Richardsonda olduu gibi, ya orta snfn arzu ve korkularn yanstmal veya Jane Austenin eserlerinde olduu gibi orta snf yaama tarzn teklif

309

etmeli veya Flaubertin yapt gibi orta snf eletirmeli veya Emily Bronte ve Conradn eserlerinde olduu gibi orta snf fon olarak kullanp ona kar gelitirilen yeni deer sistemlerini aramaldr.8 Nitekim Tanzimat romannn orta snf insanlar hedef ald ve bylece hem alttaki kalabalklara eitici, hem de st elite ynlendirici bir fonksiyon icra ettii; gerek edebiyatmza evrilen ilk romanlarn ve ilk telif romanlarmzn bu zemin zerinde ykseldii grlr. Batllamayla gelen yeni trler ierisinde zellikle roman, bir nevi modern bilincin taycln stlenir. Bat kltrnn karakteristik zelliklerini ve bilhassa Ortaa sonrasnda ken organik toplum anlaynn karsnda yer almaya balayan dinamik insan ve toplum anlayn; sadece messeselere dayal bir sreci deil, ayn zamanda modernizmin temel dayanaklarndan rasyonel bir bireysellemeyi de beraberinde getirir.9 Batda ortaya k artlarna bal olarak din inanlarn zayflayp yerini dnyevi ahlka brakmas, insan ahsiyetinde paralanmaya yol amas da bunlara eklenebilir. Nitekim Tanzimat romanyla beraber gemie kar bir hafza kayb, toplumsal psikolojinin bir yansmas olarak genel bir sendrom hlinde bellek yitimi balar ki bu, roman yazarnn rettii bir hastalk eklinde gemi yzyllar kuran insan tipinin bu yeni tre dahil edilmemesiyle balayp toptan bir inkrla devam eder. Tanzimat romanyla kkleri Batl hayatta bulunan insan tipleri, kurulmak istenen yeni sosyal hayata birer rnek olmak zere, yine bu yeni insann ve toplumun bir metni olduu dnlen roman vastasyla, bir vitrin mankeni hayatiyetiyle dnyamza girer ve ancak Servet-i Fnn romannda canllk kazanr. Bu ilk romanlarmza dikkat edildiinde gelenee bal hayat st seviyede bir prototip halinde temsil eden birinci derecede bir roman kahramanna rastlayamayz. nk, gelenee bal bir insan tipinin n plana karlp yeni toplum iin bir prototip seviyesinde sunulmas, bu tipin beraberinde getirecei eski deer anlaylarn da canlandrmak anlam tayacandan, bundan byk lde kalmtr.10 Bir devrin btn psikolojik, ahlak, felsef, din, sosyal, estetik, siyas ve hatta ekonomik zelliklerini vermek, tantmak; insan, toplumu, tarihi yarglamak; t vermek, ynlendirmek gibi daha da arttrlabilecek pek ok zellikleriyle roman, Tanzimat yazarlarnn dikkatini eker. Geri Halk Edebiyatnda ve Divan Edebiyatnda buna benzer nesir ve iir trleri vard, ama bunlar klsiklemi yaplar ierisinde gerek insan ve toplumu ifde etmekten uzak olduklar gibi, ilah ak veya romantik ak, ahlak t vermek gibi klielemi konularn dna da kamyorlard. Belirsiz zaman ve meknlaryla, psikolojik derinlii ve canll olmayan kiileriyle, mazmun ve secilerle ykl dilleriyle yzyllardr kendini tekrar eden bir manzara gsteriyorlard. Dolaysyla roman tr byle bir ortamda kendisini gayet kolay kabul ettirir. Nitekim Fenelonun Telemak ile balayan eviri almalarn Victor Hugodan, Daniel Defoedan, Alexander Dumas Pereden, Lesagedan, Chateaubrianddan, Bernardin de Saint Pierreden yaplan dier eviriler takip eder. Bu romantik zellikleri ar basan ilk tercme romanlarn ardndan, yine bunlara benzetilerek yazlmak istenen yerli romanlar gelir. emsettin Saminin Taauk- Talat ve Ftnat; Namk Kemalin ntibah ve Cezmi; Ahmet Midhat Efendinin ise bu sahada olduka byk bir sayya varan eserleriyle

310

balayan yerli roman, Batdaki rneklerine gerek anlamda ulaamasa bile, gnmze kadar byk bir gelime gsterir.11 Tanzimat roman, Ahmet Midhat Efendi ve Namk Kemalin etkisinde geliir. zellikle Ahmet Midhat Efendinin poplist bir tavrla eski hikye slubunu ve Batl hikye tarzn birletirmeye alt romanlar, halk arasnda bir okuma kltrnn oluturulmas bakmndan da etkili olur. Ahmet Midhat Efendi, roman bir halk okulu, herkes iin bir ansiklopedi, bir rahle-i tedris kabul eder.12 Bu bak, Tanzimatn dier roman yazarlarnda da ana zelliktir. Tanzimat romanclar, Batllama yolunda nemli saydklar problemleri ve konular halka aktarmak isterler. Bu konularn daha ok eitim, toplumdaki yanl adetler ve Batllama etrafnda kmelenmesi, Tanzimatn bu edebiyat aydnlarnn ierii ve bunun halk zerinde yapaca etkiyi dikkate aldklarn gstermektedir.13 Ahmet Midhat Efendinin meddah slubu ile anlatt romanlarnda bir nc ahs gibi sk sk araya girip botanikten halk adetlerine kadar ansiklopedik bilgiler vermesi; Namk Kemalin ntibahn sonunda karlmas gereken dersi aka belirtmesi, bu tavrn delilleridir. Sokaa tutulan bir ayna olarak kabul edilen romann, ister dorudan konu olarak sesin, ister kiisel bir problem etrafnda dnsn, toplumumuzun Batllama srecini yanstmas tabidir. Nitekim Trk toplumunda meydana gelen deimelerin toplum ve fert zerindeki etkilerini, bu deimelerin kabul edili ekillerini, ilk rneklerden itibaren romanlarmzda grebilmekteyiz. Bu ilk romanlarda, kurulmas dnlen yeni toplumda yer almamas gereken deerler ve insan tipleri yerilirken, onlara alternatif olanlar yceltilir. Grc usul evlilikler, birden ok eli evlilikler, yasak aklar, esaret, yanl eitim yeni toplum hayatnda yer almamas gereken konulardr. Bu ilk dnemde yazarlar kendilerini halk aydnlatmak ve bilgilendirmekle grevli saydklarndan ou zaman bu ilk rnekler, didaktik bir zellik gsterirler. Tanzimat romannda ounlukla yazarlarnn medeniyet anlayna bal olarak idealize edilen, inasinin ifadesiyle Garbn fikr-i bikri ile arkn akl- piranesini birletirmeye, bir sentez oluturmaya alan, toplumumuz iin rnek gsterilen yeni dnya grnn de temsilcisi durumundaki sentez tipler n plana karlr. Bu tipin en banda Ahmet Midhat Efendinin Rakm Efendisi (Felatun Beyle Rakm Efendi) gelir. Nasuh Efendi (Pariste Bir Trk), Resmi Efendi (Karnaval), Necati Efendi (Vah), Subhi Bey ve Hicabi Bey (Acaib-i Alem), Siranu (Mahedat), inasi (Bahtiyarlk), Vahdeti (Para), Mustafa Kamereddin (Demir Bey), Ahmet Metin (Ahmet Metin ve irzad), Rasih Efendi (Taafff), Abdullah Nahifi (Mesail-i Mulaka), Nurullah Bey (Jn Trk) ayn tipin Ahmet Midhat Efendinin romanlarnda ortaya kan deiik ekilleridir. Mizanc Muratn Mansuru, Doktor Mehmet Efendisi ve Zehras (Turfanda m Turfa m?); Hseyin Rahminin ffet ve Latifi (ffet) ile Razi Efendisi (k) farkl yazarlarda devam eden ayn sentezci tiplerdir. Tanzimat yazarlar, Bat medeniyetini tanmann bir Bat dilini renmekle kolaylaacan dndklerinden bu sentez kahramanlarn hemen hepsi zellikle Franszcay ve Fransz edebiyatn

311

ok iyi bilirler.14 Tanzimat yazarlarnn Batllama asndan nemli grdkleri dier bir konu eitim olduundan, bu devir romanlarndaki kahramanlarn byk bir blm zel yabanc hocalardan ders almlar veya Avrupada eitim grmler ya da lkemizde yeni alm olan Avrupai eitim veren okullardan mezun olmulardr. Mesela Felatun Beyle Rakm Efendide olduu gibi bu tip, slami bilimlerin yan sra dou kltrnn klasiklerini; te taraftan Franszcay, kimya, anatomi, corafya, tarih, Bat edebiyat15 gibi Avrupa kaynakl bilgi alanlarn da kavrayan, kendi devri iin ideal bir insandr: Sabahleyin Sleymaniyeye medreseye gidip saat drtte oradan ktktan sonra kaleme, bade kalemde ald Franszca dersini takviye ile beraber bu esnada bir kat daha ileriye gitmek iin Galatada bir hekime giderek akam saat birde hanesine gelen ve badet-taam Kazanclar mahallesinden Beyoluna kp yine hariciye kaleminden refiki bulunan bir Ermeniye Trke okutmak ve bu hizmete mukabil birok Franszca kitaplarn kartrmak16 eklinde zetlenen bu gnlk faaliyeti Ahmet Midhat Efendi, daha ayrntl bir ekilde aarak Rakm Efendinin Doulu bilimlerin yan sra Batl bilgiye olan ilgisini yle anlatr: Franszcaya gelince. Bir kere lisanda rsuh peyda eyledi. Bade, Galatadaki dostundan hikmet-i tabiye, kimya, terih-i menafi-l azay olduka tahsil edip Beyolundaki Ermeni dostunun ktphanesinde dahi corafya, tarih, hukuk ve muahedat- dveliyeye dair lzum derecesinin fevkinde dahi malumat toplad. Hele okuduu Fransz romanlarnn ve tiyatro-namelerinin () nihayeti yok gibi idi.17 Ahmet Midhat Efendinin izdii bu sentezci tip, Tanzimat romannda daha sklkla karmza kar. Hseyin Rahminin sentezci kahramanlarndan ffet ve Latif (ffet) ile Razi Efendi (k), Rakm Efendi izgisini takip ederler. ffet romannda ffet, zel hocalardan ders alm; Franszca, Arapa, Farsa renmi; Hugoyu, Mussetyi, Lamartini okumu kltrl bir kahramandr. Aslnda bu yeni insan tipi, edebiyatmza Taauk- Talat ve Ftnat romanndaki Talat rolyle cesur ve pervasz18 biri olarak girer. Talat, davranlaryla rf ve adetleri hie sayar;19 gelenee dayanan Osmanl hayatna etki edebilmek iin her yolu dener; kadn klna bile girer. Tanzimat dnemi yazarlar, Tanzimatn getirdii Batllama fikrinin ncln yaparlar. Eserlerinde dengeli bir dou-Bat sentezini savunur; milli deerlerimizden kopmadan medenilemeyi telkin ederler. Bu sentez anlaynn dnda kalanlar ise birer tenkit ve tehir unsuru olarak romanlarda ele alrlar. zellikle de Batllamay yozlatran tipler, Tanzimat romannn kurmak istedii zihniyetin en temel dman kabul edilir. Yeni toplumun olumlu ve olumsuz tiplerinin karlatrmasn Felatun Bey ile Rakm Efendi romannda yapan Ahmet Midhat Efendi, moda halini alan alafranga dknlnn, toplumun sal asndan zararl olacan, topluma yabanc tipler yetitireceini vurgulamak ister.20 Batllamay yanl anlayan bu tipin toplumda ne kadar gln durumlara debileceini gstermeye alr.

312

Bat medeniyetinin bizim iin gerekli olmayan ayrntlarn benimseyen bu tip, Ahmet Midhat Efendinin Felatun Beyle Rakm Efendi romannn yan sra Bekarlk Sultanlk m Dedin? (Sururi Efendi), Pariste Bir Trk (Zeka Bey), Karnaval (Zekai Bey), Vah (Behet Bey), Bahtiyarlk (Senai ve Mansur Beyler), Para (Sulhi), Taafff (Tosun Bey) romanlarnda da ele alnr. Bu tipin Recizade Mahmut Ekrem ve Hseyin Rahminin eserlerinde de ilenmesi, toplumda saylarnn olduka fazla olduunu gstermektedir. Bu derinlii olmayan tipin sembol isimlerinden Felatun, Batl olmay ok k giyinmek, Beyolunda elenip gsteri yapmak olarak anlar. Halbuki o, zppe, msrif ve tembel bir adamdr.21 Beyolunda elbiseci ve terzi dkkanlarnda modalar gstermek iin mukavvalar zerinde bir ok resimler vardr ya? te bunlardan birka yz tanesi Felatun Beyde mevcut olup elinde resim endam aynasnn karsna geer ve kendisini resme benzetinceye kadar mutlaka alr idi22 Recaizade Mahmut Ekrem de Araba Sevdas adl romannda Felatunla balayan

alafranga\zppe tipi devam ettirir. Romann kahraman Bihruz, vezirlik ve valilik de yapm olan bir Osmanl paasnn oludur. Babasnn grev yerlerinin deimesi sebebiyle doru drst bir eitim alamam; bir sre stanbulda rtiyeye devam etmise de bitirmeden okuldan alnm; Arapa, Farsa, Franszca rensin diye zel hocalar tutulmu; fakat akl baka yerlerde olduundan mark ve cahil yetimitir. Araba kullanmak, alafranga beylerin hepsinden daha ssl gezmek, berberler, kunduraclar, terziler, garsonlarla Franszca konumak en byk merakdr.23 Recaizade de bu derinliksiz kahramann ortaya knda eitim problemine temas eder. Bihruz, romann banda alafrangal, aklszl, cahillii, gsteriilii, msrif ve sk sk gln durumlara dmesiyle Felatun Beyi hatrlatr; ancak Araba Sevdasnda daha ok Bihruzun ak anlay ile alay edilir. Bihruzun yaamak istedii ak, kaynan Fransz romanlarndan alr. O, bu romanlardaki kiilere hayrandr. Okuduu Paul ve Virjin, Kamelyal Kadn, Ihlamurlar Altnda gibi eserlerin etkisinde kalarak bu romanlardaki ak yaamak, anlatlan hayat taklit etmek ister. Bunlardaki trajik ve sentimantal taraflar, Lamartinin Graziellas ve Manon Lescaut daha da pekitirir. Yazar bir taraftan alafranga zppeyle alay ederken, dier taraftan trajik sonlu sentimantal ak anlayn da hicv eder:24 Daha drt ay evvel Pol ve Virjini birlikte okuduklar zaman bu iki tabiat ocuunun hemen kendileriyle doup, kendileriyle birlikte nev nema bulan alaka-y ruhaniyelerini () ne kadar tatl tatl tefsir ve takrir etmi idi! Daha drt hafta evvel L Dam o Kamelyay (), Alfons Karn Ihlamurlarn Altnda namndaki romann () Alman airi Goethe, mehur Verter hikyesi (ni) ne kadar ciddi bir tavr ile akirdine tefhim etmiti!25 Bu tipin, eserlerinde sklkla boy gsterdii dier bir yazar Hseyin Rahmidir. Ancak o, Ahmet Midhat Efendiden farkl olarak ideal sentez kahraman ihmal edip olumsuz olan glnlkleriyle gstermeye alr.26

313

Hseyin Rahmi, bu derinlii olmayan tipi, glnlkleriyle pek ok romannda ele alr ancak; asl konuyu alafrangaln oluturduu bir dier roman psevdidir. Romann kahraman Pehlevizade Meftun Bey, eitim iin uzun mddet Pariste kalan, birey renmeden geri dnp Erenkydeki kknde alafranga hayat srmek isteyen bir zppedir. Paristen dnnn ardndan, ev hayatn her ynyle Fransz usulne gre dzenlemeye kalkar.27 Fikren hoppa, derme atma bilgi sahibi, dirayetsiz, tavrlar hep taklit, sahte; sk sk szleri arasna Franszca kelimeler katan, geleneklemi hayatmzn her ekline kar kan, tek gayesi alafrangalk olan, dejenere bir tiptir.28 Btn bunlar gsteriyor ki teknik bakmdan ne kadar kusurlu olursa olsun Tanzimat roman, yeni bir insan ve hayat grnn tanmasnda bir ara olarak nemli bir grev icra etmitir. nk kurguya dayal bir metin olmas, gerek insan tiplerinin ve gerek hayat tarzlarnn rnek alnmasnda okuyucuya imkn sunmutur. Dikkat eken bir nokta Tanzimat romannda gelenee bal hayat temsil eden insan tiplerinin n plana karlmayp bir sentezi n gren kahramanlarn ve hayatlarnn mutlak bir model olarak sunulmasdr. Dier bir ifadeyle bu, toplumun metni retmesi olarak deil, metnin toplumu oluturmas noktasnda slmiyetin kabulnden sonraki srele ayn zellikler gsterir. Bu noktada, inasinin kasidelerinde modernlemenin sekler bir din gibi alglandnn da hatrlanmas gerekir. Yani Tanzimat roman, Trk toplumunun gnlden akla; cemiyet ve cemaat esasl toplumdan, ferdiyetini kazanm insanlarn oluturduu bir sosyal yapya, tradisyonaliteden ferti, liberal bir gre dnme isteinin belgesidir. 1 2 3 Alex Mucchielli, Zihniyetler, (eviren: Ahmet Kotil), stanbul 1991, s. 17-18. Sabri F. lgener, ktisadi zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, stanbul 1981, s. 17. Burada metin, yazl eser deil; yazl veya szl paradigmatik birlik anlamnda

kullanlmtr. 4 5 s. 9-10. 6 1990. 7 8 Ahmet Hamdi Tanpnar, a.g.e., s. 57. Philip Stevick, Roman Teorisi, (eviren: Sevim Kantarcolu, Ankara 1988, s. 4-5. Jale Parla, Babalar ve Oullar-Tanzimat Romannn Epistemolojik Temelleri-, stanbul A. Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, stanbul 1992, s. 58-60. Robert P. Finn, Trk Roman (lk Dnem 1872-1900) (Terc. Tomris Uyar), stanbul 1984,

314

Modern bilincin tayclar hakknda daha ayrntl bilgi iin bak. Modernleme ve Bilin,

Peter L. Berger-Brigitte Berger-Hansfried Kellner., (eviren: Cevdet Cerit), stanbul 1985. 10 Yunus Balc, Batllama Asndan Roman-Aydn likisi ve lk Dnem Romanlarmzda

Aydnlar, Trk Yurdu-Trk Roman zel Says-, Mays-Haziran 2000, nr. 153-154., s. 138-139. 11 12 13 14 Mustafa Nihat zn, Trkede Roman, stanbul-1985, s. 111;. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1985, s. 459-460. Osman Gndz, Merutiyet Romannda Yap ve Tema-I, MEB. Yay., stanbul 1997, s. 21. Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Midhat Efendi, stanbul 1989, s. 300-301;

Necat Birinci, Ahmet Mithat Efendinin nemli Bir Roman: Mhedt, Kubbealt Akademi Mecmuas, Yl 9, nr. 2, s. 57. 15 Mehmet Kaplan, Feltun Beyle Rakm Efendi, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar-2,

stanbul-1987, s. 100; Berna Moran, Feltun Bey ile Rakm Efendi, Trk Romanna Eletirel Bir Bak 1, 4. Bask, stanbul-1991, s. 40. 16 Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey ve Rakm Efendi, (Hazrlayan: M. Emin Aar), stanbul

1994, s. 10. 17 18 19 20 21 22 23 24 25 s. 49-50. 26 Mehmet Kaplan, Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlarnda Asli Tipler, Trk Edebiyat a.g.y. Mehmet Kaplan, Taauk- Talat ve Ftnat, a.g.e., s. 74. Mehmet Kaplan, a.g.m., s. 80. Cahit Kavcar, Batllama Asndan Servet-i Fnun Roman, Ankara 1985, s. 20. Berna Moran, a.g.m., s. 39. Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey ve Rakm Efendi, a.g.e., s. 6. Berna Moran, Araba Sevdas, a.g.e., s. 57. Berna Moran, a.g.m., s. 58-59. Recaizade Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, (Hazrlayan: Hseyin Alacatl), Ankara 1997,

zerinde Aratrmalar-1, 3. Bask, stanbul 1995, s. 464-465.

315

27

nder Ggn, Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlar ve Romanlarnda ahslar

Kadrosu, stanbul-1987, s. 156; Berna Moran, psevdi, a.g.e., s. 107. 28 nder Ggn, a.g.e., s. 162-163.

A. Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, stanbul 1992. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1985. Ahmet Midhat Efendi, Felatun Bey ve Rakm Efendi, (Hazrlayan: M. Emin Aar), stanbul 1994. Alex Mucchielli, Zihniyetler, (eviren: Ahmet Kotil), stanbul 1991. Berna Moran, Trk Romanna Eletirel Bir Bak-1, 4. Bask, stanbul-1991. Cahit Kavcar, Batllama Asndan Servet-i Fnun Roman, Ankara 1985. Jale Parla, Babalar ve Oullar-Tanzimat Romannn Epistemolojik Temelleri, stanbul 1990. Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar-1, 3. Bask, stanbul 1995. Mehmet Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar-2, stanbul-1987. Mustafa Nihat zn, Trkede Roman, stanbul-1985. Necat Birinci, Ahmet Mithat Efendinin nemli Bir Roman: Mhedt, Kubbealt Akademi Mecmuas, Yl 9, nr. 2, s. 57. Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Midhat Efendi, stanbul, 1989. Osman Gndz, Merutiyet Romannda Yap ve Tema-I, MEB. Yay., stanbul 1997. nder Ggn, Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlar ve Romanlarnda ahslar Kadrosu, stanbul, 1987. Peter L. Berger-Brigitte Berger-Hansfried Kellner., Modernleme ve Bilin, (eviren: Cevdet Cerit), stanbul 1985. Philip Stevick, Roman Teorisi, (eviren: Sevim Kantarcolu, Ankara 1988. Recaizade Mahmut Ekrem, Araba Sevdas, (Hazrlayan: Hseyin Alacatl), Ankara 1997. Robert P. Finn, Trk Roman (lk Dnem 1872-1900) (Terc. Tomris Uyar), stanbul 1984. Sabri F. lgener, ktisadi zlmenin Ahlk ve Zihniyet Dnyas, stanbul 1981.

316

Yunus Balc, Batllama Asndan Roman-Aydn likisi ve lk Dnem Romanlarmzda Aydnlar, Trk Yurdu-Trk Roman zel Says, Mays-Haziran 2000, nr. 153-154., s. 133-139.

317

XIX. Yzyl Trk Edebiyatnda Popler Roman / Yrd. Do. Dr. S. Dilek Yaln elik [s.195-203]
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye I. Bat lkelerinde roman, szl anlatdan yazl anlatya doru evrimleen bir izginin sonucunda aama aama olumutur. Trk edebiyatnda, Batl anlamda yazl anlatya dayal romann balangc XIX. yzyln ikinci yars olarak kabul edilmektedir. 1874 ylnda, Ahmet Mithat Efendinin yazm olduu Hasan Mellah Yaht Sr inde Esrr ile, 1876 ylnda Namk Kemalin yazm olduu ntibah, bu trn Trk edebiyatnda kabul edilen ilk rnekleridir. Hasan Mellah Yaht Sr inde Esrr edebiyatmzda, popler roman trnn gelimi ilk rnei olarak kabul grrken, ntibah ise, estetik deer tayan ve edeb izgide yer alan ilk romanmzdr.1 Trk edebiyatnda, Batl tarzda yazlm bu iki roman rneinden nce, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, snrl bir erevede, roman tarznda bir anlat gelenei oluturma abalar grlmeye balamsa da, bu daha ok szl kltr elerinin arlkla duyumsand metinler ile snrl kalmtr. Bu metinler iin birka rnek verecek olursak:2 Hovsep Vartan Paa, Akab Hikyesi (1851); Ali Aziz Efendi, Muhayyelt (1852); Hasan Tevfik, Haylt- Dil (1868); Emin Nihat Efendi, Msameretnme (1872); Evangelinos Misailidis, Tem-y Dnya ve Cefakr Cefake (1872); emsettin Sami, Taauk- Talat ve Fitnat (1872); Yusuf Neyyir Bey, Glzar- Hayal (1872); T. Abdi, Sergzet-i Kalyopi (1873); T. Abdi, Seyr-i Servinaz (1873); Vzi, k ile Mauk Drbn ve Her Milletin Gzeli (1873); (yazar belli deil), Muhadese-i Dil k (1873); Ahmet Mithat Efendi, Felatun Bey ile Rakm Efendi (1875); Ali Rza, ksz Kaptan (1875); Ahmet Rifat, Tesadf-i Acibe ve Hikye-i Garibe Yahut Sergzet (1875). Genelde, dzyaz olarak kaleme alnm roman biimine yakn bir kurgu dzenine sahip, ancak roman olarak adlandrlamayan bu metinler, szl kltr elerini iermekle birlikte, geleneksel anlatlarda grld gibi (Hikye-i k Garip, Kerem ile Asl, ah smail, Hurit ile Mahmihri, Tahir ile Zhre, Kelolan Masallar, Cenk Hikyeleri, Gazavatnmeler gibi.), nazm ya da nazm-nesir kark halde yazlmadklar ve halk kltr iindeki allagelmi kurgular btnyle iermedikleri iin szl kltr rn de saylamayan, dzyaz/anlat rnekleridir. Divan edebiyat trleri iin de hemen hemen ayn durum sz konusudur. ounlukla, ran ve Arap edebiyat kaynaklarndan alnan hikyeler (Yusuf ile Zleyha, Leyl ile Mecnun, Husrev ve irin, Vamk ve Azra, Ethem ve Hma, Hsn ve Ak, Hurit ve Ferruhat, Camesepname gibi), Osmanl airleri tarafndan zde ayn, anlatmda farkllklar ieren, deiik slplar ile yazlm bir yap ile okuruna sunulmaktadr. 1870li yllarn ortalarndan itibaren roman kurgusunda kaleme alnm metinlerde, szl kltr etkileri (yerli, ulusal eler) giderek azalrken, Batl tarzda roman anlay (zellikle Fransz roman anlay) arlk kazanmaya balamtr. Halk edebiyat trlerinden eski meddah, halk hikyeleri,

318

masal gibi belirli bir anlat biimi bulunan eserlerin dinleyicisi olan halk kesimi ile; divan edebiyat trlerinden mesnevi ve tarih kitab okuma alkanlna sahip okur-yazar Osmanl efendisi iin Bat tarzndaki roman yeni ve allmam bir trdr. Bu balamda, XIX. yzylda, Osmanl-Trk romann bir anlamda, toplumsal bir retim olarak kabul etmek; belli toplumsal ve tarihsel koullarda, belli gruplar tarafndan oluturulan deerler ve beenilere gre aklamak gerekmektedir. nk, Osmanl-Trk roman iin, bir yandan roman trnn getirdii yeni bir edeb geliim izgisinin ve Batya ait bir kurgu modelinin benimsenmesi, dier yandan da roman okuru -roman yazar- romann basm ve datm iin belirli bir ortamn oluturulmas gerekmekteydi.3 Tm bu elerin dar bir erevede olsa da bir araya gelebildii, XIX. yzyln son eyreinden itibaren, artk bir Trk romanndan sz etmek mmkn olabilecektir. II. Osmanl kltr ierisinde, Bat kltrne alma eilimi XVIII. yzyl balarndan itibaren grlmeye balanmsa da, bu eilim XIX. yzyla gelindii zaman bir zorunluluk olarak kabul edilmitir. Batllama eilimi, kmekte olan Osmanl mparatorluunun kurtuluu iin zm bulma yolunda nemli bir admd. XIX. yzylda, mparatorluk snrlar ierisinde Franszca bilmek, Fransz kltrne aina olmak, Bat kltr ile Osmanl kltr arasnda her anlamda ve her adan bir kpr kurmak anlamn tayordu. Bu anlay, XIX. yzylda, Osmanl toplumu ierisinde, genel bir eilim halinde Franszcann renilmesini ve retilmesini zorunlu klyordu. Zorunluluk, toplum iindeki bir i dayanmadan kaynaklanmaktayd. yle ki, btn devlet kurumlarnda, orduda ve eitli ticar kurulularda, Franszca bilen elemanlar ayrcalkl bir konuma sahip olmakta, gnll kltr taycl yaparak Osmanl mparatorluunu iine dt kmazdan kurtarmaya ynelik abalara katkda bulunuyorlard. Ancak, henz rgn ve yaygn eitim kurumlarnn yaygnlamad bir toplum dzeni iinde, dil renimi ve retimi de dolayl yollardan gerekleiyordu. Franszcann renimi ve retimi aamasnda, Franszca ders kitaplarnn olmad, altrma almalarnn yaplamad, hatta bir Trke-Franszca ya da Franszca-Trke szln bile bulunmad bir ortamda, zellikle 1870li yllardan itibaren eviri yoluyla giderek yaygnlaan Fransz popler romanlarnn dil reniminde nemli bir ilk adm olduunu unutmamak gerekir. Entelektel Osmanl efendisi, bir ekilde rendii Franszcay gelitirirken Fransz popler romanlarn okuyor; roman da bir tr olarak, dolayl yoldan toplumun kltrne alanyordu. Dil renemeyen, ama toplumdaki deiimi yaayan okur-yazar halk topluluu ise deiimin kayna olarak grd Bat deerlerini bir anlamda Trkeye evrilmi popler romanlardan reniyordu. Dnemin basn Fransz popler romanclarnn Trkeye evrilmi romanlarn tefrika yolu ile yaynlayarak Osmanl okuruna Batl tarzda roman tantyor ve sevdiriyordu. Bylece roman, Osmanl toplumuna Bat kltrnn alanmas srasnda dolayl yoldan ve ikinci elden giriyordu. Kukusuz roman okurlarnn balca amac, Bat romann (ilk dnem iin popler roman demek doru olacaktr) bir tr olarak tanmak deildi. Ama, ok genel bir erevede, bir Bat dilini renmek, dolaysyla da Bat kltrn tanmak ve bu kltr devletin btn kurumlarna tamak, bunun sonucunda da, Osmanl mparatorluunun kn engellemekti.

319

XIX. yzyln ikinci yars, Osmanl mparatorluunda, her adan hzl deiimlerin yaand, mparatorluun iinde bulunan farkl kltrlerle (Trk, Arap, Musevi, Ermeni, Rum gibi) Bat kltr arasnda bir sentezin oluturulmaya alld bir zaman dilimiydi. Bu dnemde, snrl bir erevede de olsa ekonomik ve teknolojik gelime hzlanm; bu geliim, toplum iinde hakim olan kltrn, sanat anlaynn ve edebiyat zevkinin de belirli llerde deimesine neden olmutu. Bat tarznda yaratlacak Osmanl-Trk roman asndan, byle bir deiimin yaanmas zorunluydu. Matbaaclk sektrndeki gelimeler (basm-yaym teknolojisinin lkeye girmesi ve gelimesi, Arap harflerinin basm teknolojisine uygun olarak yeniden dzenlenmesi ve sratli basm faaliyetine geilmesi), kt fabrikalarnn kurularak bir kat retim sektrnn olumas, bylece kitabn, gazete ve derginin maliyetinin drlmesi; her kesimden insann baslm yazl malzemeye ulaabilmelerinin salanmas, posta hizmetlerinin gelimesi ve datm ann kurulmas, gazeteciliin ilerlemesi gibi nedenler Trk romannn geliimini salayan temel etkenlerdir. Dier yandan, o dneme kadar edebiyatlarn (yazar ve airlerin) tek koruyucularnn Sultan ve devlet erkn olmas edebiyatn ok ynl geliimine ve bireysel bir tutum iinde ilerlemesine engel oluturmaktayd. lk olarak XIX. yzylda, Sultan ve devlet erkn dnda bir koruyucu (mesen) grubunun (gazeteler, dergiler, ktphaneler, kitaplar, yaynevleri gibi) sanat desteklemesi, edebiyat metinlerini reten ve bu metinlerin alclar arasnda eitli sosyal kurumlarn ve araclarn ortaya kmas; yazar, evirmen ve dzeltmenlerin (musahhihlerin) para karlnda bireysel hizmet vermeye balamalar, roman trnn geliiminde nemli bir admd. Tm bu d etkenler, ayn zamanda toplum iinde, kahvehane, konak ve okul gibi sosyal kurumlarda toplanan insanlar arasnda roman okuyucu-dinleyici gruplarnn olumasna neden olmaktayd. Denilebilir ki, Osmanl mparatorluu iinde, XIX. yzyln ikinci yarsna gelene kadar geen sre iinde iki hakim kltr rgs bulunmaktadr: Halk kltr ile yksek kltr (saray kltr ya da divan edebiyat). Halk edebiyat ve divan edebiyat sanatlar, zaman zaman birbirlerinden etkilenmelerine karn ortaya kan eserlerde kendi kltr ortamlarn yanstan belirleyici eler bulunmaktadr. lk olarak XIX. yzyln ikinci yarsnda, yukardaki gelimelere kout olarak, iki kltrn (divan edebiyat kltr ve halk edebiyat kltr ortam) alkanlklar dnda, ancak bu iki kltre bal olarak bir popler kltr ortam olumutur. Bu ortam, artk ne halk kltr ne de yksek kltrn belirleyici zelliklerini tar. Trk roman, ite byle bir ortam iinde geliimini tamamlamtr. III. Osmanl toplumunda okur-yazarlar, sadece divan edebiyat kltr alm kimseler arasnda bulunmaktayd. Divan edebiyat, yazl kltr rnlerini kapsamaktayd. Matbaadan nce stanbulda, 400 kadar hattatn varl bilinmekteydi. XIX. yzylda, stanbulda saylar ellinin stnde olan vakf ktphaneleri vard. Bu bilgiler, Osmanl aydnnn okuma alkanl hakknda bize bir fikir vermektedir (Ercilasun 1997: 424). Halk edebiyat kltr ise szl edebiyat rnlerinden olumaktayd. Anonimdiler ve meydana geldikleri an insanlarnn okuma, renme ve eitim ihtiyalarn karlamaktaydlar. Dolaysyla bu edebiyatn reticileri sanatlar, tketicileri ise dinleyicilerdi.

320

Sekin Osmanl aydnlar, ihtisas ve alma alanlarnn dnda belli bir okuma alkanlna sahiptiler. Bu kiilerin evlerinde, zellikle Arapa ve Farsa kitaplar, din yaynlar ve divan edebiyat trlerini kapsayan ok deerli kitap koleksiyonlar bulunmaktayd. yi eitim alm ve makam sahibi olmu zengin pek ok Osmanlnn evinde, yzlerce ve hatta binlerce kitaptan oluan ktphaneler mevcuttu. Bir rnek verecek olursak, eyhlislam Arif Hikmet Efendi, lmeden nce, Medinedeki bir ktphneye 5000 kitap balamt. XIX. yzyln ortalarnda ld zaman, stanbuldaki evinde, hl ok deerli kitaplardan oluan, olduka zengin bir koleksiyonu vard (Yaln 1998). XIX. yzyln ikinci yarsndan nce, kitaplarn toplu halde listeleri, ancak devlet ktphaneleri ya da kiilere ait ktphanelerin defterleri (tereke defterleri) biiminde bulunmaktayd. Osmanl okurlarnn kitap seiminde zel ilgi alanlarn en iyi biimde tereke defterlerinden renmek mmkndr. Tereke defterleri belirli bir dzen iinde oluturulmu, kitaplar da bu dzene gre snflandrlmtr. rnekleyecek olursak: Mushaf, Hadis, Tefsir, Tasavvuf, Akaid ve Kelm, Edebiyat ve Divanlar, Tarih ve Siyer, Lgat, Sarf-Nahv, Mantk, Maani ve Beyan, Tp, Hendese, Ncum, Corafya, Fetva, Feraiz, Fkh, Mecmua, Belagat, Kraat, Ensap, Aruz, Seyahatnmeler, Mnaat, Hikmet, Fen konularna gre snflandrlan kitaplar ayrca, yazma ve basma kitaplar olarak da blmlenmitir. Yukardaki bilgilere dayanarak, tereke defterlerinin incelenmesi sonucunda denebilir ki, Osmanl mparatorluunda, Ahmet Vefik Paa gibi aydn bir edebiyat dnda, erkek okurlarn hemen hepsi roman okuma alkanlna sahip deildir. nk ktphanelerinde yer alan kitaplar arasnda roman bulunmamaktadr. Buna karlk, erkek okurlarn tarih kitaplarn ya da nl irlerin (ran, Arap, Osmanl) divanlarn seip onlar severek okuduklar grlmektedir. Bir genelleme yaparsak, tereke defterlerindeki kitaplarn says dikkate alndnda, dnemin erkek okurlarnn, edebiyat kitaplar okumaya merakl olduklarn, ancak edebiyat metni olarak klsik metinleri setiklerini sylenebilir. Popler roman okuma/dinleme alkanl, ilk olarak halktan gelen eitim almam erkek okurlar, kadn ve ocuk okurlar arasnda grlmeye balad. Eitim alm erkek okurlar, yine gemiten gelen alkanlklarn srdryorlar, divan iiri ve mesnevileri, tarih kitaplarn okumaya devam ediyorlard. Bu alkanlk zamanla, ailedeki dier fertler tarafndan iten gelen bir tepkiyle abuk ykld. Roman okuma konusunda tavrlarn deitiren erkek okurlara nazaran saylarn kesin olarak belirleyemediimiz kadn okurlarn saysnn, bu dnemde sanlann ok stnde olduunu dnyoruz. nk, Mehmet Cell, Roman Mtalas adl risalesinde, kadn okurlar zerinde srarla durur. Roman okumann, insan zerindeki etkisinin gcn sezen Mehmet Cell, kadnlarn cidd eserler (din eserler, divanlar, tarih kitaplar gibi) okumalarndan yanadr. Dnemin zengin ailelerinden gelen btn kadnlar konaklarda zel dersler almak suretiyle iyi bir eitimden gemilerdir. Okuma yazma bilen kadnlar, zamanla tutkun birer popler roman okuru haline gelmilerdir. Konular ne olursa olsun popler romanlar, her yatan ve her eitim dzeyinden kadn iin nemli bir okuma potansiyeline ulamtr. Halide Edip Advar, Mor Salkml Ev adl anlarn anlatt kitapta, kadn roman okurlarndan bahsetmektedir:

321

XIX. yzylda, popler romann okuyucu gruplarnn, byk bir ounluunu da ocukluktan ergenlie adm atan kesim oluturmaktadr. Bir yandan klsik renimlerine devam eden bu okuyucu grubu, dier yandan dnemin popler romanlarn okuyarak edebiyat sevgisi yoluyla belli bir birikim kazanmlardr. XIX. yzylda, ocuk okurlar olarak adlandrdmz okur kesiminin ya grubundan, cinsiyetinden ve kltr seviyesinden kaynaklanan popler romana yaklam ou zaman okurun ebeveyni tarafndan eletirilmitir. Bu konuda Halit Ziya Uaklgil, Krk Yl adl kitabnda gzel rnekler vermektedir. Gittike artan okur kitlesi karsnda, yaynevleri de kendilerini gelitirerek eviri romanlarn yaynlanmas iin zel aba gsterdiler. zel kitaplar almaya baladktan sonra, zellikle, Beyolu (Pera) semtinde ve sonra da Babli Caddesinde, Avrupa tarzda kitaplar hzla oald. Bu kitaplarn raf sistemi, dekoru, sata sunduklar kitaplar ve kitaplarn satnda mteriye davran biimi, eski tarz kitaplarmz olan sahaflardan ok daha bakadr. 1300 (1883) ylndan itibaren, kitaplar yaynlayp sata kardklar kitaplar iin esami-i ktbler (kitap isimlerinin yer ald zel kitap kataloglar) yaynlamaya balamlardr. Bugnk kitap tantm kataloglarnnn ilk rnei olan bu brorlerde o dnemde yaynlanan, yeni basklar yaplan, sevilen romanlar hakknda bir iki satrlk ksa bilgiler bulunmaktadr. Bunlar arasnda dikkati eken en nemli yaynevleri, Arakel (1301/1884; 1304/1887; 1308/1891; 1310/1893 ve 1316/1899 yllar arasnda esami-i ktb yaynlar), Kaspar ya da Kitap Kaspar (1307/1890, 1308/1891, 1311/1894 ve 1315/1898 yllar arasnda esami-i ktb yaynlar), Asr ya da Kitap Kirkor (1305/1888, 1308/1891, 1309/1892 ve 1312/1895 yllar arasnda esami-i ktb yaynlar) ile Vatan ya da Kitap Ohannes (1308/1891, 1310/1893 ve 1317/1900 yllar arasnda esami-i ktb yaynlar), Cihan ya da Kitap Mihran Efendidir. (1316/1899 ylnda arasnda bir esami-i ktb yaynlar). Bu esami-i ktbler kendilerinden sonraki yllarda yaynlanacak fihristler iin ilk rnekleri olutururlar (Yaln 1998). Arakel Ktphanesi, belirleyebildiimiz kadaryla; 1301/1884; 1304/1887; 1308/1891;

1310/1893 ve 1316/1899 yllarnda, birer esami-i ktb yaynlamtr. Bunlardan ilki, 1301/1884 ylnda yaynlanan katalogdur ve 272 sayfalk bir kitap byklndedir. Daha sonraki yllarda kanlar ise, bu kadar kaln ve kitap boyutunda olmayp ek olarak yaynlanan fihristlerdir. Arakel Ktphanesinin yaynlad kitap katalou, o dnemde yaynlanan dier kataloglar arasnda en gelimiidir ve popler romanlar hakknda en fazla bilgiyi bu kataloglarda bulabiliriz. 1301/1884 ylnda, Arakelin kartt ilk zel kitap katalounda, 18. blmn bal Edebiyattan Mill Hikyeler ve bu blmde, elli alt kitabn ismi bulunmaktadr; 19. blmn ad Mudhktir ve on iki kitabn ad kaytldr. 20. blm ise Romanlar baln tar. Bu blmde krk dokuz roman tantlmtr. Tantlan romanlarn bir iki istisna olmak zere, hemen byk bir ounluu Franszcadan yaplan eviri popler romanlardan olumaktadr. Eugne Sue (4 roman evrilmi), Xavier de Montpin (4 roman evrilmi), Alexandre Dumas (3 roman evrilmi), Victor Hugo (3 roman evrilmi) yaptlar en ok evrilen ve en ok okunan yazarlardr. Alman, ngiliz ve Rus yazarlarnn romanlarndan

322

yaplan eviriler de Fransz edebiyatndan yaplanlara nazaran ok az olmakla birlikte edebiyatmzda yer almaktadr. Arakelin kitap katalounda, kitap olarak baslan popler romanlar hakknda bilgiler (eserin ad, yazar, ksaca konusu, ya da romann tr, romann sayfa says, romann resimli olup olmad ve fiyat gibi) bulunmaktadr. Kaspar Ktphanesi, dnemin ikinci byk yaynevidir. Trkeye evrilerek yaynlad popler romanlar tantmak amacyla o da bir kitap katalou yaynlamtr. Belirleyebildiimiz kadaryla, yaynevi, 1307/1890; 1308/1891; 1311/1894 ve 1315/1898 yllarnda, birer esami-i ktb yaynlamtr. 1307/1890 ylnda yaynlanan esami-i ktb, bir ek niteliindedir. Elimizde belge olmad iin kesin olarak syleyemesek de belirlemelerimize gre, Kaspar 1307/1890 ylndan nce, kapsaml bir fihrist yaynlamtr. Bu yaynevinin kard fihrist ticar bir ama gdlerek hazrlanmtr. Fihristte, roman sat temel alnd iin tantlan romanlar hakknda bilgiler ksa, tantm iin kullanlan dil sat arttrmaya yneliktir. Kk kitaplar halinde yaynlanan katalogda, dier trde yaynlanan kitaplarn da bir listesi bulunmaktadr. Hikyeler blmnde, o dnemde sata karlan romanlar hakknda bir iki satrdan oluan ksa bilgiler sunulmaktadr. Bu dnemde yabanc dillerden evrilerek yaynlanm yzlerce popler roman bulunmaktadr. Gazete ve dergilerdeki tefrikalar bir yana braklacak olursa, kitap kataloglarndan kartlp snflandrlabildii kadaryla 1900 ylna kadar yaynlanm tahmin edilenlerin zerinde bir eviri popler roman klliyatna ulamak mmkndr. Bu romanlarn byk bir ksm Arap harflerinden Trkeye aktarlp, evrildikleri dillerin asllaryla karlatrmal alma yaplamad iin romanlarn asllarna ne kadar sadk kalnarak dilimize aktarld konusu henz bir bilinmezdir. Yine bu dnemde, Trke, ancak Ermeni ve Grek harfleri kullanlarak yaynlanm, popler romanlarn varl bilinmekle birlikte, almamzda bu romanlar yer almamtr. IV. Osmanl mparatorluunda, 1872 ylndan sonra saylar otuzu bulan ve bir blm yabanc dillerde de yayn yapan gazeteler bulunmaktadr (Akyz 1969; Bayrak 1994; ayc 1993; Kololu 1985; Tanpnar 1982). Tarada kan gazeteleri ve lkede yaynlanan dier dergileri de bu sayya ekleyecek olursak, ortaya kan bu eitlilik ve younluk, bize, toplumda bulunan eitli kltr dzeylerine ve beenilere sahip deiken bir okur kitlesinin varln gstermektedir. Osmanl aydnnn da, halkn da okuduu bu gazeteler ve dergiler tam anlamyla, mparatorluun yaps gibi her adan karma bir grnm sergiliyordu. Gazeteler ve dergiler, Trke dnda eitli dillerde yaynlanabildii gibi, toplumun her kesiminden insana hitap edebilecek dzeyde yazlara da yer veriyordu. Trke, Franszca, talyanca, Ermenice, Rumca gazeteler ve dergilerin, zellikle eviri etkinliklerini desteklediklerini belirtelim. XIX. yzylda, gazetelerin sayca artmaya balamas, sayfa

323

saylarn oaltmalar, bask ve datm tekniklerini gelitirerek basm ve datm ilerini hzlandrmalar, resimli bask yapabilmeleri, tm bu gelimelere kout olarak bir rekabet ortamnn olumas, gazete ve dergi sahiplerinin daha fazla yaz salamak iin tefrikaya bavurmalarna neden olmutur. Gazete ve dergilerde kan tefrikalar, eviri romanlar ve hikyelere yer vererek bu trde yazlm eserlerin tantlmasna neden olmu, okurlar bu trde yazlar okumaya tevik etmitir. rnein Ceride-i Havadis gazetesinde, Victor Hugonun Sefiller adl roman zet olarak yaynlanm; Terakki gazetesinde, Silvio Pellicodan evrilen Mes Prisons tefrika edilmi; Hakaykl-Vekyi gazetesinde, Chateaubriandn Atala adl eseri Recaizde Mahmut Ekrem tarafndan evrilerek tefrika halinde yaynlanmtr. Mmeyyiz gazetesinde, Bernardin de Saint-Pierrein Paul ve Virginie adl roman tefrika edilmeye balanmtr (zn 1964: 578). 1872 ylnda da, Le Sagedan Topal eytan romannn evirisi yaynlanmt. Bu suretle, Le Sage, Victor Hugo, Bernardin de Saint-Pierre, Chateaubriand gibi yazarlarn nemli romanlar, Trkeye evrilen edilen ilk eserler arasnda yer almtr. Edebiyatmzda, 1875-1890 yllar arasndaki dnemde, roman asndan bir deerlendirme yapldnda, Avrupa edebiyatlarndan yaplan geni apl bir eviri etkinlii gze arpmaktadr. zellikle Franszcadan yaplan eviriler, sca scana nce gazete ve dergilerde yaynlanm, sonra da kitap halinde baslarak okuruna ulaabilmitir. Bu noktada gazeteden kitaba doru bir gidi sz konusudur. Bylece, bu dnemde, geni halk topluluklar, zellikle Fransz popler yazarlarndan evrilmi ve popler tarzda yazlm romanlar sevgiyle, merakla okumu, birbirine tantm ve hzla tketmilerdir. Edebiyatmzda, asl eviri roman devri, 1880 ylndan sonra balar. Bu tarihten sonra, Trk romannn oluumu iin gerekli koullar da olgunlamaya balad iin her lkeden ve her cinsten roman, zellikle de Fransz popler romanlar, geni lde dilimize evrilmeye ve yaynlanmaya balamtr.4 Dilimize evrilip yaynlanan bu romanlarn kapaklarnda, romann ad ve yazar dnda, romann trn belirten bilgiler de yer almtr: Hiss roman, tarih roman, hayal roman, cina roman gibi. Bu bilgiler, bir yandan, Osmanl toplumunda yeni bir tr olan romann okunmas iin okuru tevik edici bir tutumu yanstmakta, dier yandan da romann tr olarak tantm ve ierii konusunda ipular iermektedir. Galatasaray Lisesinin alna kadar, halk arasnda yabanc dillere ve edebiyatlara kar gsterilen byk ilgiye karn, resm retim kurumlarnn bu balamda hibir cidd yardm olmamas yznden, roman alannda btn kazanlar deta tesadfdir (Tanpnar 1982: 286).5 rnein, popler tarzda yaymlanan eviri romanlar iinde herhangi birinin ilgi grmesi bir anda, btn evirmenleri o tarzda yazlm romanlar evirmeye ynlendirmitir (zn 1934: 332). Bylesi bir keyfiyet, Bat kaynakl dnce ve kltr kurullarnn yokluunun doal bir sonucudur. Bylece, roman, okuruyla, yayncs, mtercimi/yazar, arac kurumlar (kitaplar, matbaalar) ve datmn gerekletiren kiilerle, daha ok da yazar ve evirmenlerin kiisel giriimleri ve onlarn seimleri dorultusunda kurumlamaya doru yol almtr.

324

Trk edebiyatnda yaynlanan ilk eviri roman, 1862 ylnda, zet olarak evrilen Victor Hugonun Sefilleridir. Bunu, tarihi Ahmet Ltfi tarafndan Arapa evirisinden, 1864 ylnda, Trkeye aktarlan Daniel Defoenun Robenson Krusoe adl roman izler. Bu iki roman da tam bir eviri deildir.6 Gnmzn eviri anlayndan olduka uzak olan bu yaptlar zet ve aktarma yoluyla dilimize kazandrlmtr. 1871 ylnda, Teodor Kasap tarafndan Franszcadan evrilen Monte Kristo bu balamda evrilen ilk roman olarak kabul edilmektedir. Bu romann okurlar zerindeki etkisi ok byktr. Alexandre Dumas bu roman ile, Osmanl okurlar tarafndan o kadar ok sevilir ki, yazarn dier romanlar da ksa bir srede evrilerek yaynlanr. Monte Kristo, Kralienin Gerdanl, Polin, Antoni, Vicdan, Bin Bir Hayal, Kadnlar Muharebesi, Mehul Bir Gemi ve Kamelyal Kadn yaynlandktan sonra yeni basklar hemen sata karlr. Trk okurlar, Monte Kristo adl romandan o kadar etkilenirler ki, Ahmet Mithat Efendi, bu romana nazire olarak Hasan Mellah Yahut Sr inde Esrar adl telif romann yazar.7 Onu, Lamartine (Graziella ve Jneviyev), Victor Hugo (Sefiller ve Bir Mahkmun Son Gn), Octave Feuillet (Bir Fakir Delikanlnn Hikyesi, Bir Kadnn Ruznmesi, Mteveffiye ve Talisiz), Paul de Kock (Kamere Ak, ki Gvercin, Evlenmek ster Bir Adam vd.), Georges Ohnet (Demirhane Mdr), Eugene Sue (Serseri Yahudi, Paris Esrar), Xavier de Montpin (Paris Facialar, Para Kuvveti, Tuntan Kzlar ve Ekmeki Kadn) izler. Bylece ak, polisiye, macera ve tarih romanlar ile Jules Vernein8 yazm olduu fenn romanlar da ard arda dilimize evrilerek Trk okuruna sunulur. Bu kurumlama aamasnda roman, gazete ve dergilerde tefrika yolu ile yaynlanp ve sonra da kitaplatrlp geni bir okur kitlesi iin sata sunulmasna karn, bir tr olarak dnemin edebiyat tarihlerinde, okul kitaplarnda, antolojilerde hibir biimde yer almamtr. Romann teorisi, yaps, zellikleri gibi tre ait eler hakknda edinilen bilgiler, popler romanlar sayesinde gereklemektedir. Romann bir edeb tr olarak resm eitim kurumlar ierisinde retimi yaplamaktadr. Bu durumda denilebilir ki, Trk roman hakknda edinilen ilk bilgiler, dank bir durumda, dolayl yollardan salanmaktadr.9 V. 1870 ylndan yzyln sonuna kadar, Fransz romanclarndan, Trkeye evrilmi popler roman yazarlarnn kabaca bir dkm yapldnda, dikkati ekecek kadar ok yazara ve evrilmi romana rastlanmaktadr. Soyad srasna gre ortaya yle bir tablo kmaktadr (Yaln 1998): Pierre Alzear (1), Arthur Arnould (1), Emile Augier (1), Jules Benoit (1), Adolph Belot (3), A. Blvnar (2), Fortun du Boigobey (9), Paul Bourget (3), Jules Bulober (1), Alexis Bouvier (1), Henri Chabrillat (1), Eugne Chavette (1), Emile Chevalier (1), Jules Claretie (3), Madame J. Colombe (1), Franois Coppe (5), Pierre de Courcelles (1), Louis-Marie Ernest Daudet (1), Pierre Delcourt (1), Albert Delpit (3), Alexandre Dumas Pre (9), Henri Dumas (1), Paul Duplessis (1), Joseph-Michel Dutens (1), Gustave Amar Duzyac (1), Madame Dvtensen (1), Etiyen Enol (1), Octave Feuillet (7), Paul Fval (1), Alexandre Dumas Fils (14), Camille Flammarion (3), Du Freal (1), Emile Gaboriau (6),

325

Jules de Gastyne (1), Judith Gautier (3), Amd-Victor Guillemine (1), Guyau (1), Maria Robert-Halle (1), Louis Jacolliot (3), Etienne Enol Louis Judici (1), Madame Karo (1), Alphonse Karr (1), Henri de Kock (1), Paul de Kock (17), Arman Lapuant (1), Jules Lermina (2), Lonard (1), Longos (1), Hector Malot (4), Jules Mary (7), Charles Merouvel (1), Xavier de Montpin (40), Louis Noir (1), Georges Ohnet (14), Henri de Pen (1), Marcel Prvost (2), Alexis Pouillet (1), Georges Pradel (1), Jean Rameau (1), Adolph Richard (1), Emile Richebourg (7), Bernardin de Saint Pierre (1), Mme Anais Sgalas (1), Eugne Sue (12), Frdric Souli (2), Edmond Tarb (2), Ponson de Terrail (7), Andr Theuriet (2), Leon de Tinseau (1), Jules Verne (22), Frderic de Vilay (1), Pierre Zaccone (5). Bu listeden yola klarak diyebiliriz ki, 1870-1900 yllar arasnda, yaklak yz yirmi be Fransz yazarndan kesin bir rakam verememekle birlikte yzn10 zerinde popler roman evrilmi ve XIX. yzyl sonuna kadar geni bir okuyucu kitlesi bulmutur. Yukarda ad geen romanclarn 3/2 si gnmzde unutulmutur. Bu isimler ve yaptlar, bugn edebiyat tarihlerinde ve ansiklopedilerde yer almamaktadr. Ancak, Osmanl aydn, bir roman geleneine sahip olamad iin Trk romannn gelime aamasnda, bugn edebiyat tarihlerine ve ansiklopedilere alnmaya deer grlemeyen bu yazarlar ve yaptlarn rnek olarak semi, okumu, evirmi ve geni kitlelerin de okumas iin tavsiyede bulunmutur. XIX. yzylda, Tanzimat yazarlarnn tamamna yakn eitli dillerden eviriler yapmlardr. En fazla tandmz ve kltrel adan iliki kurduumuz lke Fransa olduu iin dnemin yazarlarnn ou Franszca biliyor ve bu dilden eviriler yapyorlard. Bylece o dnemde, Jules Verne, George Ohnet, Paul Bourget, Ponson de Terrail, Emile Richebourg, Octave Feuillet, Hector Malot, Eugne Sue, Xavier de Montpin, Jules Mary, Emile Gaboriau, Paul de Kock gibi ikinci derece nemli Fransz yazarlarnn popler tarzdaki romanlar bir yn halinde dilimize evrilmitir. Hatta dier yabanc dillerde yazlm baz yaptlar da, Jonathan Swiftin, Guliver Nm Mellifin Seyahatnmesi (1872) ya da Silvio Pelliconun Mes Prisons romannn evirisinde olduu gibi, Franszcaya yaplm evirilerden, ikinci bir eviri ile dilimize aktarlyordu. Bylece eviri etkinlii gittike byyen dairesel hareketler halinde dalga dalga geniliyordu. Edeb roman snflamasna yerletirdiimiz Lamartine, Emile Zola, Alphonse Daudet, Le Sage gibi yazarlarn yaptlar, ayn dnem iinde 1900 ylna kadar, popler Fransz roman yazarlarna nazaran az sayda olsalar da, dilimize evrilmitir. Bu balamda evrilen romanclarn dkm yledir (Yaln 1998): Chateaubriand (4), Corneille (1), Alphonse Daudet (1), Fnelon (1), Goncourt Kardeler (1), Victor Hugo (3), Lamartine (4), Guy de Mauppasant (2), Alfred de Musset (1), LAbb Prvost (1), J.J. Rousseau (1), Le Sage (2), Emile Zola (2) Yukardaki rnekler gz nnde tutulacak olursa, edeb roman evirisinde izlenen tutum da tesadfler sonucu gereklemitir. Goncourt Kardeler ve Emile Zola bir yana brakld zaman, Osmanl aydnlar tarafndan Fransz romantik ekolne bal yazarlarn daha fazla tercih edildikleri dikkati ekmektedir.

326

Fransa dndaki Avrupa uluslarn edebiyatlarndan ve Rusadan dilimize yaplan eviriler, bu yn arasnda parmakla saylacak kadar azdr. 1900 ylna kadar, ngiliz romanndan sadece, Jonathan Swiftin Gliverin Seyahatleri ve Daniel Defoenin Robinson Crusoeu evrilirken; Rus edebiyatndan, Pukinin Kar Frtnas, Tolstoyun Familya Saadeti; talyan edebiyatndan Silvio Pelliconun Mes Prisons; Alman edebiyatndan Goethenin Verter adl romanlar evrilmitir. VI. Bu genel eviri seferberliine kout olarak, pek ok Trk yazar da telif roman trnde, popler nitelikli eserler vermilerdir; Ahmet Midhat Efendi, Ahmet Rasim, Fikripaazde Mehmet Mnc, Abdullah Zhd, Hseyin Rahmi Grpnar, Mehmet Cell, Mehmet Tevfik (Selanikli), Mustafa Reit, Vecihi, Saffet Nezihi bunlar arasndadr.Hepsi ayn edeb dzeyde olmamakla birlikte, saydmz isimler, Trk edebiyatnn hep popler izgisinde yer almlardr. Bu yazarlar arasnda Ahmet Mithat Efendinin, zel bir konumu bulunmaktadr. Yazar, Ben, edeb saylabilecek hibir eser yazmadm. nk ben eserlerimden ounu yazdm sralarda memlekette edebiyattan anlamayanlar, nfuzumuzun yzde doksan dokuzunu tekil ediyordu. Benim emelim de ekseriyete hitap etmek, onlar tenvre, onlarn dertlerine tercman olmaya almakt (Yazg 1940: 24-25.) szleriyle roman, bir edeb eser olarak grmediini, popler romanlar bilinli olarak yazdn ve halkn kltr dzeyini ykseltmeye altn dile getirmektedir. Ahmet Mithat Efendi, romanlar yazm, ilk zel Trk matbaasn kurarak yazd kitaplar burada bastrm, gazetecilik yapmtr. Yazd romanlarla geni bir okuyucu kitlesine roman tantm ve sevdirmitir. rnein, Hasan Mellah, Hseyin Fellah, Sleyman Muslu, Yeryznde Bir Melek romanlar, macera roman trnn; Voltaire 20 Yanda biyografik roman trnn; Esrar- Cinayt polisiye roman trnn, Amerika Doktorlar, Acib-i lem Jules Verne tarz fenn roman trnn, Mahedt naturalist roman trnn Trk edebiyatnda ilk rnekleri olmas asndan nemlidir. Tanzimat Dneminden hemen sonra, yaklak 1870li yllardan 1895 ylnda Servet-i Fnn topluluunun bir araya gelmesine kadar geen sre iinde edebiyatmzda, bugn ou yesi unutulmu ya da hatrlanamayan bir edeb topluluk bulunmaktadr. Mehmet Kaplann Ara Nesil olarak adlandrd bu edeb topluluk, ikinci derecede yazarlardan ve airlerden olumaktadr. Gazetecilik ve dergiciliin yaygn bir hal ald bu dnemde, popler romanlar eviren, ve yazan bir grup yazar, santimantalizmi, yaygn bir duyu biimi olarak romanlarnn kurgularnn temeline yerletirirler. Fikripaazde Mehmet Mnc, Abdullah Zhd, Mehmet Cell, Mehmet Tevfik (Selanikli), Mustafa Reit, Vecihi bu tarz roman yazarlarmz arasnda yer alr. Bu yazarlar, romanlarn ounlukla nce gazete ve dergilerde tefrika halinde, sonra da kitap olarak yaynlarlar. Popler roman kaleme alan ismini verdiimiz bu yazarlar, o kadar ok okunurlar ki kitaplarnn kaak basmlar bulunmaktadr. uyarlmaktadr. Kitaplarn kaak basklarn almamalar iin okuyucular sk sk

327

Ara Nesil olarak adlandrdmz bu yazarlar kendilerinden sonra gelen romanclar da etkilemilerdir. Hseyin Rahmi Grpnar, Vecihinin bir gazetede tefrika edilirken yarm brakt popler roman onun slbunu taklit ederek tamamlam ve bu yolla edebiyat dnyasnda tannmtr. VII. XIX. yzylda Trk romanclar tarafndan yazlan romanlar ile ayn dnem iinde Trkeye evrilen Fransz romanlar arasnda sayca bir karlatrma yaplacak olursa, kesin bir say verilememekle birlikte evrilen romanlarn, telif romanlara oranla kat daha fazla olduu grlr. Bu oran, Trk romannn geliim srecinde eviri romanlarn telif romanlarn yazm iin bir rnek oluturduunun gstergesi olarak kabul edilebilir. Trk roman, balangcndan itibaren, Bat romanlar kaynandan beslenerek (zellikle Fransz popler romanlar) yeni ve modern bir nitelikle ortaya kmtr. te bu noktada, evirilerle balayan ve gelien popler roman, Servet-i Fnn kuana kadar, Bat edebiyatlarnda modern romana bir gei tr kabul edilen romanslarn ilevini yklenmitir. Franszcann renimi ve retimi yolu ile popler roman okuma sreci kout bir ekilde gelierek, XIX. yzyl Trk edebiyatnda, popler roman bir merkez durumuna ykselmiti. Fransz popler roman, bir yandan roman okuma alkanl kazandrm, bir yandan da Osmanl okuru iin yeni bir edeb tr olan roman retmitir. Artk Osmanl aydn iin, szl kltr ve divan edebiyat geleneinden gelen geen trler yeterli olamamakta ve deien toplumsal ve kltrel koullarn dourduu yeni duyarla hitap etmemektedir. te bu balamda, popler romanlar, ncelikle konularyla, ieriklerinin zenginlikleriyle, deiik bir dnyay roman yolu ile topluma tamalaryla, Bat kltrnn ve yaam tarznn tantlmasn salayan yaplaryla Trk okurlarn etkilemi, bunun bir sonucu olarak da edebiyatmzda henz yeni bir tr olan roman, kendine zg kurgu, ekil ve yapsyla Trk edebiyatnda yerini almtr. Halide Edip ADIVAR (1996) Mor Salkml Ev. stanbul: zgr Yaynlar. Nuri AKBAYAR (1985) Tanzimattan Cumhuriyete eviri. Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi II. stanbul: letiim Yaynlar: 447-451. Dndar AKNAL (1985) eviri ve Batllama. Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi II. stanbul: letiim Yaynlar: 452-454. Kenan AKYZ (1969) Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri. Ankara: Mas Matbaaclk. Fatih ANDI (1995) Ara Nesil airi Mehmet Cell. stanbul: Alfa Basm, Yaym, Datm. ARAKEL (1301/1884) Arakel Ktphanesi Esami-i Ktb. stanbul: Matbaa-i Ebzziya.

328

Orhan BAYRAK (1994) Trkiyede Gazeteler ve Dergiler Szl. stanbul: Kll Yaynlar. BAYRAM, A. ve M. S. ENL (1978-1980) Seyfettin zege Ba Kitaplar Toplu Katalou. Erzurum: Atatrk niversitesi Yaynlar. Ahmet erif AYCI (1993) Tercman- Hakikat Gazetesinde Bat Edebiyat. -1878-1896 Yllar Aras-(Servet-i Fnna Kadar). stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. (Yaynlanmam Doktora Tezi). Bilge ERCLASUN (1996) Ahmet hsan Tokgz. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar. (1997) Trk Edebiyatnda Poplerlik Kavram ve Balca Eserler. Yeni Trk Edebiyat zerine ncelemeler. Ankara: Aka Basmevi, 421-449. G. Gonca GKALP (1999) Tanzimat Edebiyatnda Gelenekten Gelen Unsurlar (Szl Kltr Etkileri Dorultusunda XIX. Yzyl Yazl Anlatlarnda Yap: Konu, Kurgu, yk, Kii). Ankara: Hacettepe niversitesi. (Yaynlanmam Doktora Tezi). KASPAR (1307/1889) Kaspar Ktphanesi Esami-i Ktb Zeyli. Dersaadet: Kaspar Matbaas. Orhan KOLOLU (1985) Osmanl Basn: erii ve Rejimi. Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi I. stanbul: letiim yaynlar, 68-93. Jean-Louis MATTEI (1996) Cette petite littrature, Cratrice de Mythes. Frankofoni, 8: 259264. Mustafa Nihat ZN (1934) Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Devlet Matbaas. (1936) Trkede Roman Hakknda Bir Deneme. stanbul: Remzi Kitabevi. (1964) Trk Roman zerine. Trk Dili, 154, Temmuz: 577-591. Saliha PAKER (1987) Tanzimat Dneminde Avrupa Edebiyatndan eviriler. (ev. Ali Tkel) Metis eviri, 1, Gz: 31-41. Cevdet PERN (1943) Trk Romanclnda Fransz Tesiri Nasl Balad. A. DTCF Dergisi, 4, Mays-Haziran: 39-50. smail Habip SEVK (1940) Edeb Yeniliimiz (Tanzimattan Beri Edebiyat Tarihi). stanbul: Remzi Kitabevi. (1941) Avrupa Edebiyat ve Biz II (Garptan Tercmeler). stanbul: Remzi Kitabevi. Johann STRAUSS (1994) Romanlar, Ah! O Romanlar! Les dbuts de la lecture moderne dans lEmpire ottoman. Turcica (Reuve Dtudes Turques), XXVI: 125-163. erif HULS (1940) Tanzimattan Sonraki Tercme Faaliyeti (1845-1918). Tercme, 3, 19 Eyll: 4-11. Ahmet Hamdi TANPINAR (1982) XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: alayan Kitabevi.

329

Halit Ziya UAKLIGL (1936) Krk Yl. stanbul: stanbul Matbaaclk ve Neriyat TA. Sddka Dilek YALIN (1998) XIX. Yzyl Trk Edebiyatnda Popler Roman. Ankara: Hacettepe niversitesi. (Yaynlanmam Doktora Tezi). (2001), Trk Romannn Douu ve Fransz Popler Romanlar. Frankofoni, Fransz Dili ve Edebiyat nceleme ve Aratrmalar Ortak Kitab No: 13. Ankara: Hacettepe niversitesi, sf: 211-231. Kmil YAZGI (1940) Ahmet Mithat Efendi, Hayat ve Htralar. stanbul: Tan Matbaas.

330

Servet- Fnun Edebiyat / Prof. Dr. Zeynep Kerman [s.204-211]

Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1895ten 1901 ylna kadar Servet-i Fnun dergisinde toplanan neslin vcuda getirdii edeb harekete Servet-i Fnun veya Edebiyat- Cedde denir. Ancak bu hareket, bu yllarla snrl kalmam; II. Merutiyetten sonra Fecr-i ti ad altnda ksm bir deiiklik geirerek tesirini devam ettirmi; Mill Edebiyat akmnn g kazanmasndan sonra, urad ar eletiriler neticesinde tamamen dalmtr. Her edeb nesil, kendinden ncekilere bir tepki olarak ortaya kar. Bu bakmdan Tanzimattan Servet-i Fnunun topland 1895 ylna kadar yetien edeb nesilleri ve onlarn faaliyetlerine ksaca temas etmek, Edebiyat- Cedde hareketini daha iyi anlamamza yardmc olacaktr. Edebiyatlar da iinde yaadklar toplumdan soyutlanamayacaklarna gre, memleketin i ve d durumundan phesiz etkileneceklerdir. Bu yzden, onlarn eser verdikleri yllarda Trkiyenin i ve d genel durumunu da ana hatlaryla ortaya koymakta fayda vardr. Tanzimatn iln tarihi olan 1839dan Servet-i Fnuna kadarki devrede birbirinden farkl hayat ve sanat grne sahip byk nesil yetimitir. Tanzimat nesli 1839-1876 yllar arasnda eser verir ve iki byk kola ayrlr. Birinci Tanzimat neslini oluturan inasi, Namk Kemal ve Ziya Paa, sanatta sosyal fayda fikrine nem verirler. Bu nesil, gazete vastasyla halk hemen her konuda aydnlatmay ve bilgilendirmeyi gaye edinir. Gayr-i ahlk, tabilikten uzak, gereklere dayanmayan, zihinleri uyuturan kaderiyecilik fikrini telkin ettiine inandklar eski edebiyata iddetle hcum ederek, yeni, dnyev ve gerek bir edebiyat kurmaya alrlar. inasi, Divan iir geleneini toptan deitirmeyi hedef alr, rneini Fransz edebiyatndan ald plak fikir cmlesini Trk edebiyatna getirir.1 Namk Kemal onun izinden giderek, btn tenkid eserlerinde ve zellikle mukaddimelerinde, iki ana fikri yani sosyal fayda ve edebiyatn gerek, dnyev olmasn srarla savunur. Ziya Paa iir ve na adl makalesinde yeni edebiyat grlerini savunur, ancak Harabat Mukaddimesi yle eskiye keskin bir dn yapar. Namk Kemalle aralarnn almasnn asl sebebini, bu eskiye dnte aramaldr. Ziya Paann asl yenilii Terci-i Bend indedir ve Abdlhak Hamidin gelitirecei felsef iirin kayna bu eserdedir.2 Bu nesil, siyasetle yakndan ilgilidir. Gayeleri memlekette merut bir rejim kurmak ve dalma tehlikesiyle kar karya olan imparatorluu kurtarmak ve yaatmaktr. Bu nesil Voltaire, Montesquieu, Jean Jacques Rousseau gibi aklc filozoflarn ve Fransz romantiklerinin eserleriyle beslenir. Fakat onlar romantizmin daha ziyade edebiyatnn bir misyon adam oluu ve mill tarihe dn fikirlerinin tesirinde kalrlar. Bu bakmdan Namk Kemali sosyal bir romantik olarak nitelendirmek daha doru olur.3

331

1876da bu neslin zlemini ektii I. Merutiyet iln edilir. Ancak, ay sonra II. Abdlhamid 1876-1877 Trk-Rus Savan bahane ederek meclisi kapatr ve otuz yl srecek ve tarihe istibdat devri diye geen dnem balar. Tanzimatn ikinci edeb neslini oluturan Abdlhak Hamid, Recaizade Ekrem ve Sami Paazade Sezai, devrin artlar dolaysyla siyasetten uzaklamlar, daha ziyade ferd duygu ve dnceleri n plana alan eserler vermilerdir. Sami Paazade Sezai, 1901de Parise kaarak uray mmette Abdlhamid ve rejimi aleyhine ok ar ve iddetli yazlar yazmasna ramen, asl hretini bata Kk eyler olmak zere hikyelerine ve Sergzet adl romanna borludur.4 kinci nesli birinciden ayran bir baka zellik de, nesir yerine daha ziyade iiri tercih etmeleridir. Bu nesil romantizmin ferdiyeti ynne ve her eyin iire konu olabilecei fikrine sarlmlar ve misyon adam olmaktan ziyade, sanatn estetik cephesine nem vermilerdir. Bu ayrlklara ramen, ikinci nesil, birinci nesli, zellikle Namk Kemali, daima bir nder, bir mrit olarak kabul etmi, dalmalarna ramen mektuplaryla ilikilerini devam ettirmilerdir.5 Servet-i Fnunu hazrlayan miller ok eitli ve karmak bir manzara gsterir. Bu sebepleri birka madde hlinde zetlemek mmkndr: 1) Abdlhamid devrinin sosyal ve siyas tesiri; 2) Tanzimatn ikinci neslinin getirmi olduu geni tabiat ve duygu tasvirleri; 3) Recaizade Ekremin iir ve edebiyat hakkndaki yeni grleri; 4) 1876-1895 yllar arasnda eser veren ara-neslin geni tercme faaliyeti; 5) Eski ve yeni edebiyat taraftarlar arasndaki eitli tartmalarla romantizm-realizm mnakaas. Abdlhak Hamidin Belde, Bunlar Odur (1886) ve Hacleden (1887) sonra, saraya eser yaynlamayacana sz vererek yurt dnda grevlendirilmesi, 1888de Namk Kemalin lmesi, Ekremin deta kesine ekilerek, genlerle ilgilenmekle yetinmesiyle ikinci nesil ksmen faaliyet alanndan ekilir. Servet-i Fnunun kuruluuna kadarki yirmi yllk devrede Prof. Dr. Mehmet Kaplann ara-nesil adn verdii yirmi otuz kiilik bir yazar kadrosu, Trk edebiyatnn ehresini deitirecek bir edeb faaliyette bulunur.6 Ara-nesil yazarlar Recaizade Ekremin rencilerinden ve Elhann yazar Menemenlizade Mehmet Tahirin bakanlnda romantik, Beir Fuadn liderliinde realistlerden yaptklar geni tercme faaliyetiyle Servet-i Fnuncularn gelitirip olgunlatraca tem ve konular edebiyatmza sokarlar. Bu iki grup arasnda, zellikle Beir Fuadn Victor Hugo (1885) adl ilk tenkid monografisinin yaymndan sonra balayan Hayaliyn-Hakikiyn tartmas ise realistlerin kesin zaferiyle sonulanr. Servet-i Fnun zmresi Tanzimat ve ara-neslin eserleriyle beslenir. u hlde, bazlarnn zannettii ve ileri srd gibi, Servet-i Fnun edebiyat, Tanzimat nesillerine zellikle ikincisine ok ey borlu olmakla beraber, hemen onlarn arkasndan ortaya km deildir. Bu zmrenin olumasnda; sanat ve edebiyat grlerinde, aldklar ortak formasyonun da nemli rol vardr. Tanzimat nesillerinin farkl evre ve muhitlerde (kalemler, aile konaklar v.s.)

332

yetimelerine karlk, bu nesil, genellikle halk tabakasna mensuptur ve II. Abdlhamid dneminde alan, batl tarzda eitim ve retim yapan okullardan yetiir. Onlar bir araya getiren ve bir cephe oluturmalarnn sebeplerinden biri, hocalar Recaizade Ekremin Talim-i Edebiyat adl eseri dolaysyla eski edebiyat taraftarlarnn ar hcumlara uramas sonucunda vuku bulan mnakaadr. Talim-i Edebiyat, batl kaynaklara dayanan ilk retorik kitabdr. Muallim Nacinin Istlahat- Edebiye adl normatif eseriyle, gerek konular ele al, gerekse rnekleri asndan ok farkldr. Bu mnakaay takip eden Zemzeme ve Demdeme ile abes-muktebes tartmalar yeniliki genleri deta birbirlerine kenetler. Musavver Malumat dergisinde kan Hasan Asafn Burhan- Kudret adl iirinde abes ve muktebes kelimelerini kafiyeli kullan tenkit edilir. Gen air, Recaizade Ekremin ortaya att kafiye gz iin deil, kulak iindir fikrine dayanarak bu gibi kelimelerin kafiye yaplabileceini iddia eder. Bunun zerine dergi sahibi Mehmet Tahir Efendi (Baba Tahir) airi ar ve alayc bir slpla tenkit edince, Recaizade Ekrem Maarif dergisinde tartmaya katlr ve Sanat mkil ise de muaheze de sn deildir balkl yazsyla kafiye hakkndaki eski fikirleri tenkit eder ve Hasan Asaf savunur. Yine o sralarda Recaizade Ekrem, Selnikte kan Asr gazetesinde tefrika edilen emsa adl hikyesini, iznini almadan basan Musavver Malumat sahibi Mehmet Tahir aleyhine Servet-i Fnuna iki mektup gnderir. Servet-i Fnunun sahibi Ahmet hsan bu mektuplar nerettii gibi, Araba Sevdasn da yaynlayacan belirtir. O sralarda sradan bir fen dergisi olan Servet-i Fnunun sahibi Ahmet hsan, hocas Recaizade Ekremden dergisini ele almasn yeni grleri savunan bir edebiyat organ hline getirmesini ister. Ekrem, Galatasaray Sultansinden rencisi Tevfik Fikreti derginin bana getirir. Fikret, 256nc saydan itibaren musahabe-i edebiye ve iirlerini yaynlamaya balar. Tevfik Fikret, Mektep dergisinde kan iirleriyle dikkatini eken Cenab ehabeddini bir musahabesinde ver; Cenab da kadroya dahil olur. Mai ve Siyah tefrikasndan itibaren onlara Halit Ziya, az sonra Mehmet Rauf, Hseyin Suat, Ahmet Reit, Ahmet uayb da katlr. brahim Cehdi (Sleyman Nazif), Sleyman Nesib, Faik li, smail Safann yan sra eski nesilden Sami Paazade Sezai ve Finteniyle Abdlhak Hamid de destek verirler. Servet-i Fnun edebiyat, II. Abdlhamid dneminde domu, gelimi ve sona ermitir. Edebiyatlar da sradan insanlar gibi, iinde yaadklar toplum ve lkenin meselelerine kaytsz kalamazlar. Servet-i Fsuncularn yetitikleri ve eser verdikleri istibdat dneminde, Avrupallarn hasta adam dedikleri Osmanl mparatorluu, madd ve manev ynden k durumundayd. 1871e kadar imparatorluk zerinde hkim olan ngiltere ve Fransa siyaseti, kendi karlar uruna, glenmekte olan Rus arl ve Avusturya-Macaristana kar Osmanl menfaatlerini koruyorlard. 1871de FransaPrusya savann sonucunda Avrupadaki kuvvetler dengesi deiti. Fransann malup olmasyla ngiltere tek bana bu dengeyi koruyamad. Rusya ile Avusturya-Macaristan bu tarihten itibaren Osmanl mparatorluunu aka bir paralama politikas izlemeye baladlar. 1292 Trk-Rus Savanda Rus kuvvetleri Yeilky nlerine kadar geldiler. Bbli, ok ar artlarna ramen, Ayestefanos antlamasn imzalad; ancak Avrupa devletlerinin itiraz sonucu, Berlin antlamas ile artlar biraz deitirildi; ancak Tuna boyu elden kt; Bulgaristan zerk hle geldi. 1881de Fransa Tunusu, 1887de ngilizler Msr igal ettiler. 1885te Bulgaristan ark Rumeliyi ilhak etti. 1898de

333

Yunanistan Giriti istedi. Trk-Yunan Savanda Trk ordularnn Atina nlerine kadar gelerek byk bir zafer kazanmasna ramen, masa banda ayn baar gsterilemedi ve Girite muhtariyet verildi. 1292 Trk-Rus Savandan itibaren Rus ve ibirlikisi Bulgarlarn zulmnden kurtulabilen muhacir kitleleri stanbulda derin bir ztrap ve ktmserlik havas estirdi. Dier taraftan, Bblinin btn yetki ve gcn eline alan II. Abdlhamid, geni hafiye tekiltyla memlekette byk bir ylgnlk havas yaratt. II. Abdlhamid dneminin, ksaca zetlemeye altm bu genel havas iinde eser veren Servet-i Fnun-cular, belli bir sanat akm etrafnda toplanmamakla birlikte, onlar birletiren pek ok ortak nokta vardr. Servet-i Fnuncular, nesirde realizm ve natralizmin yan sra, o yllarda Batda moda olan pozitivist felsefenin tesiriyle gelien ve realizmin iirdeki grn diye tarif edilen Parnas akmnn resim gibi iir anlayyla sembolizmin mzik gibi iir anlayn birletirmeye almlar; yine Parnas ekolnn ana ilkelerinden olan ekil ve ifade mkemmelliini n planda tutmulardr. Bir yandan da, bir nceki nesilden gelen romantik bir santimantalizm devam etmekteydi. Bunlara batl bir fikir olan fin de sicle ile devrin karamsar siyas ortamnn telkiniyle hkim olan ktmserlik ve melnkoliyi ilve etmek gerekir. Bu ktmser hayat felsefeleri dolaysyla, intihar temi onlarn eserlerinde ve hatt hayatlarnda nemli bir yer tutar. Tevfik Fikret, sk sk, ailesi olmasa intihar edeceini; Mehmet Raufun ise intihara kalktn ve son anda arkadalar tarafndan kurtarldn biliyoruz.7 Melankoli duygusunun tabi neticesi iinde bulunduu evreden ve insanlardan kamak, derin bir yalnzlk duygusu hissetmek, hlya ve ryaya snmaktr. te bu yzden onlarn eserlerinde kama temi de nemli bir yer tutar. Bir ara Servet-i Fnuncular Yeni Zelendaya giderek, orada birlikte yeni bir hayat kurmak isterler. Bu istekleri gereklemeyince Manisa civarnda bir iftlikte deta bir koloni hlinde yaamay arzularlar. Bu da gerekleemez. Bunun verdii acy en arpc ekilde Tevfik Fikretin Bir Mersiye adl iirinde grrz. Servet-i Fnun edebiyatnda i lem yani duygu hayat kadar d leme, tabiata da geni yer verilir. Servet-i Fnuncularn hemen hepsi gzel sanatlarn hi deilse bir dalyla yakndan ilgilidir. Fikret, iyi bir ressamdr. Mehmet Rauf bir melomandr. Halit Ziya mkemmel piyano alar. te gzel sanatlara kar duyduklar bu derin ilgi onlar d leme ve i leme son derece dikkatli klar. Duygularn da renkli tablolar hlinde ortaya koymaya alrlar. Prof. Dr. Mehmet Kaplann da belirttii gibi, btn duyu organlarn d leme amak ve d lemi kendine mahsus ruha sahip bir varlk telkki etmek fikri Servet-i Fnuncularn Trk edebiyatnda tabiat idrakine getirdikleri en nemli yeniliktir. Bu idrak ayrca ferd duygularla da renklendirilir. Bylece d lem yani kinat bir miza arasndan seyredilir.8 Onlarn eserlerinde grlen ortak temlerden biri de hayal ve hakikat, bunlarn atmas ve genellikle hayal krkldr. Bunu en arpc ekilde eserlerinin adlarnda grrz: Mai ve Siyah, Krk

334

Hayatlar (Halit Ziya), Rbab- ikeste (Tevfik Fikret), Eyll, Siyah nciler (Mehmet Rauf), Haristan ve Glistan (Ahmet Hikmet Mftolu). En arpc ortak unsurlardan biri de dil karsndaki tutumlardr. Birinci Tanzimat neslinin aksine Servet-i Fnuncular iin sanat bir vasta deil, gayedir. Baka bir deyile onlar sanat sanat iindir ilkesini benimsemiler; geni kitleleri deil, yksek dzeyde okuyucu zmresini hedef almlardr. Tevfik Fikretin tabiriyle onlar Veli Daylara hitap gayesi gtmezler. rnek aldklar batl akmlarn tesiriyle olduu gibi tasvire yneldikleri insan, tabiat ve eyay Tanzimatlar gibi statik deil, dinamik bir ekilde ifadeye almlardr. Onlar, mahiyeti icab kark ve karmak olan duygu ve duyularn basit gnlk dille anlatlamayaca kanaatinde olduklarndan, yeni, ahs ve orijinal slplar yaratmaya almlardr. Bunun altnda Recaizade Ekremin Buffondan ald slb- beyan aynyla insan fikri yatar. Servet-i Fnun neslinin roman olan Mai ve Siyahta Halit Ziya, szcs durumunda olan Ahmet Cemile zledii dil anlayn yani dil eittir insan fikrini yle bir lisan ki serp insan olsun cmlesiyle sona eren mensur iir havasndaki bir pasajda syletir. Ancak, onlar dili zenginletirmeye alrlarken, szlklerden, halkn kullanmad ve bilmedii ok sayda Arapa ve Farsa kkenli kelimeye, yeni anlamlar da ykleyerek, suni ve kitab bir dil yaratmlardr. zleyicilerini de hesaba katarsak, yirmi yl kadar devam eden bu hareketin, btn tenkitlere ve hatt dekadananizmle sulanmasna ramen, Trkiyede sanat bilincini son derece gelitirdiini kabul etmek gerekir. Servet-i Fnuncularn bir cephe oluturmas, eski anlay devam ettirenlerin de Musavver Malumatta toplanmasna sebep olur. Mnakaay balatan Ahmet Midhat Efendinin Sabah gazetesinde kan Dekadanlar balkl yazsdr.9 Ahmet Midhat Efendi, bu yazsnda Servet-i Fnuncular dekadanlkla, yani bir soysuzlamaya, edebiyatta mevcut gelenek ve kurallar hie sayarak manev bir ke sebebiyet vermekle sular. Eski edebiyat taraftarlar, Ahmet Midhat gibi bir hce-i evvelin de kendilerine katlmasndan cesaret alarak, derhal harekete geerler ve Tanzimattan beri devam eden eski-yeni atmasnn en uzun sreli evresi alm olur.10 Eski anlay temsil edenlere gre, Servet-i Fnuncular bat edebiyatnn, zellikle Fransz edebiyatnn taklitisidirler. Mill edebiyata yabanc olan bu nesil, onu inkr bile etmektedir. Yine bat taklitilii dolaysyla, rf ve detlerimize yabanc konular, hayat tarzlar ve frenk klkl kiiler yaratmaktadrlar. slp, ifade, cmle hatt kullandklar tamlamalar bile bat maldr. Onlara gre Servet-i Fnuncular yabanc dil bildiklerinden, batl eserleri aynen veya ok az deitirerek tercme ediyorlar ve bunlar Richesse de Sciences11 adl dergilerinde yaynlamaktadrlar. Kullandklar sone nazm tarz da yabancdr. Onlara gre slp, ekil, konu ve kiileri yabanc olan, din ve milliyet duygusundan yoksun bu zmrenin mill edebiyatta yeri yoktur. Cenabn Terane-i Mehtab adl iirinde geen saat- semen-fm tamlamas ise itirazclarn onlar anaristlikle sulamasna yol aar. Onlara gre, her nne gelen bir tamlama uydurursa, dil anarisinin ortaya kmas kanlmazdr. Vezin ve kafiye ekilleri de itirazdan nasibini alr.

335

Servet-i Fnuncular bu itirazlar karsnda, polemikten ziyade eserle cevap vermeyi tercih etmiler, fakat kendilerini ve grlerini savunan yazlar da yazmlardr. Onlar, hareketlerinin bir k deil, yenilik olduunu, asla basit birer takliti olmadklarn, doudan ve batdan gzel bulduklar her eye ak olduklarn, fakat aldklarn ahs bir slba dktklerini, avama deil, yksek zmreye hitap ettiklerini, dili yeni kelime ve kavramlarla zenginletirdiklerini ileri srmlerdir. Dekadanlk mnakaas Ahmet Midhat Efendinin Tark gazetesinde 4 Aralk 1898de yaynlad Teslim-i Hakikat adl makale ile Servet-i Fnuncularn zaferiyle sonulanr. Dardaki itirazlarn sona ermesiyle Servet-i Fnunun olduka ksa ve fakat en verimli devresi balar. iirde Tevfik Fikret ve Cenab ehabeddin bata olmak zere Sleyman Nazif, Ali Ekrem, Hseyin Siret, Hseyin Suat, Faik li, Cell Sahir, Ahmed Reid; romanda Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Ahmet Hikmet, Safveti Ziya; tenkitte Ahmet uayb, Halit Ziya, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit, Trk edebiyatnn ehresini deitirecek nemli bir edeb faaliyete giriirler. Ancak d tenkitlerin sona ermesi kendi aralarndaki anlamazlklar su yzne karr. lk defa Ahmet uayb, Servet-i Fnunda yaynlad Son Yazlar12 adl uzun makalesiyle, Servet-i Fnun edeb hareketini konu darl ve ar ferdiyetilii asndan eletirir. Bu, olumlu karlanr. Fakat alt ay kadar sonra, Ali Ekremin iirimiz adl tenkidi fazla sert ve sbjektif bulunduundan baz deiikliklerle baslmas zerine13 Ali Ekrem Servet-i Fnundan ayrlarak yazsn olduu gibi Musavver Malumatda nereder. Onu Ahmet Reitin ayrl takip eder. 1901de Tevfik Fikret, Ahmet hsana krlarak dergiyi terk eder. Yaz ileri mdrlne getirilen Hseyin Cahit, eski dzeni bir sre devam ettirerek, durumu okuyucudan saklamaya alr. Ancak Franszcadan evirdii Edebiyat ve Hukuk adl yaz, kkrtc bulunarak, dergi alt hafta sreyle kapatlr. 5 Aralk 1901de yeniden yaynlanmaya balayan dergi, Hseyin Cahitin de ayrlmasyla, yeniden ilk hline dner; musahabe-i edebiyelerin yerini, musahabe-i fenniyeler alr. Servet-i Fnun zmresine mensup ahsiyetler iir, roman ve tenkit sahasnda faaliyette bulunurlar. iirde Tevfik Fikret ile Cenab ehabettinin yeni grlerini zmrenin yukarda adlarn zikrettiim dier airler de benimserler. Servet-i Fnunun nemli ahsiyetleri: Recaizade Ekrem ve Muallim Nacinin rencisi olan Tevfik Fikret (1867-1915), hocalarnn ve Abdlhak Hamidi takliden yapt denemelerden sonra, yeni tecrbelere giriir ve bir antolojide okuyarak kefettii Charles Baudelaire, Sully Prudhomme ve zellikle Franois Coppe, mr boyunca rnek alaca airler olur. Rbab- ikeste ad altnda toplad iirlerini ana hatlaryla yaamay dledii hayal tabiat manzaralar (mr- Muhayyel, Ne sterim, Bir An- Huzur, Yeil Yurt); fakirlere, ocuklara merhamet uyandrma

336

(Halukun Bayram); sarho bir dilenciyi, felkete urayan bir balk ailesini, hasta ocuunun banda ztrap eken bir anneyi v.b. anlatt eitli hayat sahneleri; kendi benini, duyu tarzn ortaya koyduu iirler (Sahayif-i Hayatmdan, Sha ile Pervin, Tefelsf); eitli sanatlarla ilgili iirler (Ey Yr- Nagamkr, Heykel-i Giryan, La Danse Serpentine) olmak zere tasnif edebiliriz. Kitabn veng-i hur balkl blm, Coppenin Les Moissn hatrlatan on iki ayn tasvirine ayrlmtr. veng-i Tesvir blm de rnei batl airlere dayanan portre iirlerdir (Fuzul, Cenab, Nedim, stad Ekrem, Nef, Hamid). Bu blme almad Zek da Rza Tevfiki, Timsal-i Cehaletde Ahmet Midhat Efendiyi alayl bir slpla tasvir eder. Eski eyler blmndeki Nijada, Musset in balkl iirleri de portre iirlerindendir. Fikret 1897 Trk-Yunan Sava dolaysyla yazd birka vatan iirde de (Asker Geerken, Hasann Gazas, Kl) Sully Prudhomme ile Coppeyi rnek alr. Az saydaki din iirlerinden Sabah Ezannda da ezan sesinin tabiattaki mzikal nlay, bir mzik parasn hatrlatan bir slpla ifade edilmitir. Yine bu yllarda Fikrette II. Abdlhamid rejimine kar bir kin ve isyan duygusu uyanr. 1901de Galatasaray Sultansindeki grevinden ve Trk muhitinden tamamen uzaklaarak Rumelihisarda Boaz tepesinde, Aiyan adn verdii evine ekilir, Robert Kolejde retmenlie balar. 1902de stanbulu lnetledii Sis i yazar. iirde k hlindeki pyitahtn genel manzarasn, istibdadn yaratt moral kntsn son derece arpc bir tablo hlinde deta resmeder. 1908de ikinci Merutiyetin iln onu mitlendirir, ancak yeni rejimin uygulad politika Fikreti hayal krklna uratr. Son yllarnda olu Halkun ahsnda sembolletirdii genlik tek tesellisi olur. Halkun Defteri btnyle genlikten bekledikleri ve zlediklerinin bir ifadesidir. Bu genlik, silh yani kaba kuvvet yerine vatan ykseltecek yeni ideallerle donanacaktr. Halk, modern, hr ve ilme deer veren bir lkede (skoya) renim grecek, rendikleriyle lkesine dnerek, iten ie rm olan o eski, ulu nar diriltecektir. ocuklar iin yazd erminde ise almay, sanat, sanatkr yceltir, btl inanlar yerer, gelecee gven ve itimat, iyilik duygularn alamaya alr. Tevfik Fikret, vezni gz ard etmeden, iire nesrin akcln vermi, beyit esasn krmak iin srarla alm, vezin ve kafiyeyi ihmal etmeden anjambmanlarla iiri nesir diline yaklatrmtr. iirinde asonans (nl tekrar) ve aliterasyon (nsz tekrar), kelime, kelime gruplar, msralarn aralkl olarak tekrarlanmasndan vcuda gelen kuvvetli bir musiki duygusu yaratr. Farsann zengin ses ahengi, Arapann nsz simetrisi ve Trkedeki eklerin mzik kabiliyeti ve ritmi, Fikretin iirlerindeki muzikaliteyi kolayca yaratmasna ok yardmc olmutur. Daha nce Recaizade Ekremin ortaya att kafiyelerin ses deerleri ve deiik dzeni hakkndaki grlerini, Fikret gerekletirir ve eski sistemin aksine isimlerle fiilleri kafiye yapar. Trk iiri Fikretle bat iirinin teknik ve slbuna yaklar ve konuur gibi yazma idealine kavuur. Cenab ehabettin (1870-1934)14 yapt denemeler ve bulduu yeni tamlamalarla Servet-i Fnun zmresinin estetik grlerini hazrlar. Tbbyeden mezun olmasna ramen, renciliinden itibaren edebiyatla urar, devrin gazete ve dergilerinde tercmeler ve iirler yaynlar. Tbbiyede okurken Muallim Naci, Recaizade Ekrem, eyh Vasfiyi taklit eden iirlerini sama sapan anlamna

337

gelen Tamat ad altnda nereder. Tbbiyeden mezun olduktan sonra, ihtisas iin gnderildii Avrupada drt yl boyunca, hem mesleini ilerletir, hem de edeb ufkunu gelitirir; arkadalar ona, tabib-i edib unvann verirler. Cenabn Servet-i Fnundaki faaliyeti derginin kapatlmasna kadar srer. Burada iirlerinin yan sra edeb ve tenkid makaleler ve vazifeli olarak Hicaza gnderilmesi mnasebetiyle kaleme ald Hac Yolunda adl mektuplarn yaynlar. Servet-i Fnunun kapatlmasyla, dierleri gibi o da, II. Merutiyete kadar bir suskunluk devresine girer. Cenab iirlerini, ilhamdan ziyade, byk bir cehtle, alma azmiyle vcuda getirmitir. Bu durumu ir-i n-nvite, Takaza-y slb adl iirleriyle msveddelerinden aka anlamak mmkndr.1895te yaynlad bu iirinde Cenab, mutlak iire, ancak durmadan alma ve arama neticesinde ulalabileceini fikrindedir. Cenabn iirleri incelendiinde, onun tabiat, ak, phe ile kark din ve felsefe konularna arlk verdiini grlr. Bu bakmdan o, sosyal konularda da iirler yazan Fikretten ayrlr. Cenabn iir sanatnda resim ve musiki nemli bir yer tutar.15 Parnaslardan resim gibi iir, sembolistlerden musiki gibi iir yazma fikrini alan Cenab, daha sonra bu iki unsuru ustaca birletiren iirler vermitir (Tem-y Hazan, Tem-y Leyal, Yakazat- Leyliyye, Elhan- ita). Cenab, tabiat beerletiren imajlar kullanmasyla hem Servet-i Fnunculara, hem de daha sonraki nesillere tesir etmitir. Bylece o, kinatn bir ruhu olduu fikrini belirtmeye alr. Cenab, bu adan Divan edebiyatnn ssl slbuna yaklar, fakat imajlar onlarnki gibi basma kalp deil, orijinaldir. Cenab, iirde olduu gibi, nesirde de yenilikler yapm, Trk nesrinin yaps zerinde dnm ve yazd makalelerle fikirlerini ortaya koymutur,16 Hac Yolunda adl eserinde zledii nesrin rneklerini vermitir. Cenaba gre Trk nesrinin en byk kusuru monotonluktur. Cenab, gzel nesirde iki temel art bulur: Monotonluktan kurtulma ve durmadan deime. Bylece o, iirle nesrin mekanizmalarn da ayrr. Ona gre, iirde musikiyi temin eden ayn ses, kelime, fiil kiplerinin tekrar, nesirde aksine monotonluk ve bkknlk yaratr. Cenab ehabeddin, seyahat hatralarn Hac Yolunda ve Avrupa Mektuplar ad altnda kitaplatrmtr.17 Makaleleriyle ak mektuplar Evrak- Eyyam,18 Nesr-i Harb, Nesr-i Sulh ve Tiryaki Szleri19nde bir araya getiren Cenabn Yalan (1911), Krebe (1914) adl baslm iki piyesi vardr. Hseyin Suatla beraber kaleme ald, Kk eyler Darlbedayide oynanmtr. Halit Ziya Uaklgil (1865-1945)20 modern Trk romannn kurucusu olarak tannmasna ramen, iir dnda edebiyatn her trnde eser vermi, ok ynl bir sanatkrdr.

338

zmirde Mekhitariste okulunda okumas, Avrupa muhitlerle temas, dnya sergisine katlmak zere Parise yapt seyahat ve zellikle Fransz yazarlarn okumas, ufkunu ok geniletmi, gen yata fenn mahiyette popler tercmelerle yaz hayatna atlan Halit Ziya, mensur iirler, uzun ve ksa hikyeler, makaleler ve denemeler kaleme almtr. Genlik yllarnda Tarih-i Umum-i Edebiyat adl bir eser vcuda getirmek iin, ok sayda makale kaleme alan; bu byk projeyi tamamlayamamakla birlikte, Darlfnunda garb edebiyat mderrisliine tayin edilince, hazrlad ders notlar;21 1885de bir ksm baslan Garptan arka Seyyale-i Edebiye-Fransz Edebiyatnn Numune ve Tarihi-Methal; batl hikye trnn tarih geliimini ele ald Hikye (1891) ve lmnden sonra Sanata Dair IV (1963) adl eserleri hayat boyunca bat edebiyatlarna duyduu derin ilgiyi gsterir. Adn Mensur iirler ad altnda toplad edeb denemelerle adn duyuran Halit Ziya, asl kabiliyetini anlatma dayal trlerde gsterir. zmirde yazd ve Hizmet gazetesinde yaynlanan ilk roman Sefile (1886-1887), Nemide (tefrikas 1887-1888; ilk bask 1892), Bir lnn Defteri (tefrikas 1890-1891 ev iinde geen zl ak maceralarn iler; ilk bask 1892) acemilik dnemi eserleridir. Olgunluk merhalesinin mjdeleyen eseri Ferdi ve reks (tefrikas 1892; ilk bask 1895) ile Halit Ziya realist bir tavrla d leme almaya balar. Olgunluk merhalesinin ilk eseri Mai ve Siyah (Serveti Fnunda tefrikas 1896-1897; ilk bask 1898) Servet-i Fnun neslinin romandr. Yazarn szcs durumunda olan gen air Ahmet Cemil vastasyla yazar, Servet-i Fnun neslinin dil, edebiyat, tercme, geni mnasyla hayat karsnda alm olduklar tavr romanlatrr. Eser boyunca Servet-i Fnuncularn hayal ve zlemleriyle yaadklar hayal krklklar, d lem, zellikle Bbli ve Beyolu tenkid bir gzle okuyucuya sunulur. Ak- Memnu (tefrikas 1899-1900; ilk bask 1901) ile Halit Ziya, sanatnn zirvesine eriir. Tasvir gcn daha nceki romanlarnda ispat etmi olan yazar, burada ince psikolojik tahlillerin yan sra devri iin cesur saylabilecek cins haz sahnelerine de yer verir (Bihterin ayna karsnda plak vcudunu seyretmesi ve ona acmas). te Bihter, bu aynann nnde yanldn, evliliin sevgiye dayandn inkr ettii iin yanldn anlar. O, annesine benzemekten korktuu ve Adnan Beyin sunaca imknlarn cazibesine kaplarak sevgisiz bir evlilii, yal bir kocay ve iki yetimi ocuu grmezlikten gelmitir. Romanda, ruh durumuyla iinde yaanlan mekn arasnda kurulan iliki, ince mahedelere dayanlarak tasvir ve tahlil edilmitir. Krk Hayatlar (1924) Nesl-i Ahrle yazar ev iinden da alr ve realist akmn esas temlerinden biri olan sosyal evrenin fertleri etkilemesini dile getirir. Krk Hayatlarda da yazar bir aile dramn, zl bir ak macerasn ele almakla birlikte, bu evreyi genileterek, deta btn ehre yayar. Bu bakmdan romann adndaki (-lar) okluk eki mnaldr. Eser bir tek ailenin maceras deil, eitli sebeplerle hayatlar krlan, bozulan, sarslan fert ve ailelerin dramdr. Krk Hayatlarda mekn, dier romanlardan nemli bir farkllk gsterir. Bu romana kadar, yazar, hazr meknlar tasvir ederken, burada olu hlinde bir mekn tasviri vardr. Romann kahramanlar Dr. mer Behi ve kars Vedide, nc ocuklar diye bahsettiklerini evlerinin arsasndan planna, inaatna ve tefriine kadar her aamasn ayrntl bir ekilde yaarlar.

339

Beenilmemesine ve ar tenkitlere uramasna ramen Nesl-i Ahr de edebiyatmzda nadir grlen devir romanlarndan biridir. Burada II. Merutiyet ncesinin hemen btn kesimlerine ait genler (deniz ve kara subaylar, Avrupada mzik eitimi alm bir bestekr, hafiyeler v.s.), devrin hemen btn sosyal, politik ve kltrel meseleleri, eitli kesimlere ait ak maceralar arasndan okuyucuya verilir. Bu roman, belki tam bitirilmeden tefrika edilmeye balandndan, sona doru yap bakmndan bir dalma ve zlme gsterir. Baka bir ifadeyle Halit Ziyann dier romanlarnda grdmz yap btnl ve salaml bu eserinde yoktur. Halit Ziyann kk hikyelerinde ocukluk hatralarndan da faydaland, yerli hayattan alnma ok canl kesitler vardr. Hikyelerinde Servet-i Fnun slbundan nispeten kurtulmu grnr. Son yllarnda Halit Ziya be cilt hlinde edeb hatralarn (Krk Yl, 1936), cilt hlinde sarayda geen hizmet izlenimlerini (Saray ve tesi, 1942), olu Vedatn intihar zerine onunla ilgili hatralarn (Bir Ac Hikye, 1942) dile getirir. Bu eserler, iinde yaad muhitleri tasvir eden, gzleme dayal deerli incelemelerdir. Mehmet Rauf (1875-1931) yaz hayatn Servet-i Fnundan nceki hazrlk devresi, Servet-i Fnundaki olgunluk dnemi ve II. Merutiyetten sonraki sukut ve unutulu devresi olmak zere e ayrmak mmkndr. Mehmet Raufta edebiyat merak on yalarnda balar. Bu yalarda Denaat yahut Gaskonya Korsanlar adl bir macera roman yazdn ve konusunu Bizde Roman adl makalesinden rendiimiz Mehmet Raufun edebiyatla ciddi olarak ilgilenmesi Bahriye Mektebine girdikten sonradr. Okulda Franszca ve ngilizce renen ve bu dillerde yazlm edeb eserleri okuyan yazarn hem kltr, hem de ufku geniler. Halit Ziyann edeb faaliyetini beeniyle izleyen Mehmet Rauf, onunla mektuplamaya balar. Dm adl hikyesini Hizmete bastran Halit Ziyay, stanbula geldikten sonra ziyaret ederek tanr ve dost olurlar. 1896da Halit Ziya, Garam- ebab adl roman kdamda tefrika ettirir; Tevfik Fikretle tantrr. Edeb hayatnn en verimli devresi Servet-i Fnundaki 1896-1901 yllar arasndaki faaliyetidir. Servet-i Fnunda tefrika edildikten sonra 1901de kitap hlinde kan Eyll romanyla hretinin zirvesine ular. Servet-i Fnun kapand 1901 ile 1908 yllar arasnda hemen hibir eser neredemeyen Mehmet Raufun yldz snmeye balar. ahs hayatndaki derbederlik ve dzensizlik, zellikle Halit Ziya ile Tevfik Fikret tarafndan ho karlanmaz ve ilikileri bozulur. II. Merutiyetin ilnndan sonra Mehmet Rauf evvelce yaynlad baz piyes ve romanlarn yeniden bastrd; ksa mrl dergiler kard, piyes yazarlna heves etti, fakat eski seviyesine ulaamad. Zambak adl yar pornografik roman dolaysyla hayli para kazanr, fakat mahkemeye de der. Eylln dnda Ferda-y Garam (1913), Gen Kz Kalbi (1914); Karanfil ve Yasemin (1924); Brtlen (1926); Define (1927); Son Yldz (1927); Kan Damlas (1928) ve Hals (1929) adl romanlar bulunan Mehmet Rauf, ou yerli hayatmzdan birer kesit olan hikyelerinin byk bir

340

ksmn htizar (1909), Akane (1909); Son Emel (1913); Hanmlar Arasnda (1914), bir Akn Tarihi (1915); Hikye (1919), lk Temas lk Zevk (1923); Ak Kadn (1923); Eski Ak Geceleri (1924) adl kitaplarnda bir araya getirmi; Servet-i Fnunda kan mensur iirlerini Siyah nciler (1901) ve tiyatro oyunlarn Ferdi ve reks (Halit Ziyann ayn adl romanndan uyarlama, 1909); Pene (1909); Cidal (1911) ve Sansar (1920) adlaryla yaynlamtr. Bunlarn dnda, Trk ve bat edebiyatlarna dair, henz kitap haline getirilmemi pek ok tenkid ve tantc makale kaleme almtr. Bir ksm tercme ve adapte olan bu yazlar, onun deiik ve dikkate deer bir cephesini tekil eder. Tenkit trne dair yazd makale serisi, Ibsen gibi o yllarda bizde bilinmeyen edebiyatlar tantmas, Servet-i Fnuncularn yeni kan eserlerini tahlil ve tenkit eden yazlar, bazl yazarlarn eserlerini tantan yazlar, onun dikkat ve faaliyet sahasnn geniliini gsterir. Sanat hayatnn zirvesini ve dnm noktasn tekil eden Eyllde esas, vaka deil, eitli durumlarda hissedilen ruh hllerinin srekli deimesidir. Bu yzden vaka zeti, zellikle Eyll roman hakknda tam bir fikir veremez. Eylln yapsyla Mehmet Raufun ok sevdii bat musikisi arasnda sk bir iliki vardr. Btn Servet-i Fnuncular gibi musiki temine byk nem veren Mehmet Rauf, bu temi farkl bir ekilde kullanr. Burada musiki, iki sevgili arasndaki duygu alveriini temin eden bir iletiim vastasdr. ki sevgilinin setikleri ve dinlemekten zevk aldklar opera paralaryla, romann trajik sonu arasnda da sk bir iliki vardr. Mehmet Raufun dikkate deer ve zerinde durulmas gereken son roman Halsta ise Mill Mcadele dnemi stanbul ve zmiriyle, Mill Mcadeleye katlan gen bir zabitle, ona ve lksne gnl veren gen ve vatansever bir kzn ak maceras anlatlr. Eyllde musikinin oynad rol burada sosyal ve mill duygular, vatan sevgisi alr. Hseyin Cahit Yaln (1875-1957)22 edebiyat tarihinde tenkiti yn ve polemik yazlaryla tannan bir gazeteci olmasna ramen, zellikle Servet-i Fnun dneminde roman, hikye ve tenkit trlerinde eser vermi-tir. 1897-1899 yllar arasnda yazd ve Hayat- Muhayyel ad altnda toplad hikyeler, ve Nadideden (1890) sonra yaynlad ikinci roman Hayal inde (1901) Servet-i Fnunun ortak temlerini ve hayat felsefesini aksettirir. Halit Ziya bata olmak zere dier Servet-i Fnuncular, onun ok cesur ve atak bir yapya sahip olduunu ve edeb anlaylarna yaplan her hcuma tek bana kar kt konusunda birleirler. Nitekim Ali Kemalin kdama Paristen gnderdii Servet-i Fnun hareketini tenkit eden mektuplara Hseyin Cahit, topluluun szcs gibi cevap verir ve Ali Kemalin Figaro gazetesinden kaynak zikretmeden yapt alntlar ortaya koyar. Yaz hayatna Servet-i Fnun zmresinde balayan fakat asl kimliini Mill Edebiyat akm iinde bulan Ahmet Hikmet Mftolu, bu dnemde verdii hikyeleri Hristan ve Glistan (1908) adl eserinde bir araya getirir. Servet-i Fnuncular arasnda sadece tenkit trnde eser vermi yegne ahs Ahmet uaybdr (1876-1910). Hayat ve Kitaplar (1901) adl eseri batl yazar ve fikir adamlarndan Hippolyte Taine,

341

Gustave Flaubert, Gabriel Monod, Ernest Lavisse, Niebuhr, Ranke ve Mommsenin hayat, fikir ve eserlerini tantan hacimli ve muhteval incelemelerden meydana gelmitir. Bunlarn dnda kalan eitli makale ve denemelerini ise Esmar- Matbuat ad altnda kitaplatrmtr. Servet-i Fnuncular, tenkide byk nem vermiler ve tenkidi mstakil bir tr hline getirdikleri gibi,23 bat tenkit metotlarn tantmlar; deiik tenkit metotlarn uygulayan rnekler vermilerdir. Dikkate deer bir nokta da, Servet-i Fnuncularn kendilerini ciddi olarak tenkit eden ilk nesil olmalardr. Bu otokritik anlaynn ilk rneini, Tevfik Fikretin Servet-i Fnunda kan bir yazsnda24 grrz. Vcuda getirdikleri edebiyat ruhsuz deil fakat cansz bulan Fikret, marz bir edebiyat oluturduklarnn farkndadr. Halit Ziya Haklar Var25 balkl yazsnda baka dillerden kelime alnmasnn Servet-i Fnuncularla balamamakla birlikte, bir moda hline getiriliinde nemli rol oynadklarn; hatalarnn Trkeye ml edilemeyen kelimeleri kullanmakta srar edileri olduunu itiraf eder. Mill Edebiyat akm baar kazandktan sonra, Halit Ziyann fikirlerinde nemli deiiklikler olur. Dilin sadelemesi konusunda Mtaklara Kar, Terkiplerden Kurtulu, Mrekkebat ve Tabirat, Unutma Beni26 balkl yazlaryla yeni akm mensuplarnn fikirleri arasnda byk benzerlikler vardr. Halit Ziyann, k noktasn tekil eden Mai ve Siyah sadeletirerek, fikir deiikliini somut bir ekilde ortaya koymas, hayatnn en cesur hareketi saylabilir. 1 Mehmet Kaplan, inasinin Trk iirinde Yapt Yenilik, Trk Edebiyat zerinde

Aratrmalar I, stanbul ubat 1976, Dergh Yay., s. 253-274. 2 iirin tahlili iin bk. Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri 1, 13. Bsk., stanbul ubat 1977, Dergh

Yay., s. 47-69. 3 ekicidir. 4 Hazrlam olduum Sami Paazade Sezai-Btn Eserlerinin nc cildi, onun siyas ve Victor Hugoya hayran olan, kendisine de Trklerin Victor Hugosu denilen Namk Kemalin

Sefiller romannn nszn Trkeye evirmesi (ark, nu. 1, 1289/1872, s. 8-9) bu bakmdan dikkati

sosyal makalelerine ayrlmtr ve Trk Dil Kurumu yaynlar arasnda baslacaktr. 5 Fevziye Abdullah Tansel, Namk Kemalin Mektuplar, I-IV c., Ankara 1967, 1969, 1973,

1986, Trk Tarih Kurumu Bsm.; nci Enginn, Abdlhak Hamidin Mektuplar, 2 c., stanbul Ekim 1995, Mart 1995, Dergh Yay. 6 779. 7 Yakup Kadri Karaosmanolu, Genlik ve Edebiyat Hatralar, 1. Bsk., stanbul Austos Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret, 2. Bsk. stanbul ubat 1987, Dergh Yay, s. 22 v. d. Ara

nesil hakknda geni bilgi iin bk. Necat Birinci, Osmanl, c. 9, Ankara 1999, Yeni Trkiye Yay., s. 766-

1969, s. 20-21; Hseyin Cahit Yaln, Edeb Hatralar, s. 152-153.

342

8 9 10

Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret, 2. Bsk. stanbul ubat 1987, s. 50 v.d. Dekadanlar, Sabah, 10 Mart 1313/22 Mart 1897). Bu konuda bk. Birol Emil, Servet-i Fnuncular ve Dekadanlk Meselesi, baslmam

mezuniyet tezi, stanbul ni. Trkiyat Aratrmalar Merkezi, T. 799, stanbul 1968, VII+468 s. 11 12 13 Alayc bir slpla Servet-i Fnun adnn Franszcaya tercmesi. Servet-i Fnun, nu. 482, 25 Mays 1316/5 Nisan 1900. Servet-i Fnun, nu. 505-508, 2 Terin-i sani 1316/15 Kasm 1900-26 Terin-i sani 1316/9

Aralk 1900. 14 Cenab ehabettin hayat, edeb kiilii ve eserleri hakknda geni bilgi iin bk. nci

Enginn, Cenap ehabettin, Ankara 1989, Kltr Bakanl yay., 149 s.; Btn iirleri, hzl. Mehmet Kaplan, nci Enginn, Birol Emil, Necat Birinci, Abdullah Uman, st. ni. Edebiyat Fakltesi Yay., 1984, 529 s.; Hasan Akay, Cenab ahabeddin, stanbul 1998, Tima Yay., 176 s. 15 Bu konuda bk. Mehmet Kaplan, Cenab ehabeddinin iirlerinde Pitoresk ve Cenab

ehabeddinin iirlerinde Ses ve Musiki, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar I, stanbul ubat 1979, Dergh Yaynlar, s. 392-407; s. 408-424. 16 17 Mehmet Kaplan, Cenab ehabeddin ve Nesir Sanat, a. y., s. 425-436. Zeynep Uluant, Cenap ehabettinin Avrupa Mektuplar, st. ni. Edebiyat Fakltesi,

Trkiyat Aratrmalar Merkezi, T. 1964, 1979. Bu tez, ayn adla 1997 ylnda baslmtr. 18 Evrak- Eyyam, stanbul 1331/1915, Kanaat mat., 316 s.; yeni harflerle yayma hzl. Hasan

Akay, stanbul 1998, Tima Yay. 301 s. 19 20 stanbul 1334/1918. Kanaat Ktphanesi ve Matbaas, 192 s. Halit Ziyann bibliyografyas iin bk. Zeynep Kerman-mer Faruk Huyugzel, Halit Ziya

Uaklgil Bibliyorafyas, Trk Dili, nu. 529, Ocak 1996, s. 164-248. 21 Yunan Tarih-i Edebiyat, 1331/1916; Tarih-i Edebiyat- Garbiye: spanyol Edebiyat,

1329/1913; tarih-i Edebiyat- Garbiyeden Fransa Edebiyat Dersleri, 1329/1913; Alman Edebiyat Tarihi, 1330/1914. 22 Bu konuda geni bilgi iin bk. mer Faruk Huyugzel, Hseyin Cahit Yalnn Hayat ve

Edeb Eserleri zerinde Bir Aratrma, zmir 1984, Ege ni. Mat., XI+300 s. 23 Bu konuda bk. Bilge Ercilasun, Servet-i Fnunda Edeb Tenkit, 1. Bsk., Ankara Nisan

1981, VIII+400 s.

343

24

Servet-i Fnun, nu. 429, 20 Mays 1315/1 Haziran 1899, s. 195-196. Ayrca bk. Mehmet

Kaplan, Tevfik Fikret, s. 43-44. 25 26 Sanata Dair I, stanbul 1938, s. 1-6. Bu drt yaz da Sanata Dair Ide yer almaktadr: s. 71/76; 77-82; 83-93; 94-99.

344

Servet- Fnun Topluluu D Trk Edebiyat / Prof. Dr. Nazan Bekirolu [s.212-226]
Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1896 il 1901 arasnda edeb hayatmz byk lde Servet-i Fnun dergisi etrafnda toplanan ediplerin oluturduu Edebiyat- Cedide ynlendirmekle birlikte, ayn dnemde eser veren ancak, gerek teknik gerek tematik anlamda onlardan ayrlan air ve yazarlarn varl da dikkatlerden kamaz. Bylece edebiyat tarihlerimizde Servet-i Fnun topluluunun dnda teekkl eden bir edebiyattan da bahsetmek gerekir. Temel belirleyicileri Servet-i Fnun dnda kalmak olan bu ediplerin kendi ilerinde ortak zellikler tayan edeb bir dnya oluturduklarndan, bir grup ya da hareket tekil ettiklerinden sz etmek mmkn deildir. Servet-i Fnun topluluu dnda kalan air ve yazarlar iir, hikye ve roman, tiyatro ve gazeteye bal edeb trler etrafnda varlk gstermilerdir. Roman ve hikye vadisinde yazanlarn bir ksm poplist anlay dorultusunda, Ahmed Midhat geleneini srdrerek halka faydal olmak amacyla eser verirken, bir ksm da Namk Kemalin romantik romancln s bir dzleme ekerek piyasa ii romanlar vermektedir. iir vadisinde ise, ok youn bir Muallim Naci etkisinin yan sra Ekremin at gzya edebiyat r alabildiine geniletilerek zyaam tecrbelerini konu edinen ve ilk anda dikkat eken zellii samimiyeti olan iirler verilmektedir. Denebilir ki ortak bir karakter tamamakla birlikte, Servet-i Fnun dnda teekkl eden edebiyat genel izgileri bakmndan, ya poplist (halka faydal olmak amacnda) ya da popler (geni halk kitleleri tarafndan sevilerek okunan fakat ksa zamanda tketilen) bir karakter tar. Bylece yksek estetik kymetler tayan, okunmas ve anlalmas iin entelektel bir birikime sahip muhataba ihtiya duyan Servet-i Fnun edebiyatnn dnda varlk gsteren bu edebiyat, ya dorudan halk ve onun eitilmesini gaye edinmek suretiyle, ya da byle bir gaye tamasa da geni halk tabakasnn beenisini okayacak eser verme niyetiyle Servet-i Fnun edebiyatndan ayrlmaktadr. Servet-i Fnun airlerinin dnda ve glgesinde kalan airler arasnda Nigr Hanm, smail Safa ve Mehmed Cell ilk anda dikkat ekenlerdir. Roman sahasnda en ok tannanlar, poplist anlayla eser veren ve ahs dehalarnn nda yeeren Hseyin Rahmi ile bilhassa gazete yazlaryla tannm bulunan Ahmet Rasimdir. Yine roman vadisinde Mehmed Cell, Vecihi Bey ve Saffet Nezihi ise poplist deilse de popler anlayla kaleme alnan ve piyasa roman olarak adlandrlan romann rneklerini verirler. Keza piyasa romannn ilk kadn imzas Gzide Sabri de nnn byk ksmn bu dnemde elde etmitir. Daha ziyade gazeteci vecheleri ile n yapm olan Ali Kemal ve Abdullah Zhdy de birer romanc olarak Hseyin Rahmi ile Ahmet Rasim ve dier popler romanclar arasnda bir yerde zikretmek gerekir. Tiyatroda Nigr Hanm, Hseyin Rahmi, Saffet Nezihi; gazeteye bal edeb trlerde ise nisbeten Hseyin Rahmi, bilhassa Ahmet Rasim, Ali Kemal ve Abdullah Zhd dikkat eken isimler olarak Servet-i Fnun topluluu d Trk Edebiyatnn genel erevesini olutururlar. iir

345

Servet-i Fnun iiri, Fikret ve Cenap zerinden temsil kabiliyeti bulunan, teknik ve tematik anlamda son derece ilenmi ortak bir duyu tarznn ortak ifade vastalaryla ekillendii, yksek bir estetik seviyeye sahip bir iirdir. Ve bu iirin okuyucusu kltrl, bilgili, aydn kesimdir. Getirdii ilenmi ve lgatin imknlarn kullanan dil, farkl ve nisbeten kapal imaj sistemi ile geni halk kitlelerinin bu iiri anlamas ve sevmesi beklenemez. Bu topluluun dnda kalan airler olarak deerlendireceimiz Nigr Hanm, smail Safa ve Mehmed Cellde ortak bir zellik olarak yaanmn iirletirilmesi biiminde tezahr eden bir samimiyet, bu airlerin, dar fakat derin bir anlamda okunan Servet-i Fnunculara nisbetle geni fakat s bir anlamda okunmalarna yol am; ancak fazla ilenmeden eser verme cesaretini uyandrarak o airlerin ksa zamanda unutulmalarna da neden olmutur. Servet-i Fnun topluluunun dnda samimi eserleriyle dikkat eken Nigr Hanm bir yandan yeninin bir yandan eskinin tesiri altndadr. air kimliini oluturan eserlerinin ve hretinin bir ksmn Servet-i Fnunun teekklnden evvel vermitir. 1862 ylnda stanbulda doan Nigr Hanm bir mhtedi olan Macar Osman Paa (183O-1898) ile Emine Rifati Hanmn (1836-1897) kzdr. nceleri bir mahalle mektebi ile Kadkydeki bir Fransz okulunda okutulmu, daha sonra evde zel hocalardan ders almtr. ocuk denecek yata hsan beyle evlenmi, fakat mutsuz olmu, einden ayrlarak mrn oluna ve sanatna adamtr. Yazlar Rumelihisarndaki yalsnda, klar Niantandaki konanda geirerek, devrin pek ok nlsnn urak yeri olan edeb salonunu tesis etmi, frsat bulduka da yurt d seyahatlerine kmtr. Ferdiyeti bir eksen etrafnda dnen hayat Balkan harbi felketinden sonra milli bir veche kazanmtr. I. Cihan harbi mitsizliinin artmasna neden olmu ve Nigr Hanm, o felket yllarnda kapld tifs hastalndan kurtulamayarak 1918 ylnda 31 Mart 1 Nisana balayan gece stanbulda lmtr. Rumelihisarnda, Aiyan mezarlnda yatmaktadr. lk edeb zevki ocukluunda annesinin syledii beyitlerden alan Nigr Hanm zerindeki edeb etkiler bizi bir yandan Fransz romantiklerine, bir yandan eski edebiyata, dier yandan da ada olan Ahmed Midhat Efendi, Recaizade Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hamide gtrr.2 Son derece ferd ve romantik bir kimlik sergiledii iirlerinde tem olarak; maraz bir duygusallkla i ie rlen tutkulu ak, tabiata snma, yurt sevgisi, metafizik endieye dnemeyen bir lm rpertisi, annelik, mutsuzluk, anlalamama ve kendini anlatamama, sevme ve sevilme ihtiyac daima n plndadr. Kadn ve meseleleri zerinde de hassasiyetle durmaktadr. Nigr Hanm, Elhan- Vatan istisna edilirse, btn eserlerinde ferdiyeti bir izgide grnmektedir. Milli felketlerin kuvvetle hissedildii Balkan ve 1. Cihan Harbi yllarnda yine romantik karakterli olmakla birlikte toplumsal bir duyu tarz gelitirir. Savatan ikyet, acma, hayr duygular, vatan ve asker sevgisi, orduya ve yer yer Trk ad anlmakla birlikte daha ziyade Osmanl olarak ifadesini bulan millete hayranlk temalar eserlerinde n plana kar.

346

Nigr Hanmn yaz hayat kitaplarnn yan sra Hanmlara Mahsus Gazete, Mrvvet, Malmat, Servet-i Fnun, Utarid, ehbal, Pul gibi eitli dergi ve gazetelerle i ie ilerlemitir. Bunlarn bir ksmnda ryan Kalb mstearn kullanmtr (Pul, Servet-i Fnun). Yaz hayatnn en verimli ve renkli dnemi bir sre iin ba yazarln yapt Hanmlara Mahsus Gazete etrafnda biimlenmitir. Nigr Hanm eserleri yabanc dillere evrilmi, yurt iinde ve dnda byk ilgi ekmi bir kadn ediptir. Dneminde sadece bir edip olarak deil, deimekte olan sosyal yaantnn kadnlar zerindeki etkilerini gstermesi bakmndan da dikkate deer bir kimliktir. Kadn ediplerin az olduu, olanlarn bir ksmnn da erkek adlar arkasna gizlendii bir dnemde o, deien Trk toplumu iinde farkl ve yeni bir kadn imaj oluturmas ile; Fatma Aliye, Emine Semiye ve Makbule Leman gibi hem edeb hem sosyal anlamda nc Trk kadnlar arasnda yer alr. Bilhassa kadn edipler zerinde etkili olmu, onlara yazma ve yazdklarn kendi imzalaryla yaynlama bakmndan cesaret veren bir rnek tekil etmitir. Nigr Hanm unutuluun kucana zirveden den bir sanatdr. smail Safa ve Mehmed Cellin de paylat bu kader, yazdklarnn samimiyetinden ve scaklndan kaynaklanan bir hret-i sehile (kolay hret) ile izah olunabilir. Fazla ilenmeden verilmi, derinlikten ve orijinaliteden mahrum, kolay anlalabilir eserleri Nigr Hanm -hi de poplist eserler vermedii halde-popler klabilmi, fakat gerek sanat eserine dntrlememi bu eserler zamana direnmemitir. Eserleri: Nigr Hanm, daha ok air olarak tannmakla birlikte, hikye, eviri, tiyatro, mensure, mektup, makale, an, sohbet, deneme gibi trlerde eser vermi ve kitaplarnn bir ksmnda bunlar tr ayrmna gitmeden bir araya getirmitir. Salnda kitap haline gelmi alt eseri vardr. Bunlar srasyla: Efsus I. ksm (l887, ikinci bask 1891); Efsus II. ksm (1891); Niran (1896); Aks-i Seda (1899); Safahat- Kalb (1901); Elhan- Vatan (l916). lmnden sonra: Hayatmn Hikyesi (haz. Oullar), stanbul 1959; Tesir-i Ak (haz. Olcay nertoy), Nigr Hanm ve Tesir-i Ak, Ankara niversitesi DTCF Tiyatro Aratrmalar Enstits, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1978, s.235-273. Batdaki anlamyla modern gnlk trnn bizde ilk rneklerinden biri olan ve tamam yirmi defter olduu anlalan Gnlklerinin, oullar tarafndan teslim edilen on Aiyan mzesinde muhafaza edilmektedir. Servet-i Fnun topluluu dnda kalan airlerden birisi de, Muallim Naci zerinden gelen bir eski edebiyat zevk ve etkisine ak olmakla birlikte, Servet-i Fnuncularla ok iyi dostluklar kurmu bulunan ve onlardan da etkilenen smail Safadr.

347

1867de Mekkede dnyaya gelen smail Safann babas duygulu bir air olan Mehmet Behet Efendi (Trabzon, 1828-Mekke, 1878), annesi Aye Samiye Hanmdr. Babasndan Arapa ve Farsa renerek Glistan anlayacak seviyeye gelen smail Safa yetim ve ksz olarak byd. Mizacnda mevcut hassasiyetle birleen bu eziklik mr boyunca iirlerini ynlendirecek duygusal muhtevay hazrlad. Franszca ve modern bir eitim ald Darafakadan mezun olduktan sonra eitli kalemlere devam etti, edebiyat hocal yapt. Snhat adl ilk eserini verdi (1889). Mirsad mecmuasnda ba yazar oldu (1891). smail Safa, hava deiimine ihtiyac olan kardei Vefa ile bir ara Trabzona gitti (1891). Huz m Saf adl, iir ve nesirlerden oluan kitab basld (1892). Mektep, Malmat, Maarif, Servet-i Fnun dergilerinde yazd. Verem hastalna yakaland, tebdil-i hava iin Midilliye gitti (1896). Mensiyyat Midillide basld (1896). stanbula dndkten sonra Resimli Gazete, Pul, Malmat, Servet-i Fnunda iir ve musahabelerini yaynlamaya devam etti. II. Abdlhamide kar tavr sergiledii iddiasyla Sivasa srld.3 Bu srada iki evld Ulya ve Selmay arka arkaya kaybetmesi onu ok sarst. On ay sonra, henz otuz drt yandayken ld (24 Mart 1901). Garipler mezarlna gmld. lk iir zevkini bir air olan babasndan alan smail Safa sanatkr bir aileye mensuptur. iiri balangta tarih ktalar, nazireler, tahmisler yolundadr. 1884 ile 1892 yllar arasnda Muallim Naci ve dolaysyla Divan edebiyat etkisindedir. Fuzuliyi okumakta, Naci, Nigr Hanm, Hamid ve Ekreme nazireler yazmaktadr.4 Muallim Naci etkisi ile daha renci iken yazd iirler ilk olarak Safa imzas ile Tercman- Hakikatte yaynlad (1884-1885). Yine Muallim Nacinin etkisi ve teviki ile Saadet, Mrvvet, Mecmua-i Muallimde imzas grld. Son derece hassas ve ince bir kiilie sahip olan smail Safa yeniliklere de kapal deildir. Muallim Naci etkisinin yan sra Ekrem ve Hamid dairesinde iirler yazm, bilhassa 1892den sonra Naci ve Tanzimat edebiyat etkisinden kurtularak kendi ahsiyetini bulmaya ve yenilik araylarna girimeye balamtr.5 Servet-i Fnunun teekkl tarihine denk den Mensiyyat (1896) ile olgunlua erimi ve kendi sesini bulmutur. Bundan sonra ounu Servet-i Fnunda yaynlad iirlerinde, muhteva ve biimde yenilik araylar kendini gsterir. iiri eski ile yeni, dou ile bat edebiyatlarnn, romantizm ile realizmin etkilerini ayn anda tar. Edeb kimliindeki eski edebiyat zevk ve meyline ramen smail Safa bir yanyla da yeni ve yenilikidir. Servet-i Fnuncularla yakn dostluu vardr. Gen Tevfik Fikreti takdir eder, onun iirlerini, bayazar bulunduu Mirsadda yaynlamaktan zevk duyar. smail Safa ahit olduu btn eski-yeni mnakaalarnda byk lde Servet-i Fnuncularn yannda olmakla beraber Mlhazt- Edebiye ve Muhakemt- Edebiye adl kitaplarnda toplanan tenkid makalelerinde, son derece hassas ve nazik mizacnn da etkisiyle, her iki tarafn da yalnz iyi ynlerini gstermeye almtr.6 smail Safann iirlerinde ilk anda dikkat eken ve ferd bir muhtevann tezahrleri olan temler ak, tabiat, hzn, acma, aile ve anlar, lm, fanilik ve dindir. lm karsnda, romantizmden gelen ve dnemin pek ok sanatsn da etkisi altna alan bir hassasiyeti kendi hayatnda yer tutan byk lm hadiselerinin etkileriyle birletirirken, kitabe-i seng-i mezarlar, mersiyeler, tarih manzumeleri kaleme alr. Hamidden gelen bir etkiyle varlk ve fanilik zerine dnce iirleri kaleme alrsa da

348

bunlar derinleemeyen rnekler olarak kalr. Keza insan aklnn yetmezliini fark ederek, pek ok dnem sanats gibi agnostik felsefede karar klar ve Allahn bykln tebcil eder. Romantik ekolden gelme bir etkiyle tabiat, iirinin vazgeilmez temleri arasndadr. li duygularna dekor tekil eden mehtap, gurup ve seher, deniz, ilkbahar ve hazan tpk Nigr Hanm ve Mehmed Cell gibi smail Safann da ok severek iirine konu ettii tabiat manzaralarndandr. ocukluk hatralar ve ailesi de smail Safa iin vazgeilmez bir tem alandr. smail Safann 1897-98 Trk-Yunan harbinin edebiyatmzda oluturduu hamas havadan etkilenerek yazd Osmanllk uuru tayan vatan iirleri de vardr smail Safann iirlerinde din de nemli yer tutar. Dini iir konusu haline getirirken taknd tavr inasinin Mnacaatndaki bilim ile dini telif abalarnn izlerini tar (lliyyne yahut Zemine bir Nazar). Kk realiteler etrafnda sarf edilen dikkatler ve realist anlatml kk manzum hikyeler (ksz Ahmet, Zavall htiyar) ile resim altna iir yazma modas da onda itibar grmtr. smail Safann iirlerinde ilk anda dikkat eken zellikler ok kuvvetli bir dil hakimiyeti ile tabilik ve samimiyettir. Babas ve Muallim Naci zerinden gelen salam Divan edebiyat terbiyesinin etkisiyle, aruzu Trk dilinde en iyi kullanan airlerden biri olarak gsterilebilir. Kulland dil, sade ve akcdr. ok kolay iir syledii iin Muallim Naci tarafndan air-i mderzad (anadan doma air) olarak vlen smail Safann manzum musahabeleri ve mektuplar vardr (Ertaylan, 1925, s.623).7 ok sevilmi ve hret kazanm bir air olmakla birlikte uzun vadede Edebiyat- Cedide airleri karsnda glgede kalmtr. Kolay unutuluunda erken bir yata lm olmasnn da pay byktr. Eserleri: Snhat (1889, Huz m Saf (1892), Madre-i Sevda (1892), Mensiyyat (1896), Mevlid-i Pederi Ziyaret (1894), Vehametli Sevdalar (1894), Mlhazt- Edebiye (1896). lmnden sonra: ntk- Hak Tahmisi (1912), Muhakemat- Edebiye (1913), Hissiyyat (1912). Nigr Hanm gibi, hretini tesis eden eserlerinin bir ksmn Servet-i Fnunun teekkl tarihinden evvel vermekle birlikte Servet-i Fnun topluluu dnda eser vermeye devam eden bir sanat olarak dikkat eken bir isim de Mehmed Celldir. Hakkndaki en geni aratrma M. Fatih And tarafndan hazrlanan doktora tezi olup (stanbul niversitesi, 1989), bu tez Ara Nesil airi Mehmed Cell adyla baslmtr.8 Buna gre: Mehmed Cell 1867de Ferik Hakk Paann olu olarak stanbulda dodu. Dzenli bir tahsil gremedi. Babasndan riyaziyat ve Farsa dersleri ald, kendi kendisini yetitirmeye alt. ocukluu stanbuldan uzak illerde geti. On be yandayken Tahrirat Kalemine girdi. ki ve sefahate dknl yznden dzensiz bir hayat srd. Memuriyetini devam ettiremedi, tekad edildi. Bir mddet zel okullarda ders verdi. Giderek dengesiz ve takn bir kimlik sergilemeye balad. Henz krk be yandayken ld.

349

Son derece duygusal bir mizaca sahip olan Mehmed Cell trl gnl alkantlar iinde yaamtr ve zel yaants iirinin belirleyicisi olmutur. iirlerinde genellikle Bykada ve orada yaad aklardan sz ettii iin Ada airi olarak tannr. 1887ye kadar Divan edebiyat etkisindedir. Tercman- Hakikatte Muallim Nacinin ynettii edebiyat stununa iirlerini gnderir. Eski edebiyat ve Naci etkisinin yan sra Recaizade Mahmut Ekremden de tabiat, lm, verem, melankoli temlerini tevars etmektedir. iirinde tem ve biim itibaryle eitlenmeler, Batl nazm ekillerini denemeler 1887den sonra balar.9 Mehmed Cell Servet-i Fnun edebiyatnn dnda kalm ve eitli yazlarnda Servet-i Fnunculara dil, muhteva ve teknik itibaryle sert eletiriler yneltmi, Hseyin Cahidle polemie girimitir.10 Mehmed Cell, Mrvvet, Maarif, Hazine-i Fnun, Resimli Gazete, Malmat, rtika, Mektep gibi dnemin belli bal pek ok dergisinde yazd. lk kitab, bir roman olan Vens, 1886da yaynland. Gazete ve dergilerdeki imzas 1902ye kadar srm 1902den sonra yaz hayatna birka kk romanla devam etmitir. 1896dan sonra Servet-i Fnun Edebiyatnn gl isimleri karsnda hreti yava yava snen Mehmed Cell 1908den sonra unutulmutur. rticalen iir sylemekte ok usta olduu iin air-i z-irtical olarak anlr. Balangtan itibaren sade bir syleyii, anlalr imajlar ve girift olmayan bir iir cmlesi vardr. ok okunmasnda ve dneminde geni bir hret sahibi olmasnda bu rahat syleyiin etkisi byktr. iirlerindeki temler ana grupta toplanmaktadr: 1- Ak-hzn-gzya ve tabiat 2- Osmanl sultanlar-Tarih ve hamaset 3- Deiik temler. Kolay okumaktan holanan okuyucu kitlesinin tevikiyle kolay bir hret kazanm, derin ve kalc eserler yerine yksek bir sirayet gc bulunan fakat geici eserler vermitir. Denebilir ki Nigr Hanm ve smail Safa rneklerinde olduu gibi, samimiyeti tek bana Mehmed Cell iirinin de zamana direnmesine yetmemitir. Eserleri: Mehmed Cell iir, roman, hikye, mensure, makale, edebiyat nazariyesi, tenkd, fantezi lgat gibi eitli dallarda ok sayda eser vermitir.11 iir: Adada Sylediklerim (1886), Zde-i air (1894), Gazellerim (1894), sr- Cell (1894), Srd (1895), Elvh- airane (1895), ir-i Gaza (1895). Roman: Vens (1886), Cemile (1886), Dehet yahut Mezar (1886), Orora (1887), Margerit (1891), Elvh- Sevda (1892), Muhabbet-i Mderne (1893), Kk Gelin (1893), Bir Kadnn Hayat (1894), Zehra (1894), Rne (1894), Mkfat (1895), B-vef (1895), Mzeyyen (1898), Damen-alde (1899), Leman (t.y.), syan (t.y), Kudilinde (t.y), Nedamet-Bir airin Ser-nviti (t.y). Hikye: Hl Seviyor yahut ftirak (1891), Oyun (1892), Mevid-i Mlkat (1893), Karlar Altnda

350

(1893), Olga (1894), Bir Pederin Sergzeti (1894), Ak Salar (1895), Samimiyet (1899), Solgun Yadigrlar (1899), skambil (1899), Piyano (1900), Ninni (1900), Ak- Masumane (1900), Zindan Kapsnda (1906). Bunlarn dnda; Osmanl Edebiyat Nmuneleri (Antoloji-Teori, 1894), Ahmed Rasim Bey (monografi, 1900), Sevda Lgati (fantezi lgat, 1912). Mehmed Cellin ayrca muhtelif mevzularda ve trlerde kaleme alnm kk hacimli pek ok sayda risalesi ve Osmanl sultanlarnn hayat hikyelerini mesnevi biiminde kaleme ald, az sahifeli, kk ebatl, muhtelif yllarda yaynlanm bir seri iir kitab da vardr. Hikye ve Roman Servet-i Fnun romanclarnn realist ve natralist akmlarn terbiyesiyle ve yksek bir estetik endiesi ile eser verdikleri yllarda Servet-i Fnun dnda kalan roman ve hikyeyi bir yandan poplist endieler ve halka faydal olma gayesi ynlendirir. Bunlarn banda akla gelen ilk isim Hseyin Rahmidir ve onun az ok farkllklarla Ahmed Midhat geleneini srdrdnden sz etmek mmkndr. Dier yandan ayn sralarda bu defa poplistlik deilse de poplerlik olgusu iinde deerlendirilmesi gereken, yani halka faydal olmak gibi bir niyet beslemeyen ama geni halk kitlelerine ulamay amalayan; kltr seviyesi dk, ciddi eserler okumaktan sklan halkn ilgisine talip olan bir romandan da bahsetmek gerekir. Melodramatik zellikleri ar basan, macera ve merak duygularn kamlayan, derin tahlillere yer vermeyen, tek yanl kahramanlar evresinde gelien, genellikle rastlants bol ve abartl kurgulara sahip bulunan bu romanlar, ok genel bir balk altnda piyasa roman olarak adlandrlabilir ve polisiye, macera, ocuk, tarih gibi konularda biimlenirler. Piyasa romannn ok yaygn bir kolu da tutkulu ak romanlardr. Namk Kemal romantizminin abartlmas ve slatrlmasyla biimlenen bu tavrn geni yelpazesinde Mehmed Cell, Vecihi, Saffet Nezihi, Gzide Sabri gibi yazarlar yer almaktadr. Poplist bir edebiyat anlayn benimsemi olmakla birlikte, romancl itibaryle Ahmet Rasimi de bu kapsamda zikretmek gerekir. Arkadan gelen yllar iinde maraz bir duygusalla sahip kimi kadn yazarlar tarafndan ok rabet grecek ve az ok deiiklerle edebiyatmzn her dneminde sre gidecek bu romanlarn balangc Servet-i Fnun dnda teekkl eden edebiyata, Vecihinin ilk iki roman Mihridil (1893) ve Mehcure (1893) ile bilhassa Saffet Nezihinin Zavall Necdet (1898) adl romanlarna balanabilir. ou mellifin hayatndan aynen ya da az deitirilerek karlm ve tek eksenli bir ak hikyesini genellikle ortak romans kalplarn tekrarlayarak anlatan piyasa roman; teknik ve tematik anlamda yksek bir edeb hviyet, dil ve slp itibaryle de bir orijinalite tamaz. Neredeyse gereinden fazla samimi olan, baka bir meziyet de tamayan bu romanlar dnemlerinde ok okunmular fakat bir sanat kymeti tamadklar iin doal olarak zaman iinde tketilip, unutulmulardr. Ancak tketilip de unutulduktan sonra yerlerine baka piyasa romanlar yazlm ve okunmu, sonra onlar da unutulmutur. Bylece piyasa roman gnmze kadar deiik dnemlerden geerek eitli sanat anlay ve dnemlerinin paralelinde daima var olarak ve her yenisi bir evvelkini unutturarak tketime dayal popler bir kltr rn biiminde sregelmitir.

351

Servet-i Fnun topluluu dnda kalarak Ahmed Midhatin popler roman tarzn devam ettiren ve halka fayda prensibiyle yazan Hseyin Rahmi pek ok trde eser vermi olmakla birlikte daha ok bir romanc olarak tannmtr. 1864te stanbulda dodu. Annesi Aye Sdka Hanm, babas Memet Sait Paadr. Anneannesinin Yakupaa Mahallesindeki tipik stanbul konanda byd. Mekteb-i Mlkiyeye gitmise de (1878), hastalanmas ve tedavi grmesi tahsil hayatnn sona ermesine neden olmu (1880), kendi kendisini yetitirmek zorunda kalmtr. 1908e kadar sren memuriyet hayatndan sonra hayatn kalemiyle kazanmtr. 1936-1943 aras Ktahya milletvekili olarak mecliste grev alan ve mr boyu hi evlenmemi olan Hseyin Rahmi 1944te Ankarada hayata gzlerini yummutur. Hseyin Rahmi edebiyatmzn en ok roman yazan sanatlarndan birisidir. Kendisini besleyen farkl kaynak ve etkilere ramen, poplist endie tamas itibaryle Ahmed Midhatin kuvvetle tesiri altndadr. Edebiyatn halk iin yaplmas gerektiine inanan Hseyin Rahminin bu vesile ile giritii polemikler ve baz yazlarndan anlalr ki o halk elenceli hikyelerle yksek bir felsefeye doru ekmek istemektedir (ekavet-i Edebiye, 1913, s. 68). Bu bakmdan Trk, Osmanl, slm ve dou medeniyetinin manevi deerler sistemini muhafaza etmek yanls olan Ahmed Midhatten (Okay, 1989, s. 408), bu kymetlerin yerine koymak istedii yeni kymetlerle ayrlr. Bu yksek felsefe, akla, bilime dayal pozitivist zihniyet olarak zetlenebilir.12 Bir romanc olarak Hseyin Rahmiyi besleyen kaynaklar tek ynl deildir. Bunlarn ilki ocukluuna dayanan yerli kaynaklardr. Onu besleyen ikinci kaynak bat edebiyatdr. Evvel romantik eserleri okumaya balam, sonra realistleri ok sevmitir. Hseyin Rahmi, deneysel roman yazma gayreti ile de Zola ve natralistlere yakn grnr. Denebilir ki o, eserlerinde ok farkl etkileri ayn anda tamaktadr ve edeb mesleklerin hepsinden faydalanmaktadr.13 Hseyin Rahmi romanlarnda hemen daima kat bir gerek vardr. Ancak bu gerek, mizah unsuruyla dengelenerek verilmeye dikkat edilmitir. Mizah, sosyal tenkide zemin hazrlamasnn yan sra, onun romanlarnn kolay okunmasn da salam, en ciddi ve ar konular bile onun kaleminde mizah bir bak asyla kolay okunabilir hale dntrlmtr. Eserlerini gzleme dayal olarak yazan Hseyin Rahmi bir sanatkrn tabiat adeta kopye etmesi gerektiini, eserlerinde canlandrd hayat safhalarnn geree uymasn ister. Cmleleri salam ve gramatikal adan kusursuz olan Hseyin Rahmi, Servet-i Fnuncularn temsil ettii artistik anlamda bir slpu deildir. Bunu zaten kendisi de bilinli olarak reddeder ve slpla oyalanmay gereksiz bulur.14 Onda asl dikkat eken ve bu kadar ok sevilerek okunmasn salayan etkenlerin en nemlilerinden biri anlatmndaki yerli lezzettir. Bunu gerekletirirken Hseyin Rahmi, Karagz, Ortaoyunu ve Meddahtan bir anlat gelenei olarak faydalanmtr. Halk eitmeyi ve aydnlatmay ilke edinen Hseyin Rahmi romanlarndaki konular belirli bir tezin mdafaasna tahsis edilmitir. Bu bakmdan vaka tezin emrindedir. ou gzlemledii ya da duyduu

352

hadiselerden yola karak tesbit edilmi konular zerine kurulu ok saydaki roman vaka, konu ve ahslar itibaryle eitli alardan tasnife tabi tutulabilirler. Onun roman ve hikyelerini dolduran ve bir ksm zaman zaman tekrarlanan kahramanlarn says son derece kalabalktr. Bunlar bugn artk ok uzakta kalm bulunan dnem stanbuluna mahsus yerli tiplerdir. Hseyin Rahminin yaad dneme gre e zamanl olan romanlarnda mekn ok geni ve renkli bir stanbuldur. Dnem stanbulunun en zengininden en fakirine kadar i ve d, dar ve geni pek ok mekn onun romanlarnda grntye girmektedir. Ancak bu romanlar, gereksiz uzatmalar, bazen bamsz makale grnmndeki sahifeler sren bilgilendirmeleri, kahramanlarnn psikolojisini ihmal etmesi, vakann btnyle ilgisiz ksmlar bakmndan teknik adan zaf tar. Eserleri: Roman: Ayna/k (1888), ffet (1896), Mutallka (1897), Bir Mudele-i Sevda (1899), Metres (1899), Tesadf (1900), Nimetinas (1901), psevdi (1911), Kuyruklu Yldz Altnda Bir zdiva (1912), Sevda Peinde (1911), Gulyabani (1912), Cad (1914), Hakka Sndk (1919), Toraman (1919), Hayattan Sahifeler (1919), Son Arzu (1923), Tebessm-i Elem (19237, Cehennemlik (1919), Efsuncu Baba (1924), Ben Deli miyim (1925), Billr Kalp (1926), Tutumu Gnller (1926), Evlere enlik Kaynanam Nasl Kudurdu (1927), Muhabbet Tlsm (1928), Mezarndan Kalkan ehit (1929), Kokotlar Mektebi (1929), eytan i (1944), Utanmaz Adam (1947), Ekya ninde (1935), Kesik Ba (1942), Gnl Bir Yeldeirmenidir Sevda tr (1943), lm Bir Kurtulu mudur (1945), Dirilen skelet (1946), Dnyann Mihveri Kadn m Para m (1949), Kaderin Cilvesinde (1964), Deli Filozof (1964). Hikye: Kadnlar Vaizi (1920), Meyhanede Hanmlar (1924), Namusla Alk Meselesi (1933), ki Hdn Seyahati (1933), Tnelden lk k (1934), Katil Buse (1938), Gnl Ticareti (1939), Melek Sanmtm eytan (1943). Tiyatro: stirak- Seher (1887), Hazan Blbl (1916), Kadn Erkekleince (1933); lmnden Sonra; Tokuan Kafalar (1973), ki Damla Ya (1973); Baslmam: Mesduz. Tenkit: Cad arpyor (1913), ekavet-i Edebiye (1913). Seme: Mntahabt- Hseyin Rahmi (3 C.), stanbul 1888. Teknik ve kurgu bakmndan bir hayli zayf romanlaryla piyasa romanna yakn rnekler veren, fakat bu romanlarn tad harici leme ynelik ayrntl ve mahall gzlem itibaryle Hseyin Rahmiye yaklaan bir sima da bilhassa gazetecelii ile mehur olmu olan Ahmet Rasimdir. 1865te stanbulda Sargzelde Bahaeddin Efendi ve Nevber Hanmn olu olarak dodu. Annesinin yannda byd. Darafakaya verildi. Bu okulu birincilikle bitirdikten sonra (1883) bir mddet memuriyet hayatnda bulunmusa da akl gazetecilikteydi. lk yazs Tercman- Hakikatta kt. Ardndan Ceride-i Havadise geerek memuriyeti brakt ve yarm asr kadar srecek gazetecilik

353

hayatna balad. Tercman- Hakikat, Servet-i Fnun, kdam, Malmat, Resimli Gazete, Sabah gibi gazete ve dergilerde Merutiyete kadar alt. II. Abdlhamid dneminde sansr ile ba derde girmeden, kesintisiz denebilecek ekilde yazyordu. Bilhassa kdam ve Resimli Gazetenin nemli bir simas oldu. Ad edib-i ehre kt. 1898 ylnda Malmat gazetesi adna Suriyeye gnderildi. Balkan ve I.Cihan harbi esnasnda Tasvir-i Efkr gazetesinde almaktayd. 1916da Sabah gazetesi adna Romanya cephesinde bulundu. Mtareke yllarnda Yeni Gn, Vakit, Zamanda yazan Ahmed Rasim, Yunus Nadinin tevecchyle Cumhuriyette yer ald. 1927 seiminde stanbul mebusu oldu. 1932de Heybeliadada ld. Divan edebiyat, Muallim Naci, Ahmed Midhat, Recaizade Mahmut Ekrem, Fransz edebiyat gibi eitli etkileri zerinde tayan Ahmet Rasim, Servet-i Fnuncularla ayn zaman diliminde eser vermi olmasna ramen, edeb gr itibaryle onlardan ayrlr. Hayat gr ve edeb beeni itibaryla eski ve yeni arasnda kalan Mutavasstn grubun dikkate deer simalarndan biridir.15 Ahmet Rasimin gazeteciliinin glgesinde kalan romanlar, muhteva itibaryle snrl, teknik adan zayftr. Namk Kemal tarznn etkilerini tayan romanlarnda genellikle aile facialar ve melodramatik mevzular etrafnda kalem oynatr. Bir araya gelemeyen sevgililerin aclarnn da anlatld bu romanlarda zaten gevek olan vakann, zaman zaman silindii ve kaybolduu grlr. Bu romanlarda izilen tiplerin de kuvvetli olduu sylenemez. Bunda Ahmet Rasimin haric lemi gazeteci gzyle seyretme alkanlnn pay vardr. Romann btnln ayrntlarda datmaktadr. Ancak bu romanlar tadklar mahall renk itibaryle kymetlidirler.16 Romanlarnn konular stanbul hayatndan seilmitir. Bu eserlerde, dnem stanbulunu eitli sosyal hayat sahneleri ve tipleri ile grmek mmkndr. Ahmet Rasimin gazete yazlarnda sergiledii temiz ve canl Trkenin rneini roman ve hikyelerinde bilhassa diyalog blmlerinde bulmak mmkndr. Genliinde iire de heves eden fakat devam etmeyen Ahmet Rasimin gfte ve besteleri de vardr. Eserleri: ok ve eitli trlerde eser veren Ahmet Rasimin, roman, hikye, hatra, fkra, makale, mensure, seyahat, monografi, tercme, tarih, fen ve okul kitaplar gibi balklar altnda toplanabilecek yz akn eseri mevcuttur.17 Roman ve hikye: lk Sevgi (1890), Bir Sefilenin Evrk- Metrukesi (1891), Endie-i Hayat (1891), Gzel Eleni (1891), Leyl-i Iztrab (1891), Mehlik-i Hayat (1891), Mekk- Hayat (1891), Tecrib-i Hayat (1891), Meyl-i Dil (1891), Afife (1892), Mektep Arkadam (1894), Nmune-i Hayal (1894), Tecrbesiz Ak (1894), Bare Gen (1894), Gam- Hicran (1894), Sevd-y Sermed (1895), Asker Olu (1897), Nkm (1897), lfet (1899, Hamamc lfet adyla 1922), Hayat- Hakikiye Sahnelerinden: Belki Ben Aldanyorum (1909) (Bedia adyla 1922), ki Gzel Gnahkr (1922), ki Gnahsz Sevda (1923). Hatra: Gecelerim (1894), mr-i Edeb (4 C. 1897-1900), Fuh- Atik-Fuh- Cedid (2 C., 1922), Muharrir air Edip (1924), Falaka (1927).

354

Fkra-Makale-Sohbet: Klliyat- Say Tahrir (2 C., 1907), ehir Mektuplar (4 C., 1910-1911), Tarih ve Muharrir (1910), Ramazan Sohbetleri (1913), Cidd Mizah (1918), Ekl-i Zaman (1918), Glp Aladklarm (1926), Muharrir Bu Ya (1927). Mensure: O ehre (1893), Kitabe-i Gam (3 C., 1897-1898). Gezi: Romanya Mektuplar (1916). Monografi: lk Byk Muharrirlerden inasi (1927). Servet-i Kemaldir Asl ad Ali Rzadr. 1867de stanbulda dodu. Babas Ahmed Efendi, annesi ise Hanife Feride Hanmdr. Ahmed Midhat ve Muallim Naci ile hocas Mizanc Muradn etkisinde kald. Mektep arkadalaryla Glen adl bir dergi kard (1886). Mlkiye yllarnda Parise ve Cenevreye gitti. mr boyunca siyas konulara taan sert polemikleri yznden sk sk srgne urad veya kamak zorunda kald. 1895ten itibaren drt yl boyunca kdama Paris Muhbiri adyla her hafta gnderdii yazlar byk ilgi toplad. II. Merutiyetten nce yurda dnerek kdamn ba yazar oldu. Peyam gazetesini kard (1913). Sabahla birleerek Peyam-Sabah adn alan (1920) gazete Milli Mcadele esnasnda Ankara hkmeti aleyhdar bir yayn politikas izledi. Ali Kemal 1922de zmitte lin edilerek ldrld. Yahya Kemalin yorumuyla nevi ahsna mahsus bir insan olan Ali Kemal,18 edebiyat zevki itibaryle eskiye baldr. Servet-i Fnun edebiyatna kar kat bir hogrszlk iinde olup, Hseyin Cahidle aralarnda sert bir polemik yaanmtr. iir zevki itibaryle Muallim Naci etkisindedir ve eski ile yeni arasnda, mutavasstin gruba yakndr.19 Bat edebiyatn tandka zerindeki Naci etkisi azalr. Modern Fransz edebiyatnn bizde tannmasn salayan ve salam grler tayan gazete yazlar yazm, bu yazlar daha sonra kitap haline getirilmitir (Sorbon Darlfnununda Edebiyat- Hakikiye Dersleri, 1896; Paris Musahabeleri, 1897). Romanlarnda Ahmet Rasim havas hissedilir. ou uzun hikye saylabilecek genlik zamanna ait bu eserlerde daha ziyade yaad ya da ahit olduu durumlar romanlatrmtr. Bu bakmdan gzleme dayal realist bir romancl vardr ve bu yanyla da Hseyin Rahmiye yaklar. Srgn yaantlarn romanlatrmas itibaryle benzer siyas tercihleri olan Refik Halide benzer. Fakat romanclnda acemidir. Ali Kemalin iirleri de romanlar gibi edeb kimliini tesis edici bir gce sahip deildir ve gazeteciliinin ve polemiklerinin arkasnda glgede kalmtr. Eserleri: Roman: ki Hemire (1897), lde Bir Sergzet (1898), Bir Safha-i ebab (1913, ki Hemire ve lde Bir Sergzet bir arada), Fetret (1913-1914). Fnun edebiyatnn dnda, romancl itibaryle Ahmet Rasim dairesinde

deerlendirilmesi gereken bir isim de, hretini gazetecilii ve polemikleriyle salam olan Ali

355

Edebiyat-Tenkit:

Sorbon

Darlfnununda

Edebiyat-

Hakikiye

Dersleri

(1896),

Paris

Musahabeleri (3 C., 1897), Raid Mverrih mi air mi (1918). eviri: Kadn Mektuplar (Marcel Prvosttan, 1895), Juliyetin zdivac (Marcel Prvosttan, 1897), Yeni Kadn Mektuplar (Marcel Prvosttan, 1914), Hatra: Ali Kemalin, salnda tefrika edilmeye balanan fakat yarm kalan hatrt, lmnden sonra olu tarafndan hazrlanarak yeni harflerle baslmtr; mrm (haz. Zeki Kuneralp), stanbul 1985. Tarih, Dier: Muterizlere Ecvbe-i Mskite (1898), Mesele-i arkye Medhal (1900), Yldz Hatrat- Elmesi (1910), Bir Safha-i Tarih (1913), Ricl-i htill (1913), lm-i Ahlk (1914). Ali Kemalin Peyam- Edebdeki dil ve edebiyat zerine yazlm makaleleri Hlya Pala tarafndan bir araya getirilmitir: Ali Kemal MAKALELER Peym- Edebdeki Dil ve Edebiyat Yazlar, Kitabevi, stanbul 1997. Daha ziyade gazeteci olarak tannmakla birlikte Servet-i Fnun edebiyat dnda roman ve hikyeler yazm bir edip de Abdullah Zhddr. Osman Tevfik Efendinin olu olarak 1869da stanbulda dnyaya geldi. 1890da Galatasaray Sultanisini bitirdi. Yazlaryla ttihad ve Terakkiye muhalif bir tavr sergiledi. Mtareke yllarnda, Damat Ferit hkmeti esnasnda drt ay kadar Matbuat Umum Mdr olduysa da bu greve devam etmedi ve istifa ederek ayrld (1920). Youn gazetecilik faaliyetiyle dolu bir matbuat hayat vardr. mrnn son yln gazetecilikten uzak, antikaclk yaparak geirdi. 20 Mays 1925te ld. Bohem bir yaants, kalender bir mizac olan Abdullah Zhd, Baba Zhd olarak da tannd. eitli gazetelerde tefrika edilmi veya mstakil olarak yaynlanm roman tercmeleri, telif ve tercme hikyeleri vardr. Romanlar dneminde popler edebiyatn birer rnei olarak okunmusa da zamanla tamamen unutulmulardr. anl Asker adl roman (1897) Trk-Yunan Harbi esnasnda yaynlanm ve dneminde ok ilgi grmtr. Sabahta tefrika edildii sralarda gazeteye be bin fazla bask salayan bu eser daha sonra kitap haline gelince de otuz be bin bask saysyla dikkat ekmitir. Abdullah Zhd, roman ve hikyelerinde abartl hassasiyet manzaralar, melodramatik mevzular zerinde srarldr. Polisiye roman trnn bizdeki ilk rneklerini vermi olmakla da tannr. Baz eserlerinde Ahmet Rasim ve Hseyin Rahmi gibi yaad evreyi anlatmtr. stanbulu ok iyi bilen ve meknlarla tipleri akc bir slpla ayrntl ve renkli olarak ileyen bir yazardr. Galata ve Beyolunun elence lemleri, fuha srklenmi kzlar, nl serseriler onun kendi hayat tecrbeleri ile birleince ortaya Gller Dikenler, Rehgzr- Matbuatta, ikeste-beste ve Sr gibi canl ve renkli eserler kmtr. Ancak bu roman ve hikyeler mahall renk ve haric lem ayrntlar itibaryle bir kymet tasalar da sanat deerini haiz deildirler. ou, tefrika esnasnda yazlyor olmann getirdii zaflar da tayan bu eserler, Servet-i Fnun romannn tad insicamdan mahrumdurlar. Gereksiz

356

uzatmalar, nemsenerek balanan fakat alelacele tketilen yan vakacklar, vakann btnnden kopuk uzantlar Abdullah Zhd romanlarn da, dnemde Servet-i Fnun romannn dnda kalan hemen tm romanlarn tad zaflarla mall klar. Ruh tahlillerindeki sebatszlk ve acemilik de ayn haneye kaydedilmesi gereken olumsuzluklar arasnda yer alr. Abdullah Zhdnn kvrak bir Trkesi; sral, dnml, simetrik bir cmle yaps vardr. Bu yanyla Namk Kemalin artistik slbunu devam ettiren sanatlar arasnda yer alr. Tekrir, nida ve rcu nesirlerinde dikkat eker. Halk azndan gelen syleyiler, deyim, mecaz ve ataszlerine de olduka itibar eder. Eserleri: Roman ve Hikye: Yandm Aman Kantosu (1897), anl Asker (1897), Mecruh Gazilerimizi Ziyaret (1897), Gller Dikenler (1898), Leydi (1899), Bahr-i Mncemid-i Cenubde (1904), Hrn Kz (1908), Rehgzr- Matbuatta (t.y.), ikeste Beste, Sr. eviri: Mteehhil (Carmen Sylvadan, 1895), Bir Gece (1898), Kadn Hisleri (1903), Buhar (1903), b- Nevbahar (Turgenievden, 1903), Muharririn Zevcesi (1908), Vade (Paul Bourgetden, 1908), Parmak zi (1917), Madmazel Yz Milyon (t.y.). Dier: Devlet-i liye-i Osmaniye ve 1314 Yunan Muharebesi (1897, Sleyman Tevfikle), Sarf- Osman (1900), Musahhah Sarf- Osman (1903). Dneminin dikkate deer bir romancs da Servet-i Fnunculara ne de Hseyin Rahmiye benzeyen, piyasa romannn rnekleriyle geni bir okuyucu kitlesine ulamay baaran fakat ksa zamanda da unutulan Vecihi Beydir. Unutulmu bir romanc olarak ansiklopedi ve edebiyat tarihlerinde kendisine ya hi yer verilmeyen ya da birka cmle ile geitirilen Vecihi hakknda, bnlemin Mahmut Kemal nal Son Asr Trk airlerinde bilgi verir.20 1869da stanbulda doan Mehmed Vecihi Bey, Vecihi Paann torunudur. Mhendishane-i Berrde tahsilini tamamladktan sonra (1891) istihkm zabiti oldu. Rtbesi kolaalna (nyzba) ykseltilerek Serasker dairesinde grevlendirildi, Nafia Fen Heyetinde alt. Mabeynden ifre ktibi Asm Beyin kzyla evlendi. kiye ar dknl saln olumsuz ynde etkiledi, dank bir hayat srd. Kalp hastalndan dolay 1904te henz otuz be yandayken ld. Gzel sanatlarn yaz, iir, mzik ve resim dallarna da ilgisi vard. Edebiyatmzn asker edipler zincirinin bir halkas olan Vecihi romanc olarak tannmtr. iirleri sayca az olup ona hret salamamtr. Namk Kemal tarzn iyice slatrp abartarak tutkulu karasevda romanlar yazan Vecihi bilhassa kdama tefrika verdii sralarda halk tarafndan byk bir itiyakla okunmutur. Fakat dankl yznden bu tefrikalar vaktinde yetitirdii sylenemez.21 Kolay ve ani bir hret kazanmasna ayn yl iinde (1893) yaynlanan ilk romanlar Mihridil ve Mehcure neden olmutur. Arkadan gelen romanlar ile bunlar aamadysa da Vecihi, bir dnem, piyasa roman denebilecek dzlemde byk bir ilgiyle okundu.

357

Vecihinin, tm 1893 ile 1898 arasnda ilk bask yapan romanlarnn ok byk bir ksm Servet-i Fnun romannn olgun rnekleri ile ayn yllarda yayn dnyasndadr. Ancak Vecihi romanlar teknik ve tematik anlamda s bir romantizmin ge takipisi olarak bunlarn dnda kalr. Bu bakmdan cezbettii okuyucu kitlesi, okuyucu piramidinin entelektel tepe kesiminden ziyade, tabana doru yaylan ve sanat-estetik meselelerinin ge takipisi olan geni halk kitlesi olmutur. Grd geni tabanl bu ilgide Vecihinin, muhtevas kadar slbu da etkili olmutur. Romanlarnda Namk Kemalden gelen artistik, parlak ve arpc bir slbu abartarak kullanmtr. Bu slp zaman zaman sadeleirse de genellikle airanedir. Yazarn kimliini gizlemedii ve kahramanlar karsnda taraf tutmaktan kanmad, inanlmaz rastlantlar ieren bu romanlarn mevzular; abartl ve ham duygularn sergilendii hazin sevda hikyeleri, anasz-babasz ya da vey ana elinde kalan ocuklarn ackl halleri, okuyucuya bol gzya dktrmeyi amalayan ayrlklar, melodramatik bir vaka olarak ilenen lm ve masum kahramann urad hakszlklar vb. etrafndan seilmitir. Maraz bir duygusalln kucaklad bu konulara uygun olarak Vecihi romanlarnn kahramanlar da abartl, tek yanl ve dz izilmi olup, mkerrer tiplerin tesine geerek birer karakter olamamlardr. Btn romanlarndaki konular gibi kahramanlar da, birka ayrnt dzenlemesinin dnda ayn birka kiiye irca etmek mmkndr. Dneminde bir hayli n yapm olan Vecihi de unutuluun kucana zirveden dmtr. Bu ani unutuluta, ilk romanlar Mihridil ve bilhassa Mehcurenin kendisine salad ani hret kadar; arkadan gelen romanlarnn poplerlik endiesi ile alelacele kaleme alnarak fazla ilenmeden adeta seri halinde neredilmi olmasnn da pay vardr (1896da on bir, 1897de yedi roman yaynlanr). Hakknda verilen hkmlerde, poplerliinin getirdii bir kmsenme pay daima var olmakla birlikte, zaman zaman farkllklar grlebilir. Mesel Mustafa Nihat zn, onu kyasya eletirirken,22 Cevdet Kudret ise Vecihinin, ayn yolda eser veren Ahmet Rasim, Mehmed Cell vb.den kat kat stn olduunu, keza vakann akna mdahale etmemesi ile Vecihinin Ahmed Midhatten de baarl saylmas gerektiini ifade eder. Ve onun eserleri on be yl nce yazlm olsayd, Tanzimat edebiyatnn belli bal romanclarndan saylaca ve yalnz yar aydn okuyucular deil, balca yazarlar da etkilemesinin tahmin edilebileceini ifade eder.23 Vecihinin ani unutuluunda, Mehmed Cell gibi ikiye ar dknlnn ve ok gen yata lmnn de pay vardr. Eserleri: Roman: Mihridil (1893), Mehcure (1893), Hikmet yahut Mehcurenin Ksm- Sanisi (1896), Hurrem Bey (1896), Sil (1896), Mlik (1896), Mesde (1896), Mjgn (1896), oban Kz (1896), Nerime (1896), Nedamet (1896), Vuslat (1897), Hasta (1897), Hasbihal (1897), Skb (1897), Netice yahut Bir Yetimin Sergzeti (1897), Feryad (1897), Harabe (1897), kif (1897), Sevd-y Masumne (1898), Mehcure ile Hikmet (ikisi bir arada, 1922). Hikye: Halime (1896), Hikye-i Mntahabe Mecmuas (1896).

358

Mehmet Vecihi ve Mehmed Cell gibi dank bir hayat sren Saffet Nezihi de Servet-i Fnun ediplerinin olgun rnekler verdii bir dnemde piyasa ii romanlar veren bir yazar olarak geni bir hret kazanm, fakat yine tpk dierleri gibi ksa zamanda unutulmutur. 1871de stanbulda dnyaya gelen Saffet Nezihinin asl ad mer Ltfidir. Zavall Necdet Muharriri olarak da bilinir. Mekteb-i Sultaniyi bitirdi. kdam, Servet-i Fnun, Malmat gibi gazete ve dergilerde roman tefrikas, makale ve hikyeler altnda imzas grld. O sralarda piyasa ii romanlar oka yaynlayarak eitimsiz ve geni bir okuyucu kitlesinin de ilgisine talip olan kdamda tefrika edilen, ardndan kitap haline getirilen roman Zavall Necdet (1898) ile kolay ve ani bir hret kazand. Arkadan gelen romanlarnda ilk romanyla yarmak mecburiyetinde kald. Merutiyetten sonra Resimli Kitap adl dergide yazd. Bir ara Kapalarda mcevhercilikle urat. Hatr saylr bir servetin sahibi olduysa da dank bir hayat srdnden ksa zamanda hepsini tketti.24 Bakrky Akl Hastahanesinde tedavi grmekte iken 1939 ylnn 12 Aralk gn hayata gzlerini yumdu. Bakrky kabristannda gmldr. Saffet Nezihi bir romanc olarak ve bilhassa mer Ltfi mstearyla yaynlad, adyla btnleen Zavall Necdetin muharriri olarak tannmtr. Saffet Nezihi, eserlerinden bir ksm zerindeki sansr basks yznden Merutiyete kadar deta inzivaya ekilmi ve alt yl kadar yaz hayatna ara vermitir. zah ve stzah (1909) adl tiyatro eseri ve Msebbib (1910) adl roman ile sosyal mevzular zerinde dikkat sarf eder. Merutiyetten sonra sosyal meselelere gsterdii kalem ilgisine ramen Saffet Nezihi edebiyatmzdaki asl yerini piyasa romanlarnn ncs olarak salamtr. ou kdamda tefrika edilen romanlar kitap haline gelir gelmez deta kaplm, bunlardan Kadn Kalbi (1901) iki haftada tkenmitir.25 Bununla birlikte slp ve dil itibaryle eserlerinde yer yer Edebiyat- Cedide etkisi hissedilir ve piyasa romannn nisbeten Servet-i Fnun romanna yakn kanadnda yer alr ve Namk Kemalin romantik slbunu ifratla kullanan Vecihiden biraz ayrlr. Dneminde milli roman, hatt realist eser olarak takdim edilmesine ramen26 romanlarnda youn bir melodramatik hava, abartl rastlantlar, tek tarafl izilmi ya ok iyi ve zavall, ya ok kt kahramanlar, hazin ak hikyeleri okuyucunun merak duygusunu ve acma duygusunu diri tutacak ekilde verilmitir. Bu zellikleriyle Saffet Nezihi romanlar, Servet-i Fnun romanna nisb bir yaknlk tasa da, sonu olarak, realizmden epeyce uzak, Vecih ile Servet-i Fnun roman arasnda bir noktaya yerletirilebilir. Mesel yazarna geni bir hret salayan Zavall Necdet roman ile, kurulu itibaryle, Servet-i Fnunun iki aheseri Eyll ve Ak- Memnu arasnda balant kurulabilir. Ancak bu benzerliklere ramen Zavall Necdet Servet-i Fnun romannn teknik olgunluuna sahip deildir. Eserleri: Roman: Zavall Necdet (1898), Teehhl leminde (1899), Kadn Kalbi (1901), Kumar Beliyyesi (tercme olarak takdim edilmitir, 1902), Hemzd (tercme olarak takdim edilmitir, 1903), Msebbib (1910), Kadnlar Arasnda (t.y.). Tiyatro: zah ve stzah (1909).

359

Makale: Makalt- Nezihe (1901). Servet-i Fnun Topluluu dnda kalan Trk edebiyatnda bir air olarak yer tutan Mehmed Cell roman ve hikyeleriyle de bu kapsamda yer alr. eitli yazlarnda romancnn hakikate uygunluu gzetmesinin gereinden bahsederek, romancya adeta terbiyev bir misyon ykleyen Mehmed Cell,27 eserlerinde bunu gerekletirememitir. Bir romanc olarak sergiledii zaf, bir air olarak sergiledii zafa benzer ve kolay okunur fakat derinlikten ve sanat deerinden mahrum, meziyeti samimiyeti olan eserler vermesine neden olur. Zamannda ok okunan, popler bir romancdr. Kenan Akyz, Mehmed Celli romantik maceralarla halkn ok abuk harekete geen acma duygularndan faydalanarak yazan romanclar arasnda zikreder.28 Fatih And ise onun sade ve akc bir dille kaleme ald ak konulu, basit kurgulu, romantik duygulara bolca yer veren roman ve hikyeler yazdn ifade etmektedir.29 Bu romanlarn kaynaklar arasnda kendi yaantlar byk yer tutmaktadr. Nitekim Kk Gelin adl ili roman, otobiyografik karakterlidir ve be defa evlenmi olan Mehmed Cellin, ok sevdii Fehime adl einin henz on drt yanda iken lm zerine yazlmtr.30 Mehmed Cellin romanlarnda vaka gevek, tahlil ve tasvirlerle vaka balants zayftr. Bir yazar olarak okuyucuya seslenir, kahramanlar karsnda tarafszln koruyamaz ve onlar subjektif sfatlarla niteler. iiri gibi romannda da ok ey maraz bir ak etrafnda dner. Youn ve ihtirasl ak romanlarnn vazgeilmez mevzuudur. Ve bu ak tabiatn romantik manzaralaryla i ie rlerek verilir. Romanlarnn byk bir ksm daha sonraki tarihlerde verilmi olmakla birlikte hretini ve edeb kimliini temsil edebilecek mahiyette ilk iki roman zaman itibaryle Servet-i Fnun dnemine denk ve yakn dt iin, Gzide Sabri de Servet-i Fnun d edebiyatn tutkulu ak roman yazarlar arasnda deerlendirilmelidir. Aye Gzide, 1883te stanbulda dodu. Babas Salih Reat Bey, annesi Nigr Hanmdr. amlcada bir kkte byd ve tahsili zel hocalar vastasyla saland. Kk yata yazma hevesi duyan, Fatma Aliye ve air Nigr Hanmlarn eserlerine imrenen Aye Gzidenin ilk eseri Mnevver 1899da Hanmlara Mahsus Gazetede tefrika edildi, daha sonra kitap haline getirildi (1903). Bu kk eser ona dneminde azmsanamayacak bir hret salad. Mnevverden sonra 1905te lm Bir Kadnn Evrak- Metrukesi basld. Gzide Sabri, Beyolu noteri Sabri beyle evlenmi, Merutiyetten sonra artan bir tempo iinde kalem faaliyetini aralksz srdrmtr. 1946 senesinde ksa bir hastalktan sonra Giresunda lmtr. Servet-i Fnun yllarndan balayp Cumhuriyet sonrasna kadar uzanan yarm asra yakn romanclk izgisinin sonunda, bilhassa Neclda realizmin imknlarn denemise de asl ilgiyi ve kendisini oluturan imaj hepsi er beer defa baslan tutkulu ak romanlaryla salamtr. Ne paray ne mlk sevdiini, yalnzca kendi sebepsiz ztraplarn dinlemek, bakalarnn felketlerini ruhunda canlandrmak iin yazdn ifade eden Gzide Sabri mizacen mell iindedir. Ve romanda tuttuu

360

yol balangtan itibaren duygusal yan ar basan piyasa romanlar izgisinde gelimitir. Bu vadide yazan kadn romanclarn ilkidir. Kadn duygularnn kadnlar tarafndan daha iyi anlatlacana inand iin hemcinslerine yazmay tlemektedir. Fatma Aliye ve Emine Semiyeden sonra roman yazan ilk kadn yazarmz olmann yan sra, Cumhuriyetin ilk yllarnda bir hayli okuyucusu birikmi olacak piyasa ii tutkulu ak romanlarnn Kerime Nadir, Muazzez Tahsin ve benzeri isimleri de onun yolundan yrmlerdir denebilir. Bilhassa Efsustan ok etkilenmi olan Gzide Sabri zerinde air Nigr Hanmn etkisi vardr. Gzide Sabrinin romanlarnda da fazla ilenmeden eser vermeye saik olan bir samimiyet dikkat ekmektedir. Hemen pek ounda vakalar tipik romans kalplarna uygun olarak tertip edilmitir. Gzide Sabri romanlarnn ou kez birbirine benzeyen bir anlatm teknik ve biimi vardr. Vaka bu yap iinde biimlenir. ereve tekniine gre tahkiye edilen bu romanlarda en bata grlen bir d anlatc, asl anlatcnn tantmn yaptktan sonra sz ikinci/asl anlatc devralr, bylece ereve alr. Mektup, gnlk, an defteri gibi bir biimde kahraman bak al i anlatcnn 1.T.. azndan tahkiyesiyle asl vaka anlatlr. Romann sonunda genellikle sz tekrar ilk anlatc devralarak ereve kapatlr. Gzide Sabri romanlar, genellikle kklerde cereyan eder ve ortak bir takm zellikler tar. Taraflardan biri veya ikisi evli olduu halde ak etrafnda s ve yapay bir trajedi yaratarak inanlmas g rastlantlara yer veren ve ou kez platonik aklar anlatan bu romanlarda muski, verem, sonbahar, mehtap, gl ve dier iekler vazgeilmez fonu olutururlar. Eserleri: Roman: Mnevver (1903), lm Bir Kadnn Evrak- Metrukesi (1905), Yabangl (1921), Nedret (1922), Hsran (1928), Hicran Gecesi (1937), Necl (1941), Mazinin Sesi (1944). Hikye: Gecenin Srr (1938). Tiyatro Servet-i Fnun d edebiyatn, Servet-i Fnuncular gibi en ok bo brakt alan tiyatrodur. Bu boluk tiyatronun II. Abdlhamid devrinde bir sahne sanat olarak urad manialarla ilgilidir. Gedikpaadaki Osmanl tiyatrosunun yktrlmas, sansr, oynanacak oyunlara kstlama getirilmesi; bir yandan meydan tulat tiyatrolarna brakrken, dier yandan da oynanmak iin deil, okunmak iin tiyatro anlaynn yaygnlk kazanmasna yol amtr. Bu yzden Trk tiyatrosu gerek temsil gerek telif asndan, 1908e kadar bir duraklama iindedir. Dnemin tiyatro vadisinde kalem oynatan yazarlar arasnda Nigr Hanm, Hseyin Rahmi ve Saffet Nezihi saylabilir. Hseyin Rahmi ok sayda oyun yazmam olmakla birlikte tiyatro ile ilgilenen bir yazardr. eitli vesilelerle yazd yazlarda tiyatro ile ilgili teorik dncelerini belirtmi, I. Cihan Harbi esnasnda kdamda tiyatro yazlar yazm, 1914te Darlbedayi edeb heyetine seilmise de bu greve devam edememitir. Hseyin Rahmi ncelikle tiyatro hayatmzn geri kalmlndan

361

mtekidir. Bir tiyatro eseri olan Hazan Blblnn (1916) Mukaddimesinde, memleketimizde hl tiyatro sanat adna lyk olabilecek bir kumpanya kurulamadndan ikyet eder. Hseyin Rahminin ilk tiyatro eseri olan stirak- Seher ok genken kaleme ald tek perdelik bir komedidir. Yazar, 1916da baslan Hazan Blblnde grc usulyle evlenmenin sakncalarn, Cumhuriyetten sonra baslan Kadn Erkekleince (1933) adl oyununda ise Cumhuriyetin kadnlara verdii haklarn nasl yanl anlaldn temsil biiminde gstermektedir. Tokuan Kafalar ve Mesuduz adl baslmam oyunlar da vardr. Servet-i Fnun dnda kalan edebiyatn tiyatro vadisinde dikkate deer bir ismi Nigr Binti Osmandr. Tiyatro temaasn en byk zevklerinden biri olarak kabul eden Nigr Hanm, ferdiyeti, santimantal bir tiyatro anlayn benimser grnmektedir. Tesir-i Ak ve Grive adl iki tiyatro almas olup bunlardan ikisi de dneminde baslmam, Tesir-i Ak yeni harflere 1978 ylnda Olcay nertoy tarafndan evrilerek yaynlanmtr (Olcay nertoy, Nigr Hanm ve Tesir-i Ak, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Aratrmalar Enstits, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1978, s.233-273). Tesir-i Ak; evlilikte genlerin fikrini almamann dourduu fena sonular zerinde durmaktadr ve tad mesaj dorultusuyla air Evlenmesi (1860), Eyvah (1871), Zavall ocuk (1873), li Kz (1874) gibi eserler arasnda saylabilir. Nigr Hanmn dier tiyatro eseri olan Grive, baslmad gibi metni de elde deildir. Ahmed Midhatn bir yazsna baklrsa 30 Temmuz 1328 (12 Austos 1912) Pazar gn stanbulda, Fndksuyunda bir tiyaroda oynanmtr.31 Metin And ise, Grivenin yazl tarihinin 1912den ok geriye gitmesi gerektiini belirtmektedir.32 Perdelik Facia olan Grivenin konusu, karmak gnl ilikilerinin ynlendirdii bir aile ii trajedi etrafnda biimlenmektedir. Servet-i Fnun topluluu dnda kalan edebiyatn tiyatro vadisinde kalem oynatan az saydaki isimlerinden biri de Saffet Nezihidir. zah ve stzah (1909) adyla kaleme ald bir tiyatro eserinde dnemin Meclis-i Mebusanna eletiriler ynelterek sosyal muhteval bir tiyatro eseri rnei vermitir. Saffet Nezihi zah ve stzahta canl, kvrak, sade ve tabii bir tiyatro dili yakalamtr. Gazeteye Bal Edeb Trkler Servet-i Fnun edipleri estetik deeri yksek fakat ferd alanlar yoklayan bir ka edebiyat olutururken, bu grubun dnda kalan yazarlar gazeteye bal edeb trlerin tand imknlar iinde haric leme dnk ve daha realist bir dnyann kaplarn aralyorlard. Ahmet Rasim roman ve hikyeler de yazm olmakla birlikte edeb kimliini asl yapan saha gazeteciliidir. Cumhuriyet sonrasna kadar uzanan hemen yarm asrlk ve kesintisiz denebilecek bir gazetecilik hayat vardr. Romanlarnn bazlar dergilerde tefrikadan sonra kitap haline getirilmi, edeb kimliini ve hretini asl salayan eserlerin bir ksm da gazete yazlarnn kitaplatrlmasyla vcud bulmutur.

362

Ahmet Rasimin gazete yazlar dorudan gazeteye bal fkra, sohbet, makale gibi trler ile roman, hikye, tarih, iir gibi gazeteyle ilgisi ikinci derecede kalan yazlar olarak ikiye ayrlabilir. Ahmet Rasimin gazetelerde ve dergilerde fenn konular, edeb tercmeler, tefrika roman, hikye, iir, mensur iir, fkra, mektup, an, gezi, makale, mizah manzume, gfte, kadnlara ynelik muhtelif yazlar, edeb tenkid, rportaj, sohbet gibi pek ok trde kalem oynatt grlr. Neticede o ok yazan, ok okunan, ok ve eitli mevkutede imzas bulunan, veld bir gazete yazardr. Denebilir ki bugnk manda gazete yazarln Trk matbuat hayatna yerletirenlerin banda Ahmet Rasim gelir.33 Ahmet Rasimin gazete yazlar devrinin sosyal yaantsn yanstan kymetli ve renkli birer belge mahiyetindedir. Bu yazlarda mekn stanbuldur. erif Akta, Ahmet Rasimin Eserlerinde stanbul (1988) adl incelemesinde; onun, yar-itibar olarak adlandrd fkra, musahabe, hatrat ve bunun gibi kalem mahsullerindeki stanbulu gstermitir: Dnem stanbulunun akla gelebilecek pek ok sosyal hayat sahnesi ve pek ok tipi de Ahmet Rasimin gazete yazlarnda deta resmigeit halindedir. Anlatt stanbul yksek estetik beenilerin ina ettii bir stanbul deil halkn yaad ve ina ettii bir stanbuldur. Ahmet Rasimin gazete yazlarnda mizah bir bak as ilk anda hissedilir. Karagz ve ortaoyunundan gelen bir etki de tayan bu yazlarda halk azndan gelen argo ve deyimlere, nkte ve imalara, cinas ve kinayelere bolca yer verilir. Polemie dayal gazetecilik anlayyla batl bir grnt sergileyen Ali Kemalin youn bir gazetecilik ve dergicilik hayat vardr. Daha Mlkiye yllarnda bir arkada ile Glen adl yirmi yedi say sren bir mecmua karm, Kahirede tek say kabilen Mecmua-i Kemal (1901), yine Kahirede Trk, Pariste Yeni Yol gibi dergilerden sonra kendi adna Peyam adl bir gazetenin ilk nshasn 16 Ekim 1913te stanbulda yaynlamtr. Peyam- Edeb adyla bir de edebiyat eki veren Peyam, 1920de Sabah ile birleerek Peyam-Sabah adyla km, gazete Ali Kemalin 1922de ldrlmesinden sonra Sabah adyla devam etmitir. Ali Kemalin gazetecilik faaliyeti daha ziyade Merutiyetten sonradr. Ve onca kabark bir yekn tutan gazete yazlar mektup, makale ve fkra biimindeki edeb ve siyas tenkd ve polemik yazlarndan ibarettir. Bir ksm daha sonra kitap haline gelen bu yazlar en fazla kdam, Peyam ve Peyam-Sabah gazetelerinde yaynlanmtr. Kendine has bir slba sahip olan Ali Kemalin kvrak, ksa ve dolu cmlelerden kurulmu gazete yazlarnda dikkat eken ilk zellik, konuulan ve yazlan Trkeyi mkemmel denebilecek bir akclk ve gzellikte kullanm olmasdr. Kolay ve abuk yazlan bu yazlar tashih gerektirmeyecek kadar kusursuzdur ve bu bakmdan Ali Kemal gazete yazlarnda kendine zg bir yerin sahibidir. Son derece velddur. Kavgal, dadaal, buhranl bir matbaa hayat ortasnda, bamakale, tarih makale, kitap fal, mcadele fkras kabilinden drt be yazy birka saat iinde karabildiini Yahya Kemal ifade etmektedir.34 Gazeteci olarak bilhassa kdamdaki yazlar mhimdir ve hretinin balangc byk lde buradaki Paris Musahabeleri ile gerekleir. Ali Kemal kdamdaki ba yazarl esnasnda geni bir

363

hayran kitlesi bulmutur. Yahya Kemali daha Paris yllarndan tanyan ve Trk matbuat lemine byk vglerle tantan ilk bayazardr.35 kdamdaki yazlarnn bir ksm sonralar kitap haline gelmitir. Bunlardan bazlar: Sorbon Darlfnununda Edebiyat- Hakikiye Dersleri (1896), Paris Musahabeleri (1897), Bir Safha-i Tarih (1913), Kadn Mektuplar (1895). Bir gazeteci olarak Abdullah Zhd, haric leme ynelttii bak tarz ve yakalad ayrntlar itibaryle Ahmet Rasime yakn bir kalemin sahibidir. Youn bir matbuat hayat vardr. Gazetecilie Nuri Efendinin Saadet gazetesinde balad. II. Merutiyete kadar Tarik, Tercman- Hakikat, kdam ve uzun sre yaz ileri mdrln de yrtt Sabahda alt. II. Merutiyetten bir hafta sonra Gazete adn tayan gnlk bir gazete kard. 20. saydan sonra ad Yeni Gazete olarak deitirilen bu gazetede en yakn yardmcs Mahmut Sadk idi. ngiliz siyasetine meyli ile tannan Yeni Gazetenin yayn Bbli basknndan sonra vehimli bir mizaca sahip olan Abdullah Zhd tarafndan durduruldu (23 Aralk 1913). Bir sre iin gazetecilie ara vererek antikaclk yapmaya balayan Abdullah Zhd kdam ve Sabahda imzasz yazlar yazd. Mtarekeden sonra Mahmud Sadkla birlikte tekrar Yeni Gazeteyi karmaya balad. Fakat eski kadroyu bir araya getiremedii iin kapamaya mecbur kald. Tekrar antikaclkla uramasnn yan sra bir ara Ali Kemalin ayrld Sabahta onun yerine bayazar oldu, 1919-20de Ahmed hsanla birlikte Franszca Le Soir adl bir gazete kard. mrnn son yln gazetecilikten uzak antikaclk yaparak geirdi. Matbuat tarihinde, ncelikle evirmen ve musahabe yazar bir gazeteci, seksen kadar eserin altna imza atm veld bir isim olarak iz brakmtr. Eserlerinin byk bir ksm nce gazete tefrikas olarak okuyucusuyla bulumu, esasen poplist gazetecilikle gzleme dayal kolay rneklere yaslanan edeb kimlii onu Ahmet Rasim ve Hseyin Rahmiye yaklatrmtr. Hseyin Rahminin Tercman- Hakikat, Ceride-i Havadis, kdam, Sabah, leri, Zaman, Memleket, Sz, Cumhuriyet, Milliyet, Vakit, Son Telgraf gibi gazetelerde pek ok eseri yaynlanm, bir ara Ahmet Rasimle Boboaz ile Gllbi adl mizah gazetesini karmtr. Ad geen gazetelerde mensur iir, eviri, tiyatro yazlar ve muhtelif tenkdler yaynlam; roman, hikye ve tiyatrolarn tefrika etmitir. Pek ok eseri nce gazetede tefrika edilmi, daha sonra kitap haline getirilmitir. Ancak Hseyin Rahminin gazete evresindeki kalem faaliyeti dorudan gazeteye bal fkra, sohbet, makale gibi yazlardan daha ziyade roman, hikye, tiyatro, eviri, edeb tenkd yazlar etrafnda biimlenir. Dolaysyla Ahmet Rasimin temsil ettii anlamda bir gazeteci olmaktan nce bir romancdr. Bununla birlikte, ok saydaki roman ve benzeri eserinin ok farkl gazete stunlar zerinden ok sayda okura ulamas zerinde dnmek gerekir. Denebilir ki o Ahmet Rasimin gazete yazlaryla yaptn, gazetelerde tefrika edilen romanlaryla yapmaktadr. Ve bu romanlar edebiyat sosyolojisi bakmndan bir deerlendirmeye tabi tutulursa ounun nce gazetelerde tefrika edilerek okuyucuyla bulumu olduu gerei gzden karlmamaldr.

364

Bu yaz Servet-i Fnun topluluu varlk gsterirken bu topluluun dnda kalan ediplere

yatay blmlenme genelinde bir bak yneltmekten baka bir niyet tamamaktadr. nk edebiyat tarihimizin henz yazlmad bir vasatta bu ediplerin farkl balklar altnda dikey blmlenmelere tabi tutulabilecei bir gerektir. Nitekim bu ediplerin bir ksm daha evvel yaplm aratrmalarda Ara Nesil ya da Mutavasstn ad altnda deerlendirilmitir. 2 3 4 naydn, R. E., Diyorlar ki, (haz. emsettin Kutlu), stanbul 1972, s. 5-28. nal, . M. K., Son Asr Trk airleri, (3. bask), C. 1, Dergh yay., stanbul 1988, s. 1578. Karaca, A., Edeb Tenkitleri ve iirleriyle smail Safann Edebiyatmzdaki Yeri,

(Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi, Ankara 1987, s. 29. 5 6 s. 141. 7 8 9 10 11 12 Ertaylan, . H., smail Safa, Trk Edebiyat Tarihi, Bak 1925, s. 623. And, M. F., Ara Nesil airi Mehmed Cell, Alfa, stanbul 1995. A.g.e., s. 22. A.g.e., s. 81-89. A.g.e., s. 163-167. Moran, B., Hseyin Rahmi Grpnarn Yksek Felsefesi, Trk Romanna Eletirel Bir A.g.e., s. 33. Akyz, K., Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, (4. bask), Mas Matbaas [t. y., y. y. ],

Bak I, stanbul 1983, s. 95. 13 14 15 Levend, A. S., Ahmet Rasim, Ankara 1965, s. 46. Grpnar, H. R., Cad arpyor, 1913, s. 46. Akta, ., Edebiyatmzda Geen Asrn Sonlarnda Mutavasstin Grubun Edeb

Dncesi Hakknda, Birinci Milli Trkoloji Kongresi Teblileri (stanbul 6-9 ubat 1978), Kervan yay., stanbul 1980, s. 71-81. 16 elik, A., Ahmet Rasimin Eserlerinde Halk Kltr Unsurlar, (Baslmam Doktora Tezi),

Erzurum 1993. 17 18 zn, M. N., Ahmet Rasim Bibliyografyas, Bibliyografya Blteni II/12, Ankara 1933. Beyatl, Y. K., Siyas ve Edeb Portreler, stanbul 1986, s. 70.

365

19

Akta, ., Ali Kemal, Trk Dnyas El Kitab, C. III, (2. bask), Trk Kltrn Aratrma

Enstits, Ankara 1992, s. 461. 20 21 22 23 24 25 nal, . a.g.e., s. 1963-1966. Ertaylan, . H., Trk Edebiyat Tarihi, Bak 1925, s. 675. zn, M. N., Son Asr Trk Edebiyat Tarihi, 1941, s. 257. Kudret, C., Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman I, Varlk Yay., stanbul 1965, s. 257. Trk ve Dnya Mehurlar Ansiklopedisi, Altn Kitaplar, stanbul 1962, s. 273. Ltfi, L., Msebbib: raan Vaka-i Dil-Szuna Temas Eden Milli Hikye, zah ve

stzah, stanbul 1326, s. 66. 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 A.g.e., s. 66-67. And, a.g.e., s. 57. Akyz, a.g.e., s. 134. And, a.g.e., s. 36. A.g.e., s. 9. Midhat, A., Grive, Zek, nr. 13, 2 Eyll 1912, s. 233. And, M., Trk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan Kitabevi, Ankara 1983, s. 308. Akta, ., Ahmet Rasimin Eserlerinde stanbul, Kltr Bakanl, Ankara 1988, s. 182. Beyatl, Y. K., a.g.e., s. 71. A.g.e., s. 99.

ir Nigr Hanm: Ahmed Midhat, Grive, Zek, nr. 13, 20 Austos 1328/2 Eyll 1912, s. 233. AND, Metin; Trk Tiyatrosunun Evreleri, Turhan Kitabevi, Ankara 1983, s. 308. BEKROLU, Nazan; Nigr binti Osman, (baslmam aratrma), Trabzon 1995. Hayatmn Hikyesi (haz. Oullar), Ekin Basmevi, stanbul 1959. Nigr binti Osman, Gnlkler, (XIII cilt), Aiyan Mzesinde muhafaza edilmektedir.

366

Kprlzade M. Fuad; Nigr Hanm, Bugnk Edebiyat, kbal Ktphanesi, stanbul 1924, s. 297. NAYDIN, Ruen Eref; Diyorlar ki, (haz. emsettin Kutlu), stanbul 1972, s. 5-28. smail Safa: Ahmet Rasim, Muharrir air Edip, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1980. AKYZ, Kenan; Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri (4. bask), Mas matbaaclk, [t. y., y. y. ]. ERTAYLAN, smail Hikmet; smail Safa, Trk Edebiyat Tarihi, Bak 1925, s. 605-629. NAL, bnlemin Mahmut Kemal; Son Asr Trk airleri, (3. bask), Dergh yay. stanbul 1988, s. 1577-1588. KARACA, Alattin; Edeb Tenkitleri ve iirleriyle smail Safann Edebiyatmzdaki Yeri, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi, Ankara 1987. KUTLU, Mustafa; smail Safa, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 5, Dergh yay., stanbul 1982, s. 7-8. TANSEL, Fevziye Abdullah; smail Safa, Trk Ansiklopedisi, C. 20, Ankara 1972, s. 310-313. [AKYZ], Ali Kmi; Merhum smail Safa Beyin Tercme-i Hali, Hissiyat (Mukaddime), stanbul 1912, s. 3-24. Mehmed Cell: AKYZ, Kenan; Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, (4. bask), Mas Matbaaclk, [t. y., y. y. ]. ANDI, M. Fatih; Ara Nesil airi Mehmed Cell, Alfa, stanbul 1995. ANDI, M. Fatih; Trk Romannda Kye Alma ve Mehmed Cellin Romanlar, lm Aratrmalar 2, stanbul 1996, s. 29-38. NAL, bnlemin Mahmut Kemal; Son Asr Trk airleri, (3. bask), C. 1, Dergh yay., stanbul 1988, s. 212-218. Mehmed Cell Bey, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 6, Dergh yay., s. 201. Hseyin Rahmi Grpnar:

367

AKTA, erif; Hseyin Rahmi Grpnar, Byk Trk Klasikleri, C. 10, stanbul 1990, s. 237254. ERTAYLAN, smail Hikmet; Trk Edebiyat Tarihi, Bak 1925, s. 672-681. GGN, nder; Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlar ve Romanlarnda ahslar Kadrosu, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1987. GGN, nder; Hseyin Rahmi Grpnar, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990. KAPLAN, Mehmet; Hseyin Rahmi Grpnarn Romanlarnda Asl Tipler, stanbul 1976, s. 459-475. KUDRET, Cevdet; Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman I, Varlk yay., Ankara 1965, s. 266-272. LEVEND, Agh Srr; Hseyin Rahmi Grpnar, Ankara 1964. MORAN, Berna; Hseyin Rahmi Grpnarn Yksek Felsefesi, Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, stanbul 1983, s. 94-110. MORAN, Berna; psevdi, Trk Romanna Eletirel Bir Bak I, stanbul 1983, s. 111-128. OKAY, Orhan; Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed Midhat Efendi, 1989, s. 408. SEVENGL, Refik Ahmet; Hseyin Rahmi Grpnar, stanbul 1944. TANPINAR, Ahmet Hamdi; Romana ve Romancya Dair Notlar, Edebiyat zerine Makaleler, stanbul 1969, s. 56-58. TANSEL, Fevziye Abdullah; Grpnar, Hseyin Rahmi, Trk Ansiklopedisi, C. 18, Ankara 1970, s. 223-228. Ahmet Rasim: AKTA, erif; Ahmed Rasim, Trkiye Diyanet vakf slm Ansiklopedisi, C. 2, stanbul 1989, s. 117-119. AKTA, erif; Ahmet Rasimin Eserlerinde stanbul, Kltr Bakanl, Ankara 1988. AKTA, erif; Ahmet Rasim, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1987. AKTA, erif; Edebiyatmzda Geen Asrn Sonlarnda Mutavasstin Grubun Edeb Dncesi Hakknda, Birinci Milli Trkoloji Kongresi Teblileri (stanbul 6-9 ubat 1978), Kervan yay., stanbul 1980, s. 71-81.

368

AA, Emel; 1928e Kadar Trk Kadn Mecmualar, 3 C., (yaymlanmam yksek lisans tezi), stanbul niversitesi 1989. ELK, Ali; Ahmet Rasimin Eserlerinde Halk Kltr Unsurlar, (Baslmam Doktora Tezi), Erzurum 1993. KOU, Reat Ekrem; Ahmed Rasim, stanbul Ansiklopedisi, C. 1, stanbul 1958, s. 443-459. LEVEND, gh Srr; Ahmet Rasim, Ankara 1965. ZN, Mustafa Nihat; Ahmet Rasim Bibliyografyas, Bibliyografya Blteni II/12, Ankara 1933. Ali Kemal: AKTA, erif; Ali Kemal, Trk Dnyas El Kitab, C. III, (2. bask), Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara 1992, s. 461-464. Ali Kemal, mrm, (haz. Zeki Kuneralp), stanbul 1985. NAL, bnlemin Mahmut Kemal; Son Asr Trk airleri (3. bask), C. 1, Dergh yay., stanbul 1988, s. 837-841. UZUN, Mustafa; Ali Kemal, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, C. 2, stanbul 1989, s. 405-408. NAYDIN, Ruen Eref; Diyorlar ki, (haz. emsettin Kutlu), stanbul 1972, s. 269-316. [BEYATLI], Yahya Kemal; Siyas ve Edeb Portreler, stanbul 1986, s. 70-90. [BLKBAI], Rza Tevfik; Ali Kemal Nasl Karld, Biraz da Ben Konuaym, (haz. Abdullah Uman), letiim yay., stanbul 1993, s. 221-279. Abdullah Zhd: NAL, bnlemin Mahmut Kemal; Son Asr Trk airleri, (3. bask), Dergh yay., stanbul 1988, s. 752. SKT, Server; Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, 1943, s. 185-186. KOU, Reat Ekrem; Abdullah Zhd, stanbul Ansiklopedisi, C. I, stanbul 1958, s. 54-56. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Abdullah Zhd, C. 1, Dergh yay., stanbul 1977, s. 1516. YALIN, Hseyin Cahit; Edeb Hatralar, stanbul 1935, s. 98-99. Vecihi Bey:

369

ERTAYLAN, smail Hikmet; Trk Edebiyat Tarihi, Bak 1925, s. 675. NAL, bnlemin Mahmut Kemal; Son Asr Trk airleri, (3. bask), C. 4, Dergh yay., stanbul 1988, s. 1963-1966. KUDRET, Cevdet; Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman I, Varlk yay., stanbul 1965, s. 253262. Nigr binti Osman, Arz- Hakikat, Hanmlara Mahsus Gazete, nr. 77, 29 austos 1312/10 eyll 1896, s. 2-3. ZN, Mustafa Nihat; Son Asr Trk Edebiyat Tarihi, 1941, s. 257. ZN, Mustafa Nihat; Trkede Roman, (2. bsk.), letiim yay., stanbul 1985, s. 110. Trk ve Dnya Mehurlar Ansiklopedisi, Altn Kitaplar, stanbul 1962, s. 325. Saffet Nezihi: AKYZ, Kenan; Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri, (4. bask), Mas Matbaas [t. y., y. y. ], s. 133, 134, 140. BANARLI, Nihad Sami; Resimli Trk Edebiyat Tarihi, fasikl: 14, stanbul 1978, s. 1065. KUDRET, Cevdet; Trk Edebiyatnda Hikye ve Roman I, Varlk yay., stanbul 1965, s. 298305. Leon Ltfi, Msebbib: raan Vaka-i Dil-Szuna Temas Eden Milli Hikye, zah ve stzah, stanbul 1326, s. 76-78. Trk ve Dnya Mehurlar Ansiklopedisi, Altn Kitaplar, stanbul 1962, s. 273. Gzide Sabri: BEKROLU, Nazan; Solgun Bir Gl Oluyor Dokununca: Edebiyatmzda Gzide Sabri maj, Dergh, nr. 24-25-26; ubat-Mart-Nisan l992. MORAN, Berna; k Hikyeleri, Hasan Mellh ve lk Romanlarmz, Trk Romanna Eletirel Bir Bak, letiim yay., stanbul 1983, s. 23-37. MNR, Hikmet; Deerli Bir Kadn Romanc: Gzide Sabri, Yedign, nr. 271, 17 Mays 1938, s. 7-8, 21. ZN, Mustafa Nihat; Trkede Roman, (2. bsk.), letiim yay., stanbul 1985, s. 108-110. YAZAR, Mehmet Behet; Gzide Sabri, Yedign, 9 Aralk 1939.

370

XX. Yzyl Balarnda Trk iiri / Prof. Dr. erif Akta [s.227-239]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Hviyeti olan her iir, sylendii dnemin artlarnda bir gelenei zenginletirerek ve yorumlayarak srdrme gayretinin rndr. Cidd her iir metni, mitolojik dneme kadar uzanan unsurlar bnyesinde tar. nk iir, yazld dilin tabi ezgisi ve yine o dilin mitolojik dnemden itibaren kazand zenginlikler zerine kurulur. Bu ezgi, bu ses ve anlam zenginlikleri, konuulan dilin bnyesinde devirden devire intikal eder. Bunun iin cidd her iir, metinler aras bir dikkatle incelendiinde, ait olduu sosyal grubun zevk, anlay ve insana bakn, deerler dnyasn gzler nne serebilen st seviyede bir belge durumundadr. Bu belge sesi, yaps ve anlam deerleriyle yoruma aktr. Her iir, iire has yorumlanabilen ve deerlendirilebilen bir belgedir. nk o, her eyden nce dille gerekletirilen gzel sanat etkinliidir; sz konusu dili konuan toplumun, kullanlan kltrn ortak sesi, daha yerinde bir ifadeyle trksdr. XX. Yzyl Trk iirini Hazrlayan Baz Faktrler iir inceleme ve deerlendirilmesinde vazgeilmez hkmler durumunda olan yukardaki cmlelerde ifade edilen hususlardan hareketle XX. yzyl balarndaki Trk iirine bakldnda bu dnemde yazlm metinlerin, Trk dili iin balang olarak kabl edilen zamandan bu iirlerin vcut bulduklar dneme kadar, Trkenin kazand ses, syleyi kalplar, imaj yapma ve kltr zenginliklerini artrma imknlarndan yararlanma hakkna sahip olduklar kabl edilir. nk dil, hem tarihe vcut verir hem de tarih ve insan olan bnyesinde tar. yleyse XX. yzyl balarnda Trk iiri, halk iiri zevkinin belli llerde grld kavm dnem iir zevki ve kltrnn; mparatorluk tecrbesiyle ycelen ve gzelleen mmet dnemi Trk iir zevki ve kltrnn ve Tanzimat sonrasn daha nceki dnemlerden ayran modernleme gayretlerine has Trk iir zevki ve kltrnn sunduu imknlardan birlikte yararlanma ansna sahiptir. XX. yzyl balarnda Trke, sahip olduu bu imkn ve zenginliklerle kendisini kullanacak sanatkr ve dnce adamn arar. Ancak baty tanyanlar, modern iiri savunma ve koruma endiesiyle, mparatorlua has zevk olgunluunun ifadesi durumundaki baarl rnekleri de ayrma ihtiyac hissetmeden eskiyi sularlar. Bunlar, Trkenin sahip olduu ve beraberinde getirdii imknlar zerinde dnmeden yeni olana ulaacaklarn zannederler. Geni halk kitlesi iin iir yazmaya heves edenler, halk iirinin ses ve syleyiine deer verdikleri lde baarl olurlar. iir alanndaki bu kark tablo, bir medeniyet dairesinden bir baka medeniyet dairesine gemek mecburiyetini duyan bir toplumun araylarn ifade eder. imdi bu tabloya yakndan bakalm:

371

XX. yzyl balarnda divan iirini okumaktan zevk alan, bylece divan iir zevkini srdrenlerin bulunmas tabidir. Ayrca mparatorluk dnemi zevk ve kltrnn konuma diline, imaj yapma ve iir syleme ananesinde varln srdrd bilinmektedir. 1940l yllara kadar, iir ve edebiyata ilgi duyan birok insann, divan iirine ait metinleri zevk alarak okuduunu sylemek iddia olmaz. Bunlarn banda yeni iirin ve edebiyatn bir bakma szcs olan Nurullah Ata, Sebahattin Eyubolu gibi isimler gelir. Bu yazy kaleme alrken, yukardaki cmlelerime delil aramak zere Nurullah Atan Okuruma Mektuplar kitabn atm. Belki hafzam da yardm etti. nk Nurullah Atan yazlarn zevkle ve dikkatle okumutum. Sz edilen eserin ilk yazsndan balayp altm ikinci sayfasna kadar yeniden okudum. Her yazda, hatta her sayfada eitli vesilelerle divan iirinden sz ediliyor, divan iirinden seilen beyit ve msralarla duygu ve dncelerini ifade etme yolu seiliyor. Kitabn Giriini takip eden ilk yazda u cmleleri okumaktayz: Gitti elden sanemin smbl-i mg-efsane/Yine devr etti perian men-i ser-gerdm () Bu beyti anlamasanz da daha hounuza gider, iir daha ok sarar sizi. Anlamasanz da dedim, genseniz, bizim eski iirimizin dilini ayrca alp renmemiseniz, elbette zor anlarsnz, o beyitteki kelimelerin birounu bilmezsiniz. Gene de, yani anlamasanz da, aruz bilmediiniz iin okurken veznini bozsanz da, duymaz msnz o iiri? O beyitteki ses size ilemez mi. Biliyorum, divan iiri bizden uzaklayor, sizin gibi genler deil ben yalardaki ihtiyarlar da onunla uraamyoruz, onu sevdiimizi sylerken de: ne yapalm? geti artk, ld artk diyoruz. () Ama biz yallar da, siz genler de ondan daha bsbtn ayrlmadk, onun sesi bize yabanc gelmiyor, o sesi duyar duymaz iimizdeki iir teli titremeye balyor. Manasn anlamasak da olur, bir iir olduunu anlyoruz ya yeter bize diyoruz. (Okuruma Mektuplar, Prospero ile Caliban, st. 1999, s. 14) Bu yaz, Nurullah Atan okuyucularna seslenen u satrlaryla son bulmakta: Edebiyat severseniz, aln okuyun o iki kitab, sayn okurum. Mektubumun banda: Beni belki sevmezsiniz, paylamazsnz dncelerimi, dedim; ama aramzda ne kadar ayrlk, ne kadar anlamazlk olursa olsun umarm ki Fuzul sevgisinde birleebilirsiniz. Okuyun Fuzulyi; onu yle gerekten tadarak, sesini iyice iiterek okursanz, yle sanyorum ki yeni iiri de daha ok seversiniz. nk Fuzul de yeni yepyeni bir airdir. (a.y., s. 16) Nurullah Atan yukarda sz edilen yazsnn altndaki tarih 11 ubat 1951dir. Bu yaz, XX. yzyln ortalarnda, edebiyatmzda divan iiri zevkinin varln srdrdn aka ortaya koymaktadr. Ayrca iirde asl olann seste aranmas gerektii, divan iirine ait sesin, metnin yazld dnemdeki okuyucu zerinde tesirli olduu belirtilmekte ve iir sesi zerinde srarla durulmakta. Nurullah Atan 1940 sonras edebiyatmzda yklendii rol ve gerekletirdii fonksiyon dikkate alnarak bu ve benzeri yazlarn XX. yzylda iir zevkimizin dokusunda divan iirinden gelen unsurlarn yeri ve deeri hakknda kanaat sahibi olmamza imkn saladn syleyeceiz. Zaten sosyal hayatta olduu gibi sanatta da hibir hareket ne birdenbire balar ne de birdenbire ortadan kalkar. nk insan zevki ve anlay birdenbire deimez. Hele dille gerekletirilen faaliyetlerde bu deime daha yava olur. nk daha nce de ifade ettiimiz gibi dil gstergeleri, dile ait yap

372

unsurlar ve her seviyedeki anlam tayclar varlklarn srdrrler, yeninin getirdikleri arasnda yeni grn ve deerler kazanrlar. Btn bunlardan sonra XX. yzyl balarndaki Trk iirinde, bata ses ve syleyie ait deerler olmak zere, divan iirinden intikal eden unsurlardan yararlanma imkn sz konusudur. Yeni air, bu imkn red etse de dil ve dile has syleyi ve anlam deerleri eskiyi yeni dnemlere tar. Yalnz tr deil her eit edeb yap, syleyi unsuru ve tema sanat ve edebiyatn bellei durumundadr. XX. yzylda tannm irlerden Nzm Hikmetin, Behet Necatigilin, Fzl Hsnnn, Attila lhann iirlerinde aruz terbiyesiyle incelmi bir sesin varln hissederiz. nk bu terbiye dil gstergelerine sinmi, Trkenin sentaksyla btnlemitir. Tanzimat sonrasnda iirimiz gazelden vatan iire geerken Trke, Nmk Kemal evresinde yeni bir ses ve syleyi tarz kazanmtr. Hitabet slbunu hatrlatan bu ses ve syleyi hamas konular, vatan duygular ve sosyal problemleri dile getirmeye msaittir. XX. yzyl balarnda, bata Fikret olmak zere birok irde bu ses ve syleyiin varl hissedilmektedir. Edebiyat- Cedde iri Fikretin hayl-hakikat atmas evresinde bireysel temalar ele ald metinlerde dil gstergelerini etrafnda birletiren ses ile Sis, Millet arks ve Ferd gibi metinlerde dil malzemesini iir hline getiren ses ve syleyi farkldr. kincilerde Nmk Kemalden, Sleyman Naziften gelen bir ses ve syleyiin zenginleerek varln srdrdn sylemek yerinde olur. Bu hususlar belirttikten sonra, iir alannda XX. yzyla XIX. yzyldan daha baka neler devr olmutur sorusuna cevap arayarak XX. yzyl balarnda Trk iirinin sahip olduu zenginlii ve Trkenin imknlarn ifade etmek istiyoruz. XIX. yzylda hayata ve insana bak tarz deimi en stn gce teslim olmann rahatl iinde srdrlen mutluluk ahlkndan soran ve aratran, tabiat ve varlk leminin anlalmas ve zlmesi gerekli bir problem olarak yeni ve farkl bir anlaya, tabir yerindeyse huzursuzluk ahlkna geilmitir. Bu bir bakma modernizme geiin ifadesi, modern hayat dzenleyen dncenin tabi sonucudur. nk artk inanan ve tvbe rahatlna snan insann yerini soran ve varlk lemini kendi beni etrafnda toplayan akl ve inad insan almaya balamtr. Bu, iirde ve edebiyatta felsef huzursuzluk sz grubuyla ifade edilir. Ziya Paada ve Abdlhak Hmidde grdmz felsef huzursuzluk, dilde ve iirde kendi ifadesini arayacak; iki farkl kltr dairesinden ald imaj, ifade kalb, syleyi biimi ve metinlerde ortaya konan temalardan hareketle, Trke, var olmann huzursuzluunu duyan insan ifade imkn kazanacaktr. XX. yzyl balarnda da iir yazmaya devam eden Abdlhak Hmidin edebiyatmzda ve iirimizdeki yeri ve deeri iire has ses ve syleyiten ok burada aranmaldr. Bu hususu Ahmet Hamdi Tanpnar 19uncu Asr Trk Edebiyat Tarihiinde yle ifade ediyor: Ziya Paa ve Hmid yeni ilimle karlaan cemiyetimizin geirdii metafizik buhran verirler. () Ziya Paa, Allahn mahiyetini dnce konusu yapmamtr. Halbuki Hmid, Allah bir problem gibi alr. Ayrca Ziya Paann hi zerinde durmad ruh meselesi ile sadece bir hayret konusu yapt lm keyfiyeti onun iin ok mhimdir.

373

Halk edp insanlar, hayvanlar Sonra mahvetmek nedendir onlar? diyerek dil bir Allah fikriyle uyumaz grd lm kanununa itiraz ettikten sonra (s.527) kaybolmak korkusu zerinde durur. Ahmet Hamdi Tanpnar, Abdlhak Hmidin yeni bir dikkat ve duyarllkla Allah, rh, lm, kader, tabiat, zaman ve artlarna isyan eden insanla karlatmz ifade eder. Bu ok byk bir deiikliktir. iirin soyutun yce dnyasndan somutun dnyasna iniine zemin hazrlar. Byle bir huzursuzluk yaanmadan zerinde yaanlan meknn, iinde yaanlan zamann iiriyetini hissetmek mmkn m? Byle bir huzursuzluk yaanmadan benin birey olarak kendisini ortaya koymas, bugnk anlamda yaama arzusunu, dnyev gzelliklere balln ve lm korkusunun ifadesi gerekleebilir mi? Denilebilir ki sz edilen felsef huzursuzluk kulun birey olmasn salayan zihn gayretlerden gcn alr. Artk iirde bireye ynelme, bireyin ruh hllerinin ifadesine sra gelmitir. Zerrttan umsa kadar her gzel ey iirdir diyen Recizde Ekrem Bey ile Trke iirde kk duyarllklar ifadenin eiine gelir. Ekrem Bey, evdeki bir dnyadan dierine geiin aknl iinde dnyev gzelliklerin ve aclarn sebep olabilecei duygu hllerini gsterme gayreti iindedir. Bunun iin XX. yzyl kk duyarllklar ifade etme becerisi kazanm bir dil devralmtr demek yerinde olur. Edebiyat- Cedde mensuplar, Reci-zade Ekrem ile balayan, srdrlen hayatn sebep olduu duyarllklar; hayat karsnda bireyin rh hlini ifade edecek yeni bir dil ve syleyi tarzna vcut verirler. Yetime tarzlar, kltr birikimleri ve zevkleriyle Bat medeniyeti ve iirine kendilerini yakn hisseden Edebiyat- Cedde grubu ile Trke bir duygu hlini btn hlinde ifade terbiyesini kazanr. Bu, iirimizin gelimesinde son derece nemlidir. Bizim eski iirimizdeki yap Edebiyat- Cedde irlerinin zellikle de Tevfik Fikretin gayretleriyle kesin olarak deiir. Bu deiiklik XX. yzyl balarnda Mill Edebiyat Dnemi irlerinin denemeleri, Yahya Kemal ve Ahmet Haimin iirleriyle zafere ular. Bu deiiklik zerinde durmadan XX. yzyl Trk iirini anlamak ve deerlendirmek gtr. mmet Dnemi Trk iiri dayand zevk, g ald medeniyet ve anlay gerei tespit edilen bir hususun, st seviyedeki bir duygunun, duygu hline gelmi bir dncenin farkl beyitlerde, farkl kelime kadrosu ile tekrar esasna dayaldr. Baka bir syleyile soyutun dnyasnda, bu dnyaya mal edilmi bir duygu hlinin kristalize olmu bir dil ve gcn Trkenin sz dizimindeki ritimden ald lde devrinin zevk alannda temsilde baarl bu iir, somut insan deil soyut duygu hlini farkl syleyile ifade eden beyitlerden oluur. Her beyit bir eserdir, hem de byk bir eser. Ancak bu beyitte dikkatlere sunulan youn duygu hlinin, hayatn ak iinde hazrlan, ortaya k zerinde yaanlan bir meknda grn verilmez, yalnzca sz konusu duygu hli, farkl kelimelerle tekrar edilir. iirdeki bu yap meselesi zerinde Sabahattin Eyubolunun iirin Yaps balkl yazsndan hareketle durmak istiyoruz. Eyubolunun u cmleleri Yenileme Dnemi iirimizin bir baka ynn gzler nne serdii iin alyoruz:

374

Tanzimattan sonrakilerin ou iir ustas olmaktan ziyade iir heveslisidir. Bir yandan irliin ileri fikir adamlaryla birlemesi, te yandan iirin hem ekil, hem zle yeni zelliklerle evrilmesi irlerimize bugn bizi artacak kadar sfiyne iler yaptrd. En iyileri daha dn sahneden ekilenleri bile, ancak birer nc, yenilik getirici olarak vebiliyoruz. Deha saydklarmzn eserleri inanlmaz acemilikler, falsolarla doludur. Yz yldr nice nl irler, byk iir istidatlar, iir kahramanlar yetiti, ama dpedz ir, sadece ir, iinin ehli ir ne kadar az. (Sanat zerine Denemeler ve Eletiriler s. 267-268) Bu cmleler iirimiz hakknda Eyubolunun hkmlerini yanstmakta. iirin zor ve cidd bir i olduunu, iirde yenileme ve deimenin birdenbire gereklemeyeceini ortaya koyan bu yazda u cmleleri de okuyoruz: Nerede iir varsa orda bir yap, bir mimarlk ii de vardr. Yunus Emreden bu yana Trk iirinin yapsna toptan bakacak olursak, ortak bir yap zellii gryoruz. Bu zellik btn slm dnyasna, hatt dncesine mal edilebilir. (a.y. s. 274-275) Yaznn devamnda Yunus Emrenin bir iiri zerinde duruluyor; iirin kuruluu bir tek dncenin deitirilerek tekrarlanmasna dayanmaktadr deniliyor. Baz istisnalar dnda, iirimizde paralar birbirini tamamlayarak, gelitirerek deil, tesbih gibi eklenerek kuruyorlar btn. () Bir tek gerein, bir tek gzelin zikredilmesini andrr en tipik slm yaplar. (a.y.s.276) Buna karlk, ayn yaznn devamnda batl iirin yaps hakknda bilgi veren u satrlar okuyoruz: Batl iirin sylenen, yazlan bir ey olmaktan ok yaplan bir ey olduunu, dier Batl sanatlar gibi organik bir btne varmak istediini, geliigzel deitirmelerle deil, bir amaca ynelik deitirmelerle kurulduunu sylemitik. (a., y. s. 289-290) Batl ve modern iirin bir kurulu btnlne sahip organik bir iir olduunu, her parann btn bir ynden tamamlad iin metin iinde yer ald belirtiliyor. Eyubolu bu ite Yahya Kemalin baarl olduunu sylemekte. Ancak bizde organik iir, hi phesiz Tevfik Fikret ile baka bir syleyile Edebiyat- Cedde ile balamtr. Fikretin Kendi Kendime, Gayy-y Vcd, Mai Deniz gibi Edebiyat- Cedde dneminde kaleme ald birok iiri organik btn zellii tamaktadr. Yani XX. yzyl balarnda Trke, bir duygu hlini farkl kelime kadrosuyla tekrar eden iir yapsndan bir duygu hlinin balangcndan itibaren gelimesini veren iir yapsna geme zevkini tatmtr. Fikretin iirimizdeki yeri ve deeri zerinde dururken bu hususa dikkat etmek gerekir sanyorum. Edebiyat- Cedde ile Trke, iirde yeni bir yap unsurunun farkna varr: iir cmlesi msra ve beyit gibi ekle ait herhangi bir unsurla snrlanmaz, iir cmlesi ses etrafnda teekkl eder. Bu iir iin son derece nemlidir. Fikretin mr-i Muhayyeli, Cenabn Elhn- its bu dikkatle okunmaldr. Edebiyat- Ceddenin ve Tevfik Fikretin iirimize neler kazandrdklar Prof. Dr. Mehmet Kaplan tarafndan ok iyi ortaya konulmutur. Kaplan, iirimizin mcerret (soyut) dnceden duygu ve duyu plnna; hayl leminden gerekler dnyasna doru ilerlediini (Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret, st., 1971, s.24), edebiyatmzda tam manasyla duygu, yani mcerret fikirlere karmayan ve ihtiras gibi iddetli bir karakteri olmayan his, ancak Servet-i Fnncularda ilk tahlilcilerini bulur. () Bu nesil duygularn tasvir ve tahliline byk bir yer ayrr. (a.e., s. 25) diyen Mehmet Kaplan Edebiyat- Cedde

375

mensuplarnn yeni duygular altnda yeni bir ifade biimi aradklarn da belirtir. Resim ve tablo merak, tabiata verilen nem, btn duyu organlaryla d leme almak ve d lemi kendisine mahsus ruha sahip bir varlk olarak grmek; varlk lemini bir miza perspektifinden deerlendirilip anlatlmas, hayal-hakikat atmasnn sebep olduu maraz duyarllk ve gerekten nefret edip hayle snmak hli gibi hususlar XIX. yzyl sonlarnda iirimizin zerinde durduu konulardr. Btn bunlarn merkezinde bireyin varl hemen hissedilir. Artk Trke, zerinde yaadmz meknda yaayan ve duyular araclyla d dnyayla iliki kuran, hayl eden, korkan ve hisseden insann iirini ifade edebilen sesi, kokuyu, sevgi ve skntsn, huzursuzluunu ve sevincini ifade edebilen canl bir iir dili hline gelmitir. Btn bunlar yeniyi savunmann heyecan ile gerekletirilen hususlardr. Biz de belli lde yenilikleri kabl eden ama nc olmay deil itidal yolunu benimseyen kendi mahiyet-i rhiyemizi esas almak istediini ne sren bir grup var. Bu grubu Muallim Nci temsil etmektedir denilse hata edilmez. Muallim Ncinin gayretiyle, dikkatlerin Trkenin tabi sz dizimi zerinde younlamas mutavasst bir zevk ve dikkatle bat ve dou medeniyetlerinden alnacaklarn deerlendirilmesi hususu XX. yzylda bir ynyle Mill Edebiyat Dnemine ekil verecektir. Mutavasst zevk ve dikkati, XIX. yzyl sonu XX. yzyl balarnda Mehmet kifin kalemiyle Safahat adl terkibe ulaacaktr. Mutavasst zevk ve anlay kltr, dnce ve edebiyat hayatmzda zerinde durulmas gereken bir husustur. Dou-Bat karlamasnda bazlar yeni adna baty, bazlar da alkanlklarna bal olmalar sebebiyle veya baka sebeplerle douyu militan tavrla savunduklar dnemde, iki kutup arasnda iyi, gzel ve doru olan mill zevkin, srdrlen hayatn, kullanlan dilin imknlar lsnde hem douda, hem batda, hem de kendi gemiimizde aramay teklif edenler var. En azndan byle dndklerini yazanlar olduunu biliyoruz. Bunlara, kendi kullandklar adla biz de mutavasstn diyoruz (erif Akta, Yenileme Dnemi Trk iiri ve Antolojisi, 1996; erif Akta, Ahmed Rasim, 1987, s. 66-67). XX. yzyl XIX. yzyldan bu mutavasst zevk ve anlay daha yerinde bir ifade ile geni kitlenin yeniye ak duyarlln; bu duyarllkla eser ortaya konulmas ihtiyacn da devralmtr. Mill Edebiyatn teekklnde bu duyarlln ve sz konusu ihtiycn roln gz ard edemeyiz. Ayrca yenileme gayretleri arasnda dikkatin Trkenin cmle yaps ve doal zenginlikleri zerinde younlamasnda da mutavasstlarn rol unutulmamaldr. Zaten XX. yzyl balarnda dilin tarhi ve sosyal yn, yani kltr taycl cidd anlamda fark edilecektir. XX. yzyl sonu XIX. yzyl balarnda Mehmet Eminin Trke iirler adl kitabnda bir araya gelen metinler bu fark ediliin ak ifadesi olarak deerlendirilmelidir. XX. yzyl sonlarnda Mehmet Eminin Ben bir Trkm, dinim cinsim uludur/Sinem, zm ate ile doludur msralar ile balayan iiri de iine alan Trke iirler adl kitaptaki metinlerin ifade ettikleri duyu tarz ve sade dille yazma niyeti btnyle bir birikimi ve bir uyan aka ifade etmektedir. Bu kitaptaki metinler, Osmanl mparatorluunun asl unsuru olan Trklerin kendi benliklerine dnme arzusunu ifade eder. Tarihe, halka, birlikte yaamann getirdii problemlere beyin-kalp diyalogu

376

kurarak yaklama arzusu duyan bu yneliin arkasnda farkl bir duyu tarznn bulunduunu sylemek hi de hatal olmaz. Bu duyu tarz bireyin kendi kimliini ve duyarlln ekillendirmede rol shibi olacaktr. yleyse XX. yzyl balarnda toplum hayatn, siyas olaylar ve sanat etkinliklerini yani her trl insan yapp etmeyi ekillendiren bir ideolojiden sz etmek mmkn mdr? Evet mmkndr. Bu ideoloji yukarda belirttiimiz iir etkinliklerinin arkasnda bulunan farkl tavr ve dncelerin birlikte vcut verdii bir ideolojidir. Sanat da hayat da bu ideoloji ekillendirir. Bu ideolojinin olumasnda, 1) mparatorluk tecrbesinin ve imparatorluk dneminde kazanlm zevk, duyarllk ve dikkatlerin (edebiyat ve iir alannda Divan iiri zevkiyle temsil edilir); 2) Tanzimat sonrasnda Aydnlk Dnemi dncelerini ne sren anlayn ve romantik tavrn (Tanzimat Edebiyatna vcut veren dnce ve gayretlerle temsil edilir); pozitivist dikkat, Bat medeniyetini yapan deerler ve modernizmin (hazrlk dnemiyle birlikte Edebiyat- Ceddeyi yapan zevk ve duyarllk ile edeb alanda temsil edildii sylenebilir); 3) yerli ve mahall olan ne karma gayretinin (mutavasst grup byle bir iddiann sahibi grnmektedir); 4) mill romantik duyu tarzyla hayata ve zamana bakma ve hkim olma gereini hisseden aydn, brokrat, ynetici ve sanatkrlarn rol shibi olduklar sezilmektedir. Denilebilir ki, btn bunlar XX. yzyl balarnda birlikte bir zihniyete vcut verirler. Bu zihniyette zamana hkim olur, kendisiyle uyumayan sanat etkinliklerinin, sosyal ve siyas kmldanlarn baarl olamad grlr. yleyse bu zihniyetin zelliklerinden sz etmeye ihtiya vardr: Kul kulluunu hatrdan karmadan birey olmak azmindedir; birey olmann gerei akl ve iradesiyle hareket edecek, bireysel duygu, dnce ve kanaatlerini ifade yollar arayacaktr. Bu bireye gre dnya artk bir imtihan yeri deil, zevkle yaanacak bir mekndr. Bu bireyin dili, tarihi ve yeni ahlak deerleri vardr. Model de btnyle Batdr. Yerli ve mahall zellikleri kaybetmeden batl olmak; Mslman ve Trk olarak batl gibi yaamak. Dili, zevki, hayat ben etrafnda yeniden kurmak. te XX. yzyl Trk iirinin arkasndaki ideolojinin baz zellikleri bunlar. iirin dilini, ses ve syleyiini, yapsn, temasn da geni lde bu ideoloji belirleyecektir. Kar koyma ve deime her alanda ve her yerde varln hissettirmekte. XX. yzyl balarnn byk ve nemli ismi olan Tevfik Fikret, Mehmed kif ve Ziya Gkalpin eserleri garip ekilde bu tema etrafnda birleirler. Tevfik Fikret XX. yzyl balarnda kaleme ald manzumelerle, Edebiyat- Cedde dneminden farkl zelliklerle karmza kar. Millet arks, Doan Gnee, Sis ve Rcu birlikte yeni bir dnemin problemlerini dikkatlere sunar. Hlukun ments yeni insann deerlerini ifade denemesi olmas bakmndan deerlidir. Gkten Yere, Hayata Kar Beer manzumelerine de bu gzle bakmak yerinde olur. Bu metinlerle Mehmed kifin nsan manzumesini birlikte okumak dnemin ruhunun bir ynn tespite hizmet eder sanyorum. XIX. yzyl sonlarnda yazlm Mehmed Eminin Cenge Giderken balkl metni ve Fikretin Hlukun Defterinde yer alan Ferd iirini yukarda sz edilenlerle birlikte okuyunuz. Bu metinler birlikte dneme hkim ideolojinin, baka bir ifadeyle zihniyetin ok nemli zelliklerini sezdirirler.

377

Fecr-i At Acaba Fecr-i t grubunun cidd bir varlk gstermeden dalmasnda, Fikret dndaki Edebiyat Cedde irlerinin cidd bir varlk gsterememelerinde veya Mill Edebiyat yapan endieye yaknlamalarnda sz edilen zihniyetin tesiri yok mu? Kronolojik sray bozmamak iin, Tevfik Fikretin XX. yzyl balarndaki iirlerinden sonra Fecr-i t iirinden sz etmek gerekir. Fecr-i t ad etrafnda bir beyannme ile bir araya gelen genler, II. Merutiyetin ilanndan sonra Edebiyat- Cedide zevkini srdrme gayretinin dna kamazlar; zamann ruhuna ters dmeleri sebebiyle, yani yukarda sz edilen ideoloji ile uyumamalar sonucu dalmaya mecbur kalrlar. Baka alanlardaki baarlar olmasayd Fecr-i t grubu iinde iir yazanlarn adlar oktan unutulurdu. Edebiyat tarihileri Ahmet Himi Fecr-i t grubu iinde deerlendirmek eilimindedirler. Ancak Him, daha sonra yazd iirlerle kendisini ve sanatn kabl ettirmitir. Bunun iin Himi saf iir hareketi iinde deerlendirmek arzusundayz. Fecr-i t dnemi zevki ve anlayna uygun kaleme alnm iirler, sanatn ahs ve muhterem olduunu sylemelerine ramen tek bir irin eseri olarak dnlecek cinstendir. Syleyite serbestlik araylar, allm ve kabl grm iir formlarn zorlama gayretleri, biraz daha batl grnme arzular; duyulmam tabiat ve yaanmam ak iirletirme istekleri kendilerine has sesi ve syleyii bulmalarna engel olmutur gibi grnmektedir. Asl eksiklik, zamana hkim ideoloji ile uyuamamalarnda aranmaldr. nk baarszlklarn genliklerinde aramak aldatc olur; 1909-1910 yllarnda, Fecr-i t irlerinin ya ortalamas yirmi be civarndadr. Edebiyat- Ceddenin 1895 ylnda kurulduu Cenab ve Fikretin ayn yalarda eserleriyle dikkati eken isimler olduu hatrlanmaldr. Edebiyat- Ceddeden itibaren edebiyatmzn tand Le mal du sicle (Asrn Hastal) ile ilgili duyu tarz ve ifade kalplar, yani bezginlik, ince hzn, kama arzusu, yok olma duygusu gibi iire uygun temalar da Trke ifadelerini bulamaz. Denilebilir ki, Edebiyat- Ceddeye has iir sesi Fecr-i t mensuplarnn kalemlerinde adet erir, dalr ve tesirsiz hle gelir. 1909-1911 yllarnda faaliyet gsteren Fecr-i t Encmeni iinde Emin Blend, Tahsin Nahit, Cell Shir, Hamdullah Suphi, Ali Cnip, Mehmet Behet, Kprlzde Mehmet Fuat iir yazmlardr. Bunlar iinde ir-i Kamer serisinde yer alan iirleriyle Ahmed Himin farkl yeri ve deeri olduu hemen anlalr. Fecr-i t irleri, orijinal bir syleyi tarzna ulaamadan tema, dil malzemesi, henk endiesi ve hassasiyet bakmlarndan Edebiyat- Cedde iir zevkini devam ettirirler. Ancak, Cenabn araylarn, Tevfik Fikretin titizliini hi birinde bulmak mmkn deildir. Fecr-i t kmelemesi evresinde kaleme aldklar iirlerde ferd konular ele alan bu irlerin, bizim edebiyatmzda ve Bat edebiyatnda belli bir usta iri veya edeb harekete has duyarll benimsediklerini de sylemek olduka gtr. O kadar ok benimseme hevesi iinde bulunduklar sembolistleri anlayabilecek edeb birikime sahip olmadklar da bilinmektedir. Denilebilir ki iirdeki zeminleri, Edebiyat- Cedde zevk ve duyarllnn alt seviyede taklidi ve tekrarndan ibarettir. Tahsin Nahidin ferd temalar ele alrken,

378

Himin ir-i Kamer serisinin tesiri altnda kald sezilir. Mehmet Behet Yazarda Him tesiri, Cenaptan gelen unsurlarla yan yanadr. Belli oranda nazm tekniine hkim olan bu irin iirlerinde, samimiyetten kaynan alan lirizme rastlanmaktadr. Mehmet Fuat Kprlnn Fecr-i t dnemindeki iirlerinde sezilen mell, onu dierlerinden ayrmamza yarar gibi grnmektedir. Emin Blend de, topluluun dier irlerine ait zelliklere sahiptir. Ancak, ferd konular yannda sosyal ve mill konulara eilimi ve yer yer Ahmed Himden gelen syleyi tarzyla bir aray iinde olduu sezilir. Hamdullah Suphi de bu yllardaki iirlerinde Edebiyat- Cedde zevkini srdrr. Ad geen bu irlerin, sembolist iiri anladklarn ve bu iire has duyu tarz ve ifade eklini iirimize getirdiklerini sylemek iddia olur. Ancak, sembolist iirin havasndan, daha yerinde bir ifadeyle baz zelliklerinden ve dedikodusundan haberdardrlar. Denilebilir ki Fecr-i t yllarnda, Edebiyat- Cedde iir zevki, sembolistlerden gelen daha subjektif, ince duygulara bal hayallerle zenginletirilmek istenmi; iirde musikye nem vermenin gereine inanlmtr. Gnn akam saatlerindeki grnlerinin tercih edildii, renk ve k oyunlar ile gerei perdeleyen bir hayal lemi peinde koulduu dikkati ekmektedir. Ss endiesi ve ar duyarl grnme gayreti bir temelden mahrum bu iirin nefes almasna, kendini ortaya koymasna engel olur. Zaten bu irlerin ekseriyeti, ok ksa zaman sonra baka vadilerde eser vermeye yneleceklerdir. 1909da edebiyatmzda ilk defa bir beyanname ile ortaya kan Fecr-i t mensuplar, 1908 sonrasnn siyas ve edeb araylar iinde kendilerine yer edinemeden, 1912de tamamen dalmlardr. Farkl bir sanat estetii ortaya koyduklar sylenemez. iirlerinde ferd konular, ak ve tabiat temalar evresinde ilemeye ynelmiler, serbest mstezad gelitirmeye gayret gstermiler, sembolistlerin tesiriyle tabiat tasvirlerinde subjektif bir tavr iine girmiler, Edebiyat- Cedde dilini biraz daha zevksizletirerek srdrmlerdir. Mill Edebiyat Dneminde iir Yukarda szn ettiimiz ideoloji Mill Edebiyat Dnemine ve Mill Edebiyat Dnemi iirine bir duyu tarz olarak ekil verir. Bu duyu tarzna Mill Romantik Duyu Tarz dedik. Mill Edebiyat, bu duyu tarz etrafnda vct bulan eserler btnne verilen ad olmaldr. Bu dikkatle Mill Edebiyat Dnemini Mehmet Eminin Trke iirleri ve hatt Cenge Giderken balkl manzumesiyle balatmak mmkndr. nk Mehmet Eminin Trke iirler adl kitapta bir araya getirdii manzumeler, bir fantezi veya deneme deil, iirimizde kkl bir deiiklik teklifidir. iiriyet unsurlar bakmndan son derece fakir olmalarna ramen bu manzumeler, iirde farkl bir hareketin baladn ifade ederler. Bu farkllk, sanat zevk ve anlay, sanatn gayesi bakmlarndan dier edeb trleri ve hatta dier gzel sanat dallarn da ilgilendirmekte; iir konusunda ise ses, kelime kadrosu ve hayal sistemi, msra rgs, duyu ve syleyi tarznda varln kuvvetle hissettirmektedir. Bu iir, sanat deeri bakmndan Edebiyat- Cedde iirinin yannda elbette son derece zayf ve clzd. Ancak iirde farkl bir ufku iaret etmesiyle edebiyat tarihimizde ayr bir deeri vardr. Gen Kalemlerde alevlenen Yeni Lisn hareketinden nce, Selanikte kan ocuk Bahesi adl dergide Rza Tevfik ile mer Nacinin, Mehmet Eminin iiri etrafndaki mnakaas, iki farkl

379

anlayn kar karya geliinin ifadesidir. Rza Tevfik, Mehmet Eminin sz konusu iirleri ile yeni bir r atn; Trkln hassasiyetine, zevkine, ihtiyacna ve itikatlarna gre iir yazdn; bu dille edeb eserler vcuda getirmenin gerekliliini belirtir. Edebiyat- Cedde iir zevkini ve dilini tenkit eder; Mehmet Emini yeni bir r aan ir olarak grr. Edebiyat- Cedde dneminde Servet-i Fnn dergisinde iirlerini yaynlam, heyecanl bir hatip olduu kadar, samim milliyetperver olan mer Naci, Rza Tevfike cevap verir; aruz vezninin stnln, Osmanl Trkesini ve yerlemi, benimsenmi edeb zevki savunur. Bu mnakaa devam ederken, Mehmet Eminin, ayn dergide, kendi tarznda iirleri kar. Rza Tevfikde ayn dergide, Mehmet Emin tarzndan hareketle, sanat deeri bakmndan onun manzumelerinden daha stn iirler yaynlar. Bunlar taklit edenler oalr. Bylece Mehmet Emin tarz, edebiyatmzda yerlemeye balar. Bu mnakaann dergi sayfalarnda kaldn dnmek doru deildir. Zira Gen Kalemler dergisinde Yeni Lisn balkl makaleyle mer Seyfettin, Trke ve Trk edebiyatn farkl bir adan deerlendirirken, zmirde bulunduu yllarda, Trk Necipten rendiklerinin tesiri altndadr. Belki de onlar Selanikte uygulama alanna aktarmaktadr. Yani, bilhassa zmirde olmak zere Selanik dnda da dil ve edebiyat alannda da ciddi araylar mevcuttur. Bunlar, hem Edebiyat- Cedde zevkine ve anlayna, hem de kaynaklar yabanc dil kurallarna ve kelimelere kardrlar. Hareket noktalar halk zevki ve halkn kulland dildir. Bu bakmdan Mehmet Emin ve Rza Tevfiki destekler mahiyettedir. phesiz bu araylar, gerek anlamn Yeni Lisn hareketi evresinde kazanacaklardr. Zira bu harekette Yeni Lisn yalnz bir dil problemi deil, yeni insann kendisini btn ynleriyle ifade etme, kendi kimliinin uuruna erme gayretidir. Bu insann edebiyat ve iiri de kendi llerine uygun olacaktr; buna imkn veren bir duyu tarz etrafnda vcut bulacaktr. Byle bir edebiyatn ortaya kmasna zemin hazrlayan araylar, gemi dnemlerden alnan derslerle, onlardan daha kuvvetli ve daha organize olmaya hazr biimde, varln 1900l yllarn balarnda kuvvetle hissettirmektedir. Grlyor ki edeb olay kendisini ifade edecek yayn organ ve evreyi bulmakta; gc lsnde kendi sesini duyurmaktadr. Mill edebiyat, bu arada tabi olarak Mill Edebiyat Dnemi iirini, Gen Kalemlerde yaynlanan Yeni Lisn balkl yazdan ve bu yaznn varln hissettirdii ve bir bakma da adet davet ettii yeni insan arayndan, bu insann zamanda ve meknda kendisini idrk edi gayretlerini ifade eden metinlerden hareketle 1911de balatmak; mill edebiyat iirini yalnzca vezin ve dil tartmas evresinde ele almak alkanlk hline gelmitir. Bu tasnifin arkasnda, edebiyat tarihi anlayna vcut veren pozitivist bir dikkatin olduu phesiz. Kltr ilimlerine (tarih ilimlere) ve sanat faaliyetlerine pozitivizmin yasalarnn glgesinde yaklamann sonucu vezin ve dil tartmalar da mill edebiyatn ve iirin ls gibi ele alnm; soyut temalar zerinde durularak bu eksiklik gizlenmeye allmtr. Oysa kltr ilimlerine, bu arada sanat ve edebiyat faaliyetlerine tarihlikten hareketle yaklamak; onlara vcut veren duyu tarz, zevk ve anlay oluturan deerler btn zerinde durmak gerekir. Bu dikkat ve anlayla bakldnda, XIX. yzyl sonlarndan, hatt, Tanzimattan itibaren ortaya kan akl ve irad insan evresinde Mill Edebiyat zevk ve anlaynn gelimeye balad sylenebilir. Bu gelime dil, tarih daha geni

380

ifadeyle Trkoloji almalaryla zenginleir ve desteklenir. Btn bunlarda yukarda szn ettiimiz ideolojinin roln unutmamak gerekir. Bu gelime, iir sahasnda Mehmed Emin Yurdakulun Trke iirler adl eserinde bir araya getirdii manzumelerle, Rza Tevfikin, Mehmed Emini destekleyen ve halk iirine has syleyiten yola karak kaleme ald iirlerle varln kuvvetle hissettirir. Artk iirde, bir duyu tarz ortaya kmak zeredir. Bu duyu tarznn znde millete vcut veren deerler btnn farkl cephelerden ele alma, iire has syleyi tarzyla ileme arzusu yatmaktadr. Sz konusu deerler tarihte, halk arasnda, yaanm her trl tecrbede, tarih meknda, bu meknda ortaya konulan eserlerde, bize has yaama tarz btn iindedir. Bir sanatkrn bunlarn tamamn iirin imkanlaryla ifade etmeye kalkmas mmkn deildir. Bunun iin de ayn duyu tarznn farkl ynleri, farkl grup ve ahslar tarafndan ele alnr. Sanki tarih kader ve zamann artlar bu duyu tarz etrafnda bir i blm yapmtr. Zira bu duyu tarz ilm faaliyetler, siyas ve sosyal hayat, basn ve kurulan derneklerle beslenmekte, farkl ekillerde kurtulu ve yeniden dou midi olarak grnmektedir. Birbirinden farkl gibi grnen grup ve kiiler, sz konusu duyu tarz etrafnda, bugnden geriye bakldnda insan hayrete drecek lde birbirini tamamlamaktadr. Prof. Dr. Sadk Kemal Turaln, Trk Dnyas El Kitabndaki II. Merutiyet Dnemi Trk Edebiyat adl yazsndaki Mill Edebiyat Akm iiri ve irleri alt balkl ksmdaki gruplamaya itirak etmemek mmkn deildir. (Trk Dnyas El Kitab, C. III, 1992, s. 491-492). Ayn duyu tarz etrafnda eser veren, hizmet eden Ziya Gkalp, Mehmed kif ve Yahya Kemalden birini yok saymak, cidd anlamda bir eksiklie sebep olur. Bu byk isimler etrafnda yeni tema, yeni syleyi tarz arayan sanatkrlarn zel dostluklaryla deil, faaliyetleriyle birbirini destekleyip tamamlayarak Cumhuriyet ncesinde yeni bir iir zemini hazrladklarn da gzden uzak tutamayz. Gen Kalemler evresindeki iir faaliyeti, Rbab dergisi etrafnda birleen Nyler kelimesiyle adlandrlan genlerin gayretleriyle zenginleir ve farkl kaynaklar yoklamaya ynelir. Bylece iir, sz edilen duyu tarzndan hareketle Anadoluda kurulan Trk medeniyetine ait deerlere ynelir. Bu bir araytr ve yalnz deildir. Yahya Kemal ve Yakup Kadrinin bir ara gnl baladklar Havza Edebiyat fikri de edebiyat ve iirimize meknda temel arama endiesi etrafnda deerlendirilmelidir. nk kltr-mekn ilikisi son derece nemli grnmektedir. Mekn ve tarih, mill edebiyat ve iir iin saysz konular sunduu gibi, mekn ve tarihte denenmi iir syleyi tarzlarnn, zamann istek ve ihtiyalarna gre deerlendirilmesi de ann iirini zenginletirir. Mill Edebiyat Dneminde eski Trk tarihine ve destan dnemine ait deerlere ynelme bu bakmdan nemlidir. Uzak gemi ve bilinen tarih, ayn duyu tarz evresinde farkl airlerce yeniden deerlendirilir. Bu, bize has lirizmin kendi sesini arama, sahip olduu tabi miras deerlendirme gayreti deil midir? Dank gibi grnen ama aslnda btnln devrin zelliinden, araylarndan zamann asl karakteri olan duyu tarzndan alan bu manzaray daha belirgin hle getirmek gayesiyle 1917 ylnda airler Dernei kurulur. Temel duyu tarzlar deil, tercih ettikleri malzeme ve vasta farkll, nem verdikleri temalarn ayrl tam bir anlamann salanmasn imknsz klar.

381

Bu dnemde ele alnan temalarn kaynaklarn yukarda ifadeye altk. Bunlardan biri dierini davet eder durumdadr. Trklerin uzak gemiini, destan devrine ait zelliklerini, kavm hayatlarna ekil veren deerlerini ele almak, onlarn Anadoluda kurduklar medeniyet ve yaama tarz zerinde dnmeyi gndeme getirmez mi? Uzak gemiten ve yakn tarihten gelen baz kltr unsur ve deerlerinin, halkn srdrd yaama tarz iinde kazandklar grnm zerinde durmay zaruri klmaz m? Halkn ve yksek zmrenin hayatn dzenlemede birok deerin kayna durumundaki slm dininin Trklere tesiri konusunu, srdrlen hayat dnda dnmek mmkn m? Halkn varl kabul edilip, yaama tarzn dzenleyen deerler zerinde durulurken onun dini ve din d iiri bir tarafa braklabilir mi? Asrlardr iirde yararl bir alet olarak kabul edilmi ve dilin bnyesine nihayet uyum salam bir vezin bir anda bir tarafa braklabilir mi? Btn bunlar, son yzylda, zellikle de XIX. yzyln sonlar ve XX. yzyln balarnda eitli ynleriyle tannan ve aydnlar arasnda kabul gren yeni kltr dairesinin getirdii teklifler, salad zevk deiiklii ve zaruri kld araylar ile Trklk dnyasnn eitli ynleriyle aratrd bir tarih zeminde i ie girmi durumdadr. Sosyal bakmdan da, farkl ifadelerle ileri srlen teklifler arkasnda, bizi bir arada tutan deerler dzeninde deiiklik yapma istei yatmakta; bu istek her trl gruplamann temel dinamii olarak varln hissettirmektedir. Sz edilen istein en ak ifadesi, mmete ait deerlerden, millete ait olana geme arzu ve iradesidir. Yukardan beri ifadeye altmz bu hususlar ok ynl bir duyu tarznn yaanmasna zemin hazrlamtr. Bu duyu tarznn olumasn daha nce szn ettiimiz ideolojiyi yapan unsurlardan ayr dnemeyiz. Bu duyu tarznn znde ise bizi biz klan, bize dier insan topluluklarndan farkl bir kimlik kazandran deerler nelerdir sorusu yatmaktadr. Btnyle Mill Edebiyat dnemi iiri bu soruya verilen farkl cevaplardan kaynan alan farkl temalar, syleyi tarzlar, henk endieleri zerine kurulmakta; ortaya kmas arzulanan yeni insann sesi olmas istenmektedir. Byle bir hareket yeni bir iir diline, yani yeni bir imaj dnyasna, yeni bir sese ihtiya duyacaktr. Sz konusu yenilik, tarih miras red deil, onu zamann ihtiyalar ve artlarna gre deerlendirme ve yorumlamadr. Bu konulardaki araylarn, zaman zaman stn ve allm iir zevkine tercih edildii grlecek; armlar zengin ifadeler bir tarafa braklarak yaln ve plak kelimelerle iir syleme gayreti iine girilecektir. Byle bir faaliyet, edebiyat ve iir dilini yeniden ina etme gayretidir. Bu gayretin hemen yanndaki stn iir zevki hibir zaman gzden uzak tutulmaz. Szn ettiimiz araylarn ksa zamanda saf iire has bir syleyi tarzna ulamasnda bu zevkin pay hi de az deildir. Grlyor ki Mill Edebiyat iirinde ok farkl ve zengin unsurlar, kltr deerleri ve teklifler karlkl birbirini etkileyerek bu dneme has btnl meydana getirmiler; ayn endieden beslenen ok ynl bir duyu tarz evresinde yeni iir ikliminin ortaya kmasna sebep olmulardr. Mill Edebiyat kavramn sadece vezin, sade dil gibi ekli meselelere indirgemek son derece hataldr. Yeni lisn yeni insana ve yeni hayata alan kapdr. Mill Edebiyat yeni insan ve hayat edeb alanda ifade etmenin ad olmaldr. Bu yeni hayat ve yeni insan da sahip olduu kltr miras ve birikimle, zamann ideolojisiyle uyum iinde mparatorluktan mill devlete, baka bir syleyile

382

mmetten millete geii gerekli klar ve hatt buna zemin hazrlar. te Mill Edebiyat, bu gei ve hazrln gerekletii dnemin edebiyatdr. Ziya Gkalpin dnceleri ve fikr nderlii etrafnda, iirin dil ve syleyi bakmndan deimesini, yeni insann ve yeni hayatn kendi iir zevkini ve anlayn arama gayreti olarak dnmek yerinde olur. Dilde ve syleyiteki deiiklik, zihniyet deiikliinin ak ifadesidir. iir, iklim deitirmitir. Gkalp evresinde heceyle iir yazan irler, yeni bir iire, millet dnemi iirine malzeme hazrlarlar. Bu dil, anlay ve iir malzemesinden sanat deeri yksek iire gei sz edilen niyet ve malzemenin yksek seviyede iir zevkiyle deerlendirilmesine ihtiya gsterir. nce u iir malzemesinin ne olduundan ve kaynaklarndan ve bunlarn, devrin ideolojisi ile kaynamasndan sz edelim. Yazmzn banda, XX. yzyl iirinin Trkenin bu zaman dilimine kadar kazand zenginlikler zerine kurulduunu syledik. te bu dilin en uzak dnemdeki eser ve syleyileri, Gkalp evresinin gayretleriyle zamana tanr. Bu milletin kltrnde slm dinine ait deerlerin roln inkr eden yoktur. Asr- saadete ait deerler, zamann ihtiyalarna gre kif tarafndan yorumlanarak ayn zaman dilimine, yani XX. yzyl balarna tanr. Bu meknda ve tarih bilinen zamanda kazandmz zenginlikler Yahya Kemlin iirinin vazgeilmez temas olacaktr. Ayn zaman diliminde halk kitlesinin zevki ve duyarll yine Gkalp ve evresinin merak ve aratrma konusudur. Yenileme gayretleri Tanzimattan itibaren batya ait etik ve estetik deerleri tanma ve Trke ile ifade imkn salamtr. Divan ve halk iiri Trkeye iir dili zenginlikleri kazandrmtr. te btn bunlar, zamann ideolojisi etrafnda birleerek yeni bir dnemi balatrlar. Bu, millet dnemidir, bu dnemde ortaya konulan edebiyat da her trl hli ve grnyle millet edebiyatdr. Bu edebiyat, II. Merutiyeti takip eden yllarda, Gen Kalemler hareketiyle balatmak yerinde olur. Zaten Cumhuriyet sonras Trk edebiyat ve iiri bu balangcn zenginleerek ve gelierek devamdr. Sanki edebiyat ve iirde Cumhuriyet siyas ve sosyal alandan daha nce gereklemitir. Her yenilik ve her byk deime sanat ve edebiyatta bir snrlamay, tedirginlii ve ifade arayn beraberinde getirir. 1911 sonras iirdeki basitlik, yalnlk ve zevk kargaas byle bir deime arzusuyla aklanabilir. Gkalpin manzumeleri ve Gkalp etrafnda iir yazan sanatkrlarn faaliyetleri; Mehmet kifin gayretleri XIX. yzyldaki mutavasst zevk ve anlayn, zamann sz edilen ideoloji evresinde devam durumundadr. Bylece ortaya konulan veya dikkatlere sunulan malzemenin yksek sanat terbiyesiyle deerlendirilmesine ihtiya vardr. te bu ihtiyaca, iirde saf iir hareketi evresinde cevap verilir. Bu cevap Cumhuriyet sonras iirimizin gelimesini salar. Biz bu yazy saf iir hareketinden sz ederek bitirmek istiyoruz. nk btn bu gayretler, bir araya getirilen malzeme cidd anlamda sanat terbiyesinin imknlaryla deerlendirildikten sonra kristalize edilerek zaman temsil edebilecek iiri ortaya koyacaktr.

383

Saf iir Problemi ve II. Merutiyet Sonras Trk iiri Saf iir sz grubuyla ne anlatlmak istendiini Ahmet Hamdi Tanpnarn cmleleriyle verelim: Mallarmenin sanatnda ise lisnn byk bir mevkii vard, o da sanatnn srrn kelimeler ve onlarn mnasebetlerinde buluyordu. () Nihayet yaad zamann byk frikalarndan biri, iirde mutlak bir gzellik peinde komakt. Kelimeler ve onlarn arasndaki mnasebetler, onlarn zenginlikleri, telkin kudretleri, terkiplerden doacak gzellikler, salbetler, tesir vastalar, musik, henk, ritm; kelime ve lisnn tbi olduu kaideler ve sentaks, eski belgat uslleri ve oyunlar. () te onun saf iir dedii ey, ite btn vastalarla sanatkrn uurlu iradesinin varaca mkemmeliyettir. (Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, Paul Valery, 1992, s.454). Saf iir zerinde duranlar, Mallarmenin iir, fikirlerle deil kelimelerle yazlr mealindeki ifadesinden hareketle, dikkatlerini iirde kullanlan dil malzemesi zerinde younlatrrlar. Hatt buradan hareketle saf iirde dncenin bulunmayacan ileri srenler de vardr. iir, elbette kelimelerle vcut bulur. Ancak kelime-dnce ilikisi, bata kelime olmak zere dil malzemesinin kullanld yerde yeni deerler kazanmas ve neticede edeb metnin yazarnn fikir ve niyetini deil kendisine vcut veren kelimelerin anlam kainatn aksettirmesi dikkate alnarak bu cmle deerlendirilmelidir. Bylece saf iirde, kelimelerin kullanldklar kontekste kazandklar deer olan ve onlarn birbiriyle ilikisinden ortaya kan anlam ve deerler btnnden sz edilir. Baudelaire ile balayan yeni iir, mkemmeliyet endiesi ile iiri, iire yabanc btn unsurlardan temizlemek iire has dil malzemesini, yine iire mahsus balam iinde sanatkr hassasiyeti ve dikkatiyle ele alma gayretinin neticesidir. Burada iirin anlamszl deil; anlam deerinin zenginlii, her an gerekleecek yeni yorumlara yazmlara elverili olma hli; kelimeler aras ilikilerden de hareketle anlamn henkle btnleerek yeni armlarla zenginlemesi sz konusudur. Btn bunlarda mesaj-obje durumundaki dil malzemesinin, bir heykeltran mermeri; bir mzisyenin notay ileyip zenginletirmesine has bir dikkatle ele alnmas zarureti vardr. Bu; snr, mahiyeti, rengi, kokusu ve hatt sesi olmayan ama son derece geni ve dank bir malzemeyle heykel yapma iidir. Zira dil, biraz byledir. Zamann avularnda her an yeniden varolur; ama gemii de beraberinde tar. Bir toplumun ortak deerlerini, bir ferdin gizli zdraplarn ayn ses kmeleriyle aksettirir. Szler cidden ne grnr, ne de elle tutulurlar; duyulup sylenmeleri ise zamana, ferde ve mekna bal deerlerle zenginlemelerine imkn verir. te saf iir, bu malzemeyle sz ve sesten bide yapmak gayreti; insan gerekliin en bilinmez ve grlmez ama ebed trksn syleme abas olarak bilinmelidir. Bu dikkatle Ahmet Himin iir Hakknda Baz Mlahazalar adl gzel yazs batan sona okunmaldr. Biz bu metinden yalnz birka cmle almakla yetineceiz: Halbuki ir, ne bir hakikat habercisi, ne bir belgatli insan, ne de bir vaz kanundur. irin lisn nesir gibi anlalmak iin deil, fakat duyulmak zere vcut bulmu, musik ile sz arasnda, szden ziyade musikye yakn, mtevasst bir lisndr. iirde her eyden evvel ehemmiyeti haiz olan kelimenin manas deil, cmledeki telffuz kymetidir. irin hedefi, her kelimenin cmledeki mevkiini, dier kelimelerle olacak temas ve tesadmnden ve esrrengiz izdivclardan mtehassl tatl, mahrem, hava veya hain sese gre tayin ve mteferrik kelime henklerini, msran umum reviine tbi klarak, mtemevvi ve seyyl, muzlim veya muz, ar veya seri hislerle, kelimelerin mns fevkinde msran musik

384

temevvctndan nmahdut ve messir bir ifade bulmaktr. Hsl iir, resullerin sz gibi, muhtelif tefsirta msait bir vsat ve ml haiz olmal. Bir iirin mns dier bir mn olmaya msait olduka, her okuyan ona kendi hayatnn da mnsn izafe eder ve bu suretle iir airlerle insanlar arasnda mterek bir teessr lisn olmak pyesini ihzaz edebilir. Ahmet Himin bu yazsnda da ad geen Rhip Bremondun saf iir anlayn Ahmet Hamdi Tanpnar u cmlelerle zetlemektedir: Bremeond, iir hlini, iir lisnndan ve onun kabiliyetlerinden kan bir mkemmeliyet olduunu kabl etmekle beraber, hibir izah ve mahedeye imkn vermeyen ve ancak bu yolda tecrbesi olanlar iin sezilmesi kabil olan bir nevi mistik hlet olarak kabl eder. (Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, Paul Valery, 1992, s.455) Oysa saf iirin dier temsilcileri, dil malzemesi zerinde uurlu almay, sanatn vastalarna hkim olmay kanlmaz art olarak kabl ederler. Onlar, iirin kendisinden baka bir gayesi olmayacan sylemekle, yakn dnem edeb tenkit ve incelemesinde ok sz edilen bir hususu dile getirirler: Edeb eserin gndergesi (referente) kendi iindedir, o d dnyada herhangi bir nesne ve olay aksettirmez. Bata Baudelaire ve Mallarme olmak zere saf iir taraftarlar, ilhm ve konuyu deil sanat malzemesi zerinde sabr ve dikkatle almay son derece nemli grrler. Gayeleri ellerindeki malzemeyle mkemmele ulamaktr. Burada malzeme szyle kastettiimiz husus zerinde durmaya ihtiya var: Bu her eyden nce dilidir. Dili anlamsz sz yn olarak dnmek ve tasavvur etmek mmkn deildir. Dil, tabi hliyle toplum iinde yaayan, kendi derinliinde kendi kendine mcadele eden insann her trl faaliyetinin ifadesidir. Dil, en geni anlamyla insandr; insan denen mehuln bilinen ve grnen kainttaki en nemli gstergesidir. Sz konusu malzeme iinde, tarih zaman iinde denenmi iir teknikleri, syleyi tarzlar ve nazm ekilleri gibi insan gayretler de yer almaktadr. Saf iir peinde koan ir, bu geni ve zengin malzeme ynndan yararlanarak, onlar kullanarak kendi sesini ifadeye gayret eder. Bu plnl, uurlu ve sabrl bir seri faaliyete ihtiya gsterir. Duygu hlleri iir deil, belki iir iin malzemedir. Sert granitten heykel yontan insan dikkat ve sabryla, bu malzeme zerinde almak ve iir ad verilen nadide elmas ortaya koymak gerekir. Zira hlis bir iire, onu sylemi olan ir, msra msra ifade dantelesinin eksiksiz bir eklini vermitir. (Yahya Keml, Edebiyata Dir, iir Okumaya Dir, 1990, s.4). Ayn yaznn devamndaki u satrlar saf iir konusunu, saf iirdeki dil malzemesinin kazand yeni deerleri iyi aklamaktadr: Nedmin dillerde gezen, mruf bir msra vardr; bu msrada Nedm, bir anda duyduu edd bir evki ifade etmitir. Msra udur: Dklen mey krlan e-i rindn olsunBu msrada alt kelime vardr. Bu alt kelimeyi ir durn henk kudretiyle muayyen bir istifle tecelli ettirmitir. Bu kelemlerin hibiri yerinden oynayamaz. Bu kelimelerin hibiri fazla veyhut eksik deildir. Alts birden bir msik cmlesi tekil etmektedir. Bataki dklen bin trl mnda kullandmz dklen deildir. Nedmin tam o evk nn ifade ettii bir tnnettir. Msran sonundaki olsuna kadar her kelime byledir. Yni her biri mnhasran o msran msiksini ifade eden bir ayardadrlar. () Demek ki hlis iirden bir manzume mukadder ve deimez bir terkiptir. O manzumeyi btn msik akyla anlamak, duymak, benimsemek ve ondan sonra okuyabilmek iyi okumann yegne yoludur. (a.y., s.4-5). Yine Edebiyata Dir adl kitabn ilk yazsnda Yahya Keml, Stephane Mallermenin tilmizlerinden birine biz iirde mutlak olmayan bir eyi, yani gzellii mutlak diye vehmederek onu mkemmel ve tam bir ekilde tecelli ettirmek istedik

385

ve tabi henz muvaffak olamadk (a.e., s.7) cmlesini sylediini belirttikten sonra Yahya Keml kanaatlerini yle ifadeye devam eder: Aynen byle cereyan etmi olan bu muhverede hlis iiri btn hayatnda kefetmek istemi, lkin o mdeni g bulmu ve g ilemi hkk bir irin ne samim bir hzn vardr; Biz ki mutlak olmayan bir eyi mutlak zannettik deyiinde ne derin bir mn seziliyor. Evet, gzellik mutlak deildir, nisbdir, en ziyade teessf olunacak bir cihet varsa o da her seviyeye gre bir gzellik vardr. Birok seviyelere gre gzellik olan eyler ise bzen ve ekseriye irkinliktirler. () Bu hatray bu noktada braktktan sonra sylemek lzmdr ki hlis iir galib an-asl ok ndir bir mdendir. Bununndr ki btn sanatlar arasnda mahsul en az olan sanat yine iirdir. iir, rythme yni nazm sanat olduu iin gfteden nce bir bestedir. Msrlarnda name hissedilmeyen bir manzume sdece bir gftedir ki onu nesir sahasna atarz. Msr msr bir beste olan manzume ise asl iirdir. (a.y., s.7) Yahya Keml, Dern henk ve z iir balkl yazsnda z iir, rythme, dern henk terimlerini 1912 ylnda Trkede ilk defa kendilerinin kullandklarn hatrlatr. Asl iire trizlerin en keskinleri, teden beri, iiri bir mddeya let ederek tegann edenlereden gelir. Ahlk, din, milliyet, vatan veyhut halk ideallerini birer kyam bayra gibi kaldranlar, her millette ve her zaman, hlis iiridaha doru bir tbirle asl iiri-dert edinmi olanlara en ac bir vicdan dvs aarlar ve onlar tezyf hatt tahkir ederler. (Edebiyata Dir, iir ve Mdde, s. 26) cmleleriyle balayan iir ve Mdde balkl yazda da stad saf iirde fikr bir iddiann yeri olmadn, saf iirin beerin en byk tesellsi olduunu belirtir. O, Ak (Lirizm) balkl yazsnda bizde terimlerin yeni olduunu, batllarn lirizmini ak kelimesiyle ifade ettiimizi, lirik iire gn iir, rebb iir ve hatt saz iiri diyenler bulunduunu ifadeden sonra yazsn u cmlelerle srdrr: Trk edebiyt fikirden yana fakirdir, bu naksay itiraf ederiz. Fakat hibir millet Fuzl ve Nedm ayarnda iki byk lirik ir gsteremez. Belgat muallimleri lirik iiri, iirin dier nevleri arasnda bir nevi olarak gsterirler. Dier nevler dorudur, nk iir olduktan sonra dolatklar huss vdinin ismini alrlar. Lirik iire bir sfat vermek iktiza ederse asl iir demeli. () Lirik iir her millette sazla beraber doar, kendini ilk defa mzrab ve telle ifade eder, msikyle ikizdir. () Lirik iir en hlis irlerin elinde gayet sdedir. limden, sanattan zdedir. Ne dima hitb eder, ne de zevke. Kalbinde o ateten bir kvlcm olmayan bir kaari Fuzl Divnn eline alsa, zanneder ki Fuzlnin o kadar medholunan gazelleri bir dziye tekrar eden ayn kelimelerden, ayn mazmunlardan ibarettir. Bu nev iir, iirin yegne nevdir ki fikirde, mazmunda, sanatta yenilie asla muhta olmaz. (Yahya Keml, Edebiyata Dir, Ak Lirizm s. 37-38) Yahya Kemlin saf iir konusunda, en dikkate deer yazs iir adn tamakta ve Edebiyata Dir adl kitapta yer almaktadr. Yaznn altndaki nottan bu parann Faruk Nafize yazlan ve gnderilen bir mektuptan alnd ifade ediliyor. Bu metinden alnan u cmleler, Yahya Kemlin saf iir konusundaki hassasiyetini ve dikkatini ok iyi yanstmaktadr: iir kalbden geen bir hdisenin lisn hlinde tecell ediidir; hissin birdenbire lisn oluu ve lisn hlinde kaldr. Dndklerimizi vezinle ve lisnla ifade ediimiz iir deildir. Bir msran iir olmad gayet ikrdr. Dern henkle ifade edilmise iirdir. Fakat duyulmakszn yalnz vezin ve lisn mmresesiyle sylenen sz iir olmaz. iir bir namedir. () Bu nameyi ifade etmek iin vezin ve lisn ancak ve ancak bir lettir. iirde nefes ve ses iki unsurdur. Msran ayaklar yerden kopmazsa yhut en hafif kula bir ses gibi

386

doldurmazsa hlis iir deildir. Benim iin msr zerinde gnlerce, haftalarca durmak zarreti hsl olmutur. Bu tarz ura bana gittike iirin kefedilmesi g bir cevher olduu duygusunu verdi. iir duygusunu lisn hline gelinceye kadar yourmak ve en ok toplu bir madde hline sokmak, o kadar ki msr gy hissin ta kendisi imi gibi kaarie bir vehim vermek te bunu zlyorum. (Yahya Kemal, Edebiyata Dir, iir, s. 48) Btn bu dnceler, yukardaki cmlelerde ifade edildikleri hlde olmasa bile, 1912den itibaren stanbulda iir muhitlerinde, Yahya Kemle has sohbet zevkiyle, evresinde ona hayran olmaya hazr, ondan batnn iir cevherini bekleyen dinleyici kitlesine sylenmekte; bu szler Trk ve Avrupa iirinden hussiyle Divn iirinden verilen rneklerle damta damta sunduu kendi msralaryla beslenmektedir. Bugne kadar ad konulmasa da, sz edilen sohbetler evresinde bize has saf iir poetikas, sohbete has konumann rahatl ve samimiyetiyle para para hazrlanmtr. Bu sohbetler, Divn iiri ustalarnn kendi evrelerindeki sohbet ve deerlendirmelerini dndrd iin de ayrca mnldr. Bu yllarda Yahya Keml yazmaz ama konuur. Yazya intikal eden dnce biraz kalplar, gelime ans ve imknn belli lde kaybeder. Sz, zihn ve kalb arayn ifadesidir; dinleyenlerin ufkunu geniletir ve onlarn yorumlaryla zenginleir. Szn elastikiyeti, her gn yeniden yorumlanp deerlendirilmesi yeni imknlarn aranmasna da uygundur. Bu yzyln banda Yahya Keml, sz edilen sohbetleriyle XIX. yzyldan intikal eden; Gkalp evresinde yeni bir hviyet arayna ynelen; halk, tekke ve divan iirinden gelen farkl unsurlarla adet bir malzeme yn ve teklif yuma olan iirimizin saf iire has ses ve syleyi haysiyeti kazandrr. Bu bir bakma iddia, tahkiye ve tasvire teslim olmu msraya yeniden itibarn kazandrma, onu yeniden canlandrma hareketidir. Bu hususu Ahmet Hamdi Tanpnar yle anlatmaktadr: Yahya Keml edebiyatmzn pek az yetitirdii byk statlardan, mritlerindendir. Onun sohbetini dinlemeyenler, yaadmz devrin en mucizeli lezzetlerinden birini tanmam demektir. Ben, ancak Yahya Kemli dinledikten sonra szn esrrengiz ve yaratc kudretini anladm. Bidayette kelm vard cmlesinin srrn, bu her nnda velt zeknn aydnlk oyunlarn takip ede ede rendim. Ve hakikaten bugnk iirimiz onun kelm ile balar. Yahya Kemlden evvel Trk iirinin ne hlde olduunu hatrlatmaya lzum var m? Bir taraftan Fikretin ve onun bir bakma devam olan Mehmet kifin manzum nesir tecrbeleri, dier taraftan Trklk cereyannn yapt akslmel iirimizi garip bir inhilale drmt. Msrann asaleti kalmam; musik, henk gibi eyler bsbtn unutulmutu. Acayip bir iskelet takrts ile dolu manzumeler yazlyor ve garibi de budur ki, beeniliyordu. Trke hakik bir ire muhtat. Yahya Kemal ite byle bir zamanda geldi. Ve bu gelite iirimizin havas batan baa deiti. Elden ele dolaan birka manzumesi yeni yetienlere rnek oldu. Etrafna btn bir nesil topland. Hakikaten o, zamannn her ihtiyacna cevap verecek adamd. iirimize eski asaletini iade eden o olduu gibi, hecenin zaferini temin eden de o olmutur. Neslimiz iin onun sohbeti ve onun eserleri en istifadeli mektepti. Biz, bugnn yaz yazanlar ilk hzmz hep ondan aldk. () Hibir irimiz onun kadar kendi kendisini tekrardan ekinmemi, her manzumenin ayr bir gzellik lemi olmasnda srar etmemitir. Bunun iindir ki, onun iirlerinden bahsetmek ok gtr. Yahya Keml dilin mkemmeliyet imknlarn en son haddine kadar yoklam, tartm ve bulmu olan adamdr. Bk ve Nefden sonra Trkenin hkim iri odur. (Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, Yahya Kemle Hrmet, 1992, s. 299)

387

Yahya Kemlin iirimize hizmetini yalnzca kaleme ald eserlere balamak doru olmaz. O; sohbet, yaz ve iirleri ile II. Merutiyeti takip eden yllardan itibaren iir zevkinin olgunlamasn salar. Zevk, fikir ve anlay bakmndan kendisinden en uzak olan insanlar ve bu insanlar etrafndaki genler Yahya Kemlin iir konusundaki dikkat ve hassasiyetinin tesiri altnda kalrlar. nk belli bir akmdan, bir tercihten ok iirin asl unsurlar zerinde duruyor; bir metne iir haysiyeti kazandran zellikleri ifade ediyordu. O dnemde iire ilgi duyan gen yal herkesin, byle bir yol gstericiye ihtiya duyduu sezilmektedir. Zira iir, muhteva, ekil ve en basit anlamda dil kavgalar arasnda adet unutulmu; iir adna manzum yazlar, vezinli iyi niyet beyanlar iltifat grmeye balamtr. iiri, vezin ve kafiye perspektifinden deerlendirenlerin kavgalarna; muhteva tercihlerinden kaynaklanan kavgalar elik etmektedir. Btn bu iir d unsurlarn grlts, iir probleminin unutulmasna, bir tarafa braklmasna sebep olur. Yahya Keml ile dikkat, muhteva ve ekil kavgasnda iiriyet denilen asl cevhere, iire has syleyi tarzna ynelir. Bunun ls ne vezindir, ne kafiye, ne kelimelerin menei ve ne de ifade edilecek konu. Bu konuda da Tanpnarn cmlelerine bavurmak yerinde olacak. Trk edebiyat, iiri, Merutiyetin ilk senelerinde mcerret fikirle realitenin icaplar arasnda kalm olmaktan gelen bir buhran geirmekte idi. Fikir istiyordu ki, kendi diline asrlardan beri sahip olmadn farz ettii cemiyetimiz kendisine has bir lisan ve kltr birden bire yaratsn, birden bire yepyeni ve gnn mhim ihtiyalarna cevap veren bir iir ve edebiyat vcuda getirsin. () Onlar iin iirimizin iki byk meselesi vardr: Lisan, vezin. Bu iddiann haricinde kalanlar ise Servet-i Fnndan intikal etmi kark ve ananesiz lisan ve iir ve sanat modalarn mdafaa ediyorlard. Hece veznini ortaya srenlerin karsnda aruzun mtekmil bir vezin leti olduunu, saf lisan isteyenlere kar Trkenin lisandan mrekkep olduunu iddia edenler kyordu. Her iki tarafta iir ve sanat iin tli olan meselelerin peinde idi. Asl kalite meselesi olduu gibi kalyordu. Hakikatte ise edebiyatmza bir kalitesizlik hkmrand. (a.e., s. 308) Ayn yaznn devamnda hem Yahya Kemlin dikkatleri asl mesele zerine ynelttii belirtilmekte, hem de asl meselenin ne olduu yle ifade edilmektedir: te Yahya Keml bu muhtelif telkkilerin hkim olduu bir devirde tahsilde bulunduu Paristen dnd. Bilhare rendik ki, bu dn, iirimize nizamn, unutulmu musiknin, eski iirimizin ananesinde daima mevcut olan ci ve heyecann, hlsa memlekete iirin dn idi. () Getirdii hakikatler basit eylerdi. Evvel iirin bir kalite ve zevk meselesi olduunu, saniyen her irin kendisine mahsus bir dil yapmaa mecbur olduunu kabl etmitir. Tanzimattan beri gelen irlerimiz, Frenk edebiyatyla temaslarnda daha ziyde manzumenin zerinde durmular, onun muhtevasn beenmiler ve rnek olmulard. Halbuki iir bir muhteva meselesi deildir. iir, bir mkemmeliyet meselesiydi. lk defa olarak bir irimiz, bu iirlerin syleni tarzna dikkat etmi ve meselenin filn fikri sylemee deil, onlar sylerken kulland lisan ve bu lisana verdii olgunluk tarz, kvrl, genileyi, byy olduunu grmt. Bir manzume bir fikrin nakli deildi. Bir takm msralarn muayyen bir hedefe doru gidiiydi ve her eyden evvel msra denen tam para ile yaplrd. Sze gndelik hayattaki fonksiyonundan ayr bir kymet, deta bir sanat malzemesi mhiyetini vermek ve onu btn tedai, telkin vastas, bir nevi musik notas gibi kullanmak lzmd. (a.e., s. 311)

388

Btn bunlar, XX. yzyln balarnda daha yerinde bir ifadeyle II. Merutiyeti takip eden yllarda, Yahya Keml evresinde iirin iir olarak ele alndn; onun kendisine has bir gzel sanat ubesi olduuna, cidd mnda inanan insanlarn, Trkenin imknlaryla iir yazmaya yneldiklerini gzler nne sermektedir. Zira iirin bir kalite ve zevk meselesi olduunu kabl ettirmek; her irin kendince dille hesaplaarak kendi iir malzemelerini hazrlamak mecburiyetinde bulunduunu hissettirmek; iirin her eyden nce bir mkemmeliyet meselesi olduunu hatrlatmak ve iirin kendisine mahsus son derece ahs syleyi tarzyla dil malzemesine ve muhtevaya yeni deerler kazandrdn duyurmak ve gstermek gibi faaliyetler iirle uzaktan ve yakndan alkal her grubu ve ahs iir zerinde dnmeye sevk etmitir. iirin kendisine has bir syleyi tarz olduunu kabul, dil, muhteva ve ekil ayrm yapmadan bir duygu ve hisse dnm dncenin ifade hlinde kristalize olabilmesi iin, dilin biraz da plastik bir hassasiyetle ilenmesine zemin hazrlar. Bylece Yahya Kemlin varl ile Edebiyat- Cedde iir zevki bata olmak zere, Ziya Gkalpin fikri faaliyetlerini ve heyecanlarn benimseyen irler halk iir sesini ve divan iiri terbiyesini srdrenler, tabi olarak kendi iirlerini yukarda sz edilen dikkatle deerlendirirler. iirin bir vezin kavgas, dilde eski-yeni atma alan olmadn, sanatkr olarak doan irler abuk kavrarlar. Bunda bir taraftan bat iir terbiyesi, bir taraftan da Divan iiri zevki onlara yardmc olur. nk her iki farkl kaynak saf iir zevkinde birlemektedir. Bu hususta Yahya Keml tarafndan ayrca gsterilmitir. Gen Kalemler hareketi evresinde balayp genileyecek, bir bakma hayata ve edebiyata hkim olan ve yeni lisan, yeni hayat gibi sz gruplarnda ifadesini bulan kavramlarla i ie, onlarn yan banda, mill romantik duyu tarz bize has iirin sesi ve syleyi tarznn hissettirir. Nayler ad verilen grup, ir ve Nedim dergileri etrafndaki faaliyetler bu ses ve syleyi tarznn zelliklerini yakalama, tespit ve ifade etme gayretleridir. Bylece II. Merutiyeti takip eden yllarda, Yahya Kemlin gayretleri; uurlu olduundan hi phe etmediimiz sanat sohbetleri ve az da olsa msralar evresinde saf iire has iklim hazrlanr. Elbette Yahya Keml yalnz deildir. Hlis iire has iklimin hazrlanmasnda ve iir zevkinin hayatmzda gerek yerini almasnda Ahmet Himin rol kmsenecek cinsten deildir. 1920li yllarn balarnda yaz hayatna balayan Ahmet Hamdi, Himin bu konudaki hizmetini yle ifade etmektedir: Biz ilk defa olarak Ahmet Him ile Avrupal mnsnda ve beer nisbette byk iri tandk; iirin arkasnda btn bir estetik ve nizm leminin mevcudiyetindeki zarureti rendik. Sanatla hayatn arasndaki mnasebetin derecesini tayin eden, iiri binbir temayll hayatn nnde anlalmaz bir dil ve acayip bir arlatan vakaryla vaazlar veren bir hatip glnlnden kurtarp, onu ruhumuzla babaa kaldmz pek az anlarn lezzeti yapan da odur. (Ahmet Hamdi Tanpnar, Edebiyat zerine Makaleler, Ahmet Hime Dair, 1992, s. 284) ir-i Kamer serisinde yer alan iirleri takiben yazlan Gl Saatlerindeki paralar, bu yzyln balarnda Bat iirini incelikleriyle bilen, Batda iirin yoklad ufuklar sezen irin sanattaki araylarnn mahiyetini ve istikametini gzler nne serer. Sanki her ey, yukarda baz cmlelerini aldmz iirde Mn ve Vuzh yahut Piyle adl iir kitabnn nsz durumundaki adyla iir Hakknda Baz Mlahazalarda ifadesini bulan dikkati hazrlamaktadr. Zaten bu yaz btnyle,

389

yukardan beri sylemeye altmz hlis iir ihtiyacn ortaya koyan bir haykrtr. Saf iir zevkinin beynnmesi durumundadr. II. Merutiyette Cumhuriyete kadar geen zaman iinde Yahya Kemlin ve Ahmet Himin gayretleri Dergh dergisi etrafnda olgunlaacak sanat ve edebiyat hareketine zemin hazrlar. Derghda yaynlanan iir ve yazlar saf iirin gerekliliini, kaynaklarn aka ortaya koymaktadr. Yahya Keml evresindeki genlerin faaliyetleri ile bu anlayn edebiyat muhitlerine kendisini kabul ettirdii anlalmaktadr. Zaten 1920li yllarn bandan itibaren iirimizi saf iire has duyu tarzn ve ifade gayretini srdrenler; iirde bir fikrin, bir ideolojinin propagandasn esas alanlar olmak zere iki gruba ayrmak yerinde olur. Birinci grupta yer alanlar ferdi straplarn, psikolojik hllerini ifade eder gibi grnseler veya yle sulansalar da, kullandklar dile kazandrdklar deerler btn, mensubu bulunduklar toplumun kymet hkmlerinden kaynan alan duyu tarz, iire has sezi ve kavrayla insan gereklii anlama ve yorumlama gayreti ve yalnzca msrada olgunlaan ifade gcyle sanat dnyamz, dolaysyla beer kaintmz zenginletirmeye devam ederler. Bunlar Necip Fazl, Ahmet Hamdi Tanpnar, Ahmet Muhip Dranas, Sabri Esat Siyavugil, Cahit Stk ve Ziya Osman gibi isimler yer alr. Mill Edebiyat zevkini zenginletirmeden srdrmeye gayret eden sanat heveslilerinin iyi niyetlerinden phe etmek mmkn deildir. Ancak sanat, iyi niyetin sergilenme sahas olarak da kabl etmek de imknsz. 1920li yllardan itibaren balayan ve kendisini ifade imknn serbest nazmda bulan sosyal gereki iir, yer yer iir cevherini yakalamasna ramen bir iddiann peinde srklenme talihsizliini yaar. Cumhuriyet Dnemi iiri de geni lde bu zemin zerinde gelimesini srdrecektir.

390

Yenileme Dnemindeki Edebi Mnakaalarn Edebiyattaki Gelimeye Katklar / Do. Dr. brahim Kavaz [s.240-247]
Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Divan edebiyat, asrlarn oluturduu bir kltrn mirasdr. O, zamana direnmi, anlalmay beklemi, eskimeyen yeni olabilmenin mcadelesini vermi bir edebiyatn ad olmutur. Divan iiri, zaman ierisinde ortak bir kltr dili meydana getirmi, sadece kelimelerin mnlaryla deil, ifdenin usresi mahiyetinde olan estetik tarafyla insanlar birbirine balam, bir o kadar da ortak duyu ve dn tarznn arac olmutur. nsanlar anlamasalar da ondan haz duymu, ir iinden gelen sesi kelimelere dkm, onunla duygulanm ve ayn hazz o iklimin fertlerine yaatabilmitir. Psikolojik kntler duyguyu kaybettirince, sesler estetik hazza dnmemi ve sz gzelliini kaybetmitir. Divan edebiyatnn gcn kaybetmesi, bir deil birok sebebe balanabilir. Bunda, irlerin olduu kadar, toplumda meydana gelen rhi knt ve zln hayata yansmasnn da pay vardr. Olay hangi adan ele alrsak alalm, netice deimeyeceine gre, bizim iin bugn nemli olan, gelecek asndan bundan karacamz derslerdir. Rhi knt yahut zl, toplumsal dinamizmi yok eder. lgisiz ve tepkisiz bir toplum, tarihiyle yzlemekten kat gibi, kendisiyle yzlemekten de korkar hale gelir. Hayatn hemen her alannda, sosyal ve siyasal yapda neler kaybettik veya neler kazandysak, edeb ve kltrel alanlarda da kayp veya kazanlarmz ayn dzlemdedir. Bunlar toptan olumlu yahut olumsuz grmekle bir sonu elde edemeyeceimiz aktr. Dolaysyla Divan edebiyatnn zayflamas yahut kendi kendini tekrardan te bir alm salayamamas on dokuzuncu yzyl Trk edebiyatnn temel meselelerinden birini tekil etmektedir. Yeni ve farkl bir sesin peinde olan sanatkr, arayn srdrmekte, iten da doru ynelmektedir. Bu yneliin, siyasi bir karar olan Tanzimat Fermanyla e zamanl oluu, edeb deiim fikrini ortaya karmam; belki var olan bu dncenin gelimesine zemin tekil etmitir. 1. Yenileme Dneminde Edebiyatla lgili almalar Trk edebiyat, Tanzimattan yirmi yl sonra yenileme srecine girmeye balar. Bu dnemde edeb faaliyetler, yeni trlere yneli ve edebiyat tarihi almalaryla dikkati eker. Dier taraftan bat edebiyatlarna ynelme, tercme ve telif eserlerle srdrlr. Tanzimat Dnemi yazar birbirinden farkl birka hususu birlikte dnmek zorundadr. Bir yandan, yeni tandklar ve kendileri iin nemli bir kaynak olarak grdkleri Batya ait eserleri bilmek ve tercme faaliyetleriyle onlar Trk okuyucularna tantmann yan sra, yeni edeb trlerin benzerlerini ortaya koymak, dier bir ifdeyle, edeb mahiyette sanat eserleri kaleme almak durumundadrlar. Bu ynyle baktmzda, Tanzimattan Servet-i Fnn edeb hareketinin teekklne kadar edebiyata ynelenler, sanatkr, edebiyat tarihisi ve edebiyat tenkitisi olarak ayr alanda almalarn srdrm; dil dahil, edebiyatn hemen her alannda yazlar yazm, deiik konularla ayn zamanda ilgilenmek durumunda

391

olmulardr. Bu, onlarn yetkin kiiler olduklarn gstermekle berber, devrin zelliinin ve sahann ilenmemi olmasnn bir sonucudur. Tanzimat Dnemi yazarlarna dair deerlendirmelerde bulunan birok aratrmac, hemen her konuya, ayn zamanda itirak ederlerdi eklinde ifde ederler. Onlar karlarnda bo bir alan bulmulardr. Daha nce, edebiyat denildiinde akla sadece iir gelmekte idi. Edebiyat tarihi almalar, metin incelemeleri bulunmad, erh-i mutn denilen almalar sadece iire has ve bilinen kurallar erevesinde idi. Edeb trler olmad iin, tarih, eletiri ve mukayeseli edebiyat almalarnn, her birinin farkl olduu dnlmyordu. Tanzimat yazarlar, Batda bulunan edebi alanlara ynelirken, yeni ve bizde bulunan metinlerden farkl edeb eserlerle karlatlar. Fransz edebiyatndaki gelimeler, btn Avrupa edebiyatlarna nclk etmekte idi. Franszca, Tanzimat aydnnn Batya almada tek kayna olduu iin, ilk elden mracaat kaynaklar bu dildeki metinlerdir. Batda bulduklar edeb malzemenin tannmas ve Trk okuyucusuna ulatrlmas iin gayret gsteren isimlerin banda Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendi gelmektedir. Her ikisi de Batda var olan edebiyat trlerinin bizde de bulunmas ve kabl grmesi iin gayret gsterdiler. Bu yazarlarmzn yaptklar almalardan ve anlaylarndan daha sonra bahsedeceiz. iirin dndaki trler, hikye, roman ve tiyatro, Batdan alacamz ve okuyucumuza tantacamz nemli metinlerdir. Dil, slp ve ifde tarzyla eskiden ayrlan bu trleri Trkeye aktarmak yahut benzerlerini yazmak iin, yeni bir dil ve anlatma ihtiya bulunmaktadr. Bundan dolay Tanzimat Dneminin banda yer alan yazarlarmz, ilk olarak dil, slp ve tarz yenilemenin gerekliliini grd ve faaliyetlerini bu ynde younlatrdlar. Edebiyata, estetik bir deer olmann tesinde, bilimsel bir alan olarak da bakmak iin, edebiyat tarihi almalarnn dnda, tenkit ve mukayeseli edebiyat aratrmalarnn yaplmas gerekmektedir. Mukayeseli edebiyat yaplabilmesi iin edebiyat tarihi ve edeb tenkit almalarnn belli bir seviyeye ulamas, hatta tamamlanmas gerekmektedir. Bizde edebiyat tarihi almalarnn tamamlanmadn, eletirinin henz balang seviyesinde olduunu, karlatrma almalarnn ise ciddi anlamda balamadn syleyebiliriz. Zira, karlatrmal almalarn yaplabilmesi iin, edebiyat tarihi aratrmalarnn, btn dnemleri ierisine alacak ekilde tamamlanmas, tenkit metinlerinin belli bir seviyeye ulamas, hatta teorik konularn bize zg bir tarzda gelitirilmesi, metin incelemelerinin geni bir yelpazede ortaya konulmas gerekmektedir. Karlatrma, bu safhalarn almasndan sonra ele alnabilecek bir faaliyet alandr. Edebiyatta tenkit fikrinin domas, geliim ve yeni alanlara almda en nemli etkendir. Edeb Tanzimatla beraber bu anlay, farkl alanlarda ve deiik amalar iin kullanlmakla birlikte, ileriye ynelik umutlar daima ierisinde bulundurmutur. Hukk ve siyaset alanlarnda snrl konuma hakk olan Tanzimat aydn, edebiyatta daha serbest ve rahat bir tartma imkn bulabilmitir. Devrin artlarna gre youn bir yaz faaliyetine ynelen aydnlar, her trl meseleye birlikte itirak etmi, deiik konularda farkl grleri ayn yayn organnn farkl sayfalarnda ortaya koymaktan

392

ekinmemilerdir. Bylece, eski ve yeninin yahut Dou ve Batnn farkl grleri birlikte okuyucuya sunulmutur. Bu durum bir karklk deil, her trl konuda, deiik fikir ve dncelerin yanyana tartlmasna duyulan ihtiyacn bir yansmas olarak da grlebilir. Yenileme dneminde edebiyatmzda yeni alanlar ortaya kar. Trlerin oalmasnn dnda, zevk ve anlaylar deimeye balar. Edeb metne bak, yeni ve farkl anlaylar erevesinde deiiklik gsterir. Tanzimat birinci dnem edebiyatnda Batya yneli temel prensip olarak n grlm. Buna mukabil ikinci dnem, ynelile beraber arayn ve sorgulamann ne kt bir dnem olarak dikkatimizi ekmektedir. Tanzimat ikinci dneminden iki isim: Recazde Mahmut Ekrem ve Muallim Nci. Bunlar, Yenilik dnemi Trk edebiyatnn gelimesinde, deiik fikirlerin karlkl olarak ortaya konulmasnda, eskiyeni tartmalarnn balamasnda ve btn bunlarn tesinde, edebiyat zerine dnme bilincinin gelimesinde nemli iki isimdir. Fikirde, anlayta ve duyu tarzndaki ztlklar, salam bir edebiyat zemininin olumasnda faydal olmutur. Bundan dolay, Recazde Mahmut Ekrem ve Muallim Ncinin edebiyat, zellikle iir hakkndaki grlerinin analizini ve karlatrmasn yapmak, sonularn tartmak, bizi edebiyattaki yenilememizin ynn belirleme konusunda daha net tespitlere gtrecektir. Muallim Nci, Tercman- Hakikat gazetesinin edebiyat sayfasn yrtmeye balamadan nce stanbulun dndadr. O, gnderdii iirleriyle edebiyat evrelerinin dikkatini ekmi, kendinden sz ettirmeye muvaffak olmutur. Yeniliin nclerinden olan Recazde Mahmut Ekrem bile beenmi, yazlarnda yeni tarza rnek olarak ondan alntlar yapmtr. Muallim Ncinin 1980-1990 yllar arasnda, yeni tarz iirin gzel rneklerini vermi olduunu syleyebiliriz. Muallim Nci, gen yata ok okumu, kendi kendini yetitirmi, her okuduundan bir eser karacak lde edebiyatla gl balar kurmutur. 1983ten itibaren tamamen yazarlk mesleini tercih eden Nci, yazmakla kalmam, gazetenin edebiyat sayfasn yeni nesillere am, bir tr edebiyat mektebi oluturmutur. Edeb trlerin hemen btnne birlikte itirak eden ir, metin tenkidi ve edebiyata dair yeni grler ortaya koyarak, deime ve gelimenin hzlanmasnda etkili olmutur. Edebiyatn tarifinden balamak zere, hemen birok konu gndeme gelmi, deiik kiilerin yazlaryla, ister istemez farkl gr ve anlaylarn tartld bir srece girilmitir. Muallim Ncinin edeb konulara yaklam ile Recazde Mahmut Ekremin Batdan ald veya o balamda gelitirdii yeniliki grlerinin zaman zaman birbiriyle atmas kanlmazdr. Nitekim, fikri atma ahs boyuta, hatta duygusal ztlklara kadar varm ve birbirlerini hedef alan, kiisel saldrlar ieren yazlar ortaya kmtr. Bu yazlar erevesinde, edebiyatmza tesir eden, hatta edebiyatmzn Batllamasnda etkili olan edeb metinlerin ve edebiyata dair dncelerin yenilemeye tesirlerini ele almak sretiyle konuya aklk getirmenin faydal olaca kanaatindeyiz. Tanzimattan sonra ynn Batya eviren Trk aydn, adalama ve medeniyetilik anlayn ayn ereve ierisinde deerlendirir. Mensubu bulunduu Dou kltr ve medeniyetinin dndaki hayat tarz aydnmzn dikkatini ve ilgisini eker. Tanzimat Fermannda ana izgileri

393

belirtildii gibi, adl, asker ve mal alanlardaki deiiklik arzularn dile getirmenin yannda, btn bunlarn gereklemesi iin, yeni ve farkl kurumsal yaplanmaya ihtiya olduu, ynetimin hemen her kesiminde grev yapanlarn ortak dncesidir. unu da belirtelim ki, Osmanl Devletinde yenileme fikri, Tanzimat Fermanndan ok nce var olduunu, birtakm giriimlerde bulunmann ihtiyalara bal olarak ortaya ktn syleyebiliriz. Nitekim, kinci Mahmudun bu ynde hazrlklara giritiini tarihiler belirtmektedir. kinci Mahmud, ncelikle kurumsal deiiklie nem vermi. Mustafa Reit Paaya messeselerin Batl tarzda yeniden yaplandrlmasyla ilgili olarak yapt tavsiyeleri, onun deiime verdii nemi gstermesi bakmndan dikkate alnmas gerekmektedir. Yenilik istemek, deiim arzusunu yanstmaktadr. Bu arzunun aa kmasnda ise daha iyi bir gelecek dncesi bulunmaktadr. 2. Yenileme Dnemi Edebiyat evreleri Tanzimat birinci dnem edebiyatlar inasi, Ziya Paa ve Namk Kemal, edebiyat toplum konularna ynelme, halkn problemlerini ele alma ve gndeme tamann vastas olarak grmlerdir. Edebiyatn halka almas, halkn anlayaca bir dil ile yazlmas demektir. Dolaysyla yeni bir edebiyat yeni bir dil anlayn da beraberinde getirmitir. Batllama yahut yenileme, sosyal ve siysi alanda,Tanzimat Fermanndan alnan gle devam ettirilirken, kltrel ve edeb yenileme, devrin artlarndan doan bir deiim ve yenileme hareketi olarak karmza kar. Tanzimat birinci dnem yazarlarnn dil ve edebiyatla ilgili yenileme almalarn alanda topladklarn gryoruz: 1. Halkn anlayaca bir dil ile yazmak. 2. Trk edebiyatnn ihtiyac olan temel kaynaklar kaleme almak. 3. Bat edebiyatlarnda var olan, fakat bizim edebiyatmzda bulunmayan edeb trlerin benzerlerini ortaya koymak ve Bat edebiyatndan rnek tercmeler yapmak. Halkn anlayaca bir dil ile eserler yazmak, halka ynelme hareketini de beraberinde getirmitir. Edebiyatta sosyal fayda prensibini esas alan ilk dnem Tanzimat aydnlarnn bu anlaylar, dilin sadelemesi gerektii fikrini de beraberinde getirmitir. Nitekim inasi, Giderek, umm halkn kolaylkla anlayabilecei mertebede, ibu gazeteyi kaleme almak1 derken, Ziya Paa, Trk nesrinin gelimediini, Trk iirinin de saz irlerinin syledikleri iirler olduunu, hatta Divn iirinin bizim olmadn syleyecek lde olay farkl yne gtrr.2 Yenilii dil ile beraber ifde ve duyu tarznda arayan Namk Kemal, Batdaki edeb trlere ynelmenin yannda, lgat, edebiyat tarihi, dil bilgisi ve antoloji gibi nemli eserlerin kendi dilimizde yazlmasnn, edeb gelimemizin temel art olduunu zellikle vurgulamtr.3 Namk Kemal yeniliin sistematik bir ekilde gelitirilmesinden yanadr. Trke temel eserlerin yazlmasn ve dil bilgisi kaidelerinin dilimizin yapsna uygun bir ekilde oluturulmasn, edeb yenilemede iki nemli unsur olarak grr. Dilin Trkelemesi ve

394

Trkenin kendi yapsna gre gramerinin ortaya konulmas, halka ynelme ve halk bilgilendirme anlayna paralel olarak gelimitir. Batdan yaplacak tercmeler ve Batya ait edeb trlerin benzerlerini ortaya koyma anlayn, eser ve fikir yazlaryla gndeme tayanlar arasnda zellikle Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendiyi belirtmek gerekir. Namk Kemal, yukarda bahsettiimiz iki hususta olduu gibi, bunda da sistemli bir alma ortaya koymu. Gerek roman ve tiyatro, gerekse bu trler hakkndaki deerlendirmeleriyle kendinden sonrakiler zerinde nc roln devam ettirmitir.4 Ahmet Mithat Efendi, adalar gibi edebiyat halka yaklatrmann gerei zerinde dururken, ayn ekilde onu halk aydnlatma ve bilgilendirmenin bir arac olarak grr. Dolaysyla o da, roman ve benzeri anlatma dayal trlere sosyal fayda asndan yaklar ve halk eitmenin roman yoluyla daha kolay olabileceini savunur. Roman bir halk okulu olarak gren Ahmet Mithat, bu okulda daima iyi ve gzel eyler retmeye zen gstermitir.5 Bu hususta unu belirtebiliriz ki, edeb yenilemenin hazrlk safhasnda yer alan yazarlarmz, yaptklar alma ve ortaya koyduklar grleriyle, edebiyat sosyal fayda prensibiyle birletirmi; toplum meselelerini gndeme getirmeyi edeb eserin amac olarak grmlerdir. Eski edebiyat eletirme ve yeni bir edebiyatn erevesini oluturma hususunda, zaman zaman birbirlerine yaklamalarna ve benzer grlere sahip olmalarna mukabil, ayrldklar taraflar da bulunmaktadr. Mesel Namk Kemal, Bat tarz roman ve tiyatrolarn benzerlerini yazmay nerirken yahut Batdan romantik yazarlarn tiyatroya dair grlerini, ok kk deiiklikle, kendi grleri olarak ortaya koyarken; Ahmet Mithat Efendi, Avrupann roman nasl kendine mahsussa bizimkinin de yle olmasn, () Avrupa romanndan kendimize uygun olanlar rnek6 almamz gerektiini belirtir. Bylece, Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendi de olduu gibi, dnemin birok yazarnn hareket noktalar ayn olmakla beraber, farkl grlere sahip olmalar ve bunlar deiik ekillerde ortaya koymalar, edebiyatmzn gelime ve yenilemesinde faydal olmutur, diyebiliriz. Yenileme dnemlerinin her birini dierinden, az veya ok, farkl anlaylar olarak ele alrsak, unu diyebiliriz ki, cemiyeti yn ile ne kan edebiyat, bir sre sonra, Tanzimat ikinci dnemi yazarlarnn, sanat anlaylarnn farkl olmas sebebiyle, halka alma amacn kaybetmi, kapal bir edebiyat yahut estetik deere ncelik veren ferdiyeti bir edebiyat olarak ortaya kmtr. Bu ayn zamanda edebiyatmzda yeni bir dnemi ve deiik anlaylar da beraberinde getirecektir. Bu dnemde edeb eletiri yeni boyutlar kazanm, edebiyatmzn gelimesine katk salayacak yeni fikirler ve hareketler tesirini kuvvetle hissettirmeye balamtr. 1860-1900 aras krk ylda, edebiyatmzn yenilemesi yahut Batllamas asndan nemli hamleler yaplmtr. Bu dnemin ilk yarsnda, edebiyatta reaksiyon hareketinin etkili olduunu syleyebiliriz. Yukarda belirttiimiz gibi, inasi, Ziya Paa, Namk Kemal ve Ahmet Mithat Efendide, birbirlerinden farkl grler bulunmakla beraber, eskiye tepki ve onun yerine rneini Batdan alan bir edebiyat vcda getirme faaliyetlerini gryoruz. Bu dnemde konu, tr, muhteva ve ifde tarz bakmndan yeni olan rnekler ne kmtr. Ancak, edeb eletiri anlaynn gelimesine paralel

395

olarak, almalarn artmas ve edebiyat evrelerinin genilemesiyle 1880-1900 yllar arasnda yenilik hareketi glenmi ve edebiyatta aksiyon dnemine girilmitir. Tanzimat Dnemi ikinci nesli ile Servet-i Fnn neslinin, edebiyatta yenileme faaliyetlerini yrttkleri aksiyon dnemi diyebileceimiz bu yllarda, iki ayr edeb evreden sz edebiliriz. 1. Edebiyat- Cedde Hareketi. 2. Mutavasstn Hareketi. Ayrca, bu iki grubun dnda kalanlar vardr. Bunlar, daha ok gelenein takipileridir. Yenileme dneminde edeb gelimemize yukarda ad geen iki hareketin katklar bulunduu iin, ikisinin grlerini belirtmeye alacaz. 2.1. Edebiyat- Cedde Hareketi Edeb Tanzimatn yaklak 1860tan itibaren balamasyla ortaya konulan yenilik fikri, Namk Kemalin at yoldan Recazde Mahmut Ekrem ve Abdlhak Hmidin izgisinden geerek Servet-i Fnn neslinin devam ettirdii hareket olarak karmza kar. Bu dnemde, yani 1880-1900 yllar arasnda, edebiyatn hemen her trne dair eletirel yaklam artmtr. Bir taraftan Batdaki gelimeler takip edilirken, dier yandan bu gelimelerin edebiyatmza aktarlmas almalar yrtlr. Yenilikten yana olanlar, trlere yeni anlaylarla yaklarken, kart fikirlerin doma ve gelimesine de zemin hazrlamlardr. Servet-i Fnn edeb hareketinin teekklnden nce ortaya kan mnakaalarn merkezinde Recazde Mahmut Ekrem ve Muallim Nci bulunmaktadr. Ekrem-Nci kavgas olarak edebiyat tarihimizde yer alan mcadele, ortaya kyla olmasa bile, sonular itibariyle edeb yenilememizde etkili olmutur. Recazde Mahmut Ekremin etrafnda bulunan ve onun fikirlerini sanat anlaylarnda hareket noktas yapanlar edebiyat- ceddeci olarak tannmlardr. Bunlar, Servet-i Fnn dergisinde bir araya gelmi, yenilii temsil eden kadro olarak kendilerinden sz ettirmilerdir. Ekrem Bey, sanatyla olmasa bile, edebiyata dair grleriyle, dnemine olduu kadar, daha sonraki edebiyat evrelerine de sesini duyurmu bir yazardr. Sanata zellikle iire dair grleriyle, yeni anlayn yolunu am, edebiyatn tarifi dahil, hemen birok konuda Batda bulduu zellikleri bize aktarmaya nem vermitir. Recazde Mahmut Ekrem, Talim-i Edebiyat adl edeb bilgilere dair eserini Edebiyat- Osmaniye muallimi olduu Mekteb-i Mlkiye rencileri iin 1882de yllk youn bir almann rn olarak hazrlamtr. Edeb sanatlara dair, o gne kadar sz edilmeyen konulara, kitapta yer verilmek suretiyle, yeni bir sanat ve edebiyat grnn zemini hazrlanm olur. Bir edebiyat nazariyt kitab olan Talim-i Edebiyat ile o dnemde yazlm nazariyt kitaplarn karlatrdmzda, fark ok ak bir biimde tespit edebiliriz. Dierleri belagat, edeb sanatlar ve nazm ekilleri kitab. Talim-i Edebiyat ise bir estetik kitab. Sanata ve edebiyata yeni bir bak as kazandran Ekrem, Avrupa, zellikle Fransz edebiyatndan etkilenmitir. Bizde edebiyat ismini

396

tayan ilk kitap budur. Recazdenin ilk yenilii edebiyatn bir tarifini getirmeye almasdr. Ancak bundan sonradr ki melliflerimiz edebiyat tarif etme gayreti ierisine girmilerdi.7 Ayrca, kitapta yer alan baz blm balklar, o zamana kadar, nazariyt eserlerinde grlmeyen kavramlarn bulunmas eserin yeni taraflar olarak karmza kmaktadr. Bizde daha evvelki retorik ve edebiyat nazariyt sahasndaki kitaplarn hibirinde edebiyata byle bir psikolojik yaklam sz konusu deildir. Ekrem Beyin edebiyata vermek istedii anlam Bat edebiyat zihniyetinin bir temsilcisi olarak Lefrancda aynen buluyoruz. Nitekim, Edeb eserlerde ilk kademe olarak mn ve fikir cihetini ele alan mellif; fikir, his, hayl, hfza gibi umm, deh ve hnerver, hsn-i tabiat, zarfet yahut nktedanlk gibi daha hussi ve st seviyedeki psikolojik meseleleri gzden geirmitir. Mellif bu suretle edebiyat nce psikolojik zemine oturtmak ister. Fikri kendi ierisinde kategorilere ayran, hissi ise ncelikle yeni edebiyatn hakikate ve tabiata uygunluk noktasndan ele alan Recazde bunlardan baka, ayrca edebiyatta gzelliin ne olduu meselesini aratrr.8 Grld gibi Ekrem Bey, yeni bir anlayla edebiyata bakm, deiik konular ve bak alarn aktarmaya almtr. Talim-Edebiyat adl kitabnn nsznde Franszca kaynaklardan kavram ve terimler alarak yararlandn, Eserin tertibinde Franszca baz asra mracaattan ekinmediim gibi, bunlarn tetkkt ve trift- edebiyesinden bizce de fidesine kil olduum eylerin naklinde dahi taassup etmedim9 szleriyle belirtmektedir. Yine Talim-i Edebiyatta, Her bir eser-i edebnin rhu efkrdr. Eslib ise ekl-i hriciyeden ibret kalr10 der. Fikri slbun zerine karan Ekrem Bey, bu anlay edebiyatmza aynen aktardn gryoruz. O, daha sonra kaleme ald yazlarnda grlerini daha ileriye gtrmtr. Menemenlizde Thirin Elhn adl iiri iin yazd Takdir-Elhn adl kitabnda, iir hakkndaki grleriyle, adeta yeni Trk iirinin ve iir anlaynn yolunu izmitir. Ad geen makalesindeki birka cmleyi art arda sralarsak bunu daha ak bir ekilde grebiliriz. Mesela: Her gzel ey iirdir, Her mevzn ve mukaffa lakrd iir olmak lzm gelmez. Her iir mevzn ve mukaffa bulunmak iktiz etmedii gibi, irlerin iinde tabiat taklide say edenlerdir ki, mesleklerinde daima mterakki olup giderler. Tabiat gibi bir hce-i bedyi dururken, undan bundan taalm-i iir etmee tenezzl m edilir?11 diyen Ekrem Bey, grlerini ayn istikamette devam ettirir: iir resim gibidir, Edebiyatta mantk iltizam olunmaz: nk maksad- edebiyat fikir ve his ve haylce olan mehsin ve bedyii meydan- zuhra karmaktr, Edebiyatn gyeti terbiye-i efkr. Tasfiye-i vicdn. Tehzib-i ahlk. Tenvir-i ezhn olduu mnker deildir. Lkin bir ir, iirini ahlk dersi vermek iin sylemez.12 Yukarya aldmz bu ifdeleri bir araya getirdiimiz zaman irin iire farkl baktn ve bu bakn kltr zemininde ise Bat, zellikle Fransz edebiyatnn bulunduunu gryoruz. iire estetik (gzellik) adan yaklaan ve gzel olan her eyin iire konu olabileceini syleyen Recazde, vezin ve kafiye konusunda da serbest iirin yolunu aar. Bylece, eklin yerine fikir yahut mn konulmak suretiyle, iirimizin yeni almlar kazanmas salanmtr, diyebiliriz. Btn bunlara ilve olarak, iirin ilham kaynann tabiat olduunu ve tabiat taklit ile gzel iirlerin ortaya kacan belirten Ekrem Bey, kendinden sonraki Edebiyat- Cedde hareketini temsil eden Servet-i Fnn mektebinin kurulu ve gelimesine de nclk etmitir. O, yeniliki kadroyu bir araya getirmek ve ekol

397

olmalarn salamak konusunda merkezdeki yerini alm, sanatyla olmasa bile, birletirici kiilii ve edebiyata dair fikirleriyle kendinden daima sz ettirmitir. Ekremin sanatn, tek tek kiiler zerinde etkileme olarak deil de, genel anlamda, Trk edebiyatna romantizmden gelme melankolik syleyiin balangc olarak deerlendirmek daha doru olur.13 Nitekim, Servet-i Fnn iirinin en usta iri Tevfik Fikret, Hepimiz tabiatn birer acemi kirdiyiz14 diyen Ekrem Beyin dncesine, bu ifdeyi bir yazsnda aynen kullanarak, katldn gstermitir. Fikret yazsn, phe yok; en muktedir edipler de tecell-i zr- kudretin birer acemi kirdidir!15 cmlesiyle tamamlar. Bat edebiyatndan alnan bir ksm nazm ekilleri, gzel olan her eyin iire konu olabilecei, vezin ve kafiye meselesi, tabiata ynelme vs., Ekrem Beyin iir iin nerdii ve kendisinin eserlerinde uygulamak istedii hemen her ey, Servet-i Fnn iirinde yansmasn bulmutur. On dokuzuncu yzyln sonlarnda, edebiyatmzn yenileme srecinde, Servet-i Fnn neslinin katklar nemlidir. Bu nesli bir araya getiren ortak taraflar, yetime ekilleri, mizalar, Avrupa tarzdaki okullarda eitim grmeleri ve orta snftan ailelere mensup kiiler olmalarnn tesinde, Bat edebiyatn konu, muhteva ve tarz itibariyle benimsemeleridir. Onlar, edebiyat adna Batdan grdkleri hemen her eyi edebiyatmza aktarmaya gayret etmilerdir. Osmanl Trkesini kullanmann dnda, yerli unsurlara eserlerinde pek yer vermemi olan bu nesil, bir ynyle, Tanzimatla beraber ortaya kan dilde sadeleme hareketini kesintiye uratmtr, diyebiliriz. Sonu itibariyle, Servet-i Fnn mensuplar kendi dnemlerindeki ada Bat edebiyatn ve mevcut edebi trleri, hibir ayrma tbi tutmakszn benimsemi ve benzerlerini edebiyatmzda ortaya koymulardr. Bu dnemde Mutavasstn denilen kesim ile Servet-i Fnn mensuplar arasndaki en ak fark, yeni bir edebiyat ortaya koyma anlayndaki uyumazlk deil, Batdan alnan rneklerin milli bnyeye uyma hususundaki gr ayrlndan kaynaklanmaktadr. Mutavasstn hareketi, edebiyat- ceddecilerin anlayndan farkl olmasna ramen, yeniliin bir baka yn olarak karmza kmaktadr. 2.2. Mutavasstn Hareketi Tanzimat Dnemi yazarlarnn nclk ettii yenilik hareketi Servet-i Fnn mensuplar tarafndan devam ettirilir. Devrin zelliine bal olarak, bunlar siyas ve sosyal konulardan uzak, sadece edeb faaliyet ierisine girmilerdir. Ayn dnemde, ayr bir topluluk, daha ak ve ok ynl bir edeb alma yapmaktadr. Servet-i Fnncularn ie kapal, toplum meselelerine ilgisiz olmalarna ramen, bu topluluk, edeb dncelerini ortaya koymann yannda, ksmen sosyal konulara da ilgi duymulardr. Bunlar, kendileri sememekle beraber, Mutavasstn adyla tannmlardr. Bu tabiri ilk defa Sleyman Nesib bir yazsnda, kullanmtr. Mutavasstn dediimiz zevt ki, devr-i inhitat ile imdiki devr-i teceddt arasnda kalmak isteyenlerdir.16 Eski ile yeni arasnda kalan, yenilikilere gre eskiden yana olmakla sulanan, eski taraftarlarnca yenilik yanls olarak nitelendirilen bu yazarlarn banda Ahmet Mithat Efendi ve Muallim Nci gelmektedir. 1880den sonra, zellikle 1885 ylndan itibaren Ekrem Bey ile Muallim Nci arasndaki mnakaalar, edebiyat ceddeciler ile mutavasstn ad verilen grup arasndaki gr

398

ayrln artrmtr. Bu iki kesime mensup kiiler karlatrld zaman grlr ki, sosyal evre, aile yaps ve yetime tarzlar itibariyle nemli farklar bulunmaktadr. Servet-i Fnn mensuplar, yukarda belirttiimiz gibi, orta seviyede ailelere mensup olsalar bile, halktan kopukturlar. Mutavasstn diye adlandrlan grubun fikir hazrlayclar olan Ahmet Mithat ve Muallim Nci gibi, Btn mutavasstn erbab esnafn ve orta halli ailelerin ocuklardr.17 Halka yakn olma, ynetimle scak iliki kurma ve benzeri hususlar, Mutavasstn ad verilen yazarlar edebiyat- ceddecilerden farkl klan eyler olsa bile, yenileme dnemi dil ve edebiyat asndan baktmzda, ki grup da yeni edebiyat snrlar iinde faaliyet yrtmlerdir. Mutavasstnin eserleri de Batl trlerde verilmi eserlerdir18 Her iki kesime de mesfeli durmaya alan, fakat edebiyat tarihimize mutavasstne yakn zellikleriyle giren Ahmet Rsim, her iki topluluun da eksik yanlarn gsterir ve objektif olmaya gayret eder. Edebiyat- cedde erbab iinde () Mutavasstne nazaran gerek lisan hususunda, gerek fikir yaratma vadilerinde yenilerde grlen vukf yokluu ile garabet yeni bir seviyenin tahsilini icp ediyordu. Biri arkn kullanla kullanla, bilhassa bizim ellerde geze geze deta eskimi rgl manzmlarndan yama yama stne dikili bir elbise ile rtnerek buna erefli bir kaftan ss vermeye alt halde, dieri deil sark sarmak, pskln bile kaldrd mill serpuu benimsememekte, srtna bonjur, frak, redingot giyerek o zamann mehr hikyelerinden olduu zere dilde pardon, elde baston, kar gibi kolal gmleinin boynunda murassa altn ine takl, plasteron kravatl, tl, paas dar pantolon, burnu sivri losterin iskarpini ile det tabiiyetini deitirmi gibi gezinmekteydi. Halbuki fikir ve marifetin, edebiyatn vatan olmamakla beraber bir tabii ls bulunmak esas, mutavasstnin pejmrde kyafeti yeni yeni edebiyatln kl det zppelii arasnda sallanp duruyordu.19 Malmat dergisinin yazarlarndan Mehmet Ziver Bey, Edebiyatmz Dou ve Batya deil, kendi milli ihtiyalarmza gre dzenlemek dncesinde olduklarndan sz eder ve u deerlendirmeyi yapar: Okuyucularmzn malumudur ki, gazetemiz teden beri lisanmza, edebiyatmza dair epeyce makaleler, musahabeler yazm, hatta bu yolda alan mbahasata kemali hulus ve samimiyetle itirak etmiti. sr- kadmemiz, sr- raniyeyi taklit mahsl; sr- ceddemiz efkr- garbiyenin kisve-i lisn- Osmande mtecell bir semere-i gayr- makbl olduu cihetle, fikr-i ciznemce, bu yolda devam ile terakkiyt- matlbenin istihsli muhl olduunu ve asl bizce terakki, hibir milletin mahsult- edebiyesini taklit etmeyerek, tabiat- lisana gre bir edeb-i mill vcda getirmek mmkn olacan, evvel ahir serd ve beyn etmitik.20 Muallim Ncinin edebiyata dir fikirleriyle glenen mutavasstn, onun ntikd adl eseri bata olmak zere birok kitap ve makalesinde ortaya koyduu grlerinden yararlanm, almalarn bu izgide srdrmlerdir. Nci, 1883 ylnda stanbula dnp Ahmet Mithat Efendinin Tercman- Hakikat adl gazetesinin edebiyat sayfasnn bana gemeden nce yaymlad iirleriyle isminden bahsettirmeye muvaffak olmu, edebiyattaki bilgi ve sanat kabiliyetiyle dikkatleri zerine ekmitir. Varna rtiyesindeki hocal srasnda Tuna gazetesinde yaymlad iirlerinin bir ksmnn stanbul gazetelerine aktarlmas, onun ismini kendinden nce stanbula tantmtr. Hatta, Ncinin kalem

399

redifli kasidesinin devrin ileri gelen irlerinden biri tarafndan tanziri, muhitinde kazand hreti gsterir.21 Nci, yeni tarza rnek gsterilen iirler yazp Franszcadan Trkeye manzm tercmeler yapp Tercman- Hakikat gazetesine gndermi. Hatta, Recazde Ekremin Talim-i Edebiyat adl eserinde sehl-i mmtenie ait Feryat, vuzh iin Kuzudan misaller vermesi, () Ncinin Sakzda bulunduu srada kazand hreti ifde eder.22 Muallim Nci bata olmak zere, mutavasstn ad verilen grubun genel anlayna baktmzda, onlarn da yeni bir edebiyat faaliyeti ierisinde olduklarn; Batdan, edebiyat- ceddeciler gibi, iir, roman ve hikye tercmeleri yaptklarn; tercme yoluyla renilen edeb trlerin benzerlerini yazdklarn gryoruz. Yukarda belirttiimiz Mehmet Ziver Beyin de iaret ettii ekilde, edebiyata dou ve Batya gre deil, kendi mill ihtiyalarmza gre ynelmek, mutavasstnin yenilikilerden fark olmutur. Edebiyatta yenilemenin moda olduu o dnemde, yerli dnce izgisinde kalmalar, kendilerine yenilikilerin kar kmasna sebep tekil etmitir. Nitekim, Mutavasstn gelenekidir. Onlar edebiyat zellikle iir geleneimizin eksikliini kablle birlikte, savunucusu ve slahna taraftardrlar. Buna ihtiya hissetmi ve bu dorultuda eserler vermilerdir. Gelenei ayklayarak mkemmele gitmek birden bire olacak ey deildir.23 Ayrca, mutavasstn mensuplar Trklk hareketi mensuplaryla yakn iliki iindedirler. Necip Asm Malmt dergisi yazarlarndandr. emsettin Sami ile de Malmtn dil grleri arasnda yaknlklar vardr. Mutavasstn, dil ve edebiyat konularnda mill ihtiyalar ilk defa dile getiren kimselerdir.24 Btn bu anlattklarmz gsteriyor ki, eskiyi tamamen yok saymak yahut yok etmek yerine, onu slah etmeyi, milletin kltr tarihine mal olmu eserleri kltrel deerler olarak ele almay doru ve orta bir yol olarak grdkleri iin bu gruba mutavasstn denilmitir. Esasen, Mutavasstnin eserleri de Batl trlerde verilmi eserler olduunu ve o iki edebiyatn birbirinden farkl olmadn belirten Halit Eyub, Birtakm eserler ki, mahza Malmt stunlarnda intiar ettii iin edebiyat- ceddeden, Servet-i Fnn edebiyatndan ayr tutuluyor. Mesela, Kitbe-i Gamlar, mr-i Edebler, Rznhme-i Hicrnlar ve ez-cmle Malmt nshalarnda mnderi mensreler bu kabildendir. Bunlarn hepsi Servet-i Fnn edebiyatndan addolunabilir. Ama o sayfalarda grlmek artyla. Fakat madem ki bunlar Malmtta Malmt muharrirleri tarafndan yaplmtr, edebiyat- ceddeden deildir. Servet-i Fnn edebiyatndan da deildir. Bundan anlalyor ki, hakikat- halde Servet-i Fnn iin ayr, Malmt iin ayr edebiyat yoktur. Onda bulunanlar bunda da bulunuyorlar. Fakat bilmem vech-i tesmiye nedir ki iki gazetede ayn tarzda yazlan yazlardan bir ksm Edebiyat- Cedde, Servet-i Fnn edebiyat gibi namlarla dierlerinden ayrlmak isteniliyor?25 Her iki grubun yazarlar da ayn tarzda eserler ortaya koymulardr. Mutavasstn olarak bilinen Ali Kemal, Ahmet Rsim, Fatma Aliye, Halit Eyub, Mehmet Asaf ve Servet Nezihi gibi isimler, yazdklar romanlaryla; Servet-i Fnn romanclar Halit Ziya Uaklgil, Mehmet Rauf ve Hseyin Cahitten, yeni bir tr edebiyatmza tama ve vaka icat etme asndan, hi de geri kalmamlardr. Sonu olarak, yenileme dneminde siyas ve sosyal alanlarda meydana gelen deime yahut Batllama, dil ve edebiyat alannda da etkisini kuvvetle hissettirmitir. Siyas ve sosyal deiimler, daha ziyade d etkilere bal olarak ortaya ktklar halde, dil ve edebiyatla ilgili deiim, d

400

sebeplerin hzlandrc etkisinin yan sra, i dinamiklerin zorunlu sonularna bal olarak gelimitir, diyebiliriz. Bununla beraber, Tanzimat birinci neslinin reaksiyoner bir tavrla edebiyat toplum meselelerinin ifade arac olarak grmelerinden sonra, Tanzimat ikinci nesli, edebiyat estetik yanyla ele almak suretiyle, onu asl kaynana yeniden ynlendirmilerdir. Gerek bu neslin, gerekse takip eden yenilikilerin yn, dnce, slp ve duyu tarz itibariyle Avrupa olmu, Batdan aldklarn edebiyatmza aktarmak istemilerdir. Bu arada, sanat ve edebiyatta yeniye duyulan ihtiyac grmekle beraber, eskiyi her eyiyle reddederek deil, slah ederek yeniletirmeyi, Batdan mill bnyeye uygun rnekler semeyi savunan yazarlar kendilerini gelenekilerden ve Batclardan ayr tutmu, Bat tarz eserler yazmakla beraber, orta yolu semilerdir. Yeniliki ve orta yolu tutanlar, edebiyatta birbirine yakn eserler ortaya koyduklar halde, aralarnda kan mnakaalar, zamanla iddetini artrarak devam etmitir. Yukarda belirttiimiz gibi, Recazde Mahmut Ekrem, 1883ten nce Muallim Ncinin yazd iirleri yeni tarzn rnekleri olarak gsterirken, daha sonra yollarnn ayrlmas ztlklar, hatta kiisel satamalar beraberinde getirmitir. Ekrem Beyin, Muallim Ncinin iir kitaplarnn isimlerini vererek, Hakikat- hissiyeden mahrm iken ateten kvlcmdan bahseden manzmeler ebtba benzer: Zalm- evhm iinde frzan grnse bile hibir kalp zerinde bir eser-i ihtirk husle getirmeksizin kendi kendilerine sner mahvolur!26 demek suretiyle Ncinin Atepre, erre ve Frzan adl iir kitaplarn kast ederek, onlar hafife almas karsnda Muallim Nci, Demdemeyi kaleme alp mnakaann iddetini artrr.27 Ayn ekilde Nci, Beir Fuadla edebiyata dir karlkl mektuplarn ntikd adyla kitaplatrarak yenilikileri yve-g (bo sz sylemek)28 ile tenkit eder. Nci burada zellikle, eski ve yeni taraftar olmann dnda, iyi ve doruya taraftar olmann nemine iaret etmeden de gemez.29 Btn bu olaylara, yenileme dnemi dil ve edebiyatmz asndan yaklatmzda, on dokuzuncu yzylda balayan deiim fikrinin yirminci yzylda da devam ettiini grrz. Mnakaalar zaman zaman istenmeyen boyutlara varsa bile, yeni ve farkl olana ilgi eksilmemi, fikirlerin arpmas dil ve edebiyatmzn geliip zenginlemesine nemli katklar salamtr. 1 Mehmet Kaplan., Tercman- Ahvl Mukaddime, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi I (1839-

1865), Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1974, s. 511. 2 Mehmet Kaplan., iir ve n, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi II (1865-1876), Edebiyat

Fakltesi Matbaas, stanbul 1978, s. 45. 3 Mehmet Kaplan., Lisn- Osmnnin Edebiyat Hakknda Baz Mlhzt mildir, Yeni

Trk Edebiyat Antolojisi II (1865-1876), Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1978, s. 183-184. 4 Namk Kemal, Mukaddime-i Cell, Celleddin Harzemah, Dergh Yaynlar, stanbul

1975, s. 7-37. 5 Durali Ylmaz, Roman Kavram ve Trk Romannn Douu, Kltr Bakanl Yaynlar,

Ankara 1990, s. 126.

401

6 7

A.g.e., s. 56. Kzm Yeti, Talim-i Edebiyatn Retorik ve Edebiyat Nazariyt Sahasnda Getirdii

Yenilikler, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara 1996, s. 645. 8 9 10 11 12 13 A.g.e., s. 645. Recazde Mahmut Ekrem, Talim-i Edebiyat, stanbul 1330, s. 13. A.g.e., s. 16. Recazde Mahmut Ekrem, Takdr-i Elhn, stanbul 1301, s. 9-10. A.g.e., s. 14-18. smail Parlatr, Recazde Mahmut Ekrem Hayat-Eserleri-Sanat, Atatrk Kltr Merkezi

Yaynlar, Ankara 1995, s. 297. 14 15 Recazade Mahmut Ekrem, Takdr-i Elhn, stanbul 1301, s. 11. smail Parlatr, Tevfik Fikret Dil ve Edebiyat Yazlar, Trk Dil Kurum Yaynlar, Ankara

1987, s. 229. 16 17 18 19 Himmet U, Mutavasstn ve Edeb Tenkid, Diyarbakr 1991, s. 8. A.g.e., s. 10. A.g.e., s. 10. Ahmet Rsim, Matbut Hatralarndan: Muharrir, ir, Edib, Tercman 1001 Temel Eser,

stanbul 1980, s. 156-157. 20 21 Himmet U, a.g.e., s. 8. Fevziye Abdullah Tansel, Muallim Nci ile Recaizde Ekrem Arasndaki Mnakaalar ve

Bu Mnakaalarn Sebep Olduu Edeb Hdiseler, Trkiyt Mecmuas, C. 4, stanbul 1953, s. 160. 22 23 24 25 26 A.g.e., s. 161. Himmet U, a.g.e., s. 9. A.g.e., s. 8. A.g.e., s. 10-11. smail Parlatr, (. ), (. ), Zemzeme (nc ksm) nsz, Recazde Mahmut Ekremin

Btn Eserleri II, M.E.B. Yaynlar, stanbul 1997, s. 284.

402

27 28 29

Muallim Nci, Demdeme, Mihran Matbaas, stanbul 1303, s. 3-54. Muallim Nci, Beir Fuad, ntikd, Mihran Matbaas, stanbul 1305, s. 10. A.g.e., s. 8-11.

Ahmet Rsim, Matbt Hatralarndan: Muharrir, ir, Edib, (Hazrlayan: Kzm Yeti), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1980. Kaplan, Mehmet; Enginn, nci; Emil, Birol Tercmn-Ahvl Mukaddime, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi I, (1839-1865), Edebiyat Fakltesi Matbaas, s. 511, stanbul. 1974. , (), iir ve na, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi II, (1865-1876), Edebiyat Fakltesi Matbaas, s. 45-49, stanbul, 1978. , (), Lisn- Osmannin Edebiyat Hakknda Baz Mlhzt mildir, Yeni Trk Edebiyat Antolojisi II, (1865-1876), Edebiyat Fakltesi Matbaas, s. 183-192, stanbul, 1978. Muallim Nci, Demdeme, Mihran Matbaas, stanbul, 1303. , Beir Fuad, ntikd, Mihran Matbaas, stanbul. 1305. Namk Kemal, Mukaddime-i Cell, Celleddin Harzemah, (Hazrlayan: Hseyin Ayan), Dergh Yaynlar, s. 7-37, stanbul, 1975. Parlatr, smail, Tevfik Fikret Dil ve Edebiyat Yazlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1987. , Reca-zde Mahmut Ekrem Hayat-Eserleri-Sanat, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, 1995. , etin, Nurullah; Sazyek, Hakan, Zemzeme (nc ksm) nsz, Recaizde Mahmut Ekrem Btn Eserleri II, M.E.B. Yaynlar, s. 281-288, stanbul, 1997. Recazde Mahmut Ekrem, Takdr-i Elhn, Mahmut Bey Matbaas, stanbul, 1301. , Talim-i Edebiyat, stanbul, 1330. Tansel, Fevziye Abdullah, Muallim Nci ile Recaizde Ekrem Arasndaki Mnakaalar ve Bu Mnakaalarn Sebep Olduu Edeb Hdiseler, Trkiyat Mecmuas, Cilt. 4, s. 159-200, stanbul, 1953. U, Himmet, Mutavasstn ve Edeb Tenkid, Diyarbakr, 1991. Yeti, Kzm, Talim-i Edebiyatn Retorik ve Edebiyat Nazariyt Sahasnda Getirdii Yenilikler, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, 1996.

403

Ylmaz, Durali, Roman Kavram ve Trk Romannn Douu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990.

404

Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Tercme Messeseleri / Taceddin Kayaolu [s.248-261]

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Biz bu almamzda; tarihimizde tercmanlar1 ve tercmanlk messeseleri ile, Mslmanlarn yabanc dil renerek stratejik noktalarda istihdam edilebilmeleri ve devlet mekanizmasna ilerlik kazandrlmak amacyla 1821 ylnda Hariciye Nezaretinde kurulan Tercme Odasndan2 bahsetmeyeceiz. Biz bu almada, Lle Devrinde heyetler halinde yaplan tercme eserler dahil olmak zere, 1851 ylnda kurulan Encmen-i Dniten, 1940 ylnda Hasan-li Ycelin gayretli almalar sonucunda kurulan Tercme Brosuna kadar devlet bnyesinde kurulan resm tercme messeseleri, heyetleri ve encmenleri zerinde durmaa alacaz. A. Lle Devrinde Heyetler Tarafndan Yaplan Tercme Faaliyetleri slm dnyasnda tercme faaliyetlerinin balamas, Emevlerin ilk dnemlerinde olmutur. Bu dnemde Halid b. Yezid b. Muaviye (l: 85/704) ile balayan tercme faaliyeti, genellikle ferd bazda olmu ve dank bir ekilde devam etmitir.3 Asl sistemli ve youn tercme hareketi ise Abbasler zamannda, II. Halife Mansurdan itibaren balam ve kurulan Beytl-Hikmede4, kadm zamanlarda yaam olan Eflatun, Aristo, Hipokrat, Calinos, vs. filozoflarn eserleri tercme suretiyle slm kltr dnyasna kazandrlmtr. Abbasler dneminde tesis edilen Beytl-Hikme slm dnyasnda kurulan tercme messeselerine model olurken, Osmanl Devleti zamannda heyetler halinde sistemli bir tercme almasna ilk defa Lle Devrinde ahit olunmaktadr. Sultan III. Ahmedin (1703-1730) saltanat zamannda sadaret mevkiine getirilenlerden biri, belki en mhimi Nevehirli Damad brahim Paadr. 1718 ylnda sadrazamla getirilen brahim Paa (l. 1730/1143), raan, Sdbad ve dier mesire yerlerindeki elenceleri, helva sohbetleri, uar ve musiki meclisleri vs. hususlarla zamann geirdii gibi dier taraftan da ulemay, air ve sanatkrlar himaye etmek ve kltrel faaliyetlerin gelimesi iin matbaa tesis etmekle de megul oluyordu. te bu kltrel faaliyetler erevesinde bir de nemli eserlerin tercme yoluyla Osmanl toplumuna kazandrlmas iin devrin mhim ahsiyetlerinden mrekkep tercme heyetleri oluturmutur. Bu dnemde daim bir tercme messesesi kurmak yerine her eser iin ayr bir tercme heyeti kurma yoluna gidilmitir. imdi srasyla bu devrede heyetler tarafndan tercme edilen eserleri incelemeye alalm. 1. Sahifl-Ahbr f Vakayiil-Asr (Cmid-Dvel) Lle Devrinde bir heyet tarafndan tercme edilen ilk eser Mneccimba eyh Ahmed b. Lutfullah el-Mevlevnin (do. 1041/1631-32-l. 29 Ramazan 1113/27 ubat 1702) Hz. demden balayarak 1673 ylna kadar cereyan eden hadiseleri nakleden eseridir. ki cilt halinde ve Arapa olarak yazlmtr.5 Eserin tercmesinin banda ve sonundaki ifadelere gre tercmenin tamam air Nedm tarafndan gerekletirilmitir.6

405

Sahifl-Ahbr, nemine binaen yazlmasndan otuz sene sonra brahim Paann istei zerine tercmesine balanmtr. 1132 Cumdelhirinde (Nisan-Mays 1720) tercmesine balanlan eser, 1142 senesi evvalinin 25inde (13 Mays 1730) tamamlanmtr.7 Nedimin yapt bu tercme, sahih bir tercme deildir. Cevdet Paann ifadesiyle, Nedimin er pek sels ve fash iken bu tercme erna nisbetle pek aa kalmtr.8 Cmid-Dvel, 1285 (1868) ylnda Matbaa-i mirede cilt halinde baslmtr.9 2. Physica (Fizika) / (el-Talmel-Slis)10 Lle Devrinde Dmd brahim Paann emriyle bir heyete havale edilerek tercme ettirilen ikinci kitaptr. Eser, Aristotelesin sekiz blmlk Fizik kitabnn ilk makalesinin (blm) erhi ile birlikte, son be makalesinin de sadece metnin zeti olarak Grekeden Arapaya yaplm olan tercmesidir.11 1721 ylnda tercmesine balanlan eser; Yanyal Esad (l. 1736) ve birka yardmcs tarafndan gerekletirilmitir.12 3. kdl-Cmn f Trih-ibEhliz-Zamn brahim Paann tercme edilmesini istedii bu eser Buhar ve Hidye rihi mam Aynye13 (l. 855/1451) aittir. nsanln yaratlndan milad 1446 ylna kadarki olaylar iine alan14 bu eser, toplam 24 cilttir. Eserin tercmesi iin 1725 (H. 1138) tarihinde tekil edilen kalabalk heyette 30 kiiden fazla ahs grev yapmtr.15 kdl-Cmn f Trih-i Ehliz-Zamnn Memlklular dnemine ait 648-664 (1250-1266) yllarn kapsayan blm Muhammed Muhammed Emin tarafndan (Kahire 1407/1987); 815-824 (1412-1421) yllarn kapsayan blm de Abdrrzk et-Tantav tarafndan edisyon kritii yaplarak 1985 ylnda Kahirede neredilmitir.16 4. Habbs-Siyer f Ahbri Efrdil-Beer Lle Devrinde bir heyet tarafndan tercme edilen dier bir eser de, Timurlular devri sonlarnda yaayan ran mverrihlerinden Gyaseddin Handmirin (1475-1535) Habbs-Siyeridir.17 Aynnin, kdl-Cmnnn bitirilmesinden hemen sonra Farsaya vkf ahslardan ikinci bir heyet daha kurularak eserin tercmesine balanmtr. lk devirlerden balayarak 1523te ah smailin lmne kadar gelen bu ciltlik eserin tercmesini 8 kiilik bir heyet gerekletirmitir (1138 / 1725-6).18 Grld zere Osmanl Devletinde sistemli bir tercme faaliyeti -bildiimiz kadaryla- ilk defa XVIII. asrda (Lle Devri) yaplmtr. Geri Lle Devrinden nceki ve sonraki devrede de tercmeler yaplm ve yaptrlmtr. Fakat bu dnemin farkl ve orijinal yn, eserlerin daha abuk ilim lemine kazandrlabilmesi iin heyetlerin teekkl ettirilmesi ve bu mhim iin banda da padiah ve eyhlislm da yanna almak suretiyle sadrazamn bulunmasdr. Bu dnemde yaplan tercmelerin ilm adan bir tenkide tabi tutulmas mmkndr. Ancak kusurlu ynlerine ramen bu hareket yeni bir

406

atlm ve yeni bir canlanmann balangc olmas bakmndan mhimdir. Bu cmleden olarak, Lle Devrindeki bu kltrel canlanmann takdire yn bir dnce olduu, fakat heyetler tarafndan ortaya konan eserler erevesinde meseleyi deerlendirdiimizde, hedefin ok iyi tespit edilememesi dolaysyla, bu hareketin, tam teekkll ve uurlu bir hareket olmad kanaati hasl olmaktadr.19 Batdan eser tercmesi, btn sahalarda daha fazla Avrupaya ynelindii Tanzimat Dneminde yaplm ve bu amala messeseler kurulmaa balanmtr. B. Eitim-retimde Yenileme abalar ve Encmen-i Dni XIX. asr Osmanl Devletinde Batllama hareketinin daha geni bir alana yaylmak suretiyle ivme kazand dnemdir. Bu dnemde iktisad, siyas, ve kltrel planda yaplan reformlarla padiahlarn bizzat ilgilendiklerini grmek mmkndr. Avrupa tarzda messeselerin almasyla Avrupa biliminin alnmaya allmas bu dnemin nemli zelliklerindendir. II. Mahmud Dneminde, eitimin tabana kadar yaylmas hedeflenmitir. Bat teknik, ilim ve dncesinin ancak maarif yoluyla Osmanl Devletine girebileceini idrak etmi olan padiah; zamannda iktisad, idar kltrel vs. sahalarda eitli reformlara girimitir. II. Mahmud Dneminde balayan maarif ilerindeki bu mhim yenileme hareketi halefi Abdlmecid zamannda da devam ettirilmitir. Bu dnemde maarif alannda yaplan en nemli yeniliklerden biri de; Osmanl Devletinin ilk akademisi unvann hiz, Fransz Akademisi (Acadmie Franaise) tarznda kurulan20 Encmen-i Dnitir.21 Encmen-i Dni 15 Ramazan 1267 (18 Temmuz 1851) tarihinde bata Padiah Abdlmecid olmak zere, btn vkel, devlet ileri gelenleri ve yelerin de hazr bulunduu bir trenle Dvnyolundaki Drlmaarif binasnda ald.22 Al konumasn sadrazam ve ayn zamanda Encmen yesi olan Mustafa Reid Paa yapt.23 Reid Paann ksa olan bu irticl nutkundan sonra, Cevdet Paann daha nce hazrlam olduu hitabe, Encmen-i Dni adna ikinci reis Hayrullah Efendi tarafndan okundu.24 Bu hitabelerden sonra Keecizde Fuad Efendi (Paa) ile Ahmed Cevdet Efendinin (Paa) Encmen-i Dniin kurulmasndan nce Bursada iken beraberce hazrlam olduklar Kavid-i Osmniye adl gramer kitab padiah ve yeler takdim edildi. Grd takdir zerine ilk mzkere onun zerine yaplarak baslmasna karar verildi. Ayn zamanda hem dahil, hem de haric yelere ba taraf tural birer yelik belgesi verildi.25 XIX. yzylda Osmanl Devleti adna ok nemli bir kltr hamlesi olarak tavsif edebileceimiz Encmen-i Dni; a-Devaml gelimekte olan ilim ve fikir cereyanlarn takip etmek suretiyle ileride kurulacak niversitede (Drlfnn) okutulmak zere telif ve Arapa, Farsa ve Bat dillerinde yazlm mhim eserleri tercme etmek,26 b- Fenler ve sanayie dair yazlacak kitaplarn, herkesin anlayabilecei bir dille telif ve tercmelerini gerekletirmek,27 c- Trkede eitli fenlere dair ihtiya duyulan eserlerin oalmasn salamak ve d- Lisn- Trknin ilerlemesine hizmet28 etmek gayesiyle kurulmutur.

407

Encmen-i Dnie dil, din ve rk fark gzetilmeden Osmanl Devletinin snrlar dahilinde ve haricinde kendi sahalarnda sz sahibi kimselerden yeler seilmitir. Bnyesinde Arif Hikmet Bey, Rd Molla Efendi, Hayrullah Efendi ve Cevdet Paa gibi dahil yelere yer verilirken, Bianchi, Hammer, Redhouse gibi mehur kimseler de haric ye olarak yer almlardr. Encmen-i Dniin yeleri dahil ve haric olmak zere iki ksmdr. Dahil (asl) yelerin29 says 40tr ve bu say deitirilemez. Haric (fahr, muhabir) yelerin30 says ise snrszdr.31 Dahil yeler Encmende bulunarak, haric yeler ise Encmen ile muhabere ederek ok mhim bir i olan maarife hizmet edebilecek gte olacaklardr.32 Dahil yelerden herbirinin bir bilim dalnda sz sahibi bulunmas, yahut bir lisan bilmesi (bir eser tercme edebilecek kadar) yeterli olmakla birlikte, Trke bir kitap yazacak kadar Trkeye vakf olmas, Arapa, Farsa veyahut dier Avrupa dillerinden herhangi birinden Trkeye bir eser tercme edecek kadar bir yabanc dil bilmesi mutlak arttr. Fakat Trkesi iyi olmayanlar dier vasflar haiz ise ye olabileceklerdir.33 Haric yelerin Trke bilmeleri art deildir. Hangi dilde yazlm olursa olsun genel maarife faydal olabilecek almalarn Encmene sunmalar kifyet edecektir.34 Encmen-i Dniin iki bakan vardr. Encmen, belirtilen bu zelliklere sahip yelerden kurulacana ve bu yelerden bir ksm Arapa ve Fara, dier bir ksm da Bat dillerine vakf olacaklarna gre bakanlardan birinin Arapa ve Farsay, dierinin de Bat dillerini iyi bilmesi gerekir. Her iki bakann da ayn dili bilmeleri uygun olmayacak ve ayrca, her iki bakann da Meclis-i Maarif-i Ummiye azalar arasndan seilmeleri art olacaktr.35 Encmenin yaynlam olduu eserlerin tam listesi elimizde mevcut deildir. Baka hangi sahalarda faaliyetleri oldu? Onu da bilemiyoruz. Encmenin -tespit edebildiimiz kadaryla- ortaya koymu olduu almalar unlardr:36 1- Kavid-i Osmniye: Bu eser, Encmen-i Dni almadan nce Fuad Efendi (Paa) ile Cevdet Efendinin (Paa) Bursada bulunduklar srada, Osmanl dilinde reform yapmak ve zellikle dildeki Trke unsurlar gelitirmek iin kaleme aldklar bir eserdir. Kavid-i Osmniye, Encmenin ilk eseri kabul edilmitir. 2- Trih-i Cevdet: Cevdet Paa tarafndan yazlmtr. 1774ten 1826 ylna kadarki hadiseleri ihtiva eder. 3- Mukaddime: Abdurrahman Ebu Zeyd bn Haldunun (1332-1406) nl bir eseri ve Arapa olarak yazd 7 ciltlik tarihin (el-ber adyla anlr) de ilk cildidir. Cevdet Paa bu cildin bir ksmn (6. Fasl) tercme etmitir.

408

4- Trih-i Umm:37 Paris Drlfnnunda tarih hocas olarak grev yapm olan Msy Souvanieye ait eserin, Encmen-i Dniin haric yelerinden Sahak Ebru tarafndan tercme edilmi ksmdr. Bu ciltte, Hz. Ademden Roma Devletinin ortaya kna kadarki hadiseler yer almaktadr. 5- Trih-i Kudem-y Yunan ve Makedonya:38 Melek Ahmed Aribozye ait bir eserdir. 6- Avrupa Tarihi:39 Louis-Philippe Comte de Sgura ait olan bu eseri, Franszcadan Todoraki Efendi (Paa) tercme etmitir. 1786 ile 1796 arasnda Avrupada cereyan eden olaylar anlatmaktadr. 7- Beynl-Esfr:40 Encmenin haric azalarndan Aleko tarafndan tercme edilen eser, Napolyonun son muharebelerine dair bilgileri iermektedir. 8- lm-i Tedbr-i Menzl (Ekonomi-politik):41 Encmen azalarndan Sahakn Fransz musanniflerinden Msy (J. B.) Saydan tercme ettii ekonomi-politikle ilgili bir eserdir. 9- Vcd- Beerin Sret-i Terkbi: Fransz melliflerinden Sgurun telifi olan bu eser, Encmenin haric azalarndan Msy Sahak tarafndan tercme edilmitir.42 10- Avrupada Mehur Ministrolarn Tercme-i Hallerine Dir Risle:43 Bu eseri de yine Encmenin haric azalarndan Sahak tercme etmitir. 11- Mufassal Trih-i Umm Yazdrma Teebbs: Encmen mufassal bir tarih-i umm yazdrmak istemi ve bunun iin de hem Encmen bnyesinden, hem de hariten liyakatli baz kimselerden bir heyet oluturulmutur. Yazlacak tarih ksma ayrlacak ve her biri iin de ayr ayr ahslar tayin edilecekti. Tarih ilk alardan 1850li yllara kadarki olaylar iine alacakt. 12- Trih-i Devlet-i Aliyye-i Osmniyye: Encmen-i Dniin ikinci bakan Hayrullah Efendi tarafndan yerli ve yabanc kaynaklardan istifade edilerek kaleme alnan bu eser 18 ciltten olumaktadr. Zuhurundan o gne kadarki Osmanl Devletinin tarihi anlatlmtr. 13- lm-i Tabkat- Arz (Jeoloji):44 Encmenin dahil azalarndan Mehmed Ali Fethi Efendinin Arapadan tercme etmi olduu bir jeoloji kitabdr. 14- ml almalar: Faaliyetlerini tam olarak tespit edemediimiz Encmenin, alm olduu kararlardan biri de iml ile ilglidir. 1271 (1854) tarihli Devlet Salnmesinde Fide bal altnda verilen bir habere gre; harflerin zerine baz iml iaretleri koyularak kelimelerin yanlsz okunmas hedeflenmitir. 15- Lugat almalar: Encmenin faaliyetleri erevesinde bir de Arapa, Farsa ve ecneb dillerinden lisanmza yerlemi bulunan kelimeleri kendi dilimizden addederek, kullanma uygun olmayanlarn atlaca bir lugat hazrlamak istenmi ve bunun iin de bir komisyon kurulmutu. Fakat byle bir eserin yazlp-yazlmadn bilemiyoruz.

409

Encmen-i Dnite hem Doudan, hem de Batdan eser tercme edilmitir. ye says fevkalde geni tutulan ve kendisinden ok ey beklenilen Encmenin baarl olamaynn ok eitli sebepleri vardr; a- Encmen-i Dniin yapaca hizmetlerden biri olan Drlfnnun alnda tahminleri aan bir gecikmenin meydana gelmesi, b- yeleri arasnda fevkalde mhim zellikleri bulunan Encmende byle bir kurulu iin gerekli olan bilim adam olma artna tammyla uyulmamas, c- Devrin menf hussiyetlerinden olan sadret ve kabine deiikliklerinin Encmeni geri planda kalmaa itmesi, l Paa ile Reid Paa ve dier devlet ricalinin aralarndaki zddyetten dolay Encmenin lyk olduu ilgiyi bulamamas, bu sebeplerden sadece birkadr.45 Encmenin kaldrlmasna dair elde resm bir belge yoktur. Kuruluundan 11-12 sene sonra Devlet Salnmelerinde isminin yer almamas ve bir daha Encmenden sz edilmemesi onun kendiliinden ortadan kalktn gstermektedir.46 C. Osmanl Maarif-i Ummiye Nezretine Bal Telif ve Tercme Messeseleri 1. Tercme Cemiyeti (1865) Bir grevi de tercme olan Encmen-i Dniin 1862 ylndan sonra fonksiyonunu kaybettiine hkmedilerek, benzer konularda hissedilen ihtiyalar gidermek zere Maarif-i Ummiye Nezretine bal bir tercme cemiyeti kurma dncesi hasl olmutu. Bu sebeple Ahmed Kemal Paann (18081888) nazrl zamannda; a- Umm halk ve bil-huss mektib kirdn iin her trl fnn ve marife dir elsine-i sireden Trkeye ktb ve resil ve harita tercme ve telfiyle itigal etmek. bYabanc dillerden Trkeye tercme edilen, mevzusu itibariyle (iyi tercme edilip-edilmediine bakmak, faydal veya zararl olduunu tespit etmek vs.) Meclis-i Maarife havle olunan eserleri kontrol ederek melliflerine verilecek cretlerin miktarn tayin etmek.47 c- Trkeyi stlht- ilmiyyece zamnn muhta olduu dereceye sl etmek48 gayesiyle Maarif Nezaretine bal bir Tercme Cemiyeti kurulmutur [1865 (1282)].49 Tercme Cemiyeti; bir reis (Mnif Efendi), yeleri, ktip ve musahhihleri ile beraber toplam 18 kiidir.50 Reis ve mtercimlerin Avrupa lisanlarndan en az birisine in ve bu dillerden tercme yapabilecek bir kapasiteye sahip olmas gerekmektedir. Cemiyetin alma ekli ve yapaca hizmetlerle ilgili geni bir nizamname yaynlanmtr.51 Ancak pratikte Cemiyetinin yapm olduu faaliyetler hakknda fazla bir malumata sahip deiliz. Bilebildiimiz kadaryla yelerden Ahmed Hilmi Efendi, mekteplerde okutulmak iin Chambersin Trih-i Ummsinin ilk cildi52 ile, Otto Hubnerin lm-i Tedbr-i Servet adl eserlerini tercme etmitir.53 Cemiyet kurulduktan ksa bir mddet sonra baarsz olunca fesh edilmitir.

410

2. Marif-i Ummiye Nizamnmesi (1869) ve Meclis-i Kebr-i Maarif 1869 ylna kadar para para devam eden eitim dzenlemeleri ve faaliyetleri bir btn halinde Marif-i Ummiye Nizamnmesi ile bir dzene konulup devlet tarafndan sistemletirilmitir.54 Maarif Nazr Safvet Paa tarafndan hazrlanan Marif-i Ummiye Nizamnmesi 24 C. Evvel 1286/1 Eyll 1869 tarihinde yaynlanmtr.55 Marif-i Ummiye Nizamnmesi ierisinde zerinde nemce durulan birimlerden biri de Meclis-i Kebr-i Maariftir. Bu meclis iki ksmdan oluuyordu: a- Dire-i lmiye, b- Dire-i dre. a- Dire-i lmiye: Bu daire; bir bakan, iki ktip, dahil ve haric yelerden oluuyordu. Dahil ve haric olmak zere iki ksma ayrlan dairenin dahili yeleri56 8 kii olup bunlarn Osmanl Devleti vatanda olmalar artt. Harici yelerin says ise snrszdr. Ayrca bu meclisin iki ktibi olup, bunlarn birincisinin Avrupa drlfnnlaryla yazmalar yapabilecek kadar Franszca bilmesi gerekiyordu.57 Dahili azalarn Arapa, Yunanca ve Latince gibi lisanlardan veyahut Bat dillerinden birine vukufu olmakla beraber mutlaka bir fende mahreti ve Trke in ve kitbeti, telif ve tercmeye kudreti olan ehl-i ilimden seilmesi gerekiyordu.58 Haric azalar ise Daire ile haberlemek suretiyle ilimler ve maarife dair olan yazlarn, mtalalarn ve yeni yeni keiflerini bildirecek ve Dairenin ayda bir yaplacak genel toplantsnda da hazr bulunabileceklerdir.59 Daire-i lmiyenin asl vazifesi; a- Umm mekteplere gereken kitap ve risleler ile eitli ilimlere dair gerekli kitaplar vaktiyle ve srasna uygun olarak telif ve Trkeye tercme etmek ve ettirmek, bGerekli grldnde veyahut eleman sknts ekildiinde gazeteler ve sair vastalarla ilan vermek suretiyle bu eserlerin telif ve tercmesini salamak, gerekirse bu i iin cemiyetler kurmak, c- Avrupa drlfnunlaryla muhabere etmek, d- Trkenin ilerlemesine almak, e- Telif ve tercme olunan kitaplar tetkik ve tasdik ettikten sonra yararllna gre mellif ve mtercimlere gerekli mkftn derecesini tayin etmek, f-Rs imtihanlarn icra etmek ve rs vermek.60 Dire-i lmiye yeleri vazifeleri gerei nizamnmeye uygun olarak faaliyette bulunmulardr. Bunlardan tespit edebildiimiz bir kan kaydedelim:61 1- Telif ve Tercme Nizamnamesi (1870):62 Gayet ak ve sade bir dille kaleme alnan ve ok ayrntl bilgilere yer verilen bu nizamname, maarif tarihimizde yaynlanm en nemli Telif ve Tercme Nizamnamesidir. 2- Yunanistan- Kadm Trihi: Meclis-i Kebr-i Maarifin Dire-i lmiye azasndan Kostantinidi Efendinin tercme etmi olduu bir eserdir.63

411

3- Sarf- Fransav: Fransz gramercilerinden Msy Le Monun eseri olup, Konstantinidi Efendi tarafndan tercme edilmitir. Franszca renmek isteyenlere kolaylk salamak amacyla kitabn bir sayfas Trke, dier sayfas da Franszca olarak tertip edilmitir. 3. II. Abdlhamid Dnemi Telif ve Tercme Dairesi (1879) Osmanl Devletinde eitim ve retim ilerine nem verilen devirlerden biri de II. Abdlhamid (1876-1909) dnemidir. Bu devirde de tercme iiyle ilgilenilmi ve 1879 ylnda Maarif Nezaretinin merkez tekilatnda yaplan deiiklikler sonucu Nezaret bnyesinde alan dairelerden birisi de Telif ve Tercme Diresi olmutur. Bylece Nezarete bal bir yan kurulu eliyle ynetilmee allan tercme faaliyetleri, Maarifin merkez tekilatna dahil edilerek bu ie farkl bir boyut getirilmee allmtr. Maarif Nazr Mnif Efendinin64 bakanlnda yaplan bu dzenleme ve padiahn da ulm ve fnna dair Avrupa melleft- mevcdesinde lzumlu olanlar lisn- Trkye tercme eylemek zere Maarif Nezareti Dairesinde bir Tercme Cemiyenin kurulmasn ifhen irde65 etmesine binen, iki kiiden mrekkep bir Telif ve Tercme Diresi oluturulmutu. Dairenin mdrlne Ahmed Hamdi Efendi,66 ktipliine de Ahmed Rfat Efendi getirilmiti.67 Kurulan bu Telif ve Tercme Dairesinin faaliyetleri hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz. Faaliyet olarak bildiimiz, sadece mdr Ahmed Hamdi Efendinin tarz- nevn (yeni usl) zere telif etmi olduu Arapa Sarf ve Nahiv kitabdr.68 Maarif Nezaretinin tekilat yapsnda zamann icaplarna, edinilen tecrbelere ve hissedilen ihtiyalara gre zaman zaman dzenlemelerde bulunulmutur. te yaplan bu dzenlemeler erevesinde, Maarif Nezareti, Telif ve Tercme Dairesinin kurulu maksadna uygun faaliyetlerde bulunmadna ve lzumsuz yere bal bana bir daireyi igal etmesinin gereksizliine kanaat getirerek, bu dairenin, kapatlp Maarif Nezaretine bal olarak almalarn yrten Matbaalar daresiyle birletirilmesinden oluacak daha mkemmel bir encmenin tekiline karar vermitir. Bylece 19 K. Evvel 1297 (31 Aralk 1881)de Telif ve Tercme Dairesi kapatlarak, yerine Encmen-i Teft ve Muyene Heyeti kurulmutur.69 4. Telif ve Tercme Kalemi (1891) Telif ve Tercme Dairesinin kapatlarak Encmen-i Tefti ve Muayene Heyetinin

kurulmasndan tam 10 yl sonra (1891) yeniden bir Telif ve Tercme Mdrlnn kurulmasna balanm ve Maarif Nezaretince mdrlne de Ubeydullah Efendinin tayini istenmiti.70 Aratrmalarmz srasnda bu birime ait herhangi bir bilgiye rastlamadk. 5. II. Merutiyet Dnemi Telif ve Tercme Heyeti (1912) (Meclis-i Kebr-i Maarife Bal) II. Merutiyetin ilan edilmesiyle beraber Kann- Ess uygulanmaya balam ve basn zerindeki sansr de kalkm bulunuyordu. Daha nce Maarif Nezaretinin vazifeleri arasnda yer alan

412

basn ve yayn inceleme ii, bu ekilde ortadan kalknca Maarif Nezaretinin artk kendi vazifesiyle uramas gerekiyordu. V. Mehmet Readn tahtta bulunduu ve Emrullah Efendinin de Maarif Nazr olduu srada 19 Reblevvel 1330-25 ubat 1327 (1912) ylnda yaynlanan Maarif-i Ummiye Nezreti Teklt Hakknda Nizamnme71 ile Maarif Dairesi esasl bir surette yeniden dzenlenmiti. Konumuzla ilgili olan ynne bakacak olursak bu nizamnamede Meclis-i Kebr-i Maarife de bir yer ayrlm ve Meclis-i Kebr-i Maarif; Daim ve Senev olmak zere iki ksma ayrlmtr.72 Nizamname maddelerinin birinde, Mektib-i ibtidiye iin elsine-i muhtelifede ktb-i dersiye telif ve tercme etmek zere Meclis-i Maarife mlhak bir Telif ve Tercme Heyetinin tekil edilmesi kararlatrlmtr.73 Fakat, aratrmalarmz srasnda kurulmas dnlen bu heyete ait herhangi bir bilgiye rastlayamadk. 6. Telif ve Tercme Dairesi (1914) Maarif-i Ummiye Nezaretinin merkez tekilatn dzenleme ii Maarif Nazr Ahmet kr Bey zamannda tekrar ileri srlm ve 30 Temmuz 1914 ylnda yeni bir nizamname74 karlmtr. Bu nizamnameyle bir nceki tekilata Telif ve Tercme Dairesi de dahil olmak zere be birim daha eklenmiti. Maarif Nezaretinin bu son yaplanmas erevesinde Telif ve Tercme Dairesi geni bir kadro ile vazifesine balam ve bir ay sonra da genel mdrlne Cevdet Bey tayin edilmitir.75 Telif ve Tercme Dairesinin vazifelerine gelince; Yeni kurulan bu Telif ve Tercme Dairesi, aBtn mekteplere lazm olan, umm maarifin ykselmesine ve inkifna yarayacak eserleri telif ve tercme edecektir. b- Meden memleketlerde neredilen faydal eserleri takip edecektir.76 Ders kitaplarnn seimi ise Meclis-i Kebr-i Maarife braklmtr.77 Telif ve Tercme Dairesinin azalar biri asl, dieri fahr olmak zere iki ksmdr. Dairenin asl ye says 15i gemeyecek ve btenin el verdii lde eleman tayin edilecekti. Fahr yeler ise ortaya koyacaklar eserlere gre ikramiye alacaklard.78 Osmanl Devletinin Maarif-i Ummiye Nezaretine bal Telif ve Tercme Daireleri iinde en verimli dairesi bu daire olmutur. Daire 100n zerinde eser yaynlamtr. Biz bu eserlerin sra numarasyla yaynlananlarndan ancak 65 tanesini tespit edebildik.79 Telif ve Tercme Dairesi, birok ders kitabn incelemesinin yan sra, birok ilm eseri de telif ve tercme ederek maarif hayatmza kazandrmtr. Ancak hkmetin politikasna uymayan eserlere msaade edilmediinden bu daire kamuoyu nazarnda bir sansr messesesi olarak grlm ve ayn zamanda Meclis-i Mebsanda da sk sk tenkit edilmitir.80

413

Mtareke devrine gelindiinde, Prusya eitim bakanlndan bir mavir istenmi, onun tavsiye ve fikirlerine uyularak81 ve Maarif Nazr Said Bey zamannda karlan 18 Austos 1335 (1919) tarihli Maarif-i Ummiye Nizamnamesinin 20, 21, 22, 23. Mevdd- Kaimesi Hakknda Nizamnameyle82 Osmanl Devletinin 1914 ylnda kurulan son Telif ve Tercme Dairesi lavedilmitir.83 D. TBMM ve Cumhuriyet Hkmetleri Tercme Messeseleri Anadoluda igal kuvvetlerine kar balayan mill mcadele hareketiyle beraber, stanbulun bir alternatifi olarak imknlar lsnde Ankarada devlet messeselerinin de temeli atlmaa balanmtr. lk olarak 23 Nisan 1920 gn Ankarada BMM alm ve buradaki almalar sonucu dier messeseler de yava yava yerlerini almaa balamtr. Yasama, yrtme ve yarg organlarn bilfiil bnyesinde toplayan BMM hemen almalarna balam ve Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin Sret-i ntihbna Dir 2 Mays 1920 tarih ve 3 numaral Kanun ile 3 Mays 1920 gn 11 vekilden oluan ilk cra Vekilleri Heyeti kurulmutur. Bu vekilliklerden biri de Maarif ilerine ayrlmak suretiyle Mill Eitim Bakanlnn temeli atlm oluyordu. Ankara Hkmetinin ilk Maarif Vekilliine de Dr. Rza Nur seilmiti.84 Hkimiyet-i Milliye gazetesinin vermi olduu bir habere gre, Maarif Vekletinin faaliyete geiinden 1,5 ay gibi ksa bir sre ierisinde u ekilde tekilatlandn grmekteyiz:85 1- Ders Program Heyeti (7 azal) 2- btid Tedrsat Mdriyeti 3- Tl Tedrst Mdriyeti 4- Trk sr- Atkas 5- statistik Mdriyeti 25.4.1336 (1920) tarihinde kurulan Muvakkat cra Encmeninin 3.5.1336 (1920) tarihli Fevzi akmak bakanlndaki (ilk) cra Vekilleri Heyeti Programnda86 maarif alannda yaplacak almalar aklanrken bir cmle ile de tercme hususuna deinilerek, garb ve arkn melleft- ilmiye ve fenniyesini dilimize tercme ettirmek olduu ifade edilmitir. Bir mddet sonra Program Heyetinin yerine gayet dar bir kadro ile Telif ve Tercme Encmeni kurulmutur. 1. Samih Rfat BakanlndakibTelif ve Tercme Encmeni 3 Mays 1920 gn BMMde seilen 11 kiilik icra vekilleri heyeti hemen faaliyetlerine balam, dier vekletlerde olduu gibi Maarif Vekletinde de almalar durmadan devam etmek suretiyle 1921 yl balarnda Samih Rfat (1874-1932)87 bakanlnda88 bir Telif ve Tercme Encmeni

414

kurulmutur.89 Encmenin yeleri hakknda bir bilgiye sahip deiliz. Sadece bir haber mnasebetiyle Hakk Baha Beyin Telif ve Tercme Encmeni azasndan olduunu reniyoruz.90 Telif ve Tercme Encmeninin gayesi; Maarifin btn memleket sathna yaylmas ve mill harsn inkiaf ettirilmesidir.91 Encmen hedefini bu ekilde ortaya koyduktan sonra mesaisini u ksma ayrmtr: 1- Memlekette ibtida maarifin en kolay usllerle yaylmas, 2- Efrd- memlekete akaid-i slmiyenin, benliinin mene-i trihsinin talimi, 3- Ulm- liyenin terhi. Encmen memleketin tarih, coraf, iktisad, ictima malumata olan ihtiyalarn temin iin 10 kadar ilm kymeti haiz sekin ve faydal eserin tercmesine balam ve bunun yannda ilk i olarak da ky mektepleri iin tabasmas, harekeli bir akaid kitab yazdrlarak bastrlmasn kararlatrmtr.92 2. Akuraolu Yusuf Bey Bakanlndaki Telif ve Tercme Heyeti TBMM hkmetleri Dneminde Telif ve Tercme Heyeti bakanl yapan ikinci ahs, Akuraolu Yusuf Beydir. Maarif Vekletine bal bu Telif ve Tercme Heyeti balangta 9 kiiden olumutur.93 Heyet, 25 Haziran 1921 Cumartesi gnk ictimasnda; kendi vazifelerine, telif ve tercme edilecek eserlere verilecek mkftn eitlerine vs. hususlara dair baz kararlar almtr.94 Heyetin 1921-22 yllar arasndaki faaliyetleri ile ilgili olarak; Trk dilinin tetkiki, eser telif ve tercme ettirilmesi, Heyete yeni yelerin ilave edilmesi ve 12.2.1922 gn toplanarak nizamnamesini tamamlamas, gibi hususlar ifade edebiliriz.95 3. Samih Rfat Bey Bakanlndaki Telif ve Tercme Heyeti Yukarda Telif ve Tercme Heyetinin bu ylki faaliyetlerinden birinin de kendi talimatnamesini 12 ubat 1922 gnk toplantsnda tamamladn ifade etmitik. Bu talimatname Maarif Vekleti tarafndan 2.4.1338 (1922)de kabul edilerek yaynlanmtr. Gayet geni ve tafsilatl bir ekilde hazrlanan Telif ve Tercme Heyeti Talimatnamesi96 blm ve 31 maddeden mrekkeptir. Bu talimatname vesilesiyle iaret etme mecburiyeti hissettiimiz bir husus da, Heyet reisi olarak yeniden Samih Rfat Beyin gsterilmesidir. Zira Yusuf Akurann Heyet bakanlndan ayrldna dair bir kayda gazetelerde rastlayamadmz gibi, Samih Rfatn bakanla kesin olarak ne zaman getirildiini de gn olarak tespit etmemiz mmkn olmad.

415

Heyet; Telif ve Tercme Heyeti, ulm ve fnnun ner tammine elzem grd sr istihzar etmek ve Maarif Vekleti tarafndan tevd olunan mellef ve mtercem sr da tetkik eylemek maksadyla tekil olunmutur.97 Heyetin mil (asl aza, 20 kiilik), fahr ve muavin (10 kiiyi gemeyecek) olmak zere eit azas vardr:98 Telif ve Tercme Heyetinin faaliyetleri erevesinde talimatnamenin 5. maddesi gerei; lhiyat ve Felsefe, Ulm riyziye, Ulm- tabiye, Ulm- siysiye, Ulm- lisniye, Rhiyat ve Terbiye ve Bediyat gibi encmenlerin tekili ile, mekteplerde okutulacak kitaplarn tetkiki, stikll Marnn bestelenmesi mevzuu, kyller iin din, shh, zir, baytariye ve kanunlara dair gayet sade bir dille kitap yazdrlmas, alfabe ile ilgili almalar, memleketin en fazla ihtiya duyduu tercme edilmesi gereken eserlerin bir liste halinde dzenlenmesi, bir taraftan istikll mcadelesi devam ederken, dier yandan da Harekt- Milliye Trihinin yazlmas hususunun grlmesini zikredebiliriz.99 4. Ziya Gkalp Bakanlndaki Telif ve Tercme Encmeni Osmanl Devletinden Cumhuriyete gei dneminin en nemli fikir adamlarndan olan Ziya Gkalp (1876-1924), memleketi olan Diyarbakrda yayn ileri ile megul olurken, Ankarada, 1923 yl balarnda, Telif ve Tercme Heyetinden ayr olarak tekil edilen Encmen-i Dim riysetinden Maarif Vekleti mstearlna tayini dolaysyla istifa eden Samih Rfat Beyin yerine,100 Ziya Gkalp Beyin Telif ve Tercme Encmeni Riysetine keyfiyet-i tayini, Millet Meclisi Riyasetince kabul ve tasvib buyurulmutur.101 Ziya Gkalp 13.4.1923 gn Ankaraya gelir-gelmez Telif ve Tercme Encmeni Reisi olarak grevine balamt. Yukarda da izah edildii zere, Telif ve Tercme Heyeti 20 yeden ibaret olup, Heyetin bakanlna da Samih Rfat Bey getirilmiti. Bu Heyet, bu vaziyet ve sfatn yine muhafaza etmektedir. Bu defa Maarif vekletinde bu Heyetten ayr olarak tekil edilen Telif ve Tercme Encmeni ise, muvazzaf (maal) ve bir reis ile iki yeden oluuyordu. Buna gre Telif ve Tercme Encmeninin yeleri;102 Reis Ziya Gkalp ye Veled elebi ye Mustafa Rahmi, idi. Encmenin ilk olarak tespit edilen vazifesi; Telif ve Tercme Heyetinin ileriyle megul olmak ve Heyet ile Veklet arasnda irtibat vazifesi grmektir.103 Ziya Gkalpin Telif ve Tercme Encmenindeki faaliyetlerinden bir ksmn u ekilde ifade edebiliriz;104 Telif ve Tercme Heyeti vastasyla ders kitab nevinden eserlerin nerini balatmtr. Hseyin Cahit (Yaln)n Maltada yapt tercmeleri istemi ve onlarn baslmas iin Devlet Matbaasna emir verdirtmi ve bastrmtr. Hseyin Cahit, Z. Gkalpin istei zerine, Joseph de

416

Guignesin, Hunlarn, Trklerin, Moollarn ve Daha Sair Garb Tatarlarn Trih-i Ummsini, Hoffdingin Psikolojisini, Durkheimn Din Hayatnn btid ekillerini tercme etmitir. retmen ve renciler iin iki seri halinde Trk Medeniyeti Tarihi (kendi yazmaa balam birinci cildini ancak bitirebilmitir), Trkolojiye Mstenid Sosyoloji, Sosyolojiye ve Psikolojiye Mstenid Felsefe isimli kitaplarn neredilmesini istemi ve bunun bir heyet karar olarak alnmasn salamtr. Bir yandan Trkln Esaslar, Trk Tresi, Trk Medeniyeti Tarihi adl eserlerini yazarken, dier taraftan da memleketin yabanc dil bilen yazarlarn Encmene davet ediyordu. Ziya Gkalpin fiil olarak ksa bir dnem (14.4.1923-11.8.1923) yapm olduu Telif ve Tercme Heyeti bakanl grevinde baarl almalar yapmtr; Birinci Heyet-i lmiyenin toplanmasn salam, eser yaynlama hususuna hz vermi ve tercme edilecek eserler hakknda memleketin ilim ve kltr adamlarnn dncelerini almaa almtr. Bu meyanda ifade edebileceimiz dier bir husus da; Gkalp Dneminde genellikle sosyoloji, felsefe ve Trk tarihi arlkl eserler neredilmitir ki, bu da bize dnemlere gre tercme hareketlerinin ynnn deitii gibi, ahslarn da etkisiyle herhangi bir sahaya daha fazla arlk verilebildiini gstermesi asndan mhimdir. 5. Kprlzde Mehmed Fuad Bakanlndaki Telif ve Tercme Encmeni 11 Austos 1923 tarihinde yaplan seimlerde TBMM 2. dnem Diyarbakr mebusu seilen Ziya Gkalpten boalan Telif ve Tercme Encmeni Bakanlna, Drlfnn mderrislerinden Kprlzde Mehmed Fuad, azalna da Drlmuallimn-i liye Mdr hsan Beylerin tayinleri kararlatrlmt.105 Fakat Kprlzde Mehmed Fuad bu greve balamamtr.106 6. Abdlfeyyaz Tevfik Bakanlndaki Telif ve Tercme Heyeti Ziya Gkalpin 11 Austos 1923 seimlerinde Diyarbakr mebusu olarak Meclise girmesinin ardndan, Darlfnun mderrislerinden Kprlzde Mehmed Fuadn Telif ve Tercme Heyeti Bakanlna getirilmesinin kararlatrldn, ancak Mehmed Fuadn bu greve balamadn yukarda ifade etmitik. Bununla beraber Abdlfeyyaz Tevfik (Yergk)in Heyet bakanlna kesin olarak hangi tarihte getirildiine dair bir bilgiye de rastlamadmz ifade etmeliyiz. Abdlfeyyaz Tevfik, Telif ve Tercme Heyeti Bakanlna getirildikten hemen sonra107 almalara balam ve vakit geirmeden eitli etkinliklere girimitir. Heyetin faaliyetleri erevesinde unlar kaydedebiliriz; Heyet, 1925 yl banda bir Telif ve Tercme Edilecek sr Hakknda Talimatname108 ile ayn tarihli Telif ve Tercme Heyetinin Mes Uslne Mteallik Dhil Talimatnmeyi109 yaynlamtr. Telif ve Tercme Edilecek sr Hakknda (ki) Talimatnameye gre; Telif ve Tercme Heyetince mill ktphanemizin muhta olduu aheserler ile mektep kitaplar iin umm bir cetvel tanzim olunacak ve muhteviyat ehemmin mhimme takdmi sretiyle seneler taksim edilecektir. Mektep kitaplar; talebe ve muallim ksmlarndan teekkl edecektir.110 Heyet, Telif ve Tercme Heyetinin Mes Uslne Mteallik Dhil Talimatnme ile de alma ekli ve yapaca faaliyetlerini dzenlemi oluyordu.111

417

Telif ve Tercme Heyetinin faaliyetlerinden olarak tertip edilen bu iki talimatnameden yaklak 4 ay sonra [10 Mays 1341 (1925) ], eitli ilim dallarna ait 96 eseri ihtiva eden Telif ve Tercme Edilecek sr Hakkndaki 24 Knnsn 1341 (24.1.1925) Tarihli Talimatnmenin Birinci Maddesi Mcibince Tanzim Edilen Umm Neriyat Defterinden 341 Senesi Zarfnda lan Olunmak zere Tefrik Klnan Eserleri Muhtev Cedveldir adyla bir liste112 yaynlanmtr. Abdlfeyyaz Tevfik bakanlndaki bu Telif ve Tercme Heyeti de, dier Telif ve Tercme Heyetleri gibi baarl almalarda bulunmutur. Telif ve Tercme Heyetinin Kaldrlmas (1926) Telif ve Tercme Heyeti, TBMM hkmetleri Dneminde kurulan dier birimler gibi, ilk kurulduu gnlerde ok basit bir yap arzetmesine ramen zamanla gelimelerini srdrm ve faaliyetlerini de o oranda artrmt. Daha sonra Maarifteki gelimeler sonucu ilk dnemlerde alnan kararlarla bu iin baarlamayaca ortaya knca komisyonlar kurularak almalar balatlm ve eitimin dzenli bir ekilde idare edilebilmesi ve gelitirilmesi hususunda tasarlar hazrlanmtr. Maarif Vekili Safa Bey zamannda bu konuda nemli almalar yaplmtr. Mustafa Necati Bey de vekil olduktan sonra (20.12.1925) ilk i olarak hemen bir Heyet-i lmiye (III) toplam ve bu kurulun btn toplantlarna da katlarak youn bir alma sonucu yeni bir Maarif-i Ummiye Kanun Tasars hazrlanmasn salamtr.113 Bakanlar Kurulunda grlerek TBMMye sevkedilen kanun tasars, Maarif Encmeninde Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin de katlmyla Samih Rfat Beyin bakanlnda toplanarak Maarif-i lmiye Tekilatna ait kanunu mzkereye balam ve Encmen bilhassa Terbiye-i lmiye Dairesi ile Dil Encmenlerinin kurulmasn memnniyetle kabul ederek, bu dairelerin ihtiva edecekleri hususlar neticelendirmitir.114 27 maddeden mrekkep 789 nolu bu yeni Maarif Tekilat Kanunu cz bir tadilatla 22 Mart 1926da TBMMde kabul edilmitir.115 Kabul edilen bu kanunla, Maarif Vekleti bnyesinde Telif ve Tercme Heyetinin yerine Trk dili ve bununla ilgili btn ilm meselelerle uraacak bir Dil Heyeti ile, sadece eitim ve retim ileriyle megul olacak bir Talim ve Terbiye Dairesi kurulmutur.116 Bu ekilde grevi kalmam olan Telif ve Tercme Heyeti de lavolunmutur. Mustafa Necati Bey Maarif Vekili olduu srada, hazrlad yeni tekilat projesi, maarifin genel vaziyeti ve yaplacak reformlar hakknda gazetelere geni aklamalarda bulunmutur. Bu aklamalardan sadece konumuzla alkal ve bizim iin nemli olan Telif ve Tercme leri hakkndaki grlerini aynen aaya alyoruz:117 Veklete tekkat ve neriyatyla ilm ve terbiyev mesilde rehberlik etmesi, btn meslek mensuplar iin kymetli ve kuvvetli bir tenevvr ve irad mili olmas lazm gelen Telif ve Tercme Heyeti hakik gayelerinden inhiraf ettii iin arzu edildii kadar msbet ve mukayyed bir faaliyet gsterememitir.118

418

Bugne (1926) gelinceye kadar bnyesinde devrin nde gelen aydnlarn barndrm olan Telif ve Tercme Heyetleri/Encmenleri Hakknda Maarif Vekilinin kullanm olduu bu ifadelere katlmak mmkn deildir. Zira, 1921 ylndan beri ok zor artlar altnda alan, tahssat bulunmadnda da fahr olarak grevlerini srdren ve bu arada onlarca kitap hazrlayan Heyet hakknda bu ekil ifadelerin serdedilmesi dndrcdr ve bu ifadelerin altnda baka gayelerin bulunduu zehabna kaplmamak mmkn deildir. Ayrca, Vekil, Telif ve Tercme Heyeti hakik gayelerinden inhiraf ettii iin arzu edildii kadar msbet ve mukayyed bir faaliyet gsterememitir demektedir. Ancak, Telif ve Tercme Heyetinin asl gayelerinden ne anladn ve ne ynde sapmalar grdn aklamamtr. Bize gre Heyet, talimatnamelerindeki hedeflere uygun faaliyetler gstermi, en azndan byle bir gayret ierisinde olmutur. Dolaysyla Vekilin, Heyetin lav konusunda ileri srd gerekeler bize baz ilgin hususlar dndrtmektedir. yle ki: 1. Telif ve Tercme Heyetinde bulunanlarn genel itibariyle devrin ideolojisine uygun hareket etmekte yava davranmalar veya bu hareketleri tasvib etmek istemeyileri. 2. 1926 ylnda maarif tekilatnda yaplan dzenlemeyle, Telif ve Tercme Heyetinin yerine kurulan Dil Heyeti ve Talim ve Terbiye Dairesi ile eitim alannda kkl deiiklikler yapmak ve getirilen eitim sistemiyle yeni bir neslin inasna almak istenmesi. 3. Latin alfabesine giden yolda daha mahhas admlarn atlabilmesi ve daha mer zeminlerde faaliyet gsterebilecek bir heyetin (Dil Heyeti) kurulabilmesi iin bu heyetin kaldrlmas gerekiyordu. Zira, Mustafa Kemal Paa Latin harflerine geilmesi gerektiini daha nceleri dnm ve bir vesileyle de (Erzurum Kongresi zamannda) Latin harflerinin zaman gelince kabul edileceini belirtmiti.119 Hemen ilave edelim ki, Latin harflerinin kabul edilemez olduunu hazrlad bir raporla kamuoyuna ve ilim lemine yine bu ilm heyet (yani, daha nceki Samih Rfat Bey bakanlndaki Telif ve Tercme Heyeti) duyurmutur. Dile getirmeye altmz bu hususlardan dolay (baka sebepler de olabilir), Telif ve Tercme Heyetinin kaldrlmasna karar verilmitir. Devlet bnyesinde bir Tercme Brosunun almasn grmek iin 1940 ylna kadar beklemek gerekecektir. E. nn Dnemi Tercme almalar 1. Tercme Encmeni Milletlerin kltr inkiflarnda ok nemli bir mevkie sahip olan tercme meselesi, millet olarak bizde de eitli zamanlarda hedefleri farkl olsa bile gerek ferd, gerek zel ve gerekse devlet teebbsleriyle gerekletirilmee allmtr. Bu faaliyetler erevesinde en baarsz olan teebbsler ise phesiz son dneme (nn dnemi) kadar devlet bnyesinde yaplan tercme hareketleridir.

419

Tercme meselesinin bir devlet politikas olarak tekrar gndeme getirilmesi, sistemli, youn ve ok geni bir yayn faaliyetine giriilmesi ise nn dnemi Maarif Vekillerinden Hasan-li Ycelin gayretli almalar neticesinde mmkn olabilmitir. Garpllama fikrinin gereklemesinde esasl, ilk ve mhim bir adm olan bu almalarn temeli ise 2 Mays 1939da toplanan Birinci Trk Neriyat Kongresidir. Trk harf inklabnn 10. yl dnm mnasebetiyle Maarif Vekleti tarafndan Ankarada dzenlenecek olan on yllk Trk Neriyat Sergisi ile birlikte bir de Neriyat Kongresi toplanmas kararlatrlmt. Toplanacak bu kongrede; Memleketin mstakbel neriyat faaliyeti sistemli ve yllara ayrlm bir programa balanacak ve bu sahada alan btn resm ve zel teekkller arasnda ibirlii salama yollar aranacakt. Memleketin fikir adamlarndan, gazeteci, yazar, dergici, matbaac, resm dairelerin neriyat ileriyle megul birimlerinin temsilcileri ile profesr ve retmen temsilcilerinden teekkl edecek olan bu kongrenin tetkkine, Maarif Vekleti tarafndan tercme ile ilgili arzedilecek hususlar unlardr:120 1. Dilimize tercme ettirilecek eserlerin klasikler dahil olarak en lzumlularnn senelere ayrlm bir planla tespit edilmesi ve bunlarn neri iin alkadarlar arasnda i blm yaplmas. 2. Orta tahsil andaki genlik iin yazdrlmas veya tercmesi lazm gelen eserlerin tespitiyle bunlarn neri iin bir program hazrlanmas. Neriyat Kongresi 2 Mays 1939 gn saat 10da smet nn Kz Enstits Konferans Salonunda Bavekil Refik Saydamn bakanlnda almtr. Alta ksa bir konuma yapan Bavekilden sonra krsye gelen Maarif Vekili Hasan-li Ycel, Maarif Vekilliinin Trk Neriyat Kongresini hangi dncelerle topladn ve bu kongreden neler beklediini izah etmitir. Ycel, konumasnda, irfan hayatmzda ehemmiyetli ve tesirli bir hareket uyandraca muhakkak olan bu teebbs etrafnda toplanan iyi isteklerin ve gzel dncelerin hakim olduu bir hava ierisinde Birinci Trk Neriyat Kongresinin almalara baladn bildirmi ve eskiden beri Maarif Vekletlerinin telif ve tercme ilerinde baarsz olduklarn ifade etmitir. Konumasnda eitli mevzulara ilikin grlerini de aklayan Ycel, Trk Devletinin kltr politikas ve yaplacak tercmeler hususunda da unlar ifade etmitir: Garp kltr ve tefekkr camiasnn sekin bir uzvu olmak dileinde ve azminde bulunan cumhuriyeti Trkiye, meden dnyann eski ve yeni fikir mahsullerini kendi diline evirmek ve bu lemin duyu ve dn ile benliini kuvvetlendirmek mecburiyetindedir. Bu mecburiyet, bizi geni bir tercme seferberliine davet ediyor. Bunu nasl yapacaz? Neleri tercme etmeliyiz ve hangi sra ile nasl bir yoldan bu ileri baarmalyz? Bugn, btn iyi niyetlere ramen, elde muayyen bir program bulunmay yznden bu yolda heba olan emeklere ve paralara acmyor muyuz?121 Maarif Vekili Ycelin bu nutkundan sonra Reis Refik Saydam 10 dakikalk bir istirahat iin celseyi kapatmtr. Kongrenin ikinci celsesi aldnda Maarif Vekili Ycel riyaset makamna gemi ve kongre divan oluturulmutur. yelerin encmenlere ayrlmas, reis ve raportrlerinin seilmesi,

420

encmenlerin alma yerleri ve ekilleri, kongrenin ilk toplantsnda yaplmas lazm gelen dier vazifeler gibi hususlar da kararlatrldktan sonra, reis celseyi kapatm ve encmenler leden sonra kendilerine ayrlan dairelerde toplanarak almalarna balamlardr. Kongre u encmenlere ayrlmtr: a- Basm, Yayn ve Sat leri Encmeni b- Edeb Mlkiyet Encmeni c- Genlik ve ocuk Edebiyat Encmeni d- Mkfat, Yardm ve Propaganda leri Encmeni e- Neriyat Program Encmeni f- Tercme leri Encmeni g- Dilekler Encmeni.122 leden sonra saat 14.30da Halkevi dare Heyeti Salonunda almalarna balayan Tercme Encmeninin yeleri unlardr (Reis), Etem Menemenciolu, (Raportr), Mustafa Nihat zn, (yeler), Abdlhak inasi Hisar, Ali Kmi Akyz, Bedrettin Tuncel, Burhan Belge, Cemil Bilsel, Fazl Ahmet Ayka, Fikret Adil, Galip Bahtiyar Gker, Halil Nihat Boztepe, Halit Fahri Ozansoy, zzet Melih Devrim, Nasuhi Baydar, Nurettin Artam, Nurullah Ata, Orhan aik Gkyay, Rdvan Nafiz Ergder, Sabahattin Rahmi Eybolu, Sabahattin Ali, Sabri Esat Siyavugil, Selami zzet Sedes, Suut Kemal Yetkin, inasi Boran, Yusuf erif Kler, Yaar Nabi, Zht Uray. Tercme Encmeni, alma program gerei kongrenin ikinci ve nc gn (3-4 Mays 1939) almalarna devam ederek; tercme ilerinin bir usl ve nizam altna alnmas, Trkeye tercme edilmesi gereken eserler, huss messeselerin tercme neriyatnn daha fazla istifadeli klnmas, daim bir Tercme Brosunun kurulmas, bugn mevcut lgatlarn ihtiyac karlayamadndan dolay bir lgatn hazrlanmas ve ayrca periyodik bir Tercme dergisinin yaynlanmas gibi, alnmas gerekli tedbirleri ieren tavsiye nitelikli 6 maddelik bir rapor hazrlamtr.123 Birinci Neriyat Kongresi, mesaisini 5 Mays Cuma gn leden evvel ve sonra Maarif Vekili Hasan-li Ycelin bakanlnda toplanarak, encmenlerden gelen raporlardaki dilekler zerinde mzkerelerde bulunmu ve yine ayn gn Ycelin bir konumasyla almalarna nihyet vermitir.124 Kongrede alnan kararlar ise zaman geirilmeden uygulama sahasna konulmutur. in fikr cephesine bakacak olursak; Farkl devirlerde farkl yn ve usllerle faaliyet gsteren tercme hareketleri, nn Dneminde en sistemli ve en vuld dnemini yaamtr. Bu dnemde dier devirlerden, zellikle (temelde ayn dncede olsalar da) Atatrk Dneminden de farkl bir kltr dokusu oluturulmaa allmtr. Atatrk Dneminde radikal laik dzenlemeler erevesinde

421

toplum hayatndan ferd plana indirgenen dinin yeri milliyetilik mefhumu ile doldurulmaa allyordu. nn Dneminde ise milliyetilikten de vazgeilmi, yerine Yunan ve Latin (hmanist) kltr ikame edilmee balanmtr.125 Gereke ise udur; Ekonomik adan buhranl gnlerden geilmektedir. Memleketin ksa bir zaman zarf iinde kalknmasna ihtiya vardr. Kalknmay baarabilmi toplumlar ise kltrel seviyesi yksek olan Bat toplumlardr. Bu toplumlarn temelinde ise eski Yunan ve Latin kltrleri vardr ayet Trkiye de Batnn takip etmi olduu bu yolu izlerse Batnn bugnk seviyesi hem ekonomik, hem de kltrel planda yakalanm olacaktr. Bu sebeple, ekonomik gelimenin temelinde yatan asl unsurun kltrel geliimin olduuna inanan nn, Dneminde; Trk mziini yasaklamak, okullarda Bat mzii retmek, opera ve konservatuarlar amak gibi faaliyetlere hz vermi ve bu gibi faaliyetler dnemin belirleyici zellii olmutur.126 2. Tercme Heyeti Birinci Trk Neriyat Kongresi almalar erevesinde oluturulan Tercme Encmeninin raporu, kongrenin sonunda grlerek kabul edildikten sonra, ksa bir mddet ierisinde tekil edilen Tercme Brosunun da program olmutur. Bu ekilde zaman geirilmeden hmanist kltr politikasnn uygulamasna geen Maarif Vekleti tarafndan toplanan Tercme Heyeti, ilk toplantsn Ankarada 28.02.1940 tarihinde yapmtr.127 Akdedilen bu ilk toplant, Maarif Vekili H. li Ycelin gayeyi izah eden ve tercmenin ehemmiyetini ortaya koyan bir konumas ile aldktan sonra, Neriyat Kongresi Tercme Encmeninin raporu okunmu ve ondaki esaslar erevesinde allmas kararlatrlmtr. Toplantda bilhassa tercme uslleri zerinde durulmu, daha iyi tercmelerin yaplabilmesi iin bir lgat hazrlanmas, tercmelerin bir heyet tarafndan kontrol gibi hususlarda mzkerelerde bulunmu; ayrca tercmelerde, Latin harfleri kullanan milletlerin zel isimlerinin imlsna riayet edilmesine, dierleri iin de bir transkripsiyon esasnn kabul olunmasna karar verilmitir. Bu ilk toplantdan sonra Tercme Heyeti, Dr. Adnan Advarn bakanlnda drt toplant daha yapm ve tercme edilecek eserlerin listesini hazrlamtr.128 3. Tercme Brosu Dr. Adnan Advarn bakanlnda drdnc defa toplanan Tercme Heyeti, daim bir Tercme Brosunun kurulmasna karar vermitir. Buna gre Bronun gayesinin; Gerek listedeki eserlerin tercme sras, mtercimlere tevzi, tercmelerin tetkiki ve tab ileriyle; gerek huss messeselerin tercme neriyatn tanzim ve murakabe vazifeleriyle megul olmak129 olduu belirtilmitir. Maarif Vekili Hasan-li Ycel, Tercme Brosunca iki ayda bir karlmas kararlatrlan Tercme dergisinin nerine balanmas mnasebetiyle yaynlam olduu teblide, Tercme Brosunun; Maarif Vekilliince memleketimizdeki tercme faaliyetlerini takip ve tenkit etmek, mill ktphanemiz iin lzumlu bulunan eski ve yeni edeb klasikleri bir plan ve sistem dahilinde dilimize evirmek ileri ile megul olmak zere130 kurulmu olduunu ifade etmitir.

422

Dr. Adnan Advarn bakanlnda yaplan drdnc (son) toplantda, tekil edilen daim Tercme Brosu u ahslardan olumutu:131 (Reis) Nurullah Ata, (Umm ktip) Saffet Pala, (yeler) Sabahattin Eybolu, Sabahattin Ali, Bedrettin Tuncel, Enver Ziya Karal. Bu dnem Tercme Brosunun faaliyetleri hem ok geni, hem de dier bir almamzn konusu olduundan, imdilik burada ksaca baz nemli almalarna deinmekle yetinilecektir: 1. Tercme dergisi: Tercme Brosunun bir yayn organ olarak 19 Mays 1940tan balayarak yayn hayatna girmi ve son says (87) Temmuz-Eyll 1966da karlmtr. Dergi iki blmden oluuyordu: Birinci blmde, Dou ve bilhassa Bat leminin melliflerinden tercme paralar yer alyordu. lk saylarda bu paralar asllar ile birlikte veriliyordu. kinci blmde ise, Trkeye tercme edilmi eserlerin tenkidine, tercme hakknda aratrma yazlarna ve tercme sanat hakkndaki makalelere yer veriliyordu. 2. Trke Metinler: Edebiyat eitimi yapmak ve mekteplerde okuma alkanl kazandrmak amacyla zel bir kurulca hazrlanan Trke Metinler adl birka ciltlik eser.132 3. Liselerde yardmc kitap olarak okutulmak zere, aklamal, yorumlu olarak hazrlanan 4 klasik eser (Cimri, Sokratesin Savunmas, Hamlet ve Michael Kohlhaas).133 4. Dnya Edebiyatndan Tercmeler-Klasikler Serisi: Tercme Brosunun en fazla tenkide ve ayn zamanda vgye tabi tutulduu almasdr. Yukarda da akladmz gibi Tercme Heyeti, 1940 ylnda Dr. Adnan Advarn bakanlndaki drdnc ictimann sonunda tercme edilecek eserler iin ayr liste hazrlam ve bunlar yaynlamt.134 Heyetin, tercme edilmesi iin hazrlam olduu bu ilk listede arka ait eserlere yer verilmemi, yalnz numune olarak ikinci listede Sdnin Glistnna yer verilmitir. Yunan, Latin ve Batl eserlerin kahir ekseriyetini oluturduu bu tercme hareketiyle hmanizma kltr Trkiyede bizzat devlet idarecileri vastasyla gerekletirilmee allmtr. 1940tan 1966 ylna kadar 47 seri iinde 1247 eser yaynlanmtr. Neredilen bu tercmelerin tm orijinal deildir. Dil ynnden bozuk ve aslna sadk olmayan ifadeler sz konusudur. Eserlerin seilmesinde ve ncelik verilme hususunda hatalar yaplmtr.135 Baz eserler de klasikler ierisinde yaynlanmtr ki, bunlarn klasik eser olma zelliini tadklar sylenemez. Tarihimizde devlet eliyle gerekletirilen tercme hareketleri ierisinde (mspet ve menf ynleriyle) en verimlisi; Hasan-li Ycelin gayretleriyle gerekletirilen tercme hareketidir. Bu hareketin, hem bir devlet politikas olmas hasebiyle hem de nesiller zerinde icra ettii tesir asndan ehemmiyeti byktr. zetle, tercme tarihimiz bilinenin aksine, farkl izgiler tamtr; Lle Devri tercme hareketinin yn Douya, Encmen-i Dnite hem Douya, hem Batya, 1865 ylnda kurulan Tercme Cemiyetinden Osmanl Devletinin son Telif ve Tercme Dairesinin kaldrlmasna kadarki

423

dnemde sentezci bir yaklamla Batya ynelik olmutur. TBMM ve Cumhuriyet hkmetlerinin ilk dnemlerindeki tercme almalar mill bir izgi de tamtr. 1940tan itibaren hmanizma ruhuyla hareket edilerek yaplan tercme faaliyetleri ise -istisnalar hari- tamamen Batya yneliktir. 1 Tercmanlar hakknda geni bilgi iin bkz. Cengiz Orhunlu, Tercman, Mill Eitim

Bakanl (MEB), slm Ansiklopedisi (A), c. 12/1, stanbul 1993, s. 175-181; Frederic Htzel, Dil Olanlar ve Tercmanlar, stanbul 1995; Dohson, M.de M., 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler, (ev. Zerhan Yksel), Tercman 1001 Eser Dizisi, (tarihsiz). Ayrca Kemal iekin, mahkeme tercmanlaryla ilgili yeni bir almas iin bkz. Interpreters Of The Court In The Ottoman Empire As Seen From The Sharia Court Records Of Cyprus, Islamic Law and Society, [Brill, Holland, say. 25 (2002)te baslacak], Yaynlanmam bu almasn bana verme nezketini gsteren sayn ieke teekkr ederim. 2 Geni bilgi iin bkz. Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform Bb- li

(1789-1922), (ev. L. Boyac-. Akyol), stanbul 1994; Ayn yazar, Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, (ev. Gl aal Gven), stanbul 1996; Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (1836-1856), stanbul 1993; Cahit Bilim, Tercme Odas, Osmanl Tarihi Aratrmalar Merkezi (OTAM), yl. 1, No. 1, Ankara 1980, s. 29-43. 3 Ramazan een, Tercme Faaliyetleri, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, c. 3,

stanbul 1986, s. 457. 4 Beytl-Hikme messesesi hakknda geni bilgi iin bkz. Mustafa Demirci, Beytl-Hikme,

stanbul 1996; Mahmut Kaya, Drl-Hikme, Trkiye Diyanet Vakf (TDV), slm Ansiklopedisi (A), c. 8, stanbul 1993, s. 537-538. 5 Ahmet Araka, Mneccimba Ahmed b. Lutfullah, Cmid-Dvel, Osmanl Tarihi

(1299-1481), stanbul 1995, s. 31; Babinger, a.g.e., s. 258; Ayrca, Cmid-Dvel hakknda bkz. Z. Velidi Togan, Tarihte Usl, stanbul 1985, s. 210. 6 Dier bir gr ve eser hakknda geni bilgi iin bkz. Salim Aydz, Lle Devrinde Yaplan

lm Faaliyetler, Dvn, stanbul 1997, s. 148-150; Taceddin Kayaolu, Trkiyede Tercme Messeseleri, stanbul 1998, s. 31-33. 7 Araka, a.g.e., s. 38; Cevdet Paa, (Tezkir-40/Tetimme), Yay. Haz. Cavid Baysun,

Ankara 1991, s. 239) ve Hasibe Mazolu (Nedim, Ankara 1988, s. 18, 26) da Sahifl-Ahbrn Nedim tarafndan tercme edildiini kaydetmektedirler. Tayyib Gkbilgin (Mneccimba, MEB, A, c. 8, stanbul 1979, s. 804) ve Ahmet Araka (a.g.e., s. 37) ise, eserin Nedim ve arkadalar tarafndan tercme edildiini kaydetmektedirler. 8 Cevdet Paa, a.g.e., s. 239.

424

Sahifl-Ahbrn bir nshasnn padiaha takdmine dair bkz. Babakanlk Osmanl Arivi

(BOA), rde (), Dhiliye (DH): 40678, 24 aban 1285/10 Aralk 1868, Maarif, lef-1. Daha sonra ksm ksm belirli ahslar tarafndan tercme edilerek yaynlanan eser iin bkz. Araka, a.g.e., s. 40. 10 Mahmut Kaya (slm Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, stanbul 1983, s. 146),

Esad Efendi (ve yardmclarnn) yapm olduu bu tercmeye el-Talim el-Slis ismini verdii halde, yanl olarak (Tercmet el-Ktb el-Semniye) adyla literatre getiini kaydetmektedir. 11 12 13 Mahmut Kaya, a.g.e., s. 145; Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/II, s. 538-539, 610. Geni bilgi iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 33-34. Krktan fazla esere sahip olan mellifin dier eserleri iin bkz. Adile Abidin, Aynnin

kdl-Cmn f Trih-i Ehliz-Zamn Adl Trihinde Osmanllara Ait Verilen Malmtn Tetkiki, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Semineri Dergisi, No. 2, stanbul 1938, s. 133-4; Ayrca bkz. Ali Osman Kokuzu, Ayn Bedreddin, TDV. A., c. 4 s. 272. 14 M. emseddin Gnaltay, slm Tarihinin Kaynaklar -Tarih ve Mverrihler-, (Yay. Haz.

Yksel Kanar), stanbul 1991, s. 350. 15 elebizde tercme heyetinin 30 kii olduunu belirtmektedir; Bkz. elebizde, Trih,

stanbul 1153 (H), Mteferrika basm, s. 90, Matbaa-i mire basks, stanbul 1282, s. 359-360; Ayn Trihinin 1161 (1756) ylnda yaplm olan bir istinsahnda tercme heyetinin 45 kiiden olutuu belirtilmektedir. Bkz. Aydz, a.g.m., s. 153; Mazolu (a.g.e., s. 26)da aynen heyeti 45 kii gstermitir. pirli, a.g.m., s. 35-36da elebizdeden naklen 30 kiilik bir heyetin ismi verilmektedir. Babinger (a.g.e., s. 285-286) heyetteki ahslarn 27sinin ismini vermektedir. elebizdenin verdii 30 kiilik listede olmayan fakat tercme ettikleri nshalarn zerine isimlerini kaydeden mtercimleri, nshalarndan tespit eden Aydz (a.g.m., s. 154), farkl baz isimleri daha grmtr ki, bu da bize heyetin herhlkrda 30 kiiden fazla olduunu gstermektedir. 16 17 Kokuzu, a.g.m.,ad., c. 4, s. 272. Mellifin dier eserlerinden bazlar unlardr: Hlstl-Ahbr f Beyn- Ahvlil-Ahyr,

Mntehb- Trih-i Vassf, Mekrimel-Ahlk, Masirel-Mlk, Dstrl-Vzer, Messirl-Mlk, hbrl-Ahbr, Garibl-Esrr. Gnaltay, a.g.e., s. 406; Z. Velidi Togan, Handmir Gyaseddin, MEB, A., c. 5/1, s. 211. 18 Heyetteki ahslar hakknda bkz. elebizde, a.g.e., s. 91. Habbs-Siyer hakknda geni

bilgi iin bkz. Togan, a.g.m., ad., s. 211; Kayaolu, a.g.e., s. 38-39. 19 Bu dnemde teekkl ettirilen tercme heyetleri ve Damad brahim Paann bu ie

nderlik etmesiyle ilgili geni bir deerlendirme iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 38-41. 20 Cevdet Paa, Tezkir-40, s. 46.

425

21 56. 22

Encmenin kuruluuna kadr geen sredeki almalar iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 49-

Ahmed Lutfi Efendi, Vakanvis Ahmed Lutfi Efendi Tarihi, (Yay. Haz. M. Mnir Aktepe), c.

XI, stanbul 1984, s. 51; . Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c. IV, stanbul 1972, s. 139-140. E. Z. Karal, Encmenin almasn (Osmanl Tarihi, c. 6, s. 177de) 1850 ve (Osmanl Tarihi, c. 7, s. 205 ve Osmanl Tarihi, c. 6, s. 169da) 1854 olarak, S. C. Antel de (Tanzimat Maarifi, Tanzimat-I, stanbul 1940, s. 448de), 1850 eklinde yanl olarak vermilerdir. 23 Takvm-i Vakayi (TV)., 7 evval 1267/5 Austos 1851, nr. 453, s. 2; Cerde-i Havdis, 8

evval 1267/6Austos 1851, nr. 542, s. 1; Cevdet Paa, a.g.e., s. 56-57; Fatma Aliye, a.g.e., s. 7475; Mehmed Selahaddin, Reid Paann Tercme-i Hali, stanbul 1306, s. 51-52. 24 TV., 7 evval 1267/5 Austos 1851, nr. 453, s. 2-3; Cevdet Paa, a.g.e., s. 53-55; Fatma

Aliye, a.g.e., s. 60-65. Ebzziya Tevfik (Nmne-i Edebiyt- Osmniye, stanbul 1308, 4. tab, s. 166170) ve Hasan-li Ycel (Edebiyat Tarihimizden, stanbul 1989, s. 186), yanllkla bu hitabenin Reid Paaya ait olduunu kaydetmektedirler. 25 Bir yelik belgesi rnei iin bkz. BOA. . DH. 14310, Tarih: 17 Ramazan 1267/16

Temmuz 1851; Mahmud Cevad bn-eyh Nfi, Maarif-i Ummiye Nezreti Trihe-i Teklt ve craat, (Yay. Haz. Taceddin Kayaolu), Ankara 2001, s. 51; Kayaolu, a.g.e., s. 108, 23. dipnot. 26 Bir deerlendirme iin bkz. A. Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul

1988, s. 144. 27 Encmen-i Dni Nizamnamesi (EDN), 3. Blm, madde. 8; Ayrca bkz. A. K., Encmen-i

Dni, kdam, 14 Mart 1924, s. 2. 28 29 EDN, 3. B/m. 1. Encmen-i Dniin dahil ve haric yelerinin isimleri iin bkz. BOA. . MV. 6740; TV.,

Sene 1267/1851, nr. 449, s. 4; Mahmud Cevad, a.g.e., s. 43-51 (Eserde dahil ve haric yeler hakknda hayli bilgi mevcuttur); Kayaolu, a.g.e., s. 65-69; K. Akyz, a.g.e., s. 58-62. Ayrca Encmen-i Dniin faaliyette olduu yllar boyunca Devlet Salnamelerindeki btn isim listeleri iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 335-358. 30 BOA. . MV. 6740; TV., Sene 1267/1851, nr. 449, s. 4; Mahmud Cevad, a.g.e., s. 43-51;

Kayaolu, a.g.e., s. 65-69. 31 32 33 TV., Sene 1267/1851, nr. 449, s. 4. EDN, 2. B/m. 1. EDN, 2. B/m. 2.

426

34 35

EDN, 2. B/m. 3. EDN, 2. B/m. 4. Ayrca yelerin seim ve tayin uslleriyle Encmenin alma ekli ve

yapaca hizmetlerle ilgili geni bilgi iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 70-76. 36 37 Encmenin faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 78-89. Trih-i Ummden Bir Ksm, (Mt. Sahak), (tarihsiz), 104 s., Kk boy, stanbul

niversitesi (), Trke Yazmalar (TY) =1432. 38 39 40 41 42 43 Melek Ahmed Ariboz, Trih-i Kudem-y Yunan ve Makedonya, 126 s., . TY=C1/3454. Sgur, Avrupa Tarihi Tercmesi, (Mt. Todoraki), . TY=C1/2365. Aleko, Beynl-Esfr, c. 3, . TY=c/2502 ve D6/6101. Msy (J. B. ) Say, lm-i Tedbr-i Menzl, (Mt. Sahak), stanbul 1268 (1852), 142 s. BOA. . MV. 6806, 14 Receb 1267/15 Mays 1851. Avrupada Mehur Ministrolarn Tercme-i Hallerine Dir Risle, c. 1, (Mt. Sahak),

stanbul 1271/Mays 1855, Takvimhne-i mire, 3+262 s., resimli. 44 45 BOA. . MV. 10939, 27 L 1269/3 Austos 1853. Encmenin baarszlk sebepleri ve etkileri hakknda geni bilgi iin bkz. Kayaolu,

a.g.e., s. 100-104. 46 47 Kayaolu, a.g.e., s. 104. Tercme Cemiyeti Nizamnmesi (TCN), Madde (M)/1; TV., 27 Safer 1282/22 Temmuz

1865, nr. 809, s. 1; Mahmud Cevad, a.g.e., s. 83; ayrca bkz. Nevzat Ayas, T. C. Mill Eitimi, Kurulular ve Triheler, Ankara 1948, s. 497, 571; Tekeli, a.g.e., s 75. 48 49 Meclis-i Maarif ve Meclis-i Vlnn raporlar iin bkz. BOA. . Meclis-i Vl. 23733. Maarif-i Ummiye Salnmesinde Cemiyetin kuruluu; 1283 tarihinde mektib ve umm

in fnn- nfiya mteallik iktiz eden ktb ve resilin tercmesi zmnnda bir Telif ve Tercme Dairesi tekil klnmtr, eklinde verilmektedir. Bkz. Maarif-i Ummiye Salnmesi-1, 1316 (H)/1898 (M), s. 27. 50 Ahmed Lutf Trihi, c. 10 (yay. Haz. M. Mnir Aktepe), Ankara 1988, s. 141; Mahmud

Cevad, a.g.e., s. 83 (Cemiyetin yeleri ile ilgili geni bilgi bulunmaktadr); TV., 27 Safer 1282/22 Temmuz 1865, nr. 809, s. 1; Kayaolu, a.g.e., s. 124-125; TCN. M. 2de bu Cemiyet imdilik bir reis ile 8 azadan mrekkeb ve bunlarn 6s mtercim ve ikisi musahhih olacaktr eklindedir.

427

51 52 53

Geni bilgi iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 125-130. Ahmed Lutfi Tarihi, a.g.e., s. 141. Ahmed Hilmi Efendinin bu almasndan dolay kendisine verilen mkfata dair bkz.

BOA. . DH. 41225, 15 Safer 1286 (27 Mays 1869). Ayrca bkz. BOA. BEO. Ayniyat Defteri. 1068, Evrak nr. 21, 18 Safer (12) 86 (30Mays 1869). 54 Neet aatay, Tanzimat ve Trk Eitimi, M. Reid Paa ve Dnemi Semineri, -

Bildiriler-, Ankara 1985, s. 62-63; S. Celal Antel, Tanzimat Maarifi, Tanzimat-I, s. 481-487, 446. 55 Dstr, I. Tertip, II. Cilt, s. 184-219. Maarif-i Ummiye Nizamnamesi ile ilgili geni bilgi iin

bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 133-134; Kodaman, a.g.e., s. 21-22; Karal, Osmanl Tarihi, VII, s. 334; Tekeli, a.g.e., s. 67; Ayas, a.g.e., s. 393; Nafi Atuf, a.g.e., s. 130; Abdlkadir zcan, Tanzimat Dneminde retmen Yetitirme Meselesi, 150. Ylnda Tanzimat, (Yay. Haz. H. Dursun Yldz), Ankara 1992, s. 451-52. 56 57 58 59 60 61 62 63 64 Devlet Salnamesi-1287 (1869), s. 42; Kayaolu, a.g.e., s. 137-138. Maarif-i Ummiye Nizamnamesi (MUN)/m. 134. MUN/m. 136. MUN/m. 137. MUN/m. 134. Geni bilgi iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 138-148. Dstr, I. Tertip, II. Cilt, s. 231-244. BOA. BEO. Ayniyat Defteri. 1068, Evrak nr. 41, 1287 (1870). Mnif Paa 3 defa Maarif Nnazrl grevinde bulunmutur. Mnif Efendinin hayat

hakknda geni bilgi iin bkz. smail Doan, Tanzimatn ki Ucu: Mnif Paa ve Ali Suavi (SosyoPedagojik Bir Karlatrma), stanbul 1991, s. 172. 65 66 67 68 69 BOA. BEO. Ayniyat Defteri, nr. 1418, Evrak no. 1, 11 Muharrem 1297 (25 Aralk 1879). Tercme-i hali ile ilgili olarak bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 190, dipnot. 103. Devlet salnamesi-1297, s. 141. BOA. BEO. Ayniyat Defteri, nr. 1420, Evrak no. 332, 25 Mays (12) 97 (6 Haziran 1881). BOA. . DH. 67818; Kayaolu, a.g.e., s. 154-155; Ayas, a.g.e., s. 487, 575.

428

70 71 72 73 74 75 76 77 26. 78

BOA. . DH. 97376, 26 Safer 309 (1 Ekim 1891). Bu nizamname iin bkz. Dstur, II. Tertip, IV. Cilt, s. 167-173. Madde. 16. Madde. 22. Dstur, II. Tertip, VI. Cilt, s. 1036-1041. BOA. . Maarif. 3, 23 N 1332, 2 Austos 1330 (15 Austos 1914). Maarif-i Ummiye Nezareti Tekilat Hakknda Nizamname, madde. 10. Maarif-i Ummiye Nezareti Tekilat Hakknda Nizamname, madde. 21; Unat, a.g.e., s.

Maarif-i Ummiye Nezareti Tekilat Hakknda Nizamname, madde. 10, 18. Mtareke

devrine yakn yllarda Dairenin alm olduu ekil hakknda bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 181. 79 Telif ve Tercme Dairesinin sra numaras ile yaynlam olduu eserler hakknda geni

bilgi iin bkz. Kayaolu a.g.e., s. 161-180. 80 Bte grmeleri srasnda H. Rza Paann dier mebuslar tarafndan da tasvib edilen

konumas iin bkz. Meclis-i Mebusan Zabt Cerdesi, 1333-1334, 3. Devre, 4. ctima, 59. inikad, s. 1000-1001den Halil Aytekin, ttihat ve Terakki Dnemi Eitim Ynetimi, Ankara 1991, s. 20-22. 81 82 83 84 85 Koer, a.g.e., s. 186; Unat, a.g.e., s. 26. Dstur, II. Tertip, XI. Cilt, s. 351-352. Madde. 2. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, (yay. Haz. Abdurrahman Dilipak), c. 3, stanbul 1992, s. 59. Maarif tekilatnn bu ilk yaplanmas hakknda ileri srlen baz fikirler iin bkz. Kayaolu,

a.g.e., s. 265, dipnot. 3. 86 Seluk Kantarcolu, Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlarnda Kltr, Ankara 1990,

s. 31; Kzm ztrk, Trkiye Cumhuriyeti Hkmetleri ve Programlar, stanbul 1968, s. 15. 87 Samih Rfatn biyografisi iin bkz. Sadettin Nzhet, Samih Rfat, Hayat ve Eserleri,

(tarihsiz); Mehmet Doan, Dil, Kltr, Yabanclama, Ankara 1984, s. 133-134. 88 89 Nzhet, a.g.e., s. LXVII. Hakimiyet-i Milliye (HM), 24. 3. 1921, No. 141, s. 2.

429

90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

HM, 24. 6. 1921, No. 218, s. 2. HM, 27. 3. 1921, No. 143, s. 2. Dier faaliyetler iin bkz., Kayaolu, a.g.e., s. 200-1. Heyet yeleri iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 202. Alnan ilk kararlar hakknda bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 202-203. Geni bilgi iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 203-205. Telif ve Tercme Heyeti Talimatnamesi, Ankara Matbuat ve stihbarat Matbaas, 1338. Telif ve Tercme Heyeti Talimatnamesi (TTHT)/m. 1. TTHT/m. 4. yeler hakknda bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 206-207. Geni bilgi iin bkz., Kayaolu, a.g.e., s. 213-216.

100 kdam, 1. 1. 1923, s. 4. 101 HM, 5. 1. 1923, No. 705, s. 4. 102 Geni ve farkl fikirler iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 269, dipnot. 80. 103 kdam, 15. 1. 1923, s. 1. 104 Geni bilgi iin bkz., Kayaolu, a.g.e., s. 220-225. 105 HM, 5. 9. 1923, No. 906, s. 2. 106 Eitim Hareketleri Dergisi, Yl. 1, say. 12, 1 Aralk 1955, s. 25. 107 yeler hakknda bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 174. 108 Telif ve Tercme Edilecek sr Hakknda Talimatname (TTEAHT), Ankara 1341, 4 s. 109 Telif ve Tercme Heyetinin Mes Uslne Mteallik Dhil Talimatnme, Ankara 1341, 3 s. 110 TTEAHT/m. 1. Talimatname hakknda geni bilgi iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 236-237. 111 Geni bilgi iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 234-235. 112 Hazrlanan liste ve yaplan almalar hakknda bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 239-244. Ayrca, TBMM ve Cumhuriyet Hkmetleri Dnemi Maarif Vekleti Neriyat Serisinde yaynlanan kitaplar iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 250-264.

430

113 Mustafa Ergn bu tasar hakknda; Bize gre, 1924 ylnda Vasf Beyin hazrlatt yasa tasars zerinde allmtr diyor. Bkz. Ergn, a.g.e., s. 41. 114 HM, 7. 2. 1926, s. 1. 115 HM, 22. 3. 1926, s. 4. 116 Talim ve Terbiye Dairesi ve daha sonra geirdii deiiklikler hakknda geni bilgi iin bkz. A. Hamdi zer, Talim ve Terbiye Kurulu ve leri, Cumhuriyet Dneminde Eitim, stanbul 1983, s. 159-175. 117 HM, 9. 2. 1926, s. 1, 3. 118 Baz yazarlar da, TBMM ve Cumhuriyet hkmetleri dnemlerinde kurulan Telif ve Tercme Heyetlerinin verimli olamadklarn kaydetmilerdir. Misl olmas asndan bkz. Vedat Gnyol, Trkiyede eviri, CDTA, c. 2, stanbul 1985, s. 328; Konur Ertop, Klasiklerle lgili Bir Tartmann ncesi ve Sonras, Gsteri (Sanat-Edebiyat Dergisi), Kasm 1981, say. 12, s. 52. 119 M. Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c. 1, Ankara 1988, s. 131. 120 T. C. Maarif Vekillii Tebliler Dergisi, say. 11, s. 51-52, 27. 31939, 23. 3. 1939 tarih, 82/2295 say ve 91 numaral tebli; Cumhuriyet, 29. 3. 1939. 121 Hasan-li Ycel, Mill Eitimle lgili Sylev ve Demeler, Ankara 1993, s. 3-6; Cumhurbakanlar, Babakanlar ve Mill Eitim Bakanlarnn Mill Eitimle lgili Sylev ve Demeleri II, Ankara 1946, s. 240-45; Akam, 3. 5. 1939, s. 10; Cumhuriyet, 3. 5. 1939, s. 9. 122 Birinci Trk Neriyat Kongresi. Raporlar, Teklifler, Mzkere Zabtlar, Ankara 1939, s. 35; Azra Erhat, Tercme Brosu, Yeni Ufuklar, c. 21, say. 247, 1974, s. 12; Bedrettin Tuncel, Hasanli Ycel ve Tercme-I, T., c. 15, say. 75-76, 1961, s. 9. 123 Daha sonra balayacak olan tercme hareketinin fikr kaynakln tekil edecek olan bu raporu ve ayrca encmenin almalar erevesinde hazrlanarak, Kongreye, tercme edilmesi teklif edilen eserlerin listesi iin, bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 286-295. 124 Ycel, a.g.e., s. 6-7; Cumhurbakanlar., s. 245-246; Akam, 6. 5. 1939, s. 2; Cumhuriyet, 5. 5. 1939, s. 3. 125 kr Karatepe, Tek Parti Dnemi, stanbul 1993, s. 87. 126 Karatepe, a.g.e., s. 88. 127 Bu ilk toplantda hazr bulunan kiiler unlardr: Halide Edip Advar, Saffet Pala, Dr. Adnan Advar, Bedri Tahir aman, Avni Baman, Nurettin Artam, Ragp Hulusi zden, Sabahattin Eybolu,

431

Nurullah Ata, Kadri Yrkolu, Bedrettin Tuncel, Abdlkadir nan, Sabahattin Ali, Cemal Kprl, E. Ziya Karal. Bkz. T., 1940, say. 1, s. 112; Tuncel, a.g.m., s. 8. 128 Listeler iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 302-303. 129 Birinci Trk Neriyat Kongresi., Tercme Encmeni Raporu, s. 126. 130 H. li Ycelin 31. 5. 1940 tarih, 82/4942 sayl ve 409 nolu tamimi. Maarif Vekillii Tebliler Dergisi, 3. 6. 1940, s. 216. 131 T., a. g. haber, s. 113. 132 Gnyola gre, bu eser, daha sonra yaktrlarak ortadan kaldrlmtr. Vedat Gnyol, Tercme Brosu Konusunda., Gsteri, (Edebiyat, Sanat Dergisi), 1981, say. 8, s. 65. 133 Suat Karantay-Yurdanur Salman, Vedat Gnyolla Sylei, Metis eviri, 1988 K, s. 13; V. G., a.g.m., s. 65. 134 Listeler iin bkz. Kayaolu, a.g.e., s. 302-303. 135 Maarif Vekletinin yaynlad klasikler hususunda birok tenkitler yaplmtr. Misl olmas asndan bkz. Erol Gngr, Sosyal Meseleler ve Aydnlar, (yay. Haz. R. Gler-E. Kln), stanbul 1994, s. 129-132.

432

Yetmibeinci Blm, Osmanl Yenileme Dneminde Kltr ve Sanat Yenileme Dneminde Kltr ve Sanat / Prof. Dr. Gnsel Renda [s.265283]
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl mparatorluunda Yenileme/Batllama dnemi olarak nitelendirilen 18. ve 19. yzyllar kkl bir kltr deiiminin yaam ve yeni bir sanat ortamnn olutuu bir sretir. Drt yzyl imparatorluun iinde ve dnda siyasal gcn koruyabilen Osmanl Devleti, kendi kendine yeterli bir toplum yaps gelitirmi ve sanat ve kltr alanndaki youn etkinlik d etkilerden olduka uzak kalabilmitir. Oysa 17. yzyldan sonraki siyasal olaylar Osmanllar giderek endstrileen Avrupann karsnda Batllama ve Yenilemeye zorlam ve Osmanl yneticileri bilinli atlmlaryla devlet yapsnda kkl reformlar gerekletirmilerdir. Teknik alanlarda Avrupal uzmanlardan yararlanlmas ve Avrupa dillerindeki bilim kitaplarnn Trkeye evrilmesi giderek Bat bilim ve kltrnn yaylmasn salamtr. nceleri etkisini saray evrelerinde gsteren bu giriimlerin sonucunda bakent stanbulda ve giderek tm imparatorlukta yeni ilgiler ve gereksinimlere ynelik bir sanat ortam olumutur. Bu ortamda gerek mimarlkta ve resim sanatnda, gerekse el sanatlar, mzik ve edebiyatta Batl biimlerin benimsendii, geleneklere alanarak yeniliki denemelere giriildii grlr. Osmanl Yenileme Dnemindeki sanat etkinliini zmsemek iin bu sreci daha yakndan tanmak gerekir. XVII. yzyln baz siyasal olaylar Osmanl mparatorluunun grnmn deitirmeye balamtr. mparatorluun i ve d olaylar sonucunda ypranmasndan g alan Avrupa lkeleri Osmanl pazarlarna sahip kmak istemiler ve zellikle Fransa, 1669da yaplan ticaret anlamas sonucunda Osmanl ticaret hayatna egemen olmaya balamtr. mparatorluk snrlar iindeki Hristiyan uyruklularn koruyuculuunu da yapan Fransann gc yalnz ekonomik alanda deil, toplumsal alanda da kendini gstermitir.1 Aslnda 17. yzyln ikinci yarsnda Osmanl mparatorluundaki kltrel ortam d etkenlerin payn kolaylatracak nitelikteydi. Sanat alannda ok byk bir atlm olmam, nceki yzyln sanat rnlerine bir yenilik katlmamt. Byle bir dnemde stanbuldaki yabanc eliliklerin kltr hayatnda byk rol olmutur. Eliliklerde birok sanat etkinlii gerekletirilmitir. rnein, Fransz elisi Marquis de Nointel 1673te bir amatr tiyatro grubuna elilikte temsiller verdirmitir. Geri seyircilerin ou gayrimslimler olmutur ama ayn elilikte birka yl sonra yaplan tiyatro salonundaki bale ve temsillere Trkler de gelmitir.2 Bat biiminde sanata ilgi tiyatroyla kalmayp teki sanat dallarna da yaylacaktr. Yenilemenin lk Evresi: III. Ahmed Dnemi Tarihiler gerek anlamda Yenileme hareketlerinin Lale Devrinde balad dncesinde birleirler. III. Ahmed Dnemi (1703-1730), siyasal baardan ok, edebiyat ve mzik etkinlikleri, gsteriler, grkemli trenleriyle anlan bir dnemdir. III. Ahmed ve Sadrazam Damat brahim Paa Batya almann gereini duymular ve ncelikle Fransaya elilik heyeti gndermilerdir. III. Ahmed

433

1721de Yirmisekiz Mehmed elebiyi XIV. Louisnin sarayna eli olarak yollarken onun, diplomatik grevinin yan sra bilim ve teknoloji alanlarnda inceleme yapmasn istemitir. Nitekim Mehmed elebi, orada kltrel etkinliklere katlm ve btn bunlar anlatan bir de sefaretname yazmtr.3 Paristen dnerken mimari izimler, yap planlar ve eitli bilim kitaplar da getirmitir.4 Ayrca III. Ahmed Dneminde stanbulda Fransz elisi olan Marquis de Bonnac araclyla saraya saatler, mobilyalar, kumalar getirtilmitir.5 III. Ahmed Dnemi, sivil mimari etkinliiyle tannr. Boaz ve Hali kylarnda kasrlar yaplm, kent meydanlar eme ve sebillerle sslenmitir. Nitekim daha 1722de III. Ahmed Halite Sadabad kasrlarn yaptrrken XIV. Louisin saraylaryla kyaslanabilecek planlar hazrlatm ve saraylar Fransadakiler gibi iek baheleri, alayanlar ve fskiyeli havuzlarla donatmtr. 18. yzyl boyunca stanbula gelen birok gezgin Sadabadn Fransadaki Fontainebleau ya da Marly atolarna benzediini yazmlardr.6 III. Ahmed 17. yzyl yaps olan Aynalkavak Kasrn da Venedikten gelen aynalarla bezetmitir. Ksa zamanda Halite Kathane yksek tabakann mesire yeri olmutur. Lale Devrinin tm yaplarnda Avrupann barok ve rokoko sluplarnn etkileri sezilir. rnein, III. Ahmedin Topkap Saraynda yaptrd blmlerdeki boyal bezemeler, meyve dolu anaklar, sepetler, iekli vazolar Avrupa rokokosunun tandk motifleridir. III Ahmedin adn tayan emede (1728) ayn motiflerin ta yontu rnekleri vardr. emenin dalgalanan saa, akant yaprakl frizi, altn yaldzl parmaklklar ve masa zerine yerletirilmi iekli vazo kabartmalar geleneksel Osmanl bezeme sanatna yabanc unsurlardr. Ayn motifleri Sadrazam Damat brahim Paann kendi memleketi Nevehire 1725te yaptrd caminin minberinde grmek artc deildir. III. Ahmedin saray evresinde oluan edebi ve bilimsel evre sanatn her dalna yenilikler getirmitir. Kukusuz bu dnemde atlan en yeniliki adm 1726da brahim Mteferrikann matbaay kurmas ve ilk kez Trke kitap basmna balanmasdr. Giderek stanbuldaki elit tabaka Bat kltrn daha yakndan tanmaya balamtr. te yandan, 18. yzylda Avrupa lkeleriyle kurulan yeni diplomatik ve ticari ilikiler birok Avrupal sanaty stanbula getirmitir. ncelikle yabanc elilik evrelerinde alan bu sanatlarn Osmanl bakentinde oluan yeni sanat ortamnda yeri vardr. rnein, daha l7. yzyln sonlarnda Fransz elisi M. de Ferriolun desteiyle stanbula yerlemi olan Valenciennesli ressam Jean Baptiste Vanmourun Peradaki atlyesinin stanbuldaki aydnlarn ve diplomatlarn urak yeri olduu anlalr. Nitekim sanatnn, III. Ahmedin saray trenlerini, stanbulun eitli semtlerini, ya da gnlk yaamdan kesitleri grntleyen resimleri bir okul oluturmutur.7 stanbulda oluan bu yeni sanat ortam, saraydaki resim etkinliini de etkilemitir. Kukusuz, matbaann gelii ile sarayda minyatrl el yazma yapm giderek azalmtr. Az sayda retilen minyatrl el yazmalar artk hafif konulu edebi eserlerdir. Minyatrlerin ou albmlerin ierisine yerletirilen gnlk yaam sahneleri, iek resimleri ve gnn modasna uygun giysiler iinde gsterilmi kadn ve erkek figrlerinden oluur. Lale Devrinin nl nakka Levnnin resimleri bu yeni beeni ortamnn rnleridir. Albmlerindeki lks giysiler iinde mzik yapan, raks eden, iek koklayan, iki ien kadn ve erkekler III. Ahmed Dneminin grkemli yaantsnn belgeleridir. Ayrca

434

Levn, yapt padiah portrelerinde yeni motifler ve teknikler kullanarak sonraki portre ressamlarna esin kayna olmutur. Padiahlarn durularnda, oturularnda, yz ifadelerinde doallk vardr.8 Levnnin ada Abdullah Buharnin izdii kadn ve erkek figrleri de hacimli ve arlkldr. Bu iki sanat Osmanl resim sanatna yeni bir soluk getirmitir. Artk sanatlar renk deerlerini kefedecekler, k-glge gibi Avrupa resmine zg teknikleri kullanmaya balayacaklardr. 18. Yzyl Sanatnda Yenilikler 18. yzyl sanat yeni koullarn zorlad bir kltr deiiminin rndr. Aslnda imparatorluun ilk kez batya ald bu dnemde kkl geleneklere bal Osmanl sanatnn yeni etkenlerle birdenbire biim deitirmesi beklenemezdi. Bu nedenle 18. yzyl Bat bilim ve kltrnn Osmanl mparatorluunda giderek benimsenecei bir sre olmutur. ncelik, askeri ve teknik alanlardaki deiimdedir. I. Mahmud (1730-1754) Dneminden sonra askeri alanda Bat bilgi ve tekniklerin yerletirmek zere Avrupadan teknik uzman getirtilmeye balanr. skdarda 1734te kurulan Humbarahane ve Hendeshane okulunda teknik dersleri Fransz hocalar okutmutur. I. Mahmudun yeniliki tutumu, yaptrd yaplara da yansmtr. zellikle yapmna 1748de balanan ama ancak 1755te bitirilen ve o nedenle I. Mahmudun deil III. Osmann adn tayan Nur-u Osmaniye Camii antsal giri merdivenleri, okgen mihrap knts, yksek kabartmal portalleri, kvrlan kornileri, dilimli kemerleri ile Fransada XVI. Louis Dnemi slubunun izlerini tar ve kukusuz I. Mahmudun yeniliki tutumunu sergiler. Geri cami mimarisinde ok byk deiikliklik olduu sylenemez. Planlar pek fazla deimemitir. adrvansz yar daire avlusu ile yapsal yenilik gsteren tek cami Nur-u Osmaniye Camiidir. Avrupa etkileri daha ok d cephelerde kap ve pencerelerde, i mekanlarda minber ve mihrab bezemelerinde grlmtr ama barok-rokoko karm kartular, deniz kabuklar, kvrml palmetler yepyeni motiflerdir. Birok sanat tarihisinin Osmanl Barou diye tanmlad bu yeni slup aslnda gerek anlamyla bir talyan veya Fransz Barou deildir. Osmanl mimarlar Avrupa mimarisinden hem barok hem de rokoko unsurlar almlar ve bunlar geleneksel Osmanl mimarlk anlayna alamlardr. 9 18. yzyln ikinci yarsnda, yeniliki padiahlar III. Mustafa (1757-1774), I. Abdlhamid (17741789) ve III. Selim (1789-1809) Dneminde baka kurumsal reformlar gerekletirilmitir. nce Mhendishane-i Bahri-i Humayun (1773) sonradan Mhendishane-i Berri-i Humayun (1793) mekteplerinin kuruluu bilim ve teknik alanlarnda Bat tarz eitimin yerlemesini salamtr. Bu, dolayl olarak kltr hayatn da etkilemitir. Bu okullardaki teknik resim dersleri birok Osmanl ressamnn Bat resim tekniklerini renmesini salamtr. Bu yzyldan sonra stanbulda yalnz Avrupal, ya da gayrimslim sanatlardan deil, giderek Trk sanatlardan da sz edilecektir. 18. yzyln ikinci yarsnda yaplan camiler Nur-u Osmaniyenin izgisinde yeni bezeme unsurlarn sergilemeye devam ederler. III. Mustafann annesi iin yaptrd Ayazma Camii (176061), Nur-u Osmaniyenin ufak bir rnei gibidir. Antsal giri merdivenleri, kemer ve stunlar, ierde ise mihrap ve minberi Nur-u Osmaniyeye ok benzer. III. Mustafann selatin camii olan Laleli (17591763) Camii biraz daha geleneksel grnldr. Ama o da antsal merdivenleri, yksek portalleri,

435

dilimli kemerleri, yon eitlemesi stun balklar, dalgalanan kornileri, ikin kaideli minareleriyle dikkat eker. Laleli Camii ehir iinde ina edilen son selatin camiidir. Bundan sonrakiler yeni mahallelerde veya Boaz kylarnda yaplacaktr. Nitekim I. Abdlhamidin annesi iin yaptrd cami Beylerbeyindedir. Beylerbeyi Camii (1778) deniz kysnda olduundan, avlusu da denize bakar. Antsal merdivenle klan hnkar dairesi camiye bir saray grnts verir. Bundan sonra camilerde hnkar mahfilleri, caminin bnyesine katlacak ve ou kez minareler hnkar mahfillerinden kacaktr. Soan karn biimindeki minare kaideleri, byk pencerelerdeki rokoko ayrntlar, yaldzl yksek klahl minberler bu dnem iin tipiktir. On sekizinci yzyl Osmanl mimarisine gelen yeniliklerden birisi de kent dokusuna, kent yaamna renk katan yeni yap trleridir. zellikle yzyl boyunca birbiri ardna yaplan antsal emeler ve sebiller yeni sluplarn en cesaretli uygulamalarn sergiler. III. Ahmed emesinden (1728) balayarak skdar (1728), Azapkap, Tophane ve Hekimolu (1732/33) emeleri hacimli kabartma motifleriyle III. Ahmed Dneminde yerlemeye balayan yeni bezeme programnn rnleridir. Glhane Parknn karsnda I. Abdlhamidin adn tayan Hamidiye eme ve Sebilinin (1777), kvrlan saaklar, hacimli kartular ta yontucularnn barok ve rokoko sluplar nasl benimsediini gsterir. Bunu rokoko ereveli musluklaryla Emirgan emesi (1783) izler. lgin olan udur: Osmanl mimarlar ve ta ustalar yeni motifleri bu tr ufak boyutlu sivil yaplarda daha kolaylkla uygulamlardr. 18. yzylda yeni mimari ve mimari bezeme anlaynn en arpc rnekleri sivil mimaride grlecektir. III. Ahmed Dneminde Hali ve Boazii kylarna serpitirilen kk ve yallar, zellikle i mekanlarnda, zengin bir barok-rokoko bezeme program sergileyeceklerdir. Bu yalnz Topkap Sarayna her padiahn kendi dneminde ekledii pavyon ve kklerde deil, saray dnda elit tabakann yaptrd evlerde de grlecektir. Bu yaplarda yeni bir bezeme program dikkati eker. Daha dorusu yap duvarlarn ssleyen kalemileri artk yeni bir programa uymu ve duvar resimlerine dnmtr.10 Yzyllardr Osmanl yaplarnn duvarlarnda grlen bitkisel ve geometrik motiflerin yerini barok ve rokoko motiflerden oluan kompozisyonlar almtr. Daha da ilginci, bunlarn arasna yerletirilen manzara kompozisyonlar ve natrmortlar yeni bir resim dalnn habercisidir. Bunlar kuru sva veya ahap zerine suyla kartrlm boyalarla yaplmtr. Genellikle tavan eteklerinde oday dolayan eritlerde veya duvarlarn st ksmlarnda panolar iinde yer alrlar. ou stanbul manzaralardr. Hali ve Boaziinden grntler sunarlar. Bylelikle bugne kalmam birok stanbul yapsn da belgelerler. Ortak ynleri figrsz olulardr. Renkleri birbirine benzer. Duvar naklarnda kullanlan kk boyalarn dna pek klmad iin, aalar yeil, yaplarn duvarlar beyaz, atlar kiremit rengidir. Gkyznde mavi ve pembe tonlar egemendir. Ancak renklerin ak koyu deerlerinde titizlik gsterilmitir ve hepsinden te geleneksel Osmanl resminde olmayan bir derinlik duygusu yaratlm, bir tr perspektif denenmitir. Daha dorusu duvar nakkalar Avrupa resminden etkilenmi, resimlerine yeni deerler katmlardr. Kukusuz bu yeni bezeme programnn uygulanmasnda saray nclk etmitir. Topkap Sarayna I. Abdlhamid, III. Selim ve II. Mahmud Dnemlerinde eklenmi blmler duvar resimleri iin en zgn kaynaklardr. Topkap Saraynda kesin tarihlenebilen ilk rnek I. Abdlhamid (1774-1789) Dnemindendir. Ancak bu tr

436

resimlere kar ilginin III. Mustafa (1757-1774) Dneminde baladn dnmek gerekir, nk saray dnda duvar resimlerine yzyln ortalarndan itibaren rastlanr.11 rnein, Bebekte 1750 ylnda yaplm Kavafyan Konanda tavan eteklerini dolayan eritlerde kkler, emeler ve bahelerden oluan manzara kompozisyonlar vardr. Topkap Saraynda duvar resimlerine ilk kez I. Abdlhamid Dneminde raslanr. I. Abdlhamidin Harem Dairesine eklettii Aynal Oda ve Gzdeler Dairesinde (1779-1780) tavan etekleri ve duvarlar manzara resimleriyle bezenmitir. Bunlar stanbuldan grntlerdir ve gnmze kalmam birok yapy belgelerler. Bakent stanbulda saray dnda da duvar resimleri giderek yaygnlamtr. Artk el yazma kitaplar ve albmleri bezeyen nakkalar yeni resim dallarnda da kendilerini gstereceklerdir. Bu 18. yzyl resim sanatnda doal bir geliimdir, nk daha III. Ahmed Dneminde minyatrlerinde k-glge kullanmaya, hacim ve derinlik yaratmaya alan nakkalar bu yeni gelimelere ayak uydurmulardr. 18. yzyln ikinci yarsnda resim ortamnda grlen yeniliklerde, stanbulda yayan Avrupal sanatlarn pay olmutur. Osmanl bakentine gelerek elilik evrelerinde alan Avrupal sanatlar stanbulun topografyasn, kentteki gnlk yaam, trenleri ve kyafetleri belgeleyen resimler yapmlardr. Boazii Ressamlar (Peintres du Bosphore) ad verilen bu sanatlarn resimleri Trkiye ile ilgili kitap ve seyahatnamelerde gravrlenerek yaymlanmtr. J. E. Liotard, A. Favray, J. B. Hilair, L. Mayer gibi ustalarn stanbul resimleri ayn duvar ressamlarnnki gibi, stanbulun birok yresini belgelerler.12 Geldikleri lkeler ve okullardaki farklla karn bu sanatlarn hepsi stanbulu ayn alardan resimlemiler, ayn meydanlar, mesire yerlerini ve yaplar izmilerdir. Hemen hepsi Osmanl mparatorluunda giyilen farkl giysileri belgeleyen resimler yapmlardr. Bu ressamlarn stanbuldaki atlyelerinin Levanten, gayrimslim ve Mslman sanatlarn urak yeri olduu anlalr. Nitekim bu dnemde stanbulda yerli sanatlarn atelyeleri de vardr ve buralarda hem sarayn siparileri gerekletirilmi hem de stanbuldaki yabanc temsilciler ya da Avrupal gezginler iin zellikle kyafet resimlerinden oluan albmler hazrlanmtr. Kukusuz, 18. yzylda sanatn her dalndaki yenilikleri ynlendiren saray evresi olmutur. zellikle yzyln ikinci yarsndaki padiahlar yerli ve yabanc ustalara kendi portrelerini sipari etmilerdir. Bunlarn ou guvaj ve yalboya gibi Avrupa teknikleriyle yaplm byk boyutlu resimlerdir ve duvara aslmak zere yaplmlardr. Baka bir deyile artk resim, el yazmas kitaplarda ve albmlerde kapal kalmayp tanabilir niteliine kavumutur. Padiahlar stanbula gelip elilik evrelerinde alan Avrupal ressamlara da sipari vermilerdir. rnein, Sultan I. Abdlhamidin A. Tonioli ve J. B. Hilair gibi ressamlar tarafndan yaplm byk boyutlu yalboya portreleri vardr.13 Bu dnemde padiahlar yalboya soyaalar da yaptrmlardr. Avrupadaki soylu ailelerin soyaalar gibi bunlarda da Osman Gaziden balayarak tm Osmanl padiahlarnn portreleri bir aacn dalna asl madalyonlarn iine yerletirilmitir. Byk olaslkla bu soyaalar padiahlar tarafndan armaan olarak datlmtr.14 Gerek yaplarn duvarlarn bezeyen manzara resimleri gerekse padiahlarn yaptrd yalboya tablolar bu dnemde resim sanatnn farkl ilevler kazandn gsterir. Kukusuz, bu yeni trlerin yerlemesinde

437

stanbulda alan Avrupal ressamlar rol olmutur. Ancak baz imzal resimler Rafael ve Kostantin gibi yerli gayrimslim ustalarn da yalboya tablolar ve portreler yaptn gstermitir. Bunlarn saraydan aldklar sipariler arasnda duvar resimleri de vardr.15 Batllamann Yaygnlamas: III. Selim ve II. Mahmud 18. yzyln yeniliki admlar, III. Selim (1789-1807) ve II. Mahmudun (1808-1839) reformlaryla byk hz kazanmtr. Tanzimatla kurumlaan Yenileme hareketinin ncln yapan III. Selim, Nizam- Cedid projesi ile orduyu adalatrm, yeni bir mfredat program izleyen Mhendishane-i Bahri-i Humayun ve Berri-i Humayun sayesinde bir eitim reformu gerekletirmitir. III. Selim, askeri eitim ve rgtlenmeye ncelik tanm grnr ama onun bilim ve kltr alanlarndaki Batya ynelik admlar, diplomasideki baars ve sanat koruyuculuu sanatn her daln etkilemitir. Avrupaya ilk kez srekli eli yollayan III. Selimin hem yurt dnda hem de stanbuldaki bykelilerle kurduu ilikiler onu Bat kltr ve sanatna yaknlatrmtr. III. Selimin Avrupa mimarisine, resmine, tiyatrosuna ve mziine duyduu ilgi daha ehzadelik dneminde balamtr.16 III. Selimin skdarda Selimiye Klasnn yanna yaptrd cami (1804) 18. yzyl boyunca mimaride yaygnlaan barok ve rokoko unsurlar ierir. Soan karn biimindeki ke kuleleri, kntl korniler dalgalanan saaklar d cephenin hareketlenmesini salamtr. Ayn slup III. Selimin yeniden yaptrd Eyp Camiinde de izlenebilir. III. Selim Dneminde inaat ileri ile ilgili ilk hukuki dzenleme yaplm ve 1807 tarihli Ebniye Nizamnamesi zellikle sivil mimari etkinliini hzlandrmtr. Yabanc mimarlarn alabilmesine bu dnemde izin verilir. Bu balamda stanbula gelen ve hem III. Selimden hem de kardei Hatice Sultandan sipariler alan mimar A. I. Melling zellikle sivil mimariye neo-klasik slubu getirecektir. Mellingin Hatice Sultan iin 1795te Defterdarburnunda yapt saray d cephesindeki gen alnl, stun dizileri, girlandl bezeme motifleriyle bu yeni slubun ilk rneklerdindendir. Bylelikle III. Selim mimarisinde barok izgilerin yan sra bu yeni slubun iaretleri belirmitir. Yaptrlan eitim kurumlar ve klalarda bu slubun etkisi vardr.17 III. Selim, Dnemi resim sanat iin bir dnm noktas olmutur. III. Selim Avrupada resim sanatnn tad farkl ilevleri fark etmi hatta Avrupal hkmdarlarn kendi portrelerini diplomatik hediye olarak verdilerini renmitir. Kimi ariv belgeleri onun Avrupa tarznda resimler ve portreler sipari ettiini ve bunlar gerek imparatorlukta gerekse d lkelerde datarak Osmanl hanedan imgesini glendirmek iin kullandn kantlamtr. Napolyon ile III. Selimin birbirlerine portrelerini hediye ettiklerini kantlayan belgeler de vardr.18 Nitekim, Napolyonun III. Selime armaan ettii zeri portreli yzk bugn Topkap Sarayndadr (TSM 2/3699). III. Selim de elisi Muhib Efendi araclyla bir gravr portresini Napolyona gndermitir.19 III. Selim Dneminin bir baka nemli yan, bu Yenileme hareketlerinin tm imparatorlua yaylabilmesidir. zellikle III. Selim Dneminde byk g kazanan ayan ve erafn bunda pay olmutur. Ayanlk 18. yzyln ilk yarsnda meru bir kurum olmu ve devletin organlarnn yapt birok ii stlenen ayanlar giderek g kazanm ve 18. yzyln sonlarnda bulunduklar yrenin

438

hakimi haline gelmilerdir. Bu ayanlar ve benzeri eraf bakent dzeyinde bir yaant srmek istemi, bakentte gelien yeni akmlara ayak uydurmutur. Bulunduklar kent veya kasabada yaptrdklar yaplar her ynyle bakent slubuna benzer bir izgi izlemitir. Daha 18. yzyln ortalarnda kimi ayan ve eraf yaplarnda yenilikler grlmeye balanr. rnein, Aydndaki Cihanolu Camii (1756) antsal giri merdiveni, perde, girland, deniz kabuu gibi barok motifli adrvan ve zellikle i sslemesindeki barok programyla bakent camilerini aratmamtr. Ancak yenilikler III. Selim Dneminde hzlanm ve imparatorluun birok yresinde, Anadoluda ve Balkanlarda gerek camiler, gerekse konaklar bakent yaplarnda grlen barok ve rokok slubu izlemitir. yle ki, amdan, Kahireden skp, Filibeye kadar geni bir corafyada gze arpan yenilikler yalnz d cephelerdeki barok rokoko bezemelerden olumaz. stanbuldaki yaplarda grlen duvar resimleri de tm imparatorlua yaylmtr. Belki bazlar bakenttekiler kadar baarl uygulamalar deildir, ancak yerel ustalarn da yeniliklere ayak uydurduklarn gsterirler. Bulunduklar eyaletlerde bir askeri ve mali g konumuna gelen ayan ve erafn bakentle olan yakn ilikisi bakentteki yeniliklerin eyaletlere tanmasn salamtr. rnein, Yozgatta nl bir ayan ailesi olan apanoullarnn bakentteki yenilikleri ok yakndan izlediklerini anlamak ok kolaydr. Kendi adlarna yaptrdklar apanolu Camiine 1795te eklenen blmlerde barok bezemeler ve manzara resimleri vardr. Bugn ayakta olmayan apanolu Saray da ayn biimde bezenmi olmaldr. Nitekim, bu sarayn grkemi ve iinde Avrupa yaps saatler ve hatta bir de orgun bulunuu gezginlerin dikkatini ekmitir.20 Yeenoullarnn Somada yaptrd Hzr Bey Camii (1791-92) de batan baa manzara resimleriyle bezenmitir ve bakent dzeyinde bir iilik sergilerler. Tekelioullar, Hadmoullar gibi ayan ailelerinin yaptrd tm yaplar byledir. Ayn ekilde Suriyede hkm sren Azmlarn amda ve Hamada yaptrdklar saraylarda ahap veya sva zerine yaplm boyal bezemeler barok rokoko motiflerle doludur, aralarnda stanbul ve Halep manzaralar vardr.21 Kukusuz bu nfuzlu kiiler bakentten sanat getirtmi olmaldrlar ama onlarn yannda alan ustalar ksa zamanda bu yeniliklere ayak uydurmutur. nemli olan yeni bir sanat anlaynn imparatorluun her yresine yaylabilmesidir.22 III. Selimi izleyen II. Mahmud, amcasnn temellendirdii reformlar kurumlatrmay ve halka mal etmeyi hedeflerken sanat ara olarak kullanacaktr. rnein, 1826da Yenieri Ocan kadrarak Avrupa anlamnda retim yapan askeri okullar amas, Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunu kurmas, ulam ve gvenlii adalatrmas, reformlarnn bazlardr. 1836da Azapkap ile Unkapan arasna ilk Hali Kprs yaplmtr. lk Tbbiye, Tphane-i Amire 1827de kurulmu, Mekteb-i Harbiye-i ahane 1834 ylnda Maka Klasnda retime balamtr.23 II. Mahmud Dneminde renim grmek zere Avrupaya renci bile gnderilmitir. Eitimlerini tamamlayp gelecek bu renciler devlette nemli grevler alarak bilim ve kltr alanlarnda etkili olacaklardr. II. Mahmudun Avrupa bilim ve kltrne duyduu ilgi bunlarla kalmamtr. Mehterhaneyi 1826de kaldrarak Avrupa tarz bir bando oluturmak iin zere talyadan Giuseppe Donizettiyi getirtmi ve 1832de de Muzika-i Humayun okulunu kurmutur. Donizetti, Sultan Mahmud iin Mahmudiye Marn bestelemitir. Ayrca talyadan baka hocalar da getirtmi ve enderundaki genlere mzik retilmitir. Giderek saray bandolar kurulacak, yeni mzik aletleri kullanlacak ve imparatorlukta Bat tarz mzik ve sahne sanatlar beenisi geliecektir.24

439

Kamuya ynelik reformlar kamuya hizmet verecek yeni yap trlerinin ortaya kmasn gerektirmitir. Osmanl vakf sisteminin oluturduu klliyelerin iinde camilerle birlikte hizmet veren medrese, imaret, ifahane gibi yaplar artk birbirinden ayr mekanlara yerletirilmi, farkl fonksiyonlu devlet yaplarna dnmtr. II. Mahmudun yaptrd yaplarn ounluu, III. Selim Dnemi sonlarnda yerlemeye balayan neo-klasik sluptadr. Avrupada 18. yzyln ikinci yarsnda yaylan ve Fransada Napolyon dneminin simgesi olduu iin daha ok ampir denilen bu slup, yenileen Osmanl mparatorluunda Batllaan ynetimin simgesi olmutur. II. Mahmudun selatin camii Nusretiye (1822-1826) d cephede henz barok slubun izlerini tarsa da, antsal merdivenli giriinde, saray grntsn veren hnkar mahfilinde neo-klasik unsurlar egemendir. Ancak bundan sonra en grkemli yaplar camiler deil devlet yaplar, klalar ve saraylar olacaktr. II. Mahmudun, Boazii kylarnda saraylar yaptrmas onun, yksek duvarlarla evrili Topkap Sarayndan kp Avrupa saraylar gibi da ak ferah yaplarda oturmak istediini gsterir. Kendisinin Avrupa mimarisi ile ilgili plan ve cephe izimlerini yakndan inceledii bilinir.25 Boaziinde yaptrd ve sonradan yenilendii iin zgn hali ancak gravrlerde grlebilen Beikta, Eski Beylerbeyi ve Eski raan Saraylar gen alnlklar ve cepheye egemen komposit balkl stun dizileri ile neo-klasik slubun damgasn tarlar. III. Selim, Dneminde Mellingin Hatice Sultan iin yapt sarayn nclk ettii bu slupla yeni bir sivil mimari anlay yerlemi ve yerli mimarlar da bunu izlemitir. Ayrca artk bu saraylardaki odalarda sedir ve minderler yerine Avrupa tarznda eyalarn kullanld anlalr. Bu yaplarn hepsinde i bezeme program da neo-klasiktir. ster saray olsun ister bir kamu yaps olsun, ounda duvarlar yine manzara resimleriyle bezelidir ama bunlar perdeler, akant yapraklar gibi neo-klasik motiflerle erevelenmilerdir. rnein, II. Mahmudun Topkap Saraynda yenilettii blmlerdeki duvar resimleri bu tr ereveler iindedir. Artk manzara komposiyonlar bym, panoramik kent grntlerine dnmtr. Bu tr manzaralar yalnzca duvarlar deil, tavanlar da kaplar.26 Resim alannda nemli gelimeler olmutur. II. Mahmud nce Asakir-i Muhammediye askerlerinin giysilerini deitirmi, ardndan tm imparatorlukta kavuk ve cppe yerine pantalon-ceket ve fes giyilmesini buyuran ferman karmtr. Bu yeni Osmanl imgesinin yaylmas iin kendi portrelerini ara olarak kullanmtr. Yeni kyafetlerle kendisini gsteren antsal boydaki yalboya portrelerini yerli ve yabanc ressamlara sipari etmi, nce trenle Bab- Aliye astrm ve devlet dairelerine konmasn buyurmutur. Ayrca portrelerini devlet erkanna ve yabanc temsilcilere datmtr.27 II. Mahmudun ok sayda portresi yaplm ve yabanc, yerli eitli sanatlarn yapt bu portrelerde yeni bir ikonografya ortaya kmtr. Padiah, Avrupal hkmdar portrelerindeki gibi ayakta durur, bir elinde kl veya reformlarn simgeleyen bir ferman tutar. Bu yeni ikonografya ilk kez Alman asll Fransz ressam Schlesingerin yapt portrede kullanlm grlmektedir. Bundan sonra yerli ustalar da bu yeni ikonografyay izlemilerdir.28 II. Mahmudun gerekletirdii bir baka yenilik ise tasvir-i humayun nian yaptrm olmasdr. zerinde yeni giysilerle bst portresinin bulunduu nianlar hem imparatorluk iinde st dzey yneticilere hem de yabanc elilere armaan olarak vermitir. Bunlar kantlayan ariv belgeleri vardr. II. Mahmudun zerinde kendi portresi bulunan

440

sikkeler de dktrd sylenir. Bu yeniliklere kar siyasi bir muhalefet olmakla birlikte ok sayda portrenin retildii ve datld anlalmaktadr. Yalnz saraydaki padiah siparilerinde deil, tm imparatorlukta yeni bir resim anlaynn yerletii grlr. Mimari ve mimari bezemedeki yenilikler ayn hzla imparatorlua yaylmtr. zellikle Msrda Mehmed Ali Paa, bir yandan Osmanl sarayna bakaldrrken te yandan II. Mahmudun tm yeniliklerini yakndan izlemi ve uygulamtr. Kahirede yaptrd Mehmed Ali Camii (1824) ve saraylar iin bakentten sanat getirtmi ve bunlar barok neo-klasik karm bir slupla ina ettirmitir. Nitekim, kendi adn tayan caminin yanndaki Bijou Saray bakentteki saraylar gibi batan baa duvar resimleriyle bezelidir. yle ki, bu saray gezen gezginler bu figrsz resimleri ilgiyle izlemiler ve Avrupa-arabesk ya da Avrupa-Trk karm bir slup sergilediini anlatmlardr. Mehmed Ali Paa da II. Mahmud gibi Avrupal sanatlara portrelerini yaptrmtr. Avrupa hkmdar ikongrafyasn izleyen portreleriyle adeta Osmanl hkmdarna meydan okumaktadr.29 Tanzimattan Merutiyete: Batllamann Kurumlamas II. Mahmudu izleyen Sultan Abdlmecid (1839-1861), Tanzimat Ferman ile Batllamay kurumlatrmtr. Artk reformlar baa geen padiahlarn daha ok teknik alanlarda kalan ve bazen ksa sren, bazen daha srekli etkiler yaratan yenilik hareketleri biiminde deil, bir devlet program halinde kendini gsterecektir. Mslman ve gayrimslim tm Osmanl tebasnn haklarn koruyan Tanzimat Ferman imparatorlua daha oulcu bir yap getirmitir. Artk Avrupallarn, levatenlerin, gayrimslim ve Mslman herkesin yalnz bakent stanbulda deil eyaletlerde de rahata yaad bir ortam olumutur. Dolaysyla Tanzimat, farkl etkenlerin biimlendirdii daha oulcu bir kltr yapsni beraberinde getirmitir. Osmanl mparatorluunun Batdaki imaj da deimeye balam, Sultan Abdlmecidin dnemin nl hkmdarlaryla eit dzeyde olduu kabul edilmitir. Nitekim, Avrupaya gitmemi olmasna karn, Abdlmecidi Avrupann nde gelen hkmdarlaryla birlikte gsteren resimleri vardr.30 Tanzimat sonras reformlar iinde laik eitimin balamas belki de en nemlisidir. Artk her dzeyde okulun almasna olanak salanmtr. Bat anlamnda ilk, orta ve yksek eitimin yerlemesi iin rdiyeler ve idadiler kurulmutur. Yksek renim kurumu olarak Darlfnunun yaptrlmas daha 1846da planlanmtr. Geri eitime 1863 ylnda balanabilmitir ama bylece Trkiyenin ilk niversitesi kurulmutur. nemli uzmanlk alanlar iin ayrca Mlkiye, Ziraat, Sanayi, Ticaret, Hukuk Mektepleri almtr. Tanzimat Fermannn getirdii imtiyazlardan birisi de yabanc okullarn retim yapabilmesidir. Bu ortamda Osmanl bakenti yabanclar iin verimli bir alma yeri olmutur. Avrupa ile ticaretin hzlanmasyla g kazanan tccar snf da yeni bir yaam biimi getirmi ve kltr ve sanat ortamn etkilemitir. Tanzimattan sonra hem Osmanl saray erkannn hem de elit tabakann ncelikle yabanc mimar ve ressamlara sipari verdikleri grlr. Giderek yaygnlaacak olan kagir yap tasarmlar iin yabanc mimarlardan yararlanlmtr. rnein, stanbulda kimi elilik binalar ina etmekte olan Gaspare Fossati, baz devlet yaplarn yapmak ve Ayasofyay restore etmek amacyla

441

grevlendirilmitir. Bab- Alide Hazine-i Evrak binasn (1846), Baltaliman Kasrn (1847), Darlfnun binasn (1846-1854) ve Telgrafhane-i Amireyi (1855) Fossatinin eseridir. Bunlarn hepsi byk boyutlu, gen alnlkl neo-klasik vurgulu yaplardr. Fossati, stanbulda kald sre iinde birok baka yap da yapmtr. Rus (1838) ve Hollanda (1854) elilik binalar, Naum Tiyatrosu (1846) ve Peradaki kimi kiliseler ona aittir. Abdlmecid Dneminde yaplan hastaneler, klalar ve krakol binalarnda da ayn neo-klasik slup egemendir. 19. yzyln ortalarnda mimariye daha semeci bir slup yerleecektir. Bu slubun savunucular ve uygulayclar bir mimar ailesi olan Balyanlardr.31 Eklektik veya semeci diye tanmlanan bu slup 19. yzyl Avrupasnda yaygnlamtr. Giderek endstrileen Avrupada eitli dnemlerden gotik, rnesans, barok, rokoko, neo-klasik, her akmdan beenilen elerin birarada kullanlmasyla oluan bu yeni karma slubun ayn yzylda Osmanl lkesine gelmesi artc deildir. Yenilemede Avrupay rnek alan Osmanllar bu slubu hemen benimsemitir. Bu yeni semeci slup dnemin tm camilerinde grlr. Abdlmecidin 1848de kendi adna yaptrd Mecidiye Camii, olaslkla Nikogos Balyann tasarmdr ve tam bir barok ve neo-klasik karmdr. Kuzey cephe neo-klasik grnml iken katlar ayran kntl frizler, kabartma al ssler, ikin ke kuleleri barok havadadr. Ayn slup, dnemin teki camilerinde grnr. Garabet ve Nikogos Balyann Dolmabahe Saraynn yanna Bezmialem Valide Sultann adna ina ettikleri 1853 tarihli Dolmabahe Camiinin merdivenle klan hnkar kasr, pencere dzeni, minare kaideleri, glgeli boyamalar saray grnts verir ve yanndaki Dolmabahe Saray ile btnleir. Sultan Abdlmecid ayn yl yaptrd ve padiahn adn tayan Mecidiye Camiinden biraz daha byk olduu iin Byk Mecidiye diye de anlan Ortaky Camii de hareketli beden duvarlar ve youn bezemeli kule ve minareleri, neo-gotik dilimli pencereleri ile yeni karma slubun rndr. Kent dokusunun Boazii kylarna uzand bu yzyln camilerinde hnkar kasrlar padiahn denizden ulamas amacyla bu yne yeretirilmitir. Abdlmecid kendisi de Avrupa tarznda bir sarayda, Avrupa tarz bir hayat srmek istemitir. stanbulda yeni semtlerin olutuu ve kent nfusunun Beyolu, Beikta ve Boaziine doru yayld bu dnemde Abdlmecid, Topkap Sarayn brakarak Boaz kylarnda yeni yaptrd Dolmabahe Sarayna tanmtr. Daha nceki yzyllarda Beikta Sahil Saray diye anlan yaplarn yerine yapmna 1842 ylnda balanan ve tmyle 1856da biten Dolmabahe Saray yeni bir saray kavramn getirmitir. Artk padiahn oturduu ve devlet ynettii yap avlular etrafna toplanm pavyonlardan oluan geleneksel saray mimarisini terk edip tek cepheli antsal bir yapya dnmtr. Geri Dolmabahenin hem plannda hem de kimi blmlerinde geleneksel eler hl yaatlmtr ama tmne bakldnda Avrupadaki nl hkmdar saraylarna benzer. dzenlemede grkemli merdivenlerle klan selamlk ve harem blmleri birbirini izler. Geri bunlar kendi ilerinde geleneksel Trk evi plan tipinde bir orta sofaya alan odalardan oluan merkezi bir dzenlemeye sahiptir ama i bezeme ve donanm her haliyle Avrupaldr. Yapnn tam ortasnda yer alan ve iki kata ykselen Muayede Salonu en grkemli blmdr ve yeni bir kavram getirir. Artk tahta k ve kabul trenleri eskisi gibi Topkap Saraynn ikinci avlusunda deil, bu Muayede

442

Salonunda yaplmaktadr. Saray deniz cephesinden gen alnlklar, korent balkl stunlar, krk kornileri ama barok rokoko zentisi kabartmalaryla barok ve neo-klasik karm bir Avrupa saray grnmndedir. Yksek duvarl arka cephesi ise, geleneksel Osmanl saraylarn anmsatr. Youn bezemeli ama bir Roma zafer takna benzeyen antsal giri kaplaryla saray adeta imparatorluk ihtiamn yeniden yaratmaya almaktadr. Saraydaki bir baka nemli yenilik ise iindeki Avrupa tarz eyalardr. Geleneksel konutlardaki oda kavram, mobilyal salon kavramna dnmtr. Ocaklarn yerini Avrupa tarz mineler alm, minderli oturma biimi yerini koltuklu, sandalyeli, masal yaama brakmtr. Sarayda ngiliz Chippendale koltuklardan, Sevres porselenlerine ve Japon lakelerine kadar her trl mobilya ve eyaya raslanr.32 Sva ve al zerine yaplm boyal bezemeler de tmyle Avrupa tarzndadr. Muayede salonundaki gz aldatc tromp doeil boyamalar, duvarlarda ve tavanlarda kartular iinde yer alan manzara kompozisyonlar, natrmortlar, mzik aletleri vb. motifler bir Avrupa saray dekorunu anmsatr. Zaten Muayede Salonu dekorasyonu iin Paris operas dekoratr Schann arld belgelerle saptanmtr.33 19. yzyln nl mimar ailesi Balyanlardan Garabet Balyann ynetiminde Nikogos Balyan ve birok baka yerli, yabanc ustann alt Dolmabahe Saray mimaride eklektik slubun simgesi olmutur. Sultan Abdlmecid Dolmabahe Saraynda yaamay tercih etmi ama Topkap Sarayna da bir kk yaptrmtr. Serkis Balyann eseri olan Mecidiye Kk Topkap Saray kompleksi iinde ayn semeci slubu izler. stanbulda Abdlmecidin birbiri ardna yaptrd ve Nikogos Balyann tasarm olan daha ufak boyutlu Ihlamur (1855) ve Gksu (1857), Adile Sultan (1853) Saraylar ve Beykoz Kasr (1854) belki Dolmabahe kadar grkemli deillerdir ama gerek antsal merdivenleri, gerekse d pencerelerde younlaan bezemeleri ve i mekan tasarmlar ayn mimari slubun rnleridir. Abdlmecidin mzie olan dknl sarayda yeni mekanlarn yaratlmasn gerektirmitir. Bu dnemde de etkinliini srdren Donizetti, Sultan Abdlmecid tahta knca onun iin bir mar bestelemi, sarayda bir de orkestra kurmu, hatta opera ve operet denemeleri de yapmtr. Avrupa mzik dnyasnn bir ismi olan Franz Liszt de bu dnemde stanbula gelmitir. 1847de gelip bir ay kalan Liszt, padiahn huzurunda konserler vermitir. Abdlmecidin tiyatro ve operaya da byk ilgi duymutur. Tanzimattan sonra Tepebana 1840ta yaplan Naum tiyatrosunda gsteriler birbirini izlemitir. talyan sanatlar tarafndan operalar sahneye konmutur. 1846da yangnda yanan bu yapnn yerine ngiliz mimar Smith tarafndan yaplan yeni tiyatro binasna Abdlmecid destek vermitir, hatta burada opera temsillerinden birisini izlemitir. Bu gsteride padiah iin orkestra efinin besteledii Trk melodisi alnmtr. Abdlmecid Dolmabahe Saraynda ayr bir tiyatro binas yaptrm ve tiyatronun dekorasyon iini de Schana vermitir. 1937 ylnda tamamen ykld iin bugn ayakta olmayan tiyatronun eski gravrleri bunun Avrupa tarznda dekore edildiini gsterir.34 Bu tiyatroda padiahn ayr locas vardr. Avizeler, amdanlar, mobilyalar, perdeler Paristen getirtilmitir. 1859da alan tiyatroda Naum tiyatrosu sanatlar opera ve bale gsterisi yapmlar,

443

tm saray halk ve yabanc temsilciler hazr bulunmutur. Saray tiyatrosunda opera ve tiyatro temsillerinden baka resim sergileri de dzenlenmitir. Abdlmecidin resim ve heykel sanatlarnn gelimesine katks byktr. Tanzimattan sonra resmi ant projeleri gerekletirilmitir. Tanzimatn ilannn hemen ardndan Glhane Parkna bir adalet ta dikilmesi ayrca Beyazd meydanna, zerine Glhane Hatt- erifinin tm metninin yazlaca bir ant yapm planlanm ancak o srada stanbulda bulunan mimar Gaspare Fossatinin hazrlad bu ant projesi ne yazk ki gereklememitir. Yine de bunlar ilk ant heykel giriimleridir ve Osmanl mparatorluunda heykel ve ant yapmnn ilk admlar saylmaldr. Abdlmecidin verdii resim siparileri resim sanatndaki gelimeler asndan byk nem tar. O da II. Mahmud gibi yabanc ve yerli sanatlara hem portreli tasvir-i humayun nianlar hem de yalboya portrelerini yaptrarak datmtr. Abdlmecidin ngiliz ressam Sir David Wilkie (17851841), Fransz Jean Portet (. 1862), talyan Luigi Rubio (1795-1882) gibi Trkiyeye gelen yabanc ustalarn yan sra Sebuh (1816-1889) ve Rupen Manas (1810?-1875) kardelerin yapt birok portresi vardr. Manas kardeler Paristeki Osmanl eliliinde grevlendirilmi ve Rupen Manasn yapt portreler Avrupadaki Osmanl eliliklerine datlmtr. Abdlmecid saraya gelen ressam Portete kendinden nceki tm Osmanl padiahlarnn bir dizi yalboya portresini de sipari etmitir. Sarayda sergilenmek amacyla yaptrlan bu portreler halen Topkap Sarayndadr.35 Bu dnemde yalnzca Avrupal veya gayrimslim ressamlarn deil Trk ressamlarn etkinliinden de sz edilebilir. III. Selim ve II. Mahmud Dneminde renime balayan askeri okullarda resim eitimi gren kimi rencilerin Avrupaya renime gnderildii ve ressam mesleini setikleri grlr. rnein Ferik brahim Paa, Ferik Tevfik Paa, Hsn Yusuf, Ferik Abdullah Paa, Haskyl Ahmed Emin, Eypl kr gibi askeri okul kl ressamlarn ad kaynaklarda gemektedir.36 Geri eserleri gnmze pek kalmamtr ama askeri okul kl bu ressamlarn Bat anlamnda resmi lkeye getirmi olmalar nemlidir. Sultan Abdlazizin saltanat (1861-1876) Osmanl Yenileme dneminin nemli bir evresidir. Abdlaziz yabanc lkeleri ziyaret eden ve Avrupa hkmdarlar tarafndan ziyaret edilen ilk Osmanl padiahdr. 1863te Msra, 1867de Paris, Londra ve Viyanaya gitmitir. Avrupa lkelerine yapt bu ziyaretlerden ok etkilenen Abdlaziz, imparatorluk bnyesindeki reformlarn kapsamn geniletmi, kltrel etkinlikleri arttrmtr. Tiyatro, opera gibi gsteriler oalmtr. Artk Osmanl bakentinde uluslararas fuarlar ve sergiler bile dzenlenmektedir.37 Abdlaziz 1867 Paris ziyaretinde o yl dzenlenen Uluslararas Sergiyi de gezmitir. Osmanl mparatorluunun ok sayda sanayi, tarm ve gzel sanatlar rneini sergiledii pavyonda Osman Hamdi Bey ve Ahmed Ali gibi Trk ressamlarnn eserleri de yer almtr. O dnemde stanbulda yaayan Avrupal, Levanten ve gayrimslim ressamlarn tablolar ile Trkiye ile ilgili fotoraflar da pavyonda sergilenmitir.38 Sultan Abdlaziz, Paris, Londra ve Viyana gezilerinde saraylar ve mzeleri de gezmitir. Bat bakentlerindeki saray yaamn, sanat eserlerini yakndan izleyen Abdlaziz, dnnde sarayda bir Avrupa resim koleksiyonu oluturmutur.39

444

Bu dnemde kent dzeyinde yap etkinlii younlamtr. Yeni oluturulan resmi kurumlar iin eitli fonksiyonlara ynelik yaplar yaptrlmtr. Harbiye, Bahriye, Adliye, Posta Telgraf nezaretleri oluturulmu daha da nemlisi en byk yarg mercii olacak Divan- Ahkam- Adliye kurulmutur. stanbul-Edirne demiryolu, Karaky-Beyolu tneli de bu dnemin etkinlikleridir. Ayrca Tersane ve Tophane yenilenmi, ilk Sanayi Mektebi, (1867) Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye (1868), Galatasary Sultanisi (1868), Darafaka (1873) almtr. Bu dnemde camiler ve resmi yaplarn yannda ok sayda saray, kk ve kasr ina edilmitir. Yabanc mimarlarn yannda Balyanlarn etkinlileri de srmektedir. Dnemin yaplarnn hemen hepsi barok, neo-klasik, neo-gotik, hatta Avrupadan ithal bir oryantalist slubun birarada kullanld eklektik yaplardr. Daha 1862de yaplan ve bir Balyan eseri olan Sadabad Camiinde neo-gotik erefeli minarelere raslanr. Abdlazizin annesi Pertevniyal Valide Sultan iin Serkis Balyann yapt Aksaray Valide Camiindeki (1871) neo-gotik pencereler ve Hint-slam mimarisinden gelme at nal biimindeki kemerler arpc motiflerdir.40 Adeta daha nceki dnemde yaplan ve barok ve neoklasiin egemen olduu cami mimarisine bir tepkidir ve Avrupadaki oryantalizm modasnn uzants gibi grnr. Ancak bezemelerde kullanlan ve Osmanlnn geleneksel motifleri olan rumi ve hatayiler, Hint-slam ya da Kuzey Afrika mimarisinin yannda Osmanl mimari elerine de yer verildiini gsterir. Abdlaziz birok saray ve kk yaptrmtr. Balyanlarn yapt Beylerbeyi (1865), raan (1867) Saraylar ve Yldz Saray kompleksinde ina edilen Byk Mabeyn (1865), Malta, adr ve it Kasrlar ile av ve dinlenme yeri olarak tasarlanan Maslak Kasrlar ayn eklektik slubun rnleridir. Yalnz bunlarda Avrupann barok ve neo-klasik karmas elerin gze arpar yanna yer yer baz geleneksel Osmanl motifleri eklenmitir. Bu Abdlaziz dnemi yaplarnn genel bir zelliidir. Serkis Balyann yapt Beylerbeyi Saraynda barok ve neo-klasik bezemeler d cephede ve i mekanlarda egemendir. Ancak i mekanda yaz eritlerine ve daha geleneksel grnen yaldzl bezeme motiflerine raslanr. Sultan Abdlazizin Avrupa seyhatinden hemen sonra Balyanlarn yapt raan Saray Batda yaygn olan oryantalist mimarisindeki Dou eklektisizmine rnektir ve bu dnemin saraylar iinde en fazla geleneksel izgiye sahip olandr. Dtan teki saraylar gibi neo-klasik ve barok vurguludur. Ama pencerelerdeki dantelsi ta bezemeler, neo-gotik motiflerin yannda zar balkl stunlar, rumiler gze arpar. mekanda Osmanl motifleri daha da ounluktadr. Bunun Abdlazizin istei olduu, kendisinin Msr gezisinden sonra oradaki oryantalist yaplardan etkilenmi olduu dnlr. erde ift veya drtl stunlarda zar balklar vardr. Stunlar bir st parayla ykseltilmitir. Bu dzenleme adeta Elhamra Sarayn anmsatr. Ayrca Osmanl mimarisinde yaygn mukarnasl niler, rumiler, hatayiler de kullanlmtr. Bu dnem saraylarnn hepsinde, rnein Yldz Saray Byk Mabeyn Kknde gerek cephede gerekse i mekanda raan Sarayna benzerlikler vardr. mekanlarda ift stunlar, dilimli kemerler, mermer selsebiller, sedef kakmal ahap kaplamalar kullanlmtr. Baka bir deyile, Sultanaziz Dnemi yaplarnda 19. yzyl eklektisizminin daha oryantalist eitlemeleri dikkat eker.

445

Yaplarn ounun tasarmcs olan Balyanlar Avrupa oryantalizmine Osmanl motiflerini ekleyerek yerel bir yorum getirmilerdir. Abdlazizin yaptrd saraylarn dekorasyonu ile ayrca ilgilendiini kaynaklar belirtir. Kendisi de ressam olan, deniz ve gemi resimleriyle ok ilgilenen Abdlaziz dneminde yaplan saraylarn duvar resimlerinde bu konular ounluktadr. zellikle Beylerbeyi Sarayndaki resimler Abdlazizin beenisini yanstr. Abdlazizin bir baka tutkusu olan av hayvanlar da bu resimlerde sk sk yer alr. Dolmabahe Sarayna bu dnemde eklenen Caml Kk buna bir rnektir. Duvar resimlerinde yine stanbul manzaralar yaygndr. Ancak duvar resimleri giderek daha Avrupai bir ierik ve sluba kavuurlar. Ne yazk ki, bu dnem saraylarn bezeyen duvar resmi ustalarnn kimlii hakknda ok kesin bilgiler yoktur.41 Hem yabanclarn hem de yerli ustalarn etkin olduu bu dnemde Avrupa etkisinin fazlalam olduunu, yerli ustalarn da buna ayak uydurduunu dnmek gerekir. Nitekim askeri okullarda, Darafakada, hatta enderunda yetimi Trk ressamlar artk sanat ortamnda yer almaya balamtr. Genellikle asker ressamlar ya da primitifler diye anlan bu ressamlar, Trkiyeye gelen Avrupal sanatlar gibi stanbul manzaralar yapmlardr. ounun fotoraftan yararlanarak resim yapt belirlenmitir. Fenerbahe, Gksu, Sarayburnu, Ahrkap Feneri gibi semtleri grntleyen bu resimlerin ayn dnem saray ve kasrlarnda yer alan duvar resimleriyle benzerlii bunlarn ortak alma yntemlerinin hatta ortak sanatlarn rnleri olduunu dndrr.42 Ayn semtlerin, ayn yaplarn tekrar tekrar resimlenmesi, bu ressamlarn ayn fotoraflar veya gravrleri kullandklarn gsteir. Aralarnda Ahmet ekur, Ahmed Ziya, Hseyin Giritli gibi sanatlarn bulunduu bu ressamlar, manzaralarnda, Trkiyeye gelen yabanc ressamlar gibi ayrntlara byk zen gstermilerdir. Ayn duvar resimlerindeki gibi, boyay tek katman olarak kullanrlar, izgisel persektifteki baarldrlar ama figrden kanmlardr. Grld gibi Abdlaziz Dneminde Trk ressamlar sanat ortamnda nemli yer almaya balamtr. Bunlarn iinde askeri okullarda yetiip Avrupaya eitime gnderilmi olanlar daha yeniliki almalar getireceklerdir. Nitekim Trkiyeden giden rencilerin eitimi iin Pariste 1860da Mekteb-i Osmani kurulmutur. 1874e kadar hizmet veren bu okulda askeri veya sivil okul kl renciler renim grmtr. Burada eitilip dnen bu renciler nemli grevler almlardr.43 rnein, Mekteb-i Tbbiyede renim grp 1861de Parise giden Ahmed Ali (eker Ahmed Paa) (1841-1907) dndnde mabeyn ressam olmutur. eker Ahmed Paa sarayda bir Avrupa resimleri koleksiyonunun oluturulmasnda nemli rol oynam ve J. L. Grme, G. Boulanger, E. Fromentin, C. Daubigny, A. Schreyer gibi nl Fransz oryantalistlerinin resimleri onun dneminde saraya ulamtr. Trkiyedeki ilk kapsaml sergi 1873te eker Ahmed Paa tarafndan Divanyolundaki Sanayi Mektebinde dzenlemitir. kincisi 1875te gerekleen bu sergilere Avrupal sanatlarn yan sra stanbullu sanatlar da katlmtr. Sultan Abdlazizin resim sanatna nemli bir baka katks da, onun izniyle stanbulda kurulan ilk resim okuludur. Saray emrinde alan Guillemet 1874te Galatadaki atelyesini bir resim okulu haline getirmitir. Bu da Trkiyede sanat eitiminin kurumlamasnda ilk adm olmutur. Artk Trk ressamlarn

446

etkinliklerinden ve sluplarndan sz etmek mmkn olacaktr. eker Ahmed Paa ve onun gibi Pariste renim grm Harbiye kl Sleyman Seyyid (1842-1913) Fransada izlenimcilik ncesi akademik resminden etkilenmilerdir. Her ikisi de manzaralarnda, natrmort ve portrelerindeki salam kompozisyonlar gl k tekniiyle dikkat ekerler. eker Ahmed Paa ve Sleyman Seyyid ile ayn zamanda Pariste eitim grm olan Osman Hamdi Bey (1842-1910) Pariste nl oryantalist ressam J. L. Grme ile alm 1867 Dnya Sergisine de katlmtr. 1871de Trkiyeye dnen Osman Hamdi Beyin 19. yzyl Trk resminde ayr bir yeri vardr. Resim sanatnda figrl anlatmn ve portreciliin ncln yapmtr. Daha ok oryantalist yaklam benimseyen Osman Hamdi figrlerini ou kez Osmanl dekorlarna yerletirir ama bunlar Avrupal oryantalistlerin hayal rn dekorlar deildir. O, bu dekor ve insanlar Osmanl kltrnn simgesi olarak kullamtr. zellikle kadna birey olarak antsal boyutlarda yer vermesi nemli bir katkdr.44 Yine Abdlaziz Dneminde Parise giden Halil Paa (1857-1939) da ressam Grme ile almtr ama o yllarda yaygnlaan izlenimcilik akmndan etkilenmi ve Trk resmine izlenimci deerler getirmitir. Abdlazizin saray evresinde her kkenden sanat almtr. Avrupal sanatlar padiahtan nemli sipariler almtr. Fransz ressam P. D. Guillemet, Polonyal S. Chlebowski, Ermeni kkenli Rus ressam Aivazovsky, talyan Alberto Pasini, hem padiahn portrelerini hem de Trkiye ile ilgili birok resim yapmlardr. Ayrca, Osmanl tarihi ve zaferleri ile ilgili sahneler resimlemilerdir. Padiahn hem yalboya hem de ufak boyutlu nian trnde ok sayda portresi vardr. Bu dnemde sarayda Manas kardelerin etkinlikleri de devam etmi ve ayn aileden Josef Manas (18351916) padiahn portreli nianlarn yapmtr. Yalboya portreleri iinde Guillemetin ve Chlebowskyninkiler en nlleridir. Padiahn birok fotoraf da vardr. Nitekim, fotorafn Osmanl mparatorluunda yaygnlamas da bu dnemde olmutur. Fotorafl imparatorlukta resmiletiren Abdlazizin saray fotorafs ressam Vihen Abdullahdr. (1820-1916) Padiahn fotoraflarn ektii gibi yalboya portrelerini de yapmtr.45 Abdlazizin getirdii en byk yenilik heykel dalnda olmutur. Kukusuz, 1867 Avrupa gezilerinde Avrupa bakentlerini ssleyen meydan antlarn ve mzelerdeki heykelleri incelemitir. Dndkten sonra, Floransada yetimi bir ngiliz heykelci olan Charles Fullera heykel siparii vermitir. Fuller nce padiahn bir bstn hazrlam, ondan sonra da bugn Beylerbeyi Saraynda bulunan at zerinde heykelini yapmtr46 Abdlazizin mermer bst Topkap Sarayndadr47 (17/608). Geri Abdlazizi Avrupal hkmdarlar gibi at zerinde gsteren heykeli kentte bir meydana dikilememitir ama padiah, yaad Beylerbeyi Saraynn bahelerini Fransadan getirttii hayvan heykelleriyle bezeyebilmitir. Giderek bu Fransz yapm hayvan heykelleri teki saraylarda ve konaklarda da grlecektir. Btn bunlar heykel sanatna kar bir duyarlk gelitirmi olmaldr. Sultan Abdlhamidin uzun sren saltanat (1876-1909) gerek ulusal ve uluslararas siyaset, gerekse kltr ortam bakmndan nemli gelimelerin olduu bir dnemdir. Abdlhamid saltanat boyunca bagsteren siyasal alkantlar yznden kapal bir yaam srdrm olmasna ramen

447

eitim sorunlarna ciddiyetle eilmitir. Yenilemenin her alanda hzlanmas iin birok meslek okulu kurulmu, rdiye ve idadilerin saylar artm, bunlarda yabanc dil eitimi zorunlu olmutur. Kzlar iin ayr okullar almtr. Abdlaziz Dneminden beri sre gelen demiryolu a yapm hzlandrlm, 1888de stanbul Edirne balantsyla Avrupaya ulalm, Hicaz Demiryolu 1908de Medineye ulamtr. nceleri Dolmabahe Saraynda oturan Abdlhamid, 1887de Yldz Sarayna tanm ve buras, tiyatrosu, mzesi, ktphanesi, fotoraf, marangoz ve sanat atelyeleri ile bir sanat merkezi olmutur.48 Sarayn bir blm Trk sanatlarn bir araya gelip almas iin ayrlmtr. Burada alan ressamlarn bazlar, Yldz ini fabrikasnda retilen porselenleri de resimlemilerdir. Abdlhamid, Avrupal hkmdarlarn yapt gibi saraynda bir de porselen fabrikas kurdurmutur.49 Abdlhamidin saltanat srasnda Balyanlarn etkinlii bir sre daha devam etmitir ama bu dnemin en nemli yaplar yabanc mimarlara sipari edilmitir. Mimaride neo-gotik, art nouveau gibi Avrupadan ithal yeniliklerin yan sra barok ve neo-klasik karmas slup egemenliini srdrmtr. Abdlhamidin yaptrd camiler Sultanaziz Dnemindekilerden daha Doulu elere sahiptirler. 1886da yaplan ve Serkis Balyana ait olduu dnlen Yldz Hamidiye Camii antsal kaps ve bezemelerinde Kuzey Afrika ve Endls slam mimarisinde grlen kimi eleri tarken, cephesinde neo-gotik pencerelere yer verir. indeki stalaktitli balkl stunlar, mavi ve krmz zerine youn yaldz bezemeler Sultanaziz Dneminin yaplar Laleli Valide Sultan Camii ve raan Saray gibi dou vurgulu eklektisizmin daha da abartl rnekleridir. Yldz Sarayna bu dnemde birok pavyon eklenmitir. Bunlarn iinde en nemlisi 1889da Alman mparatoru II. Wilhelmin ziyareti nedeniyle Serkis Balyana yaptrlan ahap ale Kkdr. Dtan Orta Avrupa alelerine benzedii iin bu ad alan kkn iindeki bezemeler ok zengindir. Saraya 1898de eklenen kuzey blm ve merasim dairesi talyan mimar Raimondo DAronconun eseridir. Bu blmde antsal mermer merdivenlere, ana merasim salonunda kimi neo-klasik barok karm duvar ve tavan sslemelerine, hatta yer yer rokoko ayrntlara raslanr. Aslnda Avrupann art nouveau slubunu Trkiyeye getiren DAronconun burada farkl sluplar bir arada kulland aka bellidir. Yemek odas diye anlan oda ise altn yaldzl Doulu bezemeleriyle oryantalist bir ark kesi grnmndedir. ale Kknn hemen her odasn bezeyen duvar resimleri bu daln en gelimi rneklerindendir. Yerli ustalarn yan sra talyanlarn da alm olduu ariv belgeleriyle saptanmtr. Yldz Saray kompleksindeki Kk Mabeyn Saray da olaslkla DAronconun eseridir. Gerek cephe dzeni gerekse merdivenleri ve vitraylar art nouveau slubun btn zelliklerini tar. Yldz Saray tiyatrosu da DAroncoya aittir. Mzik ve tiyatroya merak olan II. Abdlhamidin kendi sarayna yaptrd bu tiyatroda Sarah Bernhardt gibi dnemin nl sanatlarnn oynad eserler, La Traviata, Rigoletto gibi nl operalar sahneye konmu, klasik mzik konserleri verilmitir. Bu dnemde Bat mzii icras yapan Trk mzisyenler de yetimitir.

448

II. Abdlhamid Yldz Saraynda bir de mze oluturmutur. Bu Mzehane-i Humayunda Antik Dnem sikke ve eserleri, cilt, tezhip, minyatr rnekleri, Avrupa porselen ve kristalleri ile saray koleksiyonundan tablolar ve eitli yabanc ve yerli sanatlara sipari edilmi tablolar yer almtr.50 Geri stanbulda ilk mze 1846da Aya rini Kilisesinde kurulmutuir. Burada eski silahlar sergilenmi daha sonra da bir eski eserler mzesine dnen bu koleksiyon inili Kke tanmtr. Ancak gerek anlamyla ilk mze Abdlhamid Dneminde mimar A. Vallaurye yaptrlm ve bugnk Arkeoloji Mzesi olan Asar- Atika Mzesi 1891de tamamlanarak halka almtr. 1881de Mze-i Hmayun Mdrlne atanan ve ressam ama ayn zamanda arkeolog olan Osman Hamdi Bey nderliinde kurulan bu mze lkenin bir ok yresinde arkeolojik kazlar zendirmi ve koleksiyon giderek zenginlemitir. 1884te eski eserlerin yurt dna karlmasn nleyecek yeni bir Asar- Atika Nizamnamesinin karlmasn da Osman Hamdi Bey salamtr. Abdlhamid Avrupal ressamlara ok sayda sipari vermitir. Aslnda Abdlhamidin nceki padiahlarnki gibi gibi antsal portreleri yoktur. Daha ok fildii zerine yaplm ufak boyutlu portreleri ve fotoraflar vardr ama Avrupal ressamlara, kendinden nceki padiahlarn antsal boyutta portrelerini sipari etmitir. rnein, Fransz ressam H. Bertaux III. Selim ve II. Mahmudu at zerinde gsteren portrelerini yapmtr. Bu tr portreler yapan bir baka sanat Alman ressam W. Reuterdr. Abdlhamid, talyan ressam F. Zonaroyu 1897de saray ressam olarak atam, sanat, padiahn siparii zerine Osmanl tarihine ilikin tablolar yapm, hatta Bellininin Fatih portresini kopya etmitir.51 Zonaro, Dmeke savan canlandran Hcum adl tablosu ile padiah tarafndan nianla dllendirilmitir.52 Bu dnemde gerek bakentte gerekse eyaletlerde yaptrlan kamu yaplarnn says ok kabarktr. Buna Makedonyadan Iraka kadar imparatorluun birok kent ve kasabasna diktirilen saat kuleleri de katlmaldr. Abdlhamid 1901de tm valilere saat kulesi yapmalar iin ferman gndermitir.53 Bunlarn dnda ama diktirilen telgraf ant ya da Hayfaya yaplan Hicaz Demiryolu ant gibi kule ve antlar zerlerindeki Abdlhamid turas ve armalarla imparatorluk gcnn grsel simgeleri olmutur. Gerek kamu yaplarnda gerekse bu tr antlarda yabanc mimarlar da almtr. Ancak bu mimarlar ayn camilerde olduu gibi yaplarn geleneksel Osmanl eleriyle zenginletirilmilerdir. rnein, Sirkeci Garn yapan Alman mimar A. Jachmund, Avrupa oryantalizminin pek sevdii Kuzey Afrika elerinin yansra Osmanl mimari motiflerini kullanmtr. 1890da biten Sirkeci Gar atnal kemerleri, sivri kuleleri, bezemeli saaklaryla dou semeciliinin ilgin bir rneidir. Ayn ekilde saraydan birok sipari alan A. Vallaury 1899da yapt Duyun-u Umumiye binasnda bir yandan neo-rnesans bir tasarm sergiler, te yandan sivri kemerleri, minareye benzer kuleleri, kvrlan saaklaryla Osmanl mimarisine yknr. 1903te bitirdii Mekteb-i Tbbye-i ahane, yaknndaki Selimiye Klasna uyum salamay amalayan antsal bir yapdr ama deiik kemer biimleri, minaremsi kuleleri yine Dou eklektisizmine rnektir. Yalnzca, 1891de yapt Asar- Atika Mzesi belirgin biimde bir neo-klasik yapdr ve Vallaurynin teki yaplarndan ayrlr. Kukusuz, yapnn mimar bu mzeyi Avrupada 19. yzyl boyunca ayn slubu izleyen mze yaplarna benzetmek istemitir.

449

Ancak Abdlhamid Dneminin sonlarna doru daha ulusal izgiler tayacak bir mimari anlaya dn grlecektir. Osmanl mparatorluunun son yllarnda Mimar Vedat ve Kemalettin gibi Trk mimarlar gerek anlamyla bir milli mimari akm oluturacaklardr. Mimar Vedatn 1909da Sirkecide yapt Byk Postahane ve Sultanahmetteki Defter-i Hakani binas, ini bezemeli sivri kemerleri ve geni saaklar ile I. Ulusal Mimari slubu denilen akmn ilk rneklerindendir. Ayn slubun savunucusu Mimar Kemalettin bunu dini yaplarda da uygulamtr. rnein, Bebek (1913) Camii tek kubbeli kare makana eklenmi bir son cemaat yeri ile klasik hatta erken Osmanl camilerinin ufak boyut kopyas gibidir. 1912de yapmna balad Drdnc Vakf Han, kk kubbeli ke kuleleri, sivri kemerleri, geometrik motifli kabartmalar, inileri ile ulusal mimari anlaynn bayapt saylr. Kemalettinin 1918 yangnndan sonra Lalelide yapt Harikzedegan apartmanlar ise son dnem Osmanl mimarlna yeni bir anlay getirmitir. 1922de tamamlanan bu alt katl ve 124 apartman dairesinden oluan yap Avrupada yaygn olan ok katl konut tipini Trkiyeye getirmitir. Yzyln sonlarnda yaplan saray ve konutlarda duvar resimleri yaygnln korur. Yldz Sarayna eklenen pavyonlarn hepsinde tavan ve duvarlar manzara ve natrmortlarla sslenmmitir. stanbuldaki birok konak ve yalda usta ellerden kma resimler vardr. Duvar resimleri yine ounlukla stanbul manzaralarndan oluur ama aralarnda oryantalist ressamlarn sevdii egzotik Kuzey Afrika manzaralarna, hatta Avrupa kartpostallarn andran grntlere ve av sahnelerine raslanr. Bunlar yzyln sonlarnda stanbulda etkin olan yerli ve yabanc ustalarn eserleridir. Nitekim kimi Avrupal ressamlarn sarayda bu ileri yaptna ilikin belgeler vardr.54 Bu yalnzca bakent stanbul iin sz konusu deildir. mparatorluun birok yresinde yaplan kamu yaplarnda, zellikle de kent brokrasisinin ve tccarlarn zenginletii Msr, Suriye, Filistin gibi eyaletlerde yaptrlan konutlarda ayn trde duvar resimlerine raslanr.55 Grld gibi Sultan Abdlhamid Dneminde farkl kkenli mimar ve ressamn alt her trl Batl slubun denendii bir sanat ortam olumutur. Bu slup oulluu iinde bir yandan Avrupal mimar ve ressamlar, bir yandan Avrupada yetimi Trk ressamlar etkinliklerini srdrmektedir. Bunlarn yan sra eitli askeri veya sivil okullarda okumu, Avrupada eitim grmemi ama bu ortama ayak uydurmu Trk ressamlar vardr. rnein, Hseyin Zekai Paann (1860-1917) tarihi yaplarla dolu manzaralarnda fotorafik bir ayrntclk gze arpar ama renk ve k kullanm yenilikidir. Ahmed Ziya Akbulut (1869-1938) Harbiye kl bir ressamdr ve kuramsal yn gldr. Perspektif zerine bir kitap yazmtr. Ahmed Ziya, Hseyin Zekai Paa gibi daha ok stanbulun tarihi semtlerini resimlemitir. Her iki ressam da stanbulda alan Avrupal ressamlarn oryantalist yaklamndan etkilenmi olmaldrlar. Bu grubun iinde en yeniliki ressam Hoca Ali Rzadr (1857-1930). Renk deerlerini ustalkla ileyen iirsel manzaralaryla n yapmtr. eker Ahmed Paa ve Sleyman Seyyid kua ile 20. yzyl balarnda izlenimcilii getirecek ressamlarn arasnda kpr oluturur. Sultan Abdlhamid Dneminin gzel sanatlar alanna en nemli katks ise sanat eitiminin kurumlamasn salayacak olan Sanayi-i Nefise Mektebinin kurulmas olmutur. Geri, 19. yzylda Abdlmecid, Abdlaziz gibi padiahlarn Avrupaya gnderdii birka ressam Bat anlamnda resmi

450

getirmilerdi. Ancak daha ada atlmlarn gereklemesi iin lkede sanat eitiminin kurumlamas gerekiyordu, nk Guillemetnin atelyesinde verilen eitimin dnda bir okul yoktu. Pariste yetimi bir ressam olan Osman Hamdi Beyin nderliinde bir gzel sanatlar akademisini kurma giriimini 1877de balam ancak Osmanl-Rus Harbi nedeniyle bu proje gerekleememiti. Osman Hamdi Bey 1883te Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisini kurmay baarabildi.56 Sanayi-i Nefisede mimarlk, heykel, resim ve hakkaklk eitimi balatld ve mimar A. Vallaury, ressam W. Zarzecki, S. Valeri, P. Bello gibi Avrupal hocalarn yannda Osman Hamdi, eker Ahmed Paa, Halil Paa ve Yervant Osgan Efendi burada retim yelii yaptlar. Kz rencilerin eitimin salayacak Inas Sanayi-i Nefise mektebinin kuruluu ise ancak 1914te gerekleebildi. Sanayi-i Nefisenin programnda heykel ve oymacln yer almasyla lkede ilk kez heykel eitimi balamtr.57 Daha nce Fransada eitim grm olan ve akademide hocala balayan Yervant Osgan Efendinin (1855-1914) heykel sanatnn yerlemesinde byk pay olmutur. Artk stanbuldaki sanat ortamnda heykel de nemli yer almaya balyacaktr. Geri daha nce stanbulda yaplan sergilerde baz Levanten ve gayrimslim heykelcilerin eserleri yer almtr ama bundan sonra akademi kl heykelciler sergilere katlacak, yalnz saraydan deil stanbuldaki elit evrreden sipariler alacaklardr. Akademide heykel eitimini balatan Osgan Efendi daha ok bst portreler yapmtr. Ama oryanyalist ve mitolojik temal kabartma ve heykelleri de vardr. rencileri hsan zsoy (1867-1944) ve sa Behzatn (1875-1916) eserleri de daha ok bst portelerden oluur. Ancak bu dnemde olanaklarn kstl olmasndan tr daha ok pimi toprak kullanlm ve o nedenle de eserlerin bir ou gnmze kalmamtr. Osgan Efendinin yetitirdii bu ilk Trk heykelcileri akademik disiplini karmadan yz ifadelerinde doall yakalayan gereki heykeller yapmlardr. Onlar izleyen Mahir Tomruk (1885-1949) ve Nijad Sirel (1897-1959) Cumhuriyet heykelciliinde nemli yer almlardr. nemli olan Sanayi-i Nefisede yetien bu iki kuan Cumhuriyet dneminde gerek anlamyla yerleecek ve antsal boyutlara kavuacak heykeli hazrlayc bir ortam yaratm olmalardr. Sanayi-i Nefise Mektebi birok yeniliki sanat yetitirmi, 1885ten itibaren her yl dzenledii renci sergileriyle sanat ve kltr yaamnda nemli yer almtr. Bundan sonra sanatlar kuracaklar birlikler ve dzenleyecekleri sergilerle sanat ortamn daha da zenginletireceklerdir. Yzyln ilk yllarnda Sanayi-i Nefisede mimarlk hocas olan A. Vallaurynin giriimiyle Paristeki salon sergileri gibi sanatlarn eserlerini sergileyecekleri kalc bir mekan aranm ve 19011903 yllar arasnda yl arka arkaya Beyolunda nce Passage Orientalede ve sonra Posta sokanda bir handa sergi yaplmtr. Bunlara akademi hocalar, stanbulda yaayan Avrupal, Levanten ve gayrimslim sanatlar ve Osman Hamdi, eker Ahmed Paa, Halil Paa, Ahmed Ziya Akbulut gibi dnemin nl Trk ustalar da katlmtr.58 Osmanl mparatorluunun Son Yllar

451

II. Abdlhamidi izleyen Mehmed Read (1909-1918) da sanata byk ilgi duymutur. Onun dneminde de hem Avrupal hem de yerli sanatlar ok sayda sipari almlardr. rnein, Avusturyal ressam W. Krausz stanbula I. Dnya Sava srasnda gelmi, padiahn ve Talat Paa, Enver Paa, Sait Halim Paa gibi dnemin ileri gelenlerinin portrelerini yapm, bir de portre sergisi dzenlemitir. Krauszn yapt portrelerin bazlar albm halinde Viyanada baslmtr.59 Saray evresinden kendisi de iyi bir ressam olan Abdlmecid Efendi sanat ve sanatya byk destek vermitir.60 Artk sanatlarn dayanmasn salayacak cemiyetler kurulacaktr. 1909da Abdlmecid Efendinin fahri bakanln yapt Osmanl Ressamlar Cemiyeti kurulmu ve bir de gazete kararak Trkiyedeki sanat dergilerine nclk etmitir.61 ou Sanayi-i Nefise mezunu olan bu cemiyetin yeleri youn bir sanat etkinliine girimiler, sergiler dzenleyerek yeni akmlar duyurmulardr. Kukusuz, akademiyi bitirip Avrupaya renime giden bu sanatlar daha yeniliki akmlar benimsemilerdir. 1914 kua ya da all grubu diye anlan Nazmi Ziya (1881-1937), brahim all (1882-1960), Hikmet Onat (1885-1977), Feyhaman Duran (1886-1970) Avni Lifij (1889-1927) ve Namk smail (1890-1935) gibi sanatlardan oluan bu grup Trk resmine yeni bir ierik ve slup getirmitir. Artk yalnzca stanbul manzaralar deil, gnlk yaamdan kesitler, krsal kesim etkinlikleri, toplumsal olaylar resme konu olmaya balamtr. Bu sanatlar resimlerinde kaln fra vurular ve parltl k lekeleriyle izlenimci bir yaklam sergilemilerdir. Aslnda, bunlarnki bir tr akademik izlenimcilik saylr ama rnein, Nazmi Ziyann pastel renk lekeleri arasndan yumuak bir n szd stanbul manzaralar Bat izlenimciliine yakn uygulamalardr. Namk smailin konularndaki eitlilik ve daha da nemlisi kadnn toplum iinde deien imajn yanstan portreleri nemli bir yeniliktir. Bu grubun iinde portrecilii n plana karan iki ressam Avni Lifij ve Feyhaman Duran olmutur. brahim all ise sanat yaam boyunca deiik teknikleri, deiik konular denemi ve srekli aray iinde olduunu hissettirmitir. Bu grup 1916dan itibaren Societa Operaiada (Galatasararyllar Yurdu) da hemen her yl sergi amlardr. Bu dnemin nemli bir baka olay da 1917de kurulan ili Atelyesidir.62 Sanat tarihisi ve ressam Celal Esad Arsevenin nderliinde, devlet dairelerine asmak ya da yurt dna sergilere gndermek amacyla resim yaplacak bir atelye kurulmutur. Abdlmecid Efendinin de ressam olarak byk destek verdii bu atelyede brahim all, Namk smail, Hikmet Onat gibi sanatlar alm ve ou I. Dnya Savann eitli kesitlerini konu eden tablolar nce stanbulda sava resimleri adyla sergilenmi, ardndan Viyanaya gnderilmitir. Abdlmecid Efendi de bu sergiye tablolaryla katlmtr. Bu, Trk ressamlar trafindan Avrupaya dzenlenen ilk sergidir. 1921de isimlerini Trk Ressamlar Cemiyetine dntren bu grup etkinliklerini Cumhuriyet dneminde de srdrm, Cumhuriyet dnemi atlmlarna destek vermilerdir. Osmanl mparatorluunda Yenileme sreci olan 18. ve 19. yzyllardaki kltr ve sanat ortamna bak, bu dnemde gerek sosyal, gerekse kltrel adan kkl bir deiimin yaandn gstemitir. Bu deiim kimi yorumlara gre yabanc bir kltrn yzeysel taklidinden baka birey deildir, dolaysyla bir yozlamadr. Ancak bu srecin tm evreleriyle incelenmesi, bu yzyllarda

452

yaanan siyasal ve ekonomik koullarn zorlad bu kltr deiiminin kanlmaz olduunu ortaya koymaktadr. Tanzimatla kurumsal Batllamaya ncelik tanyan Osmanl ynetimi, askeri ve sivil kurumlarn yenilemi, laik eitim sistemini yerletirmi, Levanten, gayrimslim, Mslman, tm tebaay eit haklarla donatm, ulam olanaklarn gelitirmi ve yeni nizamnamelerle gerek bakentte gerekse imparatorluun teki yrelerinde kent yerleimlerin hatta yap tiplerini belirlemitir. Dolaysyla bu dnemde bakentten imparatorluun eitli yrelerine uzanan bir iletiim ve yaptrmdan andan sz edilmelidir. Bu balamda yalnz bakentte deil tm imparatorlukta, zellikle nemli eyaletler ve merkezlerde, yeniliklere ak da, Batya almaya hazr bir toplum yaps hzla olumutur. Kukusuz imparatorluk apndaki bu deiimi ynlendiren saray ve yerel brokrasiler etrafnda oluan elit tabakadr. Yenilemeyi hzlandran bu kesimin iinde Levanten ve gayrimslimler de vardr. Hatta birok yerde, gerek Avrupallarla kurduklar ticari ve sosyal ilikiler, gerekse yurt dnda eitim olanaklarna sahip olmalar, onlarn bu deiime daha abuk ayak uydurmalarn salamtr. Kukusuz Avrupal sanatlarn da bunda nemli rol olmutur. Hem sarayn hem de aydn snfn himayesinde sipari alan Avrupal sanatlar Batl kavramlar aktarmlar ve yenilie ak yerli sanatlar da etkilemilerdir. Btn bunlar Osmanl toplumuna bir kltrel eitlilik getirmitir. Dolaysyla, sanat etkinliklerinde iki ayr yaklamdan sz etmek mmkndr. Birincisi, Avrupal olup sipari zerine eser veren sanatlarn kendi kriterlerini Osmanl beenisine uyarlama abas, ki bu kimi sanatlarda baarl sonulara ulam, kimilerinde ise, rnein 19. yzyl sonu oryantalist sanatlarndaki gibi abartl, egzotik, Osmanl beenisine yabanc uygulamalara yol amtr. kincisi ise, farkl kkenli yerli sanatlarn Yenileme abalardr. Bunlar bir yandan Batl deerleri zmsemi, te yandan Osmanl kltrn yaatmak istemilerdir. Bu noktada zaman zaman bir ikilem yaanm ve bu birleimi ok baarl bir biimde yantan eserlerin yannda, karmak ve semecilik snrn aan rnekler de ortaya kmtr. Btn bunlar, imparatorluun ilk kez da, Batya ald bu dnemde toplumsal ve kltrel ortamda beklenen deiikliin bir sreci gerektirdiini gstermitir. Bu sreci Bat modelinin yapay bir biimde kopya edilmesi eklinde yorumlamak yanltr, nk z yabanc bir kltre dayanan deerlerin benimsenmesi ve uyarlanmas pek de kolay olmam, ncelikle yerli sanatlar Osmanl sanat ve kltrnn temel kavramlarn koruyarak Batl eleri buna alamay denemiler ve nitekim baarl sonulara ulamlardr. Cami plannn deimemesi, en Avrupal grnen saray yaplarnda bile geleneksel unsurlarn yaatlmas bunu gsterir. Ayn sre resim sanat iin de sz konusudur. Trk resim sanatnn tek egemen tr olan minyatr giderek yerini Batl anlamda resme brakmtr. nceleri renk deerleri, perspektif, k-glge gibi Bat resim teknikleri minyatre uyarlanm, ardndan duvar resmi ve tuval resmi gibi antsal resim trleri olumutur. Ancak, gerek duvar gerekse ilk tuval resmi rneklerinde figrden kanlmtr. Bunda kukusuz, geleneklerin ve inanlarn getirdii bir rkeklik sz konusudur. Daha da nemlisi, sanatlarn insan figr betimi iin gerekli olan anatomi bilgisi ve modelden alma olanandan yoksun olmalardr. 19. yzylda Bat anlamnda eitiminin salanmasyla resim sanat yeni deerlerine kavuacaktr. Ancak grld gibi saray evresinde verilen ura, yalnzca mimarlik ve resim sanat alanlarna yenilik getirmemi, heykel, mzik ve gsteri sanatlar da bu deiimin bir paras olmutur. 18. ve 19. yzyllarda yaanan bu kltrel

453

eitlilik Yenilemenin gereidir. Sanatn her dalnda ada akmlarn yerlemesi ve Trk sanatnn giderek evrensel deerlere kavumas ancak bu Yenileme srecinden sonra gerekleebilecektir. Osmanlnn son dneminde yaanan bu kltr deiimi Cumhuriyet dneminde, gzel sanatlarn her dalnda adalamay ngren kltr politikalaryla, tm halka mal edilecektir. 1 2 3 R. Mantran, Istanbul dans la second moiti du XVIIme sicle, Paris, 1962, 636. A. Vandal, Les voyages du Marquis de Nointel (1670-1680), 2 ed. Paris, 1900, 202-206. Mehmed elebinin Fransa seyahatnamesi sadeletirilerek yaymlanmtr: Yirmisekiz

Mehmed elebinin Fransa Seyahatnamesi, stanbul, 1970. Bu seyahatname Julien Galland tarafndan Franszcaya evrilmitir: Relation de lAmbassade de Mhmet Effendi la cour de France en 1721, Paris, 1757. 4 G. repolui Topkap Saray Mzesi Hazine Ktphanesindeki Batl Kaynaklar zerine

Dnceler, Topkap Saray Mzesi. Yllk I, stanbul 1986, 56-72. 5 F. M. Gek, East Encounters West. France and the Ottoman Empire in the Eighteenth

Century, New York-Oxford, 1987, 79-80. 6 J. Dallaway, Constantinople. Ancient and Modern, London 1797, 118-119. A. L. Castellan,

Lettres sur la Grce, lHellespont et Constantinople, Paris, 1811, 93. 7 18. yzylda stanbula gelen yabanc sanatlar iin en iyi kaynak A. Boppeun Les

Peintres du Bosphore adl kitabdr. Diplomatik grevle stanbulda bulunan Boppeun 1911de yaymlanan kitabnn 1989da ikinci basks yaplmtr: Ressam Vanmour iin en iyi kaynak udur: R. van Luttervelt, De Turkse schilderijen van J. B. Vanmour en zijn school, Leiden/stanbul, 1958. 8 18. ve 19 yzylda resim sanatnda grlen gelimeler iin bk. G. Renda, Batllama

Dneminde Trk Resim Sanat. 1700-1850, Ankara, 1977. Levni ve sanat ile ilgili nemli yaynlar yaplmtr: E. Atl, Levni ve Surname, stanbul 1999. G. repolu, Levni. Nak-iir-Renk, stanbul, 1999. 9 18 ve 19. yzyl Osmanl mimarlndaki belirgin deiimi ilk kez D. Kuban ele almtr: D.

Kuban, Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir Deneme, ayrca Nur-u Osmaniye Camii iin bk. D. Kuban, Tarih-i Cami-i erif-i Nur-u Osmani stanbul, 1954 ve 18. Yzyl Osmanl Yap Teknii zerine Gzlemler, Trk ve slam Sanat zerine Denemeler, stanbul, 1982, s. 123-140. Ayrca bk. A. Arel, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul, 1975. A. Kuran, 18th Century Ottoman Architecture, Studies in Eighteenth Century Islamic History (ed. T. Naff and R. Owen), Southern Illinois, 1977, 163-189. S. Eyice, XVIII. Yzylda Trk Sant ve Trk Mimarisinde Avrupa Neo-klasik slubu, Sanat Tarihi Yll, 9-10, stanbul, 1980. G. Renda, Europe and the Ottomans, Europa und die Kunst des Islam 15. bis 18. Jahrhundert, Wien, 1983, 9-32. F. Yeniehirliolu,

454

Western Influences on Ottoman Architecture in the 18th Century, Das Osmanische Reich und Europa. l683 bis 1789, Wien, 1983, 153-178. 10 18. ve 19. yzyldaki duvar resimleri iin son yllarda birok aratrma yaplmtr. lk ve

temel kaynaklar unlardr: G. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, 1700-1850. Ankara, 1977, 77-170. R. Ark, Batllama Dneminde Anadolu Tasvir Sanat, Ankara 1976. G. Renda, T. Erol, A. Turani, K. zsezgin, A History of Turkish Painting, Seattle, Washington, 1988. 69-86. 11 DOhsson, III. Mustafann evresinden nemli birisinin kendisinden stanbul manzaralarn

resimleyecek brisni istediini anlatr: M. DOhsson, Tableau gnral de lEmpire Othoman, cilt IV, Paris, 1791, 446-447. 12 13 A. Boppe, a.g.e. G. repolu, Ottoman Portraiture during the Reigns of Mustafa III and Abdlhamid I, Art

Turc/Turkish Art. 10th International Congress of Turkish Art, Genve, 1999, 389-398. 14 G. Renda, Osmanl Soyaalar, P Dergisi, say 2, 1996, 81-92. G. Renda, Portrenin

Son Yzyl, Padiahn Portresi. Tesavir-i Al-i Osman, stanbul, 2000. 444-446. 15 G. Renda, Ressam Kostantin Kapdal Hakknda Yeni Grler, 19. Yzyl

stanbulundaki Sanat Ortam, Bildiriler, stanbul, 1996, 136-162. 16 III. Selimin kiilii, yneticilii ve sanat koruyuculuu iin bk. G. Renda, III. Selim ve

Resim Sanat zerine Yeni Grler, Uluslararas Drdnc Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Ankara, 2000. 187-197. 17 III. Selimin mimar Mellinge Sarayburnunda kendisi iin bir kasr yaptrmak istedii ancak bunun gereklemedii anlalmaktadr. B. Miller, Beyond the Sublime Porte, New Haven, 1931, s. 130, 181-182. 18 G. Renda, Selim IIIs Portraits and the European Connection, Art Turc/Turkish Art. 10th

International Congress of Turkish Art, Genve, 1999 567-578. 19 20 Padiahn Portresi. Tesavir-i Al-i Osman, 473. J. M. Kinneir, Voyage dans lAsie Mineure, lArmenie et le Kourdistan, (Franszca ev)

Paris, 1818, 138. 21 G. Renda, Painted Decoration in 19th Century Ottoman Houses. Damascene

Connection, Corpus darcheologie Ottomane Zaghouan, 1997, 91-106. 22 mparatorluktaki ge dnem uygulamalar iin bk. M. Szen (ed. ), Trk Mimarisinin

Geliimi ve Mimar Sinan, stanbul, 1975, 282-351. Duvar resimleri iin bk. G. Renda, Batllama, 124-10. R. Ark, a.g.e.

455

23

Osmanl eitim sistemindeki gelimeler iin bk. B. Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim

Sistemi, 2 bask, Ankara, 1991. Ayrca bu kurumlardaki ders programlaryla ilgili bilgi iin bk. K. Beydilli, Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishane, Mhendishane Matbaas ve Ktphanesi, stanbul, 1995; 23-94. 24 25 M. R. Gazimihal, Trk Askeri Muzikalar Tarihi, stanbul, 1955. S. Denel, Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim

Nedenleri, Ankara, 1982, 31. 26 27 G. Renda, Batllama., 98-123. T. Baykara, II. Mahmud ve Resim, Bedrettin Cmerte Armaan Kitab, Ankara, 1980,

509-517; Padiahn Portresi, 449-452, 502-506. 28 29 G. Renda, Portrenin Son Yzyl, Padiahn Portresi, 452-457. Muhammed Ali zamanndaki sanat etkinlikleri iin bk. G Wiet, Mohammed Ali et les

Beaux-Arts, Le Caire, 1949. 30 31 Padiahn Portresi, s. 96-97. Balyanlarla ilgili ayrntl bilgi iin bk. P. Tulac, Osmanl Mimarlnda Balyan Ailesinin

Rol, stanbul, 1993. 32 33 F. rez, 19. Yzyl Osmanl Saray Mobilyas, Ankara, 1989. Dolmabahe Saray Arivindeki, belgeler (691 ve 978) Schana yaplan demelerle

ilgilidir. Ayrca bk. F. rez, Osmanl Arivinden belgeler. Dolmabahe ve M. Schan, Tarih ve Toplum, Nisan 1986, 442. Schann stanbuldaki almalar yabanc kaynaklarda da geer: L. Hautecoeur, Histoire de lArchitecture Classique en France, vol. VII, Paris, 1957, 264. 34 S. Umur, Abdlmecit, Opera ve Dolmabahe Saray Tiyatrosu, Milli Saraylar, Say 1,

1987/1, 43-59. 35 36 G. Renda, Portrenin son Yzyl, Padiahn Portresi, 452-456, kat no. 155-161. Mehmed Esad, Mirat- Mektebi Harbiye, stanbul, 1314, Mirat- Mhendishane-i Berri-i

Humayun, stanbul, 1312. 37 R. nsoy, Osmanl mparatorluunun katld ilk Uluslararas Sergiler ve Sergi-i Umum-i

Osmani, Belleten, XLVII, 1985, 195-235. 38 Salahaddin Bey, La Turquie lexposition de 1867, Paris, 1867.

456

39

Sultan Abdlaziz dneminde oluturulan tablo koleksiyonunun kaytlarn ieren bir defter

stanbul niversitesi Ktphanesindedir: No. 9079, 9218. 40 Genellikle Montani Efendiye atfedilen caminin inaat defterleri Serkis Balyann eseri

olduunu gsterir. P. Tulac, Osmanl Mimarlnda Balyan Ailesinin Rol, stanbul, 1993, 538, 724. 41 . Yum, Son Dnem Osmanl Saray Yaplarndaki Baz Tasvirler zerine Gzlemler,

Dokuzuncu Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi. Bildiriler, cilt. III, Ankara, 1995. 543-552. 42 G. Renda, Westernisms in Ottoman Art: Wall Paintings in 19th Century Houses, The

Ottoman House. Papers from the Amasya Symposium, London, Warwick, 1998, 103-109. 43 Z. nankur, Official Painters of the Ottoman Palace, Art turc/Turkish Art. 10th

International Congress of Turkish Art, Genve, 1999, s. 382-8. 44 Osman Hamdi ve yaptlar ile ilgili ayrntl bilgi iin bk. M. Cezar, Sanatta Batya Al ve

Osman Hamdi, 2. bask, stanbul, 1995. 45 46 Abdlaziz dnemi portreleri iin bk. G. Renda, a.g.e., 457-460. 19. yzyl Osmanl heykelcilii hakknda en ayrntl aratrmay K. Kreiser yapmtr:

Public Monuments in Turkey and Egypt. 1840-1916, Muqarnas, 14, 1997, 103-117. 47 48 315. 49 50 . Kkerman, Yldz ini Fabrikas, stanbul, 1987. Bu mze galerisinin tasarm izimi halen Topkap Saray Mzesindedir. Bk. Padiahn Padiahn Portresi, r. 98, kat no. 172. P. Mansell, Constantinople. The City of Worlds Desire, 1453-1924, London, 1995. 313-

Portresi, kat. no. 177. 51 52 53 54 Abdlhamidin portre siparileri iin bk. Padiahn Portresi, s. 461, 462. S. Germaner, S. nankur, Oryantalistlerin stanbulu, stanbul, 2002, s. 116. H. Acun, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara, 1994, 6. . Yum, Son Dnem Osmanl ve G. Renda, Portrenin son Yzyl, Padiahn Portresi,

s. 461, d. n. 53. 55 56 G. Renda, Westernisms in Ottoman Art. Akademinin kurulu aamalar iin bk. Cezar, a.g.e., cilt II, 448-475.

457

57

Akademide yetien heykelcilerin eserleriyle ilgili daha ayrntl bilgi iin bk. A. oker,

Osman Hamdi ve Sanayi-i Nefise Mektebi, stanbul, 1983, 17-18, 28-29 ve G. Renda, Osmanllarda Heykel, Sanat Dnyamz, 82, k 2002, 139-145. 58 59 60 61 62 A. Thalasso, Les Premiers Salons de Peinture de Constantinople, Paris, 1906. Renda, a.g.m., 462. Germaner-nankur, a.g.e., 120-25. S. Bakan, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiyede Resim, Ankara. 1997, 61-65. A. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atelyesi, stanbul.

Arel, A., 18. Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul, 1975. Ark, R., Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara, 1976. Aslan, N., Gravr ve Seyahatnamelerde stanbul (18. Yzyl Sonu ve 19. yzyl), stanbul, 1992. Atl, E., Levni ve Surname, stanbul, 1999. Bakan, S., Tanzimattan Cumhuriyete Trkiyede Resim, Ankara, 1997. Baykara, T. II. Mahmud ve Resim, Bedrettin Cmerte Armaan Kitab, H. . Ankara, 1980, 509-516. Beydilli, K., Trk Bilim ve Matbaaclk Tarihinde Mhendishane. Mhendishane Matbaas ve Ktphanesi, stanbul, 1995. Boppe, A., Les Peintres du Bosphore au dix-huitime sicle, (2. bask), Paris, 1989. Boyar, P., Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti Devrinde Trk Ressamlar, Ankara, 1948. Cerasi, M., Osmanl Kenti. Osmanl mparatorluunda 18. ve 19. Yzyllarda Kent Uygarl ve Mimarisi, stanbul, 1999. Cezar, M., Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, (2. bask), st., 1995. Cezar, M., Osmanl Bakenti stanbul, stanbul, 2002. elik, Z., 19. Yzylda Osmanl Bakenti. Deien stanbul, stanbul, 1996. elik, Z., Displaying the Orient. Arcitecture of Islam at Nineteenth Century Worlds Fairs, Los Angeles, Calif 1992.

458

oker, A., Fotoraftan Resim ve Darafakal Ressamlar, Yeni Boyut, 9, 1983, 4-12. oker, A., Osman Hamdi ve Sanayi-i Nefise Mektebi, stanbul, 1983. Denel, S., Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, Ankara, 1982. Edhem, H., Elvah- Nakiye Koleksiyonu, (haz. G. Elibal), stanbul, 1970. Erol, T., Nazmi Ziya, stanbul, 1995. Eyice, S., 19. Yzylda stanbulda Batl Mimarlar, Ressamlar, Edebiyatlar, 19. stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, 9-46. Gazimihal, M. R., Trk Askeri Muzikalar, stanbul, 1955. Germaner, S. 1850 Sonras Trk Resminde Kaynak ve Konular, Osman Hamdi Bey ve Dnemi, Sempozyum Bildirileri, stanbul 1993, 69-74. Germaner, S., Bat Tarz Resmin stanbul Yaamna Katl ve Yerald Ortamlar, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul, 1996, 129-137. Germaner, S. ve nankur, Z., Oryantalistlerin stanbulu, stanbul, 2002. Germaner, S., Le mcnat dans lart turc: Du Srail la Republique, Art Turc/Turkish Art. 10th International Congress of Turkish Art. 17-23 Sept. 1995. Proceedings, Genve, 1999., 345-352. Gezer, H., Cumhuriyet Dneminde Trk Heykelcilii, Ankara, 1984. Giray, K., Hikmet Onat, stanbul, 1995. Giray, K., Mstakil Ressamlar ve Heykeltralar Birlii, stanbul, 1997. Giray, K., all ve Atelyesi, stanbul, 1998. Giray, K., stanbul Resim ve Heykel Mzesi Koleksiyonundan rneklerle Manzara, stanbul, 2000. Goodwin, G., A History of Ottoman Architecture, London, 1971. Gek, F., East Encounters West, Washington D. C. 1987. Gren, A., Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, stanbul, 1997. Yzyl

459

Gren, Trk Resminde Primitifler ve Darafakal Ressamlar, Trkiyemiz, 81, Mays 1997, 28-41. nankur, Z., Official Painters of the Ottoman Palace, Art Turc/Turkish Art. 10th International Congress of Turkish Art. 17-23 Sept. 1995. Proceedings, Genve, 1999., 381-388. repolu, G., Feyhaman, stanbul, 1986. repolu, G., Ottoman Portraiture During the Reigns of Mustafa III and Abdlhamid I, Art Turc/Turkish Art. 10th International Congress of Turkish Art. 17-23 Sept. 1995. Proceedings, Genve, 1999., 389-398. repolu, G., Levni. Nak, iir, Renk, stanbul, 1999. rez, F., 19. Yzyl Osmanl Saray Mobilyalar, Ankara, 1989. slimyeli, N., Asker Ressamlar ve Ekoller, Ankara, 1965. slimyeli, N., Trk Plastik Sanatlar Ansiklopedisi, Ankara 1967. Kreiser, K., Public Monuments in Turkey and Egypt. 1840-1916, Muqarnas, vol. 14, 1997, 103-117. Kuban, D., Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir Deneme, stanbul, 1954. Kuban, D., stanbul. Bir Kent Tarihi, stanbul, 1996. Kkerman, ., Yldz ini Fabrikas, stanbul, 1987. Mansell, P., Constantinople. City of Worlds Desire, 1453-1924, London, 1995. Mehmed Esad, Mirat- Mhendishane-i Berri-i Hmayun, stanbul 1312. Mehmed Esad, Mirat- Mekteb-i Harbiye, stanbul, 1314. Ortayl, ., mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 1983. Osmanolu, A., Babam Abdlhamid, stanbul, 1960. ner, S., The Place of the Ottoman Palace in the Development of Turkish Painting and the Military Painters, Art turc/Turkish Art. 10th International Congress of Turkish Art. Geneva. 17-23 Sept. 1995, Proceedings. Genve 1999. 517-528. nsoy, R., Osmanl mparatorluunun Katld lk Uluslararas Sergiler ve Sergi-i Umumi-i Osmani, Belleten, cilt, XLVII, 185, 195-235. zendes, E., Abdullah Frres. Osmanl Saraynn Fotoraflar, stanbul, 1998.

460

zsezgin, K., Mimar Sinan niversitesi stanbul Resim ve Heykel Mzesi Koleksiyonu/The Collection of stanbul Museum of Painting and Sculpture. Mimar Sinan University, stanbul, 1996. zsezgin, K., Trk Plastik Sanatlar. Ansiklopedik Szlk. (2. bask), stanbul, 1999. Padiahn Portresi, Tesavir-i Al-i Osman, stanbul, 2000. Pamukyan, K., Manas Ailesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, VI, stanbul, 1993. 286-287. Renda G., Batllama Dneminde Trk Resim Sanat. 1700-1850, Ankara, 1977. Renda, G., Wall Paintings in Turkish Houses, Fifth International Congress of Turkish Art. Budapest, 1978. Renda, G., Nineteenth Century Drawings and Paintings in the Naval Museum in stanbul, Seventh International Congress of Turkish Art. Proceedings, Warsaw, 1990, 191-197. Renda, G., Westernisms in Ottoman Art: Wall Paintings in 19th Century Houses, The Ottoman House. Papers from the Amasya Symposium 24-27 September 1996, British Institute of Archaeology at Ankara and University of Warwick, 1996. 103-109. Renda, G., Osmanl Soyaalar, P Dergisi, 2, yaz 1996, 81-92. Renda, G., Selim IIIs Portraits and the European Connection, Art Turc/Turkish Art. 10th International Congress of Turkish Art. 17-23 Sept. 1995. Proceedings, Genve, 1999. 567-578. Renda, G., Tasvir-i Humayun 1800-1900. Portrenin Son Yzyl Padiahn Portresi. Tesavir-i Al-i Osman, stanbul 2000, 442-542. Renda, G., Osmanllarda Heykel, Sanat Dnyamz, 2002. Renda G., Erol, T., Turani, A., zsezgin, K., A History of Turkish Painting. (2nd ed. ) SeattleLondon, 1988. Rona, Z., Namk smail, stanbul, 1992. Salahaddin Bey, La Turquie lexposition de 1867, Paris, 1867. Szen M. (ed. ), Trk Mimarisinin Geliimi ve Mimar Sinan, stanbul, 1975. Szen, M., Devletin Evi Saray, stanbul, 1990. Tank, . B., stanbul emeleri, stanbul, 1943. Tansu, S., ada Trk Sanat, stanbul, 1986.

461

Thalasso, A., Les Premiers Salons de Peinture de Constantinople, Paris, 1906. Thalasso, A., LArt Ottoman. Les Peintres de Turquie, Paris, 1912. Timur, T., Sultan Abdlazizin Avrupa Seyahati, Tarih ve Toplum, 11-12 (1984) 16- 25. Tulac, P., Ayvazovski Trkiyede, stanbul, 1983. Tulac, P., Osmanl Mimarisinde Balyan Ailesinin Rol, stanbul, 1993. Turani, A., Bat Anlayna Dnk Trk Resim Sanat, Ankara 1977. Umur, S., Abdlmecid Opera ve Dolmabahe Saray Tiyatrosu, Milli Saraylar, I, 1987/l, 143159. Wiet, G, Mohammed Ali et les Beaux-Arts, Le Caire, 1949. Yavuz, Y., Mimar Kemalettin ve I. Ulusal Mimarlk Dnemi, Ankara, 1981. Yeniehirliolu, F., Western Influences on Ottoman Architecture in the 18th Century, Das Osmanische Reich und Europa 1683 bis 1789, Wien, 1983, 153-178. Yum, . Son Dnem Osmanl Saray Yaplarndaki Baz Tasvirler zerine Gzlemler, Dokuzuncu Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi. Bildiriler, cilt. III, Ankara, 1995. 543-552.

462

Bat Sanat Akmlarnn Deitirdii Osmanl Dnemi Trk Sanat / Prof. Dr. Semavi Eyice [s.284-309]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl dnemi Trk sanat XIV-XV. yzyllardaki bir oluum safhasnn arkasndan hzla gelierek XVI. yzylda olgunluuna erimitir. Byk mimar Koca Sinann irili ufakl eserleriyle bezenen bu safha Klasik Dnem olarak adlandrlr. Sinandan sonra onun evresinden yetien ve onun kurduu esaslar zerine eserler veren mimarlar bu safhay XVII. yzylda da srdrmlerdir. Klasik Dnemin slubu sadece mimaride deil, kendisini baka sanat dallarnda da belli etmektedir. Klasik Dnem XVIII. yzyldan itibaren Batdan gelen sanat akmnn arl altnda biim deitirmi ve bunun neticesinde Avrupa tesirli bir Trk sanat olumaya balamtr. XVII. yzylda balayan bu deiim nce klasik Trk sanat zerinde tesirini snrl olarak gstermi ve bu akm gitgide arlaarak Trk sanatna yerlemitir. Bu yerleim XIX. yy. ilerinde de varln srdrmtr. Trk sanat hakkndaki bu klliyat iinde biz de yabanc tesirli Trk sanatnn balamas, gelimesi ve Trk yap sanatna has yaplarda nasl bir grnm kazandn zetlemeye alacaz. Bu arada u noktaya da iaret edelim ki Klasik Dnemden ok deiik bir sanat zevkine iaret eden bu yeni dnemin mimari dndaki eitli eserlerde verdii rnlerde de ayn akm belirlemek mmkndr. I. Tarihi ereve Osmanl Devleti XVI. yzyldaki byk apta yapt fetihler ile bir dnya Devleti durumuna girmi ve bu durumunu XVII. yzylda bir dereceye kadar srdrmtr. Fakat pek ok olaylar Devletin eski gcn artk kaybetmeye baladn gsteriyordu. Osmanl Devletinin hametini grmek iin bu lkenin tamamn olmasa bile birok yerlerini gezen Evliya elebinin Seyahatnamesini gzden geirmek yeterlidir. Osmanl Devleti d gler ile arpmalarn srdrrken bir taraftan da ieride patlak veren baz gailelerle uramak zorunda kalyordu. Fakat yine de byklnn ypranmakta olduunu pek farketmi deildi. Bu duraklama dnemi iinde son nemli fetih olay Girit seferi olmutur. Bylece Akdeniz ortasndaki Girit adas da Trk topraklarna katlm oluyordu. Osmanl Devletinin Viyana seferi yayl politikasnn sonu oldu. Trk ordusunun Merzifonlu Kara Mustafa Paa idaresinde Orta Avrupann bu byk merkezini kuatmasn fakat tehlikeyi gren Avrupa lkelerinin birleerek kar saldrya gemeleri, ayn zamanda Trk tarafnda olmas gereken Krm Hannn affedilmez ihaneti seferin bir bozgunla sona ermesine yol amtr. Bu olay Osmanl Devletinin Avrupa iindeki ilerleyiinin artk sonudur. Az bir sre sonra Avusturya ordusu Macar topraklarna girmi bugnk Budapete olan Budin elden km ve Avusturyallar tarafndan yaklmtr. Halk airlerinden biri tarafndan sylenen ald neme bizim nazl Budini adl atla da bu znt dile getirilmitir. Bu yenilginin ve felaketin arkasndan Avrupa topraklarndaki Osmanl-Trk hakimiyeti kademe kademe erimeye balamtr. Avusturya, Venedik ve Lehistan ile 1699da imzalanan Karlofa Sulh

463

Antlamas ile Avrupadaki pek ok toprak bu lkelere braklmtr. phesiz kaybedilen bu topraklarda yaayan binlerce Trkten esarete dmekten kurtulmu olanlar akn akn daha douya g etmilerdir. Batda Osmanl Devleti bu felaketi yaarken Douda da pek i ac bir durum yaanmyordu. Osmanl tahtnda olduka uzun bir sre kalan Sultan IV. Mehmedin olu III. Ahmet 1703te Devlet idaresinin bana getiinde 29-30 yalarnda kadard. Devletin bir huzur ve sulh dnemi iinde yaamasn dnm ve iktidar sresi iinde kendisine yardmc olarak sadrazam Nevehirli brahim Paay semiti. Padiah tarafndan ok desteklenen ve hatta damat da yaplan brahim Paa 1718de sadrazamla getirildikten itibaren de Sultan III. Ahmedin zevkini okayabilecek bir sosyal akmn yaratcs oldu. XVIII. yzyln balarndaki bu dnem Yahya Kemal Beyatlnn (1884-1958) gzel bir buluu ile Lale Devri olarak adlandrlmtr. nl tarih yazar Ahmet Refik Altnay (1880-1937) ise Lale Devri balkl kitab ile Osmanl tarihinin bu dnemini okuyucuya anlatrken bu ad da pekletirmi oldu. Lale Devri Osmanl dnemi Trk tarihinde bir gei safhas olmutur. Klasik Dnemin ahenkli orantlara ve ll bezemelere deer veren sanat zevki bu dnemde yeni ve deiik bir sluba doru kaymaya balamtr. Bu dnem 1830 ylnda patlayan Patrona Halil ayaklanmas ile kan ve ate iinde kayboldu gitti. Padiah III. Ahmet tahtn kaybederken sadrazam ve damad Nevehirli brahim Paa asilerin ellerinde feci surette ldrld ve bylece bu gei safhas da kapanm oldu. Osmanl tahtna geen Sultan II. Mahmud (1730-54) birtakm tedbirler almakla beraber Devletin klmesini nleyemedi. Sanat zevki ise onun Dneminde nceki Lale Devrinde balam olan Batya dnk akm daha da iddetli olarak srdryordu. Devlet iin onun arkasndan gelen III. Osman ve III. Mustafann saltanatlar srasnda karanlk yllar iyice balam oldu. Osmanl Devleti kuzeyde byk bir g halinde gelien Rus arlnn tehditleri altnda varln srdryordu. XVIII. yzyln sonlarna doru tahta geen Sultan I. Abdlhamid (1774-1789) iktidara getiinde olduka ilerlemi bir yata bulunuyordu. Devletin d tehlikeler karsnda sarsldn ve daha kt gnler greceini sezmidi. Baz yeniliklerin yaplmasnn gerekli olduuna inanyor ve bunun iin de bilhassa fen, teknik ve askerlikte baz yeni admlar atlmasn dnyordu. Rus arlnn gittike artan tehditleri bu Devletin Avusturya ile birleerek Krm ile Balkanlardaki hakimiyetine son vermeye doru gitmeye balamt. Bu kska iine alnan Osmanl Devleti iin ok tehlikeli bir gelecein ilk iaretleriydi. Bir taraftan da Trk idaresine kar Yunanllar ayaklandrmak zere kkrtmalar da srdrlyordu. Birok yenilgiler alan Osmanl-Rus, Osmanl-Avusturya savalarnda Karadeniz kuzeyinde bir snr kalesi olan zinin Ruslar tarafndan ele geirildii haberinin kendisine ulamas zerine fel geiren I. Abdlhamid ok ksa bir sre sonra lm ve yerine onun yeniliki grlerini benimsemi olan III. Selim (1789-1807) birok reform hareketlerine girimi ve kuvvetli bir mzik kltrne sahip olan bu hassas ve sanat ruhlu padiah giriimlerinde bir sonu alamadan Kabak Mustafa bakanlndaki bir asi grubunun kurban olarak ldrlmtr.

464

Bu kargaalarla dolu ve Devletin d lkelerden yaplan hcumlarla sarsld yllarda Napoleon Bonapart da bir taraftan Msr zerinden Filistindeki Osmanl topraklarna doru ilerliyordu. Bu bunalml ve kargaa ile dolu yllarda fedakar bir saray grevlisinin yardmyla can kurtulan II. Mahmud (1808-1839) ok ksa bir sre iin tahta kan IV. Mustafann (1807-1808) yerine iktidara geerek III. Selimin yapmak isteyip gerekletiremedii reformlar hzla ve cesaretle baarmtr. Bunlarn banda uzun yllardr Devletin iinde bir banba haline gelmi olan yenieriliin kaldrlmas gelir. Bat Devletleri tarafndan paralanmas iin byk gayret harcanan Osmanl lkesinin en byk kayplarndan biri de Rusyann kkrtmas ile ayaklanan Yunan bamszlnn Morada bir Yunan Devleti olarak ortaya kmasdr. Avrupann yaratt byk skntlar iinde Osmanl Devleti varln srdrmeye abalarken sanat ve kltr alanlarnda Batl grleri benimsemeye ve bunlar uygulamaya gayret etmekten kanmyordu. Padiah I. Abdlmecid (1839-1861) kendinden nceki Sultan Mahmudun yeniliki programn btnyle uygulamak kararndayd. Fen ve teknik hususunda Osmanl lkesini glendirecek tedbirler alnp messeseler kurulurken Encmen-i Dani adyla bir eitim komisyonu oluturulmu ve bu komisyon tarafndan hazrlanan bir raporla Batda olduu gibi Darl-fnun adyla bir eitim messesesi dzenlenmesi nerilmiti. Devletin iinde hukuk bakmndan birtakm reformlarn yaplmasn ortaya koyan Tanzimat Ferman 1839da Glhane Hatt- Hmayunu ile ilan edilmitir. Sultan Abdlmecid gerek dnceleri gerek davranlar ve hatta fizii ile Batl idi. Romantiklerde hakim olan Trk dmanlnn aksine Fransz romantiklerinden nl air ve yazar A. De Lamartine (1790-1869) Osmanl lkesini ziyaret ettiinde Sultan Abdlmecidin huzuruna karak onunla tanm, bu aydn dnceli Padiahn huzurundan ok olumlu grlerle ayrlm ve alt ciltlik bir Osmanl Tarihi yazmtr. Darl-fnun denemesi fazla olumlu bir sonuca ulaamamtr. Ancak Teknik niversitesinin esasn tekil eden Mhendishane-i Berri-i Hmayun hayli verimli olurken II. Mahmudun son yllarnda Batdaki rneklerine gre kurulan ve ilk mezunlarn Abdlmecid yllarnda veren Mekteb-i Tbbiyye-i Adliyye yeni ilk tp fakltesi Batl retmenlerin idaresinde Trk hekimliinin yaratlmasna n ayak olmutu. Bylece Sultan Abdlmecid dnemi Osmanl hayatnda Batl zevkin en gl olarak kendisini duyurduu yllar olmutur. Bunun paralelinde olarak da sanatta yeni bir estetik anlayn gl bir duruma girdii grlr. Yeni akmn destekleyicisi olan yabanc mimar ve sanatlarn Osmanl lkesine ve bilhassa stanbula adeta akn halinde geldikleri grlr. Bunlarn arasnda mzik sanatlarnn okluu da dikkati eker fakat mimarlar ve i dekoratrler alacak derecede oktur. Bu akm Sultan Abdlaziz (1861-1876) Dneminde de devam etmi ve bilhassa mimari tamamen Batl bir grnm almtr. Osmanl Devleti Batl grnmleri almaya abalarken i ve d huzursuzluklar eksik olmamt. Fakat Devleti en byk lde sarsan bir olay 1877-78de cereyan eden Trk-Rus savadr. Bu da gerek Anadoluda gerek Rumelinde geni topraklarn elden kmasna ve binlerce gmenin yerlerinden kaarak stanbula ve daha emin grdkleri yerlere snmalarna yol amtr. Bu sava ardndan yaplan Berlin Antlamas ile kahramanlklarla dolu bu

465

mcadelelerin de fedakarlklar bir bakma heba olmutur. Osmanl dnemi Trk kltrne Bat zevk ve grlerinin szmas Sultan II. Abdlhamid (1876-1909) Dneminde bir taraftan daha zayflarken bir taraftan da Trk Neo-Klasik slubuna bir ynelme olmutur. Buna Trk sanat tarihinde Birinci Milli Trk Sanat Akm ad verilmektedir. II. Batl Trk Sanatnn Evreleri 1. Gei Dnemi (Lale Devri) Osmanl Devletinin XVII. yzylda karlat krizler ve bilhassa bu yzyln sonlarnda Viyana Seferinin byk bir bozgunla sonulanmas arkasndan geni topraklarn elden kmas byk bir bunalma yol am ve bunun arkasndan da Bat modellerine ynelmenin gerekli olduu dnlmeye balanmt. Bu Batya yneli sanatta da belirtilerini gstermekte gecikmedi. XVIII. yzyln balarnda o sralarda Batda yaygn olan ok hareketli ve zengin bezemeli sanat zevki stanbul sarayna da szmaya balamt. Yukarda da belirtildii gibi Lale Devri ad verilen dnem bu akmn tam gei safhasna iaret eder. Sultan III. Ahmed ile 1718den itibaren sadrazam ve damad Nevehirli brahim Paa bu gei dneminin ban eken kiiler olmutur. Klasik Dnemin ana izgileri hala yaamakla beraber, felaketlerin arkasndan gelen bu huzur ve skun dnemi olmas istenilen yllarda sanatn daha atafatl, daha gz alc ve daha neeli olmas isteniyordu. 2. Barok ve Rokoko Dnemi Bu gei dnemi 1730 ylna kadar srd. Patrona Halil Ayaklanmasnn bastrlmas ile Sultan I. Mahmudun (1730-1754) balatt Dnemin ilk yllarnda sanatta nceki gei Dnemininin prensipleri kendilerini gstermeye devam ettiler. Fakat Bat sanatnn Avrupann btn lkelerine ve buradan da daha uzaklara atlamas ok uzak lkelerde bile kendisini gsterebilmiti. Amerika ktasnda bilhassa Meksika ve Orta Amerikada Avrupann Barok sanat en cra yerleim yerlerine kadar szabilmi ve buralarda en basit kiliselerin bile Barok slupta alnlklar ile sslenmelerine zen gsterilmiti. Avrupann Barok sanat Asyaya da atlad. Hatta o kadar ki misyonerlerin gayretleriyle inde, Pekin yaknnda Barok mimarisine uygun yaplar ina edilmiti. Batnn tesirlerine kaplarn amak gayretinde olan ve bunun gerekli olduuna inanan Osmanl Devleti de Batnn btn lkelerinde hakim durumda olan Barok sanat ve estetiinin bata stanbul olmak zere eitli yerlerinde yerlemesini nleyememiti. Bylece Trk Barou denilen yeni bir sanat akm Osmanl-Trk sanatna yerlemiti. Tarihte dnemleri keskin snrlar ile belirlemek ok zor ve birok hallerde imkanszdr. Trk barounun balamas da gei safhas olan Lale Devrinden keskin bir izgi ile ayrlmaz. nceki Dnemin birok prensipleri hala da yaatlmtr. Ancak Sultan I. Mahmudun saltanat yllarnda peyderpey Trk Barounun yerlemeye balad ve glendii dikkati eker. Hatta o kadar ki XVIII. yzyln ortalarna doru klasik sanatn hemen hemen ihmal edildii ve btnyle unutulduu grlmektedir. Bu hususlar yazmzn sonraki blmlerinde eserler anlatlrken ilenecektir.

466

Trk Barou Batdan esinlenmekle bareber baz hususlarda kendisine has birtakm ana izgilerden de pek vazgeememitir. Sslemenin yabanclamasna karlk yap sanatnda lkeye has bir zevkin varln srdrd grlr. te bunun iindir ki Batdakinden biraz daha farkl olan Barok sanata Trk Barou denilmitir. Yaklak 1730-1740 yllarna doru balayan bu yeni sanat akm gittike glenmi ve bu yeni gelimede yabanc asll mimarlarn rolleri byk olmutur. Osmanl kltrnn de Trk ve Mslman asll mimarlardan oluan hassa mimarl messesesi devam etmekle beraber XVIII. yzyl sonlarna doru yabanc asll mimarlarn hakimiyet kurduklar grlr. nceki dnemlerde yabanc yani reayadan yap ustalar var olmakla beraber bunlar altklar eserlerde klasik Trk sanatnn prensiplerine bal kalyorlard. Halbuki Trk Barou Dneminde bu ustalar Batl prensiplere daha sk bir surette balanmlard. phe yok ki bu hususta sarayn, ileri gelenlerin ve hatta halkn zevki de byle bir sanat tercih ediyordu. Yalnz hnkar saray ve kasrlarnda deil Anadolu ve Rumelinin ayan konaklar ile evlerinde bile bu akm yap kalfalarnn ellerinde ekillenmiti. Bu yeni estetiin hakimiyeti o derecede olmutur ki kk sanatlarda bile kendisini belli etmektedir. Kitap ciltleri, el yazmalarndaki tezhip sayfalar ve fermanlarn tezhipli balklar Barok Sanat akmnn ak belirtilerine sahiptir. Trk Barounun iinde gneydou asll bir kalfa ailesinin nemli bir yeri olmutur. Ermeni cemaatinden yap kalfalarndan ufak tamirler yapan Meremmeti Bali Ustann olu Krikor Balyan Kalfa (1764-1831) XIX. yzyl Osmanl mimarisine be kuak boyunca damgasn vuran mimar soyunun kurucusu olmutur. Bu soydan gelen oullar Batda bilhassa talyada renim grerek Avrupa mimarisinin esaslarn iyice renerek Trkiyeye dnmler ve burada XIX. yzyl boyunca belli bal binalarn yapmn salamlardr. Trk barou bu yabanc asll ustalarn elinde XIX. yzyl balarna kadar gelimesini srdrm ve arkasndan yerini baka bir sluba brakmtr. Bilhassa Fransada XV. Louis Dneminde Barok zellikle i sslemede gz kamatrc bir zenginlie ulaarak altn yaldzn hakim olduu bir bezeme zevkine dnmtr. Bu arada bu sslemede birtakm kvrmlar ve kabartmalarn kullanld dikkati eker. Baroun ar sslemeli bu Dnemine Rococo ad verilmektedir. Batdan gelen her akma artk iyice alm olan Trk sanat biraz gecikmeyle de olsa bu yeni estetikten nasibini alm ve onu da i sslemede, mefruatta ve kk sanatlarn eitli dallarnda benimsemitir. 3. Empire (Ampir) ve Tanzimat slubu Fransada XVIII. yzyln sonlarna doru Eski Yunan iin byk bir merak ve hayranlk uyanm ve bunun sonunda Eski Yunan sanatnn Bat mimarisine uydurulan bir slubu domutur. Bu eilim o denli gl idi ki Fransz ihtilali yllarnda Parisin ileri gelen ailelerinin kadnlar Eski Yunan kadnlarnn giyimlerini taklit eden bir moda yaratmlardr. Bu akm neticesinde Batda Eski Yunan mimarisinden ilham alnan baz unsurlarn byk lde kullanldklar bir Neo-Klasik slup meydana gelmitir. Eski Yunan sanatna uyanan bu hayranlk ihtilalin arkasndan gelen Napoleonun imparatorluu Dneminde glenerek Avrupa mimarisinde hakim olmutur. Buna genellikle Empire yani imparatorluk slubu denilir. Napoleon idaresinin dnda kalan lkelerde ise buna Neo-

467

Renaissance yani Yeni Rnesans ad verilmitir. Bu slup bir taraftan Rusyaya yaylrken bir taraftan da ngilterede Victorian adyla uygulanm Kuzey Amerikada da Georgian adyla bilhassa grkemli olmasna nem verilen kamu binalarnda kendisini gstermi. Avrupann Empire (Ampir) slubu az bir gecikmeyle Osmanl lkesine de atlam ve hi phe yok ki Balyanlarn gayretiyle pek ok yapda kendisini belli etmitir. Bylece Sultan II. Mahmud (18081839) Dneminde Avrupallama eiliminin bir belirtisi gibi uygulanmtr. Trk Neo-Renaissance (Neo-Rnesans) veya daha yaygn adyla Trk Empirei yabanc etkili Osmanl sanatnn yeni bir evrimini oluturmutur. Bu slup dini mimaride ana emalarda byk bir rol oynamam fakat ayrntlarda aadaki blmde belirtilecei gibi kendisini kuvvetli bir biimde gstermitir. Kamu binalarnda ise bu slup ok gl bir ekilde uygulanm ve yalnz stanbulda deil, lkenin geni topraklarnda Devlet otoritesini belirtecek yaplar halinde ortaya kmtr. Basit baz kamu binalar ile birtakm kk ve konaklarn yapmnda uygulanan bu akm nl yazar Ahmed Hamdi Tanpnar (19011962) gzel bir bulula Tanzimat slubu olarak adlandrmtr. Bat Avrupa sanatnn Osmanl lkesinde yaygnlamas zerine eitli yabanc mimarlar stanbula gelmilerdi ve burada yeni sanat akmna gre eserler vermeye baladlar. Sultan III. Selim (1789-1807) yllarnda Alsacel A. I. Melling (1763-1831) hem bahe mimar hem ressam hem de mimar olarak stanbulda alm, birtakm yaplar brakrken ehrin ve Boaziinin harikulade resimlerini izerek yaynlamtr. Arkasndan Sultan II. Mahmud Dneminde talyan sviresinden kan ve Rus hkmetinin bir Beyolu yangnnda yanan ahap Rus eliliini yeniden yapmak zere stanbula gnderdii G. Fossati (1809-1883) burada uzun yllar kalarak kardei ile birlikte pek ok binaya imzasn atmtr. Bunlarn banda da Ayasofya nnde dev ll bir yap olarak ina edilen Darl-Fnun gelir. Fossati kardeler eserlerinde Empire slubunu uygulamlardr. talyan mimarlardan G. Stampa imdi stanbul Teknik niversitesi olarak kullanlan Takla binasnn mimar Smith; talyan, Aksaray Valide Camiinin yapmcs Montani akla gelen balca isimlerdir. Osmanl Devletinin sonlarna doru talyan mimarlardan Mongeri, Sultanahmet emesinin mimar Alman Spitta, Arkeoloji Mzesinin yapmcs Valaury, Yldz Saraynda baz blmler ile ehir iinde ve Boaz kylarnda kk ve apartmanlar ile Karaky Camiini yapan talyan DAronco XX. yzyla girerken Batda bir sre yaygnlaan Franszlarn yeni sanat yani Art Nouveau veya Almanlarn Jugendstil olarak adlandrdklar bir slubu uygulayarak stanbulda birka eser vermitir. iftehavuzlarda Ragp Paa yallar ile Sirkeci Garn yapan Avusturyal Jasmund hatrlanabilecek balca sanatlardr. Fransz mimar Bourgeois de Bayeziddeki Eski Sarayn yerinde seraskerlik olarak yaplan imdiki niversite merkez binasn Batnn Empire slubunda ina etmitir. Dolmabahe Saraynn i sslemelerini de yine Fransz dekoratr Schan gerekletirmek suretiyle zaten d mimarisi Bat sanatna uygun olan byk yapnn iine de bir Avrupa saray grnm kazandrmtr. Bu arada bilhassa Hali kysnda Fener semtinde baz evleri yapan Rum reayadan mimarlar olduu gibi Balyanlar dnda baz Osmanl tebas Ermeni asll mimarlar da eserler

468

veriyorlard. Bunlardan Aznavour Cibali ttn fabrikas ile Tepebanda uzun yllar dram sahnesi olarak kullanlan tiyatro binasn ina etmitir. 4. Eklektik (Karma) slup Dnemi Osmanl Devri Trk sanatnda XIX. yzyln sonlarna doru Eklektik ad verilen karma yeni bir slubun da ortaya kt grlr. Bu slubun zellii Trk sanatndan alnma baz motif ve unsurlarn yannda eitli Bat sanatlarndan alnan deiik elemanlar kaynatrlarak tek bir bina zerinde uygulanmtr. Bu karma slubu yaplarn en karakteristik rneklerinden biri talyan Montaninin yapt Aksarayda Valide Pertevniyal Sultan Camiidir. Ayn karma slup Balyanlarn raan Saraynda da grlebilir. Bunlarda Trk motiflerinin Gotik ile birletirildii dikkati eker. Ksa sreli olan bu karma slup Dneminde ikinci bir aama ise baz kamu binalarnda Trk sanatna yabanc sluplarn bir binada tek bana aynen uygulanmasdr. talyan Mongeri, Karaky Palas yapsnda, Alman Spitta Sultanahmetteki Alman emesinde btnyle Bizans mimari elemanlarn taklit etmilerdir. Seraskerlik olarak yaplan ve imdi stanbul niversitesi merkez binas olan tesisin Bayezid meydanna alan abidevi girii ise Trk sanatna btnyle yabanc Kuzey Afrikann Marib mimarisinin tam bir taklidinden ibarettir. ki Alman mimarn yaptklar dev ldeki Haydarpaa Gar ise Kaiser Wilhelm Dneminde ok moda olan Prusya, Neo-Renaissanceinin stanbulda brakt bir hatradr. Bu karma yeni eklektik dnem yeni yetien baz Trk mimarlarn tepkisi ile karlam ve bylece eski Trk sanatna dn simgeleyen bir yeni Trk sanat domutur ki Trk Neo-Klasii veya I. Milli Mimari Akm ad verilen bu sanat XIX. yzyln sonlarndan itibaren stanbulun yan sra baz Anadolu kasabalarnda da rnekler vermitir. Bu konu Batllaan Trk sanatnn ayr bir dnemini iaret etmekte ve modern Trk sanatnn balangcn oluturmaktadr. Bunun ayr bir konu halinde ilenmesi gerekir. III. Gei Dnemi (Lale Devri) Bu yazmzn ilk blmlerinde Osmanl dneminin Trk tarihinde XVII. yy.n ilerinde Devletin birtakm krizler geirdiini ve bunlarn akislerinin sanatta da grldne iaret edilmiti. Trk sanat XVII. yy.n ilk yllarnda Sultan I. Ahmed (1603-1617) tarafndan hassa ba mimar Sedefkar Mehmed Aaya yaptrlan e kendi adn tayan cami ve klliyesi ile klasik Dnemin son byk eserini ortaya koymutu. Esas XVI. yy.n sonlarna doru planlanm ve yapmna balanm olmakla beraber yapm yarm kalan ve uzun yllar ylece duran Eminnnde Yeni Valide cami, Sultan brahimin ei ve IV. Mehmedin annesi Turhan Sultan tarafndan 1663de tamamlatlan Yeni Valide cami ile klasik Dnemin sonu vurgulanmt. Osmanl Devletinin XVII. yy.n ikinci yars felaketlerle dolu olan bir dnemdir. Bu yllarda artk byk apta bir sanat varlnn izlerine pek rastlanmaz. Sultan III. Ahmed yllarnda devletin felaketlerin arkasndan bir sre iin huzura kavumas ile birlikte bir yaama sevinci atmosferi domutu. Bu durum sanatn daha canl daha gz oyalayc bir grnt olmasn salad. Mimaride, nceki Klasik Dnemin hassas orantlar sakin ve ll

469

sslemeleri yava yava yerlerini daha kalabalk bir estetie kaydrmaya balamt. XVII. yy.da duran klasik selatin camileri gelenei XVIII.yyda skdarda 1708-1710 tarihlerinde, Glnu Emetullah Valide Sultan adna yaptrlan byk cami ile yeni akmn ilk rneini vermiti. Burada hala daha Klasik Dnemin mimarisinin ana izgilerinin uygulanm olduu grlr. Bunlardan nemli bir sapma yaplmamtr. Lale Devrinin byk klliyelerinden biri ise bu Dnemin yaratcs olan Damad brahim Paann i Anadoluda memleketi olan Mukarada kurmu olduu klliyedir. Nevehir adyla brahim paann imar ettii bu yeni beldenin ortasnda cami medrese ve ktphaneden oluan bir klliye kurulmutur. 1726-27 tarihlerinde hassa mimarba Mehmed Aa idaresinde meydana getirilen bu klliyenin ayrca bir sbyan mektebi, ahane-imaret, kervansaray, hamam ve iki eme gibi daha baka ek vakflar da bulunmaktadr. Bu yaplarda genellikle Klasik Dnemin slup zelliklerinin srdrlmekte olduu dikkati eker. Yalnz medresede plan dzenlemeci, Klasik Dnemin mimari emasndan daha deiiktir. erideki kubbe yzeylerinde yeralan naklar Lale Devri zevkini aksettiren sluptadr. Lale Devrinin stanbul dndaki bu ok nemli klliyesinden baka brahim Paann bakentte ehzade bandaki cami, medrese, sebil ve hazireden oluan gzel bir klliyesi olduktan baka, medrese ve kk bir cami ile bir hamamdan oluan baka bir klliyesi de eskiden Bab- Ali yolu olan Ankara caddesi yolu kenarnda bulunuyordu. Medrese ok yl nce Vakit gazetesinin sahibi tarafndan alnarak parsellenmi ve tannmaz bir hale getirilmitir. Cami ile hamam ise yerlerine i hanlar yaplmak zere yok edilmitir. Bu bakmdan sluplar hakknda bir bilgi edinmek mmkn deildir. brahim Paann byk postahane arkasnda Arefendi caddesi kenarnda olan sebil ve sbyan mektebi de yerine bir ihan yaplmak zere ortadan kaldrlmtr. Dolaysyla bunlarda gei dneminin getirdii yeni sanat akmnn izlerinin ne dereceye kadar bulunduu bilinemez. Lale Devrinin selatin camileri dnda vezirler tarafndan kurulan kk klliyelerinden en nemli bir tanesi de bugn btnln koruyabilen tek eser Nevehirli brahim Paann ehzade banda yenieri eski odalar klasnn bir blm olan acemi olanlar klasnn tam karsnda ina ettirdii kk klliye bu dnemin en nemli eseridir. Burada kubbeli kk bir cami ve caddenin kesinde gzel bir sebil bulunmaktadr. Medrese odalar ve avlusu cami ile birlikte arkadaki alan igal ederken, medresenin dnda ve cadde kenarnda sralanan arasta dkkanlarnn dierlerinden farkl bir zellii ise antik ada olduu gibi nlerinde stunlu bir revakn bulunmasdr. Ayn mimaride sra dkkanlarn caddenin kar tarafnda da bulunduu bir belgeden renilmekteyse de bunlar eski bir tarihte ortadan kalkmtr. Medresenin nnde bulunan dkkanlar uzun yllar kalm, stanbul tarihine direkler aras olarak gemitir. Ancak XX. yy.da yolun geniletilmesi dncesiyle stunlarn kaldrlmas sonunda bu ilgi ekici zelliini btnyle kaybetmitir. Bu dnemde yaplan ve ehrin btn tarih boyunca ana caddesinin kenarnda olan byk bir medrese de ar kapsnda bulunan orlulu Ali Paa Medresesidir. Beraberinde kurucusunun trbesi de bulunan bu ortas avlulu revakl medrese mimari bakmdan dikkate deer bir zellie sahip deildir. Ayrca bu klliyenin bir de tekkesi bulunmaktadr. Klasik slubun hakim olduu bu kk klliye de sadece baz revak stun balklarnda yeni akmn

470

izlerine rastlanr. Trk mstakil ktphane binalarnn XVII. yy.daki ilki olan Kprller Ktphanesinden sonra orlulu Ktphanesi bu yap trnn balangcna iaret etmektedir. Lale Devri dneminde yaplan kk mimari eserlerden biri de Saray- Hmayun snrlar iinde olan Enderun ktphanesidir. Sarayn nc avlusunda arz odasnn arkasnda III. Ahmed tarafndan yaptrlan bu ktphane binas, XIII. yy.da ok yaygnlaan vakf ktphanelerinin en gsterilisidir. Burada evvelce Sultan II. Selim iin yaptrlan havuzlu bahe kknn bulunduu yerde, III. Ahmed 1719da dank kitaplar toplayan bir merkez ktphanesi ina ettirmitir. Trk ktphane mimarisinin bu en gzel eserinde, Osmanl ktphanelerinin bir zellii olan kitaplarn rutubetten zarar grmemesi iin binann altnda pencereli yksek bir bodrum yaplm ayrca etrafnn ak olmasna itina gsterilmitir. Ktphanenin d cephesine bitiik ilemeli bir mermer emeden baka stunlu bir verandas ve bol pencerelerle k alan zeri kubbe ile rtl bir okuma salonu vardr. Yan kanatlar ise kurun kapl, tonozlarla rtlmtr. Binann duvarlar Kara Mustafa Paa kknden getirilmi XVI. yy. inileri ile kaplanm tonozlar renkli malakari naklarla sslenmitir. Esas kap ile alt sra pencere kanatlar da fildii ve baa kakmalarla bezenmitir. D cepheleri tamamen mermer kapl olan Osmanl mimarisinin en abidevi ktphane binas bu gei dneminin en ssl ve gsterili ve ayn zamanda da ana emas bakmndan eski geleneklere bal bir mimari eser olarak kabul edilebilir. Lale Devrinin en dikkate deer zellii, evvelce ok kstl ve gerekli olduu yerlerde kullanlan bezemenin ar bir derecede btn yzeyleri kaplyacak bir biimde oaltlm olmasdr. Herbiri tek bana incelendiinde, klasik sanat geleneklerine bal olmakla beraber bu kadar youn bir ekilde kullanlmas yeni bir estetik anlaya iaret ediyordu. Ayrca bu ss motiflerinin aralarnda Klasik Dnemde de rastlanmayan veyahut bilinmeyen ya da grlmeyen birtakm yabanc motiflere de yer verilmesi bu yeni akmn ortaya koyduu deiikliklerden biridir. Bunun en gzel rneini Bab- Hmayun nndeki Sultan III. Ahmed sebil ve emeleri tekil eder. Bu abidevi eme binas, mimarisi ve sslemesi bakmndan Trk sanatnda birok yenilikler getiren bir rnektir. Her cephenin ortasnda sivri kemerli bir eme kelerde ise darya takn birer sebil bulunmaktadr. Basit sokak emeleri geleneinde grlen testi ve ibriklerinin dolmasn bekleyenlerin oturmas iin yaplan kk niler emelerin iki yannda ihmal edilmeyerek bylece mimari zenginletirilmitir. Eserin btn ok geni saakl bir at ile rtlm bunun stne de kubbecikler yerletirilmitir. Fakat bu eserin her cephesi saak hizasndan temel kotuna kadar eitli tekniklerde sslemeler ile kaplanmtr. Bunlar arasnda inilere yer verildii gibi mermer zerine naklarda grlr. Geni saan tavannda ise tamamen Bat sanatndan alnma altn yaldzl dal kvrmlar motiflerinden oluan kabartma bir ssleme dikkati eker. Bylece Klasik Dnemin eme ve sebil mimarisinde dz hatlardan oluan bnyeyi kstl bir ekilde zenginletiren bezeme dncesi ar kalabalk bir sslemeye yerini brakmtr. Sultan III. Ahmed emesi, Trk sanatnda yeni bir akmn balam olduunu en gzel gsteren rnektir. Burada biimi itibariyle eskilerden pek deiik olmayan ke sebillerinde tundan dkme ebeke motiflerinden dahi klasik ebekelerden tamamen deimi bir motife gre dkm yaplmtr.

471

Osmanl mimarisinde kendi bana kk bir yap tr olan sbyan mektepleri genellikle eme ve sebil gibi bir su yaps ile birleik olarak inaa edilmitir. XVI. yy.dan itibaren zellikle XVII ve XVIII. yy.larda bunlarn pek ok sayda olduklar grlr. ounun zemin katlarnda bir eme veya stanbuldakilerin pek ounda bir sebil bulunmaktadr. Yukar katlar ise iinde oca olan byk tek bir salondan ibaret esas okuldur. Sultan III. Ahmedin arkasndan tahta geen I. Mahmudun saltanatnn balangcnda, Lale Devri estetiinin srdrld grlr. Nitekim Sultan Mahmud tarafndan kurdurulan Galata-Beyolu-Tophane su ebekesinin datm yaplar arasnda Azapkapsnda Valide Saliha Sultan iin 1732 tarihinde, ina edilen sbyan mektebinde bir yenilik olmak zere eme ve sebil yapnn altnda deil hemen yannda ayr bir kitle halinde ina edilmitir. Burada emenin sadece bir cephesinin ortasna ileriye takn bir sebil yerletirilmi bunun iki yanna evli olarak birer emeye yer verilmitir. Dier cepheler ise dz yzeylerden ibarettir. Dnemin airlerinden Seyyid Vehbinin tarih manzumesi ile sslenen cephe, Sultan III. Ahmed emesinden farkl olarak sadece mermere ilenmi bezemelerle kaplanmtr. Ancak burada da yukardan zemine kadar btn cephenin oyma ve kabartma motiflerle bezendii grlr. Bu kk eser de geni saakl bir st rtye sahip idi. Fakat geen yzyln balarnda bu at sklm uzun yllar boyunca buras st ak kalmt. Eski fotoraflarna gre at ve saak 1955e doru ihya edilmi, mermerler temizlenmi eski tun ebekeler yerlerine taklmtr. Fakat Saliha Sultan sebil ve emelerinin bir paras olan altnda dkkanlar bulunan sbyan mektebi 1960 ylna doru btn ile yklarak ortadan kaldrlmtr. Halbuki profan mimarinin gzel bir rnei olan ve yerin topografya zelliklerine gre konsollu bir kma halinde yaplan esas mektep mekan, Karaky ynne bakan taraftaki verandas (hayat), iindeki zengin kalem ii sslemesi ile feda edilmemesi gereken nemli bir tarihi eserdi. atnn ortasnda ykselen ve iinde bir ayet yazl olan deerli bir alem ise 1940l yllarda yerinden karlp gtrlmt. Bu gei dneminin byk meydan emelerinden bir tanesi de skdarda iskele banda bulunmaktadr. Burada drt cephede akan emeler olmakla beraber kelerde sebiller yoktur fakat bunlarn yerine insan boyu yksekliinde su ime musluklar konulmutur. Yakn tarihlerde yaplan baz deiiklikler ve yapnn ykseltilmesi srasnda at ve saaklarn grnm deitirilmi ve hatta eski bir gravrde grlen kubbecik kaldrlmtr. Bu emede de d cephelerin dnemin estetik zevkine uygun olarak taa ilenmi sslemeler ile kapland grlr. Ayn estetik Sultan I. Mahmudun yeni kurduu su ebekesinin en nemli ant olarak 1732 tarihinde yaptrd Tophane meydan emesinde de grlmektedir. Burada da sebiller yoktur ve drt cephenin hepsi de mermere ilenmi zengin bezemeler ile kaplanmtr. Bunlarn aslnda boyand renkli bir grnmlerinin olduu bilinir. Hava tesirleri bu renkleri ve boyalar tamamen silmitir. Bilinmeyen bir tarihte herhalde XIX. yy. ilerinde emenin ats ve saaklar ortadan kalkm ve st bir teras haline getirilmiti. 1955 ylna doru bu at eski gravrne gre ihya edilmitir. Gei dneminin eme mimarisindeki bu geliimi, daha mtevazi basit duvar emelerinde bile uygulanmtr. Galatada evvelce baka bir yerdeyken yakn tarihlerde kule dibine tanan

472

Bereketzade emesi en bata gelen rnektir. Daha eski bir eme yenilenirken, btn cepheyi dolduran taa ilenmi oyma ve kabartma ssleme bu tek kemerden ibaret duvar emesinin d yzeyini doldurmutur. Bugn Topkap Saray denilen Saray- Hmayunun dnda, ehrin tabiat gzelliklerine sahip yerlerinde birtakm yazlk sahil saraylar da ina edilmiti. Bunlardan bir tanesi bu dnemde Tersane Saray adyla Hali kysnda Hasky evresinde kurulmutu. Ksmen deniz zerine uzanan bir blm kazklar zerine oturan bu sarayn d grnmn belli eden bir minyatr bir fikir verdii gibi XVIII. yy. balarnda stanbulda bulunan sveli bir subay Cornelius Loos, bu sarayn bir plann izmitir. Padiahn arada srada gelip Halite yaplan deniz elencelerini seyrettii bu saraydan daha nls ise stanbul halknn ak havaya ve yeile kt Kathane deresi kysndaki mesire yerinde ina edildi. Sultan III. Ahmedin sadrazam ve damad Nevehirli brahim Paa iki tarafndan rhtm iine alnan derenin kysnda, Sadabad ad verilen ksa bir sre ierisinde bir yazlk saray ina ettirdi. evrenin gzellii Dnemin airlerinden Nedimin iirlerine konu olan bu yazlk saray Bat lkelerinde o dnemde ok yaygn olan su oyunlaryla zenginletirilmi saraylarn bir benzeri olarak dnlmt. Bu akm Luigi Vanvitelli (1700-1773) tarafndan Napoli yaknnda devasa ldeki 1752-74 yllar arasnda yaplan Caserta Saraynda da uygulanmtr. Bugnk Pakistanda Lahorda alamar Saraynda uygulanan su oyunlar sonra Batya geerek Avusturyada Bavyerada ve Fransada bahelerinde su kanallar olan eitli tesislerle sularn fkrtld elaleler halinde akntlarn yapld, saraylar ina edilmitir. Fransaya gitmi olan Trk temsilcisi 28 Mehmed elebinin Fransada grp sadrazama taktim ettii raporda anlatlan bu saraylarn bir benzerinin de Kathane deresi kysnda yaplmas uygun grlerek Sadabad Saray ina edilmitir. Elimizde Batl bir ressam tarafndan yaplan bir gravr ile bir Trk minyatrnden baka btn i taksimatn gsteren bir de plan olan bu saray, Cevtel-i sim denilen iki taraf rhtml, kysnda bulunuyor ve su stne uzanan baz kntlar derenin iine aklm direklere oturuyordu. Sarayn nnde dere, kvrml kaskatlar halinde, suyun daha aaya ak salanyordu. Bu mermer anaklar halindeki yapma elalenin banda da ince stunlara dayanan zeri geni bir saakla rtl etraf ak Kasr- Niad adyla bir kk bulunuyordu. Derenin zerinde, mermer anaklarn balarnda da birer kk kamelya vard. Sarayn tam nnde derenin tam ortasna dikilmi Sultan Ahmed meydanndaki burmal stunun benzeri bir direin ylanba eklinde bir tepelii vard. Nedimin ejderha olarak adlandrd bu ylan bann azndan su fkryordu. brahim Paann Fransadaki Marly ve bilhassa Fontaineblau saraylarnn benzeri olarak kurdurduu Sadabad, aalarla kapl iinde ayrca havuzlarda bulunan bir parka sahipti. Buraya o yllarda fransz elisi Marquis de Bonnac yurdundan baz deerli bitkiler getirerek hediye etmiti. Padiahn buradan ok holandn gren ileri gelenler de Haliten itibaren derenin iki yakasna kasrlar ve kkler yaptrmakta gecikmemilerdi. Lale Devri kanl Patrona Halil Ayaklanmas ile sona ererken Sadabad Saray hari kalmak zere bu muhteem kkler ve kasrlarn hepsi tahrip edilmitir. Bu ayaklanmada Sadabadn sanld gibi yktrlmad sadece camlarnn krld ve kimse ilgilenmediinden tabii birtakm tahribata urad ancak ksa bir sre sonra Patrona bertaraf edilip ortalk dzene girdikten sonra Sultan I. Mahmudun ferman ile tamir ve ihyasnn

473

gerekletii bilinir. Esas sarayda baz mekanlarn bu devrin zevkine gre yenilendikleri veya bezemelerinin yapldklar grlmektedir. III. Ahmed Dneminde yaplan yemi odas denilen odann i sslemesinde ok sayda meyva resimlerine yer verilmesi bu adn domasna yol amtr. Lale Dneminin ta sslemelerinde byle eitli meyvalar ana motif olarak kullanlm emelerde de rneklerine rastland gibi o yllarn mezar lahitlerinin yzeylerinde de bulunmaktadr. Bu dnemde Hali ve Boazii kylarnda yapldklar bilinen kk ve yallarn ise hibiri gnmze kadar gelememitir. Sadece Kanlcada Meruta Yolu olarak adlandrlan 1702 tarihli Amcazade Hseyin Paa Yalsnn gnmze kadar gelebilmi olan ksmen su stne kan ahap divanhanesi o dnemin sivil mimarisinin gz kamatrc altn yaldzl i sslemesinin zenginlii hakknda bir fikir verebilir. Trk kasr mimarisinin eski geleneklere uygun olarak eyvan halindeki kmalar ile ortadaki sofay rten ahap kubbesi Trk geleneinin devamna iaret eder. Sofann ortasn ise mermer bir havuz ile ajurlu bir biimde cami eklinde mermerden ilenmi bir fskye ssler. Fakat son elli yl iinde kurulularn ilgisizlii yznden bu esiz deerdeki tarihi eser yok olmaya mahkum bir duruma girmitir. IV. Trk Barok Sanat Patrona Halil Ayaklanmasnn arkasndan padiah olan Sultan I. Mahmud Dneminde ortalk durulduktan sonra sanatn gl bir Bat tesiri altnda canlanmaya balad grlr. Batdan alnan ve klasik Trk sanatna btn ile yabanc motifler gei dneminin arkasndan iyice yerlemeye balarken mimaride de ana izgilerde ve d estetikte de deiiklikler kendilerini belli ederler. Fakat baz hususlarda hala klasik sanat geleneine bal kalndndan bu yeni akma Trk Barou denilmesi daha dorudur. Padiahlarn ou gibi I. Mahmud da kendi adn yaatacak bir selatin cami ve klliyesi yaptrmay tasarlamt. Bunun iin byk arnn yaknnda ve ehrin yksek bir yeri seilerek byk bir cami ile klliyesinin inasna balanmt. Yerli Hristiyan ustalarn ve bu arada Simion usta adl bir Ermeni mimarn alt bilinmektedir. Bu eser Batnn Barok sanatnn Trklemi bir grntsnden ibarettir. Barok sanatn balca elemanlarndan olan ve cepheyi talandran kavisli alnlk ve yzlerdeki S kvrm desenlerine bu yapda yer verilmemitir. Klliyenin merkezini oluturan byk caminin d avlusunda medreseler, trbe camiye bitiik bir ktphane ve d avlu giriinin yannda bir sebil de bulunmaktadr. Btn bu unsurlarda kvrak Barok cizgilerin hakimiyeti grlr. Caminin yapm srerken 1754te I. Mahmudun vefat zerine yerine geen Sultan III. Osman (1754-1757) inaat 1755te tamamlatm ve aslnda adnn Mahmudiye olmas gereken bu byk esere, grnte hanedann adn vermi tesirini brakarak Nur-u Osmani adn vermek suretiyle kendisine yaktrmtr. Bylece 1755te bitirilen bu eser Trk Barok mimarisinin bir temsilcisi olarak stanbulun son selatin camilerindendir. Binann plan bir karenin zerine drt ana kemere bindirilerek oturtulmu bir ana kubbeden oluur. Caminin esas kitlesinin altnda yksek bir bodrum bulunmakla beraber bu

474

tarih iinde bir greve tahsis edilmediinden bugne kadar kullanlmamtr. Mihrap kiliselerde olduu gibi bir apsis eklinde da takn bir okken kntnn iindedir. Btn kemerlerde ve kap kavsaralarnda pencere biimlerinde, Barok sanatn uyguland dikkati eker. Bu byk eserin hibir yerinde Trk klasik sanatndan alnm bir iz grlmez. Yalnz ieride bir yaz kua bu hususta tek istisnadr. st pencerelerdeki renkli camlardan yaplan revzenlerin (vitray) al kontrleri bile Barok sluptadr. ifte minare de ayn slupta olmakla beraber aslnda klahlar ahap ve kurun kapl idi. Ancak 1894 depremi arkasnda yaplan restorasyon sonunda cami mimarisine daha uygun olaca dnlerek bunlarn tepelerine Barok profilli tatan klahlar yaplmtr. Buradaki Barok uygulamann en ilgi ekici zelliklerinden biri de klasik sluba btn ile ters den adrvan avlusunun kare veya dikdrtgen biimde deil, yarm daire eklinde oluudur. Nur-u Osmani Cami yaklak 150 yllk bir aradan sonra, Trk sanatnda ok deiik bir yap estetiinin varln ortaya koyan bir abide olarak stanbulu sslemitir. Bunun arkasndan Sultan III. Mustafann (1757-74) Mimar Mehmed Tahir Aaya yaptrtt ve Aksaraydan Bayezida uzanan ana caddenin kenarnda bulunan Laleli cami ve klliyesinde klasik slup biraz daha belirli olmakla beraber Barok sanat izleri burada da kendisini gsterir. Cami ve klliyenin yapmna 1759da balanm inaat 1763te bitirilmitir. Burada evvelden beri bulunan Laleli baba ad verilen bir yatr trbesinden dolay camide adn bundan almtr. III. Mustafann vakfettii eserinin byle adlandrlmasndan znt duyduu sylenmitir. Henz inaat yeni bitmiken 1766da ehirde ok byk lde zararlar veren depremde Laleli Cami de hasara uram hatta binay desteklemek iin altndaki bodruma btn ile toprak doldurulmutur. Cadde kenarndaki byk avlu duvar da ykldndan tekrar tamir edilmitir. 1956da bodrum temizlenerek ar haline getirilmi cadde kenarndaki d avlu duvar da bir dizi dkkan halinde aslnda olmayan bir arastaya dntrlmtr. Caminin plan, sekiz ayak zerinde oturan bir kubbe ile rtl tiptedir. Bu bakmdan eski Osmanl mimari geleneini srdrmektedir. D estetiinde Nur-u Osmanideki kadar Barok slup hakim deildir. ayrntlarda bu yabanc slubun daha belirli olduu dikkati eker. Mermer mihrap ve kullanlan stun balklar tamamen Barok sluba uygun olarak ilenmitir. D avludan harim avlusuna k salayan merdivenler de kavisli olarak yaplmtr Klliyenin avlu kapsna komu btnyle Barok slupta bir sebilinden baka bir yz caddeye bakan kurucusunun trbesi bulunmaktadr. Arka tarafta ise klliyenin dier unsurlar olarak han, mumhane, imaret yer almtr. Bunlar bugn baz deiikliklere urayarak hala ar olarak kullanlmaktadr. okgen biimindeki trbenin mimarisinde ve iindeki naklarda Barok slup kuvvetli bir ekilde kendini belli eder. Fakat duvar kaplamasnda daha eski yaplardan karlm inilerin tekrar kullanlm olduu grlr. Trbenin yanndaki hazirede de hanedana mensup kiilerin ve Adilah sultann da kabri bulunmaktadr. stanbul 1766da iddetli depremlerden birine sahne oldu. Bu felaket srasnda yklan veya zarar gren eserlerin banda da fethin arkasndan Sultan Fatih II. Mehmedin kendi adna yaptrd byk klliyenin merkezi olan cami geliyordu. stanbulun altndan geen fay hattnn tam stne isabet eden cami tamir kabul etmeyecek derecede ykldndan Sultan III. Mustafa ecdadnn bu byk eserini ihya etmek zorunda kalmt.

475

Klliyesinin merkezini tekil eden cami Bizansn Ayasofya ile birlikte en byk yaps olan Oniki havari kilisesinin yerinde 1463-1470 tarihleri arasnda mimar Atik Sinan tarafndan yaplmt. Depremde kubbesinin tamamen kmesi duvarlarnn onarlmayacak derecede atlamas yznden cami 1767de yeni bir plana gre yeniden yapmna balanarak 1771de tamamlanmtr. Daha nce ise klliyenin dier yaplar tamir edilmiti. Bu yeni yapmda Mimar Koca Sinann ehzadeba Camiinde uygulad plan daha geni lde tekrarlanarak merkezi kubbenin drt taraftan yarm kubbeler ile desteklenmesi sistemine gidilmiti. Sinandan sonra Sultan Ahmet, Eminn Yeni Valide camilerinde de uygulanan bu sistem bu defa Barok ayrntlarla Fatih Camiinde tekrarland. Eski camiden giri cephesi korunmu fakat ieride btn statik dzenleme yeni plana gre yaplmt. Ana destekleyici payeleri dolaan yerler btnyle Barok profillere sahip bulunmaktadr. Fakat binann genel grnmnde klasik estetie fazla aykr den bir grnm yoktur. Bu srada Fatihin yatt trbe de yeniden elden geirilmitir. Klliyenin iki tarafn saran medreselerden bir ksm ile darifas ve ukurhamam ad verilen ok byk llerdeki hamam bugn ortadan kalkmtr. Klliyenin gneyinde, Sultan II. Mahmudun (1808-1839) annesi Nakdil Sultan iin bir sebil ile birlikte 1817/18de yaplan trbe ise, Trk Barok mimarisinin btnyle hakim olduu bir yapdr. Bu eser dalgal hatlar, dardan dilimli byk kubbesi, oval pencereleri yaprak biimindeki kabartma ssleriyle Barok slubunun Trk trbe mimarisindeki baarl bir rneidir. Caminin iindeki ssleme altn yaldzl Hnkar Kasr ile renkli talardan yaplm mimber ve mihrap ise Trk sanat geleneine ok uzak deiik bir sanat zevkinin rnleridir. Fakat buna ramen gz alc bir zenginliktedir. Trk Barounun trbede btn arln gstermesine karlk esas camide bu yabanc slup o derecede belirli deildir. Sultan III. Mustafann skdarda Salacak semtinde denize hakim bir ykseklikte Ayazma Kasr ad verilen bir yazlk sarayn yerinde, yapmna 1760da balanarak 1761de bitirilmitir. Drt kemere oturan bir kubbe ile rtl basit bir mekandan oluan caminin en ilgi ekici taraf ksmen kma konsollara oturan bir kk biimindeki Hnkar Kasrdr. Yapda, Bat Barok tesirlerinin kuvvetli olmasna ramen kemer ilerindeki duvarlara alan pencerelerde hala klasik Trk kemerlerinin kullanlm olmas eski mimari gelenee bal kalndn gsterir. Bylece Ayazma Camiinde Barok sanat akm olduka hafifletilmitir. Caminin mtemilatndan sbyan mektebi, hamam, muvakkithane ve dkkanlar ortadan kalkm yalnz geni avlu duvarna bitiik ana bina ile birlikte yapld tarihinden anlalan deiik biimli bir eme kalmtr. Ayazma Camii, Trk mimarisinde yabanc slubun bir bocalama geirerek hakim olduu bir dnemin rnei olmakla beraber, normal lleri aan ykseklii ve yapld yerin topografik durumu ile bunu bir kat daha arttran heybetli bir grnme sahiptir. Marmara ve Boazn giriine hakim oluu ile ehrin Anadolu yakasna deiik bir gzellik kazandrd aka grlmektedir. ehrin iinde byk Selatin Cami iin yer kalmadndan Sultan I. Abdlhamid (1774-1789) klliyesini, Eminn semtinde youn bir i yeri blgesinin iinde ina ettirmitir.

476

Burada cadde kenarnda bir medrese, fevkani bir ktphane, kk bir cami ile kede kendi kubbeli trbesini yaptrmtr. Sokan kar tarafnda ise byk bir ahane-imaret ve bunun kesinde ise zengin bir surette bezenmi birde sebil yaptrmt. maret XX. yy. balarnda yerine drdnc vakf han yaplmak iin, btnyle yktrlp kaldrlmtr. Barok sanatnn ilerlemi bir dnemine iaret eden Rokoko slubunun baarl ve ok zengin rneklerinden biri olan sebil ise yerinden sklerek Alemdar yokuu banda Glhane Park giriinin karsna, Zeynep Sultan Cami avlu duvar kesine tanmtr. Aslnda ittihatlar medreseyi de yktrp yerine bir borsa binas yapmay planlamlard. Fakat I. Dnya Savann balamas ile bu proje gereklememitir. Medrese ve ktphane ile minaresiz cami zahire borsas tarafndan ok deitirilmi bir halde kullanlmaktadr. Eski bir gravrnden i sslemesinin ok zengin bir biimde olduu anlalan ktphanenin ise bu bezemeden en ufak bir iz kalmayacak ekilde kazlm olduu grlr. Bu bakmdan medresede Trk-Barok slubunun izlerini grebilmek imkan pek kalmamtr. Kede bulunan ve yannda birde hazire grlen trbe ise kelerinin yarm yuvarlak oluuyla Trk Barok slubunun belirli izlerine sahiptir. st kat pencerelerindeki irkin demir dlklar sonradan yaplm olmaldr. Herhalde burada yapnn slubuna uygun pencereler vard. Baka trbelerde pek rastlanmayan bir zellikte, burada cadde tarafndaki yarm yuvarlak kede insan boyu yksekliinde yaplm olan su ime musluklarnn varldr. Sultan I. Abdlhamid bir sokan iki yanna kurulan bylece deiik bir dzenlemesi olan klliyesinin esas camini ise Boazii kysnda Beylerbeyinde 1777-1778 yllar arasnda ina ettirmitir. Bu da kk bir klliyenin merkezidir. Klliye cami, sbyan mektebi, hamam, muvakkithane ve iki emeden olumaktadr. Bilindii kadaryla cami Mimar Tahir Aa tarafndan ina edilmitir. Beylerbeyi Cami Trk-Barok slubunun zellikle ayrntlarda ve i sslemede kendisini kuvvetle belli etmektedir. Duvar kaplamasnda kullanlan inilerin bazlar Klasik Dneme ait olup burada devirme malzeme olarak duvara yaptrlm fakat bununla birlikte Avrupa ii iniler ile ge devir Trk inileri bu karma sslemede yer almtr. Bu son devir yaplarnda bina kitlesinin yksek olmasna nem gsterildii burada da dikkati eker. Bitiiindeki bir yalda 1983te kan bir yangnn camiye de atlamasndan tahribatta byk bir ksm ken kubbenin sanld gibi kargir deil ahaptan olduu grlmtr. Plan bakmndan bina bu dnemde yaplan camilerin ou gibi drt kemerin tad bir kubbe ile rtlmtr. Yalnz mihrap bir knt halindedir. Trk Barok slubunun Eyp Sultan semtinde iki temsilcisi vardr. Bunlarn birincisi Hali kysnda Bostan skelesinde 1792 ylnda vefat eden Sultan III. Selimin annesi Mihriah Valide Sultan iin yaplarak ancak ylda tamamlanan trbe ve yannda ahane-imaret, sebil, emeler ile hazireden oluan klliyedir. Bu nemli eser Trk Barok mimarisinin bata gelen rneklerindendir. Ortas kubbeli revakl geni bir giri holn takip eden mezar binas daireye yakn bir onikigen plana sahiptir. Barok slubun prensiplerine uygun olarak her cephe dar kavislidir. Barok kasnak kubbeyi tar. ki sra halindeki, Barok kemerli pencereler stuneler ile ayrlmtr. Gerek giriteki mermer ilemeler, gerek st sra pencerelerin al motifleri, dardaki eitli ayrntlar ve ierideki kubbe iini

477

kaplayan kalem ii naklar, XVIII. yzyl ortalarndan itibaren Osmanl-Trk sanatna hakim olan Batdan gelen sanat akmnn ak rnekleridir. Byk ahane-imaretin cephesini ssleyen byk ve gsterili sebil iki basamak merdiven ile eriilen kaide ksm stnde ince stunlarla ayrlm 5 pencereye sahiptir. Kvrak Barok hatlara sahip bu pencerelerin kemerleri stnde iki silme ile snrlanm, yzeyleri kabartma sslemeli bir friz dolar. Bunun da yukarsnda daha geni ve yine Barok sslemenin hakim olduu be ereve iinde drtlk halinde uzun manzum kitabe yer alr. Pencerelerin ilerine yine Barok sluba gre dklm bronz ebekeler yerletirilmitir. Da yarm daire eklinde knt yapan sebilin iki yannda snrlarnn birer stun belli eder. Bundan sonra imaretin mermer hazire duvar arasnda ayna talar Barok kabartma motifleri ile kaplanm bir ift eme yer almtr. Sebil ve emeler kurun rtl geni bir saan korumasna alnmtr. Trk Barok sanatnn bu en abidevi eseri, Eyp semtini tasvir eden her trden eski resim ve fotorafta yer almtr. Trk Barok sanat bilhassa sebillerde ok baarl eserler vermi olmakla beraber bunlarn iinde Mihriah Valide Sultann adna olan en gzellerinden biri olarak bata gelir. Trk Barok sanatnn Eypsultan semtindeki ikinci temsilcisi ise Defterdar caddesi kenarnda ve yine Hali kysnda bulunan ah Sultan trbesi ile sbyan mektebi ve sebilidir. Mihriah Sultann kz ve III. Selimin kzkardelerinden biri olan ah Sultan iin 1800/01 tarihinde yaptrlan trbe ve sebilde Barok slup olduka hakimdir. Dardan drt payeye dayanan yuvarlak planl bu yapda iinde ve dnda Barok sslemeler grlr. Ovale yakn st pencerelerin gerek kemerleri ve gerek ilerindeki al montrler Barok motiflere gre ilenmitir. Drt payenin stlerinde pek gerekli olmad halde drt kk arlk kulesi yaplmtr. Silmeler ve kubbe ile tonozlarn ilerindeki kalem ileri de Barok slubun rnekleridir. Yanndaki sbyan mektebi ise bu trden yaplarn hemen hepsinde olduu gibi fevkani bir yapdr ve klasik Dnemin geleneine uygun olarak cadde zerinde dar takn bir sebil bulunmaktadr. Bunun Barok slubun hakimiyetini belli etmesine karlk stndeki sbyan mektebi cephesi klasik sluba daha yakn gibi grlr. Yalnz pencerelerin zerinde yayvan kemerler bulunmaktadr. Genel grnm klasik sebil-sbyan mektebi birleimini srdrmekle beraber sebil, silmeleri kemerlerindeki kabartma yaprak sslemeleri ve ebekeleri ile Barok slubu aksettirmekte ayn zamanda hareketli plan ile de bu slubun etkisini arttrmaktadr. Bylece Eyp semtinde annesi ile kznn trbeleriyle birlikte kurduklar vakflar da ikincisi birincinin ok daha ufak apta bir rneini tekil etmektedir. Trk Barok sluplu Eypteki bu iki trbeden sonra ayn slubun bilhassa d mimari bakmndan daha zengin bir rnei olarak Fatih klliyesine eklenen Sultan II. Mahmudun annesi Nakdil Sultan iin trbede nemli bir abide olarak anlmaya deer. Bu eserden daha yukarda Fatih Camiinin ikinci yapmndan bahsedilirken hakknda, bilgi verilmitir. Selimiyede Selimiye Klas yaknnda III. Selim tarafndan 1805 ylnda yaptrlan Selimiye Camii de Batdan alnma sanat zelliklerini gsteren bir eserdir.

478

Bu dnemde stanbulda yaplan orta byklkteki cami ve klliyelerin de pek az olduklar sylenemez. Bunlarn banda henz klasik sanatn zelliklerini tamakla beraber yeni Barok slubunun izlerine de sahip nemli bir eser gelmektedir. Bu Cerrahpaa ile Koca Mustafa Paa semtleri arasnda, eskiden Altmermer olarak bilinen mahallede Sadrazam Hekimolu Ali Paa tarafndan ina edilen byk cami ve ekleridir. Bir selatin klliyesi byklnde ve zenginliinde olan bu tesis 1732-34 yllar arasnda yaplm olup geni bir avluyu snrlayan bir duvarla evrilmitir. Cami klasik dnem yaplarnn oranlarna nazaran daha yksek bir yap olup klasik bir plan dzenine gre ina edilmitir. Klasik Dnemde rneklerine rastlanan altgen zerine oturan bir kubbe sistemine gre ina edilmitir. Duvarlarn kaplayan iniler ise artk snm olan znik iniciliinin kalitesine eriemeyen XVIII. yzyl inileri ile kaplanmtr. uhadar mer Aa ve Hac Mustafa adl mimarlarn eseri olduu ileri srlen caminin plan ve mimarisinin klasik slubu devam ettirmesine karlk mihrap, minber, stun balklar ve kaplardaki sslemeler Barok slubun zelliklerini tarlar. Bylece cami eski sanattan yeni akma geii belirten bir rnektir. Avlu giriinin yannda gei Dneminin bezeme zevkini aksettiren dar takn bir sebil bulunmaktadr. Bunun arkasnda ise avlu duvarna bitiik olan Hekimolu Ali Paann ve ailesinin kabirlerini muhafaza eden bir trbe yer almtr. Klliyenin en ilgi ekici taraf ikinci avlu girii stnde ykselen ktphane binasdr. Genellikle ilerindeki deerli yazmalarn rutubetten zarar grmemeleri iin bu tip vakf ktphanelerinin altlarnda hava cereyan salayan boluklar bulunmaktadr. Hekimolu klliyesinde bu boluk bir avlu giri dehlizi olarak dnlmtr. Bu gzel bulula iki fonksiyon birletirilmitir. Trk sanatnda Barok slubun daha kuvvetli yerlemeye baladn Sultan I. Mahmud dneminde baka kk eserlerde de grebilmekteyiz. Bu hususta birka rnek zerinde durulabilir. Bu rneklerin banda darssaade aalarndan Hac Beir Aann Alay kk yaknnda ina edilen klliyesi gelmektedir. 1745 ylnda cami, sebil, medrese, tekke ile bir ktphaneden oluan bu klliyede Trk Barok sanatnn izleri ile karlalr. Caminin bitiiinde ve yksekte olan ktphanenin bir penceresi de caminin mihrap ksmna almaktadr. Barok slup ok iddial bir biimde caminin altnda bir kede bulunan sebilde kendisini gsterir. Bu kk eserin baka hibir rnekte grlmeyen bir zellii su verilen ebekelerin da kavisli deil aksine ieri kavisli oluudur. Bylece Barok sanatnn kvrmlara nem veren estetiinin Trk mimarisinin bir yap trnde ilgi ekici bir ekilde ifade edilmi olduu grlr. Seyit Hasan Paann Edebiyat Fakltesi binasna komu klliyesi, 1745te yaplan cami, medrese, sbyan mektebi ile eme ve sebilden oluan klliyesinde, medrese ksmna bir merdivenle ulalmaktadr. Sebil ile ayn srada merdivenin iki yannda yarm yuvarlak kemerler iinde tonozlu drt de dkkan bulunmaktadr. Yapld yer eimli olduundan avlusu ile birlikte medrese yksekte kalmtr. Burada da revak stun balklar Barok sluba iaret ederler. D kede bulunan ve sbyan mektebinin altna isabet eden eme ve sebil zengin Barok sslemelere sahiptir. Bu klliyenin evkaf olmak zere Laleli caddesinin kar tarafndan byk bir de han ina edilmiti. Genel karakteri klasik mimariye uygun olmakla birlikte hann i avlusundaki revak kemerleri stunlara deil, kaln drt ke ta payelere oturmaktadr. Btn kemerler yarm yuvarlak

479

biimdedir. Hann st katnn ortasndaki bir blm ta konsollara oturan bir kma halinde idi. Arka cephede ise sokak dokusu yznden st kata dili bir biim verilmiti. Hann st kat btnyle 1894 depreminde zarar grdnden hibir iz kalmamacasna yktrlmt. Cadde zerindeki yarm yuvarlak kemerli giriin orijinal bir zellii iki tarafnda Barok kabartmalarla ssl iki emenin bulunmas idi. 1956-57 yllarnda bu cephe kap ve emeleriyle birlikte ortadan kaldrlm avludaki payelerin de byk bir ksm yktrlmtr. Barok slubun han mimarisindeki uygulannn bir rnei olan bu eserin btnyle yktrlmas tasarlanm fakat bu dnce tam olarak gerekleememitir. Seyit Hasan Paa soyundan pek ok kiinin kabirleri az tede, niversite merkez binasna komu Kaptan brahim Paa Caminin haziresinde bulunmaktadr. Bir salgnda ldkleri tahmin edilen bu kiilerin niin kendi vakflarnn yanna deil de bir yabanc vakfn haziresine gmldkleri de akla taklan bir sorudur. Bu dnemin stanbulda ortaya koyduu eserlerden olan Alemdar yokuunun alt banda bulunan Zeynep Sultan Camiidir. Kare bir mekan rten tek kubbeli olan bu yap mimari bakmdan klasik slubu devam ettirmektedir. Sultan III. Ahmetin kzlarndan ve Melek Mehmed Paann zevcesi olan Zeynep Sultan tarafndan 1769da yaptrlan camide Trk sanatnn bir dalgalanma geirdii ve Barok slubun btn arlna karlk eski mimari gelenein hala kaybolmadn gsteren bir rnek olduu sylenebilir. Yannda bir hazire olan caminin tek ek binas XX. yzyln balarnda yenilenen bir mekteptir. Avlu duvarnn kesine bitiik olarak grlen Barok bezemeli sebili ise yukarda belirtildii gibi esasnda Hamidiye Klliyesinin bir paras iken yerinden sklerek burada yeniden kurulmutur. Bu dnemde Bat Anadoluda Bat sanat tesirlerine sahip baka dini yaplar da yapld grlr. Nitekim zmirde ve dier Bat Anadolu yerleim yerlerinde bunlarn rnekleriyle karlalmaktadr. Aralarnda dikkate deer bir rnek olarak Aydnda Cihanolu Cami anlabilir. Zaten XVIII. yzylda Osmanl Devletinin snrlar iinde baz yerlerin sahibi olarak Osmanl hanedan ile boy lmek iddiasnda bulunan kiilerin stanbul selatin camileri grnmnde gsterili ve ileri de son derece ssl camiler yaptrdklar bilinir. Bunlardan biri Yozgatta apanolularnn camidir. Eser iki aamada ina edilmitir. nce 1779da apanolu Mustafa bey tarafndan yaplan binaya 1793-94 yllarnda kardei Sleyman Bey ikinci bir blm eklemitir. Biri byk kubbeli dieri ise daha kk kubbe ve tonozlu iki mekann oluturduu cami olduka byk bir kitle grn almtr. Bu eserde Barok elemanlar bilhassa ieride eitli sslemeler halinde kendisini gsterdikten baka klasik dnemde yaplmas hibir zaman dnlmeyen renkli resimler ve meyva tasvirleri mahfilleri bezemektedir. Esas giriin etrafnda klasik Trk sanatna yabanc istiridye nileri oval kabaralar ve belirgin hatl C ve S kvrmlar renkli mermere ilenmitir. Mihrabda da bu ssleme dzeni aynen tekrarlanmaktadr. Kurucularn trbesi ise Camiin sol duvarna bitiiktir. apanoullar Cami Osmanl eyaletlerinde Bat tesirinin kendisini gsterdii en nemli eserlerin banda gelmektedir. Yozgat Cevahir Ali Efendi Cami de yine ayn slale tarafndan 1788de yaptrlmtr. Ahap atl olup iinde zengin naklarla birlikte manzara resimleri grlmektedir. inde ahap bir mimari olan 1206 tarihli Somada Hzr Bey Camiide de Barok mimari elemanlar ve sslemeler vardr. Edirnede Darlhadis Cami denilen ve

480

esas II. Murat tarafndan yaptrlan tek kubbeli ve dikdrtgen planl olan Camii de Barok Dneminde herhalde nemli bir deiiklik geirerek bu yeni mimari akma gre yenilenmitir. Bulgaristanda bugn Kolorovgrad ad verilen umnuda erif Halil Paann 1745 tarihinde yaptrd cami ise stanbul vezir camileri gibi bir klliyenin merkezidir. Etrafnda medrese, ktphane, ar gibi eitli ek binalar bulunmaktadr. Halkn Tombul Cami olarak adlandrdklar bu eser Osmanl bakenti dnda ina edilen en nemli klliyedir. stanbul dnda Osmanl vakf binalarnn XVIII. yzyln ikinci yarsnda umnudaki Halil Paa Cami gibi stanbul dndaki baka yerlerde halen klasik slupta eserlere rastlanr. Kuzey Arnavutlukta kodrada Buatl (Buati) Mahmut Paann yaptrd cami ise byk bir kubbenin rtt harimi ve nndeki kubbeli revakl avlusu ile bakentin selatin camilerini taklit etmek iddiasndadr. Barok tesirli Trk sanatnn tekke mimarisinde ortaya koyduu en nemli eser Kk Efendi Tekkesidir. Maalesef yakn tarihlerde bir yangn neticesiyle harap olan bu yapnn Barok sanat en gzel aksettiren zellii ortasndaki oval biimli sofasdr. Bu dnemde gerek stanbulda ve gerek Douda ve Batdaki merkezlerde kurulan eitli tarikatlara ait tekkeler gsterili ve zengin bezemelere yer veren binalarnda Barok sslemeleri de geni lde yer verilmitir. Barok slubu dini olmayan binalarda da btn zenginlii ile kendisini gsterebilmitir. XVIII. yzyl balarndan itibaren devletin idare edildii ba merkez olan Bab- Alinin bu dnemde yaplan binas hakknda bir fikre sahip deiliz. Ancak Saray- Hmayuna alan byk giri hala durmaktadr. Geni bir saan koruduu bu ana girite Trk Barou ok gsterili bir biimde temsil edilmitir. Bunun benzeri bir giriin de Bayeziddeki Eski Sarayn meydana alan kapsnda da olduunu XIX. yzyln ortalarna doru yaynlanan bir gravrde grlebilmektedir. Barok slup Saray- Hmayunun eitli yerlerinde XVIII. yy.da uygulanmtr. Sultan III. Osman kk bu hususta bir rnek olduu gibi baz eski mekanlarda da eklemeler yaplmtr. ehzadeler mektebinin i duvar yzeylerinin klasik slupta olmasna karlk duvarlarn st ksmndan itibaren tavann Barok naklarla bezendii grlebilmektedir. Duvarlarn st ksmlarnda mekan dolaan altn yaldzl yaz frizinde I. Mahmud Dneminin haremaalarndan Hattat Beir Aann imzas bulunmaktadr. Sarayn eski mekanlarndan bazlarnda estetik zevkler artk deitiinden duvar veya tonoz ve kubbe naklar bu deiik sluba gre yenilenmitir. Hnkar sofasnda ahap kap kanatlarnn yeni naklarla kapland grlr. Bunlar kazndnda altlarndan eski naklar ortaya karlmtr. Fakat sarayn iinde bu yabanc tesirli Trk sanatn en gzel temsil eden mekan hi phe yok ki Sofa veya Mustafa Paa Kk denilen yazlk mekandr. Esas III. Ahmet dnemine ait olmakla beraber I. Mahmut dneminde yenilenen ve ii gz alc naklarla bezenen dikdrtgen biimindeki yap ana izgileri itibariyle ahap profan mimariyi tekrarlamaktadr. ok geni pencereleri ile aydnlk ve havadar mekann iindeki tek mobilya, duvarlar boyunca sralanan sedirlerden ibarettir. Ar derecede zengin ve altn yaldzn bol kullanld ssleme ise ksmen duvarlar ve geni bir yzey halinde tavan kaplar.

481

Bugn yanl olarak Topkap Saray denilen Saray- Hmayunun kyda XVI. yzyldan itibaren yaplm ok saydaki kklerinden baka Haliin balangcnda demiryollarnn bulunduu yerde surlarn stne yerletirilmi Sepetiler Kkne komu bir de yazlk harem denilen byk bir yap kitlesi bulunuyordu. Bu yap 1863te yanm kalan da Sultan Abdlazizin emriyle Rumeli demiryolunu geirmek zere yktrlmtr. Eski gravrlerde ve tablolarda bu sarayn d grnm yer aldktan baka stanbulun 1853-55 yllarna doru ekilen en eski fotoraflarnda da btnyle grlebilir. Bu sarayn en ilgi ekici taraf stanbul boaz ile Hali girilerine ak olan ve boydan boya cephesinde uzanan kemerleri stunlara binen bir galeridir. Gei Dneminde Halite yaplan baz elenceleri tasvir eden bir minyatr de d grnm ve su zerindeki kazklara oturan knts belirli olan yazlk tersane saraynn bu dnemde ihtiamn halen koruduu bilinmektedir. Bir Avrupal ressamn XVIII. yy.da yapt renkli gravr de bu hususta ak bir fikir verir. sveli subay Cornelius Loos 1715te bu sarayn olduka ayrntl bir plann izmitir. Fakat bu muhteem saray yaps XIX. yy. balarnda btnyle ortadan kaldrlarak Sultan III. Selim ulu aalarla glgelenmi geni bahesinden kalan ufak bir parann zerine Aynalkavak Kasr ad verilen kk lde, gnlk ziyaretlerde kullanlmak zere bir bini kasr yaptrmtr. Bugn hala ayakta olan Aynalkavak Kasr kargir bir bodrumun zerine oturan tek kattan ibarettir. Bu esas katn mimarisi Trk kasr mimarisi geleneini srdrmektedir. Ancak iindeki btn ssleme yeni Batl zevke gre ilenmitir. epeevre salonun st ksmlarnda eyh Galibin yazd bir kasidenin msralar altn yaldzla ilenmitir. Haliin kar kysnda da yine ahaptan byk yallar ve sahilsaraylar bulunuyordu. Bunlardan Hatice Sultann imdiki Hasky kprsnn ayaklarnn olduu yerde ok byk ldeki saraynn d grnm ressam A. I. Mellingin bir gravrnde grlebilir. Daha ileride, Eypte Esma Sultan sahil saraynn byk salonu yeni divanhanesinin ihtiamn aksettiren bir gravrde T. Allom tarafndan izilerek yaynlanmtr. Ne yazk ki Halie ayr bir gzellik veren bu eserlerden hibir ey gnmze gelememitir. ehrin en byk mesire yeri olan Kathane deresi kysndaki ayrlardan birinin zerinde gei Dneminde Nevehirli Damat brahim Paann Sadabad adn verdii byk bir yazlk saray yaptrm olduu yukarda belirtilmiti. Patrona Ayaklanmasn az bir zararla atlatan bu saray Sultan I. Mahmud zamannda yaplan bir restorasyonla ihya edilmi ve yaklak bir yzyl kadar kullanlmt. Sultan I. Mahmud (1808-1839) artk zevki okamayan ve herhalde ahap olduu iin iyice harap duruma gelen Sadabad Saraynn bu ilk binasn yktrtarak yerine ikinci saray ina ettirmitir. Bu defa Kasr- Niat ve mermer anaklardan oluan kaskatlar olduklar gibi braklm ve su zerine aklan kazklara oturan iki kmadan oluan yeni bir cephe yaplmtr. Herhalde Barok sluptaki sslemenin i mimaride hakim olduu dnlebilir. Ne yazk ki elde bu hususta bir bilgi yoktur. Sultan Mahmud baz sylentilere gre bu saraydan souyunca lmne kadar buraya ayak basmamtr. Arkasndan saltanata geen Abdlmecid ise Kathaneden hi holanmamtr. Bylece kendi haline braklan ikinci Sadabad Saray da bakmsz kalm ve Sultan Abdlaziz Dneminde yktrlarak yerine yeni bir bina ina edilmitir.

482

Bat tesirli Trk sanat lkenin eitli yerlerinde ina edilen ayan konaklarnda da kendisini gstermitir. Bunlardan Bat Anadoluda Birgideki konak gnmze kadar gelebilmi bir rnektir. Karadeniz kysnda Tireboluda bir konan da d grnmn gsteren bir gravr burada da stunlu galeride Barok slubu kullanldn gsterir. Burada galeri kemerlerinin dilimli biimde kavisli olduklar, st kat kemerlerinin Barok naklarla sslendikleri aka grlmektedir. Dou Anadoluda, Doubayezidda yerli ayandan shak Paann Osmanl hanedan ile boy lmek dncesiyle yaptrd Kargir Saray ise i sslemesini kaybetmi olmakla beraber hi deilse gnmze kadar eski mimarisini koruyabilmitir. Bu yapda Osmanl-Trk mimarisinin komudaki Kafkasya sanatlarndan geni lde ilham olan birtakm elemanlar ve sslemelerle karma bir slup sergiler. Sarayn yapm olduka uzun srm ve ancak XVIII. yzyln sonlarna doru shak Paann torunu Mehmet Paa bitirebilmitir. Plan dzenlemesi bakmndan stanbuldaki saray- hmayunun ufak aptaki bir taklidi olmasna ramen Kafkas lkelerinden gelen yabanc motifler ve sslemeler gze arpar. Bat tesirli Osmanl-Trk mimarisinde eme ve sebil gibi kk yaplarda eski Trk sanat geleneklerine aykr olmakla beraber zengin bir ssleme bu ufak yaplarn zarif bir grnm almalarn ve gz oyalayc bir etki brakmalarn salamaktadr. eme mimarisinde, zengin bezemelerle yzeylerin kaplanmas suretiyle yeni bir slubun doduu Lale Devrinde emeler daha zarif ve zengin ekiller almtr. Bu dnemde ok sevilen ve uygulanan bir motif de ana kemerin iinin istiridye kabuu eklinde biimlendirilmesidir. emenin ana unsuru olan klasik sivri kemerin yerini Bat tesirli bu dnemde yuvarlak kavislerden oluan kemer ekli aldndan artk iddiasz mtevazi cephe emelerinde bile byle bir kemerin hakim olduu grlr. eme sslemelerinde ise yabanc Barok motiflerine yer verilmitir. Sirkecide imdi bir evin duvarna bititirilmi olan Zeynep Sultan (1184/1770-7) emesi bu biimde Barok kemerli sade bir rnektir. Fatihte klliye snrlar iinde yer alan Hac Ahmed Paa (1741-42) emeleri de basit Barok mimari zerinde henz kstl ssleme ile gei dnemine iaret eden eserlerdir. Fakat aradan az bir zaman getikten sonra bu fazla gsterili olmayan rneklere karlk Barok slubun hakimiyeti altnda, mermer yzeyleri eski Trk sanatnda bulunmayan kabartma kvrmlara bezenmi stunceler, i ie kemerlerle hareketlendirilmi daha iddial, Barok slubun gerek mimari gerekse tezyinatta geni lde uygulanmas ile baz abidevi emeler de yaplmtr. Bunlardan biri Fatihte Kztanda Sultan I. Mahmud emesidir (1748). Cephesi tamamen kabartmalarla ssl stuncelerle zenginletirilen ve air Neylinin manzum tarihi Darssaade Aas hattat Beir Aa tarafndan yazlan bu ok deerli sanat eseri 1985te yerinden sklm ve bir daha yaplmamtr. Nur-u Osmaniye Camii avlu kaps yanndaki Sultan III. Osman (1756-57) ve Fatihte Yusuf Efendi (1757-58) emeleri eski Trk sanatna btnyle yabanc, fakat hatlar ve sslemeleriyle gze ho gelen kk eserlerdir.

483

Yusuf Efendi emesi ne doru hafife kavisli olup ortadaki byk kemerli esas blmn iki yannda testi doldurma sras bekleyenler iin birer oturma niine sahiptir. Sarahanebanda Dlgerzade Camii avlusu duvarna bitiik eme ise (1781) ncekine ok benzemektedir. Yalnz burada nili yan kanatlar ne doru deil arkaya doru kavislidir. Bu da Barok sluplu emelerde baz kaidelere bal kalnmayp deiikliklere, mimari oyunlara nem verildiini gsterir. Fndklda sbyan mektebi altndaki zevki kadn emesinin (1753-56) sadece eme ksmn ereveleyen ve fazla ykl olmayan mermer sslemelere sahiptir. Kabatata set zerinde bulunan Silahdar Yahya Efendinin (1788-89) cepheli muhteem emesi (1956da yktrld) Barok sluplu emelerin zengin mimarili rnekleridir. Yine silahdar Yahya Efendinin Haskydeki l emesi de (1788-89) Barok mimari zelliklerini tamakla beraber nceki kadar zengin tezyinatl olmayp ok daha sadedir. Byle l olmakla beraber dz bir cephe halinde ina edilmi ve Barok slubun btn zelliklerine sahip 1794 tarihli Halid Aa emesi de Kadkynde altyola kan caddenin kenarnda iken 1940a doru yerine bir ihan yaplmak zere sklm ve yandaki sokaa tanmtr. Aksaray-Yedikule caddesi zerinde Haznedar Usta emesi (1792-93) ayn slubun temsilcisi olup burada da ana kitlenin iki yannda zarif bir biimde yerletirilmi kk su ime emeleri vardr. Boaziinde Akntburnunda Beyhan Sultan emesi (1804-1805) mermer cephelerinde kavisli hatlarn okluu ile Barok slubun son ve gl temsilcisiydi (1980lere doru yktrlmtr). Eminnnde Msr ars Tahmis kaps karsnda bulunan, Sultan III. Selimin kzkardei Hatice Sultan emesi (1806-1807) zarif mimarisi, dilimli geni saa ve altn yaldzl zengin sslemesiyle Barok sluplu emelerin evresinin btn ilgisizliine ramen gnmze kadar btn unsurlar ile kalabilmi son ve ok deerli bir temsilcisidir. Gksu Kasrnn nnde deniz kysnda III. Selim tarafndan yaptrlan mermer Meydan emesi de Barok slubun izlerine sahiptir. Bu eserin beraberinde bir namazgahn olduu nndeki ayrda dikili olan bir namazgahn varl, iki kble tan gsteren eski bir fotoraftan renilir. Kadkynde Fenerbahe stadyumunun arkasnda, Ankara yoluna kan kavan banda olan Kalyonlar Bahalifesi Yusuf Efendinin yaptrd eme ise Barok slupta ilenmi mezarta bir ekilde, stun biiminde idi. 1970li yllarda yktrlan bu emenin beraberinde de bir namazgah bulunuyordu. Namazgahl Barok emelerin en ilgi ekici olan ise Sultan Ahmed Meydannn gneyinde Sultan III. Ahmedin kz Muhsinzade Mehmed Paann ei Esma Sultan adna 1788de ina edilmi olan Meydan emesidir ki bu bir yap kitlesi grnnde olup bir merdivenle klan dam bir teras halinde namazgahtr. Boazn Anadolu yakasnda Beykoz ilesinin ortasnda bulunan gmrk emini shak Aa emesi ise Trk sanatnda baka bir benzeri grlmeyen bir eserdir. evreye nazaran biraz ukurda olduu iin mermer bir taln bir kenarnda sralanan emelerden bir kaynak suyu llelerden dklmektedir. Barok profilli kemerler ince stunlara oturmakta, merdivenleri tal ve emelerin stn geni saakl bir at rtmektedir. Bat Trakya ve Anadolu kasabalarnda, ahap bir sundurma altna alnm emeler olmakla beraber bunlarn hibiri shak Aa emesinin byklk ve ihtiamna sahip deildir. Barok bezemeli emeler bugn milli snrlar dnda kalan yerlerde de

484

yaplmt. Ege adalarnda, Sakz adasnda bir sre kaptan- derya olan Melek Mehmed Paann 1767 tarihli meydan emesinin drt cephesi zengin kabartma sslemelerle kaplanm ayrca bu cephelere uzun manzume kitabeleri de ilenmitir. stanbul ve Anadoluda hibir benzeri olmayan bir su mimarisi yaps da ancak Trakya kasabalarnda rneklerine rastlanan meydan adrvanlardr. Bat Avrupada grlen bu tr yaplar yerleim yerinin ana meydannn ortasnda bir havuz halinde olup ortasndaki bir direkten su havuza fkrmaktadr. Bunlardan en gzel rnekler Barok dnemde yaplm olup Tekirda ve Uzunkprde grlebilir. Uzunkprdekinin gei dnemi slubunu aksettirmesine karlk Barok slubu tam olarak yanstan Tekirdandaki paralanarak bir keye atldktan sonra ancak yakn tarihlerde mzeye tanmtr. Kare planl fskiye payelerinin yzeyleri kabartma naklarla bezenmi ve her yzeye ayrca bir kasidenin msralar ilenmitir. ok basit bir rneine de Keanda rastlanan meydan adrvanlar gelenei stanbula girmemi sadece birka yerde bir stun halinde emeler yapld grlmtr. Bu tr stun emelere Koca Mustafa Paa Cami avlusunda Kanlca skele Meydannda ve Haydarpaa skdar arasnda eski Baytar mektebi (Veterinerlik Fakltesi) yaknnda (yakn tarihlerde yok edilmitir) rastlanmtr. Ancak bu stun emeler herhangi bir slup zelliine sahip deillerdir. Klasik slup dneminin ok sade mimarili sivri kemerlere oturan kk bir kubbeden oluan ve tun ebekeleri klasik motiflere gre dkm yaplan sebilleri ise gei dneminde eskisine nispetle daha ssl bir grnme kavumulardr. Gei dnemine ait Sultan III. Ahmed, Azapkapsnda Saliha Sultan, Hekimolu Ali Paa Klliyesinin sebilleri yeni akmn balca rnekleridir. Barok slup XVIII. yy. iinde Trk sanatna iyice hakim olduunda sebil mimarisi de bu akma paralel olarak gelierek klasik sanattan sadece biimini srdrmtr. Yukarda bahisleri geen Hac Eminaa, Seyyid Hasan Paa ve Eypte Mihriah Valide Sultan sebilleri bir hazirenin yannda ina edilen Eminaa sebili baka rneklerde de olduu gibi bir sbyan mektebi ile beraber idi. Bu yap 1950li yllarda ortadan kaldrlmtr. Barok slubun bir temsilcisi olan ve 1743te yaptrlan bu sebilin bir zellii kurucusunun kabrininde sebilin iinde oluudur. Bylece sebil, trbe ile kaynam ve su ienlerin vakf sahibine fatiha okumalar salanmtr. Sultan III. Selimin sadrazamlarndan Koca Yusuf paann gsterili sebili ise uzun yllar Fndklda Mimar Sinann eseri Molla elebi Caminin son cemaat yerine yaptrlm iken, 1955 ylna doru buradan sklerek caddenin kar tarafna tekrar kurulmutur. 1787de yaplan bu Barok sluplu sebilin aslnda Camiin son cemaat yeri bitiiinde deil daha baka bir yerde iken Sultan Abdlaziz Dnemindeki ana cadde dzenlemesi srasnda buraya tand ileri srlebilir. Bir sbyan mektebi ile birleik olarak yaplm baka bir Barok sebil ise Vefa semtinde Recai Mehmed Efendi sbyan mektebinin alt katnda cephenin ortasn sslemektedir. Bylece burada sebil ve mektep birleimi baarl bir kompozisyon olarak tek bir kitle halinde ortaya konulmutur. Sebil mimarisi stanbul dndaki ehirlerde pek eser vermemitir. Bat Anadoluda zmir, Bergama gibi ge dneme ait birka sebil sanat bakmndan pek dikkate deer olmayan mtevazi eserlerdir.

485

Barok slubun Trk mimarisine yerlemesi srasnda vakf ktphanelerinin bal bana binalar halinde oaldklar grlr. Ayr bir bina olarak kurulan ilk ktphane emberlita yaknnda XVII. yy.da yaplan Kprller Ktphanesidir. XVIII. yy.da Hekimolu Ali Paa, Atf Efendi, Murad Molla, Sadrazam Ragp paa tarafndan ktphane binalar yaptrld ve ilerindeki kitaplarla bunlarn vakfedildikleri grlr. Bu yaplarn en bata gelen mimari zellikleri muhafaza ettikleri el yazma kitaplarn rutubetten zarar grmemeleri iin altlarnda bodrum bulunduu grlmektedir. Murad Molla ve Koca Ragp Paa Ktphaneleri ortasnda drt stunun bulunduu kare mekanlar halindedir. Atf Efendi Ktphanesinin ise okuma salonun ucu okgen bir plana sahiptir. Medresesinin bir kesinde ykselen Sultan I. Abdlhamid ktphanesi dkkan kemerlerinin stnde yer almtr. Sultan I. Mahmud Ayasofya Camiinde restorasyon ileri yaptrrken birtakm yeni ek binalar ina ettirmek suretiyle bu eserin bir selatin klliyesi durumunu almasn salamtr. Bab- Hmayunun karsnda geni bir saan koruduu ve tamamen Barok sslemeler sahip bir giri ina edilmi bunun arkasna bir ahane-imaret binas yapldktan baka ksmen camn iinde ksmen ise darda olmak zere, bir de ktphane yaptrmtr. Okuma salonu, caminin iinden tun parmaklkla ayrlm bir mekan halindedir. El yazma kitaplarn muhafaza edildikleri esas kubbeli mekana ise duvarlarna eitli dnemlere ait iniler kaplanm bir dehlizden ulalmaktadr. ki destek payandas arasna sktrlan bu binann bir havalandrma bodrumu yoktur. 1740 ylnda ina edildiinde duvarlar ve kubbesi naklar ve al kabartmalarla sslenmi ortadaki ahap kitap dolab sedef kakmalar ve naklarla bezenmitir. Okuma salonunu caminin gney yan nefinden ayran tun ebekeler ise Barok slubun motiflerine gre dkm yaplm dikkate deer bir eserdir. inde yaplan deiiklikler rlm baz pencereler 1982-83 tarihlerinde yaplan restorasyonda eski durumlarna getirilirken ortadaki ahap kitap dolab da paralar yeniden dzenlenmek suretiyle tamir edilmitir. Sultan I. Mahmud bu ktphanenin bakm ve grevli personeli iin gerekli geliri salamak zere Caalolunda byk bir de ifte hamam yaptrmtr. Sultan Mahmudun Ayasofyann etrafnda yaptrd bu eklemelerin en ilgi ekicilerinden iki tanesi de avludaki sbyan mektebi ile byk adrvandr. Mektep kubbeli bir mekan ve altnda tonozlu blmlerden oluan bal bana bir binadr. Trk mimarisine Bat Barok sanatnn girmesi ile zeri tonozla rtl kk dikdrtgen bir yap halinde olan sbyan mektebi geleneine de bir yenilik getirmi olmaktadr. adrvan ise Osmanl-Trk sanatnda yzyllardr srp gelen bir yap trnn Barok slup ile ok baarl olarak kaynatrlmasnn ortaya koyduu bir aheserdir. Mimari biiminden baka eski gelenekle ilgili hibir balants olmayan bu adrvann geni saa, mermer havuzunun musluklarndaki kabartmalar, bunlarn zerindeki madeni kafesler, saa tayan stunlarn balklar vs. hep Barok slubun bir Trk eserine uygulann gsterir. Fakat ilgi ekici olan husus udur ki yabanc kaynaktan gelen btn bu unsurlar ereti kalmamakta esasn eski Trk mimari geleneklerinden alan bir eserde gz rahatsz etmeyecek bir estetik iinde grlebilmektedir.

486

Bayezid blgesinde, evvelce Sleymaniyeye doru uzanan yenieri aasnn saraynn yannda ykselen byk bir kalenin yangnlarda birka defa harap olmasndan sonra onun yerini tutmak zere Eski Saray avlusu iinde byk kargir bir yangn gzetleme kule inas dnlm ve bugn Bayezid Kulesi denilen bu yap 1829da tamamlanmtr. Bu kulede masif bir kaidenin zerinde yivli gvdeye geii salayan soan biiminde bir papu ksm grlrki bu Barok slubun bir zelliidir. Yukarda ise pencereli bir kma kuleyi ayn slupta olarak tamamlar. 1850de yaplan ilavelerle bu kkn daha da yukarya doru ykseltildii grlmektedir. Esas Galatann fetihten nce Cenevizliler tarafndan yaplan ba kulesi (Donjo) olan Galata Kulesi de en st ksmndaki ahap kk ile klahn biimleri birka yangnn arkasndan deitirildikten sonra yuvarlak kemerli ok byk bir dizi pencereli bir mekan haline getirilmi olup bunun nne de korniin stnde demir parmaklkl bir gezinti yeri yaplmtr. Sultan II. Mahmud Dnemindeki bu deiiklikten sonra hem gzetleme yeri, hem kahvehane olarak kullanlan bu ana mekann tepesine ahaptan yukarya doru klen iki mekan yaplmtr. Yakn tarihlerde yaplan bir deiiklik ile bunlar kaldrlarak kulenin zerine yeniden bir klah yerletirilmitir. V. Trk Sanatnda Empire slubu Fransz htilali srasnda balayarak Napolyonun imparatorluu dneminde yaygnlaan Bat Neo klasii yani Empire slubu XIX. yy. balarnda birok yenilikleri Devlete yerletirmeye alan Sultan II. Mahmud tarafndan yaygnlatrlmtr. unu gz nnde tutmak gerekir ki bir sluptan baka bir sluba atlay birdenbire bir kesinti halinde gereklemi deildir. Barok slubun izleri bir sre daha canlln korumu hatta bunlar baz yaplarda yeni akm ile birlikte kaynatrlmaya allmtr. Sultan III. Selimin kardeleri Beyhan ile Hatice Sultanlar anneleri Adil ah Kadn adna Tekfur saraynn yaknnda Halie hakim bir yerde XIX. yy.da yaptrdklar kk cami klasik mimari ile yeni bir akmn rneini tekil ediyordu. ok uzun petekli ince minaresi, yanda olan ana girii st ahap at ile rtl uzunlamasna dikdrtgen biimli plan ile sanatta yeni bir araya iaret eden bu gzel eser anlalmaz bir sebeple temeline kadar 1940l yllarda yktrlarak ayn temellerin zerine bir ev ina edilmitir. Sonra ev kaldrlarak 1960-70 yllar arasnda vakflar idaresinin bir mimarnn nezareti altnda ayn temeller zerine ihya edilmekle beraber, orijinalince tamamyla benzedii pek sylenemez. Caminin orijinalini yapan ustann Barok sluptan kanarak burada klasik sanat ile yeni Empire slubunu kaynatrmak eiliminde olduu sezilir. Bu acaba Beyhan ve Hatice Sultanlarla yakn dostluu olan ve onlar iin Boaz kysnda birer yal ina eden Fransz, A. I. Melling midir? Bu hususta kesin cevap verilemez. Bu dnemdeki yaplarda Ermeni asll Balyan soyundan mimarlarn gayretleri ok byk lde olmutur. Balyanlarn genleri renimlerini genellikle Bat lkelerinde ve bilhassa talyada yaptklarndan orada rendiklerini stanbulda uygulamak imkann elde ediyorlard. Bu arada Bat lkelerinden gelen baz mimarlarn da katlmlar ile stanbulun eitli yerlerinde kurulan yeni binalarda Bat mimarisinin prensipleri yerlemeye balamt. Bilhassa kamu binalarnn Batl bir grnme sahip olmalarna zen gsteriliyordu. Sultan II. Mahmud, 1822-26 yllar arasnda yaptrd byk selatin camine Nusretiye adn vermiti. Bu defa artk tarihi ehrin iinde deil Beyolunun eteinde Galata surlar dnda ve deniz kysnda bir yer seilmi, burada eskiden beri

487

var olan top dkm tesislerinin nnde ina ettirilince byk bir tophane klasnn karsnda II. Mahmudun selatin cami yaptrlmtr. Bu binada Barok ile yeni sanat akmnn kark bir biimde uygulandklar grlr. Halbuki altnda kemerli bir galeri bulunan st iki katl 1955 yllarna doru yktrlan Tophane Klasnda Empire slup daha belirli idi. Aslnda cami etrafnda pencereli bir d avlu duvar bulunuyordu. Bu duvar Abdlaziz Dneminde ortadan kaldrlm ve klann kapsnn iki yannda olan muvakkithane ile sebil binalar, yerlerinden sklerek caminin adrvan avlusuna tanmtr. Bylece Nusretiye Camiinin yerleim program aslna aykr biimde bozulmutur. Klasik dnemde selatin camilerinin dndan Cuma namazna gelen padiahlarn ksa bir sre oturmasna mahsus Kasr- Humayuna dtan bir rampa ile ulalrd ve bu kasr cami kitlesinin bitiiinde ayr bir blok tekil ederdi. Nitekim Eminnndeki Yeni Valide Camiinde kasr, sivri kemerli bir dehliz zerine yerletirilmitir. Beylerbeyi Camiinde kasrn son cemaat yerinin stne yerletirildii grlr. Nusretiye Camiinde ayn prensip uygulanarak yksekte olduu iin ifte merdivenle klan son cemaat yerinin stne hnkar kasr kaplamaktadr. Bundan byle bu sistem yaygnlam XIX. yy.da yaplan selatin camilerinin hepsinde tekrarlanmtr. Nusretiye Camiinin d ve i mimarilerinde artk Trk sanat geleneinden hibir iz kalmad gibi ierideki ayrntlar ve btn sslemede yabanc motiflere gre yaplmtr. Kubbeyi tayan byk kemerler de dardan yaplan ajurlu ss parapetleri, btnyle Trk mimarisine yabancdr. Minarelerin soan biimindeki pabular ile tayc byk payelerin zerindeki arlk kuleleri belirli bir Barok sluptadr. Mimar Nusretiye Camiinde orantlarn ahengine nem vermeksizin kitleyi ar bir derecede ykseltmitir. Minareler ilk yapldklarnda aralarna kurulan mahya, denizden bakldnda dengesiz orantlar yznden kubbe tarafndan engellenmiti. Bunu dzeltmek iin minarelerin gvdelerinin daha ykseltilmesine karar verilerek deiiklik yaplmtr. Selatin camilerinin nceki dnemlerde, etraflarnda bulunan eitli ek binalar artk burada yoktur. Kurucusu Sultan II. Mahmudun trbesi ise sebili ile birlikte tarihi ehrin iinde ina edilmitir. Sultan Abdlaziz kendi adyla Makada drt minareli selatin cami yaptrmay tasarlam ve bu ii gerekletirmek zere Sarkis Balyan grevlendirmitir. Bu caminin temelleri atlm fakat 1876da Padiahn iktidardan drlmesi ve lm zerine inaat kalarak temeller uzun sre talk adyla tannmtr. Evkaf olmak zere ise Beiktatan yukar uzanan caddenin iki yanna ayn mimar tarafndan e evler yaplmtr. Bunlar Akaretler olarak bilinir. Bu Batl slubun Aziziye Camiinde ne lde kullanlaca bilinmemektedir. Belki ileride Balyann bu konudaki projesi ortaya kabilir. Ayn evrede ina edilen Tevikiye Camiinde cephede grlen antik mimariden alnma alnlk bu Bat slubunun cami mimarisinde ne kadar kuvvetle kendisini gsterdiini belli eder. stanbulda bu yzyl iinde yenilenen baz camilerdeki (Empire) slubunun belirtileri ile karlalr. Eminnnde ahap Arpaclar Camii bu hususta gzel bir rnektir. Unkapannda kpr banda Sleyman Suba ve ehzadeba Veznecilerde Camc Ali camileri bu

488

slubun yaratt Tanzimat mimarisinin kargir olarak meydana getirdii iki kk eserdi. Dikdrtgen planl dini yaplardan birincisi 1940a doru, ikincisi 1956da yktrlmtr. Fndklda 1957de ortadan kaldrlan Sheyl Bey Camii ise ta ve tula malzeme kullanlarak sekizgen bir plana gre yaptrlmt. Bu yzyl iinde yaptrlm olmakla beraber nn de esaslar daha eski tarihe dayanyordu. Bu yeni sanat akm stanbul dnda da kendini belli etmitir. Konyada Aziziye Camii pek baarl saylamayacak bir rnektir. Empire slubunun daha ahenkli bir temsilcisi olan Tekirdada Orta Cami ise 1961de geirdii ok yanl bir restorasyon ile bilhassa iindeki kabartma sslemeleri kaybetmitir. stanbulun Bayezidden saraya uzanan ve bugn ok yanl bir ifadeyle Yenieriler caddesi olarak adlandrlan eski Divan Yolunun kenarnda emberlita yaknnda yaplan trbe ile sebil Empire slubun kuvvetle belirtildii yaplardr. II. Mahmudun 1839da vefatnn arkasndan yaplan trbe mermer kaplamal, sekizgen biiminde, kubbe ile rtl byk bir yap olup ii byk pencerelerle aydnlatlm ve bunlara perdeler konularak mekana adeta bir saray salonu havas verilmitir. Trbenin yannda pencereli bir hazire avlusu duvar bulunmaktadr. Cadde kenarndaki bu duvarn tam ortasnda ise yine mermerden lka Roma mimarisinin yuvarlak mabedlerinin tam bir taklidi olan bir sebil yerletirilmitir. Bylece burada bir Bat slubu kendisini kuvvetli bir biimde duyurmaktadr. Hazirenin kesinde yerletirilen mermer bir kre halindeki eme ise anlamsz bir aksesuardan ibarettir. Bu sanat akmnn XIX. yy. ilerinde yaplan baka selatin camilerinde daha da glenerek uyguland grlr. Tarihi ehirde Fatih ile Edirnekapsnn arasnda Yenibaheye inen yamata Sultan Abdlmecid (1839-61) tarafndan yaptrlan Hrka-i erif Camiinde uygulanan Empire slubu 1853te ina edilen Dolmabahe Camiinde ok daha kuvvetli olarak kendisini belli eder. Bezmialem Valide Sultan adna Balyanlar tarafndan yaplan bu byk caminin etrafnda, aslnda Nusretiyede olduu gibi pencereli bir avlu duvar vard. Bu duvar ve saraya alan taraftaki byk kap, Ltf Krdar Dnemindeki dzenlemelerde ortadan kaldrlm ve kapnn zerindeki yapm kitabesi denize bakan kble duvarna yaptrlmtr. Cami harimi ok geni pencerelerle aydnlanmtr. Son dnem camilerin hakim mimari ekli olan drt kemere oturan bir kubbe ile rtldr. Burada da son cemaat yerinin stne i sslemesi ile kk bir saray mekan havasna sahip bir kasr- hmayun bulunmaktadr. ifte minare ar derecede ince olup, bunlarn erefelerine Antik an Korint slubundaki stun balklarnn biimi verilmitir. Yine Boazii kysnda Ortakyde Sultan Abdlmecid adna 1854te tamamlanan byk Mecidiye veya Ortaky Camii ise su stndeki bir rhtma oturtulmutur. Bu yzden de denize doru kayarak yklma tehlikesi ile karlalr. Burada d cepheler Dolmabaheye nazaran daha hareketli ve birtakm elemanlar ile daha zenginletirilmitir. Plan bakmndan drt kemerli kubbe sistemi burada da uygulanmtr. ok ince minarelerin 1894 depremine dayanamayp ykldklar evvelce gvdeleri yivli iken bu defa dz olarak yapldklar bilinir. Burada da son cemaat yerinin st kasr- hmayundur ve i dekorasyonu btn ile Bat slubunda gerekletirilmitir.

489

Sultan II. Mahmud tarafndan yaptrlan ilk Dolmabahe Saray, eski bir gravrnden renildiine gre antik binalar gibi denize bakan cephesinde, yksek stunlara dayanan bir yap idi. Abdlmecid Dneminde esas ahaptan olan bu byk sahil saraynn yerinde Balyanlara 1853te kargir bir saray ina ettirilmitir. Bunun i sslemesinin Pariste opera binasnn i mimarisini dzenleyen Schan yapmtr. Yap malzemesinin iyi seilmi olmamasna karlk bina, eitli daireleri ve heybetli muayede yani taht salonu ile tam bir Bat saraydr. Gsterili salonlarn mefruat Batdan getirilen mobilyalarla yaplm duvarlarna tablolar aslmtr. Deerli renkli mermerlerden yaplma bir hnkar hamam da bulunmaktadr. Caddeden ok yksek bir duvarla ayrlan sarayn caddeye bakan bir kesinde Empire slubuna uygun stunlar zerine oturan bir Alay kk de vardr. Yannda ise her taraf cam bir limonluk bulunmaktadr. Saray hizmetlilere mahsus eitli ek binalarla evrilmi olup yksek duvarn arkasnda da odalar stmak iin hergn yaklan mangallarn hazrland bir blm bulunmaktadr. Camiye gei salayan kap ile caddeye alan Valide Sultan Kapsndan baka ok gsterili, heybetli bir ana girii vardr. Snrlar dnda Aalar dairesi, caddenin kar tarafnda muhafzlar klas, 1940larda yerinde stadyum yaplan yerde, saray araba ve atlarnn bulunduu Istabl- Amire karsnda yokuun banda iinin muhteem bir grnm olduu eski bir gravrden renilen saray tiyatrosu ile caminin yannda saray kayklarna mahsus bir kaykhane ile kk bir liman da bu sarayn ekleri olarak yaplmt. Istabl, tiyatro, kaykhane yktrlm, liman ise pek az izi kalacak surette ii doldurulmutur. XIX. yy. padiahlarnn ancak baz trenler iin gittikleri Saray- Hmayunda (Topkap Saray) ise drdnc avluda Marmaraya ok hakim manzaras olan bir yerde gerek mimarisi gerekse i sslemesi ve mefruat ile kk apta bir Fransz atosunu andran Mecidiye Kasr yaptrlmtr. Bu saray kompleksi iinde nemli bir deiiklik de ikinci avluda byk toplantlarn yapld Kubbealtna bitiik olarak ykselen kulede yaplmtr. Kare bir plan zerine ykselen bu masif kulenin 1855e doru ekilen fotorafnda stnde ahap atl bir kkn bulunduu grlr. Az bir sre sonra bu kk kaldrlarak yerine kargir bugn grlen ok byk pencereli olan d cephelerindeki stunlardan da anlald gibi Empire slubunun btn zelliklerine sahip st klahl bir tepelik yaplmtr. Boaziinin Anadolu yakasnda Sultan Abdlaziz (1861-76) tarafndan 1865te Beylerbeyi Saray olarak adlandrlan yine Avrupadaki benzerlerini taklit eden byk bir saray yaptrld gibi, Rumeli yakasnda 1871de raan Saray da ina ettirilmitir. D mimarisinde Trk sanatndan alnma baz unsurlar ile birlikte zellikle pencere kemerlerinde Gotik mimarisi kullanldna gre burada karma bir slup hakimdir. Eski fotoraflarndan renildiine gre ii bilhassa renkli mermerlerin ok sayda kullanlmasyla olduka gsterili bir grnme sahipti. II. Merutiyette meclis olarak kullanlarak 1910da bir yangn neticesinde yanm yarm yzyl bir harabe halinde durmu, btn i sslemesini de bu arada kaybetmitir. Bu dnemde Bat slubunda daha ufak apta ve ou kargir olarak kasrlar yaptrlmtr. Byk bir ksm ortadan kalkm olan bu yaplardan sadece Gksu Kasr durmaktadr. Kalender Kasr ise yakn tarihlerde yanm bir dereceye kadar restore edilmi ise de eski grnmne kavuamamtr. ehrin eitli kelerinde ina edilen hepsi de Bat slubunda

490

olan bu kasrlar ilgisizlik sebebiyle yangn veya insan eliyle tahrip edilerek ortadan kalkmtr. Yalnz Maslak yolu kenarnda koruluk bir arazi iinde olan Ayazaa Kasr ok byk llerdeki havuzu, bu havuzun bandaki ii inilerle kapl mzik kk, kk bir ale eklinde olan bir kk binas ile birlikte Bat Avrupa kklerinin tam bir benzeri olarak Sarkis kalfa tarafndan ina edilmi ve yap gnmze kadar gelebilmitir. Sultan Abdlaziz, Kathane deresi kenarnda olan ve Lale Devrinde Nevehirli brahim Paann Sadabad adyla kurduu sarayn yerinde II. Mahmudun yaptrd ikinci saray btnyle ortadan kaldrarak burada derenin rhtmlarnn kysnda ve mermer anakl kaskatn banda Sarkis kalfaya alayan Kasr olarak bilinen byk yeni bir saray yaptrd. Ahaptan L biiminde iki katl olarak yaplan bu saray mimari bakmdan btnyle Batnn Empire slubunun uyguland bir yap idi. Harem ve selamlk ksmlarnda ifte merdivenlerden yukar kata ulalyordu. Btn alt ve st kat tavanlar aralarnda manzara resimleri olan naklarla sslenmiti. Salonlara ve odalara geiler cilal ifte kaplarla salanm zengin surette ilemeli mermerlerle kapl hamam ve lavabolar yaplmt. Tamiri hususunda uzun yllar sren brokrasi yazmalarndan sonra tam denein kt sralarda 1940 ylna doru bir general saray tamamen yktrm ve yerine istihkam okulunu yaptrmtr. Devrilen byk bir aa daha nce dere kysndaki Kasr- Niad paralamt. 1955 knda dere tap, etraf su bastnda 200 yldr duran mermer kaskat anaklar da sklp kaldrldlar. Lale Devrinin Sadabad Saraynn yerini tutan ve tamamen Empire slubunun uygulann gsteren alayan Kasr da bylece tarihe karm oldu. Kathane ayrnda ok eskiden beri bulunan mrahor Kasrnn yerinde ise Bat Avrupa kkleri (chlet) biiminde mermer rhtml ikinci bir kasr daha yaplmt. st katna kristal korkuluklu merdivenlerle klan bu kasr da ayn yllarda en ufak bir izi kalmayacak ekilde yktrlm ve yok edilmitir. Osmanl medeniyeti sona ererken bilhassa XIX. yy. ilerinde balca ehirlerde eitli tarikatlara ait tekkelerin de kurulduklar grlmektedir. Bunlarn bir yaplar topluluu halinde kurulduklar tevhidhane, harem, eyh kona, dervi hcreleri, mutfak vs. gibi blmlerden olutuklar aralarnda eyhlerin kabirleri hatta trbelerinin de bulunduu bilinmektedir. Eski geleneklerle bir balants olmayan bu yeni tarikat yaplarnda XIX. yy. sanatnn prensipleri hakim olmutur. Bilhassa tevhidhane blmlerinde zengin kalemii ve yaldzl naklarn i mimaride yaygnlat grlmektedir. Bir konak grnmnde olan bu tarikat yaplarnn ounluu ahaptan ina edilmiti. Cumhuriyetin ilanndan birka yl sonra bir kanunla tekkeler kapatldktan itibaren bu yaplar hzla yok olmular, yangnlar ve insan eliyle tahribat sonunda hibir iz kalmamacasna ortadan silinmilerdir. stanbulda eski ve nemli tarikat tesislerinden Galata mevlevihanesi baz binalarn kaybettikten sonra mzeye dntrlerek kurtarlmtr. Tophane srtlarndaki Kadri tarikatnn merkezi olan Kadirihanenin baz yaplar da bu dneme aittir. Surlar dnda bulunan esas eski olmakla beraber Sultan V. Mehmed Read tarafndan eklerle zenginleen Yenikap mevlevihanesi geirdii iki yangn sonunda ana binalarnn btnn kaybetmitir. Sultan Abdlaziz Makada kendi adna Byk Camiini burada ina etmeyi tasarlarken evrede de baz modern yaplar kurdurmutu. imdi teknik okula ait olan Silahhane binas ina olurken burada bulunan Mevlevi tekkesini yktrdndan bu tarikat mensuplar Hali kysnda Eyp ile Silahdaraa arasnda yeni ve byk bir mevlevihane kurdular. nnde uzun bir rhtm olan bu ahap tekke binas cadde ile Hali arasnda uzanyordu. Son

491

dnemin en nemli tarikat tesislerinden olan bu mevlevihane Bahariye tekkesi olarak tannmt. Hali kysna ayr bir gzellik veren ileri zengin bir biimde bezenmi eitli yap bloklarndan oluan bu byk tesis tekkeler kapatldktan sonra yangnlarn kurban olarak stanbul tarihinden btnyle silinmitir. Ancak nden ve arkadan ekilmi baz fotoraflar bu tekke hakknda bir fikir vermektedir. Arsasna yaplan fabrika ve atlyeler 1980-90 yllar arasnda ayklanm ve buras yeil saha olarak kalmtr. Gztepe ile Ankaraya uzanan anayolun arasnda Merdivenkynde eski bir tarihde kurulmu olan ahkulu Bektai Asitanesi yakn tarihlerde baz binalarn kaybetmekle birlikte ilgi ekici bir plana sahip olan meydan evi kurtarlabilmitir. Bu bina mimarisinde Bektai felsefesini aksettiren bir yap olan ok dikkate deer bir rnektir. Kargir ve kubbeli meydan evi iten Bektai sembolizminin iareti olan on iki dilim halinde olup bu dilimler tam ortada tek bir stunla birlemitir. Osmanl Devletinin son yllarnda baz tarikat mensuplar ev veya konaklarn tekkeye dntrerek vakf olarak brakmlard. Empire slubunun hakimiyeti dneminde yaplm olan Sultan II. Mahmud Trbesi ve sebilinden yukarda bahsedilmiti. Bu dnemde ina edilen trbelerde de yabanc mimarlarn yarattklar rnekler ile karlalr. svireli mimar G. Fossati 1858de len Sadrazam Byk Reit Paann trbesini ina etmitir. Babas Sultan II. Bayezid evkafnda grevli olduu iin bu trbe Bayezid Camiinin haziresinin kesine yaplm, belirli bir slubu aksettirmeyen fakat btnyle Batl bir mimari eser grnnde bir yapdr. Ayn zellikler Caalolunda 1883te len Mahmut Nedim Paann trbesinde de grlr. Sultanahmette 1869da len Keecizade Fuat Paann kabri zerine ok keli bir plana gre ina edilen trbe ise duvarlarnn d yzlerini kaplayan ve belirli bir sanata iaret etmeyen kabartma sslemeler bakmndan kesin bir ad verilemeyen bir slubun rneidir. Sultan II. Mahmud Dneminde ehrin bilhassa Bat tarafnda surlara komu yerlerde yaplan sahabe trbeleri sade bir Empire slubuna sahip kk yaplardr. Ayvansaray dnda Hasky kprsnn ayaklar yaknnda bulunan Kaab Trbesi de mezar mimarisinde yabanc mimarinin uygulandn gsteren bir rnek olarak anlabilir. Eypte Bostan iskelesi yaknnda bulunan 1829 tarihli Mahmud Celaleddin Efendi Trbesi bu yzylda yaygnlaan slubun izlerini gsteren kk bir eserdir. Ayn yerde 1855te len Sadrazam Koca Hsrev Paann trbesi de d yzeyindeki sslemeleri ve kelerindeki Korint balklar ile Empire slubunu temsil etmektedir. Osmanl padiahlarnn XIX. yy.da Boazii kylarnda byk saraylar yaptrmay tercih ettikleri grlmektedir. Bunlarn projelendirilmesi ve yapmlarnn kontrol Balyan soyundan mimarlarn eline braklmtr. Boazii kylarnda padiah saraylarndan baka hanedan mensuplar veya devlet ileri gelenleri iin de sahil saraylar veya yallar yine bu slupta olmak zere ina edilmiti. Arnavutkynde, Ortakyde bu trden saraylardan baka Kandilli Tepesinde Adile Sultan Saray ina edilmiti. Sultan II. Abdlhamid kendinden ncekilerin sevdikleri byk Boazii saraylarnn dnda Beikta ile Ortaky arasnda denize hakim bir tepede geni bir parkn iinde ve evvelden beri mevcut kk kasrlarn yerinde pek ok kasr kk ve ek binalardan oluan bir topluluk kurmay tercih etmiti.

492

Yldz Saray olarak adlandrlan bu yaplarn aralarnda geni havuzlar da bulunuyordu. Padiahn zel dairesi iki katl, ahap bir konak grnmnde olmasna karlk Mabeyn Dairesi daha gsterili kargir bir yap durumundadr. Haremaasna mahsus kk, gzdelere tahsis edilen yaplar, ktphane, aalar dairesi, arabaclar dairesi, silahhane, gvercinlik vs. hepsi birbirinden ayr kkler halindedir. Ayrca parkn iinde ale Kk, adr Kk, Malta Kk olarak adlandrlan ve her biri Bat slubunda yaplm bamsz yaplar bulunmaktadr. Ayrca DAronconun yapt caml bir limonluk ile kk fakat ok ssl bir de tiyatrosu vardr. Baz blmler bugn Yldz Teknik niversitesine, Milli stihbarat Tekilatna baz zel vakflara, stanbul Belediyesine tahsis edilmi olduundan bu son Osmanl saray topluluu birbirinden kopmu birimler halini alm, baz daireler ise yklmtr. Fakat buradaki btn binalarda XIX. yy.n ikinci yarsnda Osmanl sanatna hakim olan ve daha ok Batl karakterdeki slup akca belirgindir. Mimar A. I. Mellingin Rumeli yakasnda, kyda Hatice ve Beyhan Sultanlar iin birer yal yaptrd bunlarn gravrlerinden anlalmaktadr. ki kyda sralanan byk yallardan ou son yllarda ortadan kalkm olmakla beraber hepsi de Bat mimari slubunda olan birka zel sahilsaray veya yal ayakta kalabilmitir. Anadolu yakasnda Edip Efendi Yals ile Kbrsl Mehmet Paa Yals, Sadullah Paa Yals, Rumeli yakasnda ise yakn tarihlerde yanm ve baarl bir ekilde restore edilemeyen Kalender Kasr hatrlanabilen balcalardr. Ayrca yine Rumeli yakasnda eitli eliliklerin yazlk olarak kullandklar kasr ve yallar bulunur. Yine Anadolu yakasnda Msr hidivinin yaptrd ve imdi belediyeye ait olan kuleli kk zengin ve orijinal bir mimariye sahip bir Bat Avrupa atosu karakterindedir. Beykoz Kasrnn ise yapmna Msr Hidivi Kavalal Mehmed Ali Paa tarafndan Abdlmecide hediye edilmek zere 1848de yapmna balanm ve uzun yllar sren inaat ancak 1855te olu Said Paa tarafndan bitirilerek Abdlazize hediye edilmitir. Kyda mermerden bir rhtm olan geni bir koruluk iinde yer alan ve bahesinde Avrupa atolarndaki gibi maara taklidi yapma bir de hamam bulunan bu sarayn iinde uzun sre yaanmak zere deil, byk toplantlar hatta balolar dzenlenmek zere yapld anlalmaktadr. Muhteem ifte merdivenle klan st katta, ortada, boydan boya byk bir sofa uzanr. Ancak iki yanlarda baz odalar yer almaktadr. Tavana kadar ykseklii 14 metreyi bulan bu sofa Avrupa saraylarnn balo salonlar grnmnde tezyin edildii gibi aslnda Batdan getirilmi mobilyalar ile tefri edilmiti. Batda karak btn medeni aleme yaylan Empire slubunun Osmanl eme mimarisinde de uyguland grlmektedir. Bu yeni slubun eme mimarisinde temsil edildii bir rnek Sultan II. Mahmudu, III. Selimin tahttan indirilmesi srasnda lmden kurtaran Cevri Kalfann hatrasna Padiahn 1819-20 tarihlerinde yaptrd mektebin meydana bakan cephesinin alt katnda bulunmaktadr. Fakat bu slubun en kuvvetle kendini gsterdii eser Makada 1839da Valide Bezm-i Alem Sultan iin yaplan drt cepheli meydan emesi tekil eder. Selimiyede 1841-42de ina

493

edilmi olan Sultan Abdlmecid emesi, ok byk bir su haznesi ve etrafn dolanan yalaklaryla bir meydan emesinden ok yaknndaki klann ihtiyalarn karlamak zere tasarlanm olmaldr. engelkyde Kavasba Ahmed Aann 1853-54 yllarnda yaplan emesi sanat bakmndan bir deere sahip olmamakla beraber zerindeki kitabesinde bulunan mensur vakfiyesi dolaysyla zel bir nem arz eder. lkan Yunan mimarisindeki akroterin tezyinat olarak kullanld 1844 ylnda yaplan, Kadky-Acbadem yolunda Darssaade Aas Tayfur Aa ile Sermusahip Besim Aann Babaolu emesi Trk eme mimarisinin eski geleneklerden ne kadar uzaklatn gsteren bir rnektir. engelkyde 1862-63 tarihli Yusuf Ziya Paa emesinde ise lkan gen alnl emenin tac olmutur. Eypte Hasky kprsnn ayaklar altnda Yavedud (Sultan) Camiine komu 1856-57 tarihli Valide Pertevniyal Sultan emesinde de yine Empire slubun zelliklerini grmek mmkndr. Bu yabanc tesirin Osmanl mimarisinde XIX. yzylda sebillerde de uyguland grlr. Bu hususta bir rnek olarak yukarda bahsi geen 1819-20 tarihli Cevri Kalfa Mektebi altnda bir dizi pencere halinde grlen sebiller gsterilebilir. Mtevazi bir rnek ise Ayasofya avlusunda, gney kapsnn d tarafnda, birka basamak ile ykseltilmi olarak grlebilmektedir. Osmanl Devletini Batya dnk bir dzene sokma gayreti sonunda birtakm sanayi yaplar, askeri tesisler nemli byk kamu binalar, okullar vs. ina edilmitir. Bunlarn hepsinde yabanc mimarlarn ve bu arada Ermeni asll Balyanlarn projeleri uygulanmtr. Yenieriliin kaldrlmas ve orduya Batl bir dzenin verilmeye allmas ile Avrupadakilerin benzeri klalarn yapmna giriilmitir. Bunlarn en nemlisi, esas III. Selim tarafndan balanmakla beraber II. Mahmud ve Abdlmecid dnemlerinde yapm srdrlen Selimiye Klasdr. Yazlk Kavak Saraynn yerinde inasna balanarak ancak 1853te tamamlanan ve dnyann en byk asker barna olan Selimiye klas btn monotonluuna ramen kelerindeki kuleleri ile bir slup karakterine sahip bulunmaktadr. Kasmpaada Cezayirli Hasan Paann daha nce ina ettirdii denizcilere mahsus Kalyoncular Klas da Batl mimari karaktere sahip bir yapdr. Bu klann bir zellii de ortasnda kubbeli byk bir caminin yer alm bulunmasdr. Haskyde III. Selim zamannda yaplan Humbarahane klasnda da ifte minareli bir selatin camii bulunmaktadr. Bu dnemde belirli bir Empire slubunu aksettiren kla yaps Taksimde Takla olarak adlandrlan yapdr. Smith adnda bir ngiliz mimarn eseri olan bu yapda slup, giri ksmn vurgulayan stunlarn on slubunda balklara sahip olmalar bakmndan bu eilimin varln belli eder. stanbul Teknik niversitesine verilen Takla nl Alman Mimar Bonatz tarafndan restorasyonu yapldnda i dzeninin gsterili karakteri de ortaya kmtr. Fakat kullanm gerei stne sonralar kat klm ve iinde de deiiklikler yaplmtr. Giri cephesi ve kapsnn iki yanndaki unsurlar ok ssl bir mimaride olan Taksim Topu klas ise ortas ak avlulu kare byk bir yap halindeydi. Bu askeri bina yakn tarihimizde hibir izi kalmamacasna yktrlm baka bir klada grlemeyecek derecede zengin olan giri ksm da korunmamtr. Sultan II. Abdlhamid Dneminde XIX. yy.n ikinci yarsnda Balmumcu, Erturul klalar gibi byle askeri mimari rnekleri meydana getirilmitir. Osmanl dnemi iinde Galata dnda kurulan top

494

dkmhaneleri ile buradaki Tophane Klasnn yannda, bir de Tophane komutanl binas ina edilmitir. XIX. yy. ilerinde yaplan bu heybetli binada Empire slup ok kuvvetle kendisini belli ediyordu. Sonralar Nusretiye caminin adrvan avlusuna tanan sebil ile muvakkithane bu binann kaps nnde yaplmt. Yanda ise Fndkl nnde ortasnda bir de cami olan set stnde iki blok halinde kla binas uzanyordu. Tophane mirlii ad verilen esas bina ise Karaky istikametinde kalan, alt kemerli, iki katl tam Empire slubunu temsil eden bir byk yap idi. Bunlarn hepsi 195056 yllarnda yktrld. stanbuldakilerden baka lkenin deiik yerlerinde zellikle Rumelide de byle klalar yaplmtr. Makada Sultan Abdlaziz Mimar Sarkis Balyana bir byk Silahhane ina ettirmiti. Alt demesi silahlarn devaml hava cereyannda olmas iin zgara eklinde yaplan bu bina Tanzimat slubunun byk yaplarndan biridir. mimarisinde deiiklik yaplarak teknik okula dntrlmtr. Hali kysnda daha III. Selim yllarnda hepsi Bat mimari slubunda ve yine Batl teknolojiye uygun Humbarahane, Haddehane, Mhendishane, kar kyda ise Feshane gibi binalarn yapmna balanm, bunlarn II. Mahmud Dneminde de yapmlar srmtr. Devletin Bat tekniini yaatmas iin kurulan bu tesisler bir taraftan da Haliin tabiat gzelliini yok ederken buralarda bulunan kk ve yallarn da ortadan kalkmalarna yol amtr. Haliin Kasmpaa blgesinde byk havuzlarn ve gemi kzaklarnn yapm da yine bu dnemde gereklemi hatta burada eski gravrlerde grlen Daraac ad verilen dev llerde bir vin kurulmutu. Batllama akmnn gelimesi ile ok sayda kamu binalarnn da yapldklar grlmektedir. Tanzimatn getirdii bir yenilik olarak lkenin sahip olduu her tarafta Devlet otoritesini belli etmek zere hkmet konaklar yaplmtr. Bunlarda da Tanzimat slubu ak surette belli olur. zmir, Edirne, Selanik vs. hkmet konaklar balca rnekler olarak saylabilir. Ufak yerleim yerlerinde bile yani nahiyelerde iki katl kargir yapml hkmet daireleri hemen her tarafta ina edilmitir. Ayn prensiple genellikle giri ksm iki stunun tad gen alnlk ile belirtilmi yani Empire slubunun ok kk temsilcisi olan karakolhanelerin de yapldklar grlr. Bunlardan en eski ve mtevazi olanlarndan bir tanesi Fatih aramba karakolu olup bugn de ayn grevi srdrmektedir. Fakat bunlarn cepheleri bir lka mabedi gibi stunlu ve gsterili olanlarna da rastlanr. Yldz Saraynn Ortaky tarafndaki girii yanndaki Fatih Camii avlusundaki Yldz Saraynn bulvar tarafndaki karakollar bu dnem yaplarn balcalardr. Fakat bunlarn en gsterililerinden biri Makada bulunmaktadr. Bu sluba sahip iki katl bir karakol binas da Unkapannda kpr banda idi. Daha sonra ina edilen Tevikiye ve Karaky karakollar ise d cepheleri kabartmalarla ssl gsterili binalar olup, ncekilerin hain grnlerinden uzaklam yaplardr. Bu Dnemin nem verdii yaplar arasnda kargir yapl byk okullar ina edilmitir ki tarifi Sultan II. Bayezid Dnemine kadar inen Galatasaray- Sultanisinin ahap yaplar Beyolu yangnnda yandktan sonra 1868de imdi grlen kargir byk binas ina edilmitir. Bu bina da 1908de yanm fakat mimarisi deitirilmeden ii yenilenmitir. Herhangi bir d sslemesi olmamakla beraber, ortadaki blok stunlara oturan kma balkonuyla, Tanzimat binalarnn karakterine sahiptir. Ayn mimari slubu Harbiye binasnda da grebiliriz.

495

Okul binalar iinde gzel bir rnek ise Glhane Parknn giriinin tam karsnda olan uzun sre adli tp olarak kullanlan askeri Rtiye mektebidir. Cephe mimarisi bakmndan bu slubun uygulann gzel belli eden bir yapdr. Kamu binalar arasnda bu mimari karaktere sahip dikkate deer birka yapdan biri Bayezidde Fransz mimar Bourgeois tarafndan Saray- Atik (eski saray) yerinde yaplan seraskerlik binas (imdi . . Merkez binas) Empire slubunu, mimarisi ve i sslemesiyle gsteren yaplardan biridir. Bu Dnemin sanatn temsil eden bir dier kamu binas da Kasmpaada deniz kuvvetlerine ait eski adyla Divanhane olan bir binadr. Burada da d mimari ve ssleme Tanzimat slubuna uygun olarak meydana getirilmitir. stanbulda Batl slubun en kolay ve geni lde yaygnlat yer Beyolu blgesi olmutur. Burann ana yolu olan ve Cadde-i Kebir denilen imdiki stiklal caddesi kenarnda nceleri Bosco adnda bir talyan tarafndan Avrupadakinin benzeri i mimarisi ssl bir tiyatro yaplmt. Fakat Beyolunun en nl opera ve tiyatro binas Nahum adnda Suriyeli bir Hristiyan tarafndan yaptrlan bina olmutur. Galatasarayda imdi iek pasaj olarak bilinen binann yerinde uzanan bu byk tiyatro yapsnn d mimarisi pek fazla bilinmemektedir. Fakat iini gsteren eski bir gravrden ortadan sarkan muhteem avizesi epeevre katlar halindeki localar ve son derece zengin i sslemesi ile bu tiyatro ve opera binasnn Batdaki benzerlerinden hi de aa olduu sylenemez. Batdan gelen hereye byk yaknlk gsteren Abdlmecid tiyatronun kuruluuna ve yaatlmasna yardmlarda bulunmu kendisi de bizzat buradaki gsterilere gelmitir. Fakat ne yazk ki Fossati tarafndan yaplan bu tiyatro binas 1870 Beyolu yangnnda btnyle yanarak harab olmu ve arsasna bir Rum zengini tarafndan byk bir pasaj ile ihan ina edilmitir. kinci bir tiyatro da yine ayn derecede ssl ve d mimarisi eski resimlerden anlaldna gre Empire slubunu gsteren Dolmabahe Camiinin karsnda saraya mahsus olmak zere ina edilmiti. Yine eski bir gravr sayesinde i bezemeleri hakknda fikir edinmek mmkn olan bu binann da 1940 yllarna doru Ltfi Krdar dzenlemeleri srasnda yktrld bilinmektedir. Halka ak bir tiyatro ise stanbul tarafnda Gedikpaa semtinde ina edilmiti. Ahaptan olduu anlalan bu tiyatronun i mimarisini gsteren bir resim elde edilmemitir. VI. Eklektik (Karma) slup Dnemi Osmanl Dneminin sonlarna doru stanbulda alma imkan bulan yabanc mimarlar bildikleri ve sevdikleri Bat sluplarn uygulayarak hatta baz hallerde Trk sanat elemanlar ile birletirerek yeni bir sanat akm yaratarak Batl karakterde eitli yaplar meydana getirmilerdir. Bunlarn arasnda dini mimaride Aksarayda talyan mimar Montaninin 1871de yapt Valide Pertevniyal Camii bata gelen bir rnektir. Yine bir kare mekan zerine kubbeden ibaret olan yapnn zellikle pencerelerinde Gotik sanatn uyguland grlr. Halbuki cepheleri ssleyen frizler mukarnasl olarak klasik Trk sanatndan alnmtr. Caminin cadde zerindeki kaps ile bunun yanndaki emelerde de ayn slup belirlidir. Valide Sultann cadde kenarnda olan trbesi ise

496

1956da hibir iz kalmayacak surette yktrlmtr. Ayn Gotik unsurlar raan Saraynn pencerelerinde de grlmektedir. Bu mimarlarn bazlar Trk sanat ile kaynam slupta binalar ina etmilerdir ki bunlarn arasnda Avusturyal Jasmundun (bazlar Yjachmund diyor) ina ettii Sirkeci Gar anlabilir. Osmanl Bankasnn Eminn ubesinde de bu Trk sanat ile kark karma slup kendini belli eder. Mimar Valaurynin tasarsna gre iki aamada ina edilen stanbul Asar- Atika (stanbul Arkeoloji Mzesi) binas btnyle Antik Greco-Romen mimarisinin elemanlarndan olumu bilhassa yksek stunlu girileri ile lkan mabedlerini andran byk bir yap olarak ina edilmitir. Byle karma iinde Trk sanat izleri de olan nemli bir yap da A. Valaury ile DAronconun mterek projelerine gre Haydarpaada ina edilen eski tp fakltesidir (imdi Marmara niversitesine ait). Burada cephenin iki yannda ykseltilen kuleler bu binaya estetik bakmdan baarl saylamayacak bir grnt vermitir denilebilir. Yabanc mimarlarn bazlar ise btnyle eski mimarilerden ilham almak suretiyle tasarlanan eserler meydana getirmeye zen gsterirler. Alman Mimar M. Spittaya (18421902) mparator Kaiser II. Wilhelmin 1898de yaptrd kubbeli yuvarlak bir bina eklindeki meydan emesi Bizans sanatndan ilham alnan ayrntlarla bezenmi ve kubbesinin ii altnyaldzl mozaiklerle kaplanarak buraya mparator Wilhelmi ve Sultan Abdlhamidi temsil eden armalar ilenmitir. Ayn Bizans mimari elemanlarna Mongerinin yapt Karaky Palas adndaki byk ihannda da karlalr. Cephedeki plaster balklar kap kanatlar btnyle Bizans sanatndan ilham alnarak yaplmtr. Yine Karakyde Nordstern i han ise Kuzey talya Roman slubunun yeni bir uygulandr. Kule dibinde imdi Beyolu Hastanesi olan eski ngiliz Hastanesi ise tam anlamyla Ortaa sko feodal atolarnn taklididir. Bugn niversite merkez binas olan eski seraskerliin meydana bakan ana giri binas olan yap da K. Afrikann marib slubunda ina edilmitir. 1900 yllarnn sonuna doru Badat demiryollarnn balangc olan Haydarpaada hem demiryollarnn merkez binas olarak O. Ritter ile H. Cuna Alman mparatorluunun son Dneminde pek revata olan Neo-Rnesans Prusya slubunda dev ldeki gar binasn ina etmilerdir. I. Dnya Sava yllarnda 1917de bir sabotaj sonucunda harap olan bu yap 1930lardan itibaren aynen eski ekline gre restore edilmitir. Sultan II. Abdlhamid Dneminde stanbula gelen talyan Mimar DAronco ise Yldz Saray snrlar iinde bir limonlukdan baka Karakyde Ziraat bankas yannda Kara Mustafa Paa Camiini yeniden ina etmitir. Knaladada yeniden yaplmak zere 1956da sklen bu cami o yllarda Batda ok moda olan Art-Nouveau veya Almanlarn Jugendstil dedikleri mimari de yeniden yapmtr. stanbulda ok deiik bir slup gsteren bu mimarinin bir emede de uyguland Kuledibi caddesinden bankalara inen bir yokuta kitabesiz bir rnek ile karlamak mmkndr. DAronconun projeleri arasnda yapmay planlad byk bir selatin caminin izimleri de bulunmutur. Ancak bu hibir zaman uygulanmamtr. Yine talyan G. D. Stampa ise bugn Amerikan konsolosluu olan Corpi Konan ina etmi, uygulanmadan kalan bir hapishane binasnn projelerini de hazrlamtr. Ermeni Mimar H. Aznavor (1854-1935), Tepebanda uzun sre dram tiyatrosu olarak kullanlan tiyatro binas ile Cibalide ttn fabrikasn ina etmitir. Beyolu, Galata, Eminn

497

blgelerinin birok kargir konaklar ve artk yaygnlaan ihan ve apartmanlar ile merkezleri Batda olan banka ubeleri de hep Bat slubunda yabanc mimarlar tarafndan meydana getirilmitir. Bunlarn aralarnda stanbullu rum mimarlarn varl da dikkati eker. Bu mimarlardan birinin yapt eski Tokatlyan Otelinin arkasnda bulunan Syllogos da 1870 yangnndan sonra ina edilmi olup cephesinde Dor nizamnda stnlar ile Antik Yunan mimarisinin bir taklidi olarak yaplm bir yap idi. Bu da 1970li yllarn sonunda yktrlmtr. Baz tarihi merkezlerde XIX. yy.da ina edilen ve herhalde yerli Hristiyan ustalarn eserleri olan byk birka camide de, ortada bir ana kubbenin drt beik tonozla desteklendii ve kelerde de daha kk kubbelerin rtt mekanlarn varl da grlr ki bu mimari biim Bizans Dneminin ha planl kiliselerini hatrlatr. Bu tipin temsilcisi olarak Erzincanda 1939 depreminden sonra hibir izi kalmayan zzet Paa Camii ile Malatya Byk Camii gibi eserler ile karlalr ve baz dier Dou yerleim yerlerinde de bu rneklere rastlanr. Osmanl Devri Trk sanatnn bu son Devrinde nceleri pek fazla yaplmayan bir yap tryle karlalmaktadr. Bunlar da saat kuleleridir. Kaynaklardan eski tarihlerde baz Rumeli ehirlerinde saat kuleleri olduu bilinir. Ancak XIX. yy. ilerinde, stanbulda o yllarn slubuna gre baz saat kulelerinin ina edildikleri grlr. Sultan II. Mahmudun Nusretiye Camii evresinde topu tekilatyla ilgili olarak tesisler yaptrdnda bunlarn arasnda bir de saat kulesi ina edilmitir. Daha byk bir saat kulesi Dolmabahe Saray ile cami arasnda meydanda bu iki binann slublarna uygun daha ok Empire slubuna yaklaan bir tarzda ina edilmitir. Sultan II. Abdlhamidin Dneminde ise Padiahn tahta knn 25. yln kutlama gayesiyle Osmanl Devletinin yayld topraklarn oundaki yerleim yerinde birer kule ina edildii bilinmektedir. Bunlardan Rumelinde, Rodos adasnda, Kuzey Afrikada, Trablusda (Libya) yaplanlar olduu gibi Anadolunun pek ok yerleim yerinde de ina edilenler vardr. XIX. yy. ilerine yaylan bu saat kulelerinin bazlar temelden itibaren yeni bir mimariye gre yapldklar gibi bir ou da orada var olan tarihi ve eski bir binann stne oturtulmutur. Bu hususta balca rnek olarak Edirnenin esas Roma Dnemine ait fakat Bizans Devrinde yenilenmi bir burcunun stne yerletirilen saat kulesiyle Konyada Alaaddin Tepesinde Amphilokios Kilisesinin kubbesi zerine oturtulan ve Erzurumda ehir surlarndaki bir burcun zerine yerletirilen bir kule en belirli rneklerdir. Bunlardan Konyadaki sonralar yklp kaldrlm, belirli bir Empire slubun zelliklerini gsteren Edirnedeki ise atlad iin belediye tarafndan altndaki burca kadar yktrlmtr. Birok kule deiik sluplarda ina edilmilerdir. Bunlardan Bayburttaki bir cami minaresi biimindedir. lgi ekici bir deneme ise amda Hicaz demiryolunun balangcnda yaplmas dnlen saat kulesi olup projesine gre bunun alt ksm Sultan III. Ahmed emesinin bir taklididir. Fakat bu proje hibir zaman gerekletirilememitir. Kulelerden bazlar nce ahap olarak ina edilmiken sonralar bunlar kargire dntrlmtr. Bu hususta Edirne Kulesi bir rnektir. Osmanl Devletinin sonuna doru yaplan baz camiler ise hibir belirli sluba girmeyen eserler olarak ortaya kmtr. Bunlardan kendisini Osmanl hanedannn eiti gibi gstermek isteyen Kavalal Mehmed Ali Paann Kahirede Hristiyan bir mimara yaptrd dev ll cami orantlar estetik bakmdan ho olmayan bir grntye sahiptir. Ancak bilhassa iinde lzumsuz derecede ihtiaml ve

498

yabanc kklere dayanan bir bezeme arl dikkati eker. Selaniin son yllarnda yaplan yine bir yabanc mimarn eseri ve dnmelerin cami de Trk sanat geleneklerine uymayan bir yapdr. Yabanc lkelerin de bazlarnda da bu son dnemde baz camiler yaplm ise de bunlarda da Osmanl dnemi Trk yaplar ile bir benzerlik yoktur. Berlinde Fehrbelliner Platzda bulunan ve son dnya savanda byk lde harap olan cami daha ok Hristiyan mimarisine yaklak bir yap idi. Romanyann dousunda Karadeniz kysnda Kstencede bir Rumen mimarn eseri olan kubbeli byk cami ise iddial mimarisine ramen Trk sanatnn hibir dnemiyle balants olmayan ve akca ifade etmek gerekirse her trl gzellikten yoksun bir yapdr. Sonu Trk sanatnn XVIII. yy. balarndan itibaren yabanc sanatlara daha ak bir duruma girdii ve bunun neticesi olarak da pek ok eserin yeni bir karaktere brnerek ina edildikleri bu yazda belirtilmeye allmtr. Lale Devri olarak belirtilen bir gei dnemi klasik sanattan bu yabanc tesirli sanata kpr grevi grmtr. Barok sanat arada klasik sanatla birleik olarak kullanlm fakat bu birleme baz mimari elemanlarda ve ss unsurlarnda kuvvetle kendisini duyurmasna karlk yapnn genel cephe dzeninde veya i mimarisinde fazla arlkl olmamtr. Ancak sivil mimaride i dzenlemelerde daha belirli olduu dikkati eker. Barok sanatn devamcs olan Rokoko ise ayn esaslar erevesi iinde Trk sanatnda kendisini gstermitir. Fakat klasik Dnemde pek yaygn olmayan ve ortaya koyduu eserlerde mimarileri ve sslemeleri bakmndan fazla dikkat ekici olmayan eme ve sebillerde bu slup gerekten gze ok ho grnen gzel ve zarif eserlerin ortaya kmasna yol amtr. Halbuki bu yap tr Batda varl olmayan bir eittir. Trk sanatnn ihtiya duyduu eme ve sebiller Bat sanatlarndan alnan motiflerle bir bakma Trklemi olarak kullanlmtr. Osmanl dnemi Trk sanat XIX. yy.da Devletin birtakm yeniliklere ihtiya duyarak ve kalknmann esasnn byle olmasna inanarak kaplarn atnda yabanc sanatlarn akmna uram ve onlarn okullarnda yetimi yerli Hristiyan ustalar tarafndan da desteklenmitir. Bylece yabanc karakterde bir Trk sanatnn yaygnlamas mmkn olmutur. Osmanl dnemi Trk sanatnda iki yz yl dolduran Bat tesirli sanat, Sultan II. Abdlhamid Dneminde yetien mimar Vedat Tek (1873-1942), Mimar Kemaleddin (1870-1927) Beylerin hazrladklar projelere gre eski klasik Trk mimarisine doru bir dn balam ve bunun sonunda Birinci Trk mimarisi ve Trk Neo-Klasii denilen yeni bir akm balamtr Fakat bu Batllama akm iinde dier sanatlarda da bir deiiklik aka grlebilir. El yazma kitaplarn tezhipli ba sayfalarnda, ferman, buyrultu, vakfiye gibi yazlarn balarndaki turalarn tezhiplerinde, mangal, kavukluk ve ev eyalarnda da yeni estetiin izlerine rastlanr. Ayn Dnemin kitap ciltlerinde mezar talarnda da grlebilmektedir. Bu arada Batl sluplarda resimlerin de yapld dikkati eker. Baz padiah portreleri dnda, konak ve kasrlarda Bat manzaralardan oluan duvar ve tavan resimleri ska grlen bir ssleme koludur. Bunlarn yapmnda alan ustalarn milliyetleri hakknda ak bilgi

499

olmamakla beraber, baz yerlerde rastlanan bilgi krntlar, bu bezeme ve naklarn gayrimslim ustalarn elinden ktn gstermektedir. Hakk Acun, Yozgat ve Yresi Trk Devri Yaplar, Vakflar Dergisi, sy. 13. Feridun Akozan-S. Eldem, Topkap Saray, Ankara 1982. . Birol Alpay, I. Sultan Abdlhamid Klliyesi ve Hamidiye Medresesi, Sanat Tarihi Yll, VIII (1978). Anonim, Tarih-i Cami-i erif-i Nur-i Osmani (TOEM ilavesi), stanbul 1335. Ayda Arel, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul 1975. Rhan Ark, Batllama Dnemi Trk Mimari rneklerinden Anadoluda Ahap Cami, Ankara 1973. Oktay Aslanapa, Turkish Art and Architecture, London 1971. Hatice Aynur-H. Karateke, III. Ahmed Devri stanbul emeleri: 1703-1730, stanbul 1995. Afife Batur, Yldz Serencebeyde eyh Zafir Trbesi, Kitaplk ve emesi, Anadolu Sanat Aratrmalar, I, stanbul 1986. Seluk Batur, Ondokuzuncu yzyln Byk Camilerinde Son Cemaat Yeri ve Hnkar Mahfili Sorunu zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar, II, stanbul 1970. Seluk Batur, Bir Ge Osmanl Yaps: skdarda Selimiye Camisi smail Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara 1976. C. Can, Levantine Architects in Post-Tanzimat stanbul Architecture, Architettura e architetti taliani ad stanbul tra il XIX e il XX secolo, stanbul 1995. Kazm een, stanbulun Vakf Sularndan Taksim ve Hamidiye Sular, stanbul 1992. A. mlf., stanbulda Osmanl Devrindeki Su Tesisleri, stanbul 1984. Sevim Denel, Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, Ankara 1982. Mehmet Duru, Yozgat apanolu Cami ve Vakfiyeleri, Vakflar Dergisi, sy. 13 (1981). Affan Egemen, stanbulun eme ve Sebilleri, stanbul 1993. S. H. Eldem, 17. ve 18. Asrlarda Trk Odas, Gzel Sanatlar Mecmuas, C. V, Ankara 1944. A. mlf., Trk Evi Plan Tipleri, stanbul 1954.

500

A. mlf., Trk Baheleri, Ankara 1976. A. mlf., Kkler ve Kasrlar, stanbul 1969-73. A. mlf., Sadabad, stanbul 1977. Orhan Erdenen, Boazii Sahilhaneleri, stanbul 1993-94. Muzaffer Erdoan, Onsekizinci Asr Sonlarnda Bir Trk Sanatkar: Hassa Bamimar Mehmed Tahir Aa, TD, X (1954). A. mlf., Lale Devri Bamimar: Kayserili Mehmed Aa, stanbul 1962. Emel Esin, Sadullah Paa Yals, TTOK Belleteni, say 33 (1972). Semavi Eyice, Topkap Saray, stanbul 1985. A. mlf., Trakyada Meydan adrvanlar, Mansele Armaan, Ankara 1974. A. mlf., 18. yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik slubu, Sanat Tarihi Yll, IX-X (1981). A. mlf., Ayasofya Horologionu ve Muvakkithanesi Ayasofya Mzesi Yll, IX (1983). A. mlf., Kathane-Sadabad-alayan, TA, I/1, stanbul 1986. A. mlf., Hali Kysnda Kalan Son Osmanl Saray: Aynalkavak Kasr, MS Tarih Kltr Sanat Mimarlk, say 1, stanbul 1999. A. mlf., stanbulda Eski Tiyatrolar, Trk Tiyatrosu, say 448, stanbul 2001. G. Goodwin, A history of Ottoman Architecture, London 1971. elik Glersoy, eraan Saraylar, stanbul 1992. A. mlf., Dolmabahe: alar Boyu stanbul Grnmleri, stanbul 1984. A. mlf., Gksuya At, stanbul 1987. A. mlf., stanbul: Tophane, Fndkl, Kabata, t.y. G. Heinrich, Die Fossati Entwrfe zu theaterbauten, Mnchen 1989. Doan Kuban, Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir Deneme, stanbul 1954. Isttuto Italano D Cultura stanbul, Architettura e architetti taliani ad Istanbul tra il XIX e il XX secolo, stanbul 1995.

501

zzet Kumbaraclar, stanbul Sebilleri, stanbul 1938. H. Kunter-S. lgen, Fatih Camii, Vakflar Dergisi, sy. 1, Ankara 1938. Aptullah Kuran, Trk Barok Mimarisinde Bat Anlamnda Bir Teebbs Kk Efendi Manzumesi TTK Belleten, XXVII/107 (1963). H. Kuruyazc, Uygulanmam Bir Mahpushane Projesi, stanbul Dergisi, s. 37, stanbul 2001. Mbahat Ktkolu, XX. Asra Erien stanbul Medreseleri, Ankara 2000. T. Lacchia, I Fossati, Architetti del Sultano di Turchia, Roma 1943. G. Mongeri, Diario Di Gulio Mongeri Sr., 1937. Saadi Nirven, stanbul Sular, stanbul 1946. Zarif Orgun, Alay Kk, Arkitekt, 11/11-12, stanbul 1941. Hseyin ztrk, Mimar Mongeri ve Trkiyedeki Yaplar, TA, II/6, stanbul 1987. skender Pala, Osmanl Bahriyesinin Mazisi, stanbul 1995. C. Palumbo-Fossati, I. Fossati di Morcote, Bellinzona 1970. N. K. Pilehvarian, Osmanl eme Mimarisinde 19. Yzyl Deiimleri, IV. Eypsultan Sempozyumu Teblileri, stanbul 2000, s. 68-75. Mehmed Refik, Sofa-Mustafa Paa Kk, TOEM, VIII (1333). Gnsel Renda, Europe and the Ottomans, Akten des XXV. Internationalen Kongresses fr Kunstgeschichte Europa und die Kunst des Islam, Wien 4-10 September 1983, Wien 1985. Gnsel Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, Ankara 1976. Abdurrahman eref, Topkap Saray Hmayunu, Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas, I-II. ciltlerindeki makale dizisi. mer Faruk erifolu, Su Gzeli, stanbul 1995. K. Tuchelt, Das Yal des Kbrsl Mustafa Paa in Kksu, Istanbuler Mitteilungen, XII, stanbul 1962. Pars Tulac, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul 1981. Kemal ncolu, Beylerbeyi Camii, Rlve ve Restorasyon Dergisi, sy. 2, Ankara 1975.

502

Naci Yngl, skdar nc Sultan Ahmed emesi, stanbul 1955. A. mlf., Taksim Suyu Tesisleri, stanbul 1957. A. mlf., Tophane emesi, stanbul 1958.

503

Osmanl Sanatnn 1789-1839 Dnemine Bir Bak / Yrd. Do. Dr. Kasm nce [s.310-319]
Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat / Trkiye Sanatn deiik tanmlar yaplmakla birlikte, bunlarn sonuta ayn noktay iaret ettikleri bir gerektir. Bunlardan birisi ise hayat anlayan zekann, onu en ilgi ekici, en gzel biimlere sokmas demektir eklinde yaplmtr.1 Evrensel olan bu yaklam, sanatn meydana geldii lkenin toplumsal artlarnn ve deerler sisteminin etkisi altnda kalmayaca anlamna gelmez. Sanattaki slp kavram ise bir sanatnn ifade biimi olarak tanmlanmaktadr.2 Her sanat slbunun bir ortak bir de kiisel yannn olduu, ifade biimleri birbirine benzeyen eserlerin bir araya getirilmesiyle ortak slp ya da eitli slplardaki ortak niteliklerin belirlendii anlalmtr.3 slba Sanat Sosyolojisi asndan bakldnda, bunlardaki deimelerin ok karmak nitelikte eitli toplumsal nedenlerinin olduu ortaya kmaktadr. Sz konusu deimelerin temel dinamikleri olarak karlalan unsurlarn; rksal zellikler, kltr zenginlii ve toplum hayatnn biriken deneysel bilgisiyle hareketlilii olduu ifade edilmitir.4 Bu balamda, bir toplumun sanatn anlamak ve aklayabilmek iin, o toplumun yapsnn bilinmesinin gereklilii ortaya kmaktadr. Osmanl plastik sanatlarna bakldnda, bunun, , Klasik Devir Osmanl Sanat ve Batllama Devri Osmanl Sanat diye ayr devir-dnem olarak ele alnd grlmektedir. Ad geen devirlerdnemler, bir anlamda ayr slp olarak da deerlendirilebilir. Bu yaklam erevesinde Erken Devir Osmanl Sanat ile Klasik Devir Osmanl Sanat arasndaki deiim ile ilgili olarak, ok ayrntl ve bal bana bir alma yaplmam olmakla beraber, genelde, ikincisi birincisinin devam eklinde ele alnm, iki devrin toplum yapsnda ok nemli kltr farkllklar grlmediinden, bu devirlerin sanatna bak noktasnda dikkate deer farkllklarn olmad gzlemlenmitir. Bununla birlikte, Batllama veya Yenileme Devri diye bilinen nc devrin isimlendirilmesinde anlay farkllklarnn olduu gzden kamamaktadr. Bu farkllklar tartmann bir sanat tarihisini aacann bilincinde olmakla birlikte, bu devrin 1789-1839 dnemi sanatna, baz soyut yaklamlarn olabileceinin farknda olarak bir gz atmann yararlarnn da olaca muhakkaktr. Osmanldaki olaylara yaklam tarznn deime noktasna bakldnda, Karlofa

Antlamasnn (1699) bir dnm noktas olduunu, bunun, dman zerinde asrlarca sren Trk kudret ve satvetini sildiinin hatrlanmas yerinde olacaktr.5 Karlofa Antlamasnn ieriye yansmas ise Bat karsnda yenilginin psikolojik boyutlaryla karlalmas eklinde ortaya kacaktr. Osmanl Devleti artk, toprak kazanarak hazinesine katkda bulunma noktasndan geri dnm, eldekileri muhafaza edebilme abas iine girmitir. Bundan sonra, Bat karsnda, devletin iinde bulunduu durumun temel nedenlerinin anlalamadnn belirtisi olarak deerlendirilebilecek, Batllama, yenileme veya deimenin balad devir olarak genel kabul gren Lale Devri (17031728) gelmitir. Devrin sanatna bakldnda, debdebeli bir dnem olduu edeb metinlerden anlalmaktadr. Bununla birlikte Yirmisekiz elebi Mehmed Efendinin, Fransada grd kkler, saraylar, baz binalar ve baheler hakknda verdii bilgiler dikkat ekicidir.6 Bu devirde Kathanede

504

hangi sanatlar tarafndan meydana getirildii bilinmeyen ahap kkler ve baheleri isyanda ortadan kaldrldndan, bu yaplarn sanat bakmndan gsterdikleri zellikleri hakknda bugn iin bir ey sylenememektedir.7 Ayn dnemde Kathaneden baka yerlerde yaplan yaplarda ise farklln daha ok sslemede olduu, yap ktlelerinde herhangi bir hareketliliin grlmedii anlalmaktadr. Bu devirde yaplan binalarda, Batllarla henz Osmanl Devletinde eser meydana getirecek ekilde ilikiler olmadndan, Batl sanatlardan faydalanlmamtr. Lale Devrinde, edeb sanatlarda ve plastik sanatlarda -zellikle mimaride- yaanan bu durum, gzel sanatlara kar duyulan ilgi, hayata bir eit srt evirmedir8 yaklamndan yola klarak, zamann devlet yneticileri iin, iinde bulunduklar g durumdan bir ka olarak deerlendirilebilir mi? Her kltrn srekli bir deime halinde bulunduu, fakat hepsinin ayn hz ve zamanda deimedii, deime halinde bulunan bir kltrde baz ksmlarn deitii halde baz ksmlarn deimeyebildii, kltrn bir ksmnda meydana gelen deimenin dier ksmlara geiini gerektirecek derecede sk bir balln olmad, buradan da kltrn deiik ksmlarnn, zellikle madd kltr ile manevi kltr arasnda ahenksizlik ve aksaklk meydana getirdii9 dikkate alnrsa, Lale Devrinin neden bir isyanla, Patrona Halil syan ile son bulduu, o kadar eserin tahribi, daha kolay anlalmaktadr. Klasik Devir ile Lale Devri arasnda geen zaman diliminde, Osmanl sanatnda bir durgunluk, zellikle mimaride gerileme grlmektedir. Yani Osmanl mimarisi Sinan sonrasnda kendi dinamikleriyle bir deiim geirmemitir. Ayn olgu toplum hayatnda da grlmektedir. Halbuki Batda Rnesans sonras deiim kendi i dinamikleriyle balamtr. Gelien bilim ve bilimin uygulamas olan teknoloji, Batda srekli bir yenilik ve deiim gsterirken Osmanl bundan uzak kalmtr. Zamanla ne kendi zaaflarnn sebeplerini ve bunlar gidermenin arelerini ne de gittike artan bir teslimiyetle kendisine yaklamak istedii garbn stnlk sebeplerini anlayacaktr. te bu iki katl acz ve aresizlik iinde asrlarca bocalayp duracaktr. Bu itibarla garba yaklamas gibi ona kar atitd de daima bu hislerin tesiri altnda geliecektir. lkin garbn varln teslimle balayp onun stnln kabule meyleden Osmanl atitd zamanla hayranla inklp edecek ve bunun sonu da aalk duygusu olacaktr. Bu suretle iki medeniyet mensuplarn birbirinden ayran manevi psikolojik sebepler de bylece sarslp zamanla yava yava kecektir. Artk bundan sonra vukua gelecek kltr deimelerinde bir pln, bir sistem aramak beyhudedir, bunlar tamamyla gelii gzel ve tesadflere bal olarak geecektir.10 Lale Devrinden sonra, yukardaki tespitin paralelinde deiiklikler meydana gelmitir. Mimaride Nuruosmaniye (1749-1755)11 avlu dzenlemesinde grlen yarm oval uygulama, Osmanl mimarisinde bir ilktir. Yalnz bu atektonik uygulama harim duvarlarnda grlmemektedir. Cami ktlesi, son cemaat yeriyle bir anlamda nceki dnemlerde grlen dzeni korumaktadr. Mihrabn apsis knts biiminde yaplmas da ncekilere gre bir farkllktr. Bununla birlikte, kendisini zellikle mimaride gsteren Barok slp, sslemede arln daha fazla hissettirmektedir. stanbul Laleli Camii (1763),12 Beylerbeyi Camii (1778)13 plnlarnda atektonik oluum tamamen ortadan

505

kalkmtr. Halbuki Barok, Avrupada meknn ekillenmesine dorudan etki etmi, ayrntda da kendini ortaya koymutur. Batdan gelen yenilikler mimar dnda kalanlarnda da belli bir sistemin olmad belirgindir.14 III. Selim15 dnemi (1789-1807), Osmanl Devletinde, Bat etkilerinin tam bir sistem iinde olmasa da, nceki devirlere gre, rastlantlara bal olmakszn artt grlmektedir. Devletin istikbali iin baz tedbirler16 alan III. Selim, alnan tedbirlerin yetersizliini grm ve bu durumdan kmak iin yapmay dnd slahatlar hakknda devlet adamlarnn dncelerine bavurmutur.17 Bunun sonucunda slahat proram hazrlanm18 ve Nizam- Cedid iln edilmitir.19 Nizam- Cedidle birlikte, ncelikle asker kurumlarn slahna giriilmi, bu adla yeni bir asker tekilt kurulmas, sava sanayinin yeniden dzenlenmesi slahatn temel amacn oluturmutur.20 Bunun iin bir ok nizamnameler yaynlanm,21 yeni kurulular yeni masraf kaplar olduundan yeni gelirler bulmak iin rd- Cedid kurulmu,22 devletin sabit gelirleri yannda yeni gelirlerin teminine allm,23 parann deeriyle de oynanmtr.24 Batda ikmet eliliklerinin alm olmas da slahat hareketinin bir paras olmutur.25 lmye tekilatnn slah iin de baz tedbirler alnm26 ve yeni okullar almtr.27 Yaplan ve yaplmaya devam edilen bu yenilikler devletin baz yneticilerinin olduu kadar,28 yabanclarnda kkrtmasyla,29 1807 ylnda, Kabak Mustafa isyanyla sonulanmtr.30 III. Selim Dneminde asker alanda yaplan yenilikler, beraberinde mimarideki deimeyi de hazrlamtr. Byk apl kla inaatlarnn gerekletirilmi olmas, bu deiimi gstermektedir. Din ve sosyal amal yaplardan oluan Osmanl klliyesi anlay, din ve asker amal yaplar topluluu haline dnmtr.31 Bunun yannda kk apl klliyelerin de ina edildii unutulmamaldr. Klalarn yan sra asker slahatn gerektirdii baz binalar da yaplmtr. Camiler, kkler, emeler, sebiller, saraylar, kasrlar ve hanlarn inas ihtiyaca gre yerine getirilmitir.32 Bu devirde, Padiahn kendi portresini bir Trk ressama yaptrmas,33 iptida bir fotoraf makinesi olmas gereken bir aletin, Mhendishanede kullanlmak zere, ngiltereden getirtilmesi,34 operann Topkap Sarayna girmesi,35 babasnn teebbste bulunup da gerekletiremedii, tp alannda kullanlmak zere, insan heykelciklerinin getirtilii36 dier baz yeniliklerdir. Yaplan bu yeniliklerde tek tarafl bir alglamann olmad, Avrupa devletleri eliliklerinin,37 orduda hizmet amacyla, ihtiyaca gre Avrupadan getirtilen asker uzmanlarn38 etkinin dier tarafn oluturduunu gzden uzak tutmamak gerekir. Bu arada, Osmanl Hristiyan tebasnn bu etkilere katkda bulunduu da inkar edilemez.39 III. Selim Devrinin en nl Batl sanats Mellingdir.40 III. Selim, Mellingin yapt almalardan etkilenmi ve onu kendi saray mimar olarak grevlendirmitir.41 Ayrca, Mellingin, padiaha sanat ve mimarlk konularnda danmanlk yapan Aubert Dubayetnin, 1796da Yunanistana gitmesiyle ondan boalan bu greve geldii de belirtilmitir.42 Bu durumda, belirtilen tarihten itibaren Mellingin yetkisinin ne olduu ak deildir. Ad geen kiinin saraydaki iine 1800n bitiminde son verildiine gre, kendisinin mimarba olarak grev yapm olabilecei akla gelmektedir.

506

nk 1796-1800 yllarnda mimarba olarak kimsenin grlmedii anlalmaktadr.43 Ancak bu konunun, Osmanl belgeleriyle netlik kazanmaya muhta olduu aktr. Yoksa, Mellingin, mimarbal yrtmekle birlikte adnn kaytlara geirilmemesi gibi fiili bir durum sz konusu olabilir mi? III. Selim, Sarayburnunda yaz ve k aylarnda oturmaya elverili yeni bir sahil saray ina ettirmek istemi, bunun inaasyla Mellingi grevlendirmitir. Sultann, bu yeni sarayn hem pln anlay, hem malzeme, hem dekorasyon, hem de bahe dzenlemeleri asndan Fransadaki krallk saraylarna benzemesini istemesi,44 siyas otoritenin sanat zerindeki etkisini gsterdii kadar, onlarn estetik anlayn ve dnya grn yanstmas bakmndan da nemlidir.45 Kendisinin, klasik Trk mzii ve edebiyatyla ilgilendiini bildiimiz Padiahn, Nizm- Cedid erevesinde yurt dna, en azndan mimar alanda eitim-retim yapmak zere renci gnderdii henz yazl kaynaklara gememitir. Arivlerde buna ilikin herhangi bir bilginin olup olmad da ileride mutlaka netlik kazanacaktr. Bu durum, sarayn, Bat sanat karsndaki ilgisinin taklitiliin tesine geemedii eklinde yorumlanabilir mi? Acaba byle bir durumda toplumun sanatla ilikisinin boyutlar nedir? Milletler arasnda sanat yaratma noktasnda ortaya kan farklarn temelinde her milletin yaratc gc varsa, Osmanlda, sanatsnn yabanc olduu, slbun dardan geldii, ancak yaptrann sultan olduu bir eserde, o milletin yaratc gc nerededir? Bu sanat, toplumsal tabakalama bakmndan, st tabakann sanat olduuna gre, orta ve alt tabakayla ilikisi en alt dzeydedir. Sz konusu tabaka deiim, yenileme ve bir anlamda Batllama istediinden, sanat da Batllamaktadr. Sanatnn bilgisi madd bir gerekleme iinde biimlendiine, grnn bu madd biimlenii ann, milletinin ve snfnn artistik biiminin bir younlamasn ve kristallemesini temsil ettiine gre,46 byle bir ortamda meydana getirilen sanat eserinde, z ile biim arasnda uyum ne kadar vardr? Bir tarafta, genel olarak, alegori sevgisi, hmanistik, antik ve Hristiyan dnce sistemlerinin kusursuz bir ekilde ve bilgili olarak kaynatrlmasndan oluan Barok kltr,47 bu kltr dairesinde ortaya konulan sanat eserleri ve sonrasndaki klasik eilimler ile dolu sanat ve slbu; dier yanda, farkl bir mazisi olan, Bat karsndaki durumunun srekli ktye gitmesinden dolay, bunun sebeplerini tartamam, anlayamam ve ruh hali ona gre ekillenmi, ancak Batllamak isteyen bir st tabaka ve bununla arasnda uyumun bozulduu bir Osmanl toplumu ile ortaya konulmu olan sanat eserleri vardr. Sanat, Osmanl olduunda, biim ile z arasnda uyumsuzluk olup olmayaca da konunun bir baka boyutudur. Taklit etme ustalnn bize verdii sevincin her zaman greceli olduunu, halbuki kendi varlndan ekip kard bir eyden sevin duymann insana daha uygun dtn48 kabul etmemek ne kadar mmkndr? Bu devirde ortaya konulan mimari eserlerde, yaplarn duvarlarnda, dolaysyla meknn biimleniinde, Baroun atektonik zellii pek grlmemektedir. Eyp Sultan Camii (1798-1800) sekiz istinatl olarak ina edilmitir (1. Pln). Eyp ah Sultan Trbesi (1800) dairev plnldr49 (2. Pln). Ayn yllarda ina edilmi medreselerin duvarlarnda da atektonik zellik gze arpmamaktadr. Bu yaplarda Barok sslemeler genellikle giri kaplarnda toplanmaktadr.50 emeler ve sebiller barok etkilerin en youn grld binalar olmulardr. Baroun atektonik zelliinin bunlar d cephelerini etkiledii ise bir gerektir. Bununla birlikte, binalarn kemer ekillerinde, pencere dzenlerinde, cami

507

minarelerinin pabu ve erefelerinde, byk kubbelerin evresindeki ke kulelerinde atektonik oluumlar kendini gstermektedir. Ancak, Barok etkiler daha ok ssleme anlaynda, kendini hissettirmektedir. Gerekletirilen sslemelerin, genel anlamda izgi kavram, dz ve kolay anlalr izgi kavramndan uzaklam, Baroun hareketliliine uygun olarak dalgal izgi kavram biiminde uygulanmtr. Yalnz, Osmanl mimarisinde, Bat sanatnda olduu gibi, belirli bir sra takip etmedii, bunlarn birbiri iine girmi olarak uygulandklar grlmektedir. Bu durum, sanat eserlerindeki zn de kark olduuna, dolaysyla zn ayn zamanda toplumun sosyal yapsyla paralel grndne iaret olamaz m? Osmanl sanatnda Batllama ile beraber, yaplarn ilerinin sslenmesinde grlen duvar resimleri, bu devirde de varln devam ettirmektedir. Barok slp etkileri bu resimlerin evresinde grlmekle birlikte, resimlerin ounda k-glge etkilerini vurgulayan bir yaklamn olmad; perspektifi vurgulamaya alan, saray ve evresinde daha baarl, yanlarn binalarnda, saraydakiler gre kalite bakmndan geri, halkn yaptrd-yapt eserlerde ok daha acemice resimler olarak yapldklar anlalmaktadr. Bu resimlerin byk ounluunda, Batdaki Barok z ile biim arasndaki uyumun izlerini grmemiz mmkn deildir. Byle bir durum taklitilik olarak deerlendirilebilir. Bununla birlikte zerinde durmak istediimiz nokta, Osmanl sanatnda, belirgin bir stil kritii yapmann imknszlna dikkat ekmektir.51 IV. Mustafa Dnemi (1807-1808) on drt aylk bir zaman dilimini kapsamaktadr.52 Kendisini tahta karanlarla, bunlarn sevmedii kiiler arasnda geen bir kargaa dnemi olarak grlen53 bu arada, yeniliklerin devam edemeyecei aktr. Sultan II. Mahmud, IV. Mustafann tahttan indirilmesi zerine, 28 Temmuz 1808de padiah olmutur.54 Adl mahlas ile anlan Sultann air ve bestekrlnn55 yannda, hat sanatnda da eserler verdii anlalmtr.56 Hakknda, Trkiye iin doa st bir adam olarak grlmelidir eklinde deerlendirmelerin yapld57 Sultan, tahttan indirilen III. Selim ile birlikte olduu gnlerde, onunla yapt temaslar sonucunda devletin iinde bulunduu k durumundan kurtarlabilmesi iin, slahata devam edilmesi gerektiine inanmtr.58 Yapt yeniliklerle, bu inanla ie balad kanaatini uyandran Padiah tahta ktnda, devletin yneticileri arasndaki kargaa durulmamtr.59 Ancak devletin genel durumu da pek salkl deildir. Padiah ve dier yneticiler bu kt durumun iinden kabilmek iin baz tedbirler almlardr. Devletin ileri gelenlerinin bulunduu bir toplant yaplmtr. stanbulda yaplan bu toplant (Meveret-i mme) sonunda ileri srlen dnceler maddeler halinde sralanm ve ittifakla kabul edilmitir. Buna Sened-i ttifak ad verilmitir.60 Toplantnn yaplmasnda nemli rol oynayan Alemdar Mustafa Paa ile slahata giriilmi ve Sekbn- Cedid adyla yeni bir asker oca kurulmutur.61 Bu abalara ramen, II. Mahmudun saltanat yllarnda da, dier devletlerle yaplan savalarn62 ve i huzursuzluklarn arkas kesilmemitir.63 Alemdar Mustafa Paann ldrlmesinden sonra, Padiahn evresinin, yenilik fikrine olumlu bakmayan kiilerden olutuu grlmektedir.64 Sultan Mahmudun bu kiilerden ekinmesi Mora syanna65 kadar devam etmi, Yenieri Ocann kaldrlmasyla66 rahat bir nefes almtr. Bundan bir sre sonra Bekta Tarikat

508

da yasaklanmtr.67 Ayrca, Padiah, daha nce kendilerine Sened-i ittifakla imtiyazlar tand yanlarn varlna da son vermitir.68 Kendi hakimiyetini bu ekilde daha ok salamlatran Padiah, giriecei slahatlara ilikin, devlet adamlarndan lyihalar almay ihmal etmemitir.69 lk yenilik hareketi orduda yaplmtr. Kaldrlan Yenieri Ocann yerine Askir-i Mansre-i Muhammediye adyla yeni bir ordu kurulmutur.70 Daha sora Redif-i Askir-i Mansre diye ikinci bir ordunun kurulduu grlmektedir.71 dar alanda da dzenlemeler72 yapan II. Mahmud, devlet idaresinde ilk meclisleri kurmutur.73 Ekonomi ile ilgili olarak yaplan yenilikler clz kalmtr.74 ok dank ve aprak grnmde olan vakflar, Evkf- Hmayun Nezareti ad altnda birletirilmitir.75 Posta ve pasaport sistemi kabul edilerek uygulamaya konulmutur.76 Salk alannda, karantina usul Osmanl Devletinde ilk kez uygulanmaya balanmtr.77 Eitim iin de tedbirler alan Padiah, medreseleri olduu gibi brakarak, Batnn eitim prensiplerini ve kurumlarn kabul etmi ve uygulamaya almtr.78 Giriilen bu slahatn baarya ulamas iin yurt dndan hocalar getirtilmitir,79 yurt dna renciler gnderilmitir.80 Sultan Mahmudun bu slahatlarnda, 1831de hanedan deitirme provas81 yapan Msr Valisi Mehmed Ali Paann etkili olduu anlalmaktadr.82 1831 ylnda yaplan nfus saym,83 1 Kasm 1831de Takvm-i Veky adl resm gazetenin karlmas,84 1829da stanbulda, 1833 ylnda ise btn mahalle ve kylerde muhtarlk tekilatnn kurulmas,85 Sultann, kendi resimlerini devlet dairelerine astrm olmas86 bu devirde yaplan yeniliklerdendir. Baarlar dnemi olmaktan ok balanglar dnemi olarak deerlendirilen87 bir reform dneminin Padiah, 1839da vefat etmitir.88 Sultan II. Mahmud Devrinde de stanbul ve lkenin dier yerlerinde ihtiyalara gre bina inasna devam edilmitir.89 Yukarda verilen bilgilerden de anlalaca zere, Batllama sreci, bu devirde, bir ncekine gre, yneticiler tarafndan daha bilinli bir ekilde uygulanmtr. Ancak uygulamay bu kadar ciddi yapan Padiahn kendisinin, Trk sanatlaryla ilgilenmesi daha baka bir ifadeyle, Bat tarz herhangi bir sanatla icrac olarak ilgilenmeyiini, hatta yeni kurduu orduya acem-i iran makamnda mar bestelemi olmasn, Baty iyi anlayarak devleti idare ettii eklinde mi? yoksa Baty hl tam olarak anlayamadnn yansmalar olarak m? anlamamz gerekmektedir. Ayn dnemde sanatlar ne kadar bamszdlar? Banilerin, sanatlar zerinde hi etkisi yok muydu? Bu anlay biimleri, bani olarak Sultann eserlerine ne kadar yansmtr? Btn bu sorularn tam cevabn bulmann g olduu bir gerektir. Yeni elde edilecek bilgiler nda tartlmas kanlmazdr. Barok slptan sonra meknn biimleniine ve sslemesine daha fazla etki eden ampir slp, Osmanl topraklarna Barok kadar ge gelmemitir. Ancak bu slp iinde, Barok ve Rokokodan arnm olarak, urada uygulanmtr dememiz pek kolay deildir. stanbul Kocamustafapaa Kk Efendi Camii (1825-26) 90 Ampir etkilerin grld devirde, Baroun atektonik zelliini, plnda baaryla uygulayan bir rnektir. Bu klliyenin avlu duvar, Baroun ayn zelliini yine baarl bir ekilde yerine getirmiken, zerindeki sslemelerinin Ampir etkili olmas dikkat ekicidir. Nusretiye Camii (1825-26) plnnda atektonik slbu yanstan herhangi bir durum sz konusu deildir. Yapnn

509

bezemelerinde ise Ampir slbun zellikleri belirgindir. Ancak mihrap kntsnn verilii, Nuruosmaniye Camiindeki mihrabn verilii gibi kilise apsislerini hatrlatmas bakmndan ilgi ekicidir. Yapnn mimar olan Kirkor Balyan,91 II. Mahmud ile olan kiisel dostluu ve kendisinin Hristiyan oluundan dolay, znde var olan bir gerei, biim yoluyla da vuruyor olmakta mdr? Din ile sanat arasndaki iliki inkr edilemeyeceine gre, yukardaki soruya cevabmz evet olur ise, byle sanat eserleri iin, biim ve z sorunu olabilecei kendiliinden ortaya kmakta mdr? Duruma sanat asndan bakldnda, mihrap knts dnda meydana getirilen mekn, Hristiyan oluuyla ters bir oluum meydana getirmekte deil midir? Yani eserin konusunun ze etkisi olmu mudur? Olmu ise nasl bir etkidir? Bu dnemde mimar olsun, sslemeci olsun Trk sanatnn her dneminde aznlk ve Trk asll ustalar bu toplumun isteklerin birlikte karlamtr. Hangi asldan olursa olsun, bu toplumun istedii eyleri yapan, bu topluma mal olmu bir kiilik tarlar92 yaklam var, dier taraftan On yedinci yzyln sonundan on dokuzuncu yzyln ilk yirmi-otuz ylna kadar eitli etnik kkenden unsurlarn kaynamas sz konusu olmutur, ama yalnzca gnlk yaam estetii, konut ve doa ile evreye bak tarz asndan bir kaynamadr bu; hukuk, siyasal ve dinsel lklerde byle bir kaynama olmam, mzik ve edebiyatta ise pek az olmutur93 eklinde yaklam da sz konusudur. Amacmz bu durumu bir taraf olarak ele almaktan te, sz konusu durumun sanat eseri zerinde nasl bir etki yapaca tartmasn balatmaktr. Trbe plnlarnda Barok etki grlmemektedir. 18171818 tarihinde ina edilmi olan Nakdil Valide Sultan Trbesi, yuvarlak bir plna sahiptir94 (3. Pln). Medrese mimarisi ise yeni eitim kurumlar aldndan, stanbulda grlmezken, Anadolu rneklerinin bir nceki dnemden pek farkl olmayaca sylenebilir. Bu slp da kendisini, en gzel ekilde, saraylar, emeler ve sebillerde ifade etmitir. Ancak, Barok ve Rokoko etkilerle bir arada ortaya konulduu gzden uzak tutulmamaldr. Osmanl mimarisinde grlen duvar resimleri, ininin yerini almtr. Yaplan kalem ilerinde, Bat tarz ssleme anlaynn yannda, naturalist iekler de kullanlmtr. Hban-nme ve Zenan-nme, Osmanl saraynda hazrlanm en son resimli yazmalardan biridir. Bundaki resimler, tablolarda ve mimari sslemelerde grlen panoramik manzaralarla tek figr tasvirlerini birletiren karakteristik rneklerdir. II. Mahmud tarafndan, taltif amacyla st dzeydeki devlet grevlilerine verilmeye balanan Tasvr-i Hmayn nian, portreciliin bal bana bir tr olduunu gstermesi bakmndan nemlidir.95 Zamanla Bat tarz resim kendini iyice kabul ettirdiinden, minyatr yaplmaz olmutur. XVIII. yzylda, Barok ve Rokoko tezhip sanatna da nfuz etmi, klasik ssleme slplarndan uzaklalm, yeni zevk ve anlayn etkisi artmtr.96 II. Mahmud Dneminde, 1826da, aznlklara da nakkalk hakknn verilmesiyle,97 Bat tarz ssleme anlaynn younlat grlmektedir. Hat sanatnn, Bat sanatndan etkilenmeyii, onun muadilinin Batda bulunmay olmaldr. Osmanllarn Klasik Devir sonrasnda, kendi i dinamikleriyle bir deiim veya yenileme yapamadndan, kendisinde var olanlar yerine yenisini koyamadndan, etkisinde kald Batnn kltr dairesine girmitir. Ancak Bat ilmi ve bunun kaynaklar tam olarak anlalamam,

510

Batllamann tarznda, ynteminde ve ynnde isabetli kararlar verilerek uygulanlmamtr. Bir anlamda, Batdan alnacak olan veya alnanlara eletirel bir gzle baklmam, dolaysyla alnanlar kavramsallatrlamamtr. Kltrde kavramsallama olmad srece, bilim, sanat ve felsefede yeni eyler beklemek zordur.98 Buradan hareketle, Bat kltrnn kaynaklarna inilmeden, sanatnn ortaya koyduu slplar, Osmanl sanatnda, zellikle mimarisinde, daha ok sarayn iradesi altnda, yabanc, aznlk ve Trk ustalar tarafndan uygulanmaya allmtr. Bu arada, uygulanan slplarn zelliklerinin birebir olmad grlmektedir. Ayrca bunlarn Batda ortaya k srasyla deil, daha ok bani ve sanatnn beenisine gre uyguland anlalmaktadr. Bylece zden deil, eklen deien slp uygulamalar, Trk Barou, Trk Rokokosu, Trk Ampiri, zaman zaman da Osmanl Barou, Osmanl-Trk Barou olarak adlandrlmaktadr. Ayrca bu slplar kark uyguland iin, bu ekilde adlandrmann pek doru olmad da vurgulanmtr. Burada, ortaya konulan sanat eserlerinde; yapld yllarn sanat ve bani potansiyeli, toplumun sosyal yaps ve estetik deerler dikkate alndnda, konu, z ve biim arasnda bir uyumsuzluun olabilecei varsaylmaktadr. Saltanatn verdii imge ile toplumun alglad imge arasnda bir anlam kargaas olduu dnlmektedir. Toplumdaki sosyal alkantlarn devam etmi olmas da imgenin doru verilemedii veya doru anlalamadna iaret olarak saylabilir. Herkesin, verilen imgeyi alglamasn beklemek de pek gereki olmayabilir. Bu durumda ortaya konulsa bile, dnemin sanat eserlerinin hepsinin bir estetik deeri olduunu asla geri plna atlmamaldr. Deiik sebeplerle, hatta estetik deerleri bakmndan bir Klasik Devir a veya Bat hayran olabiliriz. Byle bir durumda gzler bir dierindeki gzellie kapatlmamaldr. Osmanl Dneminde ortaya koyulan sanat eserlerine de bu adan bakmak, herkes iin vazgeilmez bir yaklam olmaldr. 1 2 3 4 5 6 Irwin Edman, Sanat ve nsan (eviren: Turhan Ouzkan), stanbul 1977, 7. s. C. Esad Arseven, Sanat Ansiklopedisi, V. C., stanbul 1975, 2155. s. Sabahattin Glll, Sanat ve Toplum, Erzurum 1996, 40. s. Sabahattin Glll, a.g.e., 43. s. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, III. C., Ankara 1988, 595. s. Yirmisekiz elebi Mehmed Efendi Sefretnmesi (Hazrlayan. Abdullah Uman),

Tercman 1001 Temel Eser (82). 7 8 9 10 Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, 4. s. Irwin Edman, a.g.e., 12. s. Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul 1987, 28. s. Mmtaz Turhan, a.g.e., 149-150. s.

511

11 12 13 14 15

Mustafa Cezar, a.g.e., 5. s. Oktay Aslanapa, Osmanl Mimarisi, stanbul 1986, 395. s. Oktay Aslanapa, Osmanl Mimarisi, 406. s. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970, 162-186. s. Osmanl hanedannn yirmisekizinci hkmdar olan III. Selim, III. Mustafa ile Mihriah

Sultann olu olup, 27 Cemaziyel-evvel 1175/24 Aralk 1761de dnyaya gelmitir. Ahmed Cevdet Paa, Cevdet Tarihi (Hazrlayan: Dndar Gnday), IV. C., stanbul 1984, 2212. s.; A. Cevat Eren, Selim IIIn Biyografisi, stanbul 1964, 5. s. III. Mustafann vefat zerine, 1774de tahta geen I. Abdlhamid zamannda, 1785 ylna kadar olduka serbest bir hayat yaamtr. . Hakk Uzunarl, Halil Hamit Paa, Trkiyat Mecmuas, V. C., stanbul 1936, 225. s.; A. Cevat Eren, a.g.e., 6. s. Edebiyat ve mzie kabiliyeti olan ehzade, bu alanda baarlar elde etmitir. lham mahlasyla yazd birok gfteler ve manzumeler Divan edebiyatnda yer almtr. cat ettii arazbar buselik, nev-i krd, gerdniye krd, sfahaneki cedd, hicazeyn, evku tarab ve evkefz makamlarnda birok beste yapmtr. catlarnn en gzeli ise sz-i dilrdr. Hayri Yenign, nc Sultan Selim, Trk Yurdu, 242. Say, Ankara 1955, 682. s.; . Hakk Uzunarl, Osmanllar Zamannda Saraylarda Msik Hayat, Belleten, XLII. C., 161. Say, Ankara 1977, 103. s.; Osman Nuri zpekel, ir ve Bestekr Osmanl Padiahlar, Osmanl, 10. C., Ankara 1999, 619. s. Halil Hamit Paann, kendisini tahta geirme yolundaki teebbsnn I. Abdlhamid tarafndan renilmesi zerine kafes hayat yaamaya mecbur kalan III. Selim bu arada memleket ileriyle de ilgilenmitir. . Hakk Uzunarl, a.g.m., 249. s. Avrupa devletleri hakknda bilgi sahibi olmak iin, ehzade iken, Fransa Kral XVI. Lui ile gizli haberlemelerde bulunmutur. . Hakk Uzunarl, Selim IIIn Veliaht iken Fransa Kral Li XVI le Muhabereleri, Belleten, II. C., 5-6. Say, stanbul 1938, 196. s. 11 Receb 1203/7 Haziran 1789da tahta kmtr. A. Cevdet Paa, a.g.e., II. C., stanbul 1983, 1081. s.; Aziz Berker, Terifat- Naim Efendi Tarihi, Tarih Vesikalar, III. C., 13. Say, (basm yeri belirtilmemi) 1944, 71. s.; Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, Ankara 1946, 2. s., Osmanl Tarihi, V. C., Ankara 1988, 13. s. 16 ehzadelii srasnda kendisini destekleyen ve sempati duyanlar deiik grevlere

getirirken, desteklemeyenleri de cezalandrmtr. Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukut (Hazrlayan: Neet aatay), III-IV. C., Ankara 1980, 182. s. Mal ve ekonomik alnan tedbirlerin yannda yeni uygulamalara da rastlanmaktadr. Flemenk, spanya, Fas, Cezayir ve Tunustan bor alnmas kararlatrlm, ancak yaplan giriimlerden olumsuz cevaplar alnmtr. A. Cevdet Paa, a.g.e., III. C., 1107-1108. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 15. s. 17 1792 ylnda gerekleen ve padiaha sunulan lyihalar hazrlayanlar arasnda, Osmanl

ordusunda hizmet gren Bertrant adnda bir subayla, sve elilii memurlarndan DOhson olmak zere iki tane de Hristiyan bulunmutur. E. Ziya Karal, Nizm- Cedide Dair Lyihalar, Tarih Vesikalar, I. C., 6. Say, 414. s., 3. Dipnot.

512

18 19

A. Cevat Eren, a.g.e., 30. s. Nizm- Cedid dar anlamda, ordunun slah demek ise de geni anlamda yenierileri

kaldrmak, ulemann nfuzunu krmak, Osmanl Devletini Avrupann ilim, sanat, ziraat, ticaret ve medeniyette yapt ilerlemelere ortak yapmak iin giriilen yenilik hareketlerinin hepsini kapsamaktadr. E. Ziya Karal, Osmanl Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, IV. C., 14-15. Say, Ankara 1940, 177. s., Tarih Notlar, stanbul 1941, 36. s., Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, Ankara 1946, 27. s., Osmanl Tarihi, V. C., 61. s. 20 Mahmud Raif, Osmanl mparatorluunda Yeni Nizamlarn Cedveli (Yayna hazrlayan:

Arslan Terziolu-Hsrev Hatemi), stanbul 1798, 7. s.; E. Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, 49. s.; Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri (XVIII-XIX Asrlarda), Ankara 1983, 121. s. 21 22 Mahmud Raif, a.g.e. Mahmud Raif, a.g.e., 7. s.; . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye

Tekilat, Ankara 1988, 368. s.; E. Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, 87. s., Osmanl Tarihi, V. C., 70. s.; Yusuf Akura, a.g.e., 44. s.; A. Cevat Eren, a.g.e., 34. s.; Erol Gngr, Tarihte Trkler, stanbul 1992, 384. s. 23 Daha nceden hak etmeden baz kiilerin kar saladklar alanlar devlet tekeline

alnmtr. Mahmud Raif, a.g.e., 7. s. 24 Parann deerinin drlmesi, yenieri ayaklanmalarn hazrlayan sebeplerden biri

olarak grlmtr. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1978, 99. s. 25 1793 ylnda Londrada kurulan eliliin hemen arkasndan Paris, Viyana ve Berlinde de

daim elilikler kurulmutur. . Hakk Uzunarl, Ondokuzuncu Asr Balarna Kadar Trk-ngiliz Mnsebatna Dair Vesikalar, Belleten, XIII. C., 51. Say, Ankara 1949, 581-584. s.; E. Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, 163-180. s., Osmanl Tarihi, V. C., 73. s.; Ercmend Kuran, Trkiyenin Batllamasnda Osmanl Daim Eliliklerinin Rol, IV. Trk Tarih Kongresi (20-26 Ekim 1961) Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1967, 489. s.; Niyazi Berkes, a.g.e., 95. s.; Oral Sander, Osmanl Diplomasi Tarihi zerine Bir Deneme, Ankara 1987, 109. s.; Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefretnmeleri, Ankara 1987, 17. s. 26 lim adamlarnn asl dzeninin ortadan kalkmasyla, ulema arasna ne bilimde ilerlemek,

ne de devlet gailesi ekmek gibi endiesi olmayan ehliyetsiz kimseler katlmtr. A. Cevdet Paa, a.g.e., III. C., 1179. s Bunu takiben medreselerde disiplin kalmamtr. Devletin baka yerlerindeki ilmye grevlerine tayin edilen baz ulema trl sebeplerle grev yerlerine gitmemiler, yerlerine naip adyla vekillerini gndermilerdir. E. Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, 123-124. s. Bu ekilde bozulan medreselerin slahna allmtr. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, Ankara 1988, 255-260. s.; Yahya Akyz, III. Selim Devrinde Bursa Medreselerinde Disiplin Islahna likin Bir Belge, Belleten, XLI. C., 72. Say, Ankara 1979, 761-762. s. Medreselerin bu

513

durumu karsnda, o devirde medreselerde okutulmayan ilimleri renmek isteyen baz renciler zel olarak konaklarda ders almlardr. Ekmeleddin hsanolu, 19. Yzyl Banda Kltr Hayat ve Beikta Cemiyet-i lmiyesi, Belleten, LI. C., 200. Say, Ankara 1987, 803. s. 27 Asker alanda yaplan slahatlara paralel olmak zere alan okullar arasnda

Mhendishne-i Berr-i Hmayunun nemi ok byktr. Mahmud Raif, a.g.e., 13. s.; E. Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, 79. s., Osmanl Tarihi, V. C., 67. s.; aatay Uluay-Enver Kartekin, Yksek Mhendis Okulu, stanbul 1958, 35. s.; Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970, 187. s.; Ekmeleddin hsanolu, a.g.m., 801. s. Ayrca bu okullarda okutulmak zere, Batda yazlm olan kitaplar tercme yoluna da gidilmitir. E. Ziya Karal, Tarih Notlar, 39. s., Selim IIIn Hatt- Hmayunlar, 72. s., Osmanl Tarihi, V. C., 68-69. s. Bu arada yeni alan okullarda kendilerinden faydalanlmak amacyla Batdan, sve, Fransa, ngiltere ve dierlerinden uzmanlar davet edilmiler veya bunlar Osmanl Devletine teklif edilmilerdir. Mahmud Raif, a.g.e., 24. s.; A. Cevdet Paa, a.g.e., III. C., 1453. s.; E. Ziya Karal, Tarih Notlar, 38. s., Selim IIIn Devrinde Osmanl Bahriyesi Hakknda Vesikalar, Tarih Vesikalar, I. C., 3. Say, 1941, 204. s. Bu kurumlarda yerli Hristiyanlara da grev verilmitir. Mahmud Raif, a.g.e., 17. s.; P. . nciciyan, XVIII. Asrlarda stanbul, (eviren: Hrand D. Andreasyan), stanbul 1986, 151. s. 28 Sadret Kaymakam Kse Musa Paa ve eyhlislm Ataullah Efendi bunlardan iki nemli

kiidir. M. Nuri Paa, a.g.e., IV. C., 2072. s.; . Hakk Uzunarl, Kabak Mustafa syanna Dair Yazlm Bir Tarihe, Belleten, VI. C., 23-24. Say, Ankara 1942, 253. s. 29 Yenierilerin kkrtlmasnda yabanc eliler de nemli rol oynamtr. Fransa elisi

Sebastiyani, yenieriyi Nizm- Cedid konusunda kkrtmtr. A. Cevdet Paa, a.g.e., IV. C., 2071. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 78-80. s. Rus ordusu komutan Mihelson, etrafa beyannme yaynlayarak, III. Selimin Fransz askerlerini slm memleketlerine davetle bu kuvvet sayesinde Nizm- Cedidi uygulamak gibi bir amac olduunu yayarak halkn kafasn kartrmaya ve snr boylarnda (Eflak ve Bodan) anari karmaya uramtr. Yusuf Akura, a.g.e., 120. s. 30 A. Cevdet Paa, a.g.e., IV. C., 2073. s.; Hrand D. Andreasyan, Georg Oulukyann

Ruznmesi, stanbul 1972, 3. s.; M. Nuri Paa, a.g.e., 217. s.; . Hakk Uzunarl, Kabak Mustafa syanna Dair Yazlm Bir Tarihe, 254-261. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 81. s. 31 Bu konuda bkz.: Gnl Cantay, Osmanl Dnemi Klliyeleri, Osmanl, 10. C., Ankara

1999, 317. s. 32 Kasm nce, III. Selim-IV. Mustafa ve II. Mahmud Dnemi (1789-1839) Osmanl Mimarisi

Hakknda, Osmanl, 10. C., Ankara 1999, 276-280. s. 33 Hattat Mustafa Rakmm yapt bir resmi beenen Sultan, onu huzuruna kabul etmi ve

kendi resmini yaptrmtr. Ltfi Tarihi, I. C., stanbul 1292, 189-190. s. 34 Mustafa Cezar, a.g.e., 23. s.

514

35

Tahsin z, Selim IIIn Sr Ktibi Tarafndan Tutulan Ruzname, Tarih Vesikalar, III. CV.,

15. Say, 1949, 199. s. 36 37 Tahsin z, a.g.m., 191-192. s. Eliler stanbula gelirken yanlarnda baz ressamlar da getirmilerdir. III. Selim

Dneminden nce de grlen bu uygulama, ad geen padiah zamannda devam etmitir. Ressamlar tarih harabelerin, Osmanl hayat ve eserlerinin resimlerini yaparken, Osmanllar da bylece Bat tarz resimle karlamtr. Batl ressamlarn almalar, Osmanl yneticilerinin dnce dzeylerinde resime kar duyulan taassubu gevetici, baz teknik konularda resimin lzumuna inandrc, resime kabiliyetli kiiler zereinde ise Bat tarz resmin zelliklerini renme imkann kazandrc nitelikte olmutur. Mustafa Cezar, a.g.e., 14-16. s. 38 1797de tersanade bir havuz ina etmek zere gelen heyette desinatr olarak bulunan

Antoine Louis Castellan, stanbulun cami, trbe, eme vesair yaplarna ait bir ok resimler ve manzaralar yapmtr. Ayrca Trk hayat ve kyafetlerini de tespit etmitir. Mustafa Cezar, a.g.e., 16. s. Nizm- Cedid hareketi, baz ngiliz ve sve, bilhassa Fransz uzmanlarn yardm ile Avrupa bir vehe almtr. smail Soysal, Fransz htilli ve Trk-Fransz Mnasebetleri (1789-1802), Ankara 1964, 160. s. 39 Avrupa devletlerinde daim elilikler aldnda, buralarda, dil meselesinden dolay,

zaman zaman ihanet etmi olsalar da Hristiyan tebaaya, zellikle Rumlara grev verilmitir. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1988, 72. s.; Ercmend Kuran, Osmanl Devletinin Londra maslahatgzr Mehmed Stk Efendi, . Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara 1976, 40-43. s.; Fehmi smail, 1807de Ruslarn ve ngilizlerin Osmanllarla Yeniden Mnasebet Kurma Teebbsleri, Tarih Dergisi, 30. Say, stanbul 1976, 38. s. stanbulda yaayan Rumlarn ve daha az olarak Ermenilerin Bat kltrn yakndan tanma imkanlar olmutur. Bunlar arasndaki zengin aileler uzun sre iin ocuklarn talyan niversitelerine ve zellikle Paduaya eitime gnderme gelenei ortaya kmtr. A. Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1976, 60. s.; Ekmeleddin hsanolu, a.g.m., 819. s. 40 Sanatkr bir aileden olduu anlalan Antoine-Ignace Melling mimar, peyzaj mimar,

dekoratr ve ressamdr. Necla Arslan, Osmanl Saray ve Mimar Antoine-Ignace Melling, Osman Hamdi Bey ve Dnemi Sempozyumu (17-18 Aralk 1992), stanbul 1993, 113. s. 41 42 43 Necla Arslan, a.g.m., 116. s. Necla Arslan, a.g.m., 118. s. II. Selim Dneminin mimarbalar; Elhac Ebubekir Aa 1789 (1204), Mustafa ffet Aa

1792 (1207), Nurullah Efendi 1793 (1208), Mehmet Arif Aa 1793-1795 (1208-1210), Seyit Mehmet Aa 1796 (1211), brahim Kmi Efendi 1800-1803 (1215-1218), Ahmet Nurettin Efendi 1803 (1218)dir. Doan Kuban, Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir Deneme, stanbul 1954, 26. s.

515

44 45

Bu sarayn inaas gereklememi, proje olarak kalmtr. Necla Arslan, a.g.m., 117. s. Nusret am, Osmanl Mimarisinde ve Sanatnda Sultanlarn Estetik Rolleri, Osmanl, 10.

C., Ankara 1999, 67-73. s. 46 47 48 49 50 51 Mehmet H. Doan, Estetik, zmir 1998, 42. s. Nurhan Atasoy, 17.-18. Yzyllarda Avrupa Sanat, stanbul 1976, 32. s. Mehmet H. Doan, a.g.e., 105. s. Hakk nkal, Osmanl Hanedan Trbeleri, Ankara 1992, 246-248. s. Zeynep Ahunbay, Osmanl Medreseleri, Osmanl, 10. C., Ankara 1999, 306. s. 0. Rhan Ark, Batllama Dnemi Anadolu Trk Mimarisine Bir Bak, Osmanl, 10. C.,

Ankara 1999, 249. s. 52 Vaka-i Cedid-Yayla mam Tarihi ve Yeni Olaylar-(Hazrlayan: Yavuz Senemolu),

Tercman 1001 Temel Eser (70), 73. s.; A. Cevdet Paa, a.g.e., IV. C., 2090. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 85. s.; M. Cavid Baysun, Mustafa IV mad., .A., VIII. C., stanbul 1970, 713. s. 53 Geni bilgi iin bkz.: Vaka-i Cedid-Yayla mam Tarihi ve Yeni Olaylar-(Hazrlayan: Yavuz

Senemolu), Tercman 1001 Temel Eser (70), 70. s. 54 55 Tarih-i Ata, III. C., 56. s.; A. Cevdet Paa, a.g.e., IV. C., 2207. s. Padiah, III. Selim ve Kazasker Mustafa zzet Efendiden ders almtr. Besteledii eserler

arasnda Askr-i Mansre-i Muhammediye (acem-i iran makamnda) mar da vardr. Hayri Yenign, II. Sultan Mahmud, Trk Yurdu, 243. Say, Ankara 1955, 767. s.; . Hakk Uzunarl, Osmanllar Zamannda Saraylarda Musiki Hayat, Belleten, XLI. C., 16. Say, Ankara, 106-107. s.; Osman Nuri zpekel, a.g.m., 622. s. 56 Henz ehzadelii zamannda Kebeci-zde Mehmed Vasfi (?-1247/1831)den sls ve

nesih yazlarn mekeden Padiah, sls, Nesih ve cel sls hatlaryla eserler vermitir. M. Uur Derman, Sultan II. Mahmudun Hattatl, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul 1990, 37. s. 57 Charles Colville Fraklan, Travels to and From Constantnople in the years 1827 and 1828,

Volume I., London 1829, 199. s. 58 E. Ziya Karal, Mahmud II, mad., .A., VII. C., stanbul 1970, 165. s.

516

59

II. Mahmud kendisini tahta karan Alemdar Mustafa Paay sadrazam yapmtr. O da,

Kabak Mustafa syannda rol oynayan elebalar cezalandrmtr. E. Ziya Karal, Mahmud II, 165. s., Osmanl Tarihi, V. C., 89. s. 60 Bu belge ile Padiahn otoritesi devletin dayand temel olarak kabul edilmitir. Basit bir

anayasa tasla olarak nitelenen bu belge ile devlet, Anadolu ve Rumelide sivrilmi yanlarn varln kabul etmi, onlara ve ocuklarna baz haklar vermitir. E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 93. s.; Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten, XXVIII. C., 112. Say, Ankara 1964, 604. s.; Niyazi Berkes, a.g.e., 132. s. 61 Giriilen slahatn karakterinin, Nizm- Cedid ile ayn olduu anlalmtr. E. Ziya Karal,

Osmanl Tarihi, V. C., 93. s. 62 Osmanl-Rus Sava (1809-1812) ve Bkre Muahedesinin imzalanmas. M. Nuri Paa,

a.g.e., III-IV. C., 237-243. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 100. s. Osmanl-Rus Sava (18281829) ve Edirne Antlamas. Celal Erkin, 1828-1829 Trk-Rus Harbi (Kafkasya Cephesi), stanbul 1940. 1830da Fransa Cezayiri igal etmitir. Ercmend Kuran, Fransann Cezayire Tecavz (1827), Tarih Dergisi, III. C., 56. Say, stanbul 1953, 62. s. 63 Halep syan (1813-1819). Cemal Tukin, Mahmud II Devrinde Halep syan, Tarih

Vesikalar, I. C., 4. Say, 1941, 256-268. s. Rize ve dolaylarnda Tuzcuoullarnn isyanlar. Mnir Aktepe, Tuzcuoullar syan, Tarih Dergisi, III. C., 5-6. Say, stanbul 1959, 22-52. s. Kastamonuda Tahmisciolu isyan. . Hakk Uzunarl, Kastamonuda Tahmisciolu Vakas, Tarih Semineri Dergisi, 1/2, stanbul 1938, 138-175. s. Aydnda Atal Kel Mehmed syan. aatay Uluay, Atal Kel Mehmed syan, stanbul 1961. Yukardaki isyanlarn devlet kurmak fikriyle herhangi bir ilgisi yoktur. XIX. yzyl balarnda Osmanl Devletini oluturan milletlerde, Fransz htilalinin etkisiyle balayan isyan ve ihtilal hareketleri, bamsz bir takm devletlerin kurulmasna zemin hazrlam, bu hareketler durum ve artlara gre Fransa, Rusya ve ngiltere gibi devletler tarafndan desteklenmesi sonucu baarya ulamtr. III. Selim Dneminde balayan Srp (1804-1817) ve Yunan isyanlar (1815-1830). E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 102-106. s. Ayvalk isyan (1821). Zeki Arkan, 1821 Ayvalk syan, Belleten, LII. C., 203. Say, Ankara 1988, 586-601. s. 1812de Arabistanda isyan eden Vehhbiler, bugnk Suudi Arabistann temelini oluturmulardr. E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 127. s. Yeni talim ve terbiye usullerinin Yenieri Ocanda uygulanmas, bunlarn houna gitmemi, Alemdar Mustafa Paann bu gibi hareketlerini sert bulan yenieriler ayaklanmlar (1808) ve Mustafa Paay ldrmlerdir. M. Nuri Paa, a.g.e., III-IV. C., 230-231. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 94-95. s.

517

64

Masraf- ehriyr emini brahim Paa, Berberba Ali Aa ve Rikb- Hmayun Kethdas

Halet Efendi bu kiilerdendir. Bunlarn yenierilerle aras ok iyi olup, Padiah yapaca yenilikler konusunda rktmlerdir. E. Ziya Karal, Mahmud II mad., .A., VII. C., stanbul 1970, 166. s. 65 12 Mart 1821 ylnda kan Mora isyan sonrasnda, Yunanistann istiklali kabul edilmitir.

E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 112-114. s. 66 Osmanl tarihine Vaka-i Hayriye diye geen bu olay, 15-16 Haziran 1826da olmutur.

M. Nuri Paa, a.g.e., III-IV. C., 254-255. s.; . Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekiltnda Kapkulu Ocaklar, I. C., Ankara 1988, 548-565. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 147. s. Ancak Yenieri Ocann kaldrlmasyla Trk halknn geimi olumsuz etkilenmitir. Tuncer Baykara, Yenieri Ocann Kaldrlmasnn Sosyal Sonular, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri (2830 Haziran 1989), stanbul 1990, 49. s. 67 Yenieriler Bekta tarikatna mensupturlar. Bektaler de yenieriler gibi her trl yenilie

dman olmulardr. Bu nedenle, yenieri isyanlarnda her zaman onlarla ibirlii yapmlardr. E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 150. s.; brahim Gken, Manisa Tarihinde Vakflar ve Hayrlar, stanbul 1950, 11. s. 68 Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten, XXVIII. C., 112 Say,

Ankara 1964, 609. s. 69 Bu reform hareketine usl-i nizm- mstahsene ad verilmektedir. hsan Sungu,

Mahmud IInin zzet Molla ve Askir-i Mansre Hakknda Bir Hatt, Tarih Vesikalar, I. C., 3. Say, 1941, 166-176. s.; E. Ziya Karal, Ragp Efendinin Islahat Lyihas (II. Mahmud Devri), Tarih Vesikalar, I. C., 5. Say, 1942, 356. s. 70 . Hakk Uzunarl, Askir-i Mansreye Fes Giydirilmesi Hakknda Sadr- Azmn

Takriri ve II. Mahmudun Hatt- Hmaynu, Belleten, XVIII. C., 70. Say, Ankara 1954, 224. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 151. s.; Musa adrc, Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim, Belleten, LI: C., 201. Say, Ankara 1987, 1219. s. 71 Mbahat S. Ktkolu, Sultan II. Mahmud Devri Yedek Ordusu Redif-i Askir-i Mansre,

Tarih Enstits Dergisi, 123. Say, stanbul 1982, 128. s. 72 Sadrazamlk Baveklete dntrlm, yetki dalm yaplmtr. Sadaret Kethdal

nce Umr- Dahiliye Nezaretine, daha sonra Dahiliye Nezaretine, Reisl-kttaplk Hariciye Nezaretine, Darphane-i Amire ile Hazine-i Amire Maliye Nezaretine dntrlmtr. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara 1988, 177, 246, 259. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 153. s.; smail Soysal, Umur- Hariciye Nezaretinin Kurulmas (1836), Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul 1990, 62. s. Hassa Mimarlar Oca Adn tayan Osmanl mimarlk tekilat, 1831de ehreminlik ile birletirilerek Ebniye-i Hassa Mdrl kurulmu ve mdrlne de Hassa Ba mimar Abdlhalim Efendi

518

getirilmitir. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara 1988, 378. s.; erafettin Turan, Osmanl Tekilatnda Hassa Mimarlar, Tarih Aratrmalar Dergisi, I. C., 1. Say, Ankara 1964, 178. s.; Orhan Erdenen, Eski Mimarlarmzn Yetimeleri, Mimarlk, 32. Say, stanbul 1966, 21. s.; Mustafa Cezar, a.g.e., 63. s. Bu ocan yapsndaki bozulmaya ilikin olarak bkz.: Zeki Snmez, Osmanl Mimarisinin Geliiminde Hassa Mimarlar Ocann Yeri, rgtlenme Biimi ve Faaliyetleri, Osmanl, 10. C., Ankara 1999, 188-189. s. 73 Asker saha iin Dr- ra-y Asker, memurlarn mahkemelerini yapmak ve hkmet ile

kiiler arasndaki anlamazlklar zmek iin Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye ve Dr- ra-y Bb- li kurulmutur. E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 153. s.; Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimatn n Hazrlklar ve Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyenin Kuruluu, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul 1990, 131. s. 74 Osmanl Devletinin d ticaretinde, kapitlasyonlara sahip devletlerin tccarlaryla

Osmanl tccarlar arasndaki rekabette kazanan taraf dierleri olmu ve yabanc mallar lkede oalmtr. E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 163. s. 75 Mehmet pirli, kinci Mahmud Dneminde Vakflarn daresi, Sultan II. Mahmud ve

Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul 1990, 57. s. 76 77 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 157. s. talyan etkili olarak, 1835te ilk Karantina Mdrl kurulmu ve 1838 ylnda

yaygnlatrlmasna allrken bir de Meclis-i Umm- Shhiye oluturulmutur. Dr. Antonio Logo bu srada Karantina Batabipliine atanmtr. erafettin Turan, II. Mahmudun Reformlarnda talyan Etki ve Katks, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul 1990, 123. s. 78 Bu erevede ilkretim mecbur olmutur. Rtiye okullar ve bundan hemen sonra

Mekteb-i Ulm- Edebiyye kurulmutur. Devlet memurlarnn yetimesi iin Mekteb-i Maarif-i Adl almtr. Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, II. C., stanbul 1940, 321-324., 330. s.; hsan Sungu, Mekteb-i Maarif-i Adlnin Tesisi, Tarih Vesikalar, I. C., 3. Say, 1941, 212-215. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 159. s.; Ekmeleddin hsanolu, Osmanl Eitim ve Bilim Messeseleri, Osmanl Medeniyeti Tarihi, I. C., stanbul 1999, 299. s. Yksek renim de ele alnmtr. Buna paralel olarak, Tbhane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamre, Mekteb-i Ulm- Harbiye almtr. Osman Ergin, a.g.e., 280., 298. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 159. s.; Adnan Advar, a.g.e., 195-197. s.; Semavi Eyice, Mekteb-i Tbbiyenin lk Mdr Dr. Bernardn Mezar, Tarih Dergisi, II. C., 3-4. Say, stanbul 1952, 89. s. Bu arada Mzka-i Hmayun Mektebi (1831) de faaliyete balamtr. Mahmud R., Gazimihal, Trk Asker Muzkalar Tarihi, stanbul 1955, 41. s.; Vedat Koral, Osmanl mparatorluunda Klasik Bat Mzii, Osmanl, 10. C., Ankara 1999, 642. s.

519

79

Osman Ergin, a.g.e., II. C., 285., 291. s.; Mahmud R. Gazimihal, a.g.e., 41. s.; Ercmend

Kuran, Trkiyenin Batllamasnda Osmanl Daim Eliliklerinin Rol, VI. Trk Tarih Kongresi (22026 Ekim 1961), Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1967, 493. s.; Helmuth von Moltke, Trkiye Mektuplar (eviren: Hayrullah rs), stanbul 1969.; Ali hsan Gencer, XIX. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Denizcilii, Fndkolu Armaan, stanbul 1977, 364-367. s. 80 81 Osman Ergin, a.g.e., II. C., 309. s. Selim Deringil, II. Mahmudun Siyaseti ve Osmanl Diplomasisi, Sultan II. Mahmud ve

Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul 1990, 60. s. 82 Mehmed Ali Paann getirdii yenilikler, II. Mahmudun yaptklarndan daha nce ortaya Ercmend Kuran, Sultan II. Mahmud ve Kavalal Mehmed Ali Paann

konulmutur.

Gerekletirdikleri Reformlarn Karlkl Tesirleri, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri (28-30 Haziran 1989), stanbul 1990, 108-109. s. 83 84 E. Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym, Ankara 1943, 20. s. Ercmend Kuran. Sultan II. Mahmud ve Kavalal Mehmed Ali Paann Gerekletirdikleri

Reformlarn Karlkl Tesirleri, 109. s. 85 86 Musa adrc, a.g.m., 1238. s. Devlet dairelerine Padiahn resminin aslmas tepki de almtr. eyh Sal, II.

Mahmudun atnn dizginlerini tutarak, ona Gavur Padiah demitir. Tuncer Baykara, II. Mahmud ve Resim, Bedrettin Cmerte Armaan, Ankara 1980, 514. s. 87 88 89 90 Niyazi Berkes, a.g.e., 201. s. M. Nuri Paa, a.g.e., III-IV. C., 275. s.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, V. C., 142. s. Kasm nce, a.g.m., 280-285. s. Aptullah Kuran, Trk Barok Mimarisinde Bat Anlamnda Bir Teebbs Kk Efendi

Manzumesi, Belleten, XXVII. C., 17. Say, Ankara 1963, 467-470. s. 91 Hassa mimar olan sanatnn, Ermenice kaynaklarda, II. Mahmudla kiisel dostluu

bulunduu, sarayda etkili olduu, cemaat ileriyle ilgilendii, Katolik ve Gregoryen Ermeniler arasndaki anlamazlklar zmeye alt, yoksullara yardm etmekten holand, iilerine kar tevazu ile davrand ifade edilmitir. Afife Batur, Balyan Ailesi, stanbul Ansiklopedisi, II. C., stanbul 1994, 37. s. 92 Rhan Ark, a.g.m., 263. s.

520

93

Maurice M. Cerasi, 18. Yzyl Osmanl Kenti (eviren: Kemal Atakay), Cogito, 19. Say

(Osmanllar zel Says), stanbul 1999, 204. s. 94 95 473-474. s. 96 Ayla Ersoy, Trk Tezhip Sanat, stanbul 1988, 38. s.; iek Derman, Osmanllarda Hakk nkal, a.g.e., 252-254. s. Esin Atl, Osmanl Sanat ve Mimarisi, Osmanl Medeniyeti Tarihi, II. C., stanbul 1999,

Tezhip Sanat, Osmanl Medeniyeti Tarihi, II. C., stanbul 1999, 490. s. 97 Ltfi Tarihi, I. C., stanbul 1290, 239. s.; Mustafa Cezar, a.g.e., 40. s.; Tuncer Baykara, II.

Mahmud ve Resim, 511. s.; iek Derman, a.g.m., 490. s. 98 hsan Turgut, Sanat Felsefesi, zmir 1993, 31. s.

521

XVIII. Yzyl Osmanl Mimarisinde Sivil Mimarinin Etkinlii, Yrd. Do. Dr. Betl BakIr[s.311-333]
Yldz Teknik niversitesi Meslek Yksek Okulu / Trkiye I. Sivil Mimariye Ynelme Onsekizinci yzyla kadar ie dnk yaam yanstan avlulu Trk evi, aile bireyinin yry mesafesindeki iyeri ve halkn toplum iinde bulunduu tek mekan olan camigeniyle snrlanm bulunan Osmanl toplum yaantsnda, cami ya da klliye evresinde konumlanm yaplar grubu, Trk sosyal yaamnda sade ve ie dnk aile kavramnn gereidir. Batdaki rneklerde olduu gibi tiyatro, opera, balovs. gibi byk yap gerektiren ilevler bulunmadndan, fazla geni olmayan sokaklarn bir ucu camiye almakta ya da kmaz sokak eklinde dzenlenmekteydi. Dar sokaklarda birbirine yakn evlerin XVII. yzyl sonuna kadar sokaa alan pencereleri kepenkler ya da ahap kafeslerle rtlrken, XVIII. yzyldan sonra mahremiyetin snrlad pencere yzeyleri byyerek d evre ile grsel iliki nem kazanmt. XVIII. yzyln bandan itibaren dekorasyonda deimeler grlen Trk evinde orta sofa, T ve L tiplerinin yannda Barok etkisinde keleri pahlandrlarak oval forma ulamtr.1 Avrupada Rnesanstan itibaren nem kazanan orta salonlar, Trk Barok mimarisinde yalnz biim deiikliine uram, odalar arasnda iliki salayan geit alan fonksiyonunu devam ettirdii halde ba oda gibi Trk evinde harem ve selamlktaki misafir kabul odalar iki yne alan manzaralaryla planda her zamanki ke mekanlardaki yerlerini korumulardr. Padiahlarn saray dnda yaama istei ve dnemin gzde Batllama arzusuyla hzla gerekletirilen sivil mimari yaplar oalrken, Topkap Saraynn kstl alannda zemine yaylan yap gruplarnda mekansal dekorasyona verilen nem, Topkap Saray dnda dey boyutta gelien iki, katl tasarlanan antsal saraylarda deierek Avrupa modasna uygun olaan d bezemelerle kaplanan d cepheler yaratt. Barok akmn zgrlk dnceye dayanan, dalgal, canl ve ihtiaml figrlerinin yaratt da dnk cepheler, ynetim tarafndan desteklenen sanatlar, ar ilemeli ve altn yaldzl bezemeler, Trk Barokuna batdan gelen yabanc dncelerdi. Sivil mimarinin younlat dnemde Ortaky, Beikta, Bykdere, Saryer, Fndkl gibi Boazn Rumeli yakas ve Beylerbeyi, Kuzguncuk, Beykoz, ubuklu gibi Anadolu yakasndaki blgeler en fazla itibar edilen yerleim birimleridir. zellikle III. Mustafa yabanc elilere Bykderede oturma izni verdiinde Boazn bu kesiminin XV. Louis slubu yaplarla dolduu albmlerde grlmektedir. Yal ve kk mimarisinde bir sofa etrafna dizilmi odalar, cumbal, payandal, kafesli ve dikdrtgen pencereli cepheleriyle klasik Trk evi mimari zellikleri XV. yzyldan beri gelenekselliklerini korumalarna ramen planlamada orta sofa elipse dnmektedir. Osmanl saray yaplar, Avrupada Rnesansla balayan ve Barok mimari ile devam eden, byk bahe iinde konumlanm yap rneklerinden farkldr. Osmanl saray Avrupadaki saraylar

522

gibi belli bir etki ve ihtiam yaratacak toplu yaplanmann aksine byk bahe iine serpitirilmi kk, pavyon gibi kk ve hafif yaplardan ibarettir.2 Saray topluluklaryla ayn paralellikte deiim gsteren, sebzelii, ba, koruluu, meyveliiyle kendine zg gelien park-baheler Avrupada saraydan daha fazla nem kazanrken, Trk bahelerinde nce yap tasarlanr, sonra bahe dzenlenirdi. evre ne kadar nem kazansa da yap her zaman birinci planda gelmektedir. Sultan III. Ahmedin Versay bahelerini taklit etmesiyle halkn dikkatini ektii bahe dzenlemeleri on sekizinci yzyl sonunda Mellingin stanbula geliiyle kendi iinde bir stil halini alm, geometrik tasarmlara eklenen kk dekorasyon eleriyle Barok etkileri belirgin hale gelmitir.3 XX. yzyla kadar terk edilmeyen terasl ve geometrik dzenli bahelerde Barok akm etkisiyle su yaplarnda kullanlan nesneler, kvrml, hareketli ve dairesel biimlere dnmtr. Havuzlarn yerine daire ya da dilimli tekneler kullanlm, ke ve kenarlarda yerletirilen fskiyeler mermerden ilenmi ve istiridye kabuu biimi verilmi rozetlere dnmtr. Ayn ekilde selsebillerde de istiridye kabuu motifi artm, fskiyeler st ste yerletirilerek kenarlar dilimli, dairevi planl mermerden kk tekne biimini almtr. I.1. III. Ahmed Dnemi ve Sadabad III. Ahmed ve Sadrazam Nevehirli brahim Paann yeniletirme hareketleriyle canlandrd 1718-1730 yllar arasnda geen dneme Lale Devri ad verilmektedir. Bu ksa dnemin banda stanbulda kan yangn felaketleri 1718 ve 1719 yllarnda Cibali-Unkapan arasndaki evleri, Gedikpaa ve Kumkap semtlerini yok ederken, 1729 ylndaki Balat yangn stanbulun sekizde birini yakmtr. Lale Devrinin grnte kalan parlak yaantsna karn devlet doal afetlerden ve ekonomik sorunlardan bunalan halkn problemlerine ve boalan hazinenin durumuna zmler aramakta, bu amala Damat brahim Paa, yzyln banda Veziriazam Amcazade Hseyin Paann gerekletirdii slahat hareketlerine yeni ekonomik boyutlar getirmektedir. Hazinenin gelirini arttrmak iin eitli yerlerdeki gm madenlerini iletmek, vergileri arttrmak ve maalar indirmek gibi arelere bavurulmutur. mar ileri, dnemin ihtiamn yanstacak hareketlerden ibaret olduu halde Damat brahim Paa hzla milli saray ve kasrlarn restorasyonu ve yenilerinin inas ilerini srdrmektedir.4 Saray ve bahelerin inas devlete ait olduu halde, cami, mescit, eme, mektep ve ktphane inaatlar zengin kiilere braklmtr. Gezmeye, elenceye ve lale enliklerine ynelik almalar bahe ve mesire yerlerini gelitirmi, ok ksa srede Sreyyay- Nev Bnyad Kasr (3 gn), Kathane dzenlemesi (2 ay), otuz mermer direk zerine dikilen Sadabad Kasr 60 gnde tamamlanmtr.5 Kathane ve Boaziinden gnmze kadar gelebilen eserlerin olmay, yalnzca dekorasyona nem verilen, ok ksa srede ina edilen ksa mrl yapm sistemlerine rabet edilmesinden dolaydr.

523

Dekorasyonda, Osmanl mimarisinde ilk dnemlerden beri stilize edilmi bitki ve meyva motifleri Lale Devrinde geree yaklaarak vazo iine girmi, buketli vazo, meyval kase ya da iek demetleri biimlerinde art arda tekrarlanan kabartmalar eme yzeylerinde ve i dekorasyonda yer almtr. Bezemelerde, ran medeniyeti ve rokoko akm beraber girmeye balamt. ran medeniyetinde baz bezemelerde tabiat ruhunun gerekten uzak tasvir edilii, rnein kvrml dallardan oluan bir zeminde altn sars, yeil ve krmz renkleriyle yzeylere soyut ancak canl grnm kazandran tasvirler, Barok akmn gerekst konular tavrna benzer rnler sergilemektedirler. Sslemenin ar derecelere varan younlua ulamas ve Trk sanatnda bu dneme kadar bilinmeyen yabanc elerin benimsenmesine ramen, klasik Trk sanatnn gl etkileri de duyulmaktadr. Bu nedenle mimaride klasik dnemden Trk Barokuna geite balang eserlerindeki yabanc etkileri daha zayftr. Sivri kemerler, mukarnasl balklar, dz saaklar, hafif silmeler, incelmi burgulu stunlar, fistolu kemerler, nebati motifler daha yeni yeni grlmektedir. ran medeniyetinden baka Uzak Dou sanat da Trk sanatn etkilemitir. Palmiye, lale ve karanfil gibi iek dekorlarnn ve meyva kaselerinin oyma tekniinde ilenmesi, arabesk detaylarda in sanatnda rastlanan koyu krmz rengin kullanlmas Uzak Dou sanat etkileridir. Dini mimariye verilen nem, on sekizinci yzylda sosyal yaantya paralel olarak deiim gstermi, sivil mimariye ynelme eilimi Boaz ve Kathane gibi yerleime elverili ve zevkli mekanlarda dnemin zelliklerini yanstan sivil mimari rneklerinin sergilenmesine vesile olmutur. Bu zamana kadar dini ve sosyal amal yaplarn dnda kalanlar sadece maddi ihtiyalar gidermek iin ina edilirken, bundan sonra Fransa saraylarndaki sosyal yaam artran elencelerin dzenlenebilecei, zevk ve ihtiam yanstan aal hayat yanstacak ok sayda kk, saray, kasr ve bunlara ait bahe, mesire yerleri ile eme ve sebil ina edilmitir. emeler Sivil mimaride yabanc etkilerin en fazla younlat dekorasyon eleri eme ve sebillerin yzeylerindedir. Meydan emelerindeki drt cepheyi kaplayan sslemelerdeki natralist yaklamlar ve emelerin hareketli planlar Barok akmn Trkiyedeki ilk admlar olarak nitelenmektedir. Bilinen ilk rnek olan Topkap Saray giri kaps Bab- Hmayun nndeki, dnemin hassa mimar Kayserili Mehmed Aaya 1728-29 yllarnda yaptrlan III. Ahmet emesidir (Resim 1). Keleri drder stuneyle yuvarlatlarak hareket kazandrlan dikdrtgen planl eme, geni saaklarndaki kabartma bitkisel motifleri ve saan duvarla birletii yerdeki akant frizi ile Barok akmn ilk habercisidir. emenin drt yznde devam eden firuze renkli iniler zerine yazlm Seyyit Vehbinin kasidesi, koyu kadife yeili iki bandn arasnda mavi-beyaz inileri kuatan frizin yaratt ok renklilik ve bu dzlemde oluan ereve cephelere dikkat ekici bir boyut katmtr. Geni saaklarn verdii yatay etki ile kelerdeki sebil pencerelerini deyde blen stuneler, eme aynasnn iki yanndaki niler ve bunlar ereveleyen dey hatlar arasndaki ztlk simetrik dzenin yaratt monotonluu bozmaktadr. Geni saak zerindeki okgen planl, zerlerinde altn yaldzl alemler bulunan be kk kubbe Uzak Dou ve Trk sanat sentezlerinin kaynamasn simgeler.

524

1732 ylnda ina edilen Azap Kaps emesi, yapld dnemde evresindeki yap grubu iine skarak zorlandndan mimarisi, yola uzanan dar bir kaleyi andrmaktadr. nce, uzun ve yukar doru ykselen emenin dey etki yaratan cephesi, iki eme arasna yerletirilmi sebil, zerinde, kelerde yuvarlatlarak keskin hatlar yumuatlm geni saan yatay etkisiyle dengelenmektedir. Demir ebekenin cepheye kazandrd effaflk ve eme aynasnn iki yanndaki vazoda iek, meyval kase kabartmalar ile dier bitkisel motifler eme mimarisinin farkl bezeme kombinasyonlar ile zenginletirilmesini salamtr (Resim 2). skdarda skele Camiinin altnda 1732de ina edilen skdar emesinde, dikdrtgen plan kelerde pahlanarak yumuatlmasna ramen, saaklarda dikdrtgen form ile ktlesel btnlk korunmutur. Kelere yerletirilen zarif, yuvarlak yalaklar ve bunlarn iki yanndaki ince burgulu stunlar Barok oluumlardr (Resim 3, 4). emenin iki yannda yer alan kk niler ve bunlarn etrafnda dolaan bezemeli ereveler, emenin aynasndaki vazoda karanfil kabartmalar, geni ahap saaklar ile izgisel hatlarn deyde ve yatayda bir btnle vard grlmektedir. emede, kabartma bitkisel motiflerdeki kvrmlar Barok nitelik tamasna karn, Trk kemeri ve gle motifleri gibi geleneksel dekorasyon bezemeleri daha fazla hakimdir. 1732 ylnda I. Mahmud tarafndan Hassa Ser Mimar Mehmed Aaya yaptrlan Tophane emesinin drt yz birbirinin ayn zellikte ve her yznde yalakl bir eme vardr. skdar emesinde olduu gibi keleri pahlandrlm ve bu ksmlarda skdarda olduu gibi ilk zamanlarda birer sebil musluu ile yalaklar vard.6 Yapnn cidarlarndaki bezemelerde, ktlesel ve masif etki yaratan planlamaya uygun geometrik desenler gibi, kararl ve ciddi hava yaratan bezemeler yerine neeli, renkli, hayal alemi yaratan limon, eftali, ceviz, nar, lale, gl, selvi gibi bitkisel motifli kabartmalar kullanlmtr. lk yapldnda gnmzdeki gibi kubbeli bir ats olan emeye ksa bir sre sonra rokoko at yaptrldysa da, 1956 restorasyonunda bugnk ekli uygulanmtr. eme yalann iki yannda yer alan mukarnasl niler klasik Trk mimarisi, Mellingin albmnde de grlen kuleli at ise Uzak Dou mimari zellikleridir.7 Lale Devrinin sonlarna doru ina edilen Tophane ve skdar emelerinin yapsal zelliklerine bakldnda Uzak Dou ve ran medeniyetleri etkilerinin azalarak Barok akmn arlk kazand grlmektedir. Bu dnemde Asya ve Avrupadan arlan mimarlarn Versailles ve sfahan saraylarn taklit etmeleri, benzer rneklerin Kathaneden Boaziine kadar olan blgede artmas, Dou ve Bat kltrlerinin ayn anda Trk mimarisini etkilediini gstermektedir. Sadabad 1717 ylnda, Sadrazam Damat brahim Paann Kathanede verdii bir kr leni Padiah III. Ahmedin yreye ilgi duymasna yol amt. Sadrazam daha nce yaptrlm bulunan Mehmed IVn av kkn onartm, dzenlenen kk ve baheye Hsrev-abad ad verilmiti. 1720de Yirmisekiz Mehmed elebinin Fransa seyahati dn getirdii Versailles, Fontainebleau ve Marly Saraylarnn resimleri ve Versaillesn planlar, dnemin Batllama

525

tutkusunun odaklat Kathanede Bat etkisinde kalm ok sayda kasr, kk ve bahenin domasna neden olmutur. Yirmisekiz Mehmed elebinin Fransa saraylarnn ve bahelerinin ihtiamn kendi saray ileri gelenlerine aktarmasyla stanbulda bulunan Fransz elisi Marquis de Bonnac araclyla bu saray ve bahelerin bazlarnn planlar getirtildi. yle ki Mehmed elebi ile Parise giden elilik evirmeni Lenoirn da stanbula birok bahe plan ve resmi gnderdii sylenmektedir. Kathane kynden Hali bitimindeki Karaaa Kasrna kadar olan blgede, derenin yamalarnda iki dizi halinde sralanm saray erafna ait 170-200 kadar kasr vard. Bu kasrlar eitli renklere boyal ve naklarla bezeli cepheleriyle dikkat ekmekteydi.8 Kathane, XIV. Louis dneminin zelliklerini sergilese de hangi prototipin nerede belirginletii belirsizdir. Je Hannot Versailles sarayna, Von Hammer, Castellan ve Pertusier Marly saraylarna benzetmilerdir. Sadabad Kasr, on sekizinci yzyl banda Avrupada Barok akmla birlikte ortaya kan, byk bir park iinde yer alan saray kompleksinin yaknnda bulunan akarsuyun dzenlenerek kanal haline getirilmesi ve kanaln bir tarafnda kaskatlar ve kk tasarmlarnn dzenlenmesi modasna uymaktadr.9 Bu benzerlik Yirmisekiz elebi Mehmedin seyahatnamesiyle karlatrldnda aka grlmektedir. Bu kanal dedikleri etraftan toplanm yapma bir nehirdirol nehirde yontma talar ile havuzlar yapmlar. Yol srasnda baz nehirler doudan kuzeye akmlar. Bu yzden kanal nehrinin nizamn deitirmek lazm gelmekle sedler ve bir nice sanatler ile nehrin suyunu yle taksim etmiler ki, nizam bozulmam.10 Tasvirleriyle anlatt yapma kanallarn Trkiyedeki benzeri Kathanede dzenlenen Cetvel-i Simdir. Cetvel-i Sim, Lale Devri mimarisinin en byk ve en parlak rnei olup Kuleli Saray ve bahesinden getirilen mermerlerin Kathane deresinin iki kysna denerek ve etraflar aalandrlarak yaplmt. Kanaln sularn tutmak iin iki bend, kasrn nndeki havuzu beslemek iin nc bend ina edilmiti. Birinci bendi oluturan geit zerindeki kapak talarnn iine oyulmu olan kanalcklarn biimleri klasik, bunlara eklenen yuvarlak dmler ise rokoko etkiler tamaktadr. kinci bendde oyuklardan geen sular kaskat tekil eden kaselere dklmektedir. Kaseler ve bunlarn altndaki kaskad tabakasndaki kvrmlar, kenarlardaki dilimler Barok ve natralist karakter tamaktadr. Kathane deresinde 1722 ylnda bir ylda ina edilen Sadabad Saray, Harem-i Hmayun ve Has Oda adlar verilen iki blmden olumaktayd. Fontainebleaunun Sadabad kompleksine benzerlii, her ikisinin de ayn uzunlua yakn bir kanal ve bu kanaln bir ucunda bulunan gayri muntazam planl bir kasra sahip olmalardr. Sadabad Sarayndaki iki blm Cedvel-i Sim ile cirit meydanlar arasnda konumlanmt. ki blm arasndaki ardakl bir yol Hnkar iskelesine uzanmaktadr.

526

Kkn iki giri kapsnn da (Kasr- Hmayun ve Harem kaplar) zerlerinde mermer sveleri ve kitabeleri, ayrca byk kapnn mukarnasl balk ve silmeleri de bulunmaktayd. Tavanlardaki zengin altn tezhibler, kaplarda ve stun bileziklerindeki altn sslemeler dnem emelerindeki altn yazlarla benzer niteliktedir. Cephelerdeki yksek nisbetli al pencereler ve nakl kapaklar, canl renklere sahip bezemelerle sslenmiti. Sadabad Kk yapldnda Boaziinde ve stanbulda yzden fazla daha byk kkn var olduu hesaba katldnda, burada dikkati eken objenin kanal ve elaleler olduu ortadadr. Kasr- Neaddaki geleneksel merkezi plan, mukarnasl balklar ve silmeler gibi klasik elemanlarn olduu bir tasarmda henz tam manasyla bir Batllamadan sz edilmese de yaplarn konumu, alayanl havuzlar, emeler ve kanallarn yaratt mekanlarda ve altn yaldzl dekorasyon elerinde barok etkiler sz konusudur.11 Kathane dzenlemesinde Fransz saraylaryla benzerlik gsteren, - Bahe dzenlemesinde su faktrne nem verilmesi ve estetik kayglarla adeta bir su mimarisi yaratlmas - Doann da yaplar gibi insan elinden kmcasna suniletirilmesi ve insan hizmetine sunulmas, - Yaplarn hizmet alanlar da dahil olmak zere hepsinin ayn yerde toplanmas, - Klasik merkezi planl yapnn fonksiyonellikten uzak, dnemin sosyal yaantsn yanstan zengin dekorasyonuile n plana kmas, gibi ortak zellikler vardr. I.2. I. Mahmud Dnemi (1730-1754) III. Ahmedin Patrona syan ile tahttan indirilmesiyle yerine gelen I. Mahmud Dneminde de devletin tm mali ve idari skntlarna ramen inaat ilerine devam edildi.12 I. Mahmudun sanat tutkusu ve inaat koruma gibi vasflar ile Patrona syanndan 13 yl sonra 1743te Kathane ve Sadabadn yeniden imar edilerek, blgenin canlandrlmas saland. Askeri alanda yaplan yeniliklerle balayan Batdan gelen etkiler, sivil mimariye de srad. Geleneksel Trk sivil mimarisinde sokak ve mahalleyi ynlendiren eme olgusu, on sekizinci yzyl ortalarnda sayca artarak bezemelerindeki deiimleriyle tasarmlarda Trk Baroku slubunu sergiledi.13 Barokun temel arac su esi, Uzak Dou ve Arap kltrlerinin etkileriyle klasik Trk mimarisinde belirli bir yeri olan eme, sebil, havuz ve bahe dzenlemelerinde o zamana kadar zaten nemli bir yer tutmaktayd. Bu nedenle I. Mahmud Dneminde saray ileri gelenleriyle, zenginlerin vakf yoluyla ina ettirdikleri eme, sebil gibi su yaplar daha da artmt. Her ne kadar Barok akmda suyun aktif hale getirilerek devingenliinin arttrlmas ve bu devingenlikte yaratlan kglge oyunlar ile Barokun gerekst artc mekanlar yaratma ilkesine uyaca beklense de, suyu

527

kontrol altna alan sebiller ve emeler yapsal zellikleri ve bezemeleriyle Baroklamaya ayak uydurmaktadr. Hekimolu Ali Paa Sebili (1733) Cerrahpaada yer alan, keleri dilimli hale getirilmi dairevi planl sebilde, kelere gelen dey stuneler zerindeki mukarnasl stun balklar, stuneler arasndaki fistolu kemerler, sralar halinde rumi, hendesi ve glbezek motifleri cephelerde bir bezemeler karmaas yaratmaktadr. Stunlarn dey etkisiyle daha yksek alglanan cephelerde, geni saaklar yatay etkileriyle grnlerde denge salamaktadr (Resim 5). Mehmet Emin Aa Sebili ve emesi (1740) Trkiyede ilk kez yapsal ayrntlar, kostrksiyon ve dekorasyonun uyum iinde, Barok mimarinin tam anlamyla uyguland yap Kabatataki Mehmet Emin Aa Sebili ve emesidir. On sekizinci yzyl banda eme, sebil ve trbenin yan yana sraland rnekler arasnda bulunan emenin yarm daire planl sebil ksmnda stunlar ve bunlar zerinde devam eden pilastrlar, zeminden atya kadar kesintisiz uzanarak tayc konstrksiyonu vurgulamaktadr. Dey elemanlar arasnda kalan daire paralarnn oluturduu mermer duvarlar, zerindeki C kvrmlaryla snrlandrlm kartular, demir ebekeler zerindeki, ortasnda yarm daire bulunan tam olarak biimlenmemi kemerle uyum salamaktadr (Resim 6). nceki dnemde ina edilmi Tophane, skdar ve Azapkap emelerinde grlen bezemenin, pilastrlar rterek konstrksiyonu gizlemesi gibi yapda belirsizlikler yaratan bezeme karmaas Mehmet Emin Aa Sebil ve emesinde netleerek sadelemi cepheler yaratmtr. Avrupada Rnesansla gndeme gelen ve Barokla devam eden ift stunlar, sebilde stun balklar zerinden iki ince stun halinde saaa kadar uzanmaktadr. Geni ahap saak yerini daha dar mermer saaa brakmtr. Sebilin solunda eme ve sanda eme ile ayn grnte ina edilmi hazirenin giri kaps, cepheye simetrik dzen getirirken, demir ebekelerin zerindeki kartu motifinin tm sebil pencereleri zerindeki tekrar sadelik ve monotonluk yaratmtr. Sadettin Efendi Sebil ve emesi (1741) skdar, Karacaahmette bulunan sebil, yarm daire planldr. Stunlar zerindeki korentiyen balklar ve balklar zerinde saak altndaki silmeye kadar devam eden sade, dz pilastrlar ile cephelerde yaln dzen hakimdir. Sebil ebekeleri zerindeki S ve C kvrmlarnn birletii fistolu kemerler, st ksmda 5 sra kitabenin yer ald duvarlar ve bir kasnak zerine oturmu alak konik at ile yap cephelerinde Fransz Rokoko sslemeleriyle yaratlm sadelik hakimdir.

528

eme yzeyindeki C kvrmlarnn yarm daire ubukla birletii kemerin stnde, snrl bir alanda dzenlenen bitkisel kabartmalar eme ve sebildeki ender bezeme elemanlardr. Yapnn iki yanndaki kaseli emecikler ve saak altndaki silmeler cepheyi evreleyen dikdrtgeni tamamlar. Sadettin Efendi eme ve Sebili, Mehmet Emin Aa eme ve Sebilinden sonra tm yapsal unsurlaryla Batl saylabilecek ve cephelerinde ssleme karmaas tamayan, sade grnml bir yapdr (Resim 7). Beir Aa Sebil ve emesi (1745) Sultanahmette Beir Aa Klliyesinin sokaa bakan kesinde, bir yarm daire zerine yerletirilmi i bkey be kenarl plana sahip sebilde, ift stunlar ve kompozit stun balklar ile bunlarn zerinde devam eden pilastrlarn verdii dey etkiye karn, geni ahap saaklar ve ebekeler zerinde enine giden iki sra profillendirilmi silmenin yaratt yatay etki, yatay ve dey hatlardaki dengeyi salamaktadr. Demir ebekeler zerindeki bask fistolu kemerde kvrmlar kararszdr. Sebilin sol yannda, sade iki stun arasnda, yarm daire kemerli eme aynas yer alrken, sa yanda ayn yapsal zelliklere sahip sebile giri kaps eme ile beraber simetri oluturmaktadr. Hasan Paa Sebil ve emesi (1745) Hasan Paa Sebili bir yarm daire zerinde stunlarla blnm, be dbkey kenarl plana sahiptir. Tun ebekeler ile saak arasnda sk uygulanan silmeler, pilastrlar zerinde de devam etmektedir. Saak altna doru genileyen pilastrlar bir sra silmeyle saaa balanmaktadr. Pilastrlarn iki yanndaki derin ibkey girintiler ve dbkey duvarlarn yaratt kontrastlar, cephelerde dekorasyon elemanlar gibi yzeysel oyunlardan ziyade yapsal elemanlarn biimsel dzenleriyle kazandrlan hareketlilii vurgulamaktadr. Dekorasyondaki kk ayrntlarla balayan Barok biimlenmeler, Hasan Paa Sebilinde plan ve grnler gibi yapsal elemanlarn hareketleriyle tam anlamyla belirginlemitir. eme kemerinin dolama bir motifle bitmesi ve emenin ortasnda yer alan deniz kabuu motifleri ayn dnemde ska rastlanan bezeme elemanlardr. Bayldm Kk 1748 ylnda Dolmabahenin arkasndaki tepelerde selviler arasnda Bayldm Kk ina edildi. Eldemin Melling ve Dohsonnun gravrlerine dayanarak restitsyonunu kartt kkn krokisinde III. Osman Dneminde eklenen cihannma kat grnmemektedir. Denize bakan bir byk kk, st ste gelen iki byk divanhane ve arka setlerde daha kk yazlk bir divanhane ile bunlarn arasna yerletirilmi oda ve servis mekanlar bulunan kkte, yazlk divanhanede 21 stunun yer ald kaytlardan anlalmaktadr.14 Kkle ilgili ahap kaplamal divanhane blm ve hem aa hem de

529

yukar alabilen pencere kapaklarndan baka i ve d yzeylerle ilgili ayrntl bir bilgi edinilememitir (ekil1). Kksu Kasr XVIII. yzyl sonunda Mellingin yapt gravrler, XIX. yzyl ortalarnda Prof. Bittellin yapt resimler, Perraultun litografisi ve sermimarlar tarafndan hazrlanan 1754, 1792 tarihli tamir keiflerinin nda Eldem, Kksu Kasrnn bir restitsyonunu hazrlamtr. Restitsyona gre geni ve yksek pencereler zerinde kapaklar vardr. Kasr- hmayun, defterdar ile kethda odalar, denize aklm ahap kazklar zerindedir. Bu nedenle 40 yl gibi ksa bir srede ypranan kasr III. Selim Dneminde yeniden ina edilmi gibi tamir grmtr. Bir buuk metre geniliinde ahap saaklar bulunan kasrn pencere boyutlar hacimlerin fonksiyonuna gre deimektedir. Sofada 1.90 m., dier hacimlerde 0.96 m. geniliinde ve 1.70 m. yksekliindeki pencereler d cephede geni ahap kapaklarla rtlmektedir. Dolmabahedeki Bayldm Kk ve Kksu Kasrnn gravrlere dayanlarak

restitsyonlarnn karlmas ve yapsal zelliklerinin belirlenmesi ile yeterli ve salkl sonuca gidilemeyecei kukusuna ramen birka nokta yakalanmtr.15 Divanhane ve Kasr- Hmayunun manzaraya almas, deniz zerine konsol karak tama, pencere boyutlarnn bymesiyle da alma ve doayla btnleme gibi kavramlar 18. yzyl sosyal yaamnn mimariye yansmas olarak deerlendirilmektedir (ekil 2). Sofa Kk Topkap Saraynda Sofa Kk ya da Mustafa Paa Kk, I. Mahmud Dnemindeki cepheleri gnmze kadar gelebilen ender, somut yap rneklerindendir.16 lk banisi Kara Mustafa Paa olan kk, iindeki bir kitabeye gre 1704 te III. Ahmed Dneminde esasl bir onarm geirdiinde sadece pencere ve kaplamalar iyiletirilmitir. kici bir kitabeye gre, 1752de yaplan restorasyonda btn kaplamalar, pervaz ve ubuklar deitirilmi, kapaklarn yerine srme camekanlar yerletirilmi ve konsollarn oturduu ayaklar yerine de mermer stunlar dikilmitir. Lale bahesine giri kapsnn iki yanna ina edilen kkn biri byk iki odas ortadaki geitle birbirine balanmaktadr. ki cepheli kkn, boaza bakan cephesindeki konsollar zerine yerletirilmi iki sra blntl camekan ile duvar yzeyi minimuma indirilerek ktlesel arlk hafifletilmitir. Hacimlerde yaratlan yksek aydnlk dzeyi ve manzarann adeta odann iine getirilmesiyle effaflk salanmtr. Divanhanenin iki topuzlu ats, mekann iki blmden oluan planlamasn cephelere yanstmaktadr (ekil 3). hacimlerde, divanhanedeki tavan bezemelerinin geni bordrlerle hacmi e ayrmas, duvar silmelerinin orta ve ke blmlerindeki kartular, fiyonk sslemeler, tavan kornii boyunca dolanan ve arabesklerle hayali mimari kompozisyonlar birletiren renkli kuak 14. Louis dnemi arabesklerini artran rokoko bezemelerdir. I. Mahmud Dneminden verilen birka rnek analiz edildiinde, 18.yzyl ortalarndaki Barok-Rokoko etkilerinin genellikle dekorasyonla snrl kald grlmektedir.

530

I.3. III. Osman Dnemi III. Osman ksa sren saltanatnda siyasi adan da alma politikasn benimsemediyse de, mimari alanda bu dneme kadar sadece dekorasyonda kullanlan Barok elemanlar, yapsal biimlenmeyi de etkileyerek plan ve yzeylerde daha geni kullanm alan buldu.17 Yusuf Efendi emesi (1757) Derin yivli pilastrlarn akla bld duvar emesinde, yan kanatlar orta ksm ile belli bir a yaparak birlemektedir. Cephede st silme yan kanatlarda eilerek bir yay oluturmaktadr. Bu nedenle en d kenarda yer alan pilastrlarn boyu, ortadakilerden ksadr. Farkl ykseklikteki pilastrlar, planlamada al kanatlar, mimari deiim ve biimlenmenin sadeleen dekorasyondan ziyade yapsal formlarda aranmas gereidir. Topkap Saraynda III. Osman Kk Topkap Saray Harem Dairesinde eski duvarlarn zerinde ina edilen kkte, odalar Hali manzarasna kar yan yana dizilmilerdir. Geni divanhane duvardan dar 4,5 m. konsol taarak ve iki yanda braklan aklklar sayesinde ynden manzaraya almaktadr. Divanhane cephesinde konsollar, hnkar sofas nndeki asma baheye kadar ykseltilen 9,5 m. yksekliindeki eski saray surunun zerine ahap atkyla oturtulmutur (ekil 4). avluya bakan cephede saan farkl boylarda pilastrlar zerine gelmesi merkeze doru ykselen saak grnm vermektedir. Hali cephesinde, orta blmnde ykseltilen cidar ile divanhane d cephede vurgulanmaktadr. yzeylerde pencerelerin st ksmlarnda tm hacimleri epeevre dolaan akant yapra ssl korni ile inci dizileri gibi motiflerle ssl erevelerin snrlad panolar da talyan Baroku etkileri vardr. Duvarlar zerinde sar braklan kartular iindeki boyal alanlar ve bunlar arasndaki resimler ile yaratlan perspektif oyunlar hacim snrlarn kaybettirmektedir. Mekanda, perspektif izlenimi veren grntler, bir su motifiyle snrlanan panolar, kesintisiz pepee sralanan motifler Barokun kalabal ile rokoko grnm verse de, III. Osman Kknde rokokonun yzeysel ssleme eiliminden ziyade yzeylerin grnmlerinin deitirilmesi izlenimiyle talyan Barokuna yaklalmaktadr. I.4. III. Mustafa Dnemi (1757-1774) III. Mustafa yeniliki bir padiah olmasna ramen inaat ve sanata dkn deildi. Bilim ve teknie olan merak, Fransayla sk ilikiler kurulmasn ve teknik elemanlarn stanbula getirilerek askeri alanda yeni savunma yntemlerini, teknolojiye hizmet verebilecek dzeyde ina edilen yeni klalarda yetitirilen rencilerin eitimi zerinde younlamasn salamtr. Bu amala stanbula getirilen Macar asll bir Fransz olan Baron de Totttan yeni bir srat topu snf kurmas istendi.18

531

1744te 600 topu askeri Kathanede Fransadan getirilen Obert adnda bir topu avuunun emri altnda eitildi. Baron de Tott, topularn slahndan baka, stanbul ve anakkale boazlarnn savunmas, Boazii kalelerinin planlarnn hazrlanmas ve inaatlarnn kontrol, Hali ve Haskyde top dkmhanelerinin kurulmas, yeni bir kayk kpr modelinin gelitirilmesi ve mhendishanenin ilk adm saylan matematik okulunun kurulmas almalarn da gelitirdi. Askeri ve teknik alanda gerekletirilen yenilikler henz oturmadan Rusya ile savaa gidilmesi, insan gcnn ve devlet hazinesinin savata harcanarak tm abalarn boa gitmesine neden olmutu. Dnemin nemli birka mimari rnei arasnda yer alan Lalelide Ragp Paa Kitapldr. 1762de ina edilen yapnn giriinde ortada aynal tonozlar ve bunlarn iki yannda kubbelerin bulunduu mekandan merkezi kubbeli esas mekana geilmektedir. Giri hacminin biimlenmesi, geni saak ve simetrik merdiven, yapsal ayrntlarda grlen birka Barok oluumdur. Stun balklar, dnemde yaygn ekilde kullanlan ve kompozit balklarn yerini alan, voltlerle zenginleen yivli koni biimindedir. Avlu giriindeki yzeyde serpitirilen kvrml yapraklar ve C profilleri erevenin kesin snrlarn kaybettirmekte, korni ve pilastrlarda ise uyumlu birliktelik grlmektedir. Ktphanenin cadde zerindeki duvarnda yer alan Ragp Paa Sebil ve emesinin plan, iki yandaki dar al kanatlaryla Yusuf Efendi emesine benzemektedir. Dz bir hat zerinde yarm daire kemerli bir penceresi bulunan sebile iki yandan 90den biraz daha geni bir ayla birleen kanatlardaki emeler sebil-eme ilikisini ilk defa btnletirmektedir. Sebil cephesinde, yazt ve deniz kabuu motiflerini ereveleyen alak kabartma yivli pilastrlar, yasslam akant yapra motifleri ve madalyon evresindeki S ve C profilleri ile keskin hatl geometrik erevelerden kanlm, bezemelerle daha yumuatlm hatlar ortaya kmtr. Barokun zellikle dekorasyon elemanlarnda ve yzeylerde beliren keskin hatlardan uzaklaarak yzeyleri hafifletme eilimi Ragp Paa Sebil ve emesinde barizlemektedir. I.5. I. Abdlhamid Dnemi (1774-1789) I. Abdlhamid tahta getiinde kaybedilen eyaletler, taradaki ayaklanmalar, artan hazine giderleri ve 1774 Kaynarca Antlamas gibi durumlar ordunun yeniden slah edilmesini gerektirmekteydi. Kara Vezir Seyyid Mehmed Paa Dneminde humbarac ve topu askerlerinin eitimine nem verildi. 1782de sadrazamla getirilen ve slahatl ile tannan Halil Hamid Paa Dneminde, 1771de eme limannda yanan donanmann yenilenmesi ve denizcilere gerekli eitimin verilmesi amacyla Kaptan- Derya Cezayirli Hasan Paa tarafndan Kasmpaada bir kalyoncu klas ina ettirildi. Kaynarca Antlamasyla yenilgiyi kabul eden Osmanl Devletinin kalelerinin korunmas ve yeni savunma stratejilerinin belirlenmesi iin Fransadan getirilen teknik elemanlar, Halite alan tersanede ilk aamada 15 renciye ders vermekteydi.19

532

Devletin askeri alanda yapt slahat almalar ve mali skntlar nedeniyle saray, kk, kasr gibi lks inaatlarn yapm durmakta, nceki dnemlerden kalanlar bakmszla terk edilmekte, hatta baz onarmlar yklan saray ve kklerden kan malzeme ile yaplmaktayd. Hamidiye Sebili ve emesi (1777) Eminnnden Divanyolundaki bugnk yerine tanan Hamidiye Sebil ve emesinde, bir dik ann kollar zerine yer alan simetrik iki eme ve bunlarn kesitii noktada, bir daire parasnn zerine yerletirilmi dbkey dilimli, be kenar planl sebil ile I. Mahmud Dneminden beri sebil planlamasnda revata olan geometrik formlar uygulanmtr. l gruplar halinde ince stunlar ve iki katl tanburla daha da ykseltilen sebilin kubbesi allmn dndadr. Stun balklarndaki akant yapra kabartmalar, pencerelerin zerinde yatayda giden silmelerin aralarnda, kartularn evresinde, pilastrlarn zerinde, eme aynasnda, kemerlerin kilit tanda kullanlmlardr (Resim 8). Recai Mehmet Efendi Sebili ve emesi (1776) Vefada sbyan mektebinin zemin kat duvarnda bulunan Recai Mehmet Efendi Sebil ve emesinde, dey konumdaki stunlar, bezemesiz stun balklar ve bunlarn devamnda uzanan pilastrlar, iki sra yatay silme ile kesilmektedir. Sebilin iki yanna yerletirilen emeciklerin zerlerindeki S ve C kvrml kartular ile akant yapra motifleri alak kabartmalar eklindedir. ki ince pilastr arasndaki, zerinde sade bir akant yapra bulunan eme aynas ve yapnn tm yzeylerinde hareket dey ve yatayda giden stun ve pilastrlar gibi birka elemanla snrlandrlmtr (Resim 9). Dlgerolu emesi (1780) Fatih, Sarahanede bulunan kanatl emede orta blm yan kanatlara balayan korni silmesi, d kenarlardaki pilastrlarn balklarna kadar uzanmaktadr. Orta blmn yan kanatlardan daha nde olmas, cephedeki yegane hareket unsurudur. Duvarlara yar gml stunlar, plan ile dekorasyon arasndaki btnle uymaktadr (Resim 10). I. Abdlhamid emesi (1782) Emirgan Camii nndeki sekiz kenarl eme, planda keleri pahlanm bir dikdrtgen biimindedir. Yatayda birbirine paralel giden iki silme, deyde kelerde masif grnm veren pilastrlar, dekorasyon karmaasndan syrlarak iyice sadeleen yzeyler ve eme aynasn ssleyen S ubuklar, kabuk ve stilize akant yapra motifleri dnemde en sk rastlanan bezeme elemanlar olarak eme yzeyini sslemektedir. Koca Yusuf Paa Sebili ve emesi (1787)

533

Kabatata yer alan dairesel planl sebilde, eme ve giri kaplar sebil plannn bir paras durumunda olup, pencerelerin iki yannda duvarlara yar gml ince stunlar, yukar doru genileyen pilastrlarla kesintisiz olarak saaa kadar devam etmektedir. Kompozit stun balklarnn yerini alan voltl balklar, pilastr ve kemerlerin ortasndaki kartular, stilize akant yapraklar tm bunlarn zerinde eme yzeyinde bir a gibi dolaan ince izgiler Barok oluumlardr. Silahtar Yahya Efendi emesi (1788) Haskyde, keleri krlm bir dikdrtgen prizmay andran emede, yatayda kitabeyi evreleyen iki sra silme grubuyla, deyde kelere yerletirilmi pilastrlar bir ereve oluturmaktadr. eme aynasnn zerinde net olarak biimlenmemi erisel bir kemer ile bunun zerinde krlarak kesintisiz olarak devam eden silmeler, bezemesiz stun balklar, Koca Yusuf Paa Sebilinde olduu gibi bir a grnmnde cepheyi kaplayan izgisel hatlar cephedeki snrl birka dekorasyon esidir. Sineperver Valide Sultan emesi (1780) skdardaki yzl eme, I. Abdlhamid Dneminde yaygnlaan dz bir hat zerinde devam eden yzeye iki utan belli alarda kanatlar eklenerek gelitirilen prototipin bariz bir rneidir. Kelerde bulunan pilastrlar, saa delerek kubbeye ykseklik kazandran kubbe kasna zerinde de devam ederek ykseklik etkisini vurgulamakta ve mermer saak, pilastrlarn dar kt ksmlarda bunlarn etrafnda dolaarak ana ktledeki hareketi srdrmektedir. Silmeler arasna yerletirilmi kartular ve eme aynasndaki alak kabartma izgisel karakter, emede yzeysel ekillenmeye bal olarak ktlesel deiimlerin de yapldn ortaya koymaktadr. Bebek Kasr (1784) Bebek bahesinde I. Selim Dneminde yaplan kke, 18. yzyl banda brahim Paann emriyle yeni bir kk ve kasr eklenerek Hmayunabad adn almtr. I. Abdlhamid Dneminde Kaptan- Derya Cezayirli Hasan Paa tarafndan yeniden restore edilen iki katl kkn alt katnda ikinci derece odalar, st katta ortada divanhane ve bunun gerisinde hizmet alanlar yer almaktadr.20 Divanhanenin ynde konsol almas cephede kademelendirme yaratt gibi, ahap dikmeler arasna yerletirilen ve cephenin byk blmn kaplayarak manzara ilikisini arttran cam yzeyler, dnemin yeni hareket unsurlar olarak dikkat ekmektedir. Ortasndan kayt geirilen byk tepe pencerelerinin altnda, birbirine paralel giden silmelerin divanhane gerisindeki mekanlarn cephelerinde de ayn ekilde kullanld gravrlerde grlmektedir. Hizmet birimlerinin pencerelerinin divanhane pencerelerine oranla daha kk ina edilii pencere kapaklarna rahat hareket imkan salamtr (ekil 5). III. Selim Dneminde de onarm geiren kasrn i dekorasyonunda, pencere zerlerindeki girlandlar, deniz ile baheyi ayran duvar kafeslerinin biimlenilerinden baka yapda dikkati ekecek batl elemanlara rastlanmamtr.21 Divanhanenin III. Selim Dneminde daha ileri alnarak mermer

534

stunlar zerine oturtulduu ve kelerinin yuvarlatld kansna, ayn dnemde ina edilen yaplarn daire formlu planlarnn revata olmas dikkate alnarak varlmtr.22 XVIII. yzyl sonlarnda konut mimarisinde yaygnlaan kubbeli ve oval sofal plan, I. Abdlhamid Dneminde ina edilen Sadullah Paa Yals harem kknn divanhanesinde kimlik buldu. Duvarlarda perspektife kaan resimler, pencere stlerinde girland dizileri, kompozit stun balklar ve alnlklar, yabanc kaynakl etkilerin dekorasyon, planlama, cepheler gibi yapnn tm alanlarnda kaynat etkin bir rnek oluturmaktadr. I. Mahmud Dneminde dekorasyon elerinin en aza indirgenmesiyle sadelie ulaan cepheler, I. Abdlhamid Dneminde yeniden youn bezemenin yaratt kalabala dnmt. Ancak bu defa dekorasyon, planlama, detaylar ve cephelerde anlam birliine varlmtr. Strktrde, ta, tula, ahap gibi geleneksel malzemeler kullanldndan mimaride tam anlamyla Batllamadan sz edilememektedir. Recai Mehmed Efendi okulu cephesinde ta-tula almak duvarlarn, mermer kaplamal sebille elikili grnler yaratmtr. eme ve sebil gibi su mimarisinde mermer malzeme kullanlmasna karn, konut mimarisinde 19. yzyl sonuna kadar geleneksel malzemeden vazgeilmemitir. I.6. III. Selim Dnemi (1789-1807) Dnya ve Avrupadaki temel deiimler karsnda Osmanl Devletinde de sanat, ilim, askeri, ziraat, ticaret, kltr, siyaset ve sosyal alanlarda deiimlere gidilmesi kanlmazd.23 1806 ylnda Parise eli olarak gnderilen Abdrrahim Muhib Efendi seyahatnamesinde, sosyal yaam ve mimarinin yan sra askeriye, hastahaneler, mahkemeler, okullar, fen bilimleri, kamu kurulular ve ticari alanlarda ayrntl bilgiler vererek Bat dncelerinin uygarlk dzeyinde incelenmesinde etkili olmutur. Avrupa bakentlerine gnderilen eliler bu lkelerde konuulan dilleri de renmektedirler.24 Dardan gelen siyasi grevliler ve uzmanlarn teknolojik gelimedeki katklarndan baka, Bat dncelerine sahip, Avrupa devletleriyle eitli alanlarda almalar yapabilecek aydn kesimin yetimesi iin Batya gnderilen renciler henz birka kiiyi gememitir.25 III. Selim Dneminde Batdan gelen teknik eleman, en fazla topu oca ve tersanelerde alt.26 Mimar ve ressamlar arasnda en fazla ilgiyi eken Melling, Boazii ile ilgili anlarn ve gravrlerini 1819da Fransada baslan bir albmde yaynlad. Melling, III. Selimin kz kardei Hatice Sultann dikkatini ekerek Neatabad Saraynn i dekorunu ve bahesini yeniden dzenledi ve ilave bir kk de tasarlad. Sonralar III. Selim iin alan Mellingin hanm da, Hatice Sultann saraynn Bat tarznda denmesi iin yardmc olurken, Batl yaam gerek anlamda saray evresine aktarmaktayd. Melling Hatice Sultan ile anlaabilmek iin Trke renirken, Sultanda Latin harfleriyle Mellinge Trke yazlar yazmaktayd.

535

Dnemin en nemli yaplar askerlik ve eitim yaplardr. skdarda Selimiye klas, Levend iftlii klas, Hali Haskyde Kumbarahane, Tophane klas, byklkleriyle kentsel grnmde o gne kadar rastlanmayan farkl bir silet yaratmaktadr. O zamana kadar kent dokusunda en byk yap olarak ehre hakim bir tepe de konumlanan selatin camii ya da klliye kopleksinin yaratt baskn grnm, yerini kla ya da bir eitim yapsna brakmtr.19. yzylda ehre hakim konumda yaplar arasna ynetim yaplar da katlacaktr. Klalar, saray ya da hasbahe gibi byk yerleim dzenleri yklarak bunlarn arazilerine ina edilmekteydi.27 Hsamettin Aa emesi (1791) skdar, Nuhkuyusu caddesinde bulunan emenin, sade cephesinde yar gml stunlar, dalgal yzeyler, abartl kntlar yapan silme, erisel eme kemeri gibi birbiriyle uyum salayan cephe kuruluuna karn, tm dzen fonksiyonel deildir. eme aynasnn ekseninde yer alan stilize akant yapra ve kabuk kabartmalar, dnem emelerinde en fazla rastlanan karakteristik detaylardr. Rokoko ve Barok eler bu yapnn dekorasyonunda sonradan eklenmi havasndan syrlm mimari tasarma girmitir. Ebubekir Aa emesi (1793) Fatihte Nianc Mehmet Paa Camiinin avlu kapsnn karsnda bulunan duvar emesi, 1757de ina edilen Yusuf Efendi emesi ile balayan kenarl plan zerinde gelimektedir. eme aynasnn aksnda ve kemerlerin kilit talarnn bulunduu yerlerde bulunan byk akant yapra ve deniz kabuu motiflerinin kvrmlar rokay etkisinde ve alak kabartma haline gelen pilastrlar ile emeyi evreleyen ereve ampir sertliindedir. Mihriah Sultan Sebili ve emesi (1795) Eypte bulunan sebil ve emede, l kolon gruplar, kvrml kartular, pilastrlar, ular erilmi akant yapraklar, deniz kabuklar, stun balklar zerinde krlan silmeler ve erisel d bkey yzeyler rokokonun en son rneini tekil etmektedir. Duraan stun balklar ve emedeki geometrik oluum olan sade ereve, ampirin mimari dekorasyona girdiini kantlamaktadr (Resim 11). ahsultan Sebili (1800) Eypteki sebilin cephesinde bulunan ince, daire kesitli, yivli stunlar ve bunlarn zerinde devam eden dikdrtgen kesitli, kademeli pilastr gruplar, asimetrik kemerler ve bunlarn kilit tana yerletirilmi asimetrik kabuk motifleri sebildeki rokay etkilerdir (Resim 12). Beyhan Sultan emesi (1804) Arnavutkydeki dikdrtgen planl emede, yapy evreleyen korni, yzeylerdeki erilie uyum salayarak kolonlar arasnda dalgal yzey hareketleri yaratarak kemerleri oluturmaktadr. eme aynasndaki enine gelien akant yapra motifi, stunlar ve stun balklar ile bunlarn saak

536

altnda biti yerindeki S eklindeki yaprak demetlerinin grnteki sadeleen izgileri rokoko olarak nitelendirilemez. emedeki ktlesel harekete karn, yzeylerde durgunlua varan sadelik, Avrupada o dnemde geerli olan neo-klasik akmn Trk mimarisine girerek yava yava rokokonun etkilerini kaybetmesinden kaynaklanmaktadr. Mihriah Valide Sultan emesi (1806) Kksuda kasrn yanndaki mesire yerinde bulunan drt yz simetrik meydan emesi, yuvarlak kemerli eme aynas, kelerdeki sade ve ince stunlar, stilize akant yapraklar ve deniz kabuu motiflerinin eliptik dzeni ile rokokonun son biimleniini gstermektedir. Kubbe yksek bir kasnak ile yukar doru uzanrken, ke kulelerinin ve emenin dar, uzun ktlesine daha da ince ve yksek izlenimi vermektedir. Saaklarda, kenarlara doru uzanan ince ubuklar arasndaki bitkisel motifler ampir etkisindedir. Kasr ve Saraylar III. Selim Dneminde, Lale Devrinde yaplan ve harap olan Kathanedeki mrahor Kasr ve Hmayunabad Saray yeniden ina edilmitir. 1603te I. Sultan Ahmed Dneminde Haskyde yapmna balanan Aynalkavak Kasr Tersane Saray olarak da anlmaktayd. II. Osman, IV. Murad ve Sultan brahim zamanlarnda ilaveler yaplan Tersane saray, 1648 de IV. Sultan Mehmed Dneminde yanm, 1677de yeniden ina edilmitir. III. Ahmed Dneminde onarm ve eklemelerle bytlen saray, Pasarofa Antlamasndan sonra Venediklilerin hediye ettii aynalarla dekore edildiinden Aynalkavak Kasr adn ald. III. Selim 1792 ylnda Tersane bahesinde yeni bir kasr ve Valide Sultan ile cariyeler iin yeni daireler ina ettirdi. Bu arada Tersane Saraynn bir blm ile Has Bahenin yars tersaneye katld, III. Ahmedin yaptrd Has Bahedeki bini kk ise restore edilerek, hamam vs. gibi eklentiler de kaldrld. Aynalkavak Kasrnda bu dnemde yaplan onarm, i dekorun yenilenmesi ve divanhanenin restorasyonundan ileri gitmemitir. Eldem, plann, kntlar pahlanmam olduunu bu nedenle 18. yzyl sonunda gzde olan elips sofayla ilgisi olmadn ve, cephelerde giderek klen ve II. Mahmud Dneminde tamamamen ortadan kalkan tepe pencerelerinin kaldrlmas dncesinin 18. yzyldan nceye dayandn belirtmitir.28 Gnmze kadar gelen saray, II. Mahmud Dneminde onarldndan, hnkar salonundaki duvar pilastrlarn balayan yay biimindeki korniler Nusretiye Camii ve Nakidil Sultan trbelerindekilerle benzer niteliktedir.29 I. Mahmud Dneminden beri yazlk konut yerleimi olarak ilgi toplayan Boazii III. Selim Dneminde saray evresi ve yabanc elilerin en gzde yallarnn bulunduu blgeydi. Tarabyada yabanc elilikler ve zengin Rum ailelerinin yazlk evleri bulunurken, 1754 te baa gelen III. Osman Devrinden beri Batllar tarafndan rabet gren Bykderede, Comte de Vergennesin ald izinle, Mslman ailelerinin oturduu kesimde Avrupallarda ikamet etmeye balamtr. Danimarka elisi Baron de Hbschn Avrupa mimarisi tarzndaki evi Hatice Sultann dikkatini ekmi ve Sultan bir benzerini yaptrmak amacyla mimar Melling ile tanarak, III. Selimin kendisine armaan ettii

537

Defterdar burnundaki Neatabad Saraynn yeniden dzenlenmesi ve Has bahenin tasarmnn yaplmas iini anlamtr. Hatice Sultan Saray Mellingin sarayn i dekorasyonuyla oynad ve yapnn genelinde fazla bir deiiklik yapmad gravrlerinden anlalmaktadr. Hatice Sultana ait bir salon resminde, duvarlarn tavanla birletii yerde bir sra girland, dey yivli pilastrlar, silmelerin evreledii kupa iinde iek motifleri, ince ahap tayc dikmeler, defne yapraklar, tavandaki kvrml ssleme bu dnemde sk kullanlan yabanc dekorasyon eleridir.30 Mellingin denizden sarayn tmn gsteren bir gravrnde kendisinin olduu belirtilen bir yapnn tm elemanlaryla bir Avrupa lkesindeki yapy artrd grlmektedir. gen alnlk, girland dizileri o dnem iin Trkiyede yeni rastlanan balustradl at, iyonik balkl 8 adet mermer stun ve zerlerinde konsol tanan blm, korentiyen stun balkl galeri, stun ve kolon aralarnda kalan byk aklklarn tamamen cam yzey ile kaplanmas, zemin kattaki mermer korkuluklar, niler iindeki heykeller Trk mimarisinde uygulanan Barok ve Rokokonun yorumuna dayanan Trk Barokuna yabanc kalmaktadr. 18. yzyln bandan beri gelien Trk Barokunun bu yapdaki kullanm dikkate alndnda yalnzca bir ya da birka yabanc mimari eleman klasik Trk mimarisi ile birlikte uygulanm ya da Trk mimarisine uygun yeni bir biimlenmeye doru gidilmitir. Sarayn tmn gsteren gravrde de grlen, divanhanesindeki kmalardan dolay 18. yzyl sonlarna ait olduu belirtilen selamlk kknde, kafesli yan duvarlar, girland dizileri ve keleri pahlanm divanhane planndan baka dikkate deer bir gelime grlmemektedir.31 Beyhan Sultan Saray 1721de brahim Paa tarafndan yaptrlan raan Saray Beyhan Sultan tarafndan 18. yzyl sonunda yeniden dzenlenmitir. Tamamen ahap olan sarayn cephesinin zengin ve parlak renklerle boyal olduu, zengin bir giri dekorasyonunun yapld Dallawayn yazlarnda bahsedilmektedir.32 Sarayn denize bakan cephesinde kafesli galeriler, korniler, ve iyonik stun balklar Neatabad saraynda da var olan yabanc kkenli klasik elemanlardr. Esma Sultan Saray Haliin tepelerine Eyp srtlarna kurulmu, Kaptan- Derya Hseyin Paann zel ikametgah durumundaki Esma Sultan Saray, Hammer, Reimers gibi yabanclar tarafndan gezilmiti. Miss Pardoenun yorumuna gre, dekorasyon zengin, karmak ve ar dou esintileri tamaktadr. Kabul salonunun duvarlar boydan boya yaldzla sslenmi duvarlarda mukarnasl niler bulunmaktadr. Egzotik etkiler tayan salonda kolonlar, ok zengin bitkisel motiflerle bezeli stun balklar ve bunlar zerinde salonu epeevre dolaan dalgal bir korni bulunmaktadr. Oval tepe pencereleri,

538

duvarlarda bitkisel motiflerle ssl madalyonlar, bunlarn stnde elenk motiflerinin ilendii bir friz oday dolamaktadr. evkiye Kk III. Selimin validesi iin Topkap Sahil Saraynn yanndaki has bahede bulunan kk 1791de ina edilmiti. adr eklindeki sofa kubbesi ilk ampir rneklerindendir.33 Oval sofann has bahe ile dorudan ilikisini salamak iin, sofann bahe cephesi byk camekanlarla kaplanmt. Boaz manzarasna bakan Hnkar Sekilii sofann dar taan tek mekandr. duvarlarda yaldzl tavan sslemeleri ve pilastrlarn arasndaki kitabeler yatayda giden yine yaldzl bir silme ile snrlanmtr. I.7. II. Mahmud Dnemi (1807-1839) Mimari alanda III. Selim Dneminde balayan kla, okul, kk ve saray yaplar gibi byk sivil yaplara artan kentsel hareketlilie cevap verebilecek ynetim binalar da eklenerek ihtiyalar karlanmaya allmtr. Bu ynde yaplan almalarda, Selimiyenin bir blm kagire evrilmi, Tophanede topu klas yaptrlm, Heybeliada Bahriye Hendesehanesi, Kasmpaada hastahane, Kuleli Klasvb. inaatlar devam ettirilmitir. II. Mahmud Dneminde Trkiyeye gelerek, Trklerin sosyal hayatlar ve mimarilerini yanstan albmler ve yazlar hazrlayan sanatlar arasnda Thomas Allom, Miss Pardoe, W. H. Barlett, Prauls en fazla dikkati eken aratrmaclardr. Yenieriliin kaldrlndan sonra askeri alanda slahat yapmak amacyla Avrupaya renci gnderilmesi ile Batl yaam biimini benimsemi bir kuak yetiirken, Osmanl zevkinin Bat estetik ve zevkine ynelmesi kanlmazd. Doallkla bu ynelme ilk nce mimari ve dekorasyonu etkileyecektir. Fransada imparatorluk slubu olarak nitelenen empire, Trkiyeye gelerek Barok akmla beraber yaplarda ortaklaa yer almtr. Giderek Barok ve ampirin yannda baka sluplarda yaplarda grlmeye balamaktadr. 19. yzylda Barok, yorumlanmadan batdaki elemanlar olduu gibi alnm, saf Barok uygulamalar dier sluplarla beraber uygulanarak kark, melez dzenlemeler eklektik mimariyi ortaya karmtr. Sivil mimaride Baroklama plana da yansrken, sofa ile eyvan arasndaki Bursa kemerleri voltl konsola dnm ya da iki ince stunlu direklik yerlemitir. Sofalarda oval form ampir etkisiyle yerini keskin hatl, geometrik bir ekil olan dikdrtgen forma brakmaktadr. Cephelerde sade ve dz hatlar, girinti ve kntya fazla yer vermeyen bir mimari hakim konuma gelmektedir. Nakidil Sultan Sebili (1818) Fatihteki sebilde yarm daire plan, saak altndaki dalgal ereveli kitabe, pilastrlar zerindeki stilize akant yapraklar dnda kalan Barok unsurlar ampirin sert ve sade biimleniine yaklamtr.

539

Sadelemi kemerler ve zerindeki asimetrik genler, birka kntdan ibaret silmeler ile ampirin geometrik sadelii vurgulanmaktadr. Nusretiye Sebili (1826) Tophanede yer alan sebil yzeyinin dalgal kitlesel hareketine uyum salayan iki sra erisel korni ve saak, sebildeki Barok yaklamlar sergiledii halde sertlemi akant yapraklar, rozetler, kuma kvrmlar, dz pilastrlar, bezemesiz etek kvrmlar ampir etkilerdir (Resim 13). II. Sonu * Lale Devri emeleri ile balayan Barok stili nceleri yalnzca dekorasyonda ya da klasik yap elemanlaryla birlikte uyguland halde, 1730dan sonra tm yapsal elemanlarda kullanlm ve giderek cephelere egemen olmutur. Deniz kabuu motifi, S ve C kvrmlar, korent ve kompozit balklar, ift stunlar, sadeleen pilastrlar, konstrksiyonun cephelerde vurgulanmas, i bkey ve d bkey yzeyler, profillendirilmi silmeler ve kartular, eme ile sebillerin bu dnemde en fazla kullanlan bezeme elemanlardr. * emelerde rastlanan bezeme elemanlar, i hacimlerde tavan ve duvarlarda hayali resimlerle birlemitir. * Pencereler, nitelik ve nicelik bakmlarndan deierek duvar alanna olan oranlar artm, byyen ebatlaryla hacimlerdeki i ve d ilikisi salanarak da dnk sosyal yaama yeni bir boyut kazandrlmtr. * e dnk klasik Trk evi yapsal zellikleri de yabanc etkilerle deimektedir. avluya bakan sofa, hayat ve eyvan gibi mekanlar planlamada orta blme alnarak orta sofaya dnmekte, divanhane gibi nemli hacimler manzaraya almaktadr. Bu zellik Avrupa Barokundaki, sokak cephesine nem verilmesi ve n cephelerin mmkn olduu kadar bir meydana, manzaraya almas ilkesiyle badamaktadr. 1 Trk evinde odalar arasnda ve katlar arasnda balant salayan sofa, ak geit

niteliinden kurtularak evin iine alnmtr. Scak blgelerde akta direklere oturan, eyvan, hayat gibi isimler alan sofa nceleri byk camekanlarla rtld, daha sonra ieri ekilerek orta sofaya dnt. Eldem, XVII. ve XVIII: asrlarda Trk odas, Gzel Sanatlar V, s. 2. 2 Osmanl mimarisinde, ran yolu ile Uzak Doudan gelen pavyon, kk gibi in etkileri

tayan kk dinlenme yerleri kullanlmtr. Glck, XVI-XVIII. Yzyllarda Saray Sanat ve Sanatlaryla Osmanllarn Avrupa Sanatlar Bakmndan nemi, Belleten, XXXII, 1968, s. 368. 3 Dwight, Melling iin Boaz baheleri ile ilgili olumlu almalar yaptn ve Trk

bahelerinin talyan havas tadn belirtmektedir. Dwight, Constantinople Old and New, 1915.

540

brahim Paa bilhassa gelecek olan yabanc elilerin padiah saraylarn harap bir halde

grmelerinin sakncal olduunu dnmektedir. Aktepe, Patrona syan, s. 46-49, 1958; Refik, Eski stanbul, s. 30-38. 5 Bence Trkler yaamasn biliyorlar. Hayatlar mzik, bahelerde arap ierek ve iyi

yemekler yiyerek geiyor, Lady Montaqu, Trkiye Mektuplar, ev. Kurutluolu, s. 142. 6 Tophane emesinde de evvelce mevcut iken bu sebil musluklarnn yalaklar ile beraber

sonradan kaldrlp yerlerine zevksiz iek motifleri ile ssl birer mermer pano konulduu anlalmaktadr. Bu keyfiyet, Mri-t Tevaritte emenin bidayetteki hali anlatlrken, Tophane meydannda adim-l-misil, ho-tarh sekiz musluklu eme tabirinin kullanlm olmas Yngl, Tophane emesi. 7 Fransz yazar Lamartin, Beyolu srtlarnn eteinde ve setlerinin zerinde birok top

kundaklar dizilmi bulunan muhteem bir topu klas civarnda karaya ktk. Hint pagotlarna msabih olmak zere Arap tarz- mimarisinde ina edilmi olup gz alc renklere brnm oymal mermerden, cephesi ipekten bir zemin zerinde ince bir tentene gibi duran byk bir eme, sularn meydana aktyordu. Yngl, a.g.e. 8 Damat brahim Paa, Mukaddema Kathane, badel-umran Sadabad ile zebazed-i

alemiyan olan Kathane deresinin iki tarafn para para hudutlandrarak 150 kiiye vermi buralara sahip olanlar o yerleri birbirleriyle rekabet edercesine imar etmilerdi. (Subhi Tarihi, Varak 38), Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. cilt, I. Blm, S. 212-213. 9 Sadabad saray yalnzca Fransa saraylarna deil, Salzburg, Nymphenburg, Napolide

Caserta saraylarna da benzemektedir. Eyice, XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik slubu, Sanat Tarihi Yll, IX-X, 1981, s. 167. 10 11 Rado, Yirmisekiz Mehmed elebinin Fransa Seyahatnamesi, 1970, s. 27. Raczynski, XVIII. yzylda Kathane bahesinin plann yapanlar, herhalde Franszlar

olmalyd diyerek kanal, elaleler ve adrvanlardaki sslemelerde Fransadaki rokoko akmnn bariz etkisini anlatmaktadr. Raczynski, 1814te stanbul ve anakkaleye Seyahat, ev. Kemal Turan, 1980. 12 III. Ahmedin tahttan feragati ile yerine geen I. Mahmut, kklerin yaklmasn nlemek

amacyla sahipleri tarafndan yklmasn fermanlarla bildirdii halde patronaclar 120ye yakn kk ykt. Ayak takmnn da saldrsyla aalar da kesilerek blge gnde harabeye evrildi. Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, s. 4, 1971. 13 18. yzyl ortalarnda istiridye, akant yapra, korentiyen stun bal ve kartu gibi

ssleme motifleri eme cephelerinde younlarken, planlamada da yuvarlatlm keler ve daire formlar gibi oluumlar bat etkileridir.

541

14 15

Eldem, Kkler ve Kasrlar, S. 233. Eldem, Kksu Kasrnda, keif dosyalarnda verilen yastk says ve sedir rtsne

dayanarak pencere says ve mekanlarn boyutlarn saptamtr. Eldem, a.g.e., Sayfa 241. 16 17 Eldem, a.g.e. III. Osman kafir elinden kmtr diye saraydaki Bat kaynakl mobilya, vazo ve tablolar

paralatmtr. Cezar, a.g.e., sayfa 9; Karal, Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, s. 6, 1940; III. Osman musikiden nefret edecek kadar zevksizdiok asabi ve kararszd, Uzunarl, a.g.e., s. 337. 18 Dnemin Fransa elisi Le Chevalier Vergennesin damad olan Baron De Tott, 1755te

bavekil Kardinal Flri tarafndan Osmanl Devleti hakknda bilgi toplamak iin stanbula gnderildi. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. cilt, I. Blm, s. 479; Cezar, a.g.e., Karal, a.g.e., sayfa 9; Ata, Ata Tarihi, Cilt IV, sayfa 67. 19 1783te Trkiyeye gelen istihkam subay Antoin Chabaud, yzba M. de Lafitte Clav ve

corafya uzman Poare, zi ve Hotin kaleleri ile ilgili rapor hazrladklar gibi anakkale ve Soacak kaleleri iin yeni projeler gelitirdiler. 1784te Mhendishane-i Bahri-i Hmayun ya da istihkam okulu denilen ilk mhendislik okulu kurulmutur. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. cilt, I. Blm, s. 482483; Cezar, a.g.e., sayfa 11. 20 Choiseul Goiffiernin 1784 ve Jouanninin 19. yzyl ortalarnda yaptklar resim ve

gravrlere dayanarak Eldem, Bebek Kknn deniz cephesini tespit etmektedir. Eldem, Kkler ve Kasrlar, s. 290. 21 Girland (Fr. Guirlande): ki ucu yukarda ve ortas aa doru karn veren sslemelik,

tezyini ask (Aylama ask). Arseven, Sanat Ansiklopedisi, C. I, s. 141. 22 Eldem, III. Selimin yenileme esnasnda kkn yalnzca cephe ve pencerelerinin gnn

zevkine gre deitirildiini aklamaktadr. Eldem, a.g.e., sayfa 305. 23 III. Selimin ehzadelii srasnda Fransa elisi Choiseul Gouffier, talyan Dr. ve shak Bey

araclyla XVI. Louis ile mektuplaarak Avrupa hakknda bilgi sahibi olmaya almt. Karal, Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri., s. 13; Uzunarl, Selim III.n muhabereleri, Belleten 5-6, s. 191-246. 24 Fransaya sempatisi olan III. Selim, topu okulunda Franszcay zorunlu ders olarak

okutturdu. Karal, Selim III.n Hatt- Hmayunlar, s. 68. 25 Yabanc lkelere giden elilik heyetlerine 8-10 kadar Trk genci katlacak, bunlar o

memleketlerde dil, bilim ve sanat bilgileri edineceklerdi, Cezar, a.g.e., Sayfa 20; Denel, Batllama

542

Srecinde stanbulda., S. 8, 1982; Arel, 18. Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama sreci, s. 83, 1975. 26 Fransz bahriye mhendislerinden Brun ve Benois, sveli mhendis Klenberg, stanbul

tersanelerinde altlar. Karal, Selim III.n Hatt- Hmayunlar, s. 47-68. 27 Aynalkavak has bahesi tersaneye katlmtr. Kuban, stanbulun tarihi yaps, Mimarlk,

say 5, s. 39, 1970. 28 29 30 Eldem, Kkler ve Kasrlar, S. 313-318. Kuban, Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir Deneme, 1954, S. 75. Melling, Trkler liberal sanatlara uzaktlar, en gzel lambrilerinin zerinde sadece iek

tablolar ve garip sslemelerden baka bir ey grlmezdi, diyerek Trkiyedeki sslemelere batl sanatlarn ne kadar yabanc olduklarn, rokoko ve Baroku tasarlad yaplara kendisinin uyarlad anlalmaktadr. Melling, Voyage pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore, 1819, Hazrlayan: evket Rado. 31 32 33 Eldem, a.g.e., sayfa 325-328; Denel, a.g.e., sayfa 27. Dallaway, J. Constantinople ancien et moderne, London 1797. Mimarinin Fransz Directoire slubuna yaklatn belirten Eldem, Beamont, Hammer,

Clarke ve Pouquevillein kk hakkndaki yazlaryla yorum getirmitir. Eldem, a.g.e., sayfa 329. Aktepe, M. Patrona syan, stanbul Ed. Fak. Basmevi, 1958. Arel, A. Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, .T.. Mimarlk Fak. Bask Atlyesi, 1975. Arseven, C. E. Sanat Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, st., 1983. Ata, A. Ata Tarihi, cilt I-IV. Cezar, M. Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, Birinci Bask, T. Bankas Kltr Yaynlar, No: 109, stanbul, 1971. Dallaway, J. Constantinople ancien et moderne, London, 1797. Denel, S. Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, O.D.T.. Birinci Bask, Ankara, 1982 Dwight, H. G. Constantinople Old and New, Longmans, Green & Co. London, 1915. Eldem, S. H. Kkler ve Kasrlar, II. Cilt, stanbul, 1969.

543

Eldem, S. H. Sadabad, stanbul, 1977. Eldem, S. H. XVII ve XVIII. Asrlarda Trk Odas, Gzel Sanatlar V, 1944. Eyice, S. XVIII. Yzylda Trk Sanat ve Trk Mimarisinde Avrupa Neo-Klasik slubu, Sanat tarihi yll, IX-X, Ayr bask, st. niv. Ed. Fak. Sanat Tarihi Enstits, stanbul, 1981. Glck, H. eviren: Kemal Kprl, XVI-XVIII. Yzyllarda Saray Sanat ve Sanatlaryla Osmanllarn Avrupa Sanatlar Bakmndan nemi, Belleten XXXII, 1968. Karal, E. Z. Selim IIIn Hatt Hmayunlar 1789-1807, 2. Bask, T.T.K. Basmevi, Ankara, 1988. Karal, E. Z. Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, stanbul, 1940. Kuban, D. stanbulun Tarihi Yaps, Mimarlk, Say V, 1970. Kuban, D. Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir Deneme, .T.. Mimarlk Fak. stanbul, 1954. Lady Montaqu, Trkiye Mektuplar 1717-1718, ev: Aysel Kurutluolu, Tercman 1001 Temel Eser. Melling, M. (Hazrlayan: evket Rado) Voyage Pittoresque De Constantinople Et Des Rives Du Bosphore, Paris, 1819, stanbul, 1969. Miss Pardoe, The City of The Sultan and Domestic Manners Of The Turks n 1836, Tome I, London, 1837. Raczynski, E. (ev. Kemal Turan) 1814te stanbul ve anakkaleye Seyahat, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1980. Rado, . Yirmisekiz Mehmet elebinin Fransa Seyahatnamesi, Hayat ve Tarih Mecmuas Yaynlar, stanbul, 1970. Refik, A. Eski stanbul, stanbul, 1931. Uzunarl, . H. Osmanl Tarihi, IV. Cilt, I.Blm, II.Blm, XVIII. Yzyl, T.T.K.Yaynlar, 3.Bask, Ankara, 1988. Uzunarl, . H. Selim IIIn Veliahd ken Fransa Kral Lui XVI ile Muhabereleri, Belleten 5-6, 1938. Yngl, N. Tophane emesi, stanbul.

544

stanbul'da III. Ahmet Dnemi Osmanl Mimarisi / Dr. Glin Canca Erol [s.334-343]
Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Sultan III. Ahmetin XVIII. yzyln ilk yarsn kapsayan yirmi yedi yllk saltanat dnemi, yeni bir yaama zihniyetine geii simgelemesi ve ksa sreli de olsa bir bar dneminin ruhunu dile getirmesi asndan Osmanl tarihine ve sanatna A. Refik Altnayn tanmlamas ile Lle Devri olarak gemitir.1 Ksa zaman sreci iinde saray ve evresinin yaama grn deitiren bu dnem, Osmanl siyasi tarihilerinin ou tarafndan ve toplum katnda zevk ve sefa yada lks yaam devri eklinde yorumland gibi 2 kltrel ve sanatsal adan da Avrupa lkelerini rnek alarak yaplan yeniliklerin ksaca batllama hareketlerinin balangc olarak kabul edilmitir.3 Sultan IV. Mehmet ile Glnu Emetullah Valide Sultann olu olan III. Ahmet (1673-1736) saltanat sresince (1703-1730) devlet ynetimini iyi yetimi, yetenekli vezirlerin eline brakm, ilk sadrazam orduda, ekonomide, denizcilik ve eitim alannda yapt yeniliklerle ilk geleneki reformcu olarak bilinen orlulu Ali Paa (1670-1711) olmutur. 1713te Ruslarla yaplan bar antlamasnda gsterdii yararllklar nedeniyle sadrazamla getirilen Silahdar (ehit) Ali Paa ksa sren sadareti zamannda zellikle kitaba ve eitime verdii nemle tannmt. 1717de orlulu Ali Paann yerine sadrazam olan ve Avusturya ile devam eden anlamazln 1718de Pasarofa Antlamas ile sonulanmas srasnda gcn ilk kez gsteren Nevehirli Damad brahim Paa (1718-1730) ile yeni bir dnem balam, brahim Paann istekleri dorultusunda yirmi be yl sreyle sava yaplmamasna karar verilmitir.4 Sultan III. Ahmet ve Sadrazam Nevehirli brahim Paa tarafndan izlenen bu ksa sreli bar politikas srecinde ncelikle, imparatorluun iinde bulunduu ktye giden durumun nedenleri ve arelerinin aranmas yolunda giriimlerde bulunulmutur. Bu politika erevesinde Bat ile kayda deer ilk kltrel temaslar kurulmu,5 ilk Trk matbaas alm, eviri ve basm aracl ile kapsaml bir bilimsel hareketin balatlmas amalanmtr. Ayn paralelde ksmen rahatlayan ekonomik durum bakent stanbulda Osmanl mimarisinin ksa fakat zgn dnemlerinden birini ortaya karacak etkin bir yapm faaliyetini de balatmtr. Pasarofa Antlamasnn (1718) imzalanmas ile Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin Fransadan dnn (1722) izleyen yllar stanbulda ina ve imar faaliyetleri asndan youn bir yaplanma dnemi olmutur.6 1. Klliyeler Dnemin geni kapsaml ilk byk giriimi olan III. Ahmetin annesi Glnu Emetullah Valide Sultan adna yaptrd skdar Yeni Valide Klliyesi (1708-1710), klasik dnem klliyeleri ile karlatrabileceimiz revakl, avlulu, cami evresinde gelien klliye tipinin son uygulamalarndan birini oluturmaktadr. Klliyenin genel yerleim dzeni (iz. 1) Osmanl mimarisinin geleneksel formlarn korumakla beraber, d avlu duvarnn gneydou kesine birbirine bitiik olarak yerletirilen ve klliyenin sokaa bakan bu cephesinde hareketli bir grnm kazandran eme, sebil

545

ve ak trbenin konumu bu dnemde grlmeye balayan deiimlere atf yapan bir uygulama olarak karmza kmaktadr (Res. 1). Yeni Valide Klliyesi dnda kalan Divanyolundaki orlulu Ali Paa (1708), ehzadeba Damad brahim Paa (1720), skdar Ahmediye (1722) Beyazt Kaptan brahim Paa (1708) ve sonradan ilave edilen medresesi ile bu dnemin klliyeleri arasna dahil edebileceimiz arambadaki smail Aa (1724) Klliyesi antsal byklkteki bir cami evresinde gelien klasik dnem klliye tipi yerine cami ya da medreseyi merkez alarak trbe, sebil, eme, sbyan mektebi ile btnlemi kk lekli vezir veya paa klliyeleridir. Asl dikkat ekici zellik, klliye bnyesinde yer alan sebil ve emelerin kavak noktalarna yerletirilmesinde grlmektedir. skdar Ahmediye, ehzadeba, Nevehirli brahim Paa ile Kaptan brahim Paa klliyelerinde kede, dar takn dairesel veya okgen planl sebil yaps (Res. 2-3-4), gerek plan gerekse madeni ebekelerin zerinde yer alan fistolu kemerleri ile arl hissedilen bir eleman durumundadr (Res. 3). eme ve sebil ile birlikte hazire duvarlarnn fonksiyonlar dnda geni, dilimli kemerli aklklarla ssl madeni ebekelerin n plana kmaya balamas bu dneme zg bir yenilik olarak deerlendirilebilir (Res. 5). 2. Cami ve Mescidler Dnemin cami ve mescid yaplarna baktmzda, antsal boyuttaki tek rnek olan Yeni Valide Camii, XVI. yzylda Mimar Sinan tarafndan gelitirilen sekiz destekli merkezi mekanl cami plannn XVIII. yzyl bandaki rnei olarak karmza kmaktadr. Yapnn plan dzeyinde bir yenilik grlmemekle beraber d grn ve ktlesel etki asndan da klasik dnemdeki piramidal grnm kaybolmutur. Yeni Valide Camii dnda kalan rnekler (orlulu Ali Paa, Nevehirli Damad brahim Paa, aramba smail Aa, skdar Ahmediye) kare planl ve kubbeli kk lekli camilerdir. Dnemin cami tipolojisi iinde nc tipi, kagir duvarl, ahap atl mescidler oluturmaktadr. Kare ya da dikdrtgen planl basit mahalle mescidi grnmndeki bu yaplardan zgn biimini koruyarak gnmze ulaan mescid rnei yoktur. 3. Medreseler III. Ahmet Dneminde yaplan medreselere baktmzda orlulu Ali Paa, ehzadeba Damad brahim Paa, skdar Ahmediye, aramba smail Efendi medreseleri, kk lekli bir cami ile ayn avluyu paylaan ve klliye programlar iinde yer alan rnekler olarak karmza kar. Gnmze ulamayan ehzadebanda Abdlhalim Mehmet Efendi (1707), Vefada Hekimba mer Efendi (1715) ile gnmze byk bir blm yklm olarak ulaan Caalolu Ac Musluk 1726 (Damad brahim Paa) medreseleri ise tamamen bamsz ele alnan uygulamalardr. Plan emas, genelde klasik revakl bir avlu evresine sralanan renci odalar ile dershane mekanndan olumaktadr. Bu emann dnda tutabileceimiz orlulu Ali Paa Medresesi, kendine ait girii ve muntazam olmayan dikdrtgen planl bir avlunun bat snrna tek sra halinde yerletirilen renci odalar ile avlunun gneydou kesinde yer alan bamsz dershane mekan ile dikkati ekmektedir.

546

4. Ktphaneler XVIII. yzyln banda gerek klliye programlar iinde gerekse bamsz olarak nceki dnemlerde grlmeyen bir biimde ktphane yaplarnn art gstermesi basl kitabn Trk kltr hayatna girmesi ile aklanabilecek bir durumdur. Matbaann kurulmas ile kitaba, okumaya duyulan bu yeni ilgi kitabn saklanaca, geni apta okuyucuya hizmet verebilecei mekanlar da oaltm kitab, cami ve medrese gibi yaplarn dolap blmelerinden kararak zel yaplara tanmasn salamtr. Bu dnemin ktphane yaplarna baktmzda, Divanyolunda orlulu Ali Paa, ehzadeba Damad brahim Paa ile skdarda Ahmediye Ktphanelerinin bal olduklar klliyeler dahilinde Vefada ehit Ali Paa (1715), Topkap Saray III. Ahmet Ktphanesinin bamsz, Eminnnde Yeni Camii Ktphanesinin ise Turhan Valide Sultan Trbesine sonradan ilave edilerek oluturulmu tek mekanl bir uygulama olduunu grmekteyiz. Mimari adan ortak zellikleri, kitabn nemden korunmas iin ykseltilmi bir bodrum kat zerine oturtulmakta, girite ise bir reva bulunmaktadr. stanbulun bamsz bir binaya sahip ilk ktphanesi olan Divanyolunda Kprl

Ktphanesini (1661) bu dnemde Vefada ehit Ali Paa Ktphanesi izlemitir. Kitaplara ve okumaya olan tutkusuyla tannan ve gnmze ulaan ktphanenin bitiiindeki duvar izleri ile dou duvar iindeki yuvarlak kemerli kapnn varlndan Sadrazam Ali Paann konana bitiik olarak yaptrd anlalan ktphanesi, dnemin dier ktphane yaplarnda olduu gibi bir bodrum kat, zemin kat ve bunun zerinde ykseltilmi bir st kattan olumaktadr (Res. 6). Ktphaneler iinde plan emas asndan asl yenilik Topkap Saray III. Ahmet Ktphanesinde grlr (Res. 7). Kubbeli kare mekan giri yn hari ynde dikdrtgen biimli tekne tonozla rtl eyvan benzeri mekanlarla geniletilerek kubbeli mekan merkezi konuma getirilmitir. III. Ahmet Ktphanesi ile balayan kubbeli mekann eyvan eklinde tonozlarla ynden geniletilmesi daha sonra nde ve kelere birer kk kubbe ilavesi ile Fatih Ktphanesinde (1742) gelitirilerek devam etmi ve bu plan tipi XVIII. yzyl ktphaneleri iin model oluturmutur. Ssleme asndan, ehit Ali Paa Ktphanesinde ahap, al, ta ve ini sslemenin i mekanda uyumlu bir ekilde kullanm dikkati eker. Dnemin bir sultan tarafndan yaptrlm tek saray ktphanesi olan III. Ahmet Kitapl, dtan boydan boya mermer kapl cephesiyle sade ve arbal bir grme sahiptir. mekanda ise duvarlar kaplayan inileri, al, kabartma tonoz bezemeleri, ahap ve mermer sslemeleri ile dikkati eker (Res. 8). Duvar ve pencere aralarn kaplayan XVI. yzyla ait iniler, eitli yaplardan toplanarak buraya getirilmi devirme paralardr. 5. Sbyan Mektepleri Eitim yaplarnn bir baka eidi olan sbyan mektepleri de dnemin ktphanelerinde olduu gibi bamsz yaplar olarak alt katnda bir sebil veya eme ile birlikte tasarlanarak ina edilmeye balam, XVIII. yzyln ikinci yarsnda art gsteren bu rnekler Barok uslubun kendini en iyi ifade eden yap tipleri arasnda yer almtr.

547

Gnmze ulamayan Beyazttaki Simkehane Mektebi (1716) alt katndaki sebil ile birlikte imkehane binasnn kesine yerletirilmi, dnemin zgn bir tasarmn ortaya koymaktayd. Aksarayda mevcut olan Sleyman Halife Mektebi (1728) alt katndaki sivri kemerli emesi ile yakn evresindeki Ebubekir Aa Mektebi (1723) ise kede sebil ve ayn cephe zerinde yer alan eme ve hazire duvar ile birlikte yaplarn caddeye bakan cepheler zerine yerletirildii, ta ve tula karm almak dzendeki malzeme seimi, ssleme detaylarnda fark edilen istiridye motifi gibi yenilik araylar ile klasik usluptan ayrlan rnekler olarak karmza kmaktadr (Res. 9). 6. Kk-Kasr ve Sahilsaraylar III. Ahmet Dnemine asl damgasn vuran yenilik, bata sultan ve sadrazam olmak zere saray erkan ve zengin kesimin Hali ve evresi ile Boaz kylarnda yaptrd zel konutlarn nceki dnemlere kyasla art gstermesinde karmza kmaktadr. Saltanatnn daha ilk yllarnda eski Bostancba Ali Aa ile bostanclar yazcs ve bir bamuhasebe katibinden oluan bir heyete, stanbulda bulunan hasbaheler ile bunlarn iinde kullanlr durumda bulunan kk ve kasrlarn mefruat ve evani defterini kartmas Sultan III. Ahmetin bu konuya verdii nemi aka gstermektedir. stanbulda mevcut saray ve kklerin durumunu tespite ynelik 1704 tarihli bu envanter kaydndan, Topkap Saray dahilinde dokuz kk ve kasr ile saray dnda Halite Karaaa, Eypte Valide Sultan, Bebekte, Beiktata, Fenerbahede, skdarda, Kandillite, engelkyde, Beykozdan atalcaya kadar uzanan on yedi hasbahe iinde eyalar ile birlikte altm adet kk ve kasr bulunduu tesbit edilebilmektedir.7 III. Ahmet Dneminden gnmze ulaan tek kasr, Topkap Saray iinde bulunan III. Ahmet Yemi Odasdr (1705). Sultann zel kullanmna ayrlm olan bu kk kasrn asl cazibesini ve deerini artran duvarlarn ini deilde ahap zerine lake tekniinde vazolarda iek ve meyve kompozisyonlu motiflerle sslenmesidir (Res. 10). Asl ilgin olan Yemi Odasndan Hnkar Sofasna alan gizlenmi ikinci bir kap zerindeki iek demetlerinin aynen engelkydeki Amcazade Hseyin Paa Yalsnn (1699) divanhanesinde karmza kmasdr. Kprl Yalsnn sslemeleri Yemi Odasna rnek olmu ya da ayn sanat elinden km olmaldr. Ahap karkas malzeme ile yaplan Yemi Odasnn ereveler iine alnarak birer tablo gibi ilenmi natrmortlar asl dnemin eme cephelerinde moda yaratmtr. Kk ve kasr yapm zellikle 1718 Pasarofa Antlamasnn imzalanmasndan sonra sadrazamla getirilen Damad brahim Paa ile birlikte hz kazanmaya balam, ancak balangta yeni bir bina yapmaktan ok varolan yaplarn yeniden dzenlenmesine ynelik saray inaatlarna giriilmi olduu tarihi kaynaklardan anlalmaktadr.8 Damad brahim Paann sadrazaml dneminde ahap malzeme ile bazen haftalarla llebilecek kadar ksa bir zaman sreci iinde ina edildikleri bilinen saray ve kasrlardan hibiri gnmze ulamam, stavrozda evkabad, engelky ile Beylerbeyi arasnda Ferahabad, Beikta ile Ortaky arasnda Glenabad, Kanlcada Mihrabad, Tophane ile Kabata arasnda Emnabad, Bebekte Hmayunabad, Ortakyde Neetabad,

548

skdarda erefabad, Kathanede Sadabad rneklerinde olduu gibi pek ounun bugn sadece ismi kalmtr. stanbuldaki youn ina faaliyeti, Fransaya elilik grevi ile giden elebi Mehmet Efendinin dnnde saraya sunduu raporun yanklanmas, ardndan inasna balanan ve iki ay gibi bir sre iinde tamamlanan Kathanedeki Sadabad Saraynn (1722) dzenlenmesi ile zirveye ulamtr.9 Geni bir alana yaylan ve bir sayfiye saray niteliindeki Kathane saraylarnn en byk zellii, Kathane deresinin muntazam bir mermer kanal iine alnarak suyun tam sarayn nnden mermer bir sed ile kesilerek mermer anaklardan aktlmas idi. Kanal ile iinde azndan su fkrtan bir ejderhann bulunduu havuz bu yeni yerin bir baka zelliini oluturmaktayd. Saray, mermerlerle denen kanaln zerinde kntl cepheleriyle dikkati eken yanyana haremlik ve selamlk blmlerinden meydana gelmekteydi. Saray halknn nlerinden akan alayanlar ve fskiyeleri seyretmelerine imkan verecek ekilde direkler zerine oturtularak yaplan planlamada arazi ve derenin konumu n planda tutulmaktayd (Res. 11). Harem dairesinin yaknnda ve ondan ayr olan drt kmal ve otuz stun zerine oturtulmu ortasndaki fskiyeli havuzu ile anlan asl kk (Kasr- Nead) Trk sivil mimarisinde yaygn olarak kullanlan drt eyvanl divanhane emasnda yaplmtr. Saraydan ok bir sayfiye yeri karakteri tayan Sadabad dzenlenmesinde Bat etkisini gsteren asl yenilik, elebi Mehmet Mehmet Efendinin anlattklar ve daha sonra sipari zerine getirtilen bugn Topkap Saray Ktphanesinde bulunan10 kitap, resim ve desenlerin de etkisiyle, kklerin bahe, su kanal ve havuz balantsnn n planda tutularak yaplar topluluunun herkes tarafndan grlebilecek ekilde dzenlenmesi, saray evresinin sk sk bu mesire yerine gelerek gezinti ve elenceler tertip edilmesinde aka ortaya kmaktadr. Sadrazam Damad brahim Paann kiisel gayretleri ile srdrlen imar faaliyetleri Sadabadn tamamlanmasndan sonra Boazn Anadolu ve Rumeli kylarnn en gzel yerlerinin seilmesiyle genileyerek devam etmitir. Sonlarna Fara abad terimi eklenerek Sadabad/ebedi mutluluk, Needabad/ebedi nee, Feyzabad/ebedi iyilik anlamlarna gelen iirsel isimler verilen ve ok byk alanlar kaplad anlalan genellikle iki, bazen tek katl, pavyon ve kklerden meydana gelen bu sahilsaraylarnda hafif ve ksa zamanda yaplabilen ahap konstrksiyonlar kullanlmtr. ubukluda Feyzabad (1722) ad verilen yerde bugnde grlebilen byk bir havuz, eme ve gnmze ulamayan namazgah ve bir sahilsaray ile birlikte ubuklu sahilinin dzenlenmesine ynelik ina faaliyeti gerekletirilmi, daha sonra Tophane ile Fndkl arasndaki sahile denize doru kazklar aklarak Emnabad (1724-25) sahilsaraynn inasna balanmtr. Ayn yllarda III. Ahmetin Akntburnundan Hisar snrndaki Kayalar kyne kadar olan sahildeki yaklak krk yallk miri araziyi iskana amasnn ardndan Bebek, Boaziinin en gzde semtlerinden biri olmu ve Bebek Bahesi iinde devrin modasna uygun olarak Hmayunabad (1725-1726) ad verilen ahap bir kasr ina edilmitir. Kasrn esas bnyesi korunmak zere ksmen deiiklie uram halini gsteren Gouffeire ait gravrler ve 1740 tarihli plana gre, Hmayunabad Kasrnn iki katl fevkani bir yap olduu grlmektedir. Ortada denize taan byk bir divanhane ile bunun sanda ve solunda dier odalar ile

549

birlikte ortadaki divanhanenin Amcazade Yalsnda olduu gibi kmal tipte ve ahap kepenklerle kapatld anlalmaktadr. Ayn tarihlerde Kurueme ile Ortaky arasndaki Defterdarburnu sahilinde ina edilen ve sonradan Hatice Sultan Saray adn alacak olan Neetabad (1726) sahil saray hakknda Lady Montagunun anlatmndan faydalanmaktayz. Boaziinde ayn dnemde ina edilen benzer rneklerde olduu gibi saray, deniz kenarnda ve divanhane ksmnn ortasnda yer alan byk bir fskiyeli havuzu, yaldzl sslemelerle bezeli tavanlar ve duvarlardaki zengin inileri ile dikkat ekmekteydi. stanbulun Anadolu yakasnda skdar ve evresi de yeni dzenlemelerin gerekletirildii nemli merkezlerden biri olmutur. emsi Paa sahilinde ina edilen erefabad Kasr (1728-1729) denize bakan, da takn cephesi rhtm duvarlar zerine oturtulmu iki katl, ahap bir yap olduu kaynaklardan tespit edilebilmektedir. XVIII. yzyln balarndan itibaren Osmanl sultanlarnn ilgisini ekmeye balayan Hali ve tersane evresi, III. Ahmet Dneminde de itibarl yerini korumaya devam etmi, Tersane Hasbahesi ile saray en hareketli gnlerini bu dnemde yaamtr. Sarayn hasbahesinde, deniz kenarnda kafesli bir kk olarak yaptrlan Aynal Kavak Kasr, Surname-i Vehbi (1727-1728) adl minyatrl yazmada eitli ynlerden gereki bir biimde resmedilmitir11 (Res. 12). 1685 tarihli Gazneli Mahmut Mecmuas ile Surnamede yer alan betimlemelere gre, asl kk binas deniz kenarnda ve beden duvarlar dorudan suyun stne oturtulmu ve kmal ahap bir galeriyle evrilmitir. Bu dnemde Hali ve Boaziinde yaplan pek ok kk, kasr ve sahilsarayda Trk sivil mimarisinde yaygn olarak kullanlan Kprl Amcazade Hseyin Paa Yalsnn gnmze ulaan divanhanesinde olduu gibi, drt eyvanl divanhane emas ile bunun eyvanl varyasyonlar uygulanm ve genellikle ana mekann ortasna zemini mermer deli bir sofa ile fskiyeli bir havuz oturtulmutur. Divanhanelerin denize taan ksmlar ise Kprl Yalsnda olduu gibi kaide duvarndan kan ahap byk payandalarla tanmaktayd. mekanda, panolar iinde natralist tarzda iek demetlerinin vazolar iine yerletirildii ahap panel kaplamalar Topkap Saray III. Ahmet Yemi Odasndan sonra Kathanedeki Sadabad Saray bata olmak zere Boaziindeki pek ok sahilsaray ve yapda moda yaratm, ahap zerine natralist sslemelerin uygulanm olabilecei ileri srlebilir. 7. Su Yaplar / eme ve Sebiller III. Ahmet Dneminde artan stanbul nfusunun su ihtiyacn karlamak amacyla su tesislerine ayr bir nem verildiini eme sayndaki artla aklamak mmkndr. stanbulda XVI. yzylda 60, XVII. yzylda 93 olan eme says XVIII. yzylda katna karak 349a ulamtr.12 III. Ahmet Dneminde ina edilen emelerin says ise son yaplan aratrmalara gre gnmze ulaamayanlarla birlikte 135 olarak tespit edilmitir.13 Bu say ile sultan III. Ahmet, XVIII. yzyl iinde en fazla eme yaptran sultan unvanna sahip olmaktadr.

550

Bu emelerin ehir iindeki dalmlarna baktmzda 3/2sinin sur dnda kentin hzla yayld alanlara doru ina edildii, zellikle Boazn Anadolu (Kuleli, Kanlca, ubuklu Beykoz) ve Rumeli (Bebek, Ortaky, Rumelihisar) sahillerinde rabet grmeye balayan mesire yerlerindeki eme dalmnda dikkat ekici bir art grlr. ehir surlar dnda kalan ve Boazn her iki kysnda yaplan bu emelerde ortaya kan en dikkat ekici yenilik, Kathanedeki III. Ahmet (1723) ile ubukluda Damad brahim Paa emesinde (1720-21) olduu gibi ak alanlarda, caddelerin kesime noktalarnda, krlarda ya da mesire yerlerinde bamsz bir ktle halinde yaplm olmalardr (Res. 13). ok ncelerden beri Osmanl ehir dokusu iinde nemli bir ilevsel geye sahip eme mimarisi, III. Ahmet Dneminde bata Topkap Saray nndeki Bab- Hmayun (1719) ile skdardaki III. Ahmet emesi (1728-1729) olmak zere antsal bir nitelie brnerek meydan emelerini ortaya karmtr. ncelenen dnemdeki emelerin byk bir ounluunu klasik dnemdeki cephe tasarmn byk bir deiiklie uratmadan devam ettiren rnekler oluturmaktadr. Klasik uslupta yaplm sivri kemerli bir niten ibaret, tek epheli, ou kesme ta malzemeli dtan ince bir silme ile dikdrtgen bir ereve iine alnm sade bir bloktan olumaktadrlar. Ayn dnemden klasik slupta tasarlanmalarna karn bir grup emenin ayna tann iine simetrik olarak yerletirilmi lle, karanfil veya selvi aac motifi ilenmitir. 1715li yllardan itibaren klasik kurululu eme tasarm yerini yeni bir slubun domasna yol aacak canl motiflerle zenginletirilmi uygulamalara brakmaya balamtr. lk deiim. emelerin yapm malzemesinde fark edilir. XVI. ve XVII. yzyln kesme ta cepheli emeleri yerine bu dnemde kaliteli beyaz mermer kaplamal emeler yaygnlamtr. Cephe dzeni, hzl bir deiim gstermemekle beraber XVII. yzyln ortalarndan itibaren sivri kemerli niin yerine ii dilimlerle dolgunlam, yuvarlak kemerli istiridye kabuu eklindeki derin nili emeler almaya balar. Dilimli nile birlikte iki yanda birer vazo iine yerletirilmi iek demetli kompozisyonlar karmza kar. skdarda Glnu Valide Sultan emesinde (1708) yuvarlak ni, evresi bir sra mukarnasla erevelenmi on drt dilimli gsterili bir eme cephesi olarak karmza kar. skdarda Ahmediye Klliyesinin sokaa bakan cephesine yerletirilmi beyaz mermer kapl emede ayn hizadaki sebil ile birlikte ii istiridye nile dolgunlam benzer bir beeni anlayn yanstr. Ortaky Damad brahim Paa (1723), Fatih Damad brahim Paa ile Beykozda Kethda Kadn emesi (1726) ortadaki kabaradan gelien dilimli nilerle talandrlm rneklerden birkan oluturmaktadr (Res. 14). eme kompozisyonlarnda grlen bir baka zellik, n cephenin da doru tarlarak iki yana yerletirilen suluklarla niteli bir cephe dzenlenmesinin yaygnlamasdr. Mukarnasl niin iki yanna oturtulan sivri kemerli ss emeleri ile bu tipin erken tarihli rneini Topkap Saray Ktphanesi nndeki gsterili gen alnl ile dikkati eken emede gryoruz (Res. 15). ubukludaki Damad brahim Paa emesinde (1720-1721) da hafif takn orta blm iki yan niteyle beraber blml olarak tasarlanm farkl olarak yanlara kitabe panolar oturtulmutur. III. Ahmet Dneminin balarnda, Aynalkavaktaki III. Ahmet, Kathanedeki Sadabad emesinde olduu gibi kk boyutlarda ve ak alanlarda ina edilmeye balayan meydan

551

emeleri 1720li yllardan sonra boyutlar bymeye, planda dikdrtgenin yerine kare prizma kullanlmaya balam, sivri kemerli eme nileri yapnn drt yzne de dalmtr. Topkap Saray Bab- Hmayun nndeki III. Ahmet Meydan emesinde (1728-1729) her cephe ahenkli bir ekilde ortada sivri kemerli bir ni ile yanlarda mukarnasl birer mihrap ve kelerde birer sebil ile tasarlanm, yapnn btn geni saakl, be kk kubbeli bir at altna alnmtr (Res. 16). Abidevi boyutlardaki yapda eme ve sebil ilevinin ayn btnde yer almas bir yenilik olarak deerlendirilebilir. skdardaki III. Ahmet emesinde genel ema ayn olmakla beraber pahlanm kelere hareketlilik kazandracak sebil yerine mukarnasl sarktlar ile altlarna birer adet dilimli kurnann yerletirildii istiridye nilerle talandrlm birer ss emesi oturtulmutur (Res. 17). Bu dnemin drt cepheli meydan emesi gelenei Tophanedeki I. Mahmut (1732), Fndkl Hekimolu Ali Paa (1732), Azapkapda Saliha Sultan emesi (1732) ile devam ederek Trk Barok uslubunu en iyi ifade eden yap tipleri arasnda yer almtr. Beykoz Kethda Kadn ile Fatih Damad brahim Paa emesinin saak altndan dinlenme talarna kadar inen iki ayan bordrleri de rumili kvrmlarla bezenmi dier rneklerdir. Mimari ve ssleme zellikleri asndan grkemli bir yap olan skdar III. Ahmet Meydan emesinde drt cephenin ana eksenine yerletirilen sivri kemerli nilerin gen boluklar ile aynalk ksmlar benzer bir dzenleme iinde merkezden gelien palmet ve rumili kvrmlarla doldurulmutur. Farkl olarak emenin deniz cephesindeki kk mihrap nilerinin ke genleri kvrk dallar zerinde rumi ve soyut yapraklardan oluan bir sslemeye sahiptir. Youn bir ssleme programnn uyguland Topkap Saray nndeki III. Ahmet emesinde klasik motiflerin yan sra deiimin en iyi gstergesini dolama dallar aras akayk ve yldz iekleri ile zenginletirilmi bordrlerde, girift iekli dolama dallar ile bir merkezden iki yana dalan ve zerlerinde asma yaprana benzer yapraklarn bulunduu ar kvrml dallarla dolgulanm bitkisel kompozisyonlarda grmekteyiz. emenin ssleme asndan ayrc bir dier zellii antik kkenli bir motif olan akantusun saak altnda bir friz eklinde ilk defa burada grlmesidir. III. Ahmet Dneminin en ilgi eken ve XVIII. yzyln ortalarna dek eme cephelerinde youn bir biimde sevilerek kullanlan vazolar iine oturtulmu iek buketleri ile kase, sepet ya da anaklar iine yerletirilmi meyva kompozisyonlardr (Res. 18-19). Dnemin sosyal ve kltrel yaantsndaki deiimin bir gstergesi olan bu motifler, ziyafet sofrasndaki gibi yanyana deil her pano kemerli kk nilerle ayrlarak kendi erevesi iine yerletirilmi olarak gsterilmitir. Osmanl ssleme sanatnda nceden beri bilinen bu motifler ilk kez bu dnemde naturalist formda ele alnmaya balam, Bab- Hmayun emesinde vazolar bir sehpa zerine oturtularak kompozisyonda dnemin resim sanatnda olduu gibi perspektif ve mekan araylarna bir gidi sezilmektedir. iek buketlerinden oluan bu slup, iek sevgisinin ok gelimi olduu XVIII. yzyln ilk yarsnda Lle Devrinde en parlak devrini yaamtr. Sultan III. Ahmet byk bir iek dkn idi. Saraylarndaki baheler, ender trdeki ieklerle ve zellikle Llelerle doluydu. Damad brahim Paada kentte iek kltrnn gelitirilmesi iin bir akm balatmt. Sultan ve sadrazam rnek alan halk iek ve zellikle lle yetitirmekle megul olmaya balam, iek yetitiricilii konusunda

552

yaplan yarmalar da bu harekete byk bir ivme kazandrmtr. ieklere olan bu dknlk ok gemeden dekoratif sanatlara da yansm, yetitirilen iekler gnn motifleri haline gelmitir. Meyva kompozisyonlar da artk gerek nesneler olarak gsterilmeye balam, dnya zenginliklerini temsil etmektedirler. III. Ahmet Yemi Odasndaki ahap panellerden sonra meyval natrtmortlar taa ilenmi olarak skdarda Yeni Valide emesinin ayna tanda grmekteyiz. Aynaln iki yanna er adet dz ayakl sehpa zerine oturtulmu, meyva sepetleri iinde incir, elma, armut, nar ve zerine bak saplanm kavun sepetinden olumaktadr. eitli meyvalarn biraraya getirilerek oluturulduu kompozisyonlarda, seilen meyvalarn dolgun ve etli biimleriyle doadaki gereine uygun motifler elde etmeye olanak verecek trdendir. Kompozisyon genellikle bir kaseye veya anaa ya da sepete simetrik olarak yerletirilmi ayn trden birok meyvadan olumaktadr. Genellikle sapsz ve yapraksz olarak gsterilen meyvalar sanki servise hazrm gibi bir tabaa ya da meyvala istiflenmitir. Bylece bir ssleme gesinden ok bir natrmort oluturmaktadr. Sonu Sultan III. Ahmet Dnemi ile zdeleen Lle Devrinde stanbulda youn bir ina faaliyeti srdrlm, bu faaliyetler iinde en dikkat ekici eilim artan stanbul nfusunun ihtiyacna cevap verecek yaplamann sur iinden sur dna doru dalmasnda ortaya kmtr. skdar, Hali ve Boaz sahillerindeki eme saysndaki art bu yaylmay iaret etmektedir. Ahap sahilsaraylarn inas ile de Boazn ehir iinde kazand nem aka fark edilir olmutur. Bu dnemde Osmanl mimarisi geleneksel formlarn muhafaza ederken bir yandan da an deien sanat beenisini en iyi ekilde ifade edecek bezeme alanna yneldii grlmektedir. Az saydaki klliye rneinde allagelen plan emalar byk bir deiiklie uramadan srdrlmekle beraber, yeni bir kltr anlaynn gstergesi olan ktphaneler, bu dneme zg bir yenilik olarak klliyeler dahilinde veya bamsz yaplar eklinde ina edilmeye balamtr. Klasikten Barok sluba gei dnemi olarak deerlendirebileceimiz III. Ahmet Dnemi, geleneksel kalplar bozmadan yenilikleri bnyesinde sentezleyerek sunan, yeni bir sanat anlaynn Osmanl mimari ve ssleme sanatlarna yansd bir dnem olarak kendini gstermektedir. 1 N. Sakaolu; Lle Devri, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c. 5, stanbul, 1994, s.

1994, s. 182, da bu adlandrmann dnemin simgesi olan lleden dolay ilk nce Yahya Kemal Beyatl tarafndan nerildii daha sonra A. Refik Altnayn bu dnemi konu alan eserine Lle Devri adn verdii grndedir. S. Eyice; Kathanestanbul Armaan 3, stanbul Byk ehir Belediyesi Kltr leri Yayn, 1997, s. 81de Yahya Kemalin 1908de yazd Eski iirin Rzgarlaryla isimli iirinde Lle Devri adn ilk olarak kulland, tarihi A. Refikin ise 1915de yazd kitabna bu isme vererek yaygnlamasn saladn lle belirtmektedir. Bu dnemi konu alan toplu bir alma iin bkz. stanbul Armaan 4 Lle Devri, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Yayn, 2000.

553

Bu dnemi sona erdiren isyann nedenlerini aratran almasnda M. Aktepe, Lle

Devrinde stanbulda yaplan imar almalarnn hibir kamu yarar gzetmeksizin sadece sultan ve evresinin zevkine hitap edecek elencelere dekor salamak, ynetici kadronun ikamet ettikleri yerin evresini enlendirmek amacyla yapld grndedir. bkz. M. Aktepe; Patrona syan 1730, stanbul, 1958. 3 Osmanl sanatnda Lle Devrinden itibaren grlmeye balyan deiim srecine ilk

dikkati eken Mamboury olmutur. bkz. Lart Turc au 18. siecle La Turguie Kemaliste, 19, stanbul, 1937, s. 2-11. Fakat Bat etkilerine alan bu dnem Osmanl mimarisinin zelliklerini karlatrmal olarak ilk ele alan alma iin bkz. D. Kuban; Trk Barok Mimarisi, stanbul, 1954. Ayrca 1970li yllardan itibaren nen kazanan sanatta batllama konusunda yaplan aratrmalar iin bkz. M. Cezar; Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul, 1971., A. Arel; Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci stanbul, 1975., R. Ark; Batllama Dneminde Anadoluda Tasvir Sanat Ankara, 1976., G. Renda; Batllama Dneminde Trk Resim Sanat, Ankara, 1977. 4 5 . H. Uzunarl; Osmanl Tarihi, c. IV. I. Blm, s. 142 vd. G. Aknc; Trk-Fransz Kltr likileri 81071-1859), Ankara, 1973, s. 7-8., A. Evin;

Batllama ve Lle Devri, stanbul Armaan 4, s. 41-60. 6 7 8 Tarih-i Raid, c. I-IV, stanbul, 1282 (1865-66), A. Refik Altnay; Lle Devri, stanbul, 1932. Babakanlk Osmanl Arivi, Maliyeden Mdevver. No. 4763. Raid; Tarih-i Raid, c. V, s. 160 vd. Kandilli Saray bata olmak zere Topkap

Sarayndaki Sofa Kk, Haliteki Karaaa Sahilsaray ile Beikta Yals geniletrilerek elden geirilmi, tersane bahesinde deniz kenarna ve beden duvarlar dorudan doruya suyun stne oturtulmu, kmal ve etraf kafesli bir galeriyle evrili Aynal Kavak Kasr (1726-1727) ilave edilmitir. 9 10 S. H Eldem; Sadabad, Kltr Bakanl Trk Sanat Eseleri: 12, stanbul (tarihsiz). G. repolu; Topkap Saray Mzesi Hazine Ktphanesindeki Batl Kaynaklar zerine

Dnceler, Topkap Saray Mzesi Yllk -4, stanbul, 1990, s. 21-22. 11 12 13 G. repolu; Levni Nak, iir, Renk, Kltr Bakanl Yayn, stanbul, 1999, s. 152-153. . H. Tank; stanbul emeleri I-II, stanbul, 1943-45. H. Aynur-H. Karateke; III. Ahmet Devri stanbul emeleri, stanbul, 1995.

Ariv Kaynaklar Babakanlk Osmanl Arivi, Maliyeden Mdevver 4763.

554

Topkap Saray Arivi, Defter No. 6513, 6514, 7027, 9000, 8759. Envanter No. 7768, 145/5, 145/23. Topkap Saray Hazine Ktphanesi, H. 2988, H. 2986, H. 2591, H. 2599, H. 2611, H. 2602, H. 2607, H. 2608, H. 2605, H. 2611, H. 2590, H. 2593, H. 1973, H. 1975, H. 1977. Kitaplar ve Makaleler Abdurrahman eref, Topkap Saray- Hmayunu, Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas, II, 1329. Advar, A. Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970. Aknc, Gndz, Trk-Fransz Kltr likileri (1071-1959), Ankara 1973. Aksoy, zgnl, Osmanl Devri stanbul Sbyan Mektepleri zerine Bir nceleme, stanbul 1968. Aksu, Hsamettin, Kaptan brahim Paa Haziresi, Semavi Eyice Armaan, stanbul 1992, s. 233-268. Aktepe, M. Mnir, Kapudan- Derya Moral A Hac brahim Paa veVakfiyeleri, . . Ed. Fak. Tarih Enstits Dergisi, S. 6. 1975. s. 177-203. , Nevehirli Damad brahim Paaya Aid ki Vakfiye, . . Ed. Fak. Tarih Dergisi, c. XI. S. 15. 1960, s. 149-60. , Patrona syan (1730), stanbul 1918. , Kathaneye Ait Baz Bilgiler, smail Hakk Uzunarlya Armaan, Ankara 1988, s. 331-363. , Damad brahim Paa Devrinde Lleye Dair Bir Vesika, Trkiyat Mecmuas, IX, stanbul 1954, s. 115-130. , Damad brahim Paa Evkafna Dair Vesikalar, . . Ed. Fak. Tarih Dergisi, c. XIII, S. 1718 (1962-63), s. 17-26. , Damad brahim Paa Devrinde Lle, . . Ed. Fak Tarih Dergisi, c. IV, 1952, s. 85-126; c. V, 1953, s. 85-104; c. VI, 1954, s. 23-38. , Derya Kaptan Mustafa Paa ve Bir Vakfiyesi, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S. 15, stanbul 1968, s. 31-39. , Kaptan- Derya Kaymak Mustafa Paaya Ait Vakfiyeler, Vakflar Dergisi, VIII, Ankara 1969, s. 15-35.

555

, XVIII. Asrn lk Yarsnda stanbulun Nfus Meselesine Dair Baz Vesikalar, . . Ed. Fak. Tarih Enstits Dergisi, XIII. 1958, s. 1-30. , III. Ahmet Devrinde ark Seferine tirak Eden Ordu Esnaf Hakknda Vesikalar, Tarih Dergisi, c. VII, S. 10, 1954. s. 17-19. Anhegger, Mualla, Topkap Saraynda Padiah Evi (Harem), stanbul 1986. Arel, Ayda, Onsekizinci Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul 1975. Arseven, Celal Esad, Les Arts Decoratifs Turcs, stanbul 1952. Ark, Rhan, Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara 1988. Artan, Tlay, Mahremiyet: Mahrumiyetin Resmi, Defter, S. 20. stanbul 1993, s. 91-115. , Sultanefendi Saraylar, stanbul, S. 3, 1992, s. 109-118. , Eypn Bir Dier ehresi: Sayfiye ve Sahilsaraylar, EypDn/Bugn (Sempozyum Bildirileri), Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1994. s. 106-111. (Altnay) Ahmet Refik, Lle Devri, stanbul 1932. , Onikinci Asr- Hicride stanbul Hayat (1100-1200), stanbul 1988. , Sadabad, Yeni Mecmua, I, stanbul 1917, s. 209-212. , Sultan Ahmet Salisin Hayatna Dair, Yeni Mecmua, II, stanbul 1918, s. 229-232. , Sultan Ahmet Salis ve Damad, Yeni Mecmua, II, stanbul 1918, s. 149-153. , Onsekizinci Asrda Fransa ve Trk Askerlii, Trk Tarih Encmeni Mecmuas, Say. 4, stanbul 1930. Aslanapa, Oktay, Osmanl Devri Mimarisi, stanbul 1986. Aynur, H-Karateke, Hakan, III. Ahmet Devri stanbul emeleri, stanbul 1995. Ayvansarayi, H. Hseyin, Hadikatl-Cevm, 2. c. stanbul 1281 (1865). , Mecmua-i Tevarih (haz. Fahri . Derin-Vahid abuk), stanbul 1985. Ba, A. hsan, Osmanl Ticaretinde Gayrimslimler, Ankara 1983. Barta, H. rcn, stanbul emeleri, Bereketzade emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1989.

556

, stanbul emeleri, Beyolu Cihetindeki Meyva Taba Motifleriyle Bezenmi Tek Cepheli Ant emeler Kaptan Hac Hseyin Paa emesi-Topuba smail Aa emesi-Kemanke emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991. , stanbul emeleri III, Ortaky Damad brahim Paa emesi, ihane Hac Mehmet Aa emesi, Taksim Maksemindeki I. Mahmut emesi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1992. Bater, lk; Eighteeth Century Fontains of stanbul9th. Internatonal Congress of Turksh Art (23-27 Eyll 1991) Bildiri zetleri, Ankara, 1995. C. I. s. 293-297. Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, stanbul 1981. Canca (Erol) Glin; Bir Gei Dnemi Olarak stanbulda III. Ahmet Devri Mimarisi, Mimar Sinan niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Blm Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 1999. Cantemir, Demetrius, The Hstory of the Growt and Decay of the Ottoman Empire, 2 C., London, 1734-1737. Carswell, John, From the Tulip to the Rose, Studies in Eighteenth Century Islamic History (eds. T. Naff and R. Owen), llinois, 1977, ss.. 328-335. Cezar, Mustafa, Osmanl Devrinde stanbulda stanbul Yaplarnda Tahribat Yapan Yangnlar ve Tabii Afetler, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri I stanbul 1963, s. 327-380. , Sanatta Batya Alta Saray Yaplar ve Kltrn Yeri, Milli Saraylar

Sempozyumu/Bildiriler, stanbul 1985, s. 39-61. , Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi Bey, 2. cilt, stanbul 1995. een, Kazm; stanbul Vakf Sularndan skdar Sular, stanbul 1991. Dallaway, James, Constantinople Ancient and Modern with Excursions to the Shores and slands of the Archipelago and to the Troad, London, 1797. Demiriz, Yldz, Osmanl Kitap Sanatnda Naturalist slupta iekler, stanbul 1986. Derman, Uur, Benzeri Olmayan Bir Sanat Albm Gazneli Mahmut Mecmuas, Trkiyemiz, 14 Ekim 1974, s. 17-21. Dwight, H. G., Constantinopel: Old and New, Newyork 1915. Egemen, Affan, stanbulun eme ve Sebilleri, stanbul 1993. Eldem, S. H-Akozan, F., Topkap Saray-Mimari Bir Aratrma, stanbul 1982.

557

Eldem, S. H., Kkler ve Kasrlar, 2. cilt, stanbul 1969-1974. , Rlve I, stanbul 1968. , Trk Baheleri, stanbul 1976. , Sadabad, stanbul 1977. Eldem, S. H-S. nver, Amcazade Hseyin Paa Yals, Turing Yayn, tanbul, 1970. Erdoan, Muzaffer, Osmanl Devrinde stanbul Baheleri, Vakflar Dergisi, Say. IV, 1958, s. 149-182. , Lle Devri Bamimar Kayserili Mehmet Aa, stanbul 1962. Ernsal, smail, Trk Ktphaneleri Tarihi: Kurulutan Tanzimata Kadar Olan Osmanl. Vakf Ktphaneleri, Ankara 1988. Evin, . Ahmet, The Tulip Age and Definitions of Westernization, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Ankara 1980, s. 131-145. , Batllama ve Lle Devri, stanbul Armaan 4, stanbul Bykehir Belediyesi Yaynlar, stanbul, 2000. Evyapan, A. Gnl, Eski Trk Baheleri ve zellikle Eski stanbul Baheleri, O.D.T.. Yayn, Ankara 1972. Eyice, Semavi, stanbulun Ortadan Kalkan Baz Tarihi Eserleri. obanavu, Adilah-Kadn, Hoca Teberrk, Revan elebi ve Yayla Camileri, . . Ed. Fak. Tarih Dergisi, 26 (1972), s. 129-146. , stanbulun Ortadan Kalkan Baz Tarihi Eserleri III. -Papasolu Mescidi, mer Efendi Namazgah, Nevehirli brahim Paa mektebi ve sebili, .Ed Fak Tarih Enstits Dergisi, X-XI (1979-1980), s. 195-222. , Kathane-Sadabad-alayan, TA, I/1 (ubat/1986), s. 29-36. , stanbulun Kaybolan Tarihi Eserlerinden: Fatma Sultan Camii ve Gmhaneli Dergah, .. ktisat Fakltesi Mecmuas-Prof Sabri lgenere Armaan, c. 43 (1984-1985), stanbul (1987), s. 475-511. , stanbulda hmal Edilmi Tarihi Bir Semt Ayvansaray, TA, c. 2/5 (Nisan 1987), s. 3349. , Ortaky. Tarih-Sosyal ve Mimari Doku, stanbul 1991. Faroqh Suraya; Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, 1997.

558

Gerek, S. Nshet, Trk Matbaacl, stanbul 1928. Germaner, Semra, 18. Yzyl Avrupa Resmi, stanbul 1996. Goodwin, Godfrey, A History of Ottoman Architecture, London 1971. Gkek, F. Mge, East Encounters West: France and the Ottoman Empire in the Eighteenth Century, Newyork 1987. Glpnarl, Abdlbaki, Nedim Divan, stanbul 1972. Grelot, G. J, Relation Nouvelle dun Voyage de Constantinople, Paris 1680. Gurlitt, Cornelius, Die Baukunst Konstantinopels, Berlin 1907-1912. Halsband, Robert, The Complete Letters of Lady Mary Wortley Montagu, Oxford 1966. Haskan, Mehmet Mermi, Eyp Tarihi (geniletilmi 2. bask), stanbul 1996. Heinz, Wilhelm, Die Kultur der Tulpenzeit des Osmanischen Reiches, Wiener Zeitschrft fur die Kunde Des Morganlandes, 61, Wien, 1967, ss.. 62-116. nciciyan, s. /, XVIII. Asrda stanbul (trc. H. D. Andreasyan), stanbul 1976. pekten. H-zergin. M., Sultan III. Ahmet Devri Hadiselerine Ait Tarih Manzumeleri, . . Ed. Fak. Tarih Dergisi, 10, 1959, s. 125-146. pirli, Mehmet, Lle Devrinde Tekil Edilen Tercme Heyetine Dair Baz Gzlemler, Osmanl lmi ve Mesleki Cemiyetleri, stanbul 1987. repolu, Gl, Topkap Saray Mzesi Hazine Ktphanesindeki Batl Kaynaklar zerine Dnceler, Topkap Saray Mzesi Yll, I, stanbul 1986, s. 56-72. , Levni, Kltr Bakanl, stanbul, 1999. rez, Feryal, XIX. Yzyl Osmanl Saray Mobilyas, Ankara 1988. , Topkap Saray Harem Blmndeki Rococo Sslemenin Batl Kaynaklar, Topkap Saray Mzesi Yllk-4, stanbul 1990, s. 21-33. Karal, Enver Ziya, Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, Tanzimat, I (1940), s. 20-24. Kayra, Cahit, Mekanlar ve Zamanlar Bebek, stanbul 1993. Kimball, Fiske, The Creation of the Rococo Decorative Style, New York 1942. Kou, R. Ekrem, stanbul Ansiklopedisi, 11. cilt, stanbul 1958-1974.

559

, Topkap Saray. Konyal, . Hakk, skdar Tarihi, 2. cilt. stanbul 1976-77. , stanbul Abideleri, Yedign Neriyat (tarihsiz). , stanbul Saraylar, stanbul 1943. , stanbulun Saraylarndan Sadabad Kasr, Tarih Hazinesi, 2, Say 15, 1952, s. 767-772. Kseolu, Cengiz, Harem (Topkap Saray Mzesi 2), stanbul 1979. Kmrcyan, E. ., stanbul Tarihi XVII. Asrda (ev. H. Andreasyan), stanbul 1988. Kuban, Doan, Trk Barok Mimarisi Hakknda Bir Deneme, stanbul 1954. , stanbulun Tarihi Yaps, Mimarlk, S. 79, stanbul 1970, Kumbaraclar, zzet, stanbul Sebilleri, stanbul 1938. Kuran, Abdullah, Eighteenth Century Ottoman Architecture, Studies in Eighteenth Century Islamic History (ed. T. Naff-s. Owen), llinois University Press, 1977, ss.. 303-327. Kk elebizade smail Asm Efendi, Tarih, stanbul 1282 (1865-66). Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu (ev. Metin Kratl), Ankara 1984. Mamboury, Ernst, Lart Turc du XVIII. Siecle, La Turque Kemaliste, 19, stanbul (Juin 1937), s. 2-11. Mehmet Efendi, Yirmisekiz Mehmet elebinin Fransa Seyahatnamesi (haz. evket Rado), stanbul 1970. Mehmet, Raif, Mirat- stanbul, stanbul 1314 (1896-97). , Mirt- stanbul (haz. Gnay Kut-Hatice Aynur), stanbul 1996. Mehmet, Ziya, stanbul ve Boazii, cilt I, stanbul 1336, cilt II, stanbul 1928. Melling, A. I, Voyage Pittoresque de Constantinople et des rives du Bosphore, Paris, 1819. Miller, Barnette, Beyond the Sublime Porte, New Haven 1931. Montagu, Lady Mary Wortley, The Complete Letters, cilt I (1708-1720), cilt II (1721-51), London, 1966-67. Montani Efendi, Usul-i Mimr-i Osmn (yay. Edhem Paa), Costantinople 1873.

560

Mlayim, Seluk; Deiimin Tanklar Ortaa Trk Sanatnda Ssleme ve konografi, stanbul , 1999. Nayr, Zeynep; Osmanl Mimarlnda Sultan Ahmet Klliyesi ve Sonras (1609-1690), . T. . 1975. Nirven, Saadi Nazm, stanbul Sular, stanbul 1946. M. dOhsson, Tableau General de LEmpire Othoman, Paris, 1788. , 18. Yzylda Osmanl Kltr Ortam (Sanat Tarihi Dernei Yayn), stanbul, 1998. Motraye, A. de la, Voyages du Sieur Aubry de la Mortaye en Europe, Asie et Afrique, La Haye, 1727. Mller, Wiener, Bildlexicon zur Topographie stanbuls, Tbingen, 1977. , 15. ve 19. Yzyllar Arasnda stanbulda malathane ve Fabrikalar, Osmanllar ve Bat Teknolojisi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, stanbul 1992. dekan, Ayla, Kentii eme Tasarmnda Tipolojik zmleme, Semavi Eyice Armaan: stanbul Yazlar, stanbul 1992, s. 281-289. Pakaln, M. Z., Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, 3. cilt, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1971. Pertusier, Charles, Atlas des Promenades Pittoresques Dans Constantinople et sur les rives du Bosphore, Paris, 1815. Raid, Tarih-i Raid, 4 Cilt, stanbul 1282 (1865-66). Renda, Gnsel, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Ankara 1977. , Europe and the Ottomans, Europe und die Kunst des slam 15. bs 18. Jahrhunndert, XXV. nternationaler Kongress Fuer Kunst Geschcte, Wien 1983, ss.. 32-55. Sakaolu, Necdet, Darphane-i Amirenin Ksa Tarihi, Dnya Kenti stanbul, Tarih Vakf Yayn, stanbul 1996, s. 68-77. , Lle Devri, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c. 5, stanbul 1994, s. 345. Shay, M. Lucille, The Ottoman Empire from 1720 to 1734 as Revealed n Dispatches of the Venetian Baili, Urbana: llinos Universty Press, 1944. Shaw, Stanford, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye-I, stanbul 1982.

561

Snmez, Zeki, Trk iniciliinde Tekfur Saray malat iniler, Antika, Say. 27, stanbul 1987, s. 29-35. , Balangcndan 16. Yzyla Kadar Anadolu Trk-slam Mimarisinde Sanatlar, Ankara 1989. Szen, Metin, Devletin Evi Saray, Sandoz Kltr Yaynlar, stanbul 1990. ehsuvarolu, Haluk, Simkehane, Turing Belleteni, Say. 169, ubat, 1956, s. 3-4. , Asrlar Boyunca stanbul. Saraylar, Camileri, Abideleri, emeleri, stanbul (tarihsiz). Tamer, Cahide, Trk Bezemelerine Ait Baz Aratrmalar, Milletleraras I. Trk Sanat Kongresi (Ankara 19-24 Ekim 1959) Tebliler, Ankara 1962, s. 355-359. Tank, . H., stanbul emeleri, 2 cilt, stanbul 1943-45. Tanpnar, A. Hamdi, Ondokuzuncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1956. Tansu, Sezer, 18. Yzylda stanbul emeleri ve Ayasofya adrvan, Vakflar Dergisi, VI, 1965, s. 93-102. Thevenot, J., The Travels of Monseur de Thevenot n to the Levant, London, 1686. , Voyages de Monsieur de Thevenot en Europe, Asie et Afrque, 5 C., Amsterdam, 1727. Tourneford, Pitton de, A Voyage in to the Levant, 2 C., London, 1741. , Relation dun Voyage du Levant, fait par ordre du Roy, 3. C., Lyon, 1717 and Amsterdam 1718. Unat, Faik Reit, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1987. , Ahmet III Devrine ait bir Islahat Takriri, Tarih Vesikalar, I (1941), s. 107-121. Uzunarl, . H. Osmanl Tarihi, IV. Cilt, I. Blm, Ankara 1988. , Osmanl Tarihi, IV. Cilt, 2. Ksm, Ankara 1983. nsal, Behet, stanbulun mar ve Eski Eser Kayb, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri, 2 (1969), s. 6-60. , Stil Ynnden, Klasik Sonras Trk Mimarlnn Sebil Antlar, TA, 2, Say. 6 (Temmuz 1987), s. 9-22. nver, Sheyl, Her Devirde Kathane, Vakflar Dergisi, X, Ankara 1973, s. 435-462.

562

, erefabad, stanbul ehremaneti Mecmuas, 67 (1930), s. 241-245. Veinstein, Gilles, Remarques Sur LAmbaassade En France de Yirmisekiz Efendi Mehmet elebi, IX. Trk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eyll. 1981), Kongreye Sunulan Bildiriler, C. II, Ankara 1988, s. 977-984. Yeniehirliolu, Filiz, Sanatta Osmanl mparatorluu Fransa Etkileimi, Osman Hamdi Bey ve Dnemi (Sempozyum 17-18 Aralk 1992), Tarih Vakf, stanbul, 1993, s. 57-68. Yerasimos, Stefanos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, stanbul 1980. Yngl, Naci, skdar nc Sultan Ahmet emesi, stanbul 1955.

563

XIX. Yzyl Osmanl Mimarlnda Aydnlanma Dneminin Yansmalar / Do. Dr. Nur Urfalolu [s.344-349]
Yldz Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi / Trkiye Ondokuzuncu yzyl Osmanl mimarlndaki deiimlerin balangc daha XVIII. yzyln ilk yarsnda, Osmanl mparatorluu yneticilerinin Avrupa kltrne duyduu ilgi ve ada koullara ayak uydurma istei hatta zorunluluu ile balam; XIX. yzylda zellikle II. Mahmud, Abdlmecid, Abdlaziz ile II. Abdlhamidin Osmanl mparatorluunun Avrupann bir paras ve byk bir dnya devleti olduunu kantlama abalar ile devam etmitir. lk hareketleri III. Ahmed Dnemine 1703lere kadar dayanan bu abalar XIX. yzyln sonuna kadar eitli alanlarda kendini gstermitir. Eitim sisteminin dzenlenmesi, yeni okullarn zellikle askeri mhendislik okullarnn almas, kyafetlerdeki deiiklikler, askeri gce dayanan bir devlet olan Osmanlnn en nemli kurumlarndan biri olan Orduda yeni yaplanmalar; imar nizamnamesi gibi yeni nizamnamelerin karlmas (1795); meclis ve nezaretlerin kurulmas (1837); matbaann kurulmas (1729) ve ilk gazete, dergi, tercme eserlerin baslmas; stanbulun ilk plannn ve haritasnn yaplmas (1837); ilk Trk Fuar/Sergi-yi Umum-yi Osmannin almas (27 ubat 1863) gibi ok farkl alanlarda, yneticilerin kendi istei veya Avrupallarn zellikle Osmanlnn teden beri iyi ilikilerinin bulunduu Fransz ve ngilizlerin, ilenmi mallar iin douda pazar bulma kaygs ile yaplan basklar sonucunda, birok yenilik; bizim aina olduumuz tanm ile Batllama veya Batlama hareketleri grlmtr.1 Fransz asll annesi Nakidil Sultann II. Mahmudu yeniliklere tevik etmesi; Osmanl ileri gelenlerinin ilk kez ngiliz ve Franszlarn dzenledikleri balolara katlmalar; geleneksel eitim yannda Batl tarzda eitim de verilen ilk taht aday olan ve Franszca bilen Abdlmecidin Fransz dergi ve gazetelerine abone olmas; yine Abdlmecidin Fransz Eliliindeki bir baloda Legion dHonneure nianyla onurlandrlmas (1856); kentler iin Fransa kentleri rnek alnarak yeni bir ynetim sisteminin getirilmesi; Avrupaya giden ilk Osmanl Padiah olarak Abdlazizin gezi programnda n sralarda Paris ve Londrann bulunmas; V. Muradn Fransz hukuku rnek alnarak bir anayasa hazrlanmasn istemesi; 1879-1886 dneminde stanbulda alan 17 rtiyede Arapa ve Farsann yan sra Franszca retimine de yer verilmesi2 gibi konularda Avrupann, zellikle Fransa ve ngilterenin etkisi arlkl olarak grlebilmektedir. Osmanly XIX. yzylda Batllama yolunda en ok etkileyen olaylardan biri ise Fransz Devrimi ve Aydnlanmadr. Avrupadaki aydnlanmann/reformlarn karl, Avrupallama abalar iindeki Osmanlnn Tanzimatdr diyebiliriz. Her ne kadar baz aratrmaclar slam egemen toplumlarda Aydnlanma Dncesinin pek tutunamayacandan sz ederek Osmanl/Trk Aydnlanmasnn gereklemediini syleseler de,3 denemeci ngiliz Aydnlanmas, aklc matematie dayal Fransz Aydnlanmas, aklc ve Alman gizemciliinin kantlarn tayan Alman Aydnlanmas4 gibi, her ulusun zelliklerine uygun biimler kazanan aydnlanma dncesi Osmanlda nceleri st dzey yneticilerin, sonralar ise aydnlarn etkisi ile Tanzimat Dneminde gerek kimliini bulmutur. lber Ortayl 1789 Fransz Devriminin

564

Osmanl bakentinde ne alk ve destekle, ne de protesto ve nefretle karlandndan sz ederek, Osmanlnn bu hareketi uzun sre ciddiye almadn belirtmektedir.5 Osmanlnn Batya ve zellikle Fransz Devrimine bak ann bu hareketin btn Avrupay etkisi altna almas ile deimeye balad, 20-30 yllk bir srete Osmanl iin Fransz Devriminin, Bat tipi okullardan mezun olan ilk Osmanllarn etkisi ile toplumun yeniden yaplanmasnda kaynak olduu anlalmaktadr.6 Bernard Lewis de 1953te yaynlanan, Fransz Devriminin Trkiye zerindeki etkilerini anlatan makalesinde; Fransz Devriminin Trkiye topraklarnda etkisiz ve l domu gibi grnse de mecazi anlamda zgrlk aac olarak tanmlad Fransz Devriminin slam topraklarnda kk saldn ve hem ac hem de tatl meyva verdiini belirtmektedir.7 3 Kasm 1839da Topkap Saray Glhane Meydannda dnemin aydnlarndan Mustafa Reit Paa tarafndan okunan Tanzimat Ferman, dier ad ile Glhane Hatt- Hmayununda, 150 senedir bozulmu olan devlet kurumlarndan sz eden bir zeletiri ile birlikte, Osmanl uyruu olan herkesin can, mal ve rz gvenliinin, vergi adaletinin salanaca, mlkiyet hakknn korunaca, askerlik ykmllnn bir sreye balanaca, yargsz infaz yaplmayaca, rvetin nlenecei, memleketin ve ahalinin kalknmas iin her trl nlemin alnaca ve bu kararlara btn yetkililerin yemin ederek uyacaklar vurgulanyordu.8 Osmanlnn Batllama macerasnn en nemli etkilenme alanlarndan biri olan Aydnlanma, Bat kltr evresinin son yzyllardaki en kesin dnce akmlarndan biridir. Zaman bakmndan XVIII. yzyl kapsayan bu olayn kklerini, nyarglardan arnm kararlara varmak, din devlet bilgi vb. eyler karsnda eletirel davranmak dncesinin klavuzluk ettii Rnesansa kadar gtrebiliriz. Aydnlanma rzgar btn Avrupay kaplam, ancak yaylrken lkeden lkeye farkl olarak grlm, zellikle ngiltere, Fransa ve Almanyada lkelerin ulusal karakterlerine uygun grnler kazanmtr. Anayurdu olan ngiltereden yaylan Aydnlanma dncesinin ilk ura, Fransz Devriminin aydnlanma dncelerinden birounu pratik alanda gerekletirmesi nedeniyle Fransa olmutur. Fransz Devriminin bu etkisi Aydnlanmann Fransadan kt yanl kansnn domasna neden olmutur. Macit Gkberkin aklc/uscu matematik olarak nitelendirdii Fransz aydnlanmasnn tarih grnn z ise ilerlemedir.9 lerleme sorusunu insann i deerleri asndan ortaya atan dnrlerden biri de J. J. Rousseaudur. Aydnlanmann kyasya bir eletirmeni olan Rousseauya gre tarih; doal olmayan bir yolda yrm, doallktan bu sapma insanlkta derin yaralar amtr. Tarihin doru yolda yrmesi isteniyorsa, doaya dnmesinin gerektii, yani salkl ve doaya uygun bir dzen kurmak gerektiini savunmutur.10 Aydnlanmadan nce gelen iki yzyln ana ilgisi doaya ynelmi ve byk bir doa bilimi domutur. Galileide Gzmzn nnde her zaman ak duran doann kitab, bizim abecemizdekinden baka harflerle yazlmtr. Bu kitabn harfleri: genler, kareler, daireler, kreler, piramitler ve teki matematik biimlerdir diyerek doann yapsnn ancak matematik ile kavranabileceini vurgulam ve bu anlaytan matematik doa bilimi domutur.11 Galileinin gen, kare, daire, kre gibi farkl harflerle yazlm bir kitap olarak tanmlad ve J. J. Rousseaunun dn ars yapt doann ve doaya dnn simgesi olarak seilen kre, XIX. yzyl Avrupa ve

565

Osmanl mimarilerinde skca grlmektedir. Hollandada Het Loo Saraynn alt bahesinde havuzlarn ortasnda st dnya/yerkre/kre-i arz betimlemeli kreler bulunmaktadr.12 Fransada 1892-93 yllarnda gerekleen yarmalarda seilen veya bu yarmalara katlan ant, heykel ve yap projelerinin yaynland bir dergide kre ve yerkre betimlemelerinin okluu dikkati ekmektedir13 (Foto. 1). Ezamanl olarak XIX. yy. Osmanl Mimarlnda da Fransz Devrimi Aydnlanma Dncesinin yansmas olarak kre ve yerkre betimlemeleri grlmektedir. Bunlarn iinde ilk gze arpan Gnkut Aknn Osmanl tarihinde stanbuldaki ilk ant ilk modern yap olarak tanmlad,14 Divanyolu II. Mahmud Trbesinin de iinde bulunduu yap topluluunun bir kesinde yer alan emedir. 1840 ylnda yaplan yap topluluu ile ayn ylda ina edildii dnlen yapnn zerindeki mermer kreye yerkre ilenmitir (Foto. 2). 21 evval 1256 tarihli Ceride-i Havadiste eme stndeki yerkre betimlemesinden sz edilmektedir.15 Bu kre betimlemesi uscu matematik temelli Fransz Aydnlanmasnn doa kitabnn temel harflerinden olan kreye gndermeler yapmaktadr. Tarihi belli olmasa da stndeki sslemeden II. Mahmud Trbesi kesindeki emenin yapld tarihlerde yenilendii dnlen, skdar Selmanipak Caddesi zerinde bulunan eyh Devati Mustafa Efendi Camii hazire duvarndaki emenin stnde de kaide zerinde bir kre yer almaktadr (Foto. 3). Osmanlnn XVIII. ve XIX. yzylda Batl mimari modalar denedii ve halkn beenisine sunduu model yaplar olarak dnebileceimiz emeler16 arasnda Aydnlanma dncesini dolaysyla Tanzimat Dnemi mimarlk anlayn en kk lekte anlatabilen yukarda saydmz rnekler dnda, 1843 ylnda Abdlmecidin annesi Bezmialem Valide Sultan tarafndan ina ettirilen iki eme de bulunmaktadr. Nuran Kara Pilehvariann ikiz eme olarak tanmlad,17 bugn orijinal yerlerinde deil Topkap ve Yldzda bulunan emelerin ayna tanda, bir kaide zerinde k saan kre/yerkre kabartmas yer almaktadr (Foto. 4). Bu betimlemeler Avrupada zellikle Fransadaki Devrim Mimarisi etkisinde ina edilen antlarda grlen kre/yerkre betimlemeleri ile byk benzerlikler gstermektedir (Foto. 5). Gnkut Akn ve Nuran Kara Pilehvarian Avrupa kenti fiziksel grnts zlemi iinde gerekletirilmi antsal lekte emelerde, k saan kre veya yalnzca krenin kullanlmasn, Fransada I. Napolyon Dneminden (1804-1815) balayarak 1830lara kadar sren ve II. Fransz Devrimi (1848) ile devamnda III. Napolyon Dneminde (1852-1870) yeniden canlandrlan klasisist Empire/Ampir slubunun Osmanl Mimarisine yansmas olduunu, ayrca klasist slup iinde gelien Fransz Devrim Mimarisinin temel biimlere yneldii ve en ok krenin zerinde durduunu vurgulamlardr.18 Kre betimlemeleri, emeler dnda e zamanl olarak Gzelce Kasmpaa Camii (1722-1723), Gmsuyu Klas (1861-1862) (Foto. 6) gibi yaplarda da grlmektedir. Kre betimlemeleri yalnzca cephede ve d mekanlarda deil dnemin en aal yaplar olan saray, kk ve kasrlarn i mekanlarnda zellikle tavan sslemelerinde de grlmektedir. XIX. yzyln kartografya ve corafi eserlerinin de simgesi olarak alglayabileceimiz drbn, rulo katlar, pusula, pergel, gnye gibi aletler de krenin yan sra ssleme programnda yerlerini almlardr. Bunlar iinde 1856-1857 yllarnda ina edilen Kksu Kasrnn zemin katta giriin

566

sandaki ilk odann tavan kelerinde kalemii olarak yerkre betimlemesi ve odadaki btn kaplarn zerinde yuvarlak alnlklar iinde altn yaldzl, stnde meridyen ve paraleller ilenmi olan dnya/yerkre kabartmalar bulunmaktadr. Kksu Kasr tavanndaki yerkre betimlemesinin hemen hemen ayns 1866 tarihli Maslak Kasrlar Kasr- Hmayunun st katnda sadan ikinci odann tavannda da grlmektedir. Yerkre betimlemesi yannda saat, kitap, drbn ve hokka da kompozisyon iinde yerlerini almlardr (Foto. 7). Benzer biimde Dolmabahe Saray Valide Sultan Kabul Odasnda da yerkre ve gemi betimlemeleri bulunmaktadr. Yldz Saraynn bugn stanbul Bykehir Belediyesi ehir Mzesi olarak kullanlan mekannn blml tavan ortasnda bir tarafta dnya, kitap, dier tarafta dmen, pusula, drbn, kum saati; tavann kelerinde de palet, lir, pergel, gnye gibi kalemii betimlemeler yer almtr (Foto. 8). Szn ettiimiz yerkre betimlemelerinden farkl olarak d mekanlarda metal yerkre betimlemesi de grlmektedir. 1892de II. Abdlhamidin yenilettii Tevikiye Camii avlu giri kapsnn iki yanndaki duvar stnde ii bo metal kreler bulunmaktadr (Foto. 9). Bu metal yerkre betimlemeleri, 1892-1893 tarihli daha nce szn ettiimiz Fransz dergisindeki yerkre betimlemeleri ve Avrupada ezamanl olarak grlen Art Nouveau slubunda da kullanlan ii bo metal yerkre betimlemeleri ile ayndr (Foto. 10-11). Endstri Devriminin bir yansmas biiminde Art Nouveauda metal olarak karmza kan dnya betimlemeleri belki de Fransz Devriminin zndeki zgrlk, laiklik, ilerleme gibi ilkeleri ile Avrupadan balayarak dnya toplumlarn etkilemesi ve endstrilemenin bu zgr dnce sayesinde balamasnn somut kantlardr. Bu metal yerkre betimlemeleri ayn zamanda Osmanl Mimarlnn yenilikleri ne kadar yakndan takip ettiinin de gstergesidir. E zamanl olarak Osmanl mparatorluunun bakent dnda Anadolunun dier

yerlemelerinde de Fransz Devrimi ve Aydnlanmann sembollerine rastlanmaktadr. 1882de karlan Ebniye Nizamnamesi ile yapmna balanan hkmet konaklar iinde yer alan Bilecik Hkmet Konann antsal giri kaps zerinde bir kre bulunmaktadr (Foto. 12). ngiltereden Amerikaya btn dnyay etkileyen aydnlanma dncesi iinde Batllar da Osmanl mparatorluu snrlar iinde hem endstrilemeyi hem de aydnlanmay sembolize eden biimler kullanmlardr. Karaky Rhtmnda yapm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 1800lerin ikinci yarsnda ina edildii varsaylan Avusturyallarn Viyana Bankas binas olarak tamamlanan binann iki cephesinde dnya ve gemi burnu kabartmalar zerinde kanatlarn am kartallar grlmektedir. Denize bakan ikinci kat nndeki teras korkuluklarnda sanayi ve ticareti simgeleyen iki heykel bulunmaktadr.19 Fransz Devrimi ve Aydnlanmann XIX. yzyl Osmanl Mimarlnda grlen bir baka sembol terazidir. teden beri adaletin sembol olarak bilinen terazi Fransz Devrim Mimarisinde olduu gibi XIX. yzyl Osmanl Tanzimat Mimarlnda da Tanzimat Fermannn eitlik ilkesinin semboldr. Terazi betimlemesi XIX. yzyl Osmanl yaplarna nce XIX. yzylda oluan Osmanl

567

armasnn bir paras olarak girmitir. Batllama ile birlikte Avrupadaki arma geleneine uymak, Avrupann bir paras olduunu kantlamak ve askeri gce dayanan Osmanly tanmlamak amacyla turalar dnda bir imgeye ihtiya duyan Osmanlnn armas II. Abdlhamidin saltanat yllarnda son eklini alm ve yaygn olarak kullanlmtr. Armada yer alan silahlar gl Osmanl ordusunu, birinci kitap Kuran- Kerimi, ikinci kitap Tanzimat Fermann ve din, adalet, hukuk ile eitimi, boynuz bereketi, borazan mehterhaneyi, meale aydnlatan yol gsteren lk, eitim, terazi ise adalet ve Tanzimat Ferman ile gelen eitlii sembolize etmektedir.20 Osmanl armasn resim erevesinde, koltuklarda, II. Abdlhamidin faytonunda ssleme olarak grebildiimiz gibi Osmanl toplumunun rahata izleyebilecei yaplarda da kullanldn grmekteyiz. Osmanl insannn moral deerlerini ykseltmek amal olarak da gelitirildii sylenen21 Osmanl armasnn kullanld yaplar arasnda Dolmabahe Saat Kulesi, Davutpaa Klas, Harbiye Binas ve arma kullanlan ilk dini yap olan22 Tevikiye Camii saylabilir. Osmanl armasn oluturan sembollerden terazi, Osmanl bakenti dnda Anadolunun kk yerlemelerinde de ezamanl olarak kullanlmtr. 1846 tarihli Fethiye Seki Yaylas Teke Camii harimindeki duvar resimleri iinde ve Afrodisias Antik Yerlemesi yaknndaki Geyre Ky Camiinde de kalemii olarak terazi motifi ilenmitir23 (Foto. 13). Rhan Ark terazi, makas, dil, ate, yrek gibi betimlemelerin sembolik tlsm resimleri olabileceini sylemektedir.24 Ky camileri ve konutlara kadar girebilmi olan ve Osmanl bakentindeki, Fransz Devrim Mimarisi ve Aydnlanma etkisindeki sembollerle paralellikler gsteren bu betimlemelerin bakente yknme ve bir mimari moda olarak buralara kadar gelebildiini de akla getirmektedir. 1844te tamamlanan stanbulda bugn Fransz Bykelilii bahesinde yer alan, Kapitlasyon Mahkemesi Binasnn cephesinde de kanun, adalet ve kuvveti sembolize eden girlandlar arasnda terazi, ak bir kitap ve pa kabartmalar grlmektedir. Bu yapdaki terazi ve kitap betimlemeleri de bu sembollerin yine Fransz Devrim Mimarisi ve Aydnlanma sembol olarak bir adalet yaps zerine ilendiklerini dndrmektedir. Osmanl armasn oluturan sembollerden biri olan ve mimaride de kullanlan bir dier sembol mealedir. II. Mahmud Trbesi Avlu Giri Kapsnda ve Bezmialem Valide Sultann yaptrd akaretler Valide emenin ayna talarnda ve dnemin yenileme hareketlerinin banda gelen eitim slahatlarnn rnlerinden olan Galatasaray Lisesi bahe kaps zerinde aydnlanma sembol apraz biimde iki meale betimlemesi grlmektedir. Btn bu anlatlan yerkre/kre, terazi, meale, pusula, kum saati, drbn gibi sembollerin kullanm yannda Osmanlnn Avrupadan aynen alarak kulland, valye balklar gibi semboller de XIX. yzyl Osmanl Mimarlnda aydnlanma sembolleri arasndaki yerlerini almlardr. XIX. yzyln nemli bulularndan olan buharl gemilerin tasvirlerinin bakenteki saraylardan (Beylerbeyi) Anadolunun cra kelerindeki konutlarn (Karaman Hac Sami Tartan Evi)25 i mekan sslemelerine kadar girdii grlmektedir. Buharl gemi betimlemesinin yan sra, aydnlanmada doaya dnn sembol olarak ele alnan kre/yerkre betimlemeleri ile birlikte pusula, drbn,

568

muhtemelen harita olabilecek rulo katlar, dmen, kum saati gibi konularn da ilendii dnlrse 1789 Fransz Devrimi ve btn dnyay etkileyen Aydnlanma Dncesinin etkisi ile oluan zgr dnce ve hareketin sonucu olarak yeniliklerin/bulularn oald da dnlebilir. 1789 Fransz Devrimi ve 1839 Tanzimat Fermannn ieriklerinde byk aynlklar/benzerlikler bilinmektedir. Bu hareketler sonucu elde edilen hak ve zgrlkleri aktarmada mimari semboller nemli bir yer tutmaktadr. En ufak detaylarda bile Fransz Devrimi ile Aydnlanma Dncesi ve Tanzimat hareketinin temelini oluturan Herkese eit adalet, Yaygn Eitim, Bar Sanatlarnn Desteklenmesi, Gszn Korunmas gibi ilkeler mimaride de terazi, palet, kitap gibi sembollerle halka aktarlarak benimsetilmeye allmaktadr. XIX. yzyl Osmanl mparatorluunun Batllama hareketleri iinde Avrupa mimarisindeki yeniliklere ve biimlere bir yknmeden ok, Avrupaya zg yenilik ve biimlerin Osmanl kltr ile harmanlanarak Osmanl mimarisine zg kalplara yeni olanaklar kazandrma abalar grlmektedir. Bu abalar arasnda zellikle sslemede, Fransadan alnan Ampir slup iinde kullanlan askeri biimlerin yannda girland, fiyonk, elenk gibi daha nce sz edilmeyen ezamanl motiflerin Osmanlnn tura, sancak, sorgulu serpu gibi sembolleri ile birarada kullanlarak Osmanl Mimarlna uyarlanmas da yer almaktadr. Btn bunlar nda XIX. yzyl Osmanl Mimarlnda her alanda yaplan yeniliklerin mimari ile desteklenmesi sonucunda yeni dzenlemelere cevap verebilecek yaplar ortaya km ve bu yeni tip yaplar ile birlikte bu dnemde yaplan geleneksel yaplarda da Aydnlanma, Fransz Devrimi ve Tanzimatn ilkeleri sslemeler ile aktarlmaya allmtr. Osmanlnn Avrupa ile btnlemesi ve Osmanl toplumuna yeniliklerin yanstlmas, byk lde mimaride kullanlan ve hem iaret hem de iaretin gizil glerini biraraya getirerek iletiimi salayan, mesajlar veren sembollerle baarlmtr. Yaplarda kre/yerkre, terazi, pusula, saat, kitap, meale, drbn gibi sembolleri kullanmak Osmanlnn eitimden siyasete, hukuktan gnlk yaama kadar her alanda yapm olduu yenilikleri Osmanl toplumuna aktarmann ve bu yeniliklerin gnlk hayata yerlemesini salamann en aklc ve en kolay yoludur. Ayrca bu semboller Osmanlnn 1840lardan 1900lere kadar Avrupadaki bilim, teknik, hukuk ve sanat alanndaki yenilikleri ezamanl olarak Osmanl toplumuna yansttnn gstergesidir 1 2 3 4 5 6 Sakaolu 1999; Aktre 1986. Sakaolu 1999. idem 1999: 103-105. Gkberk 1997: 82. Ortayl 1986: 104. Haniolu 1981: 162-163; Gkek 1999: 266-267.

569

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Lewis 1953: 125. Sakaolu 1999: 489. Gkberk 1997: 106. Gkberk 1997: 111-112. Gkberk 1997: 69). Enge; Schrer 1992: 126-131. Anonim, La Construction Moderne Art: 1892-93, Tome VIII. Akn 1989: 22. Akn 1989: 22. Pilehvarian, Urfalolu, Yazcolu 2000: 66-67. Pilehvarian 1996. Akn 1989: 22; Pilehvarian 1996: 197-198. Cezar 1991: 225-226. zdemir 1997: 125-141. zdemir 1997: 99. zdemir 1997: 136. Ark 1988: 134. Ark 1988: 132-133.

25 Ark 1988: 131. Akn, Gnkut; Divanyolu Kresi, Tarih ve Toplum, say 72, Aralk 1989, cilt 12, s. 21-23. Akn, Gnkut; Tanzimat ve Bir Aydnlanma Simgesi, Osman Hamdi Bey ve Dnemi Sempozyumu (17-18 Aralk, 1992), stanbul, 1993, s. 123-133. Akn, Gnkut; II. Mahmud Trbesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi cilt 5, 1994, s. 263265. Aktre, Sevgi; Osmanl Devletinde Tara Kentlerindeki Deiimler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt 4, 1986, s. 891-904.

570

Anonim; Beylerbeyi Saray, TBMM Milli Saraylar Daire Bakanl Yaynlar, stanbul, 1993. Anonim; Kksu Kasr, TBMM Milli Saraylar Daire Bakanl Yaynlar No: 13, stanbul, 1995. Anonim; La Construction Moderne Art: Thorie Applique Pratique Tome. VIII, 1892-1893, Paris. Anonim; Maslak Kasrlar, TBMM Milli Saraylar Daire Bakanl Yaynlar No: 11, stanbul, 1994. Anonim; Prague: 20th Century Architecture, 2. Bask, Prag-ek Cumhuriyeti, Zlaty Rez, 1999. Ark, Rhan; Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 947, Sanat Eserleri Dizisi: 19, Ankara, 1988. Batur, Afife; Batllama Dneminde Osmanl Mimarl, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt 4, 1986, s. 1038-1067. Cezar, Mustafa; XIX. Yzyl Beyolusu, Akbank, Ak Yaynlar Kltr ve Sanat Kitaplar: 55, Yeni Dizi 9/1991, stanbul, 1991. idem, Ahmet; Aydnlanma Dncesi, 2. Bask, letiim Yaynlar 408, Politika Dizisi 22, stanbul, 1999. Davison, Roderic H.; Osmanl mparatorluunda Reform 1856-1876, 2 cilt, ev: Osman Aknbay, stanbul, Papirs Yaynevi, 1997. Egemen, Affan; stanbulun eme ve Sebilleri: Resimleri ve Kitabeleri ile 1165 eme ve Sebil, stanbul, Artan Yaynevi, 1993. Enge, Torsten Olaf; Schrer, Carl Friedrich; Garden Architecture in Europe 1450-1800, spanya, Taschen, 1992. Gek, Fatma Mge, Burjuvazinin Ykselii mparatorluun k: Osmanl Batllamas ve Toplumsal Deime, Tarih Dizisi: 05, ev:. brahim Yldz, Ankara, Ayra Yaynlar, 1999. Gkberk, Macit, Kant ile Herderin Tarih Anlaylar, Cogito-50, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1997. Haniolu, kr; Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, stanbul, dal, 1981. Lewis, Bernard; The Impact of the French Revolution on Turkey, Cahiers dHistoire Mondiale/Journal of World History, Juillet 1953, vol I, Paris, Librairre des Mridiens, s. 105-125.

571

Ortayl, lber; Fransz Devrimi ve stanbul, stanbuldan Sayfalar, Hil 30, stanbul, 1986, s. 104109. zdemir, Kemal; Osmanl Armas, stanbul, Dnence Basm ve Yayn Hizmetleri, stanbul, 1997. zendes, Engin; Osmanlnn Son Bakenti stanbul, stanbul, YEM, 1999. zer, Blent; Fransz Devrimi ve Mimarisi, Yap, Mays 1989, say 90, s. 33-48. Pilehvarian, Nuran Kara; Urfalolu, Nur; Yazcolu, Ltfi; Osmanl Bakenti stanbulda emeler, stanbul, YEM Yayn, 2000. Pilehvarian, Nuran Kara; Bezmialem Valide Sultan Yaplarnda Batl Etkiler, Bedrettin Cmert Ansna Sanatta Etkileim Uluslararas Sempozyumu-Bildiriler, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi, Ankara, 25-27 Kasm 1998, Trkiye Bankas, 2000, s. 164-169. Pilehvarian, Nuran Kara; Bezmialem Valide Sultan Yaplar, Baslmam Doentlik almas, stanbul, 1996. Sakaolu, Necdet; Bu Mlkn Sultanlar: 36 Osmanl Padiah, Olak Bilimsel Kitaplar, stanbul, Olak Yaynclk ve Reklamclk Ltd. ti., 1999. Tekeli, lhan; Tanzimattan Cumhuriyete Kentsel Dnm, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt 4, stanbul, 1986, s. 878-890.

572

Tanzimat Sonras Osmanl Mimarl / Yrd. Do. Dr. Mustafa S. Akpolat [s.350-359]
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. mparatorluun Toplumsal Yaps Tanzimat reformlar Osmanl kentlerini ve mimarln ok derinden etkilemitir. Batl kent planlama yntemleri ile mimarlk anlaylar Tanzimat sonrasnda birlikte uygulamaya konulmutur. Osmanl ynetimi, Bat dnyasndaki gelimeleri renmekte ve uygulamakta yetersiz kald iin, uygulamalar da ou zaman yabanc veya aznla mensup gayrimslim mimarlar ve ustalar eliyle olmutur. Osmanl ekonomisinin 1838de Osmanl-ngiliz Ticaret Antlamas ile tam olarak Batya al ve 1839 Tanzimat Ferman ile simgelenen yeni ynetim anlay 19. yzyln ikinci yarsnda kent yapsnda nemli dnmlere sebep olmutur. Yeni ekonomik ilikiler ve ynetim biimi, yeni kentsel merkezler, yeni bir altyap ve yeni kurumlar gerektiriyordu. Bu nedenle Batdan alnm yasalar, ynetmelikler ve yntemler, yine Batdan alnm kurumlar aracl ile Osmanl kentlerinde uygulanmaya balamtr. Bat kent planclnn, yeni yaplan yaplar geriye ekerek sokaklar geniletme ve yeni parselasyon ilkeleri gibi dnemin ileri tekniklerini ieren I. Ebniye Nizamnamesi (I. mar Ynetmelii) 1848de yrrle girdi. 1856da ise kent planlamasnn en nemli aralarndan biri olan kamulatrma ilerini dzenleyen ynetmelik uygulamaya konulmutur. Bylece bakentin ve dier kentlerin genel grnm yava yava deimeye balamtr. Osmanl ynetimi iin kentlerin Batl kurallara gre yeniden planlanmasnn bir baka amac daha vardr: Merkezi devlet otoritesini yeniden kurmak. Bu ama Batl devletlerce de ayn derecede nemseniyordu. nk ticaret etkinlikleri iin bir eit engel oluturan, feodal zellikler tayan kii ve kurumlardan bylece kurtulmak mmkn olabilirdi. Gerekten de bu yllarda Osmanl mparatorluunun uluslararas saygnl azalrken, merkezi ynetimin lke dzeyinde otoritesi glenmitir. Sonuta 19. yzyl Avrupa kent planlamasnn temel aya olan gvenlik, gzellik ve salk Osmanl kentlerinde de belirli llerde salanmtr. 2. Mimarlk Ortam ve Sorunlar Osmanl mparatorluunun, bakentte ve tarada mimarlk ilerini yrten Hassa mimarlarnn ilerini, ocak dndaki yerli ve yabanc mimarlar stlendiler. Ortaya kan bu durumun nedeni Lale Devri (1718-1730) ile balayan Batllama dneminde, saray evresinin benimsemi olduu Avrupa Mimarl ile Hassa mimarlarnn ba edememesi, onun gereklerine ayak uyduramamasdr. 18. yzylda Barok slubu Osmanl kalplarna uyarlamay baaran Hassa mimarlar, 19. yzylda ortaya kan tarihselci sluplarn uygulamasna ayak uyduramamlardr. nk bu semeci (eklektik)

573

uygulama eitli sluplarn biim ve tasarm kurallarn bilmeyi gerektiriyor, bu akademik tutum ise usta-rak ilikisi iinde pratikten yetien Hassa mimarlar iin stesinden gelinemeyecek bir sorun yaratyordu. Bundan byle tasarm ilerini Avrupada akademik renim gren mimarlar stlendiler. Yabanc Mimar Sorunu Londrada eli olarak bulunan Mustafa Reit Paann 1836da II. Mahmuta gnderdii mektup o gnk durumu ve zm nerilerini gzler nne sermektedir. Sz konusu mektupta, Avrupa gazetelerinde sk sk, ahap arlkl malzeme ile yaplan ve byk yangnlara neden olan Trk inaat sisteminin eletirildii belirtilmektedir. Bu nedenle de Reit Paa yeni planlanacak kentlerde ve mahallelerde, kent planlama geometrisine uygun, ahap yerine kargir yaplarn yaplmasn nermektedir. Yeni inaat malzemeleri ile yaplacak binalarn tasarmnda ve uygulamasnda karlalacak sorunlarn ise Avrupadan getirtilecek mimar ve dier meslek adamlar ile zmlenebilecei ifade edilmektedir. Mektupta ilgin zm nerilerinden bir tanesi de mimar sorununun zmne ilikin olandr. Bu konu aynen yle dile getirilmitir: Gelecekte de Bat kltr alm mimarlar kullanmaya devam edebilmek iin, kendi memleketimizden, yetenekli on veya on be genci, mimarlk bilimini ve sanatn gerei gibi renebilmeleri iin imdiden Avrupaya yollamak yeterli olacaktr. Yabanc Mimar Sorunu ve Mimarlk Eitimi Reit Paann 1836 tarihli mektubundaki nerileri arasnda ilk gerekletirilenlerden biri, Batl mimarlar stanbula getirmek ve yetenekli Osmanl genlerini Avrupann gzel sanatlar akademilerine ve mhendislik okullarna eitime yollamak oldu. 1840l yllardan balayarak, sarayda ayrcalkl bir yere sahip mimarlar yetitiren Ermeni Balyan ailesinden ok kii Parise mimarlk eitimi grmek zere gnderildi. Bunlardan ilki Nicogos Balyan (1826-1858), 1842den 1845e kadar LEcole SainteBarbea devam eder; onu 1843te Sarkis Balyan (1831-1899) ve eitimini Viyana, Venedik ve baka Avrupa kentlerinde tamamlayan Agop (1837-1875), sonra da Simon (1846-1894) ve Levon Balyan (1855-1925) izler. Tanzimatn ilanndan nce stanbulda alan yabanc mimarlar arasnda en kalabalk grup Gaspare Fossati ile balayan talyanlardr. Rus ar I. Nicola tarafndan Beyolunun gzel manzaral tepelerinden birinin stnde yer alan Rus Elilii binasnn yapm iin stanbula gnderilen Gaspare Fossatiye bir sre sonra mimarn kardei Giuseppe (1822-1891) de katlmtr. Gaspare Fossati kardeinin de yardmyla gerek saray iin gerekse zel kiiler iin nemli yaplar tasarlayp gerekletirdi. Harbiye Nezareti iin Bab- Seraskeri Hastanesi (1841), Darlfnun binas (18451847), Sultanahmet Meydannda yeni Mekteb-i Sanayi binas (1846), yeni talyan Tiyatrosu (1846), Ayasofyann restorasyon almalar (1847-1849), Reit Paa Yals (1847-1849), talyan Elilii konutu restorasyonu (1850) Fossati biraderlerin gerekletirdikleri nemli ilerinden bazlardr. 19. yzyln ikinci yarsnda nemli mimari grevlere atananlar veya mimarla katk salayan talyanlar arasnda Giacomo Leoni, Giovanni Battista Barborini (1820-1891), Giorgio Domenico ve Ercole Stampa, Pietro Montani (1829-1887) ve Guglielmo Semprini isimlerine rastlanmaktadr. Uluslararas

574

stanbul Sergisi yaplarnn tasarm iin 1893 ylnda bir dier talyan mimar Raimondo DAronco Osmanl bakentine davet edilmitir. stanbul Sergisi 1894 byk stanbul depremi nedeniyle gereklemedi, fakat DAronco stanbulda ok sayda birbirinden gzel yaplar kazandrd. Bunlardan en nemlileri arasnda, Sultanahmet Yenieri Mzesi (Resim 1), Sultanahmet Ziraat, Orman ve Maadin Nezareti, Beikta eyh Zafir Klliyesi, Yldz Saraynda Yaveran Dairesi, ini Fabrika-i Hmayunu saylabilir. Ancak DAronconun asl nemli ileri, dneminin tepkisel mimarlk akm olan Art Nouveau anlay ile yapt tasarmlardr. Bunlardan ilk akla gelen ise saray terzisi H. Botter iin 1900-1901 yllarnda gerekletirdii stiklal Caddesindeki Botter apartmandr. Fransz mimar ve mhendisler 18. yzyldan itibaren kendilerine sarayda rahatlkla yer bulmulardr. Franszlar Tanzimat sonrasnda yerletirilmeye allan kamu ynetimi ve belediye almalar konusunda da etkili olmulardr. Fransz mimar ve kent planclarnn bata gelen amalarndan biri de stanbulun planlamasna damgalarn vurmakt. Franszlarn etkisi, 19. yzyln ikinci yarsnda sadece Neoklasik Beaux-Arts mimarl ihrac ile snrl kalmamtr. Ayn zamanda Antoine Bourgeois (1821-1884), Lon Parville (?-1885), Adolphe Maillard ve Alxandre Vallaurynin (1850-1921) katklar sayesinde Osmanl yeniden canlandrmaclna kesin bir katk salamtr. Fransz kkenli Levanten mimar Vallaury 19. yzyl ile 20. yzyl arasnda stanbulun mimarlk platformunda en nemli yere sahip olmutur. 1870-1879 yllarnda Pariste dneminin en nemli mimarlk okulu olan Ecole des Beaux-Artsta eitim gren Vallaury, otuzdan fazla nemli yap gerekletirmitir. Vallaurynin yaptlarnn balcalar arasnda Karaky Osmanl Bankas Genel Mdrl (1892), Caalolu Dyun-u Umumiye (1897), Mze-i Hmayun (1891-1897), Bykada Rum Yetimhanesi (1890-1900), Balarba Mecit Efendi Kk (1901), Eminn Hidayet Camii (1887) (Resim 2), stinye Osman Reis Camii (1903) ve Beyolu Pera Palas Oteli (1893) saylabilir. Dier taraftan Alxandre Vallaury 1883 ylnda kurulan Sanayi-i Nefise Mektebinin mimarlk blmnn, kuruluundan itibaren 1908 ylna kadar bakanln yapmtr. Dier bir deyile Vallaury, 20. yzyln ilk eyreinde kendini gsterecek yeni kuak Trk mimarlarnn formasyonunda etkili olmutur. Otuz yl sren II. Abdlhamid ynetimi srasnda, Fransz stnl engellenemez bir biimde kentsel lekteki projelerde de kendini gsterir. Fakat mparatorluun ekonomik skntlar yznden bu projelerin ou kat zerinde kalmtr. Mhendis Arnodinin Boazii evresi Demiryolu Projesi, 1900 Martnda II. Abdlhamide sunulmutur. evre yollarnn ring sistemi ile balanmas dnlen neride, stanbul Boaz iki asma kpr ile geilir. Kprlerden biri Sarayburnunu skdara balamaktadr. ok gsterili olmayan bu asma kprnn ayaklarnn tamamen elikten ina edilmesi dnlmtr. ki utaki bitiler ise oryantalist bir anlayn rn olarak kk camiler biimindedir. Kandilli ve Rumelihisar arasndaki dier kpr daha antsal nitelikler iermektedir. ok byk ta ayak tarafndan tanan bu asma kprnn ayaklarnn stnde ise drt kesine minareler yerletirilmi Memlk slubundaki trbeler bulunmaktadr. Binlerce lamba ile aydnlatlacak kpr, geceleyin tam bir masalms grn sergileyecek ekilde tasarlanmtr.

575

Osmanl ynetiminin istei zerine nl Fransz kent plancs Antoine Bouvardn (1840-1920) hazrlad planlama nerileri de bu dnemin kat stnde kalm projelerinden biri olarak anlmaya deer niteliktedir. Bu proje sultana armaan olarak Fransz hkmeti tarafndan finanse edilmitir. Bu plan nerileri, stanbulun nemli kent merkezinin yeniden dzenlenmesini iermektedir. Sultanahmet, Beyazt ve Yeni Cami meydanlar iin gelitirilmi neriler, maalesef hibir topografik bilgiye veya kentin tarihsel ve mimari gemiine dayanmyordu. stanbula hi gelmeden Pariste hazrlanan planlar sadece fotoraflardan elde edilen grsel bilgilere dayandrlmtr. stanbul tarihi yarmadasnn zengin kent dokusu yok saylarak hazrlanm, birbirinden kopuk bu meydan nerisi Paris kentinin leini bu meydanlara tamak istiyordu. rnein, Harbiye Nezaretinin (stanbul niversitesi Merkez Binas) karsna yerletirilen byk ktleli yeni belediye binasnn yaplmas iin Beyazt Medresesinin yklmas ngrlyordu (Resim 3). Ayn ekilde, Yeni Caminin iki yanna eklenen eri kanatlar, Galata Kprs ile birlikte, Pariste 1878 ylndaki Uluslararas Sergi iin yaplan Trocadero alan dzenlemesini anmsatan bir dzenlemedir. Sultanahmet Meydannda ise, 16. yzyln en nemli mimarlk rnlerinden biri olan brahim Paa Saraynn (Trk-slam Eserleri Mzesi) ykmndan elde edilen yere vilayet kona yaplmas neriliyordu. evresindeki tarihi doku yok edilerek, yaplacak Fransz slubundaki geni bahenin ortasnda yer almas nerilen Ayasofyann tek bana evresinden soyutlanm bir ekilde ortaya kmas neriliyordu. Mustafa Reit Paann arzu etmesine karn, stanbula ok sayda ngiliz mimar getirilememiti. ngiliz mimarlarn stanbuldaki etkinlikleri, Sir Charles Barrynin 1842 tarihli tasarmna gre W. J. Smithin gerekletirdii Neornesans slubundaki ngiliz Elilik Binas (1845-1847), Krm Sava ansna George Edmund Streetin tasarlad ngiliz Neogotik Krm Kilisesi ve Harry Peray Adamsn projelerini hazrlad Galatadaki ngiliz Hastanesi (1902-1904) gibi zel yaplarla snrl kald. 1881 ylnda Fransann Tunusu igal etmesi, 1882 ylnda da ngilterenin Msr ele geirmesi ile, II. Abdlhamid ile Paris ve Londra hkmetleri arasndaki ilikilerde doan bunalm, uzun zamandan beri Osmanl mparatorluu ordusunun organizasyonunda nemli rol olan ve ayrca Osmanl demiryollarnn gelitirilmesi projesine byk ilgi gsteren Almanyann ekonomik rol birdenbire ok artmtr. Almanyann srarla istedii stanbul-Badat demiryolu projesi uzun grmelerden sonra 1903 ylnda verilecektir. Bu projeyle ilgili olarak Alman mparatoru II. Wilhelm, Osmanl bakentini iki kere ziyaret edecek ve ikinci ziyaretin ansna Sultanahmet meydanndaki Alman emesini yaptracaktr. Bizans mimarlnn izlerini tayan bu eme nemli bir tarihsel belge niteliine de sahiptir. II. Abdlhamid Dneminde, Alman mimarlarn tasarlam olduu nemli yap, gnmzde de ilevlerini srdrmektedir. Bu yaplardan ikisi, Sirkeci Gar ve Bahekapdaki Deutsche Orient Bank (Alman Dou Bankas) binalar A. Jasmundun yaptlardr. nc yap ise stanbul-Badat demiryolunun balang noktas olan, Otto Ritter ve Helmuth Cuno isimli Alman mimarlarca projelendirilen Haydarpaa Gardr (Resim 4).

576

Sirkeci Gar (1888-1890) Orient-Express espirisine uygun bir biimde Orta Dou mimarlnn izlerini yanstr. Minareyi andran kuleleri, atmal kemerleri ve vitrayl yuvarlak pencereleri ile dikkat ekici bir yapdr. Dnemin banka binalarnn temel zelliklerinden olan masif ta bir yap olan Deutsche Orient Bank iin tasarlad Germina Han binasnn mimari kimliini oluturan asl esi yuvarlak planl, yivli gvdeli kulesidir. Mimar A. Jasmund kulesini nl Rnesans dnemi mimar Bramantenin Montariodaki S. Pietrodan esinlenerek kk bir tapnak planl kat ile talandrr. Yap, Alman ekonomisinin gcn simgelemektedir. A. Jasmund, ayn zamanda Hendese-i Mlkiye Mektebinde mimarlk dersleri de vermi, nl mimar Kemalettin Beyin hocas olmu ve onu mimar olmaya ynlendirmitir. Alman mimarlarn gerekletirdii yaplarn en gsterilisi olan kukusuz Haydarpaa Gar binasdr. Yap gerek Neornesans slubundaki etkili giri cephesi, gerekse dekorasyonunda ressam Luigi Leonenin de nemli katklar olan arbal ana salonu ile dikkat ekmektedir. Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi ve Mimarlk Eitimi Osmanl mparatorluunun Bat tarznda eitim veren ilk kurumu olan Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi 1883 ylnda kurulmutur. Parisin Ecole des Beaux-Arts rnek alnarak kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi, resim, heykel, mimarlk ve gravr olmak zere drt blmden oluuyordu. Bu okul, mparatorluun gzel sanatlar alanndaki ciddi ve sorumlu tutumunun da nemli iaretlerinden saylmaldr. Daha nce kurulmu olan askeri ve sivil mhendis mekteplerinde olduu gibi gzel sanatlar eitimi verecek olan bu okulda da yabanc hocalara gereksinim duyulaca aktr. Okulda, mimarlk blmnde grev verilen ilk hocalar arasnda stanbullu Levanten Alxandre Vallaury ve yardmcs talyan Philipe Bllo bulunuyordu. Resim blmnde Salvatore Valeri (18561946) ve Varova ve Mnih akademilerinde eitim grm Nantes doumlu Polonyal Joseph W. Zarzecki, gravr blmnde Napi, heykel blmnde ise stanbul doumlu, Roma Gzel Sanatlar Akademisi mezunu, ayn zamanda mdr yardmcs olan Ermeni E. Osgan Efendi grev yapyordu. Okulun mdr ise ayn zamanda Arkeoloji Mzesinin de mdr olan nl ressam ve arkeolog Osman Hamdi Beydir. Mimarlk meslei, mparatorluun gayrimslim Ermeni ve Rum aznlklar arasnda daha ok ilgi uyandrmtr. 24 Temmuz 1893 tarihli The Levant Herald ve Eastern Express gazetelerinin verdii habere gre, mimarlk blmnn yirmi rencisinden on alts Ermeni, ikisi Trk ve ikisi Rumdur. 1907 ylnda, nl sanat eletirmeni A. Thalasso ise bir yazsnda ise okulun 180 rencisinin, 87 Trk, 45 Rum, 36 Ermeni, 6 Yahudi ve 6 Levantenden olutuunu belirtiyordu. Bu rencilerin blmlere dalm ise, resim 103, mimarlk 57, heykel 14 ve gravr 6 eklindeydi. Yine dnemin gazetelerinden elde edilen bilgiler, okuldan mezun olanlardan mimarlarn, dier blmlerin mezunlarna gre kolaylkla i bulduklar eklindedir.

577

1909 ylnda Sanayi-i Nefise Mektebinin mimarlk blm bakan olan talyan Giulio Mongeri de (1909-1928) A. Vallaury gibi yetenekli bir kiidir. Mongeri de eitimciliinin yan sra stanbul ve Ankarada nemli binalar yapmtr. 1885 ylndan itibaren, rencilerin ilerinden oluan Sanayi-i Nefise Mektebi sergileri almtr. Bu sergilerle ilgili olarak gazete ve dergilerde haberler ve eletiriler yaymlanm, ayrca dereceye giren projeler tantlmtr. Sz konusu resim ve projelere bakldnda, yakn zamana kadar bir ou ayakta olan Kadky-Bostanc arasndaki semtlerde, Boaziinde ve Adalardaki ahap kk, yal ve konaklarn Sanayi-i Nefise Mektebi kl mimarlarn eserleri olduu ve bu yaplarda Alxandre Vallaurynin etki ve beenisinin izleri kolayca anlalmaktadr. Sanayi-i Nefise Mektebinde yaplan Osmanl Mimarlna ait antsal yaplarn korunmasna ynelik belgeleme ve onarm almalar da nemsenmelidir. Bu eilimin yansmalarn ve sonularn rencilerin hazrladklar projelerde de grmek mmkndr. Okul bu ynyle de Mimar Kemalettin ve Vedat Beyler tarafndan son ekli verilen I. Ulusal Mimarlk Dneminin (1908-1930) hazrlaycsdr. Mimar Vedat Bey (1873-1942) de bu okulda 1899-1930 yllar arasnda eitli aralklarla hocalk yapmtr. Mimari slup Sorunu Osmanl lkesinde Lale Devrinden balayarak uygulanan bir ok Batl mimarlk slubunun getirdii eitlilik aydnlar arasnda tedirginlik yaratmtr. Mimar Sinan gibi nl mimarlarn eserleriyle tannan Osmanl mimarl bir vn kaynadr; 19. ve 20. yzyldaki gelimeler ise bir k, bir yozlama olarak deerlendirildi. Osmanl mparatorluunu kurtarma abalarna kout olarak Osmanl mimarln kurtarma zm nerileri tartlmaya baland. Batda eitim grm Osmanl aydnlarna gre, Osmanl mimarl Avrupann gelitirip kulland yntemlerle ele alnp deerlendirilmelidir. Bu gr ilk defa, Sultan Abdlazizin (hd. 18611876) 1873 Uluslararas Viyana Sergisi iin hazrlatt Usul- Mimari-i Osmani adl kitapta dile getirilmitir. Bu kitap Padiahn emriyle Montani Efendi ile Bogos ayan tarafndan hazrlanmtr. Osmanlca, Franszca ve Almanca olmak zere dilde kaleme alnan kitapta Osmanl mimarlnn, stanbul, Edirne ve Bursadaki ba eserleri tantlmaktadr. Tarihi zet blmnde en nemli yaplar tantldktan sonra, Osmanl mimarisindeki k dile getiriliyordu. Fransz mimar, mhendis ve sanatkarlarnn etkileri Osmanl mimarisini yozlatran etmenler olarak ele alnyor, rnek olarak da Laleli ve Nuruosmaniye Camileri gsteriliyordu. Osmanl bakentinin 19. yzyl mimarlar, eitli sluplar bazen tek tek, bazen birkan birlikte kullanarak tuhaf ve ruhsuz yaplar yapyorlard. Eer Osmanl mimarisi Avrupa sluplarn taklit etmeyi srdrrse, kendi yok oluunu hazrlam olacaktr. Ancak, ne tuhaf ki ayn kitapta, Neogotik sluptaki Aksaray Valide Camii ile Neoklasik sluptaki raan Saray Yeni Trk slubunun ncleri olarak sunuluyordu. Kitabn Teknik Bilgiler blmnde, I. yzylda yaam Roma mparatorluunun nl mimarlk kuramcs Vitruviusun modeli kullanlarak Osmanl mimarl blme ayrlyordu. Bunlarn her birisi

578

de Antik an Dor, on ve Korint mimari dzenlerine karlk saylyordu. Kitapta amalanan ise Osmanl mimarisindeki ilkeleri saptayp, ona, Bat mimarisinin geni yelpazesi iinde yer amak ve Neo-Trk slubun ada binalarda kullanlmasn tevik etmekti. Bu alandaki en nemli tartmalardan birini de 20. yzyln banda nl sanat tarihi Celal Esat (Arseven) balatmtr. Celal Esatn amac Osmanl mimarisinin nemli eserlerini tanyarak, elde edilecek kurallar ve bilgileri ada uygulamalarda yeniden canlandrmakt. Celal Esat, ie Batl sanat tarihilerinin, ran, Arap ve Osmanl sanat arasnda ayrm yapmamalar sorununu zme kavuturmakla balad. Osmanl sanat ile dierleri arasndaki farklar vurgulamak zere, nce bir dizi makale kaleme ald. Sonra Osmanl sanat ve mimarisini anlamaya yardmc olacak ve dolaysyla ada uygulamalarda daha baarl olunmasn mmkn klacak bir yntem nerdi. Osmanl Mimarisi balkl bir makalede 19. yzyl Fransz mimarlk otoritelerinden Eugne Emmanuel Violetle-Ducn baz grlerini zetledi. Onun gelitirdii fikirlerin evrenselliini savunarak bunlar Osmanl mimarisine uygulamaya alt. Celal Esata gre, Osmanl mimarlnn temel kurallarn anlamann balca yolu, belli bal eserlerin hassas llerini alp, son derece titiz rlve izimlerini yapmaktan geiyordu. Osmanl mimarlnn temel prensipleri, ancak bu rlve izimlerinin incelenmesinden ve deerlendirilmesinden sonra ortaya karlabilirdi. ada mimarlar, mimarlk tarihi aratrmalarn anlamadklar ve yapmadklar iin, Osmanl eserlerinden geliigzel devirilen elemanlarn kolajn yapmakla yetiniyorlard. Celal Esata gre bu tam bir taklit idi ve kurallar bilimsel olarak ortaya konana kadar yle kalmak zorundayd. Mimarlk zerine yaplan btn tartmalarn baz ortak paydalar vard. k noktalar hep aynyd. Osmanl mimarisi bir k iindeydi ve kurtarlmalyd. Btn nerilerin ortak yan ise Osmanl mimarisinin slah edilmesiydi. Dier taraftan Bat tarz akademik ve bilimsel yntemlerin kullanlmas Osmanl mimarisinin, yeniden douunu salayaca iin onlardan yararlanlmalyd. 3. Dnemin Mimarlk rnekleri Tanzimat sonrasnda, Osmanl mimarlnda nemli tartmalar, dnmler, yenilikler ve youn bir etkileim meydana gelmitir. Deiim, her lekte, kentsel lekten, en kk ayrntya kadar olabilmektedir. Dier taraftan yeni yap malzemeleri ile yeni yap teknikleri de yeni mimarln nemli bir ayan oluturmaktadr. Bu blmde, dnemin nde gelen mimarlarnn gerekletirdii deiik ilevli 6 yap aracl ile dnemin mimarlk anlay daha somut olarak ortaya konacaktr. Darlfnun Binas stanbulda Tanzimat sonrasnda ina edilen Darlfnun (niversite) binas en byk Neoklasik yaplardan birisidir (Resim 5). Mimar Gaspare Fossatinin tasarm olan byk ktleli yap 1854te tamamlanm, 1856 ylna kadar Krm Sava nedeniyle stanbula gelen Fransz askerleri iin hastane olarak kullanlmtr. Ancak bitmi olmasna karn Darlfnun almamtr. 1863te konferanslar eklinde zel derslere balanmtr. 1876da ilk Meclis-i Mebusan burada alm, 30 yl

579

kadar kapal kaldktan sonra 1908de II. Merutiyetle birlikte Meclis-i Mebusan yine bu binada topland. Daha sonra Adliye Nezaretine devredilen bina 1933 ylndaki yangnda yok olmutur. Darlfnun binas, ortas avlulu iki kare blok ile bunlar birletiren merkezi bir giri blmnden oluan katl kagir bir mimarlk antyd. Plannn ok ak, net ve kolay anlalr bir emas vardr. Kare bloklarn yine kare olan i avlular, birer yanlarna servis mekanlarnn yerletirildii koridorlarla evrilmitir. Koridorlarn dier kenarlarnda ise amfiler ve derslikler yerletirilmitir. Sultanahmet Camiine bakan cephesinde U biiminde kk bir tren avlusu oluturacak bir dzenleme grlr. Binann antsal giri hol ve byk salonu merkez kitlenin ekseni zerindedir. Simetri eksenlerinin kesime noktasnda, byk salonun nnde yer alan merkezi holn atda stunlu bir kule ile vurgulanmas dnlm, ancak bu kule yaplmamtr. Planda grlen yalnlk, kitle dzeninde de grlmektedir. Cephelerde kitlesel hareketlenmeler en aza indirilmi, katl yap neredeyse tek kitle olarak alglanr duruma gelmitir. Yalnzca Marmara Denizine bakan dou cephesinde ll bir hareketlenme vardr. Ortada bulunan byk tren salonunun revakl da takn cephesi simetrik dzeni glendirir. Benzer ekilde kuzey ve gney cephelerinde de simetri ekseni zerindeki salonlar da takn olarak biimlendirilmitir. on dzeninde iki kat boyunca devam eden stunlarn stndeki bask gen alnlklarla biten kuzey ve gney cepheler de sakin bir grnm sergilerler. Yapnn tm grkemi, monoblok kitle dzeninde ve boyutlarndadr. Cephelerinde olabildiince yaln, klasik bir dzenleme vardr. lk iki katta kemerli, st katta ise dikdrtgen biimli pencere dizileri yer alyordu. mekanlara ait fotoraflardan ise yine klasik, ok zenli ve olduka youn bir bezeme programnn uyguland anlalmaktadr. Dolmabahe Camii Dolmabahe Camii, Dolmabahe Saraynn gneyinde Boazn kysndadr (Resim 6). Sultan Abdlmecidin (hd. 1839-1861) annesi Bezmialem Valide Sultan tarafndan yapm balatlan cami, onun lm zerine Sultan Abdlmecid tarafndan tamamlatlmtr. Garabet Balyann tasarm olan cami, 1853-1855 yllar arasnda ina edilmitir. Dolmabahe Camii, dnemin dier bir ok yaps gibi semeci bir sluba sahiptir. Bu yap, ayrca slup ynelimlerini ve tercihlerini net bir biimde ortaya koymas asndan dikkat ekmektedir. Cami, Batllama dneminde ortaya kan hnkar mahfili blm ile sanki ayr ayr yaplp sonradan birletirilmi gibidir. Cami kare planl gvde zerine kubbeli ve yksek bir kitledir. Hnkar mahfili ise, dikdrtgen planl prizmatik ve daha alak bir yapdr. Dier taraftan, hemen belirtmek gerekir ki her iki blm de ayn tasarm anlayn yanstrlar. Burada geometrinin egemenliindeki neoklasik tasarm btncl bir grnme brnmtr. Cami ibadet mekannn 25x25 m. boyutundaki kare plannn keleri yaklak bir metreyi bulan da taknlklar ile vurgulanm ve bir baldaken strktrn habercisi gibidir. Yapnn drt cephesinde ayn biimdeki byk tayc kemerlerin belirgin durumu, gei esi olan pandantifin yapnn d

580

cephesinde de aka gsterilmi olmas baldaken strktrn alglanmasn kolaylatrm grnmektedir. Dta kelere yerletirilmi olan arlk kulelerinin biimleri caminin genel kitlesine yabanc kalmaktadr. Caminin kuzey cephesindeki, dou-bat dorultusunda yerletirilmi dikdrtgen kitleli hnkar mahfili iki katldr. Neornesans slubundaki yap sade ve arbal bir yapdr. Hnkar tarafndan kullanlacak bu blmn cami dndan girilen ayr bir yap gibi dnlmesi Batllama btnnn bir parasdr. Hnkarn eitli kabullerinin ve trensel aktivitelerinin yapld bu blm ayn zamanda dinin dnyeviletirilmesine de iaret etmektedir. Dolmabahe Camiinin hnkar mahfili trnn en gelimi rneklerinden biridir. Caminin ibadet mekannn kuzeyinde, aamal bir giri blm yer almaktadr. Birincisi ayr merdivenle ulalan st ak giri platformudur. kincisi camilerin geleneksel emasndaki son cemaat yerine tekabl eden, ama yalnz camiye deil hnkar mahfiline de gei salayan ve dolaysyla daha ok bir dalma mekan olarak dnlmesi gereken bir hacimdir. ncs ise, caminin ibadet mekanna alan, ibadet mekanndan iki paye ile ayrlm olan blmdr. Hnkarn kulland ve selamlk trenleri ile kabullerin yapld blm iki yanda ve st katta dzenlenmitir. Bu blmlere deniz tarafnda yer alan iki zel giri verilmitir. Bunlardan saray tarafndaki dou girii hnkara ait olmaldr. Drt stunlu revaktan sonra giri hol ve ift kollu merdiven asl hnkar katna k salar. Caminin ibadet mekanna ak olan hnkar locas cami kitlesi ile hnkar mahfili kitlesinin birbirine baland mekandr. Hnkar mahfilinin cephelerinde, giri katnda dikdrtgen pencereler kullanlm, st katta ise dz saaklk ve gen alnlk tayan pencereler almak dzende dizilmilerdir. Caminin iki minaresi bulunmaktadr. Yksek kaideler zerinde yivli gvdeleri ve korint kolon bal biiminde erefeleri olan minarelerin konumlandrlmas cami ile ilikisi asndan zayftr. Kuzey cephesinin iki ucuna yerletirilen minareler ne cami ile ne de hnkar mahfili ile btnleebilmektedir. Caminin iinde de dnda olduu gibi Neoklasik bezeme eleri hakimdir. Kubbe etei profillerinde, pilastr balklarnda, kornilerde, pencere alnlklarndaki panolarda ve bordrlerde grlen bu biimleme zellikleri zellikle tayc yksek kemerlerde ok belirgindir. Caminin avlusu ile kuzeydou kesindeki sebil, nn Stadyumu yaplrken yklm ve yola katlmtr. Beikta eyh Zafir Klliyesi Beiktataki eyh Zafir Klliyesi 1903 ylnda II. Abdlhamidin (hd. 1876-1908) ba mimar olan nl talyan mimar Raimondo DAronco tarafndan tasarlanmtr (Resim 7). eyh Zafir, II. Abdlhamidin dini danman ve ayn zamanda da azeli dervilerinin eyhidir.

581

Bu kk klliyede eme, trbe ve kitapln birlikte bulunmas geleneksel Osmanl mimarlnn bir gereidir. eyhler iin yaplm trbeler o kiiye olan derin balln ifadesidir. Bu yaplar ziyaretilerin iine girmelerine imkan veren, fakat kapalyken de pencerelerinden ii grlebilen yaplardr. Trbelerin yanbana ina edilen eme ise, Mslmanln iyilikseverlik ynn simgelemektedir. Kitaplk da medreselerdeki ve tekkelerdeki eitim etkinliklerinin bir uzants gibidir. eyhin trbesinde DAronco geleneksel Osmanl trbesinin okgen plann yerine kareyi yelemitir. Trbenin zellii cephelerdeki emerkezli erilerin kademelenmesidir. Trbenin rts, mimarn Udine Sergisi iin tasarlad kahvehaneye ve Mantova yarmas iin nerdii apelinkine benzer biimde olduka eimli krma atdr. Trbenin kbik biimi, cepheyi apraz olarak kesen yan payandalarla desteklenmitir. Bylece grnte, dikmenin alt ucu bir gen meydana getirecek ekilde uzun dikdrtgen pencereyi yeniden keser. Yapnn subasman kotu boyunca, u anda toprak altnda kalm kare pencereler ve zerleri kabartmalarla sslenmi drtgen metoplar ardarda sralanmlardr. Balangta bunlar yol yol izilmi bir alt taban stne oturmulard. Sonradan sokak zemin seviyesinin ykseltilmesi, bu alt tabann stn kapatt gibi, sokaa bakan emenin ksmen gmlerek kapanmasna neden olmutur. Dolaysyla, mekanlarn eitli nivolar zerinde, arazinin eiminden yararlanlarak salanan zgn grnt, geri dnlemez bir biimde deitirilmi, bu da DAronconun tasarmnn profilleri ile arkada kalan binalar arasnda var olan ilikinin deimesine neden olmutur. Bunun sonucunda da yapnn hareketli konumu monotonlamtr. Kitaplk, daha kk boyutlar ile trbe kitlesinin tekrar gibidir. erdeki kubbenin dtan grn an biimli bir atdr. Kelerdeki payandalarn ykseklii at saann stne tamaktadr. Trbe cephelerinin ortasnda bulunan kemerli dar pencerelerin altlarndaki delikler dua pencerelerine gndermede bulunurlar. Pencerelerin iki yannda ise girintili kntl dey bantlar oluturulmutur. Dey bantlarn arasna yer yer dzensiz bir ekilde kk kabartma kpler serpitirilmitir. Geleneksel slam sslemesi mukarnas esini DAronco kendi sanat anlayna gre satran tahtas gibi yeniden tasarlar ve eitli derinliklerdeki kabartmalar aracl ile k-glgeli geilerle kompozisyonu zenginletirir. Mukarnas, benzer biimde, eme niinin oyuunda, billur biimindeki oluumlar birletiren bir paralel yzeyler kalbna dnr. Genelde, mukarnaslarla sslenmi cami giri kaplarna modern yorum getiren mimar, ayn espriyi Mantova mezarlndaki B apelinin kapsnda da kullanlmtr. eyh Zafir Trbe, eme ve Kitapl, evresinde meydana gelen olumsuz deimelere ramen, mimariden ok ant-heykel grnts ile stanbulun nemli bir kltrel zenginliidir. Mze-i Hmayun (stanbul Arkeoloji Mzeleri)

582

Osman Hamdi Beyin 1881 ylnda mze mdr olmasndan sonra, vilayetlere gnderilen genelgelerin etkisi ile mzedeki eser saysnda nemli artlar oldu. zelikle 1887 yl kazlarnda ortaya karlan ve skender Lahdi olarak bilinen eserin de iinde yer ald Sayda lahitleri, yeni bir mze yapsnn gerekliliini ortaya kard. Mimar Vallauryye bir mze projesi izdiren Osman Hamdi Bey, 26 Temmuz 1887 tarihli tezkereyi projeyle birlikte Maarif Nezaretine gnderir. Mzenin tasarmnda, mimar Vallaury Sayda lahitlerinden, bugn de mzede sergilenen Alayan Kadnlar Lahdinden esinlenmitir. Yeni mze binas 1891de alr (Resim 8). Arkeolojik kazlarda kartlan eserler srekli olarak mzeye gelmeye devam etmektedir. Bu nedenle, Osman Hamdi Beyin nceden planlad gibi, binann gneyine 1903, kuzeyine 1907 yllarnda yeni binalar eklenir. kinci blmn yapmna Vallaurynin yardmcs P. Bello, nc blmn yapmna Osman Hamdi Beyin olu Mimar H. Edhem nezaret eder. inili Kk U biiminde taraftan kuatan, Neoklasik slupta yaplm iki katl mze binas gerek i dzeni, gerekse de cepheleri ile sade bir grnmdedir. Cepheleri ta taklidi sva ile kaplanm yapy kiremitli bir krma at rter. Mzenin bat cephesinde, ortada portikli iki ana giri ile, iki uta birer servis girii bulunmaktadr. Kot farkndan yararlanlarak, kuzey kanatta bro ve atlyelerin bulunduu bir kat elde edilmitir. Kuzey giriten ulalan holn dousunda st kata kan merdiven, gney ve kuzeyinde sergi salonlar yer almaktadr. Giri holnn kuzeyinde iki, gneyinde birinden dierine geilen be sergi salonu bulunmaktadr. Gneydeki portikten ulalan giri mekan da sergi salonu olarak kullanlmaktadr. Yapnn ayn genilikteki kuzey ve gney kanadndan, kuzeydeki daha uzundur. Orta kanada gre genilii daha fazla olan kuzey ve gney kanatlarda yer alan sergi salonlarn, dou-bat ynnde blme ayran iki sra stun bulunmaktadr. Kuzey kanatta, ikisi byk drt sergi salonu yer alr. st kata kan merdiven, sergi salonlarnn srekliliini bozmadan, da tarlarak zmlenmitir. Gney kanada ayn byklkte drt sergi salonu yerletirilmitir. Buradaki st kata kan merdiven, kedeki odann gney tarafnda bulunmaktadr. Mzenin st kat plan, zemin kat plan ile byk benzerlik gsterir. Kuzey kanadn bat ucundaki kitaplk dnda, tm kat sergileme amacyla kullanlmaktadr. Gney ve kuzey kanattaki sergi salonlar atdan k alr. Mzenin sergi salonlar kaset tavanla rtldr. Mzenin avluya bakan cepheleri, mermer merdivenleri, portikli alnlklar ve pencereleri ile dier cephelere gre daha zenli dzenlenmitir. Yapnn kuzey ve dou cephesinde pencere bulunmamaktadr. Geni bir merdivenle ulalan Korint dzenindeki portikler, akroterli alnlklarla biter. ki kat boyunca devam eden pencerelerin iki yannda, nce gmme on stun, sonra antemionla biten pilastrlar yer alr. Pencere ve pilastrlarn stnde bir profilden sonra gelen aln duvar geni bir saak silmesi ile biter. Mzenin yapm srasnda ekilmi fotoraflardan, duvarlarn moloz ta ve tula, kirilerin elik olduu grlmektedir. Demeler ise, volta deme olarak yaplmtr.

583

Osmanl Bankas Genel Mdrl Ttn Rejisi kuruluundan hemen sonra, Osmanl Bankas ile ibirlii yaparak, stanbulun i merkezi Karakyde her iki kuruluun merkez ynetimlerini iine alacak byk bir bina yapmaya karar verir. Planlar, 19. yzyl sonunda stanbulda nemli binalar gerekletirmi olan Vallaury tarafndan yapld. Bankaya ayrlan ksm 27 Mays 1892de alm, gnmze kadar genel mdrlk ve merkez ubesini barndrmtr. Reji idaresinin kulland yerler ise, bugn T.C. Merkez Bankasnn mlkiyetindedir. Dardan bir btn olarak grnen yapnn ii, birbirinin ayn olan iki blmden oluur. Burada, yapnn bat yars Merkez Bankas tarafndan 1925 ylnda satn alnp nemli deiikliklere uratldndan, hl zgnln koruyan Osmanl Bankas Genel Mdrl ile merkez ubesinin kulland dou yarsn tanmak yeterli olacaktr (Resim 9). ki bodrum kat ile birlikte alt katl olarak tasarlanan bina, cephe dzenlemesi asndan Dou ve Bat kaynakl mimari elerin birlikte kullanld rneklerdendir. Binann kuzeyindeki giri cephesinde Bat mimarisi, Halie bakan gney cephesinde ise Osmanl mimarisi elerinin kullanm ile ortaya eklektik bir yap kmtr. Voyvoda caddesinden girilen yapnn birinci bodrum kat ile zemin kat Osmanl Bankas Merkez ubesinin kullanmndadr. Kk brolarn yer ald birinci bodrum katn nemli bir zellii yoktur. Ak bro sistemine gre dzenlenmi zemin kata, geni mermer merdivenle yarm kat klarak ulalan giri holnden geilir. Tam eksende yer alan, yaklak 7.00x10.00 m. boyutlarndaki geni boluk, birinci ve ikinci katta devam ederek zemin katn st katlarla btnlemesini salar. Sonradan yaplan dou taraf, ak U biimindeki galeri katna kuzeydou kesindeki iki kanatl beton bir merdivenle klmaktadr. Zemin kattan birinci katn geni holne, kuzeybat kede yer alan mermer merdiven veya asansrle ulalr. Holn dousundaki boluu taraftan revakl bir koridor kuatr. Bu katta yer alan deiik byklkteki brolar bu koridora alrlar. kinci ve nc kata kan kollu merdiven, bu kattaki holn kuzeybat kesinden balamaktadr. Bu katta, boluun etrafnda oluan revan uzun kenarlarnda e byklkte be, ksa kenarlarnda ise ortadaki geni olmak zere aklk bulunur. Dikdrtgen kesitli ahap revak destekleri, stte yatay elemanlarla birbirlerine balanrlar. Boluu, babalarla kuvvetlendirilmi ahap parmaklk evirmektedir. Boluun dou-bat eksenine yerletirilen kollu merdiven ile daha simetrik bir dzene kavuan ikinci kat, birinci katla byk benzerlik gsterir. Bu katta da brolar, boluun etrafndaki revakl koridora alrlar. Bu katta boluun uzun kenarndaki revak destekleri sepet kulpu kemerlerle balanrlar. Ksa kenar ise tek yuvarlak kemerle geilir. Zemin kat tavanndan balayan boluk, bu katn tavannda kare, opal camlarla kapatlr. Tavan kuzey-gney dorultusunda uzanan, alt kattaki revak desteklerinin eksenlerine gelen drt kirile be dikdrtgen paraya blnr.

584

nc kat alttaki iki kata nazaran daha yalndr. Brolar bu katta boluun etrafndaki koridora alrlar. nc kata benzer bir plan dzenini yanstan drdnc kat, zemin kattaki asma katla birlikte sonradan yaplmtr. Binann Neornesans ve Neoklasik slupta dzenlenmi kuzey cephesi ile Osmanl mimarlk elerine sahip gney cephesi ilgin bir ikilem oluturmaktadr. Dou ve Bat cepheler ise, Batl anlayta, fakat sade bir biimde ele alnmtr. Kuzey cephede, yarm bodrum katla birlikte dier katlara oranla olduka yksek olan zemin kat bosajl byk boyutlu dikdrtgen talarla Rnesans mimarisinin zelliklerini tar. Bodrum katla zemin kat arasndaki geni silme tm cephe boyunca devam eder. Bu katta yer alan giri kaps dz kemerle biter. Bu katn dikdrtgen pencereleri l dzenleme iinde ele alnmlardr. lk ve ikinci katn dikdrtgen pencereleri Neoklasik slupta ve bir btn oluturacak biimde dzenlenmitir. Pilastrlarla snrlanm dikdrtgen her birimin iinde, yanlarda iki kat boyunca uzanan korint dzeninde stunlar grlr. Stunlarn arasnda alt katta, ortadaki ikisi bir alnlkla biten yanyana drt pencere vardr. stte, geni silmenin altna, alttakilerle ayn byklkte drt pencere yerletirilmitir. nc katn kuzey cephesinde, beli pencere gruplar, kabartma ikili grifonlardan oluan panolar ile dnml olarak kullanlmtr. Yapnn cephesi, stte ta konsollarla desteklenen bir saak ve onun zerine yeni ilave edilmi bir katla biter. Halie bakan gney cephe, klasik ve Barok slupta yaplm, geni Osmanl saaklar ve cumbalar ile dier cepheden ayrlr. Birinci kat pencerelerinin stnde yer alan ahap ikili payandalarla desteklenen saak, orta ksmda kk bir ara ile tm cephede devam eder. kinci katta, ortada ahap konsollarla desteklenen geni saakl bir cumba yer almaktadr. nc katn kelerinde, ahap konsollar tarafndan tanan geni saakl birer cumba daha bulunmaktadr. Cumbalarn yanlarndaki blmlerin ats Barok etkili dalgal saaklarla kapldr. Cephenin ekseninde stte, dier tm blmlerden daha yksek bir kule bulunmaktadr. Cephede, yuvarlak Rnesans kemerleri iinde, e byklkte yuvarlak pencere bulunmaktadr. Kule, stte dendanlarla bitmektedir. Yap, zellikle i mekanlardaki mermer ve ahap iilii asndan dikkat ekmektedir. Giri holndeki geni merdiven ile birinci kattan balayp, nc kata kadar devam eden mermer merdiven iyi bir iilik gstermektedir. Giri holn rten kasetli tavan ahap ve alnn birlikte kullanld bir bezeme eleman olarak dikkat eker. Birinci ve ikinci katn ortasndaki boluun evresinde bulunan stunlar, kemerler ve korkuluklar da zenli bir iilikle retilmitir. Laleli Harikzdegan Apartmanlar stanbul Lalelide Laleli Camii bitiiindeki, Tayyare apartmanlar olarak da bilinen ve gnmzde otel ilevi gren yaplar her bakmdan Batl zellikler iermektedir. Dnemin nl mimar Kemalettin Beyin stanbulda gerekletirdii son yapt olan apartmanlar 1918 ylnda Cibali, Fatih ve

585

Altmermer semtlerinin byk blmn yok eden byk yangndan zarar gren aileler iin yaptrlmtr. Yaplar 1919-1922 yllar arasnda gerekletirilmitir. at katlaryla birlikte altar katl, ortalar avlulu drt ayr bloktan oluan apartmanlar stanbuldaki ilk betonarme yaplardandr. Bloklar arasndaki ha biimli sokaklardan da ulalan apartmanlar toplam 124 konut ve 25 dkkan iermektedir (Resim 10). Arsann bykl nedeniyle caddeye bakan bloklar, dier bloklara nazaran biraz daha byk tutularak dkkanlar bu bloklarn altna yerletirilmitir. Bu bloklarn normal katlarnda er tane odal, er tane drt odal ve ikier tane de be odal olmak zere sekizer daire bulunmaktadr. Daha kk olan arka bloklarda ise daha kk olmak zere yine sekizer daire yerletirilmitir. Bloklarn, zemin katlarnn arka blmleri, arsann eimi nedeniyle toprak altnda kaldndan bu yerler depo ve ortak p odalar olarak deerlendirilmitir. Tm bloklarn at aralar, orta avlulara bakan ok amal kapal teraslar olarak dzenlenmitir. Ana giri eksenlerine gre simetrik biimde planlanm olan bloklarda, konutlara ulam her katta, orta avlular kuatan avlu taraf ak koridorlardan salanmaktadr. st katlara klar ise bu koridorlar birbirine balayan simetrik olarak yerletirilmi ift kollu birer ak merdivenle salanmaktadr. Dairelerin mutfak, banyo ve tuvalet gibi servis mekanlarnn avlu tarafna, odalarn ise sokak tarafna yerletirildii grlmektedir. Ana giri eksenlerine gre simetrik olarak dzenlenmi olan cepheler dz olarak svanarak badana edilmitir. ki kat yksekliindeki dkkan aklklar bask kemerlerle, ikinci kat pencereleri yuvarlak kemerlerle geilmitir. Birinci ve st kat pencereleri ise dikdrtgen biimindedir. Cephelerdeki simetrik dzenlemeyi vurgulamak iin baz odalar birinci kattan balayarak, yarm altgen veya dikdrtgen planl kapal cumbalar biiminde yap yzeyinden dar ve genel olarak saak seviyesinden de yukar doru tarlmtr. Caddeye bakan bloklarn n yznde bunlar geni dalgal saaklarla rtlerek, buralara zel pencere dzenlemeleri yaplm, ortalarna yuvarlak yaztlklar yerletirilmitir. Bu pencerelerin zerlerine kaln profilli silmeler yapld, ayrca dkkan kemerlerinin zerinde de daha ince silmelerin bulunduu grlmektedir. st kat pencerelerinin zerine, kvrk dal motifli tepelikler yerletirilmi, yuvarlak yaztlklar ise elenklerle erevelenmitir. Sonu olarak unu syleyebiliriz ki; Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi iin uygarln simgesi Versailles Saraynn grkemi, bahelerinin bykl ve havuzlarnn atafatyd. Tanzimat aydn iinse uygarlk Avrupa kentinin fiziksel grnm, mimarisi ve rgtlenmesi ile btnyle yaam biiminde somutlaan bir kavramd. 19. yzyl boyunca ekonomik skntlara ve savalara ramen zellikle bakent stanbulun ada Avrupa kentlerinin kalitelerine sahip olmas iin yaplan almalarn temel gerekesini yukarda belirtilen uygarlk dzeyini yakalamak dncesi oluturuyordu. Gerekten de Tanzimat ilanndan sonra bata stanbul olmak zere, dier baz kentlerde genel grnm deitiren yaplar ina edildi.

586

Bu dnemde ina edilen yaplarn ou, daha nce bilinmeyen yeni ilevli yaplardr. Bu yeni ilevli yaplar arasnda, otelleri, saat kulelerini, niversiteleri, parlamento binalarn, tren istasyonlarn, okullar, sanayi yaplarn, halk bahelerini ve tiyatrolar, apartmanlar, belediye binalarn grmek mmkndr. Dier taraftan, cami, trbe, saray gibi yapm bu dnemde de devam eden yaplarda ise Bat etkisiyle nemli deimeler meydana gelmitir. Bu dnemde ina edilen yaplarn tasarmlar da ounlukla Avrupal mimarlar veya Ermeni ve Rum aznlktan mimarlar eliyle yaplmtr. Akpolat, M. S., Fransz Kkenli Levanten Mimar, Alxandre Vallaury, Hacettepe niversitesi Yaymlanmam Doktora Tezi, 1991. Aktre, S., 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti-Mekansal Yap zmlemesi, Ankara, 1978. Barillari, D., Godoli, E., stanbul 1900, ev. Atav, A., stanbul, 1997 Batur, A., Batllama Dneminde Osmanl Mimarl, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt IV, s. 1038-1067. Batur, A., 19. Yzyl Osmanl Mimarlnda Bir Stilistik Karlatrma Denemesi: A. Vallaury/R. DAronco, Osman Hamdi Bey ve Dnemi Sempozyum Bildirileri, s. 146-158, 1996. Batur, S., Ondokuzuncu Yzyln Byk Camilerinde Son Cemaat Yeri ve Hnkar Mahfili Sorunu zerine, Anadolu Sanat Aratrmalar II (1970) s. 97-127. Cezar, M., Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, (2 Cilt), stanbul, 2. Bask 1995. elik, Z., 19. Yzylda Osmanl Bakenti-Deien stanbul, ev.: S. Deringil, stanbul, 1996. Denel, S., Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, Ankara, 1982 Eldem, E., Bankalar Caddesi, stanbul, 2000. Goodwin, G. A., Turkish Architecture 1840-1940, Art and Archeology Research Papers, Haziran 1977, s. 6-14. Kuban, D., stanbul Bir Kent Tarihi, 2. Bask, ev. Rona, Z., stanbul, 2000. Tekeli, ., 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri (Ed. Dumont, P., Georgeon, F.) ev. Berktay, A., s. 19-30, stanbul, 1996. Yavuz, Y., Mimar Kemalettin ve Birinci Ulusal Mimarlk Dnemi, Ankara, 1981. Yerasimos, S., Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri (Ed. Dumont, P., Georgeon, F.) ev.: Berktay, A., s. 1-18, stanbul, 1996.

587

XIX. Yzyln kinci Yarsnn ve XX. Yzyln Balarnn Fotoraflarnda Osmanl Mimarisi / Dr. Galina V. Dlujnevskaya [s.360-366]
Rusya Bilimler Akademisi / Rusya Fotoraf (photo ve Yunanca graphodan gelir-yaz, iz), zel k ve hassas maddeler kullanarak, zaman iinde suretlerin korunmasnn uygulanabilir bilimsel bir yntemidir. Yntemlerin ve aralarn uygulanmas sonucu fotorafik belgeler gibi suretlerin olumasyla, bu yntemlerin ve aralarn geliimi bilime tabi olur. Fotorafik belgelerin anlam, hem onlarn yaratlma maksadna, hem de nesne olan suretlerin uygunluuna baldr. Antik ve modern kkenin maddi yaplar ve nesneleri ile birlikte, bilimsel fenomenler, tarihsel olaylar ve bu olaylar balamnda insan, yaygn bir sanatsal ve bilimsel anlamdr. Tarihsel bir kaynak olarak fotoraf, arkeolojik kaynaklar ile beraber maddi kantlar biimlendirir, ama bir nesnenin ezamanllnn oulluuna ve belgelemenin geliimine de sahiptir. Fotoraf, anlat kaynaklarnn ve yerel geleneklerin yorumunun alan iin yardmc bir tarihsel disiplin olarak hizmet eder. Bir foto belgenin tm dier maddi kantlarn tekil ve grsel olarak olduka farkl olmasn gsteren bu rnekler iinde, fotorafn anlam hala byktr: grmek, anlamak, zmlemek, kapal biimleri yeniden ina etmek ve ayarlamak. Maddi kltr tarihinin alann aarak, fotoraf, hem olaylarn balamnda hem de etnografik, antropolojik ve panoramik balamlarda tarihsel kaytlarn deerine sahip olur. Fotorafn canl ve nesnel biimleri, foto belgenin yaratmnda znenin katlm ile atmaz. nk zne, kltrel ve sosyal gerekliklerin bir temsilcisidir. Genel anlamda, fotoraf, bilginin bir kayna ve, eer bilimsel olarak konu edinilirse, gndelik hayatn ve uygarlklarn ortaya knn resimli bir ansiklopedisidir de. Rus Bilimler Akademisinin Maddi Kltr Tarihi Enstits (St. Petersburg) fotoraf koleksiyonu, bilginin farkl insani bilimsel dallar ile ilikili bir milyondan fazla paray barndran bir hazineye sahiptir. Ariv, teki materyallerin yan sra, 19. Yzyln kinci Yarsnn ve 20. Yzyln Balarnn Fotoraflarnda Osmanl Mimarisi konulu ok sayda belgeyi toplamtr: 1920lere kadar Avrupa, Asya ve Kuzey Afrikadaki birok blgeyi elinde tutan Osmanl mparatorluu iindeki antlarn fotoraflar. Fotoraflar, Trkiye (stanbul, Konya, Edirne, Kars, Erzincan vd.), Selanik (antik Solun) ve Makedonyadaki mimari yaplar gsteren 3000den fazla negatif ve pozitifleri ierir. Sadece Rus bilimadamlar ve fotoraflarnn-N. P. Kondakov, B. V. Farmakovskiy, Y. I. Smirnov, N. L. Okunev, I. F. Barshchevskiy, D. I. Yermakov ve dierleri-ektii fotoraflar deil, Sebah ve Joaillier, Abdullah Kardeler, Nadar, Bisson Kardeler Bat Avrupal fotoraf sanat ustalarnn da fotoraflar saklanmaktadr. Fotoraflarn ou, 1880lerin ortalarnda Avrupay boydan boya kapsayan uzun bir yolculua km mimar, M. T. Preobrazhenskii tarafndan satn alnmtr. Geen yzyln sonunda ve bu yzyln banda, birok nl orientalist -V. D. Smirnov, N. I. Veselovskii, N. Y. Marr, I. A. Orbeli ve dierleri- Rusya Bilimler Akademisi ve mparatorluk Arkeoloji Komisyonunun direktifleri ile Krm, Kafkasya ve Asya Trkiyesinde almtr. Krmda ve Kafkasyada ekilmi ortalama 2.700 fotoraf vardr.

588

Kafkasya ile ilikili materyallerin ou, akademisyen N. Y. Marrn koleksiyonundan gelir (18901933un fotoraflar ve negatifleri). Marrn koleksiyonu (No. 23) 1490 negatif ve 2952 basmdan olusur. Fotoraflar, Anideki kazlar (1892-1893, 1904, 1906-1913) ve 1916da Vanda I. A. Orbeli ile ortaklaa yapt kazlar (Van kayalnn kuzey yamalarndaki nilerin ve Van Kalesinin duvarlarnn kazs); 1892-1893te Ermenistana (mimari yaplar, antik kent-yerleimleri), ve 1904te avia ve Klarjiaya yaplan gezileri (mimari fotoraflar ve etnolojik materyaller) gsterir. 19151916nn knda, S. V. Ter-Avetisyann Van seyahatinin fotoraflar ve 1917 yaznda N. L. Okunevin Kafkas cephesi gezilerinin fotoraflar da vardr. Ayrca, N. Y. Marr ve onun takipilerinin alan almalar ile ilikili bir fotoraf serisi de bulunmaktadr: Gekham Dalarna N. Y. Marr ve Y. I. Smirnovun gezileri, 1913-1914te iravakana I. A. Orbeli ve A. A. Loris-Calantarin gezileri, 19111912de Asya Trkiyesine I. A. Orbelinin gezileri, N.Y. Marrn yabanc lkelere gezilerinden materyaller de vardr: 1898de Athosa ve 1902de Sinaya (Athos Dagindaki Iver Manastrndan 10. ve 11. yzyl elyazmalar ve Sina Manastrndan Arap ve Grc elyazmalar). 1933te Trkiye ve Yunanistana N. Y. Marrn fotoraf Georgiadi ile birlikte yapt geziden materyeller, Ankara Mzesi koleksiyonundan mezartalarnn fotoraflarn ve Mistradaki Ortaa yerleimlerinin-mimarlk ve freskolar- basklarnn bir albmn ierir. 1850lerin ve 1890larn fotoraflar, Byk Prens Amiral Konstantin Nikolayeviin ve Bilimler Akademisinin bakan Konstantin Konstantinoviin bunun gibi koleksiyonundan toplanmtr: Sivastopol ve 1853-1856 Krm Sava sonras kentteki mstakil binalarn grntleri (koleksiyon, harabe halindeki Peter ve Paul Katedrali ve Deniz Kuvvetleri Meclis Binasn da ierir). Ayn koleksiyon (Q209, 18 fotoraf) 1870lerde ekilmi stanbul manzaralarna da sahiptir. Birisi, zel olarak Ruslar iin ekilmi fotoraflarn bir basksdr: Boaziinin yandan manzaralar, Rumeli Hisar ve boaz sahilindeki Dolmabahe Saray, Rus Bykelilii ve Bykderedeki bykelinin villasn gsteren ehrin Avrupa taraf fotoraflanm ve albm, byk ihtimalle, Byk Prens Konstantinin Odessadan Bykdere ve stanbula yapt bir sonraki gezi srasnda 1876da Konstantin Konstantinovie sunulmutur. mparatorluk Arkeoloji Komisyonunun Koleksiyonundan ok sayda fotoraf (Koleksiyon No: 1), Bahesaray Saraynn restorasyonunun geliimini (S. S. Neksarov tarafindan fotoraflanm, 1915) ve Krmdaki maara ehirlerin mimarisini (N.I. Repnikov tarafndan fotoraflanm, 1914) yanstr. A.L. Yakobsonun-ortaa mimarisinde nemli bir uzman-koleksiyonu, belki ok deerli olabilir: 1926dan 1984e kadar olan dnem boyunca, u anda yok olmu yerleimlerin bir rneini kaydetme ans ona nasip olmutur. Uzmanlar, slam mimarisini be okula ayrrlar: 1) Suriye-Msr (Suriye, Arabistan, Msr); 2) Marib (Cezayir, Fas, Tunus, spanya ve Sicilya); 3) Fars (ran, Mezopotamya, Ermenistan, Kafkasya, Trkistan, Afganistan, Belucistan); 4) Trk ya da Osmanl (stanbul, Anadolu); 5) Hint (Hindistan). Hindistan dnda, bu devletlerin ou, bir ekilde Osmanl mparatorluunun paras idi ve MKTE RBAnn arivlerinde saklanan belgelerin birounda

589

bu lkeler gsterilir. Bu belgelerin ou, hala yaynlanmay ya da bir ekilde zikredilmeyi beklemektedir. 14. yzylda balayan ve 16. yzyln sonuna kadar sren Trklerin askeri ve siyasi baarlar, baz noktalarda kltrel geliimini nceden belirlemitir. Mimarln da iinde bulunduu Osmanl Sanat, 14. yzylda ve 15. yzyln ilk yarsnda ekilenmitir ve Seluklularn, ran, Grcistan, Ermenistan ve Arap lkelerinin insanlarnn sanatsal deneyimleri de kesinlikle hesaba katlmaldr. 16. ve 17. yzyllarda, zne olarak ok gzel iekli doa rnekleri, hayvanlarn, hkmdarn avlanmasnn, tekli savalarn, bayramlarn ya da meyva bahesindeki bulumann geleneksel tasviri ile kararak poplerlemitir. Tm birok yere gnderilmi olan ssl kumalarn -kadifeler, satenler, brokarlar,- muhteem ipek ve ynl hallarn, trensel silahlarn, ahap objelerin, kemik ve sedef ile sslenmi ve hsnhat ve minyatr rneklerinin tand deri klf iindeki el yazmalar ve albmler, Rusya, spanya, Fransa ve dier lkelerdeki ss sanatlarnn ve sanatsal tatlarn geliimini etkilemi, bylece dnya kltrnn bir parasn oluturmutur. 15. yzyln ikinci yars ve 16. yzyl, phesiz, mparatorluk sanatnn altn adr. Zaferinin doruunda, Osmanl mparatorluu, kuzeydeki Viyanadan gneydeki Adene ve doudaki Badatdan batdaki Cezayire kadar olan alan kapsyordu. Mimarlk dalnn uzmanlar, Ermeni Ortaa mimarisinin, Osmanl mimarisi iinde, kesin olan etkisinin farkndadrlar. Yksek kaliteli ina malzemelerinin -ta gibi- tm lkede yaygn olmas gerei yznden, Ermenistan daima ok sayda ina dalnda ehliyetli insanlara-mimar ve uzman zanaatsahipti. Bilinen bir gerek var ki, o da, Ermeni mimarlarn yeteneklerine, 10. yzylda bile bavuruluyordu: stanbuldaki Ayasofya Kilesesinin kubbesi bir deprem ile ykld zaman, mimar Tridat (ya da Terdat), Anideki-Ermenistann antik bakenti-birok yapy ina ettiren II. Sembat dneminde, kubbenin yeniden inas iin davet edildi. Bir rnek olarak, Simbat Duvarnn daha dorusu Ani Kalesinin (D. I. Ermakov, 1880ler) ve 1870lerin sonunda hemen hemen tmden yklan Manue Camiinin (O. Kyurkchan, 1879) fotoraflar anlabilir. Orta Anadoluda u anda harabe olan Seluklu kervansaraylar ve savunma duvarlar ile karlaabiliriz. Kahire ve amda olduu gibi pek ok yapsal uzuvlar ve ssleme stilleri inaattan sonraki yzyllar boyunca da kullanlagelmitir. Konyadaki masif minareler ve keskin piramit misali kubbeler, bu durumun olduka canl kantlardr. Asl etki, byk ihtimalle Ermeni kkenli olan, Abdullahn olu Kalu tarafndan ina edilen Konyadaki nce Minareli Medresenin portalindeki ve minaresinin temelindeki sanatsal sslemelerde grlebilir. Minare, 20. yzyln sonundaki bir deprem ile yklmtr. Yldrm (deprem kastedilmektedir) ncesi ve sonras bu mimari yapnn grntlerini gsteren nce Minare fotoraflar, akademisyen N. Y. Marrn arivlerinden gelir. nce Minare ile Mimar Selahattinin ina ettii Konyadaki Hatuniye Medresesinin ve Sivastaki Byk Medresenin portallerinin sslemeleri ve Beyehirdeki Eref-Rum Camisinin (13. yzyl yaps) kapsnda bulunan sarktlardaki sslemeler karlatrlr [2].

590

I. Murat (1359-1389 tm Dou Trakyay fethetti ve 1366da Edirneyi bakent yapt. Onun ynetimi boyunca, kentte saray, cami ve birok kervansaray ina edildi. Daha sonraki yneticilerin her biri, yeni binalarla ynetimde bulunduu dnemi damgaladlar: I. Mehmed, Edirnede bir cami ina ettirdi (1415). 1452-1476da II. Mehmed Eski Cami (1468) ve bir medreseyi (1484) ina etti. 14971504de surlar ve kervansaraylar ina edildi. 1570-1574de Selimiye Camisinin temeli atld; daha sonraki inaat, nl mimar Sinan tarafndan tamamland. Arkeolog B. V. Farmakovskiy, yuvarlak kuleli kalenin kalntlarn kaydetti (Foto, 1905). Edirnedeki Sultan Selimin camisi ve dier yaplar, 1920lerde babas Edirnede Sovyet elisi olan Moskoval ekonomist M. M. Kazas tarafndan arive verilen kartpostallarda grlebilir. Muhteem Sleymann olu olan II. Selim zamannda ina edilen Selimiye Camii (yaklak 1566-1574), Sinann son ustalk eseri olmutur. Cami, kat ve balkonlar ile kubbelerin, basamakl ufak kulelerin ve drt tane yivli minarenin biimlendirdii muhteem bir siluete sahiptir. Selimiye Camii, bir i avluya sahiptir ve bir sonrakinin merkezinde bir eme vardr. Stunlar, mermer, granit ve pofirden yaplmtr, yaztlar yaldzldr. Mimari ssleme, renkli cam pencerelerle ve inili yzeyle eklemlenmitir. Mermer minber, ayr olarak, boyama yaplarak sslenmitir. Bu cami, phe gtrmez bir ekilde, Osmanl sanatnn en gzel iiliklerinden birisi olarak dnlmelidir. stanbulun alnmas ve bakentin Edirneden stanbula gemesinden sonra, mabet yaplarnn plan anlaynda ani bir devrim gze arpar. Genel olarak kabul edilen, baz dier kubbeli mabetler ile beraber Ayasofyann, klasik Trk cami tipinin prototipi olduudur: yap evresinde sra kemerlerle ve yksek ine ekilli minarelerle birlikte, geni merkezi bir kubbe ve ona bal olan drt ya da daha fazla kubbeye sahip devasa bir yap. Yapnn Bizans plan ile beraber, Suriye-Msr ve Fars sslemecilii korunmutur. Trk Camisi, daima portikolu bir avluya ve merkezde bir emeye sahiptir. Hemen hemen, stanbulu ziyaret eden tm fotoraflar ve uzmanlar, Ayasofyay kaydetmilerdir. Foto Arivinde, Berggren, Abdullah Kardeler, Sebah ve Joillier tarafndan 1870ler-1905te, 1895te Y. I. Smirnov tarafndan ve 1905te B. V. Farmakovskiy tarafindan ekilen, Ayasofyann genel grnmn, d ve i yzeyini gsteren yirmiden fazla fotoraf toplanmtr. stanbulun surlar, yuvarlak, ama drtgende olan, kulelerle desteklenen ift konsantrik bir kemer iilii ile biimlendirilmitir. stanbulun ta duvarlar ve Altn Boynuz (Hali), 1880de Y. I. Smirnov tarafndan ekilen fotograflarda gsterilir. 1420de Sultan I. Beyazd, Boaziinin Asya kylarnda, Konstantinopolise srekli bir tehdit olan ve silahlarnn atei ile Bogaziini abluka altnda tutabilen Anadoluhisarn ina ettirdi. Anadoluhisar, Sebah ve Joaillier tarafndan bir fotorafta belgelenmitir (1880ler). Otuz yl sonra, 1452de, Sultan II. Mehmet, Boaziinin Avrupa kysnda Rumelihisarin ina etti. alma, ayda tamamland. 10 metre kalnlnda devasa duvarl kale, Boazii kysna ok yakn yaplmstr. Her biri 300 kg.dan daha ar olan ta toplarn atelendii dev tun toplar hazrlanmtr. Yine de, bu kuleler ve bu duvarlar, merlonlarla tamamlanm ama gerekte Bizans savunma duvar iiliinin bir yeniden retimi olmutur. B. V. Farmakovskiy, Rumelihisarnn gl

591

duvarlarna hayran kald, bununla beraber hem bu kaleyi hem de bununla balayan Boaziinin Avrupa kysnn tm panoramasn fotoraflad (1905). Yukarda belirtildii gibi, fotoraflarn ou, stanbulda alan fotoraflar tarafndan -Pascal Sebah ve Polycarp Joaillier ve Abdullah Kardeler- geen yzyln son eyreinde ekilmitir. Sebah, Fransz Fotoraflar Birliinin bir yesi idi, 1870lerde sergilere katlm, gm madalya ve birok diploma kazanmtr. 1857de stanbulda, Perada, Rus bykeliliinin himayesinde bir stdyo at. 1885te Joaillier ile ortak almaya balad. 1888de, Orta Doudaki en prestijli eylerden birisi olan, Sebah & Joaillier imzas grnd: 1899da Abdullah Kardelerin arivlerine sahip oldular. Arivler, fotograflarn iki panoramasn ieriyordu: birisi 1878lerin stanbulu (3200 x 260 mm), dieri ise Boazii idi. kincisi, Rumelihisarnn kulelerinden birisinden ekilmi. Alt fotoraftan oluan panorama, fotoraflar tarafndan, on fotoraftan oluan stanbul panoramas gibi ayn tarzda yaplm. stanbulu kuatan bir panorama olan stanbul Panoramasnn tersine, Boazii panoramas, Anadolu Hisarndan ufuk izgisinde yok olan Marmara Denizine kadar Boaziinin Asya kylarndaki grnt ile alr [3]. Abdullah Kardeler, 19. yzylda stanbulda ok nemli fotoraf ileri gerekletiren, Ermeni kkenli kardetir. 1858-1895 aras altlar. 1867de Pariste sergi atlar ve stanbul Panoramas ile bir madalya kazandlar. Stdyolar -Sanatlar Galerisi- Peradaki en urak yerlerden biri idi. 1899da stdyolarn ve arivlerini Sebah ve Joailliere sattlar [4]. lgin olan ve merak uyandran ey, Abdullah Kardelerin altklar sre boyunca, stanbulu ziyaret eden Ruslarn, onlarn atlyesinde kendi fotoraflarn basmalardr. rnein, 1878de nl bir Rus deniz subay, gelecein amirali S. O. Makarov, onlarn stdyosunu ziyaret etmiti (fotoraf, Rus Denizcilik Devlet Arivinin koleksiyonunda saklanmaktadr). stanbulu alan II. Mehmed (1451-1481), 1452 ve 1476 arasnda kentte, Eski Saray (Topkap), pazarlar ve camileri ina etti. Eski Saraydaki inili Kk bu duruma bir rnektir (1466-1470, mimar Kemaleddin). inili Kk, 1905teki korunmu hali ile, B.V. Farmakovskiy tarafndan ekilen bir fotorafta grlebilinir. Yap, en iyi arabesk motiflerle bezenmi yeil inilerle kaplanmtr. Fotoraf Berggren tarafndan ekilmi ve Selamlk -Cuma gn Sultann camiye gitmek iin saraydan kt yer- olarak tantlan 1860larn bir fotografnda ndiz Kkn grebiliriz. Kariye Camii (Ya. I. Smirnov koleksiyonundan fotoraf, 1890lar) ve Boaziindeki Ortaky, dini mimarinin gemiteki gsterili antlardr. Trk camisi, yap eleman olarak yuvarlak kemerli bingiler zerinde bir kubbe ile kaplanan bir kare salonla ifade edilir. Eer cami kk ise, geni bir kubbe yaplr ve iki ya da drt yan kubbe ile evrelenir. Mihrap, daima ak bir kavis eklinde bir ni ile gsterilmitir. Mermer mihraplar genellikle ok uzun ve geni boyutlu yaplmlardr. Osmanl mimarlar, minareleri, gkyzne ynelen ve genellikle dev mumlar andran ayr stunlar eklinde ina etmilerdir. Bir kural olarak, bir camii, dzenli kk bir yaplar kompleksi ile evrelenir: niversite binalar, okullar, medreseler, ktphaneler, kervansaraylar, bir hastane, fakirler iin aevleri, bir

592

mezarlkByk Sleymaniye Cami -Mimar Sinann ustalk eserlerinden birisi- buna bir rnektir. Mimar Sinann mimari miras, 80 tanesi camii olmakla birlikte 318 yapdan oluur -stanbulda, Edirnede, Krmda (Cuma Camii) vd.- ve genel olarak onun almalar, Osmanl Mimarlnn doruk noktasdr. Mimar Sinan, 1512de Anadoluda domutur. Askerlii esnasnda stanbula getirtilmitir. Yavuz Sultan Selimin ve Avrupallar tarafndan Muhteem Sleyman olarak adlandrlan Kanuni Sultan Sleymann seferlerine katlmtr. 1538deki seferi zamannda, on gn iersinde Prut Nehri zerine bir kpr ina etmitir, bu durumla Sultan Sleymann byk saygsn kazanm ve ba mimar olmutur. Bu kabiliyetle, elli yl hizmet etmitir. Bir askeri mhendis olarak Sinan, su kprleri, kprler, yeralt ambarlar ina etmitir; bir mimar olarak camiler, medreseler, trbeler, hastaneler ve kervansaraylar, saraylar ve Trk hamamlar yapmtr. Sinan Suriyede, Mekadonyada, Bosnada ve Krmda da almtr (Krmdaki Cuma Camisinin fotoraflar Fotoraf Arivinde saklanmaktadr). Yine de, o, ustalk almas olarak sadece Edirnedeki Selimiye Camisini syler. Onun asl deeri, Trk mimari geliiminin yollarn yzylardr tanmlayan sanatsal stili yaratmasdr. 16. yzyldan sonra, talyan inili parlak yzeyler, kazma ve boyama bitki desenleri, seramiklerden, talardan ve renkli camlardan yaplm mozaikler, zellikle dini ve saray mimarlnn tipik zellii olmutur. 15. ve 18. yzyllar boyunca, dini yaplar (camiler, minareler, medreseler ve trbeler), sivil (hanlar, kervansaraylar, hamamlar, emeler) ve askeri yaplar (surlar, kuleler, kaplar, kaleler vd.) ina edilmitir. stanbuldaki sivil mimari rnekleri arasnda unlar sayabiliriz: Galata varolarndaki askeri tehizat deposuna yakn Tophane emesi, Kapalar (iki fotorafda Sebah ve Joaillier tarafndan ekilmitir, 1880ler) ve Boaziinin Asya tarafndaki Beylerbeyi Saray (fotoraf Berggren tarafndan ekilmitir, 1870ler). k dneminde, Osmanl mimarisi zgnln kaybetmitir; 18. yzyldan sonra BatAvrupa motifleri, bir ekilde, geleneksel elemanlarla birletirilen mimariyi etkilemeye balamtr (stanbuldaki Dolmabahe Saray). Mezarlar, slam sanat iin olduka tipik olan mezar talarn gsterirler; lenin isminin yazld ok geni bir mezar ta konulur. Mezarn bir erkee ait olduunu anlatmak iin sark ya da fesin olduu bir balk konulan bir mezar ta dikilir; kadnlarn mezarlarn belirtmek iin ise iekli sepetin olduu bir mezar ta konulur. Taradaki ehirlerde, bu tr mezar talar, olduka gsterisizdir. rnein, Makedonyada, mezar talar ok kaba, az allm uzun talardr. Bazen, mezar talar dz olarak da konulur (Blidadaki Trk Mezarl, Cezayir; M. T. Preobrazhenskiynin koleksiyonundan fotoraf, 1880ler). Fotoraf arivi aratrma asistanlar, aslnda teki uzmanlar gibi, farkl belgelerin, zellikle onlarn tarihlenmesiyle ve blgesel ve ulusal tanmlanmasyla ilgili yorumlarda sk sk sorunla karlarlar. rnein, Msr ve Cezayir, 1882ye kadar imparatorluun bir paras idi. Bundan dolay,

593

bu zamandan nce yaplan fotoraf ileri, Osmanl mparatorluunun tarihsel ve kltrel yaplarnn kaytlar olarak dnlebilinir. Sonraki foto belgeler, bu gr noktasndan ifade edilecektir. Kahireden iki fotoraf: birincisi kentin bir panoramasn gsterir (M. T. Preobrazhenskiynin koleksiyonundan bir fotoraf, 1880ler); ikincisinde halifelerin mezarlarn ve sada Kanka-Barkunu grrz (M. T. Preobrazhenskiynin koleksiyonu, 1880ler). Bu tamamiyle, rnein Rus sanat I. Y. Bilibinin 1925te boydan boya Douya yapt gezi sresince ektii fotoraflarda belirgindir. 643te Kudste Araplarn Kubbet-es-Sakra -Kaya Kubbe- olarak isimlendirdikleri bir cami kuruldu. Bu yap, Hz. Davudun Adalet Yerine yakn bir yere konulmutur. Kahire ve Kudsn savunma duvarlar, stanbulunkine benzerdir (Bizans tipi). Kaplar, genellikle drt drtgen kule ile birletirilmitir. Fotoraflar, geen yzyln son eyreinde Kudsteki Amerikan askeri misyonu tarafndan ekilmitir. Kuma kada sepya tekniinde yaplan fotoraflar, ehrin gzelliini tar ve sakinlerini ve onlarn geleneksel ilerini gsterir (albm Q 217). 1918de Osmanl mparatorluu sadece Trabzon, Erzurum, Van, Musul, zmir, stanbul ve Edirneden oluuyordu. Fotoraf belgelerin ou bu blgelerle ilgilidir; bazlar ge 19. yzyln, dierleri ise 1910lu yllar olarak tarihlendirilmektedir. Burada sadece, ok etkileyici olduu dnlen, baz fotoraflar listelenecektir: Kk Asya, Likaonia, Firsandyn, camiye evrilen Aziz George Kilisesi (Y. I. Smirnov tarafndan ekilen fotoraflar, 1895); Van kenti (Asya Trkiyesi): kalenin grntleri ve Ulu Camii (S. V. Ter-Avetisyan, 1915-1916nn k); Erzurum: kalenin genel grnts ve ifte Minarenin kuzeydou grnts (Bulbenko, 1917-N. L. Okunevin 1917 yaznda antik ve kltrel objelerin korunmas amacyla Kaskasya nlerine yapt gezi); 1915-1916da I. A. Orbeli tarafndan ekilen ciddi bir fotoraf: Toprak Kalenin bir grnts ve onlarn iinden basamaklarla dik kayalklar arasndaki harabe Trk klalar kartlmtr; Erzincan: kervansarayn giriinin ve i avlusunun grntleri (Bulbenko, 1917). Kafkasya blgesi, 19. yzyln ilk yarsnda mparatorluun bir paras idi. Arkeolog M. I. Armatov tarafndan 1937de fotoraflanm Chokh Saray (Dastan) grnts, tipik bir yerleim grntsdr. Arivimizde, 1860da Kaskasya Askeri Topografya Blmnn ektii fotoraflardan oluan muhteem bir albm (Byk Prens Amiral Konstantin Nikolaevie ithaf edilen) vardr (F 37, 39 bask ve 5 harita): Dastandaki kprlerin ve kanyonlarn grntleri, Ahaltsi Kalesi, Gunib Saraynn alt fotoraf panorama grnts vd. Fotoraflar etnografik bilgileri de gsterir: Tuinler, Pshavlar, Jar-Tatar kadnlar, Tuin ve Khevsur kadnlar, Farslar. Haritalar iinde unlar vardr: Asya Trkiyesinin topografik bir haritas, Rus Corafya Kurumunun Kartografya Blmnn hazrlad 1868deki Kafkas idari blgesinin politik blnmesinin bir haritas, Ana Srtn gneyindeki ve Hazar Denizinin bat kylarndaki dou meridyeni boyunca uzanan Kafkas Dalarnn haritas, komularn da ieren Tiflisin kent plan, 1867. 1838de ran ah Nasr-Ed-Dinin fotoraf (Tahranda 1863de ekilmi) arive ilave edilmitir. Gerekten deerli tarihsel ve kltrel belgeler olan bu fotoraflarda askeri bir eilim hissedilir.

594

Dinyester Nehrinin gney blm, 1812ye kadar mparatorluun paras idi; fotoraflardan birisinde, Akkermandaki (imdi Dinyester zerindeki Belgorod) ana kap, dikdrtgen bir kule ve minare ile beraber kalenin avlusunun grnts grlebilir (P. R. Gerovi, 1890-1896). Krm, 1774e kadar mparatorluun paras idi. Bu durum fotorafn douundan ok nce olmutu, ancak bu fotorafn bize yzyllar iinden bakma olanan salamann bir rneini sunar. Fotoraflar, 18. yzyln ortasndan nce ina edilmi mimari objeleri bize gsterir:-1552de Mimar Sinan tarafndan ina edilen Cuma Camiinin genel bir grnts ve caminin mihrab ve minbarnn bir grnts (N. I. Repnikov, 1913); Bahesaray-Eski Saray ve Mutfak Yaps ve Han Camii ile birlikte bir yap btn (her iki fotoraf, S. S. Nekrasov tarafndan ekilmitir), Cufut Kalesi-Han Toktamn kz Canike Hanmn Dyurbesi (1437) ve Stari-Krm-Camiisi (her iki fotoraf I. F. Barshchevskii, 1890lar). Kbrs Adas ve Korfu, 1913e kadar Osmanl mparatorluuna ait idi: Korfu adasndaki kalenin bir grnts (1890larn bir fotoraf). Selanik de 1913e kadar mparatorluun bir paras idi: kentin grntleri ve Beyaz Kule ve Aziz George Kilisesi (Y. I. Smirnov, 1890lar); bir cadde grnts (fotoraf D. A. Krainev tarafndan ekilmi, 1900)-dar sokaklarda balkonlar ile tipik kent yaplar. Makedonya, 1912ye kadar Osmanl mparatorluunun bir parasn tekil ediyordu. Akademisyen N. P. Kondakov, 1900un yaznda bu lkeyi batan baa gezdii bilimsel bir gezi yapmtr. Onun gezisi, mimari yaplar ve kilise sanatnn ve iiliinin farkl objelerini kaydettii 544 tane yksek kaliteli fotoraf (Q 862-Q 867) ve 1909da St. Petersburgda baslan, Byk Prens Konstantin Konstantinovie atfedilen Makedonya. Arkeolojik Gezi kitab ile sonuland. Fotoraf Arivi, imdiki durumda 75 tane koleksiyona sahiptir ve en azndan bu koleksiyonun yars Douyla, zellikle Osmanl mparatorluunun tarihsel ve kltrel nesneleri ile ilgili malzemeleri ierir. Gerekte, her bir fotoraf, bu nesnelerin phesiz dier yazarlarn ve dnemlerin fotoraflarndan bilinmesine ramen, ilk kez baslm gibi nitelendirilebilir. Fotoraf sanatnn zellii, tmden yeniden tekrarlamann imkanszldr: fotoraflar, bir noktadan, ama farkl zamanlarda ya da ayn zamanda, ama farkl noktalardan ekilebilir. Farkl arivlerde korunan ayn objelern fotoraflar, phesiz, u anda vardr, var olmal ve var olacak: ama bu gerek, her hangi bir fotorafn deerini azaltmaz. Aratrmaclar, genellikle, ancak baz fotorafik belgelerin farkndadr ve hatta bazen teki arivlerdeki benzerlerinin varolmasndan phelenmezler. Bilgi alnn giderilmesi, gelecek yzyln acil bir sorunudur ve bu sorunun zm, ilk olarak bilim rgtleyicilerine baldr. phesiz, farkl lkelerdeki arivlerde korunan malzemelerdeki kaynak bilginin aklanmas ve yaynlanmas iin birok uzmann, arivcinin ve amatr fotorafnn birleik abas gereklidir.

595

Devel T. M., Tomes T. B., N. Y. Marrn Fotoraf Koleksiyonu, SSCB Bilimler Akademisi Maddi Kltr Tarihi Enstits//Tarih-Dilbilim Dergisi. No: 3. Erivan, 1971. S. 289-295. (Rusa) H. Saladin. slam Sanat El Kitab. I. Mimari. Paris, 1907. (Franszca) G. V. Dluzhnevskaya. Fotoraf-Uluslarn Anlar. Rus Bilimler Akademisi Maddi Kltr Tarihi Enstits Fotoraf Arivi Kayna, St. Petersburg//Rus Devletinin Kltrel Mirasi, St. Petersburg., 1998. S. 99-118. (Rusa) Engin izgen. mparatorluun Grntleri. stanbul, 1993 (Franszca); Engin izgen. Osmanl mparatorluunda Fotoraf. stanbul, 1994 (ngilizce); Alkis X. Xanthakis. Yunan Fotorafnn Tarihi 1839-1960. Atina, 1988 (ngilizce); Leif Wigh. Fotografiska Uyer Fran Bosphoren och Konstantinopel (Boazii ve stanbuldan Manzara Fotoraflar). Stockholm, Fotoraf Mzesi. 1984 (svee).

596

II. Abdlhamid Dnemi Mimarl / Yrd. Do. Dr. Nee Yldran [s.367-373]
Yeditepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tarihimizde 1876-1908 yllar arasnda yer alan dnem, sosyal bilimlerin hemen tm dallarnda olduka youn tartmalara konu olmutur. eitli aratrmaclarca toplum zerindeki basknn artt ve siyasal bir kn izlendii dnem olarak nitelenen bu uzun dnem, aslnda toplumsal deiimin en youn yaand dnemlerden biridir. Bu dnemde nfusun, ekonomik hareketliliin, toplumsal rgtlenme ve siyasal bilincin hzla artm olduu gzlemlenebilir. Birinci Merutiyetin kaldrlmas ve parlamentonun feshedilerek Sultan II. Abdlhamidin ynetimle ilgili geni yetkiler stlenmesi ile balayp, kinci Merutiyetin kurulmas ve Sultann tahttan indirilmesine dein sren bu yaklak otuz yllk dnem, genel olarak, Tanzimatla oluturulmaya abalanan merkezi devlet olgusunun yeniden kiisel ilikiler balamna indirgendii bir dnem olmutur. Ancak bu durum Tanzimatn ngrd dzenlemelere tam bir yapsal deiiklik getirmediinden, 1908de benzer bir yaplanmaya geri dn sz konusu olabilmitir. Ksacas bu dnemde sekteye urayan toplumsallama srecinin kendisi deil, bu srecin gereksindii politik kurumlardr. Bu nedenle ncelikle Osmanl toplumunda adalamann bu dnem zelinde de srdn kabul etmek gerekir. te yandan Sultan II. Abdlhamidin resmi ideolojisi grnmndeki Panislamizmin, aslnda yalnz politik sylem olarak var oluu ve hibir biimde kltrel yaama aktarlmamas, bu gelimenin nnn kesilmemesindeki dier bir etkendir. Sultan II. Abdlhamid Dnemi mimarl sosyo-politik koullarn biimlendirdii bir kltrel ortamn rn olarak karmza kmaktadr. Bu kltrel ortam biimlendiren olgularn banda, Osmanllk ideolojisi, Dyun-u Umumiye daresinin kuruluu ve Osmanl-Alman ilikileri gelmektedir. Ayn ortamn yansmas ise en iyi imparatorluk bakentinde izlenebilmektedir. 1839 Tanzimat Ferman ile uygulamaya konan Mslman-gayrimslim Osmanl vatandalarnn eitlii ilkesi, 1876-1908 dneminde aydn kesim arasnda yaygn biimde benimsenmitir. Bu ilke bir yandan, gayrimslim mimarlarn piyasada herhangi bir yasal kstlama ile karlamadan alabilmesine olanak salarken, dier yandan Abdlhamid rejimine muhalif aydn tipinin ortaya kmasn salamtr. Devlet ile toplum arasnda yeni bir vatandalk ilikisi tanmlayan ve daha nceleri kiisel baza dayanan birey-devlet ilikisini, snrlar belirli ada bir vatanda-devlet ilikisine dntren ilkenin, vatandalarn parlamento yoluyla karar mekanizmasna katlmasn salamas da sz konusudur. Ancak parlamentonun kapatlm oluu bu beklenti iindeki aydnlarn sisteme muhalif oluumlar iinde yer almalarn getirmitir. Bu muhalefeti oluturan aydnlarn ok deiik toplum kesimlerinden geliyor olmalar, muhalefet yapsnn ok renkli olmasna yol am, aralarnda Jn Trklerin, brokratlarn, ordu ve ulema mensuplar ile st snf mensubu kadnlarn bulunduu bu muhalefetin dank ve gsz olmasn salamtr.1 Ancak ok eitli eilimleriyle Osmanl toplumunun kltr yaamn srkleyecek potansiyeli tayan yine ayn muhalefet olmutur. Temel olarak slam toplumlarna kar Bat dnyasnn stnlne, elitlerin gerekliliine ve gemii bir yana brakarak aa ayak uydurmann nemine inanan Osmanl aydnlar, dnemin kltr yaamn eilimleri dorultusunda etkilemilerdir. Eilimler ve anlaylar baznda homojen bir btn

597

oluturamamalar, kltr yaamnn ok renkli, belirli edebi, siyasi ya da felsefi akmlarla nitelenemeyen, karmak ve eklektik (semeci) bir biimde gelimesine yol amtr. Ayrca baskc ortamn getirdii karamsarlk, ayn zamanda kendine gveni yok ederek yaratma gcn zayflattndan aa ayak uydurma daha ok a taklit etme biiminde ortaya kmaktadr. Dolaysyla durumun genelde sanata yansmas bu erevede gelimitir. te yandan Osmanllk ideolojisi ve 1839 Tanzimat Fermannn getirdii hukuksal dzenlemelerin yardmyla 19. yzyl boyunca toplum iinde giderek g kazanan gayrimslimler ve Osmanl bakentine yerlemi bulunan yabanclarn oluturduu Levanten kesim, kltr ve sanat yaamnda belirleyici bir rol oynamtr. zellikle ehrin Galata ve Beyolu-Pera blgesinde younlaan Levantenlerin, ticaret ve sanayi ile edindikleri sermaye birikimlerinden ehrin bu yresinde yer alan konut ve i hanlarnn yapm iin yararlandklar grlmektedir.2 Avrupada eitim grm gayrimslim Osmanl ya da yabanc mimarlarn nde gelen mterileri durumundaki Levantenler bu yolla beenilerinin ehrin Osmanl vatandalarnn gznde adeta Avrupa ile zde tutulan kesiminde arlk kazanmasn salamlardr. Bu olgunun zaman iinde dorudan bir etki biimine dnt ve ehrin Nianta, Maka ve ili gibi dier baz kesimlerinde de varlk gsterdii izlenir. Sultan II. Abdlhamidin kiisel beeni ve deerlendirmelere dayal ynetimi de bu gelimelere ivme kazandrmtr. Levantenlerin smarladklar kimi yaplar gerekletiren yabanc mimarlarn ise yabanc asll olmakla birlikte, uzun yllar stanbulda bizzat yaam ya da stanbulda yerlemi kimi Levanten ailelerin ocuklar olarak, dorudan doruya Levanten kesim iinde yer alyor olmalar, iin bir baka boyutunu oluturmaktadr. Bylelikle mimarlarla iinde yer aldklar kesim arasnda birebir bir etkileimin varlndan sz etmek mmkn olmaktadr. Sultan II. Abdlhamid Dneminde, isyanlar bastrmak, sava giderlerini ya da tazminatlarn karlamak gibi gerekelerle alnan ve demeleri ile baa klamayan d borlarn dzenli denebilmesine ilikin, Fransz, ngiliz, Avusturyal, talyan ve Alman temsilcilerin katlmyla 1881de oluturulan rgt, Dyun-u Umumiye-D Borlar daresi olarak anlmaktadr. Bu kurulu, tuz, ttn ve ipek gibi imparatorluun gelir getiren tekelleri ile vergi kaynaklarn idare etmek ve toplanan gelirlerin tmnn borlarn denmesinde kullanlmasn salamakla ykmldr.3 Tuz ve ttn iin ayrca bamsz denetim rgtleri anlamnda reji idaresi kurulduu izlenmektedir. Dyun-u Umumiyenin kltr yaam zerindeki etkinliine gelince, bu etkinliin zellikle ehir dokusuna kazandrd yaplarda somutland sylenebilir. Osmanl mparatorluunun kaynak sknts iinde olduu bu dnemde devlete yaptrlan kamu binas olduka azdr. Belli bal kamu binalar arasnda en dikkat ekici iki tanesinin Dyun-u Umumiye binas (bkz. Res. 1) ile Dyun-u Umumiyenin kurulmasyla iyice gelien Osmanl Bankas ve yine bir Dyun-u Umumiye kuruluu olan Ttn Rejisi ikiz binas (bkz. Res. 2) olduu gze arpmaktadr. Dolaysyla Dyun-u Umumiyenin dnemin mimarlk faaliyetlerinde de pay sahibi olduu aktr. Ancak bu kuruluun kltr yaamna olan etkisi, hi kukusuz, en youn biimde Avrupa ile ilikilerin sklamas balamnda kendisini gstermitir. Olumlu ve olumsuz ynde gelimelere neden olan bu sk ilikilerin olumlu sonular arasnda, gerekletirilen mimarlk rnleriyle birlikte, rgtn Batya ve adalamaya ak yeni bir

598

brokrat tipinin geliimine yol amasn saymak mmkndr. Bu durum, doan yeni gereksinimlerin cevaplanaca mimarlk rnlerine duyulan talebin sahibi toplum kesimlerinin genilemesini hzlandrmtr. Olumsuz sonular arasnda ise en nde gelen hi kukusuz rgtn da bamll giderek arttrc bir sistemi srekli olarak retiyor oluudur. 1876-1908 dneminde siyasi ve ekonomik yaam etkiledii kadar, kltr yaam ve aydnlar zelinde de etkinliini gsteren bir baka dinamik, Osmanl-Alman ilikileri olmutur. Olduka sk bir ittifakn kurulmasyla sonulanan bu ilikilerin ksa bir sre iinde gelitii sylenebilir. Sultan II. Abdlhamid asndan bu yaknlamann gerisinde Almanlara duyduu kiisel yaknln yan sra,4 Almanlarn Mslman topraklarda kolonilerinin bulunmamas ve Bismarckn Berlin Kongresinde Osmanllar lehine davranmasnn da etkisi byktr. Almanlarn Osmanl mparatorluuna gsterdii ilgi ise, Alman silah sanayiinin Osmanl mparatorluu ile karl bir silah ticareti oluturma istemi ve demiryollar yapm iin imtiyaz salanmas beklentisi ile aklanabilir.5 Sonuta bu karlkl ilgi Kaiser II. Wilhelmin biri 1889, dieri 1908 tarihinde olmak zere iki kez Osmanl bakentine gelmesiyle sonulanm, Berlin-Badat Demiryolu adn alan ve demiryolu imtiyazn hayata geiren proje ise Deutsche Bank tarafndan ynetilen bir irketin denetiminde ilk ruhsatna 1892de sahip olmutur. Proje kapsamnda eitli ynetim grevleriyle Osmanl bakentinde bulunan Avrupal yabanclarn, toplumsal yaama kendi alkanlklaryla beraber farkl bir renk getirdikleri grlr.6 Bu yalnzca Beyolunun sosyal yaamna hareketlilik kazandrma anlamnda deildir. Proje kapsamnda alan kimi mimarlarn mimarlk eitimine dorudan katklar da sz konusudur. te yandan BerlinBadat Demiryolu, Osmanl mparatorluunun d ve i politikasna, ekonomisine, toplumsal yaamna getirdii yeniliklerin yan sra, mimari dokuya kendine zg yeni yap birimleri kazandrmtr. Sirkeci Gar (bkz. Res. 3) ve Haydarpaa Gar (bkz. Res. 4) binalar ile banliylerde yeralan istasyon binalar bunun en canl rneklerini oluturmaktadrlar. Sultan II. Abdlhamidin sanatn eitli alanlarna olan ilgisi bilinmektedir. Yldz Sarayna tandktan sonra burada Tamirhane-i Hmayunu kurdurarak herkesin hayranln kazanan usta ii sedef ve fildii kakma nakl mobilyalar rettii, bunlarn arasnda yeralan mcevher dolab, yazhane, vitrinli bfe ve yemek iskemlesi tr paralarn bugn hala Dolmabahe ve Beylerbeyi saraylar kolleksiyonlarnda sergilendii kaydedilmektedir.7 Yal boya l doa, manzara ve portre de alan Sultann yapt resimlerden birini Alman Bykelisine hediye ettiinden sz edilir.8 Ocak 1882de almas kararlatrlan nl Sanayi-i Nefise Mektebinin -Gzel Sanatlar Okulukuruluunda dorudan doruya bir giriimi bulunmamakla birlikte, kuruluun ve mdrlne Osman Hamdi Beyin atanmasnn, bilgisi ve izni dorultusunda gerekletii kukusuzdur.9 Ayn Osman Hamdi Bey daha sonra kendisini, ubat 1884te, arkeolojik zenginliklerin imparatorluk snrlar dna karlamamasn salayan Asar- Atika Nizamnamesini onaylamaya ikna etmitir. Sultan II. Abdlhamidin raan Saray yangn ile yok olan ve aralarnda ok sayda Rembrandt ve Ayvazovski gibi nl ressamlarn tablolarnn bulunduu geni bir yal boya resim kolleksiyonunun bulunduu da bilinmektedir.

599

Osmanl mparatorluundaki her trl yapm faaliyeti 19. yzyla dein Hassa Mimarlar Ocana bal mimarlar tarafndan gerekletirilmitir. Saray tekilat iinde ehireminliine bal olarak grev yapan bu ocak geleneksel bir eitim srdrm, bilgi ve birikimler usta-rak ilikisi iinde aktarlmtr. 19. yzyl balarnda adalama hareketi iinde devlet rgtlenmesini de iine alan yenilikler, mimarlk rgtne nemli deiiklikler getirmi, 1831de ehireminlii ile Mimarbalk birletirilerek, Ticaret ve Nafa Nezaretine bal Ebniye-i Hassa Mdrl kurulmutur.10 Kuruluun ilk mdr olan Hassa Bamimar Abdlhalim Efendinin ada mimarlk eitimine ilikin bir dizi neriyi Sultan II. Mahmuda iletmesine karn, bu abann sonusuz kald grlr. Bylelikle giderek gelien yeni yapm teknolojilerine ayak uyduramayan geleneksel eitim alm mimarlarn yerini, Avrupada mimarlk eitimi grm gayrimslim ya da dorudan doruya dardan gelen yabanc mimarlarn almaya balad izlenir. 1840ta meslek loncalarnn kapatlmas ise, alternatif rgtlenmeleri btnyle olanaksz kldndan, yeni gelenlerin rakipsiz kalmalarn salamtr. Sultan II. Abdlhamid Dneminde etkinlik gsteren gayrimslim mimarlar arasnda, 1730lardan beri faal olan Balyan ailesinin tannm fertlerinden Sarkis Balyan nde gelir.11 Onun yan sra Mimar Vasilaki, Mimar Yanko, Mimar Ohannes, Amasyan Efendi, Dikran Kalfa, Bamhendis Bertier gibi isimlere rastlanlmaktadr. Yabanc mimarlardan gze arpanlar arasnda ise, Alexandre Vallaury, Raimondo dArenco, Guilio Mongeri, Philippe Bello, M. Ren Dukas, Jachmund, Otto Ritter ve Helmuth Cuno gibi isimlerin yer ald grlr. Bu isimlerden bazlar mimarlk eitiminde de grev almlardr. Gerek Avrupadaki eitimler srasnda alnan kark etkiler, gerekse Osmanl bakentinde dahil olunan yeni kltrn sunduu farkl biim ve anlaylar, bu mimarlarn karmak bir slup iinde rn vermeleri sonucunu dourmutur. Belirli kurallara bal olmayan bir slupsuzluun slup olduu bu dnemde, ama, eldekilere yeni yorumlar getirme ya da onlardan yola karak yeni sentezlere ulama biiminde kendisini gstermektedir. te yandan uygulamada belirli yap trlerine gre belirli sluplarn arlk kazanmas, dorudan bir d etki olarak yorumlanabilir. Sonuta ya ilevlerine gre belirli bir slubun arlkl olarak algland trde yaplar ya da herhangi bir sluba bal olmayan, ancak deiik slup ve kltrlerin eitli elerini bnyesinde barndrarak bir sentezi hedefleyen denemeler gerekleme olana bulmulardr. Hedef ne olursa olsun, ortaya konan rnlerin eklektik (semeci) bir tutumu sergiledikleri grlmektedir. Bu ynde bir tutumun olumasndaki temel neden, dnem mimarlnn ele almakla grevli bulunduu, pek ok yeni ve deiik ilevin gereksindii tipte yaplar yapma zorunluluudur. Bu yaplarn tmnde ortak paydaya bal bir slup birlii gelitirmenin olanakszl, her yap trnn kendine zg bir slupta ele alnmasn getirmitir. Yine bu dnemde Avrupada, sanayilemenin gelimesiyle birlikte estetik deerlerin daha ekonomik olma yolunda hzla deiime uratld bir ortamda, eski deerlere sahip kma anlaynn besledii gzeli gemite ara eilimi yaygndr. Bu nedenle yap trlerine gre slup seilirken gemiin biimleri kaynak oluturmulardr. Revivalist (canlandrmac) yaklamla ele alnan neo-grek, neo-gotik, neo-rnesans ve neo-barok sluplarnn yan sra, 19. yzyl sonunda modern an getirdii yaln ve dz izgilere kar doann

600

kvrak ve devingen izgilerini neren Art-Nouveau, eitli yap trleri zelinde tercih edilmi; ayrca tm bu sluplarn birbirine kartrlarak yeniden yorumland ya da bu sluplarla dou kaynakl sluplar biraraya getirilerek yaratlmaya abalanan sentezler, dnem mimarlarnn hedefi olmutur. stanbulda bulunan mimarlar arasnda da, ayn eilim ve amacn varln gzlemek zor deildir. Mimarlarn gerekletirdikleri rnler, Avrupa kaynakl bu eilim ve amac aka yanstmaktadr. Osmanl mparatorluu bakentinde trde yaplar zelinde tercih edilen sluplar arasnda bulunan ve Avrupada prestij yaplarnn slubu olan neo-grek tarz kendisini ilk kez, 19. yzyl banda bir tr prestij yaps durumundaki kla ve askeri okul mimarisinde gstermitir. Ayrca kimi elilik yaplarnda da bu sluba yer verildii gze arpar. Sultan II. Abdlhamid Dneminde ise kural bozulmam, mze (bkz. Res. 5) ve okul binalar bu slup arlkl ina edilmilerdir. Bununla birlikte stanbulda gzlenen neo-grek slup, yaln ve kurall bir slup olmayp, daha ok neo-rnesans slupla kaynam bir grnm sergilemektedir. Avrupada gl bir simgesel anlam yklendii dinsel mimaride etkisini gsteren neo-gotik slup ise, Sultan II. Abdlhamid Dneminde dinsel rneklerin yan sra (bkz. Res. 6) ahap konutlarda da romantik ortaa espirisini yeniden retmek zere zellikle sivri ve yksek kuleler, eimli atlar ve mahya yelelerinde kendisini gstermitir. te yandan planda kapal bir i avlu barndran neo-rnesans slubun Avrupada zellikle banka ve borsa binalaryla kulplerde kullanld bilinmektedir. Genel olarak 19. yzyl stanbulunda severek uygulanan bu sluba, kamu yaplarnda rastlanr. zellikle okul ve banka rneklerinde (bkz. Res. 2) izlenebilen slup, ana kitlenin kat olarak tasarland saray, kk ve kasrlarda da neo-barok elerle kaynatrlm olarak karmza kmaktadr. Avrupada yar resmi yaplarla saray yaplarnn giri ve i mekan dzenlemelerinde tercih edilen neo-barok slup, Osmanl bakentinde kendisini ilk kez cami mimarisinde gstermi, ancak daha sonra saray, kk ve kasrlarn bezemesiyle cephe, giri ve bahe dzeninde arln koymutur. Sultan II. Abdlhamid Dneminde daha ok neo-rnesans ve neo-grek sluplarla birarada kullanlarak, yksek profilli cephelere sahip rneklerin ortaya kmasn salamtr. mekan oluumunda da belirleyici olan slup, zellikle st katlara ulaan ana merdivenin tasarmnda temel oluturmaktadr. Temelinde ilevselcilik tartmalar, simgeciliin felsefi z ve izlenimciliin getirdii doaya alma dncesi yer alan Art-Nouveau slubu, Sultan II. Abdlhamid Dneminde Osmanl bakentinde olduka yaygn biimde izlenebilmektedir. Bu dnemde rnekleri grlen bu sluptaki yaplarn, bezeme programlarnda grlen zgr eitlilik ve dier sluplara ak eklektisist (semeci) tutum nedeniyle, bir tr stanbul Art-Nouveausu yarattklar bilinmektedir. Bu slupta yaplm trbe12 ve kamu binalarnn varlna karn stanbul Art-Nouveausu, daha ok bir konut slubu olarak yaygnlk kazanmtr (bkz. Res. 7). te yandan Avrupada ilgin fantastik rneklerin ortaya kmasna yol aan Bat ve Dou kaynakl sluplarn birarada denendii oryantalist slup, ilgi gren tarzlar arasndadr. Avrupa kaynakl sluplarla Uzakdou-Hint-Kuzey Afrika-Endls ve hatta Gney Amerika sluplarnn eklektik bir anlayla birlikte yorumland deneysel tasarmlar giderek daha fazla toplumsal beeni bulmular, canl ticaret yaam sonucu ortaya km ulusal ve uluslararas fuarlar, cesur ve zgr tasarmlarn denendii yaplar iin bir frsat oluturmulardr. Bu Dou-Bat arasndaki izginin Osmanl bakentinde de yank ve byk destek bulduu, hatta Sultan II. Abdlhamid

601

Dneminin en belirgin zelliinin, egzotik bir imaj13 sergileyen fantastik yaplardan yansyan (bkz. Res. 3) bu eklektik grnm olduu sylenebilmektedir. Sultan II. Abdlhamid Dneminde varlk gsteren gayrimslim Osmanl mimarlar arasnda en nde gelen isim, kendisine Sultan tarafndan Mart 1878de Ser Mimar- Devlet-Devlet Ba Mimar nvan verilen Sarkis Balyandr. Ancak inaatlarnn mteahhitlik ilerini de stlenen Sarkis Balyann, inaat masraflar karlnda hazine-i hassadan fazla para alm olduu biiminde youn eletirilere maruz kalmas, 1880de stanbuldan ayrlarak Parise gitmesine neden olmutur. 1899daki lmne dein stanbula gidip geldii, bir dnem Montenegro (Karada) konsolosluunda grevli bulunduu bilinmektedir. Sarkis Balyandan sonra doan boluk, resmi yaplarn mimar olarak nitelenebilen ve tipik bir Levanten ailesi ocuu olan svire asll Alexandre Vallaury tarafndan doldurulmutur.14 Sanayi-i Nefise Mektebi Mdr Osman Hamdi Bey tarafndan Mart 1883te mimarlk atlyesinin ilk hocas olarak atanan Alexandre Vallaury, bu grevi Austos 1908de istifa ederek ayrlncaya dein srdrm, yirmi be yllk eitimcilii boyunca Ecole Des Beaux Arts tarz akademik ve revivalist (canlandrmac) anlayta bir eitimin yrtlmesini salamtr. Vallaurynin belli bal yaplar arasnda en nde gelenler hi kukusuz Dyun-u

Umumiye/stanbul Erkek Lisesi binas (bkz. Res. 1) ile Osmanl Bankas ve Ttn Rejisi/Merkez Bankas ikiz binasdr (bkz. Res. 2). 1890l yllarn banda tamamlad, ikiz binann ana ktle tasarmnda neo-rnesans slubu izleyen Vallaury, Bankalar Caddesine bakan n cephesinde neobarok elerle yola kan Bat kaynakl tipik bir eklektisist tutum sergiledii yapnn, Hali ve suriine bakan arka cephesinde arlkl olarak Osmanl konut mimarisinin motiflerinden yararland, bir NeoKlasik Osmanl tarz yaratma denemesine girimitir. 1899da tamamlad Dyun-u Umumiye/stanbul Erkek Lisesi binasnda15 ise bu abasn gelitirerek, Seluklu motiflerini de iin iine katan bir tr Turco-Osmanl eklektisizmi yaratma yolunda balang oluturduu sylenilebilir. Bu anlamda yapnn d ve i mekanda yeralan eleriyle, etkisini 1908de kici Merutiyetin ilanndan sonra duyuran Birinci Ulusal Mimarlk akmn haberleyen bir nc olduunu ne srmek mmkndr. Vallaury 1891de ilk blm tamamlanan, 1899-1903 yllar arasnda genilettii ve nihayet 1908de ana ktleye iki yan kanat ekleme biimindeki son geniletmeyi tamamlad Arkeoloji Mzesi binasnda ise, dnemin Avrupada izlenen eiliminin dna kmayarak ve historisizm-tarihilik akmnn besledii, prestij yaplarnn bilinen slubuna uymu, neo-grek tarzda bir biimlendirme ngrmtr (bkz. Res. 5). Bu biimlendirmede kazs Osman Hamdi Bey tarafndan gerekletirilen Sayda buluntularndan Alayan Kadnlar lahdi formunun temel alnd bilinmektedir.16 Alexandre Vallaurynin Osmanl bakentinde gerekletirdii en nemli yaps 1893-1903 yllar arasnda tamamlanan Mekteb-i Tbbiye-i ahane/Haydarpaa Lisesi/Marmara niversitesi Tp Fakltesi binasdr (bkz. Res. 8). Hem hastane hem tp fakltesi ilevini yklenecek olan binann bulunduu arsaya ina ettirilmesinin kkeninde, Sultann ttihad ve Terakki rgtlenmesi iinde nemli bir potansiyeli oluturan askeri tbbiye rencilerini ehirden uzak bir blgede konumlandrma amacnn bulunduu yaygn olarak paylalan bir grtr.17 Seluklu medreselerini antran siluetiyle Mekteb-i Tbbiye-i ahane binasnn, Alexandre Vallaurynin Dyun-u Umumiye binasnda

602

hedefledii trde bir ada Osmanl klasik slubunu somutlama abasnn rn olarak ortaya kt sylenebilir. Geleneksel Osmanl leinden uzak olmasna karn yap, ierdii Seluklu-OsmanlHint-Endls eleriyle mimarn ulamaya alt islam eklektisizminde deiik bir basamak oluturmaktadr. Alexandre Vallaury bu yapnn projelendirilmesinde dnemin bir baka nl yabanc mimar Raimondo dArenco ile birlikte almtr. Stile Floreale adn alan talyan Art-Nouveausunun nde gelen isimlerinden biri olan dArenco, 1890l yllarn hemen banda geldii stanbulda nce sahilsaraylarn onarm ile kendisini gstermi, 1896da ise Sultan II. Abdlhamid tarafndan saray mimar olarak grevlendirilmitir.18 1908e dein hem stanbul hem de talyada alt bilinmektedir. DArenconun Osmanl bakentinde gerekletirdii nemli yaplar arasnda, Vallaury ile ortak projesi Mekteb-i Tbbiye-i ahane binas dnda, Yldz Saray bnyesinde ina ettii ve kr kk esprisi kulland ok sayda yap arasnda ne kan Yaveran Kk ve Bendegan Dairesi (bkz. Res. 9) ve Kaiser II. Wilhelmin ziyaretleri srasnda konukevi olarak kullanlan ale Kknn Merasim Kk olarak anlan ikinci blm (bkz. Res. 10) saylabilir. Dier yaplarndan fantastik bir Art-Nouveau trbe rnei oluturan eyh Zafir Trbesi ve bu slupta konutlara bir Beyolu rnei oluturan Botter Apartman (bkz. Res. 7) sz etmeye deer ilginliktedir. Gerekletirdii yaplarn hemen tmnde Art-Nouveau tarz bezemeyi tercih etmesine karn dArenconun mimari ortam etkisi altnda tutan semecilikten btnyle bamsz davranmad izlenebilir. Ayrca bir baka mimari gelenee sahip, yabanc bir lkede rn veriyor oluu da kendisini az ok bu gelenei gzetir biimde davranmak zorunda hissetmesine yol amtr. Bu durum en arpc biimde malzeme kullanmnda ortaya kar ve elik strktrel dekorasyonun yerini oklukla ahaba brakt grlr. Sultan II. Abdlhamid Dneminin tannm yabanc mimarlarndan bir dieri Alman asll Jachmunddur. Berlin-Badat demiryolu projesini gerekletirme imtiyazn alan Alman hkmeti tarafndan Sirkecideki gar binasn ina etmek zere stanbula yollanan Jachmund, Osmanl hkmeti ileri gelenleriyle iyi ilikiler kurmu, bu durum kendisinin 1890 ylnda, 1884te retime alm bulunan Hendese-i Mlkiye Mektebine -Yksek Mhendis Okulu- mimarlk hocas olarak atanmasn salamtr.19 Jachmundun stanbulda 1890da tamamlad ve Bat iin Douya, Dou iin Batya alan kapy simgeletiren Sirkeci Gar (bkz. Res. 3) dnda, demiryollar ina ruhsatna sahip olan ortakln merkez binasn oluturan Bahekapdaki Deutsche Orient Bank/Germina Han binasn da gerekletirdii bilinmektedir. Tm dier yabanc mimarlar gibi Osmanl, Kuzey Afrika ve Hint mimarisinden olduka etkilendii sylenilebilen Jachmundun yaplarnda, yksek arduvaz at rnei Kuzey Avrupa anlayndan izlerin de bulunmasn, kendisine zg bir eklektisizm yaratma abas tad biiminde yorumlamak mmkndr. te yandan yaplarnda alglanan birbirinden ok farkl atmosferler, Jachmundun, yine dier yabanc mimarlar-rnein Vallaury-gibi, tasarmlarn ierdikleri ilev ve anlama gre projelendirdiini gstermektedir. Yaplarn sergiledikleri simgesellik ve yarattklar semeci tutum asndan, Jachmund ve Vallaurynin anlaylar birbirinden pek farkl deildir. Bu durumun gelimesinde her iki mimarn da akademik evre yesi olmalar etkili olmu olmaldr.

603

Sultan II. Abdlhamid Dneminde Berlin-Badat demiryolu yapm ile ilikili olarak stanbulda faaliyet gsteren baka Alman mimarlar da bulunmaktadr. Haydarpaa Garnn (bkz. Res. 4) Otto Ritter ve Helmuth Cuno tarafndan gerekletirildii bilinmektedir. 1906-1909 yllar arasnda tamamlanabilen20 bu byk lekli yapnn yine yksek arduvaz atl, iki yan kuleli Alman-Bavyera tarz bir neo-rnesans ktleye sahip olduu grlmektedir. Ancak yzeylerde adeta ylm biimde bulunan bezeme unsurlar, ampir ve ay-yldzl armalarn biraraya getirildii alnlk ve madalyonlarla Osmanllatrmaya ynelik bir eilimi somutlamaktadrlar. Bylelikle yapnn ehir dokusuyla oranszlk yaratan byk lekli ktlesinin benimsenmesine, en azndan yadrganmamasna ynelik bir abann varl sezilmektedir. te yandan banliy binalarnda ya Sirkeci-Halkal hattnda olduu gibi belli bir prototipin yinelendii ya da Haydarpaa-Pendik hattndaki gibi birbirine benzer elerden yola klarak oluturulan farkl rneklerin gerekletirildii izlenebilir. 19. yzyldan balayarak dini yaplarn ehir dokusu iinde nemlerini yitirdikleri ve yerlerini giderek artan bir hzla resmi ve sivil yaplara terkettikleri bilinen bir gerektir. adalama yolundaki abalar, Bat kaynakl kurumlarn hayata geirilmesi srecinde pek ok resmi yapnn birbiri ardsra gereklemesine yol aarken, 1858de yrrle konan Arazi Kanunnamesi toprak sisteminde kkten bir deiikliin ortaya kmasn salamtr. 132 maddelik bu kanunname ile nceleri miri toprak saylan yerlerin alnp satlabilen mlkler haline dnmesinin, sultanlarn gelirlerinde nemli azalmalara neden olduu bilinmektedir. Bu nedenle maliyetleri ancak sultanlar tarafndan karlanabilecek projeler kapsamndaki camilerin, hem tamamlayc servis nitelerinden yoksun biimde sayca ok azaldklar, hem de boyutlarnn eskiye oranla minyatrletii grlr. Bu durum profan-din d rneklerin ehir dokusunda giderek arlk kazanmalarn getirmi, resmi ve sivil yaplarn inaas ivme kazanrken, dini yaplar birka kk rnekle snrl kalmtr. Bu kapsamda deerlendirebileceimiz Hamidiye Camii, 1885-86 yllarnda Dikran Kalfa tarafndan gerekletirilmitir (bkz. Res. 6). Yldz Saray kompleksinin hemen yanbanda yer alan caminin, Sultan II. Abdlhamid tarafndan geleneksellemi Cuma selaml treni iin kullanld bilinmektedir. Cami, geleneksel Osmanl mimarisinin bezeme motifleriyle mukarnas gibi ayrd edici unsurlarnn, neo-gotik elemanlarla biraraya getirildii ilgin bir rnek oluturmaktadr. Sonuta Sultan II. Abdlhamid Dnemi mimarlnn genel bir deerlendirmesi yapldnda sylenebilecekler arasnda ilk alt izilmesi gereken, Osmanl toplumundaki deiik kltrlerin besledii eitlilik olmaktadr. Bu eitlilik, mimaride bu dnemde Avrupada da yaygn bir uygulama alan bulan slupsuzluu slup klan dnm dourmutur. te yandan dnem iinde rn veren Avrupa asll mimarlarn yresel etkileri barndran yaptlarnn da bu dnme sreklilik kazandrd izlenebilir. Bu tasarmlarda evrensel bir tr slam eklektisizmine ulama abalar gzlemlenirken, simgesel gelenekiliin btnyle terk edilmedii grlr. Bu durum, ortaya konan rnlerin, yresellik/evrensellik ekseninde en uygun zm gerekletiren ada bir sentezin saland trde yaptlar olmasn engellemitir. Bu dnemde toplum yaamnda egemen bir ideolojinin bulunmamas ya da ok sayda ideolojinin bulunuu ile yresel zellikler tam kavranmadan retilen ve Avrupada moda olduu biimiyle geleneksel elere yer veren evrensel olma savndaki zmlemelerin sunulduu yap rnekleri, mimarlk alannda sergilenen karmaann nedenidir.

604

zgn ve ada bir slubun gelitirilmesi iin gerekli tutarllktan yoksun olmasna karn bu karmaann, geni bir renk yelpazesinin paralarn oluturan bir zenginlii barndrd da kukusuzdur. Her nasl deerlendirilirse deerlendirilsin, genel erevesiyle sanat ve mimaride grlen ok sesli eitliliin dorudan doruya dnemin Osmanl toplumu deerlerini yanstt sylenebilir. Ayrca tm bu eitlilik stanbul dokusunun zenginlemesine katkda bulunmu, olduka fantastik saylabilecek bir ehir siluetinin ortaya kmasn salamtr. 1 N. Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1978, s. 358-359. . Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, stanbul 1983, s. 56-58. . Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1983, s. 170-183. 2 Bu konuda ayrntl bilgi iin. M. Cezar, XIX. Yzyl Beyolusu, stanbul 1991, s. 187-266. V. Dkmeci-H. rac, Tarihsel Geliim Srecinde Beyolu, stanbul 1990, s. 32-54. 3 Bu konuda ayrntl bilgi iin. D. C. Blaisdell, Osmanl mparatorluunda Avrupa Mali Denetimi ve Dyun-u Umumiye, (ev. Ali hsan Dalg), stanbul 1979, s. 87-88. 4 5 Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatratm, stanbul 1984, s. 136-137. Bu konuda ayrntl bilgi iin. L. Rathmann, Berlin-Badat Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, (Haz. Ragp Zarakolu), stanbul 1982, s. 19-34. . Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 1983, s. 53. 6 7 S. N. Duhani, Eski nsanlar Eski Evler, stanbul 1984, s. 48. Ayrntl bilgi iin. F. rez, Milli Saraylarmzn Mobilya Ynnden Tantlmas, Milli Saraylar Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1985, s. 161. 8 9 10 F. Ezg, Yldz Saray Tarihesi, stanbul 1962, s. 28. M. Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, s. 443. Bu konuda M. Cezar, a.g.e., s. 63.

605

11 237-241. 12

P. Tulac, Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul 1981, s.

A. Batur, Yldz Serencebeyde eyh Zafir Trbe, Kitaplk ve emesi, Anadolu Sanat

Aratrmalar I, stanbul 1968, s. 103-138. 13 Bu konuda daha fazla rnek iin T. Saner, 19. Yzyl Osmanl Mimarlnda Oryantalizm,

stanbul 1998. 14 Z. Snmez, 19. Yzyl Sonlarnda Trkiyede Mimar Sorunu ve Sanayi-i Nefise

Mektebinin lk Mimarlk Hocas Alexandre Vallaury, 4. stanbul Sanat Bayram Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1983, s. 30-31. 15 Y. Yavuz-S. zkan, Osmanl Mimarlnn Son Yllar, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, s. 1078-1085. 16 17 18 . Tunay, stanbul Arkeoloji Mzesi, Arkitekt, Say 347, s. 127-130. C. Topuzlu, 80 Yllk Hatralarm, stanbul 1982, s. 45. A. Batur, Yldz Sarayna likin Baz Belgeler ve Trkiyede Belgeleme almalarnn

Sorunlar, Milli Saraylar Sempozyumu Bildirileri, stanbul 1985, s. 91. 19 M. Szen, Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarl, Ankara 1984; s. 6. Y. Yavuz-S. zkan,

a.g.m, s. 1079-80. 20 Bu konuda ayrntl bilgi iin. Z. Snmez, Tarihimizden Miras Kalan Yaplar-Haydarpaa Gar Binas, naat Dnyas, Say 2, s. 42

606

Batllama Dnemi Osmanl Saraylar / Do. Dr. Necla Arslan Sevin [s.374381]
anakkale Onsekiz Mart niversitesi Meslek Yksek Okulu / Trkiye On beinci yzyl ortalarndan 19. yzyl sonlarna kadar Osmanl padiahlarnn srekli ikametgah Topkap Saray olmutur. Bu drt yz yllk sre iinde padiahlar zaman zaman Topkap dndaki saraylarda yaamlardr. Padiahlarn asl saray dndaki binalarda kalma sreleri, Osmanl mparatorluunda Batdan gelen etkilerle eitli deiimlerin gzlendii 18. yzyldan itibaren uzamaya balam ve nihayet 19. yzyl ortalarnda, Dolmabahe Saray inaatnn tamamlanmasyla birlikte Topkap Saray Osmanl ailesi tarafndan tamamen terkedilmitir. Sadabad Saray Sadabad Saray, Edirneye yaplan g- hmayun dnda, Osmanl padiahnn haremini de alarak Topkapy uzun srelerle terk ederek yerletii ilk saray olma zellii tamaktadr. Sarayn bulunduu Haliin Kathane Deresi civar, ok erken tarihlerden itibaren padiahlarn sk sk gidip av, elence ve spor msabakalar dzenledikleri bir blge olmakla birlikte, bir saray yerleimi olarak III. Ahmetin saltanat yllarndaki Lale Devrinde n plana kmtr. Baty tanma arzusunun eyleme dnt bu dnemde III. Ahmet, Avrupadaki gelimeleri izlemesi iin Fransaya Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi bakanlnda bir elilik heyeti gndermitir. Burada, yalnzca askeri alandaki gelimeleri izlemekle kalmayp Fransz saraylarn da yakndan inceleyen heyet, stanbula dnte izlenimlerini bir rapor halinde III. Ahmet ve Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paaya sunmutur. Rapordaki saray anlatmlarndan ve muhtemelen beraberinde sunulan plan ve resimlerden ok etkilenen padiah ve sadrazam, benzer saray ve kkler yaplmas emrini vermi ve 1721de bu amala Kathane Deresi civarnda youn bir ina faaliyeti balamtr. Bu almalar srasnda, birka yl gibi ok ksa bir sre iinde, bata Sadabad gibi padiahlk saray olmak zere, vezirler ve st dzey devlet yneticileri iin yzlerce ahap kk ina edilmi, Kathane Deresi slah edilerek yapay havuzlar, elaleler oluturulmutur. Byk lde Batdakine benzer, zevk ve sefann hkm srd saray yaamna tepki olarak patlayan Patrona Halil Ayaklanmas ile Sadabad Saray ve buradaki dier kler byk lde yklarak harabeye dnmtr. III. Ahmetten sonra tahta kan I. Mahmut, olaylar yatp unutulmaya balandktan sonra Kathanenin, zellikle de Sadabadn onarm zerinde durmu, nce buray Bostancoca mensuplarna vererek btnyle ortadan kalkmasn nlemeye almtr.1 I. Mahmut dnemindeki almalarla yeniden canlanan Sadabad Saraynn en nemli zellii, nnde bir havuz oluturulmasdr. Havuzun ortasna, ayrca, Kasr- Neat ad verilen kk bir kk yerletirilmitir. Ahap olan ana saray binas; selamlk, harem ve valide sultana ait daireleriyle olduka geni bir alan igal etmektedir.

607

I. Mahmut dneminden sonra padiahlarn pek sk gitmedikleri Sadabad Saray ihmal edilerek kendi haline braklmtr. 18. yzyln sonlarna doru iyice harap duruma gelen sarayda III. Selim, geni apta olmamakla birlikte baz tamir almalar yaptrarak ayakta kalmasn salamtr. Sadabad Saray inaatnda nc nemli aama Sultan II. Mahmut dneminde

gerekletirilmitir. almalar 1809-1814 arasnda Bina Emini Ahmet Efendinin ynetiminde Kirkor Amira Balyan tarafndan yrtlmtr.2 Ahap olan yeni saray, ahaptr ve eskisiyle ayn konumdadr. Uzun cephesi kmalarla hareketlendirilmi, kmalar, ahap direklerle havuzun zerine oturtulmutur. D cepheler; korinth balkl zarif plastrlar ve Rokoko motifler ile bezelidir. II. Mahmut Sadabad Saraynda ksa bir sre yaam, art arda gelen talihsiz olaylar nedeniyle buray terk etmi ve sonuta bina kendi haline braklmtr. Sadabad Saraynda son dnem almalar Sultan Abdlaziz dneminde gerekletirilmitir. Neredeyse yklmak zere olan eski bina ortadan kaldrlarak yerine 1862-63 yllarnda Mimar Serkiz ve Agop Balyan tarafndan eklektik slupta bir yenisi ina edilmitir. II. Abdlhamit dneminin de gzde saraylarndan biri olan yap, evresinde bulunan eitli dnemlere ait binalarla birlikte 1941 ylnda tamamen ortadan kaldrlmtr. Aynalkavak Saray Osmanl donanmasnn ihtiyac olan gemilerin ina edildii tersane, ayn zamanda padiahlarn en sevdii bahelerden biridir. Tersane Hasbahesi olarak anlan bahede ilk kk yapm, tersaneyi Geliboludan bakente tayan Yavuz Sultan Selim dnemine kadar gitmektedir. Aynalkavak Saraynn yapmna I.Ahmet dneminde ina edilen bir kkle balanmtr.3 Bu yap 18. yzyl boyunca, zellikle tersaneyi ziyarete gelen padiahlar tarafndan ok sk kullanlmtr. III. Selim dneminde tersanenin geniletilmesi almalar srasnda sarayn bir blm yklarak tersane sahasna dahil edilmitir. Saraydan gnmze ulaan tek yap III. Ahmet dneminde ina edilip bugnk grnmn 1792 ve 1850 yllarndaki onarmlar srasnda alan Has Oda Kasrdr.4 Aynalkavak Kasr, geleneksel Osmanl mimarisinin en gzel rneklerinden biridir. Yapnn nemli blmleri; Divanhane ve Arz Odasdr. Arazinin yapsna uygun olarak kara tarafna bakan cephesi tek, deniz tarafna bakan cephesi ise iki katldr. En grkemli mekan olan Arz Odasna, derin bir saakla rtl ana giri kapsndan geilir. Padiahn konuklarn kabul ettii mekann zeri ite tavan, dta kubbe ile rtldr. Arz Odasnn arkasndaki, iindeki sedef kakmal mobilyalar nedeniyle Sedefli Oda adyla bilinen mekan, padiahn dinlenmesi iin yaplmtr. Sarayn i mekanlar klasik bezeme geleri ve Bat kaynakl Rokoko motiflerin yer ald zarif sslemelerle kapldr. Aynalkavak Saray, Tersane ve Kuzey Deniz Saha Komutanlnn yaknnda olmas nedeniyle uzun sre Deniz Kuvvetlerine bal kalm, daha sonra TBMMsine balanarak Milli Saraylar statsne alnmtr.

608

Beikta Saray Tophane ve Ortaky arasnda kalan Boazii kysndaki tarihi Beikta semti, onaltnc yzyldan itibaren imparatorluk kklerinin youn olarak ina edildii bir blgedir. Beiktan tercih edilmesinin nedenleri arasnda; Topkap Sarayna yakn olmas nedeniyle ulam kolayl, stanbulun en gzel manzaralarndan birine hakim olmas ve erken tarihlerden itibaren burada Beikta Bahesi olarak bilinen miri bir bahenin yer almas saylabilir. Beiktata en erken tarihli kk Sultan II. Beyazt dnemine kadar gider. Blgenin nemi onyedinci yzyldan itibaren artmaya balamtr. 17. ve 18.yzyllarda, I. Ahmet ve III. Ahmet dnemlerinde, yeni yaplacak kk ve daireler iin arazi salamak amacyla o zamanlarda bir koy oluturan ve bugn Dolmabahe olarak bilinen blmn bir ksm toprakla doldurulmutur. 17. ve 18. yzyln Silahtar Fndkll Mehmet Aa ve Naima gibi pek ok nemli tarihisi, eitli vesilelerle, Beikta Hasbahesinde ina edilen kk, kasr ve dairelerden bahsetmektedir. Padiahlarn Beiktataki kklere olan ilgisi onsekizinci yzyldan, zellikle de Lale Devrinden itibaren artmaya balamtr. III. Ahmetle birlikte Osmanl padiahlar Topkap Saray dndaki kk ve saraylarda daha uzun srelerle kalmaya balamlar, bu srada maiyetlerini ve haremlerini yanlarnda gtrdkleri iin daha byk ve yaamaya daha elverili binalar ina edilmesi gerei ortaya kmtr. Bu dnemde Beikta Saraynda youn bir ina faaliyeti izlenmektedir. Eski kkler onarlm, yenileri eklenmi ve sarayn igal ettii alan giderek genilemitir. III. Ahmetten sonra tahta kan I. Mahmut sahilde Kasr- Dilara, Dolmabahe srtlarnda Bayldm/Cihannma Kk, ftariye Kasr, Seyaban- Hmayun gibi isimlerle anlan kk ve kasrlar ina ettirmitir. almalar I. Abdlhamit devrinde de srm, ad geen padiah sarayn pek ok yerini adeta yeniden ina edercesine tamir ettirmi, eitli kasrlar ve baheye bir havuz yaptrmtr. Beikta Saray, III. Selim dnemine girilirken, Topkapdan sonra bakentteki en byk saray kompleksi haline gelmitir. III. Selim kendisinden nceki padiahlara oranla Topkap Sarayndan daha sk ve daha uzun sreler ayrlmtr. Bu dnemlerde ounlukla Beikta Sarayna giden padiah buray uzun sre yaamaya elverili hale getirmek amacyla kapsaml almalar yaptrmtr. Beikta Saraynn nemi II. Mahmut dneminde de srmtr. II. Mahmut tahta kar kmaz saray batan sona elden geirtmi ve yani binalar ekleterek srekli yaamaya uygun hale getirmeye almtr. Sultan Abdlmecit dnemi Beikta Saraynn sonu olmutur. Topkapy tamamen terk etme konusunda kararl olan padiah kendisi iin yaptrmay planlad Batdaki kraliyet konutlaryla boy lebilecek nitelikteki yeni saray iin eski Beikta Saraynn bulunduu mevkiyi semi ve bu saray yklarak yerine Dolmabahe Saray ina edilmitir. Byk lde ahap malzemeyle ina edilen eski Beikta Saray hakknda tarihi kaynaklar ve gravrler yeterli bilgi verebilecek dzeydedir. Saray, denize paralel olarak yerletirilen ok sayda

609

kkten olumaktadr. Bu kkler galeri ve bahe duvarlaryla birbirlerine balanarak btnlk salanmtr. Beikta ynndeki ilk yaps inili Kk, dier adyla inili Mabey-i Hmayun Kasrdr. D cephesi ikinci katndan itibaren tamamen inilerle kapl bu kkten sonra, III. Selimin annesi iin Alman asll Fransz mimar Mellinge ina ettirdii Mihriah Valide Sultan Dairesi gelir. Rhtm zerine iyon balkl alt mermer stunla oturtulan bu yap stanbuldaki Neoklasik slubu yanstan ilk binalardan biridir. Mihriah Valide Sultan Dairesinden sonra, Kabata ynne doru, srasyla, ilk inaatlar III. Ahmet dnemine inen Kameriyeli Mehtap Bahesi ve Kk, Balkhane Kasr ve Kafesli Kk gelmektedir. II. Mahmut devrine gelindiinde, 1808 tarihli bir belgeden saray kompleksinde onlarca yap olduu anlalmaktadr5. Harem, Hazinedar Aa, Seferli Aalar, Bostancba Aas, Mabeynci Aalar, Kozbekiler, Zlfl Baltaclar, Hekimba, Kuular Daireleri, Balkhane Kasr, Kafesli Kk, Mabeyn Kasr, Mermer Kk, Valide Sultan Dairesi, inili Kk, iki mutfak, hamamlar, iskeleler, ahrlar, havuzlu bahe ve cami gibi ok sayda yap adnn getii bu liste, Topkap Sarayndaki pek ok yapnn Beikta Saraynda da bulunduunu kantlamaktadr. Amac Topkap Sarayndan btnyle ayrlmak olan II. Mahmut, tahtta kald sre iinde Beikta Saraynda srekli yeni binalar, onarmlar yaptrm, ancak snma problemi tam olarak zmlenemedii iin bu isteini gerekletirememitir. Saray, Sultan Abdlmecit tarafndan kullanlmam ve ksa bir sre sonra da yktrlarak yerine Dolmabahe Saray ina edilmitir. Dolmabahe Saray Tanzimatn ilanyla balayan Sultan Abdlmecit dnemi, imparatorluk topraklar zerinde yaayanlarn yeni haklar elde ettikleri, II. Mahmutun reformlaryla temeli atlm olan kurumlarn ilerlik kazand ve yeni kurumlarn tesis edildii bir dnemdir. Abdlmecit adalama abalarnn geni bir tabana yaylmas konusunda son derece kararl bir tutum sergilemitir. Bu, ncelikle kendi yaad mekanlar ve yaam tarzndan izlenmektedir. Abdlmecit, Topkap Sarayn btnyle terk etmeye karar vererek bu kararn uygulayan ilk Osmanl padiahdr. Tahta ktktan sonra bir sre Beylerbeyi ve raan saraylarnda yaam, ancak bir taraftan da dorudan kendisine ait olacak yeni bir saray ina edilmesi almalarn balatmtr. Gerek malzeme ve iilik, gerek slup ve gerekse boyut asndan Avrupadaki krallk saraylaryla boy lebilecek yepyeni bir saray isteyen padiah, bunun iin Beikta Saraynn bulunduu yeri semitir. Buras, sahilde Tophane Klas, sahilin hemen gerisindeki srtlarda Taksim ve Maka (ilk Harb Okulu binas) Klalar gibi, Batllama dneminin antsal kla yaplaryla evrili bir blgeydi. Peradaki eliliklere ve dolaysyla da Avrupaya en yakn yer yine burasyd. Ayrca gzel bir manzaraya hakim olmas, yeni sarayn yapm iin bu blgenin seilmesinde rol oynamtr. Dolmabahe Saray III. Ahmet devrinde sanat ve mimaride balayan deiimlerin yzelli yllk bir srecin ardndan geldii noktay gstermesi asndan son derece nemli bir rnektir. Saray; plan tasarm, mimari uygulama, slup ve i mekan dzenlemeleri asndan geleneksel Osmanl mimarlndan btnyle kopuun ilk rneidir. fade ettii anlam asndan da son derece nem

610

tamaktadr. Avrupadaki saraylar nasl kraln ve devletin gcn simgeliyorsa, Dolmabahe Saray da padiahn ve imparatorluun gcn gsteren simgesel bir anlam tamaktadr. Dolmabahe Saraynn yapmna tam olarak ne zaman baland bilinmemekle birlikte, ilk hazrlk almalar, inaatn 1842-43 yllarnda balam olduunu dndrmektedir. 1856da tamamlanm olan yapya Sultan Abdlmecit, ayn yln 7 Haziran gn trenle yerlemitir. Dolmabahe Saray, isimleri II. Mahmut dneminden itibaren sk sk duyulmaya balanan Balyan Ailesinin eseridir. Sarayn yapm Garabet Balyana, Hazine-i Hassa ve Saltanat Kaps ile baz i mekan uygulamalar Nikaos Balyana aittir. Ana saray binas denizin hemen kysnda balayp gerideki Gmsuyu ve Maka eteklerine uzanan geni bir arazinin kyya yakn blmne, denize paralel olarak yerletirilmitir. Batllama dneminin dier sahil saraylar gibi ana cephe deniz ynndekidir. Topkap Saraynda olduu gibi kentten btnyle koparlmamtr. Sadece haremin bulunduu blm yksek duvarlarla gizlenmi, dier blmler ise alak duvarlarla korunmutur. Dolmabahe Saray; Mabeyn Dairesi, Muayede Salonu, Harem ve Veliaht Dairesi olmak zere drt ana blmden olumaktadr. Gnmzde Mimar Sinan niversitesi Resim ve Heykel Mzesi olarak kullanlan Veliaht Dairesi, ana ktleden bamsz, ancak onunla ayn slup zelliklerindedir. mekan blmlenmesinde geni salonlar, birbirine balanan simetrik odalar izlenir. Saray, yeni yaam biimine uygun olarak Bat tarz mobilyalarla denmitir. Dolmabahe Saray cephe tasarm asndan Avrupadaki kraliyet saraylaryla boy lebilecek dzeydedir. Ssleme, Batdaki saraylarda olduu gibi ana cephe olan deniz tarafndaki cephe zerinde younlatrlmtr. Rnesans, Barok ve Ampir sluplarn bir arada bulunduu Eklektik eilim iinde Venedik Rnesans n plana kmaktadr. Ancak bu Bat sluplar iinde Anadolu Trk mimarisinden esintiler de grmek mmkndr. zellikle Hazine-i Hassa ve Saltanat kaplarnda Seluklu ta kaplarnn ve ifte minarelilerin anlar seilir. Bu zellikleriyle Dolmabahe Sarayndaki uygulamalar; Osmanl mimar ve sanatlarnn Batl ve Doulu unsurlara getirdikleri zgn bir yorum olarak deerlendirilebilir. Beylerbeyi Saray Boazn Anadolu yakasndaki Beylerbeyi, 17. yzyldan itibaren miri baheleriyle nlenen bir semt olmutur. I. Ahmet ve IV. Muratn sk sk ziyaret ettii bu bahelerdeki kkler III. Ahmet dneminde Nevehirli Damat brahim Paa tarafndan elden geirilerek, sahil blmnde, Ferahabad isimli bir saray ina ettirilmitir. Muhtemelen Patrona Halil Ayaklanmas srasnda tahrip edilen bu saray ve kklerin yerine, I. Murat tarafndan annesi Saliha Sultan iin Ferahfeza Kasr ina ettirilmitir.6 Beylerbeyi semti asl nemini II. Mahmut dneminde kazanmtr. Padiah, zellikle yaz aylarnda kullanmak amacyla, 1827-30 yllar arasnda has bahedeki yaplar geni kapsaml bir onarmdan geirtmi ve yeni binalar ekletmitir. zellikle sahilde, denize paralel olarak ina edilen iki katl ahap saray, Osmanl ve Bat etkilerinin birlikte kullanld zgn bir yapyd. II. Mahmuttan sonra tahta kan Sultan Abdlmecit yaz aylarnn neredeyse tamamn Beylerbeyinde geirmitir.

611

Ancak 1851de kan bir yangn sonucu harabe haline gelen saray yklarak arsas bir sre bo kalmtr. Sultan Abdlaziz tahta ktktan hemen sonra, 1861-1865 yllar arasnda bugnk Beylerbeyi Sarayn ina ettirmitir. Beylerbeyi Saraynn mimar Serkis Balyana ait olan sahildeki yaps bir bodrum zerine ykselen iki kattan olumaktadr. Sarayn deniz ve bahe cepheleri ikier kma ile hareketlendirilmi, ayn uygulama tek kmalar halinde yan cephelerde de tekrarlanmtr. Kat aralarn belirginletiren silme, yuvarlak kemerli yksek pencereler, pencerelerin arasna yerletirilen korinth balkl iftli ve tek stunlar ve aty dolaan mermer korkuluk ile saray Eklektik ve Neobarok zellikler yanstmaktadr. Sarayda her biri farkl estetik anlayta denmi yirmi be oda, alt salon, tuvalet ve banyolar bulunmaktadr. Bu mekanlar Dou ve Bat sluplarn yanstan dekorasyonlara sahiptir. Beylerbeyi Saray, ok geni bir alana yaylan byk bir kompleks halindedir. Sahilden balayp gerideki yamalara kadar uzanan alan zerinde Sar Kk, Mermer Kk ve Ahr Kk isimleriyle bilinen yap daha bulunmaktadr. Yapm tarihi tam olarak bilinmeyen Sar Kk, bodrum zerinde ykselen iki katl bir yapdr. st iki katta ortada byk birer salon ve bu salona alan iki yanda byk birer oda bulunur. Cepheler Eklektik anlaya sahipken i mekanlar Bat kaynakl sslemelerle birlikte youn kalemii sslemeleriyle geleneksel ssleme unsurlarn da barndrmaktadr. Mermer Kk, ya da dier ismiyle Serdab Kk, sarayda II. Mahmut dneminden kalma yaplardan biridir. Kkn plastrlarla blnm mermer kaplamal cephesi, tipik bir II. Mahmut dnemi Ampir uygulamasdr. mekandaki orta salon, su elemannn vurguland fskiyeli mermer havuz ve iki yan duvardaki mermer selsebilleri ile dikkat ekicidir. Darda, kkn hemen nnde de byk bir havuz bulunmaktadr. Mermer Kkle ayn teras paylaan Ahr Kk, zellikle atnal pencereleriyle Sultan Abdlaziz dnemindeki Oryantalist akmn etkilerini gsteren ilgin bir yapdr. Kkn i mekannda bezeme esi olarak bol miktarda at balar kullanlmtr. Beylerbeyi Saraynn sahil blmnde uzun bir mermer rhtm, rhtmn iki ucunda biri Harem dieri de Selamlka ait birer kk kk yer almaktadr. Deniz Kkleri olarak adlandrlan bu yaplar 1865 ylnda tamamlanm olup, Ampir ve Oryantalist akm etkileri gsterirler. Beylerbeyi Saray, II. Mahmut dneminden itibaren rampa dzeniyle yerletirilmi merdivenlerle birbirine balanan teraslar halindeki baheleriyle nldr. ngiliz kadn seyyah Miss Pardoe tarafndan uzun uzun anlatlan bu bahelerde her bir teras yabanc bir bahvan tarafndan kendi lkelerindeki bahe tasarmlarna uygun olarak dzenlenmiti.7 Bu bahe tasarmlar daha sonra da korunarak gnmze ulamtr.

612

raan Saray Ortakyde bulunan raan Saraynn ilk yapm 17. yzyla kadar gitmektedir. IV. Murat tarafndan kz Fatma Sultana verilen bu alanda, Kaya Sultan ve kocas Melek Ahmet Paa tarafndan yaz aylarnda kullanlmak zere bir yal yaptrlm ve bu yap daha sonralar I. Mahmut tarafndan da sevilerek kullanlmtr.8 raan, III. Ahmet dneminde stanbulun en sevilen semtlerinden biri olmutur. Devrin nl sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa, ayn yerde, kars Fatma Sultan iin Ferahabad ad verilen, ahap, yazlk bir saray ina ettirmitir. III. Selim tahta ktktan hemen sonra buray kz kardei Beyhan Sultana hediye etmi ve o da eski saray yktrarak, yerine, bir yenisini yaptrmtr. 17911795 yllar arasnda yaplan ve sultann kendi adyla anlan sarayn mimar Yorgi Kalfadr.9 19. yzylda blgedeki en youn imar almalar II. Mahmut devrinde gerekletirilmitir. II. Mahmut Beyhan Sultan Sarayn yktrarak, srekli yaamak amacyla, (Eski) raan Saray adyla bilinen yeni bir saray yaptrmtr. Sahilde Beiktatan Ortakye, geride Yldz tepelerine kadar uzanan saray 1834-1841 yllar arasnda ina edilmitir. Merasim ve Mabeyn Dairesi, Daire-i Hmayun, Harem ve farkl ilevlerde be ana blmden oluan Eski raan Saray,10 yapmnda ta, ahap ve mermerin bir arada kullanld, Osmanl mimarisine tamamen yabanc bir yapyd. Beden duvarlar ta ve ahap, stunlar mermer, i ve d cephe kaplamalar yine ahapt. Saray; adeta klasik bir Yunan tapma cephesini andran gen alnl, dor, iyon ve korinth balkl plastr ve stunlar, gen alnlkl pencereleri, silmeleri, aylama askl panolar, mermer at korkuluklar ve geni merdivenleriyle Neoklasik ve Ampir slup zellikleri gstermekteydi. Sultan Abdlmecit tahta ktktan sonra yazlk bir ikametgah yaptrmak amacyla buradaki eski saray yktrmtr. Ancak yeni sarayn yapm, henz tamamlanm olan Dolmabahe Saraynn neden olduu ekonomik kriz nedeniyle ertelenmitir.11 Bugnk raan Saraynn yapmna 1863 ylnda balanm ve inaat 1871de

tamamlanmtr. Mimarln Serkiz Balyann yapt sarayn tasarm Nikoos Balyana aittir. raan Saray, dnemin Avrupasnda yaygn olarak uygulanan Oryantalist mimarinin en nemli rneklerinden biridir. Kuzey Afrika mimarisi esintili kemer kavisleri ve zar stun balklarnn kullanld sarayda, dier uygulamalar, zgn bir anlay yanstr. zellikle Trk evi planna sahip olmas asndan nem tayan sarayn plan ve cephe tasarmlarnda simetri hakimdir. raan Saray, 1909da Sultan II. Abdlhamit tarafndan Meclis-i Mebusana tahsis edilmitir. Bundan bir ka sonra, 19 Ocak 1910 gn kan byk bir yangn sonucu eyalaryla birlikte yanarak sadece beden duvarlar kalmtr. Uzun yllar kendi haline braklan saray restore edilerek 1990larn bandan itibaren otel olarak kullanlmaya balamtr. Yldz Saray

613

stanbulun Beikta ilesinde, Boazii sahilinden balayp kuzey-batya doru uzanan geni bir koruluk iindeki Yldz Saray, srekli ikamet amacyla ina edilen son Saray- Hmayundur. Yaklak 500.000 metrekarelik bir alan kaplayan sarayda; eitli kkler, ynetim ve servis binalar, hasbaheler ve havuzlar bulunmaktadr. Kanuni Sultan Sleyman dneminden balayarak gzde bir avlanma alan olan, ayn zamanda da saray besleyen sebze bostanlarn barndran blge, I. Ahmet dneminde hasbaheye dntrlmtr. Buradaki il kk, 18. yzyl sonlarnda, III. Selim tarafndan annesi Mihriah Sultan iin ina edilmitir. Sahildeki raan Saraynn yapm srasnda, 1834te, Yldz adyla bilinen bir kk ina edilmi ve saray daha sonra bu isimle anlmaya balanmtr. Sultan Abdlmecit Yldzdaki yaplarn bazlarn yktrarak, 1842de, annesi Bezm-i Alem Valide Sultan iin Kasr- Dilka adyla nlenen binay yaptrmtr (Szen 1990: 196). Saray bugnk grnmne Abdlaziz dneminde ulamtr. Dtaki yksek duvarlarn byk bir blm, adr ve it Kkleri, Malta Kk, Byk Mabeyn ve sahildeki raan Saray ile Yldz Parkn birbirine balayan kpr bu dnemin uygulamalardr. Yldz Saraynn son ve asl geliimi II. Abdlhamit dnemine rastlar. Kendisini gvencede hissetmeyen padiah, 1877de Dolmabahe Sarayn terk ederek Yldza yerlemi ve tahttan indirilinceye kadar da burada kalmtr. Bu dnemde saray kompleksinin evresindeki yksek duvarlar tamamlanm, ok ksa bir sre ierisinde, harem binalar, Cariyeler Dairesi, Kzlaraas Kk, Kk Mabeyn, tiyatro ve Yldz ini Fabrikas gibi binalar ina edilmitir. Saray kompleksi iinde, bunlara ek olarak, kla, eczane, hayvanat bahesi, mze, kitaplk, marangozhane, tamirhane gibi blmler de bulunmaktadr. 19. yzyln en byk hnkar camilerinden biri olan Hamidiye Camisi, Kiler-i Hmayun, Avagat Dairesi ve saat kulesi ise saray evreleyen duvarlarn dnda ina edilmitir. Yldz Saraynda, binalarn yapmnda kesin emei olduu bilinen Serkis ve Agop Balyan ile Raimondo dAronconun yan sra Garabet Balyan, Vasilaki, oannidis, Alexander Valloury ve Yanko gibi mimarlarn da katklar olduu dnlmektedir.12 Yldz Saray yerleim plannda, evresinde belli bal yaplarn yer ald avlulu bir dzen uygulanmtr. Birinci avluda Yaveran Dairesi, Byk Mabeyn ve it Kasr; ikinci bir duvarla evrili ikinci avluda harem daireleri, Gedikli Cariyeler Dairesi, padiaha ait binalar ve Hasbahe; nc avluda ise ale ve Merasim Kkleri bulunmaktadr. Avlular ve Hasbahe ile D Bahe arasndaki geiler Koltuk Kaps, Saltanat Kaps, Valide Kaps, Harem Kaps ve Mecidiye Kaps isimli be kap tarafndan salanmaktadr. Yldz Saraynn en grkemli binalarndan biri, tasarm Agop ve Serkis Balyana ait olan Byk Mabeyndir. Sultan Abdlaziz tarafndan 1866da ina ettirilen iki katl yap bir sre II. Abdlhamit tarafndan zel daire olarak kullanlmtr. Kkn i mekanlar, altn yaldzn hakim olduu son derece zengin bezemelere sahiptir.

614

Yldz Park iinde kalan Malta Kk iki katl bir bina olup, drt cephesi de blml olarak dzenlenmitir. Kkn en ilgin mekanlarndan biri, deniz cephesindeki kapdan girilen ana salondur. Burada sslemeli bir eme ve zarif bir mermer havuz bulunmaktadr. Abdlaziz dnemine tarihlendirilen ve Osmanl-Rus, Osmanl-Yunan savalar srasnda karargah olarak kullanlan it Kasr, tek katl, kagir bir yapdr. Dikdrtgen plandaki yapda odalara gei birbirinin iinden salanr ve odalarn sonunda geni bir salon yer alr. ale Kk, sviredeki da evlerine benzeyen grnmyle, ge dnem Osmanl mimarlnn en ilgin binalarndan biridir. Kk, farkl tarihlerde birbirine bitiik olarak yaplm iki blmden olumaktadr. Birinci blm 1883de, ikincisi 1898de tamamlanm, Merasim Kk adyla da tannan ikinci blmde talyan Mimar R.dAronco da almtr.13 Yldz Sarayn oluturan kk ve binalar; gerek mimarileri, gerekse bezemeleri asndan Osmanl, slam ve Bat etkilerini bnyesinde tayan, bu etkileri bazen tek bana bazen de birlikte zgn bir sentez halinde yanstan son derece nemli bir saray kompleksi zellii tamaktadr. Ihlamur Kasr Beiktataki Ihlamur Mesiresi, erken tarihlerden itibaren stanbulun en fazla rabet edilen kelerinden biriydi. zellikle 18. yzyldan itibaren padiahlarn da youn ilgi gsterdii bu blge, Sultan Abdlmecit dneminde imara almtr. Buradaki ba evini yktran padiah, 1849-1855 yllar arasnda, Nzhetiye Kasrlar olarak da bilinen iki kasr ina ettirmitir. Bini kasr ve ok talimleri srasnda dinlenme yeri ilevine sahip iki yap da Nikoos Balyann eseridir. Mabeyn ya da dier adyla Merasim Kk, dikdrtgen planl bir yapdr. Alak bir zemin kat zerinde ykselen tek katl kkte, st katta ortada bir hol, yanlarda ikier oda, tuvalet ve atya balant salayan kk bir mekan bulunur. stanbuldaki en kk padiahlk konutu olan kk, zellikle d cephelerindeki youn ve yksek kabartma bezemeleri ve geni merdivenleri ile adeta bir heykel gibi ilenmitir. Volt, istridye kabuu, rozet, girlant, vazo, S ve C kvrmlar yzeyi neredeyse hi bo yer kalmayacak ekilde doldurmutur. Cephe zellikleri asnda Barok ve Rokoko sluba yakndr. Mabeyn Kknn biraz ilerisindeki Maiyet Kk, plan asndan dieriyle benzerlik gstermektedir. mekanda geni bir giri hol ve merdivenler, kelerde drt oda bulunmaktadr. Dta, n cephede iki kollu olarak ykselen merdivenler iki yanda korkuluklu birer balkonla sonlandrlmtr. stridye kabuu, palmet, bitkisel motifler, kvrm dallar, S ve Clerden oluan bezeme, dier yapya oranla ok daha sade olarak ele alnmtr. Kksu Kasr

615

Boazn Anadolu sahilindeki Gksu ya da Kksu, saraya bal hasbahelerin bulunduu bir blgedir. Buradaki ilk kk III. Mustafa tarafndan ina ettirilmitir. Bu yap, daha sonralar III. Selim ve II. Mahmut tarafndan da tamir ettirilerek kullanlmtr. Eski kkn ne zaman ortadan kalkt bilinmemektedir. Bugnk yap Sultan Abdlmecit tarafndan 1856da Nikaos Balyana ina ettirilmitir. Kasr, bir bodrum zerinde, birbirinden belirgin bir silmeyle ayrlan iki kat halinde ykselir. Bodrum kat servis mekanlarna ayrlmtr. stteki iki katta; ortada byk bir salon, drt kede birer oda yer alr. Kksu Kasr, Sultan Abdlaziz dneminde yeniden elden geirilmitir. Bu almada zellikle cepheler ele alnm ve yksek kabartma eklinde bitkisel bezeme uygulanmtr. Ihlamur Kasrnda olduu gibi burada da tamamen Barok ve Rokokonun hakimiyeti gze arpmaktadr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Aktepe 1984/85: 14. Eyice, S., 1986. Kathane-Sadabad-alayan, Ta, S. l, ss. 29-36. Cezar 1984: 51. Szen 1990: 99. Babakanlk Osmanl Arivi Cevdet Saray No: 3558. Kesici 1975: 16. Pardoe 1838: 57vd. Szen 1990: 174. Uluay 1985: 104. Szen 1990: 175. Szen 1990: 178. Batur 1994: 521. Szen 1990: 201.

Akit, ., 1979. Beylerbeyi Saray, stanbul. Akit, ., 1979. Topkap ve Dolmabahe Saraylar, stanbul. Akbulut, M., 1984-85. 18. Yzyln lk Yarsnda Kathane ve Sadabad, TTOK Belleteni, S. 72351, ss. 14-19. Anon, 1987. Aynalkavak Kasr, TBMM Dergisi, S. 5, ss. 54-56.

616

Arel, A., 1975. 18. Yzyl stanbul Mimarisinde Batllama Sreci, stanbul. Arslan, N., 1992. Gravr ve Seyahatnamelerde stanbul, (18. Yzyl Sonu ve 19. Yzyl), stanbul. Arslan, N., 1993. Osmanl Saray ve Mimar Antoine Ignace Melling, Osman Hamdi Bey ve Dnemi Sempozyumu, (Haz. Z. Rona), ss. 113-122. Arslan, N., 1995. Beikta Saray, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi, Ankara, ss. 185196. Arslan, N., 1996. Osmanl mparatorluu Dneminde Beikta Sahilinde Saray Yerleimi, Milli Saraylar 1994-1995, ss. 102-114. Arslan, N., XVIII. Ve XIX. Yzyl Sahil Saraylar, Osmanl, C. 10, ss. 429-434. Atasoy, N., 1982. raan Saray, stanbul niversitesi Blteni Atatrk zel Says, C. l, S. 2, ss. 22-29. Batur, A., 1986. Batllama Dneminde Osmanl Mimarl, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. III, ss. 1038-1090. Batur, A., 1994. Yldz Saray, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 7, ss. 520-527. Bilgin, B., 1998. Gemite Yldz Saray, stanbul. Can, S., 1999. Belgelerle raan Saray, Ankara. Cezar, M., 1985. Sanatta Batya Alta Saray Kltr ve Yaplarnn Yeri, Milli Saraylar Sempozyumu/Bildiriler, stanbul, ss. 39-61. Cezar, M., 1991. 19. Yzyl Beyolusu, stanbul. Cezar, M., 1995. Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, C. l, stanbul. elik, Z., 1996. 19. Yzylda Osmanl Bakenti, Deien stanbul, stanbul. Eldem, S. H., 1979. Boazii Anlar, stanbul. Eldem, S. H., 1969-1974. Kkler ve Kasrlar, 2 cilt, stanbul. Eldem, S. H. (1977). Sadabad, stanbul. Eyice, S., 1986. Kathane-Sadabad-alayan, Ta, S. l, ss. 29-36. Ezg, F., 1962. Yldz Saray Tarihesi, stanbul.

617

Glersoy, ., 1980. Yldz Saray ve Emirgan Parklar ve Kkleri, stanbul. Glersoy, ., 1984. Dolmabahe Saray-alar Boyu stanbul Grnmleri III, stanbul. Glersoy, ., 1987. Dolmabahe Saray, stanbul. Kesili, S., 1975. Beylerbeyi, TTOK Belleteni, S. 46-325, ss. 15-20. Kou, R. E., 1971. Aynahkavak Kasr/The Aynalkavak Palace, Trkiyemiz, S, 5, ss. 20-26. Kuban, D., 1954. Trk Barok Mimarisi Hakknda Birr Deneme, stanbul. Kuban, D., 1996. stanbul Bir Kent Tarihi/Byzantion, Constantinopolis, stanbul, stanbul. Kuban, D., 2001. Kaybolan Kent Hayalleri Ahap Saraylar, stanbul. Pardoe, Miss J., 1838. The Beauties of the Bosphorus, London. Perot, J. vd., 2001. Hatice Sultan ile Melling Kalfa, Mektuplar, stanbul. Saz, L., 1974. Haremin yz, stanbul. Szen, M., 1990. Devletin Evi Saray, stanbul. ehsuvarolu, H., 1956. Aynalkavak Saray, TTOK Belleteni, S. 183, ss. 7-8. Tulac, P., 1981. Osmanl Mimarlnda Batllama Dnemi ve Balyan Ailesi, stanbul. Uluay, M. ., 1985. Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Ankara. Uzunarl, . H. (1984). Osmanl Devletinde Saray Tekilat, Ankara. lgen, A., 1999. Osmanl Saray, Kasr ve Kkleri, Osmanl, C. 10, ss. 400-428. nver, S., 1967. Bir Beikta Saray Vard, Hayat Tarih Mecmuas, S. 10, ss. 10-13.

618

Anadolu Saat Kuleleri / Prof. Dr. Hakk Acun [s.382-387]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tespit edilen bir balangca gre, zaman gsteren alet olarak tanmlanan saat; gne, kum, ya ve su ile ileyen en ilkel ekliyle, M. . 3000-2000 yllarnda Mezopotamya, Msr, Hindistan ve inde kullanlmtr.1 Bunlardan en yaygn gne saatleridir. Gne saatlerinin, Akdeniz Havzas, Msr ve Mezopotamya gibi gne nn bol grnd orta kuakta kp gelitii dnlmektedir Gne saatleri, zel olarak hazrlanm bir mil glgesinin, gnein grlen hareketine uygun olarak, yine zel olarak hazrlanm mermer, ta veya madeni bir zemin (kadran) zerindeki hareketlerine gre vaktin tayinine yarayan cihazlar olarak tarif edilmektedir.2 Romallarn da gne saati yaptklarn bilmekteyiz. Ne var ki bunlarn hibiri slm gne saatleri kadar teferruatl ve hassas deildir. slmiyet ile birlikte oru ve be vakit namazn emredilmesi, stelik bu ibadetlerin vakitle sk skya bal olmas Mslmanlar, bilhassa le, ilkindi ve afak vakitlerinin balamas ve bitmesi anlarn tespit etmeye sevk etmitir. Dier dinlerde pek vurgulanmayan zellikten dolay, gne saatleri slam lkelerinde daha teferruatl ve hassas imal edilmitir.3 Gne saatleri Anadolu Seluklu ve Osmanl dnemlerinde de geliimini srdrerek varln 20. yy. bana kadar devam ettirmitir. Zamann tayini yalnz gne saatlerine mnhasr deildi; onunla paralel bir gelime gsteren Astrolab ve Rubu tahtasyla da zaman lmek mmknd. Mekanik saatlerin temelini oluturan, gne, kum, ya ve su saatleriyle Rubu Tahtas ve Astrolap Aletleri yerini zamanla daha gelimi mekanik saatlere brakmtr. Gelimi bir saat hakknda en eski bilgiyi, Einharatn Annalesin 806-807 senesinde, Alman mparatoru Byk Karla (Charlemagne) ok gzel bir su saati gtrd yazldr.4 Saatler hakkndaki en eski ve nemli kaynak, Diyarbakrda Artuklu hanedanna 25 yl hizmet eden, smail b. El-Razzaz El-Cezerinin, 1205, 1206 da yazm olduu Kitab fi Marifet El-Hyel El-Hendesiye adl kitabdr.5 El Cezeri, bu minyatrl eserinde, gayet ustaca yaplm maymun, fil, cellat, yazar ve davulcu gibi su saatleri ve mekanik aletlerin yapln ayrntl olarak kaydeder. Osmanllar dneminde, mekanik saatler ve saat yapmna dair bilinen ilk alma, III. Muratn (1574-1595) zamannda, stanbulda devrinin en nemli rasathanelerinden birini kurup onu en modern aletlerle donatan Takiyddinin (1526-1585) kaleme ald, Alat- Rasadiye Li Zic-i ehinahiye, Sidret l-Mnteha ve Mekanik Saat Konstrksyonuna Dair En Parlak Yldzlar adl ayr eseridir. Bu eserlerden birincisinde (Alat- Rasadiyede) dokuz aletten sz edilir ki, sonuncusu bir saattir.6 Saatler hakknda sonu olarak unu rahatlkla syleyebiliriz; saatlerin geliiminde slm medeniyetinin pay byktr.

619

Saatleri fonksiyonlar bakmndan 3 gruba ayrmak mmkndr.7 1- Cep Saatleri, 2- Ev Saatleri, 3- Kule Saatleri. ehirleri ve kasabalar ssleyen birer ant ve sembol olan saat kuleleri, kentin en yksek tepesine ya da her yerden grlebilen meydanlara dikilirdi. Bu yaplar mevkilerine gre e ayrabiliriz. 1- Meydanlarda yer alanlar, 2- Yama ve tepelerde yer alanlar, 3- Bir yap zerinde yer alanlar. ark alemi saati gelitirme erefine hak kazanmsa da, kule saati yapma gelenei Batllarca gerekletirilmitir. Tarihleri ok eskidir. Avrupada XIII. yy.dan itibaren bu saatler kilise ve saray kulelerinde grlmeye; XIV. yy.da Astronomik sanatsal saatler kullanlmaya balanmtr. talyada DeDondinin 1348 ile 1362 seneleri arasnda ve Fransada Henri de Vickin Fransa Kral V. Charles iin 1360ta ina etmi olduklar saatler bunlarn ilk rnekleridir.8 Saat kulesi yapma gelenei Avrupada XIV. yyda yaygnlamsa da, Osmanl topraklarna, Kienitze gre, Kanuni Sultan Sleyman dneminden (1520-1566) hemen sonra, XVI. yy.n sonlarnda girdii kabul edilir.9 Kienitzin bu fikrini, XVI. yy.da yaplan Banyaluka Ferhat Paa Camii Saat Kulesi (1577)10 ve skp Saat Kulesi destekler, 1573 ylnda skpe gelen seyyah Filip DifrenKane saatin her saat ba Fransz usul aldn belirtir.11 Ayrca, 1593te skp gezen bir Trk yazar, ehirdeki saat kulesini gavurlarn (dinsizlerin) binalar arasnda saymtr.12 Bu tarihten 67 yl sonra, 1660-1661de skpe gelen Evliya elebide saat kulesinden sz eder.13 Saat kulesi yapma geleneinin Osmanl topraklarna XVI. yy. sonlarnda yayld fikrini iki seyahatname daha destekliyor; 1535-1555 tarihleri arasnda Osmanl topraklarnda bulunan Seyyah Hans Dernschwam, burada ne bir kilise an ne de kule saati vard.14 diye yazmaktadr. 1 Haziran 1960ta I. Ferdinantn elisi olarak Kanuniye gnderilen Ogier Ghiselin Von Busbeck ise, . hibir millet bakalarndan grdkleri faydal eyleri Trkler kadar benimsemez ve ondan yararlanmaz. diyerek saat kulesinin Osmanllarda bulunmadndan aknlkla sz eder.15 XIV. yy. balarnda Avrupada ortaya kan saat kuleleri yapma geleneinin Osmanl topraklarna, XVI. yy. sonlarnda girdiini ve XVIII. yy.dan sonra yaygnlatn belirtmitik. Avrupadan bu kadar ge bir tarihte Anadoluda yaylmasn birka nedene balayabiliriz. Bunlarn en banda, muvakkithanelerin bulunmas gelir. slam lkelerinde erken tarihlerden beri bulunduu anlalan muvakkithaneler, saat ayarnn yapld ezan ve namaz vakitlerinin halka duyrulduu yerlerdi. Namaz vakitleriyle gnn be vaktinde saatin halka ezanla duyrulmasdr.16 kinci nedeni, kule saatlerinin, iki saatten balayp en dakik olanlarnda bile, gnde yarm saate yakn bir hata grlr. Fakat bunu telafi etme abalar ile karlalmamtr. Bilindii gibi akam namaz ile yats arasnda, en ksa gnde 120 dakikalk bir ara vardr. Byle bir saatle faaliyet bulunulursa iki namaz sresinin birbirine karmas ihtimali vardr.17 Dier bir nedeni de; slam lkelerinde namaz vakitleri gerek gne saatine gre dzenlenmi ve ayrca alaturka saat ad verilen bir dzen kullanlmtr. Bu dzene gre gne batt anda alaturka saat tam onikiyi gsterir. Mekanik saatler ise tanmlanan

620

ortalama gne saatine gre alrlar. u halde ortalama gne saatine gre alan saati, alaturka saate gre altrmak iin, her gn gnein batnda saati on ikiye ayar etmesi gerekir ve bu i evde kullanlan mekanik saatlerde kolayca yaplr. Halbuki kule saatlerini her gn gne batna gre ayar etmek kolay bir yol deildir. Yabanclarn yazd gibi, kule saatlerinin kullanlmamas, ezana ve mezzinlerin aleyhine bir durum grlmesinden kaynaklanmamaktadr. O dnemde kule saatlerin kullanlmas, yaam dzenleyecek pratik bir yol deildi.18 XVI. yy.n sonlarnda Osmanl hayatna giren saat kulesi yapma gelenei, XVIII ve XIX. yy.da batdan douya doru giderek artmtr. Saat kulelerinin Anadolunun ilerine kadar yaylmasnn en kuvvetli sebebi ise, II. Abdlhamitin tahta knn 25. seneyi devriyesinde (1901), valilere saat kulesi yapmyla ilgili gnderdii fermandr.19 Anadolu saat kuleleri zerine yaptmz aratrmada 60a yakn ayakta, 25e yakn da yok olan saat kulesi belirledik.20 Saat kulelerinin ortak zellikleri yle sralanabilir; saatler her saat ba saat says kadar veya saat ba tek vuru yapacak ekilde imal edilmilerdir. Baz saatler her saat ba saat saysna ilave olarak her yarm saatte alarlar veya eyreklerde tek, buuklarda ift, nc eyrekte ve saat balarnda da saat says kadar alanlar da vardr. Bazlarnda ise, her saat bandaki vurular bir-iki dakika ara ile tekrar edilir. Byk arlklarla alan saatler, zelliklerine gre, haftalk onbe gnlk veya aylk olarak kurulabilir. Her kulenin bir veya daha ok saat kadranna ve ana sahip olmas, bir baka ortak zelliktir. 1926 ylnda miladi yl ve alafranga saat uygulamasndan sonra, saatler bu esasa gre ayarlanarak, Ezani saat sistemi kaldrlmtr. 1928de Latin harf ve saylarnn kabul zerine, baz kulelerde saat kadranlarnn bir Latin, dieri Arap rakamlaryla muhafaza edilmiti. Bu yaplar zaman gsteren aletleri tamalar yannda; kaidelerindeki emelerle sebil; muvakkithane grevlerinin yan sra yangn kulesi ve sisli puslu havalarda yn gsterici, ayrca bazlarnn zerinde tadklar (rzgargl, barometre gibi) deiik hava olaylarn len aletler tamasyla da, ok fonksiyonlu yaplar olarak kullanlmlardr. Saat kulelerinin dier bir grevi de, din ve devlet ilerinin ayrlmasna, Devlet Dairelerinin ezani saat yerine, Batda olduu gibi gne saatiyle alma (mesai) dzenine girmesine neden olmutur. Zamann mimari geleneini (Barok, Rokoko, Ampir, Eklektik ve Neoklasik slup) iyi bir ekilde yanstan saat kuleleri, genel olarak sade ta yaplardr. Trk toplumu saat kulelerinin faydalarna o kadar inanmtr ki, Alaca, Boyabat, erikli, Gerze, Karabk, Siirt-Aydnck, efaatli, Yerky ve Yozgat Bahadn ilelerinde saat kulesi yaparak bu gelenein gnmzde de devam ettiini gstermitir. En gzel rneklerini stanbulda grdmz saat kulelerinden Anadoludaki birka rnee bakalm.

621

Adana Saat Kulesi Saat Kulesi, Ulu Camii Mahallesinde, Hkmet Caddesi zerindedir. Kitabesi yoktur. Adana Valisi Abidin Paa21 tarafndan 1882 ylnda yaptrlmtr. Zamann Belediye Reisi Hac Yunus Aann da byk emei vardr. Fransz igali srasnda Ermeniler tarafndan tahrip edilmi, 1925 ylnda Almayadan bir makine getirtilerek yerine konmutur.22 Kule, tuladan kare prizma eklinde, 35 m.ye yakn yksekliktedir. Bir o kadar da temel derinlii olduu sylenir. Kulenin zerine kan ve temele inen bir merdiveni vardr. En stte ann asld baldaken eklinde kk bulunur. Baldakenin rlen drt bir tarafnda saat kadranlar yer alr (Fotoraf: 1). Saat, her yarm ve tam saatlerde alar, daireler ve resmi grevliler buna gre ie balar ve bitirirdi. Zamann airlerinden Fani Efendi, kuleyi u drtlkle anlatr.23 Bir muazzam eserdir ki, misli yok, naziri yok Zahiren saat alar, manen hkmet seslenir. Ol Abidine eyler dua; nk, andan rz- eb vakt-i ibadet seslenir. Ankara Saat Kulesi Ankara D Kalesinin Hisar Kaps zerinde yer alr. (Fotoraf: 2 .) Kuzeydeki dikdrtgen giri kaps zerinde kitabesi vardr. 1- Sultan- zaman Hazret-i Abdlhmid Hn- Sani asr- cihanbanilerinde 2- Vali- vel asan- vilayet devletl Srr Paann asar- Himmet-i 3- Ve izzetl el Hac Sleyman Refik Efendi nezaretiyle. ibu saat vaz klnd, sene 1302. Kule, Ankara Valisi Srr Paann24 gayretleri, Hac Sleyman Refik Efendinin gzetiminde 1884te yaplmtr. Kule, keleri dar, kenarlar geni, sekizgen gvdeli ve 9 m. yksekliktedir. Gneybatya, ehre bakan cephesinde 1 m. apnda bir saat kadran yer alr. annn zerinde Louis Edel tarafndan 1884te, Strasburgda yapld yazldr. Saat kulesinin ismine ilk defa Rumi 1308-1309 tarihli Ankara Salnamesinde rastlanmaktadr.25 1977 ylna kadar hi durmadan alan saat, bakmszlktan tr bugn almamaktadr.

622

Balkesir Saat Kulesi Saat Kulesi, ehrin merkezinde, Belediye Park iindeki bir yama zerinde yer alr. Giri kaps zerindeki Trke kitabeden, yapnn 1827de Silistre Valisi Giridizade Mehmet Paa26 tarafndan, Galata Kulesinin bir benzeri olarak yapld ve 1897 depreminde ykld ve Mutasarrf mer Ali Bey tarafndan bugnk kulenin ina edildii yazldr. Saat Kulesi, kesme tatan yaplm, kare prizma (2x2 m.) eklinde, yaklak olarak 20 m. yksekliktedir. Enine iki sra silme gvdeyi e bler. Geni olan orta blmde, S eklindeki kk konsollar zerine oturan drt bir tarafta birer balkon ve ince uzun dikdrtgen pencereler yer alr (Fotoraf: 3). st blmde, her cephede, yuvarlak kadranl birer saat bulunur. En stte ince ahap direkler zerine oturan soan ba eklinde kubbeli bir kk vardr. Kulenin 1325 tarihli Hdavendigr Salnamesinde27 ve Ircica Arivinde28 fotoraf vardr. Her iki resim ile bugnk grnts arasnda hibir fark yoktur. Bayburt Saat Kulesi Kule, ehrin meydanndadr. Saat kulesi, belediyece 30 Ekim 1923te yapm iin karar alnm, 29 Ekim 1924te bitirilmitir.29 Kulenin inasna Tabur Kyl Muhittin Usta balam, Rizeli brahim Usta bitirmitir. 21 m. uzunluunda, minare grnndeki kule, okgen kaideli, armudi pabulu, sekizgen gvdeli ve erefelidir. erefe zeri uzatlarak zeri kubbeyle rtl baldaken eklinde bir kk elde edilmitir. Batya alan yuvarlak kemerli bir kaps vardr (Fotoraf: 4). zmit (Kocaeli) Saat Kulesi Bugnk tren istasyonunun kuzeydousundaki tepe zerinde yer alan saat kulesinin, tarafndaki sebillerin alnlnda ve kap zerindeki ok zor okunan kitabeleri vardr. Bunlardan bat taraftakinde 1318 Belediye etti ina bu kule ile eme-i Seyyit Kamariye yazldr. Orta katta, her cephede yuvarlak kartular iinde, yars silinmi II. Abdlhamitin turas grlr. Kule, 1902-1903 tarihinde, zmit Mutasarrf Musa Kazm Bey tarafndan, Mimar Vedat Beye yaptrlmtr.30 Giri kapsnn yanndaki Trke kitabeden, kulenin 1970te Seka tarafndan restore edildii anlalyor. Keleri ifter stunlu, kenarlar sebilli kare kaidelidir. Sebiller, silmeli bask yuvarlak kemerli ni eklindedir. Profilli birer teknesi bulunur. Sebilli kaide zerinden ykselen, keleri pahlanm, kare prizma gvde yer alr. Kaide ile gvde arasnda balkon vardr (Fotoraf: 5). Gvde enine silmeyle drt kata blnm, zeri piramidal klahla rtlmtr. Geni saakl klahn altnda, drt ynde yuvarlak birer saat kadran yer alr. eme zerinde, kelerde ve gvdedeki pencere zerinde Neo-Klsik sluplu sslemeler grlr. Merzifon Saat Kulesi

623

Saat Kulesi, ehrin merkezindeki, elebi Mehmetin emriyle, Mehmet Memi Olu Ebubekir tarafndan, 1866da Amasya Mutasarrf Ziya Paa31 tarafndan yaptrlmtr.32 Ta kap zerinden ykselen, silindirik gvdeli, tuladan yaplm minareyi andran saat kulesinin petek ksm ahaptandr. ki katl petein keleri pahlanm prizma eklindedir. Her yznde yuvarlak kadranl birer saat yer alr (Fotoraf: 6). zeri kubbeyle rtldr. kinci katn drt yznde ann sesinin iyi duyulabilmesi iin yuvarlak kemerli birer pencere almtr. Safranbolu Saat Kulesi Saat Kulesi, ehrin kale mevkiinde, her ynden grlebilen, yaklak 8-10 m. ykseklikte, kare prizma gvdelidir (Fotoraf: 7). ehre bakan yznde yuvarlak kadranl bir saat yer alr. stte her cephede dikdrtgen ikier pencere bulunur. zeri krma atyla rtldr. Kulenin kim tarafndan ve ne zaman yapld bilinmemektedir. Halk arasnda zzet Mehmet Paa tarafndan yaptrld sylenir. Sadrazam zzet Mehmet Paann, 1796 tarihli vakfiyesinin Trke evirisinin 17. sayfasnda, Zeferanbolu Kasabasnda kain Camii erifi mezkur derununda vazeylediim iyad tabir olunur bir kebir saat ile kasaba-i mezbure kalasna mceddeden vaz olunmas irade olunan dier bir kebir saatin ledel-iktiza tamir ve termimleri in saatilik fenninde mahir ve mikate alim bir kimse saati tayin olunup beher yevm vakt-i gurubde zikr olunan saatleri kurub ve ledel-hace tamir ve termim dahi idp galle-i vakf mezkurumdan yevmi on be ake vazifeye mutasarrf ola.33 verilen bilgilerden kaledeki saat kulesine yeniden konulmak zere bir saat alndn, bu saatlerin ayar ve bakmlaryla, saatilik mesleinden anlayan birinin tayin edilmesini renmekteyiz.34 Sungurlu Saat Kulesi ehir merkezindeki kule, 1891 ylnda Kaymakam apanolu Ahmet Edip Bey tarafndan yaptrlmtr.35 Mimar Yozgat Saat Kulesini yapan, Yozgatl akir Ustadr. Yap, kare prizma gvdelidir. Gvde, silmelerle sekiz kata blnmtr. kinci kat hari her katta yuvarlak kemerli kk pencereler yer alr. Kesme tatan yaplan kulenin en st katnda, dalgal saakl ahap bir kk, onun altnda, drt ynde yuvarlak saat kadran ve onun da altnda, demir parmaklkl balkon bulunur (Fotoraf: 8). Saatler 50 kglk kovalarla alrd. Bugn elektronik bir mekanizmaya balanmtr. Kuleye, kuzeye alan yuvarlak kemerli kapdan, ahap merdivenlerle klr. Saat mekanizmasn orumlu brahim Usta isminde birisinin yaptn, ann, Amasyada grev yapan bir Alman Konsolos tarafndan hediye edildii sylenir. Yozgat Saat Kulesi Yap ehrin merkezinde ykselen kare prizma gvdeli uzun bir kuledir (Fotoraf: 9). Kuleyi, Tevfikizade Ahmet Bey, Belediye bakanl srasnda yaptrmtr. Mimar akir Ustadr.36 Kulenin

624

yaplyla ilgili yaynlarda 1897 ve 1908 olmak zere iki tarih verilir. F. Ko saat kulesinin 1897 tarihinde, yaptrldn kitabnda yazar.37 Dier yaynlarda ise, 1908 tarihinde yaptrld belirtilir.38 Biz saat kulesinin banisi Tevfikizade Ahmet Beyin 1897-1898 ve 1908-1909 tarihleri arasnda iki defa belediye bakan olduunu39 ve kuleyi yapan ustann da akir Usta olduunu biliyoruz. emseddin Saminin 1898-1899 tarihli Kmusl Almda saat kulesinden bahsedilmez bununda nedeni; Yozgattaki eserlerin tm, yani kprler ve emeler de yazlmam veya bu tarihte tamamen bitirilememi ya da yazlmas unutulmu olabilir.40 1902-1903 tarihli Ankara Salnamesinde de Yozgattaki eserler tek tek sayld halde saat kulesinden bahsedilmez.41 1902-1903 tarihli Ankara Salnamesinde yazlmamasnn nedeni ise, bu salnamede de eserler tek tek verilmemitir. Bunun iin saat kulesi de yazlmam olmaldr. 1907-1908 tarihli Ankara Salnamesinde saat kulesinden ayrntl bir ekilde bahsedilir.42 Burada da dikkatimizi u ekmektedir. Eer saat kulesi 1908 tarihinde yaplsa idi bu salnamede isminin yer almamas gerekirdi. nk salnamenin basm tarihi 1907-1908 olduuna gre, salname metninin daha nce yazldn dnrsek saat kulesinin 1908 tarihinden nce yapldn kabul edebiliriz. Ayrca saat kulesini yaptran Tevfikizade Ahmet Beyin II. Belediye bakanl 1908-1909 tarihleri arasndadr. Kulenin yapl tarihi olarak 1908 kabul edersek, bakann, belediye Bakan olur olmaz bu kuleyi hem de bir senede yaptrmas dnlemez. akir Usta 1891 tarihinde, apanolu Edip Beyin Mutasarrfl srasnda Sungurluda bir saat kulesi yapt yaynlarda yazldr.43 Yozgat saat kulesinin 1897de yapldn kabul edersek; akir Usta bu kuleyi Sungurlu saat kulesinden 6 sene sonra, eer 1908 tarihini yapl tarihi olarak kabul edersek 17 sene sonra yaplm olur. Sungurlunun yakn zamana kadar Yozgata bal bir ile olduunu dnrsek; o dnemin nemli bir yaps olan saat kulesinin ilde olmayp ilede olmas kskanlk vesilesi olabileceini dnerek, biz de F. Ko gibi kulenin byk olaslkla 1897de yaptrldn syleyebiliriz. Kule, enine silmelerle alt kata blnmtr. st ksm erefe gibi balkonla evrilmitir. zerini an eklinde bir klah rter. Klahn altnda, her yzeyde bir saat kadran yer alr. an 288 kg. arlndadr. ann topu sekiz para 282 kg. saatin topu, 5 para 50 kg. arlktadr. ann yukarya, iki krmz lira karlnda Hamal Kr Musa kartmtr.44 Her yarm ve tam saatlerde ispatl olarak alan saatin zerinde (Norez) (Jurave L. D. Odobey Gadet) yazldr. kuleye kuzeydeki yuvarlak kemerli kapdan girilir ve zikzak eklindeki ahap merdivenlerle klr. erefenin altnda aa doru her katta kk yuvarlak kemerli bir pencere bulunur. 1 2 3 4 Kienitz 1963, 1: Ruska 1967, 2, 3: Dizer 1986, 13. am 1990, 1, 4. am 1990, 4. Kienitz 1963, 1: Ruska 1967, 3: Zettersteen 1977, 305: ok 1979, 106: Dizer 1986, 15:

Bayrakdar 1989, 108de Harun Reidin arlmana gnderdii saatin tabiat hakknda tartmalar

625

vardr. Bazlar su ile alan bir saat, bazlar da mekanik bir saat olduunu sylerler. Her halkarda tarihin bize gsterdiine gre, ilk mekanik ve arlkla alan saatin mucidi Mslmanlardr, der. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Ruska 1967, 3: Aslanapa 1984, 365-366: Dizer 1986, 15: ney 1992, 179. Tekeli 1966, 2-3: Advar 1970, 88-90: Dizer 1990, 30-34, 56, 64, 66. Tekeli 1966, 4te rasat saatlerini de bu gruba almtr. Kienitz 1963, 2: Tekeli 1966-4. Kienitz 1963, 2. Ayverdi 1956, 215: Kienitz 1963, 3: Ayverdi 1981, 41. Matkovski 1991, 209. Dizer 1990, 66. Evliya elebi V, 1984, 383: Ayverdi 1956, 162-163. Dernschwam 1988, 51, 57. Kienitz 1963, 1: Busbecg 1977, 126. Muvakkithanelerin grevleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. Ergin 1939, 25-26: Sayl

1960, 24-25, 127: apolyo 43/1969, 10-11: nver 1954, 254-256: Renda 1974, 182-183. 17 Tekeli 1966, akam ve yats namaz arasnda 40 dakikalk bir zaman fark olduunu

belirtir. Aslnda vakitleri gsteren takvimlere bakldnda bunun byle olmad grlr. 18 19 20 21 Dizer 1990, 67. Uluay 1941, 22-23: apolyo 1969, 11. Acun 1994, 54. nn I/1946, 77: Larousse I/1969, 42: Mehmet Tahir 2/1972, 47: Pala I/1988, 310; Abidin

Paa (1843-1908, Arnavutluk hanedanndan Abidin Dinonun oludur. lk grevine stanbulda silahr olarak balad. Sonra kaymakamlk, mutasarrflk, valilik ve vezirlik gibi devlet hizmetlerinde bulundu. II. Abdlhamit Devrinin aydn vezirlerindendir. 1878de Diyarbakr, Elaz ve Sivas illeri, 1879da Selanik Valiliine ve ayn yl hariciye nazrlna atanmt. 1880de Adana, 1883te tekrar Sivas, 1886da Ankara Valiliinde bulundu. 1908de Yldz Sarayndaki bir toplantda aniden ld. Edebi yan da bulunan Abidin Paa, Mesneviyi dilimize evirmiti. Arnavuta, Arapa, Farsa, Franszca ve Rumca bilirdi.

626

22 23 24

Altay 1965, 28: apolyo 1969, 11. Yurt I/1981, 56. Larousse 11/1973, 278: Parmakszolu 1980, 534; Srr paa (Kandiye 1784-stanbul

1895), Giritli Salih Efendinin oludur. renimini tamamladktan sonra Yanya ve Aydn mektupu muavinliinde, Prizren ve Tuna mektupuluunda bulundu. Bihke, zvornik, Karesi Mutasarrflklarna: Kastamonu, Ankara (1882) Sivas, Adana, Diyarbakr ve Vezaretle Badat (1889) valiliklerine tayin edildi. air Leyla Hanm ile evlendi. Yazarl ve airlii vardr. Eserleri, erh-i Akaid Tercmesi, Nakdl Kelam (szn deeri), Arai Millet (Millet Reyleri) ve Nurl Hdadr. 25 Ankara 1308, 236: Ayrca Ankara Saat Kulesinin IRCCA Fotoraf Arivinde,

90431/47de kaytl eski bir resmi vardr. 26 Larousse 8/1972, 546 da: Giridizade Mehmet Paa, Trk Devlet adam, Balkesir

mtesellimi, 1829da Mirimiran rtbesiyle Mara ve Nibolu mutasarrf oldu. Sonra vezirlikle Silistre Valiliine tayin edildi. 1844 ylnda tekrar grevi iade edilerek Bozok ve Musul valisi oldu. 1855 de Gzleve Muharebesinde ld. 27 28 29 30 31 Hdevandigar 1325. IRCCA Fotoraf Arivi, 779-73/1 ve 6 numarada kaytl bir resmi vardr. Karakoyunlu 1990, 466. Szen 1984, 66. Akyz 1964, 2, 3, 29: Mehmet Tahir 2/1972, 444, 445: Larousse 12/1973, 947-948:

Kurgan 1984, 501-504: Britannica 22/1990, 604 Asl ad, Abdlhamit Ziyaeddin olan Ziya Paa, 1825te stanbulda dodu ve 1880de Adanada vefat etti. Batllama dnemi Trk edebiyatnn nclerinden olan Ziya Paa, Osmanl air, yazar ve devlet adamlarndandr. Erzurumlu Ferideddin Efendinin oludur. renimini tamamladktan sonra 1861de Kbrs, 1863te Amasya Mutasarrflklarnda bulundu. 1865te Yeni Osmanllar Cemiyeti adl gizli rgte katld. Katklar Londrada Namk Kemal ile birlikte 1868de Hrriyet Gazetesini yaymlamaya balad. 1871de stanbula dnd. 1877de II. Abdlhamitin merkezden uzaklatrmasyla Vezirlik rtbesiyle Suriye Valiliine, ardndan da Konya ve Adana valiliklerine atand. Namk Kemal ve inasi ile birlikte ada Trk edebiyatnn kurucusundan biriydi. Harabat, Zafername ve Veraset Mektuplar gibi eserleri vardr. 32 33 Akyz 1964, 3, 29: apolyo 1969, 11: Goodwin 1971, 419: Erken 1983, 317. Vakflar Genel Mdrl Arivi, Sadrazam El Ha zzet Mehmet Paa Vakf, 25 Recep

1212, No: 1624 sayl vakfiyenin Trke evirisinin 17. sayfasnda saat kulesiyle ilgili bilgi vardr.

627

34

zzet Paa Vakfiyesindeki saat kulesiyle ilgili bilginin varln bize bildiren Sayn Hocam

Prof. Dr. Gnsel Rendaya teekkr ederiz. 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 orum 1973, 139: Ankara 1325, 310da kulenin yalnz ad geer. apolyo 1969, 11: Acun 1981, 665: Acun 1991, 69. Ko 1963, 47-48. apolyo 1969, 11: Acun 1981, 665: Acun 1991, 69. Cansz 1996, 15-16. emseddin Sami Kmusl Alm 1316, 4812. Ankara 1320, 219. Ankara 1325, 230. Ankara 1325, 310: orum 1973, 139: Acun 1994, 35. Acun 1991, 69; Acun 1994, 38.

Acun 1991: H. Acun, Az Tannan Anadolu Saat Kuleleri, Kltr ve Sanat, 9 (Mart 1991), s. 6669. Acun 1992: H. Acun, Az Bilinen Saat Kulelerimiz, lgi, Say 68 (1992), s. 28-31. Acun 1994: H. Acun, Anadolu Saat Kuleleri, Ankara 1994. Advar 1970: A. A. Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970. Akansel 1991: . H. Akansel, Tarihi Saat Kuleleri, (Yaynlanmam Derleme), zmir 1991. Akyz 1989: Y. Akyz, Trk Eitim Tarihi, (3. Bask) Ankara 1989. Ankara 1300: Ankara Vilayet Salnamesi 1300, stanbul 1300. Ankara 1320: Ankara Vilayet-i Salname-i Resmisi 1325 Sene-i Hicriyesine Mahsus. Ankara 1325: Ankara Vilayet-i Salname-i Resmisi 1325 Sene-i Hicriyesine Mahsus. Aslanapa 1984: O. Aslanapa, Trk Sanat, stanbul 1984. Altay 1965: M. H. Altay, Adm Adm ukurova, Adana 1965. Ayverdi 1956: E. H. Ayverdi, Yugoslavyada Trk Abideleri ve Vakflar Vakflar Dergisi, Say III (1956), s. 151-224.

628

Ayverdi 2/1981: E. H. Ayverdi, Avrupada Osmanl Mimari Eserleri, (Yugoslavya), C. II, istanbul 1981. Bayrakdar 1989: M. Bayrakdar, slamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, (2. Bask), Ankara 1989. Birtannica 22/1990: Ziya Paa, Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi, C. 22 (1990), s. 604. Busbecg 1977: O. G. de Busbecg (ev. A. Kurutluolu), Trkiyeyi Byle Grdm, stanbul 1977. Cansz, . : eriyye Sicillerine Gre XIX. Yzyl Sonlarnda Yozgat Sanca, Ankara 1996 (Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dalnda yaplm ve yaymlanmam Doktora Tezi), s. 15-16. am 1990: N. am, Osmanl Gne Saatleri, Ankara 1990. orum 1973: 1973 orum l Yll, Ankara 1973. Dernschwam 1987: H. Dernschwam (ev. Y. nen), stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, Ankara 1987. Dizer 1990: M. Dizer, Takiyddin, Ankara 1990. Ergin 1939: O. Ergin, Trk ehirlerinde maret Sistemi, stanbul 1939. Erken 1983: S. Erken, Trkiyede Vakf Abideler ve Eski Eserler (II. Bas:), Ankara 1983. Evliya elebi V/1984: Evliya elebi, Seyahatnamesi, 5-6, stanbul 1984. Goodwin 1971: G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, London 1971. Hdavendigar 1325: 1325 Sene-i Hicriyesine Mahsus Hdavendigar Vilayet-i Salname-i Resmisi 1325 Hicri, Bursa 1325. nn I/1946: Abidin Paa, nn Ansiklopedisi, C. I (Ankara 1946), s. 77. Kapusuzolu 1997: E. Kapusuzolu, Yozgat, Yozgat 1997, 116-117. Karakoyunlu 1990: S. Karakoyunlu, Bayburt Tarihi, Ankara 1990. Kienitz 1963: F. K. Kienitz, Osmanische Uhturme, Ein Stck Kulturgeschichte aus Alten Trkischen Stadten, Mitteillungen, Deutsch Turkische Gesllschaft E. V., Heft 54 (Bonn 1963), s. 2-5. Ko 1963: A. F. Ko, Btn Ynleri ile Yozgat, 1963. Kurgan 1984: . Kurgan, Ziya Paa, Trk Ansiklopedisi, C. 33 (Ankara 1984), s. 501-504.

629

Kurtman 1991: N. Kurtman, anakkale Eserlerinden rnekler, VIII. Vakf Haftas Kitab, (Ankara 1991), s. 171-178. Larousse I/1969: Abidin Paa, Meydan Larousse, C. I (1969) s. 42. Larousse 8/1972: Mehmet Paa Giridizade, Meydan Larousse, C. 8 (1972), s. 546. Larousse 11/973: Srr Paa Giritli, Meydan Larousse, C. 11 (1973), s. 278. Larousse 12/1973: Ziya Paa, Meydan Larousse, C. 12 (1973), s. 947-948. Mehmet Tahir 2/1972: Bursal Mehmet Tahir (Haz. A. F. Yavuz-. zen), Abidin Paa (Prevezeli), Osmanl Mellifleri, C. 2 (1972), s. 47. Mehmet Tahir 2/1972: Bursal Mehmet Tahir (Haz. A. F. Yavuz-i. zen), Ziya Paa (AbdlHamid Ziya Paa), Osmanl Mellifleri, C. 2 (1972), s. 444-445. ney 1992: G. ney, Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar, (3. Bask), Ankara 1992. Parmakszolu 27/1978: . Parmakszolu, Reit Mmtaz Paa, Trk Ansiklopedisi, C. 27 (Ank. 1978), s. 294. Renda 1974: G. Renda, Amasya II. Beyazt Klliyesindeki Muvakkithane, Sanat Tarihi Yll, VI (1974-1975), s. 181-206. Ruska 1967: J. Ruska, Saat, slm Ansiklopedisi, C. 10 (1967), s. 2-3. Sayl 1960: A. Sayl, Observatory n slm, 1960. Szen 1984: M. Szen, Cumhuriyet Dneminde Trk Mimarl, stanbul 1984. apolyo 43/1969: E. B. apolyo, Muvakkithaneler, nasya, Say 43 (Mart 1969), s. 10-11. apolyo 1969: E. B. apolyo, Saat Kulelerimiz, nasya, say 44 (Nisan 1969), s. 10-11. emseddin Sami 1316: emseddin Sami, Kmusl Alm, C. 6, stanbul 1316. Tekeli 1966: S. Tekeli, 16. Asrda Osmanllarda Saat ve Takyddinin Meknik Saat Konstrksyonuna Dair En Parlak Yldzlar, Ankara 1966. Uluay 1941: M. . Uluay, Manisadaki Saray- Amire ve ehzadeler Trbesi, stanbul 1941. ok 1979: B. ok, slm Tarihi, Emeviler-Abbasiler, stanbul 1979. nver 1954: S. nver, Sur Les Cadrans Solaires Horizontaux et Verticaux en Turguie, Archives Internationales dHistoire des Sciences, 28-29 (1954), s. 254-256.

630

Zettersten 1977: K. V. Zettersteen, Harunrreid, slm Ansiklopedisi, C. 5/1 (1977), s. 304305. Yozgat 1991: Yozgat l Yll, Ankara 1991, s. 204. Yurt 1/1981: Adana, Yurt Ansiklopedisi, C. I (1981), s. 56.

631

Trk Ktphane Mimarisi / M. Sami Bayraktar [s.388-394]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Erzurum Tarihimizde ktphanelerin ilk rnekleri Uygurlar Devriyle (745-970) balatlr.1 Tun-Huang (Dun-Huang) ehri yaknlarnda bulunan Bin Buda Maara Tapnanda drtgen plnl bir hcre kimi aratrmaclarca ilk Trk ktphanesi olarak kabul edilir.2 Uygurca, ince, Gktrke ve blgedeki dier baz dillerde yazlm binlerce kitap barndran emsalsiz deerdeki odann kaps 9. yzylda kitap hazinesini dmanlardan korumak maksadyla rlmt.3 Turfan ve Kara Hoo ehirlerinde kazlarla ele geen binlerce Uygur yazmas, Uygur devrinde kitap koleksiyonlarnn ne denli bym olduunu gstermektedir.4 inli bir seyyahtan Uygur lkesinde halka ak ktphanelerin bulunduu anlalr.5 Tun-Huangdaki yapnn ktphane olarak tasarlanp tasarlanmad konusunda elimizde bir kant olmamasna karlk, saylar on binleri bulan kitaplarn, inli seyyahn szn ettii trden ktphanelerde muhafaza edildiklerini dnmekteyiz. Tarih boyunca saysz savaa vb. trden ykmlara sahne olan blgede gnmze kadar gelebilmi bir baka ktphane yaps henz tesbit edilmi deildir. slmiyetin kabuln takiben Horasan ve Maverannehirde Gazne ve Byk Seluklu Devirlerinde in edilen bir ok medrese ve sarayda ktphaneler kurulduu bilinir.6 Gazneli Mahmudun, Gaznedeki mehur saraynda kurduu byk ktphane devrin en mehur ktphanesi olarak kabul edilmektedir.7 Byk Seluklu mparatorluu devrinde kurulan ktphaneler hakknda bilgi veren tarihi kaynaklara gre sultanlar, vezirler ve eitli devlet adamlar tarafndan saray, cami, hankh gibi yaplarn ilerinde saylar onbinlerle ifade edilen kitap koleksiyonlarna sahip ktphaneler kurulmutur.8 Sultan Sencerin zel ktphanesi ile mehur vezir Nizamlmlkn Nizamiye Medreseleri ilerinde kurduu ktphaneler bunlara rnek verilebilir.9 Trklerin Anadoluya girii ile birlikte Asyadan bildikleri ktphaneleri ksa zamanda tesis ettikleri grlmektedir. Artuklular ve Anadolu Seluklularnn saraylarnda ktphaneler kurduklar bilinmektedir.10 Konyada Vezir Altunapa tarafndan 1201 tarihinde pliki Medresesinde kurulan ktphane, ilk Seluklu ktphanesi olarak kabul edilir.11 Anadolu Seluklu Devletinin yklmasyla ortaya kan beyliklerde ktphane gelenei devam etmitir.12 Candaroullar, Akkoyunlular, Eratnallar ve dier baz beyliklerin saray ve medreselerde kurduklar ktphaneler bulunduklar yap ierisinde ayr bir hcre, blm konumunda idiler. Balangcndan ilk mstakil ktphanelerinin in edildii 17. yy. Osmanl dnemine kadar geen uzun yzyllar ierisinde, Asyada ve Anadoluda kurulan ve byk bir ounluunun mstakil binas olmayp, bir bina dahilinde tasarland ktphanelerimizin mimarisi konusunda doal olarak fazla bir ey sylemek mmkn grlmemektedir. Dnemin kaynaklar bu ktphanelerin mimari dzenine neredeyse hi deinmeden, ktphanelerin personeli, kitap says, kitaplarn muhteviyat,

632

buralarda alan mehur alimler, kitaplardan okuyucuyu faydalandrma gibi hususlarda bilgi vermilerdir.13 Ktphaneciliimizin altn a Osmanllarla balar. Ancak bu biraz zaman almtr. Erken devirden balayarak 17. yy.n 2. yarsna kadar Anadolu Seluklu ve Beylikler Devrinde olduu gibi, cami, medrese, saray, tekke, trbe vb. yaplarn ierisinde bir blmn ktphane olarak dzenlendii anlay sayca bir hayli artarak devam etmitir.14 1661 ylnda stanbul-emberlitata in edilen Kprl Ktphanesi ilk mstakil Osmanl ktphanesi olarak kabul edilir.15 Mimarimizde yeni bir yap tipi olarak 17. yzylda karmza kan ktphaneler bata stanbul olmak zere zamanla, imparatorluun hemen her yerine yaylmtr. zellikle Sultan II. Mahmud Dnemi ktphane mimarimiz iin en verimli dnem olmutur.16 Gnmze gelebilmi mstakil Osmanl ktphanelerinin yaklak yars stanbulda

bulunmaktadr. Bunlardan zellikle bazlar slup belirleyen nemli rneklerdir. Anadoluda ve yurtdnda17 bulunan rneklerin ou bakentteki rneklerle kyaslandnda geri plnda kalr. Konum Herhangi bir yap ierisinde bir blm, bir blme veya dolap vb. konumlarda bulunanlar hari tutularak konumlarna gre ktphaneler ana grupta snflandrlmtr.18 Buna gre klliye avlusunun bir kesinde in edilen klliye ktphaneleri birinci grubu oluturur. kinci grup bir yapya bal veya bitiik yaplm (ancak mstakil yap karakterde) ktphaneler, ncs ise genellikle bir avlu ierisinde yaplan tek bir yapdan oluan mstakil ktphanelerdir.19 Ktphaneler ister tek balarna, isterse bir klliye ierisinde tasarlanm olsunlar, daima sokaktan ve yaknlarnda bulunan dier yaplardan bir avlu, bahe ierisine alnarak veya duvarlarla ayrlmak suretiyle uzaklatrlmlar, bylece okuma iin gerekli sessiz ortam salanmtr.20 Kimi rneklerde meruta binalar gibi dier yaplar sokak kenarlarna, ktphane ise geri plnda avlu kenar veya ortasna alnarak ayn maksat gzetilmitir.21 stanbul-Fatihte Hekimolu Ali Paa Ktphanesi (1732) iinde bulunduu klliyenin beik tonozlu geit eklindeki kaps zerinde in edilmi ilgin bir rnektir (Resim 1). stanbul-Vefada ehit Ali Paa Ktphanesi (1715) ikinci kata kan merdivenin altnda bulunan mihrap nii bulunan kesimiyle ilgi eker. Bu kesim ak havada namaz klmaya ayrlm bir namazghtr. Benzer bir namazgh dzenlemesi ayn semtte bulunan Atf Efendi Ktphanesinde de (1741) mevcuttur.22 stanbulda klliye dahilinde in edilen Fatihte Feyzullah Efendi (1728) ve Sarahanebanda Damat brahim Paa (1719-20) Ktphanelerinde olduu gibi birok ktphane konumlandrlrken baka yaplarla gayet gzel ve ilgi ekici bir ekilde ilikiye girebilmektedir23 (Pln 1, Resim 2).24 Bir tekke ktphanesi olan Galata Mevlevihanesinde bulunan Halet Efendi Ktphanesi (1819) zemin katta sebil-eme, muvvakithane lsnn stnde mektep ile birlikte tasarlanan ilgin bir baka rnektir (Resim 3).25

633

Pln Ktphanelerimiz pln asndan incelendiinde birka tip ile karlalr. Kronolojik olarak ilk srada tek mekanl, ounlukla kare eklinde ve bazen de dikdrtgen eklinde kubbe veya tonozla rtl tip ile karlarz. kinci olarak iki veya daha fazla blmden meydana gelen okuma salonu ve kitap deposu olmak zere iki ana unsur etrafnda ekillenen rneklerle karlarz.26 Dier bir grup merkezi plnldr. Ktphanelerimizin en abidevi ve gzel rnekleri bu pln emas ile ortaya konulmutur. Kimi aratrmaclar stanbul Atf Efendi Ktphanesini saydmz gruplarn dnda kendine zg plna sahip bir eser olarak deerlendirmitir.27 Tek meknl ktphanelerin byk ounluunda mekn kare eklindedir (Plan 2). Ancak Manisada 1806 tarihinde in edilen Hac Hseyin Aa (Muradiye) Ktphanesinin tek kubbesi sekizgen duvarlara oturtularak sekizgen ema denenmitir.28 stanbulda Kprl Mehmed Paa, Hekimolu Ali Paa, Kayseride Raid Efendi (1797),29 Tirede Necip Paa (1827-28),30 Birgideki Ktphane (17. yy. 2. yarsndan sonra)31 bu grubun rnekleridir. Bu yaplarda kitaplar duvar kenarlarnda niler ierisinde ya raf ya dolap dzeninde veya ortada metal ebekelerle snrlandrlm alanlar ierisinde yer alrlar. Tek bir hcreden oluan bu kesim, hem kitap deposu hem okuma salonu olarak dzenlenmitir. Bunun nnde yapya giri sundurma biiminde ak bir revak veya kapal bir blm eklinde tasarlanmtr (Resim 4). 18. yzylda bu tipten sonra ok blml pln tipleri denenmitir. Okuma salonu ile kitap deposu (hazine-i ktp) ayr mekanlara kavumu, aralarnda koridorvari mekanlarla blmler balanmtr. stanbulda Vefada ehit Ali Paa, Ayasofya (1740), Air Efendi (1741) Hamidiye (1780), Hac Selim Aa (1782) Halet Efendi ve Hsrev Paa (1839) Ktphaneleri bu gruba girer (Pln 3). Bu grupta okuma salonu ile kitap deposu ayr mekanlar olarak tasarlanm, kimilerindeki koridor ve tuvalet gibi unsurlar asimetrik bir grnm vermitir. Birinci grupta grmeye alk olduumuz giri revak bu grubun bir ok rneinde yer almamtr (Pln 3). nc grup az sayda yap ile temsil edilen merkezi plnl gruptur. Topkap Saraynda bulunan Sultan III. Ahmed Ktphanesi (1718), Fatihte Fatih Ktphanesi (1742) ve Llelide Koca Ragp Paa (1762), Fatihte Murad Molla (1775) Ktphaneleri bu grubun temsilcileridir (Pln 4-5). Ortada geni ve yksek tutulan drt zarif stunun tad merkez kesimin etrafnda, aralarda tonoz kelerde kk kubbeler yer alr. Merkezi plnl camilerimizde yarm kubbelerle uygulanan ema, burada yarm kubbelerin yerinde tonozlara yer verilerek uygulanmtr. Murad Molla Ktphanesinde giri revakna yer verilmemi, Fatih Ktphanesinde bu kesim cami ile balantl kapal bir hol biiminde dzenlenmitir. III. Ahmed (Enderun) Ktphanesinde merkezi plnn keleri alnarak kollu uygulanmtr (Pln 4). Yapnn nnde yer alan aynal tonozlarla rtl zarif mermer stunlarn tad revak mimari ifadesinde olduu kadar plnda da ok yerinde bir unsur olmutur (Resim 5). Atf Efendi ve Nuruosmaniye (1755) Ktphaneleri merkezi plnl olarak kabul edilebilir. Ancak sttekilerden hayli farkl daha paral ve hareketli rneklerdir32 (Pln 6-7, Resim 6). Nuruosmaniye Ktphanesinde aynal tonozla rtl keleri pahl, pencerelerle kapal bir kitap deposu, gerideki

634

geni, bol pencereli oval okuma salonuna alr (Pln 6). Bu tasarm ortada bir kubbe ile bunu saran drt yarm kubbe, on iki kenarl duvarlara gre biimlenen zarif stunlarn tad tonozlarla rtl galeriden oluur. Bu durum, mimarlmzda pln olarak Barok tesiri ok gl yanstan, nadir eserlerden biri olarak deerlendirilmitir.33 Merkezi pln dierlerine nispetle daha fonksiyonel olmas yan sra l ve mimari ifade bakmndan daha iddial eserler meydana getirilebilme imkan tanmtr. Atf Efendi Ktphanesi Nuruosmaniyedeki kadar durulmu ve yumuak hatl olmasa da benzer biimde Barok bir karakter yanstr. Aynal tonozla rtl merkezi kesimin nnde merkeze alan, tonozlarla rtl okuma salonlar dzenlenmitir. Be keli merkezin gerisindeki dikdrtgen mekan kitap deposu veya personele ait bir nevi bro olarak dnlm olmaldr. Son iki rnekte okuma salonlarnn duvara yakn tutulan, bol pencereli, okgen cepheleri bol k salam, fonksiyonel adan mkemmel bir ortam salanmtr. Ancak bu rneklere ramen 18. ve 19. yzylda birok yap tipinde grlen bat tesirleri ktphanelerimizin byk ounluunda -baz mimari unsurlar ve ssleme haricinde-grlmez.34 Devrin Batllama modasnn aksine ktphane mimarimizde hakim olan tasarm klasik anlaytr. Eypte 1839 ylnda in edilen Hsrev Paa Ktphanesi dier ktphanelerden ayrlarak cephe dzenlemesiyle ampir slubu yanstr.35 Mimari Ktphane mimarimizin en karakteristik ynlerinden birisi bodrum kat uygulamasdr.36 Ktphane genellikle pencerelerle havalandrlan, drt yanda duvarlara oturan tonozlarla rtl bodrum kat zerinde ykselir (Resim 1,5). Zeminden gelen rutubetin kitaplarn bulunduu asl kata ulamadan, hava sirklasyonuyla yok edilmesine ynelik bu uygulamann detaylarnda baz ufak tefek farkllklar -bodrum katn pencereli veya penceresiz oluu, tam kat veya hafif yksek bir pltform eklinde dzenlenmesi vb.- grlebilir. Ses ve nemi izole etmek asndan duvarlar baz rneklerde ift cidarl yaplmtr.37 Beden duvarlarnda nispeten bol sayda (byk yaplarda iki kat dzeninde) pencereler almtr. Okuma salonlar orlulu Ali Paa (1709), Hekimolu Ali Paa ve ehit Ali Paa Ktphanelerinde olduu gibi duvar yzeyinden da tarlan konsol dizisi zerinde vurgulanmtr. Malzeme genellikle ta-tula alma38 ve kesme tatr39 (Resim 7). Topkap Saray iin Sultan III. Ahmed tarafndan yaptrlan Enderun Ktphanesi ve Eyp Hsrev Paa Ktphanelerinin tm cepheleri mermer kapldr (Resim 5). st rtlerde kubbe ve tonoz arlktadr. Merkezi plnllarda orta kesimde kubbe, dier kesimlerde tonoz nceliklidir. Dier gruptaki eserlerde kubbe ve tonoz-zellikle aynal tonoz, nispeten tonozun lehine tercih edilmitir. Kitap deposu ile okuma salonunun bir arada olduu baz rneklerde, kitaplar odann ortasnda bulunan ssl tun ebekelerle muhafaza altna alnmtr40 (Resim 8). Hekimolu Ali Paa Ktphanesinde salonun ortasnda yer alan ahap dolap zeminden merdivenle klan yksek ahap

635

direklere oturtularak ilgin ve tek kalan bir uygulamaya gidilmitir. Nemin kitaplara zararn nlemek iin bir tedbir olmaldr. Ktphane mimarimiz gayet zengin ve eitli mimari ifade ve uygulamalar sergiler. Atf Efendi Ktphanesinde yapnn yan banda grlen teneffs avlusu, Hekimolu Ali Paa ve Halet Efendi Ktphanelerinde asl katta yer alan harikulade teraslar (Resim 3), Nuruosmaniye Ktphanesinin kaplarnn yapnn iki yannda olmak zere iki tane oluu, Hekimolu Ali Paa ktphanesinde olduu gibi baz ktphanelerimizde yer alan zarif ku kkleri, III. Ahmed Ktphanesinin giri revakna k salayan merdivenin iki kolu arasna yerletirilen muazzam eme bunlardan bazlardr (Resim 5). Yangna kar kitap deposu kaplar demirden yaplr, hrszla tedbir olarak pencere aklklar demir ebekelerle muhafaza altna alnrd. ehit Ali Paa Ktphanesinde olduu gibi kimi rneklerde zeminde altgen tulalar kullanlmtr. Bunun zerinde hasr, hal, minder, ilte gibi eya denir, rahleler zerinde kitap okunurdu41 (Resim 8). stanbulda Hekimolu Ali Paa ve ehit Ali Paa Ktphanelerinde duvarlar epeevre bir sergen dolanr. Ssleme Ssleme bakmndan ktphanelerimizin byk ounluu mtevazidir. Yap dnda nadiren yer verilen ssleme, ite ini ve kalem ii bata olmak zere, ta, al, malakri ve vitray eklinde grlr. Mimari elemanlarda tun, mermer ve ahap bezemeye rastlanr. stanbulda Kprl, Amcazade Hseyin Paa (1700), Hekimolu Ali Paa, Murad Molla, Hamidiye, Ar Efendi, Ragp Paa, Tirede Necip Paa, Manisada Hac Eyp (enigir, 1831-32)42 Ktphaneleri ge devir modasna uygun kalem ii bezemelere sahip eserlerdir. Topkap Saray iin Sultan III. Ahmed tarafndan yaptrlan Enderun Ktphanesi son derece zengin ini, malakri, vitray, ta ve ahap bezemeleriyle harikulade bir yaptdr. Bezeme asndan hibir ktphane bu yap ile boy lemez. Ayasofya Ktphanesi de zengin bezemeleri ile dikkat eken bir baka ktphanedir. Ayasofya, III. Ahmed, Hekimolu Ali Paa ve Ragp Paa Ktphanelerinde ini bezemeye yer verilmitir. Ayasofya ve III. Ahmed Ktphanelerinin ini panolar yaplarn insndan nce 16. ve 17. yzylda imal edilmi deerli rneklerdir.43 Al, malakri, vitray snrl oranda ve az sayda eserde grlen dier bezeme trleridir. stanbulda Esad Efendi (1845) ve Hac Selim Aa, Manisada Hac Hseyin Aa ve Birgideki Ktphanede hibir ssleme unsuruna rastlanmaz.

636

Birka dnda ktphanelerimizin mimarlar bilinmez. Esasen bu olgu sahip olduumuz hemen her yap tipi iin geerlidir. Osmanl dneminde ahsa zel (ahs ktphaneleri)44 mstakil binaya sahip ktphanelerde in edilmitir. Trk ktphaneleri nispeten sade, mtevazi ll olmakla birlikte dengeli, son derece fonksiyonel, ehircilik ve mimari adan yakn evresiyle geni yelpazede ilikiye girebilmi, ilgi ekici hareketlere ynelebilmi yaplardr. 1 M. . lktar, Trklerde Kitap Ktphane ve Sahaflk zerine Kk Bir Aratrma,

Trk Kltr, Yl XII, S. 135, 1974, s. 162. 2 O. F. Sertkaya, Tun-Huang (Dun-Huang) Metinleri ve Yaplan Yaynlar, Trk Kltr, Yl

XXI, S. 239, 1983, s. 139. 3 M. Cunbur, Trk Ktphaneciliinin Tarihi Kkleri, Trk Ktphanecileri Dernei Blteni

S. XII, S. 3/4, 1963, s. 106; O. F. Sertkaya, Tun-Huang (Dun-Huang) Metinleri ve Yaplan Yaynlar, s. 139; L. Ligeti, Bilinmeyen Asya, Ankara 1986, s. 262-64. 4 O. F. Sertkaya, Tun-Huang (Dun-Huang) Metinleri ve Yaplan Yaynlar, s. 139-140; O.

F. Sertkaya, Turfanda Bulunan Uygur Metinleri Trkiye Ktphanelerine Nasl Geldi?, Trk Kltr, Yl XXI, S. 247, 1983, s. 740-42; J. P. Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlk, stanbul 2001, s. 220-24; L. Ligeti, a.g.e., s. 319-22. 5 6 M. Cunbur, a.g.m., s. 105. M. Cunbur, a.g.m., s. 106-07; M. Gndz, slmda Kitap Sevgisi ve lk Ktphane, Trk

Ktphanecileri Dernei Blteni, C. XXIV, S. 1, 1975, s. 117-18; D. Kuban, Batya Gn Sanatsal Evreleri (Anadoludan nce Trklerin Sanat Ortaklklar), stanbul 1993, s. 145. 7 8 9 M. Cunbur, a.g.m., s. 166. M. Cunbur, a.g.m., s. 167. Byk Seluklu ktphaneleri hakknda en geni bilgiyi veren Yakut- Hamevnin

bildirdiine gre sadece Mervde on tane ktphane bulunmaktayd. M. Cunbur, a.g.m., s. 167-68. 10 B. N. ehsuvarolu, Tarihte ve Bizde Ktphane Trk Ktphanecileri Dernei Blteni,

C. XXVII, S. 1, 1978, s. 4; A. S. nver, Artkllar Ktphaneleri Hakknda Yeni Tetkikler, III. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1948, s. 221-24; M. Gndz, a.g.m., s. 118-19. A. S. nver, Anadolu Seluklular Zamannda Umumi ve Hususi Ktphaneler, Atatrk Konferanslar II, 1964-68, Ankara 1991, s. 8-21.

637

11

M. Gndz, a.g.m., s. 118, M. Cunbur, a.g.m., s. 108; O. Turan, Seluklu Devri

Vakfiyeleri, Trk Tarih Kurumu Belleteni, C. II, S. 12, Ankara 1948, s. 202; M. . lktar, a.g.m., s. 162-63; B. N. ehsuvarolu, a.g.m., s. 4. 12 B. N. ehsuvarolu, a.g.m., s. 4; M. Gndz, a.g.m., s. 118-120; M. Cunbur a.g.m., s.

109-10; M. . lktar, a.g.m., s. 163; . SOYSAL, Trk Ktphanecilii, C. II, Ankara 1998, s. 1215; A. S. nver, Anadolu Seluklular Zamannda Umumi ve Hususi Ktphaneler, s. 13-21. 13 M. Cunbur, a.g.m., s. 107-11; A. Ceyhan, slm Tarihinde Kitap ve Ktphaneler, Trk

Kltr, Yl, XXVIII, S. 329, 1990, s. 556-59; F. Krenkow, Ktphane mad., slm Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1977, s. 1126-28. 14 . Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi II, Ankara, 1991, s. 1-59; M. Gndz, a.g.m., s. 120-

21; M. Cumbur, a.g.m., s. 111-15; B. N. ehsuvarolu, a.g.m., s. 4-5; M, . lktar, a.g.m., s. 163. 15 . Emsem, Osmanl mparatorluu Devrinde Trkiye Ktphanelerinin Tarihesi, Trk

Ktphanecileri Dernei Blteni, C. IX, S. 1-2, 1960, s. 18; . Ernsal, a.g.e., s. 61; S. Eyice, Eski Ktphane Binalar Hakknda, Trk Yurdu, S. 267, 1957, s. 729; . Ernsal, Osmanllarda Ktphane ve Ktphaneci Gelenei, Osmanl Ansiklopedisi, C. 11, Ankara 1999, s. 705; A. Y. Kubilay, 18 ve 19. Yzyl stanbul Vakf ktphaneleri zerine Tipolojik Bir Deerlendirme, Osmanl Mimarlnn 7 Yzyl, stanbul (Basm yl belirtilmemi), s. 149. 16 Vakf olarak in edilen ktphanelerin ve ktphaneciliimizin ilerleyen yllardaki tarihi

seyri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. . Ernsal, a.g.e., s. 61-134. 17 Bugn yurtdnda eitli lke snrlar ierisinde halen ayakta kalmay baarabilmi on

ksr ktphaneden bahsedilebilir. Maalesef bunlar mimarimiz asndan gerektii lde tanmak henz mmkn olmamtr. 18 A. Y. Kubilay, a.g.m., s. 151. Herhangi bir yap ierisinde yaplan ktphaneleri de dahil

ederek nsal, ktphaneleri mimari adan be gruba ayrmaktadr. Bkz. B: nsal, Trk Vakf stanbul Ktphanelerinin Mimari Yntemi, Vakflar Dergisi, S. 18, Ankara 1984, s. 97. 19 stanbulda Kprl Mehmet Paa, Amcazade Hseyin Paa, orlulu Ali Paa, Damat

brahim Paa, Ahmediye, Hekimolu Ali Paa, Hac Beir Aa (Soukemede), Nuruosmaniye, Hamidiye, Halet Efendi, Kk Efendi ve Aziz Mahmud Hdai Efendi, Anadoluda Kastamonuda aban- Veli, Manisada Hac Hseyin Aa (Muradiye) Ktphaneleri birinci gruba dahildir. stanbulda Ayasofya, Fatih, Veliyyddin Efendi, Hsrev Paa, Hac Beir Aa (Caalolunda), Kayseride Raid Efendi, Kastamonuda Numaniye, Halidiye, Manisada Hac Eyb, Konyada Yusuf Aa Ktphaneleri ikinci gruba giren eserlerdir. nc grupta stanbulda ehit Ali Paa, III. Ahmed, Air Efendi, Atf Efendi, Koca Ragp Paa, Murad Molla, Hac Selim Aa, Hsrev Paa, Esad Efendi, Hasan Hsn Paa (Koca Ragp Paa ile Hac Selim Aa Ktphaneleri sbyan mektebi ve hazireleriyle birlikte,

638

merkezini ktphanenin oluturduu bir tasarmn rndr), Tirede Necip Paa, Ofun Uurlu Beldesinde Eski, Birgide isimsiz ktphane, Rodos ve Hafz Ahmed Aa Ktphanelerini sayabiliriz. 20 B. nsal, a.g.m., s. 97; A. Y. Kubilay, Ktphaneler, mad., Mimari blm, Dnden

Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 5, stanbul 1994, s. 176. 21 Murad Molla ve Atf Efendi Ktphaneleri buna gzel bir rnektir. Bkz. S. Eyice, Atf

Efendi Ktphanesi mad., Mimari blm, TDV slm Ansiklopedisi, C. 4, stanbul, 1991, s. 61; M. B. Tanman, Murad Molla Tekkesi ve Ktphanesi mad., Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 5, stanbul 1994, s. 517. 22 23 S. Eyice, Atf Efendi Ktphanesi mad., Mimari blm, s. 61. Yazmzda geen ou yaplarn tarihleri iin Kubilay ve nsaldan faydalanlmtr. Bkz.

A. Y. Kubilay, a.g.m., s. 150; B. nsal, a.g.m., s. 102-04. Ayasofya Ktphanesi Ayasofya Camiinin gneyinde iki byk duvar payandas arasnda beden duvarlarna bitiik olarak yaplmtr. Duvar ve payandalar arasna sktrlan yap konumu itibariyle tek kalan ilgin bir rnektir. 24 2, 5, 6 numaral resimler stanbul Ansiklopedisinden, 3, TDV slm Ansiklopedisinden, 8,

Gravrlerle stanbul adl eserden alnmtr. 25 M. B. Tanman, Galata Mevlevihanesi mad., Mimari blm, Dnden Bugne stanbul

Ansiklopedisi, C. 3, stanbul 1994, s. 364. 26 Rodosta Hafz Ahmed Aa Ktphanesi (1793) bu tipin gzel bir temsilcisidir (Z. elikkol,

Rodostaki Trk Eserleri ve Tarihe, Ankara, 1992, s. 88; H. Balducci, Rodosta Trk Mimarisi, Ankara, 1987, s. 58-59). stanbulda Ar Efendi, ehit Ali Paa gibi baz ktphanelerde tuvalet ve koridor benzeri mekanlarla bu tipin daha karmak rnekleri verilmitir. 27 28 B. nsal, a.g.e., s. 98. . Kuyulu, Kara Osman-Olu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992, s. 100-04; H. Acun,

Manisada Trk Devri Yaplar, Ankara 1999, s. 566. 29 30 31 . Ernsal, a.g.e., s. 116. N. lker, Tirede Osmanl Dnemi Kitbeleri, Trk Kltrnde Tire, Ankara 1994, s. 104. . Kuyulu, Ktphane bal, Birgi Tarihi, Tarihi Corafyas ve Trk Dnemi Antlar

(Yayna Hazrlayan: R. N. nsal), Ankara 2001, s. 161. 32 Kubilay bu iki rnei ayr bir grup olarak deerlendirmektedir. A. Y. Kubilay, a.g.m., s. 153.

639

33

A. Y. Kubilay, a.g.m., s. 153; B. nsal, a.g.m., s. 103. Kuban yapy Trkiyede barok

tasarmn en zgn rnei olarak deerlendirmektedir. Bkz. D. Kuban, Nuruosmaniye Klliyesi mad., Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1994, s. 103. 34 35 B. nsal, a.g.m., s. 105. B. nsal, a.g.m., s. 101; M. B. Tanman, Hsrev Paa Klliyesi, Dnden Bugne stanbul

Ansiklopedisi, C. 4, stanbul 1994, s. 109-10; S. Eyice, Eski Ktphane Binalar Hakknda, s. 731. 36 B. nsal, a.g.m., s. 98, 100-05; A. Y. Kubilay, Ktphaneler mad., Mimari blm,

Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 5, stanbul, 1994, s. 176. 37 38 B. nsal, a.g.m., s. 105; . Ernsal, a.g.e., s. 277. ou ktphanemizin in malzemesi kesme ta veya moloz ta-tula almadr.

stanbulda ehit Ali Paa Hamidiye, Murad Molla, Mirzazade Mehmed Efendi Ktphaneleri ile, Anadoluda Tirede Necip Paa, Manisada Hac Hseyin Aa Ktphanelerinde bu dzen grlr. stanbulda Hekimolu Ali Paa ve Amcazade Hseyin Paa gibi baz rneklerde kesme ta ve tatula alma cephelerin farkl yerlerinde ayr ayr uygulanmtr. 39 stanbulda Ayasofya, orlulu Ali Paa, Halet Efendi ve Nuruosmaniye Ktphaneleri,

Anadoluda Kastamonuda Halidiye, (XIX. yzyln sonlar) ve Numaniye (17-18. yzyl), Trabzon-Ofta Uurlu beldesinde Eski (1867) Kbrs-Lefkoada Sultan II. Mahmud Ktphanelerinin yap malzemeleri kesme ta kaplamadr. Yaplarn tarihleri iin bkz. K. K. Eypgiller, Bir Kent Tarihi Kastamonu, stanbul 1999, s. 138, 144, 161; M. R. Smerkan-i Okman, Kltr Varlklaryla Trabzon, C. 1, Trabzon (basm yl belirtilmemi), s. 211. 40 rneklerdir. 41 42 43 Ktphane mtemilt iin bkz. . Ernsal, a.g.e., s. 275-76; B. nsal, a.g.m., s. 105. . Kuyulu, a.g.e., s. 105; H. Acun, a.g.e., s. 569. Bu ktphanelerdeki ini plkalar baka yaplardan sklp bu yaplarda tekrar stanbulda Hekimolu Ali Paa, Ragp Paa, Ayasofya Ktphaneleri ile Sleymaniye

Camii ierisinde 1751 ylnda tesis edilen ktphanenin tun ebekeleri son derece kymetli

kullanlmtr. Detayl bilgi iin bkz. S. Eyice, Ayasofya mad., Ayasofya Ktphanesi (Mimari) blm, TDV slm Ansiklopedisi, C. 4, stanbul, 1991, s. 213; S. Eyice, Ahmed III Ktphanesi mad., Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 1, stanbul, 1993, s. 115-16. 44 408. ACUN, H: Manisada Trk Devri Yaplar, Ankara 1999. stisnai durumdaki bu tr ktphaneler hakknda bkz. . Soysal, a.g.e., s. 337-42, 398-

640

BALDUCCI, H: Rodosta Trk Mimarisi, Ankara 1987. CEYHAN, A: slm Tarihinde Kitap ve Ktphaneler, Trk Kltr, Yl, XXVIII, S. 329, 1990. CUNBUR, M: Trk Ktphaneciliinin Tarihi Kkleri, Trk Ktphanecileri Dernei Blteni, S. XII, S. 3/4, 1963. ELKKOL, Z: Rodostaki Trk Eserleri ve Tarihe, Ankara 1992. EMSEM, : Osmanl mparatorluu Devrinde Trkiye Ktphanelerinin Tarihesi, Trk Ktphanecileri Dernei Blteni, C. IX, S. 1-2, 1960. ERNSAL, : Osmanllarda Ktphane ve Ktphaneci Gelenei, Osmanl Ansiklopedisi, C. 11, Ankara 1999. ERNSAL, : Trk Ktphaneleri Tarihi II, Ankara 1991. EYCE, S: Ahmed III Ktphanesi mad., Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 1, stanbul 1993. EYCE, S: Atf Efendi Ktphanesi, mad., Mimari blm, TDV slm Ansiklopedisi, C. 4, stanbul 1991. EYCE, S: Ayasofya mad. Ayasofya Ktphanesi (Mimari) blm, TDV slm Ansiklopedisi, C. 4, stanbul 1991. EYCE, S: Eski Ktphane Binalar Hakknda, Trk Yurdu, S. 267, 1957. EYPGLLER, K. K: Bir Kent Tarihi Kastamonu, stanbul 1999. GNDZ, M: slmda Kitap Sevgisi ve lk Ktphane, Trk Ktphanecileri Dernei Blteni, C. XXIV, S. 1, 1975. KRENKOW, A. F: Ktphane mad., slm Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1977. KUBAN, D: Nuruosmaniye Klliyesi mad., Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 6, stanbul 1994. KUBAN, D: Batya Gn Sanatsal Evreleri (Anadoludan nce Trklerin Sanat Ortaklklar), stanbul 1993. KUBLAY, A. Y: 18. ve 19. yzyl stanbul Vakf Ktphaneleri zerine Tipolojik Bir Deerlendirme, Osmanl Mimarlnn 7 yzyl, stanbul (Basm yl belirtilmemi). KUBLAY, A. Y: Ktphaneler mad., Mimari blm, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 5, stanbul 1994.

641

KUYULU, : Ktphane bal, Birgi Tarihi, Tarihi Corafyas ve Trk Dnemi Antlar (Yayna Hazrlayan: R. N. nsal), Ankara 2001. KUYULU, : Kara Osman-Olu Ailesine Ait Mimari Eserler, Ankara 1992. LIGETI, L: Bilinmeyen Asya, Ankara 1986. ROUX, J. P: Orta Asya Tarih ve Uygarlk, stanbul 2001. SERTKAYA, O. F: Tun-Huang (Dun-Huang) Metinleri ve Yaplan Yaynlar, Trk Kltr, Yl XXI, S. 239, 1983. SERTKAYA, O. F: Turfanda Bulunan Uygur Metinleri Trkiye Ktphanelerine Nasl Geldi?, Trk Kltr, Yl XXI, S. 247, 1983. SOYSAL, : Trk Ktphanecilii, C. II, Ankara 1998. SMERKAN, M. R.-OKMAN, : Kltr Varlklaryla Trabzon, C. 1, Trabzon (basm yl belirtilmemi). EHSUVAROLU, B. N: Tarihte ve Bizde Ktphane, Trk Ktphanecileri Dernei Blteni, C. XXVII, S. 1, 1978. TANMAN, M. B: Galata Mevlevihanesi mad., Mimari blm, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 3, stanbul 1994. TANMAN, M. B: Hsrev Paa Klliyesi, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 4, stanbul 1994. TANMAN, M. B: Murad Molla Tekkesi ve Ktphanesi mad., Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C. 5, stanbul 1994. TURAN, O: Seluklu Devri Vakfiyeleri, Trk Tarih Kurumu Belleteni, C. II, S. 12, Ankara 1948. LKER, N: Tirede Osmanl Dnemi Kitbeleri, Trk Kltrnde Tire, Ankara 1994. LKTAIR, M. : Trklerde Kitap Ktphane ve Sahaflk zerine Kk Bir Aratrma, Trk Kltr, Yl XII, S. 135, 1974. NSAL, B: Trk Vakf stanbul Ktphanelerinin Mimari Yntemi Vakflar Dergisi, S. 18, Ankara 1984. NVER, A. S: Anadolu Seluklular Zamannda Umumi ve Hususi Ktphaneler, Atatrk Konferanslar II, 1964-68, Ankara 1991.

642

NVER, A. S: Artkllar Ktphaneleri Hakknda Yeni Tetkikler, III. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1948.

643

XIX. Yzyl Osmanl Bakentinde Polis Tekilat ve Karakol Binalar / Do. Dr. Necla Arslan Sevin [s.395-399]
anakkale Onsekiz Mart niversitesi Meslek Yksek Okulu / Trkiye Osmanl mparatorluunda Polis Tekilat, imparatorluk topraklar zerinde asayi ve gvenlii salayan bir kurum olarak 19. yzylda ortaya kmtr. Bir Batllama kurumu saylabilecek tekilat, zaman iinde deiiklikler geirmekle birlikte, Cumhuriyet devri polis tekilatnn temelini oluturmutur. Osmanl topraklar zerinde yaayan Mslman ve gayrimslm halkn can, mal ve rz gvenliini salamak, keyfi uygulamalar nlemek amacyla daha 14. yzyl balarnda eitli dzenlemelere gidilmiti. Osmanllarda ilk ihdas edilen memuriyetlerden biri, dorudan asayie ynelik olan subalkt. ehir, kasaba ve kylerde asayi ve gvenlikle ilgili konularda yazl hkmler 15 ve 16. yzyllarda belirginlemeye balamtr. zellikle stanbulun fethi ve payitaht ilan edilmesinden sonra ehrin nfusunun hzla artmas ve imparatorluk snrlarnn genilemesi, asayi ve gvenlikle ilgili konularda yeni dzenlemelere gidilmesini zorunlu klmtr. Bakentin asayi ve gvenliini salamak iin ehir, 16. yzyldan itibaren eitli blgelere ayrlm ve her blgenin sorumluluu ayr bir tekilata devredilmitir. Bu tekilatlarn yetki ve sorumluluklar 19. yzyla, II. Mahmut dnemine kadar srmtr. Asayi ve gvenlikten sorumlu tekilatlar arasnda en kalabalk grubu Yenieriler oluturuyordu. Yenieri aasna bal grevlilerin sorumluluk alanlar stanbulun kara taraf, zellikle kaplaryd. Gnmz polisinin grevlerinin yan sra bacalarn temiz tutulmas, yangnlarn sndrlmesi gibi bugn belediyenin sorumluluunda olan iler de yenieri zabitlerinin grev alanna giriyordu. stanbulun asayiinden sorumlu ikinci byk tekilat Bostanc Ocayd. Uzunarlnn verdii bilgiye gre, Bostanc Oca, devlete ve padiaha ait btn ba, bostan, bahe ve hasbahelerin korunmas, padiah ve saray hizmetindeki kayk ve kaykhanelerin korunmas ve kullanmnn yan sra skdar, Boazii, Hali, Eyp, Kathane, Bakrky, Kadky ve adalarn muhafazasndan sorumlu ok nemli bir tekilatt.1 Osmanl mparatorluunun nemli askeri glerinden biri olan Topu Oca, ayn zamanda, Tophane ve Beyolunun asayi ve gvenliinden sorumluydu. Osmanl ordusunun Kapkulu denilen Hassa askerlerine bal Cebeciler, kentin gvenliinden sorumlu drdnc byk tekilatt. Cebecilerin grev alan Bab- Hmyun ve evresi, Ayasofya, Ahrkap ve Hocapaa civaryd.

644

Bu tekilatlarn yan sra mparatorluun baz st dzey memurlar, asli grevlerinin yan sra zabta amiri olarak da grev yapyorlard. Bunlardan Kaptan- Derya stanbul Liman, Tershane, Kasmpaa ve Galatann emniyet amiriydi ve bu blgelerde asayii kalyoncu denilen grevliler salard.2 Bakentin gvenliinden sorumlu bir dier memuriyet kadlkt. Kadnn emri altndaki memurlar, semtlerde ahlak zabtas olarak grev yapyordu. Ayrca yine baz beledi ilerin takibi de bu memurlar tarafndan yerine getiriliyordu.3 Yukarda belirtilen tekilat ve memurlarn yan sra avubalar, Eski Saray Baltaclar, Rikab Solaklar4 ve Asesbalar5 gibi saray tekilatna bal ve sorumluluk alanlar daha dar zabta grevlileri ve bugnk gizli polislerin yetkilerine sahip Salmalar ve Bcekiler6 gibi zabta grevlileri de bulunuyordu. 1826da yenieriliin kaldrlmas ve buna bal olarak idari ve adli yaplanmada yeni dzenlemelere gidilmesiyle birlikte, imparatorluk topraklar zerinde asayi ve gvenlii salayacak yeni bir tekilat kurulmas zorunluluu ortaya kmtr. Bu konuda ilk giriim Seraskerlik makamnn kurulmasdr. Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun komutan olan Serasker, ayn zamanda, kentin en yksek derecedeki emniyet amiriydi. 1826 sonras yaplan reformlar nedeniyle polisin grevi giderek daha fazla nem kazanm ve kolluk sisteminin korunmas ve geniletilmesi seraskerin balca grevlerinden biri olmutur.7 Bu erevede 1826da bakentte Tomruk ad verilen bir karargahta 150 profesyonel kavas ve 500 profesyonel olmayan seymenden meydana gelen zel bir polis birimi oluturulmutur.8 Bu rgt, Osmanl mparatorluunda kurulan ilk bamsz polis gcnn temsilcisidir. 1826dan sonra stanbul drt gvenlik blgesine ayrlmtr. Bu drt blge Mansure ordusuna bal olarak kurulan ana tekilat tarafndan korunuyordu. stanbulun Surii blgesi Asakir-i Mansure-i Muhammediye; Kasmpaadan Eype kadar olan blge Asakir-i Muntazama-i Bahriye; skdar, Boazn Anadolu yakas ve Kadky Asakir-i Muntazama-i Hassa askerleri tarafndan korunuyordu. Galata ve Beyolu yakas yine Topu Oca mensuplarnn sorumluluundayd, Boazn Rumeli yakasnn korunmas da onlara braklmt. Topubalk 1832de Tophane Miriyetine dntrlm ve 1845de stanbulda ilk defa bir polis tekilat kurulmasna karar verildiinde polisler Tophane Mirinin emrine verilmitir. 1834te Rumeli ve Anadolunun baz eyaletlerinde Asakir-i Redif ad verilen, stanbuldakine benzer bir tekilat kurulmutur.9 19. yzyla kadar stanbulun en nemli sorunlarndan biri asayi ve gvenlikti. Gerekten de stanbul, yzyllar boyunca, bata bizzat gvenlikten sorumlu Yenieriler olmak zere srekli isyanlarla sarslm, bu isyanlar ve isyanlarn kentte yapt tahribatn nne geilememiti. Tanzimat yneticileri bu konuyu ciddiye almlar, devlet otoritesini salamak, bakenti ve halk korumak iin polis gcne byk nem vermilerdir. Bu, ok geni apta dnlen reformlarn hayata geirilmesinin belki de ba kouluydu. Yneticilerin baarl olabilmesi iin kent alanna yeni bir dzenleme getirilmesi ve alnan kararlarn tavizsiz uygulanmas gerekiyordu. Polis gc, bu yeni

645

dzenin olumas ve srekli olmas, yani reformlarn hayata geirilmesi iin temel unsurdu. Yerasimos, Tanzimatla birlikte getirilen kent alannn yeniden dzenlenmesi ve yeni bir dzen kurma abasnn sonularnn hemen hissedildiini ve mparatorluun son yzylnda bakentin hemen hi bir ayaklanmaya sahne olmadn ifade etmektedir.10 Sultan Abdlmecit dnemi, polis tekilat asndan en nemli dnemdir. 20 Mart 1845te karlan Polis Nizamnamesi ve Tezkere-i Umumiye, 1 Temmuz 1800 tarihli Paris Emniyet Mdrnn grevlerini dzenleyen kararname temel alnarak hazrlanmtr.11 Tezkere-i Umumiyede; payitahtta halkn gvenlii ve kentin dzenini temin amacyla Polis tabir olunan bir kolluk kuvvetinin oluturulduu ve bana Tophane Miri Mehmed Ali Paann getirildii belirtilmektedir. Bundan ksa bir sre sonra, 1846da, Seraskerlikten bamsz Zaptiye Mirlii kurulmutur. Dneminin bir dier nemli gelimesi, 1854 ylnda ehremaneti makamnn kurulmasyla birlikte, o gne dein polisin sorumluluunda olan pek ok beledi grevin bu yeni kuruma devredilmesidir. Bylece polis, giderek daha ok asayi ve gvenlikten sorumlu olmaya balamtr. Sultan Abdlaziz dneminde polis tekilatnda yeni dzenlemelere gidilmitir. Dnemin nemli gelimelerinden biri, 1869 tarihli nizamnameyle Zaptiye Mirine stanbul Valisi unvan verilmesidir.12 Bu unvanla birlikte, bugn stanbulun en yetkili emniyet amiri olan Valiliin temeli atlmtr. Sultan II. Abdlhamit devrinde polis tekilatnn nemi artm, polisin yetki ve sorumluluklar genilemitir. Dnemin ilk nemli geliimi 1876da Mirliin lavedilerek Zaptiye Nezaretinin kurulmasdr. Zaptiye Nezareti stanbul ve evresinin gvenliinden sorumlu tutulurken vilayetlerde bu grev yeni kurulan Jandarma Tekilatna braklmtr.13 Abdlhamit dneminin polis tekilat bir yandan asayi ve gvenlii salarken bir yandan da padiahn zel hafiye tekilatna dnmeye balamtr. Ayrca 1876 Nizamnamesinin uygulanmasnda sorunlar km,14 bunun zerine II. Merutiyetle birlikte tekilatta iyiletirmeye gidilmi, ancak baarl olunamaynca 4 Austos 1909da Zaptiye Nezareti btnyle lavedilmitir. Zaptiye Nezareti kapatldktan sonra Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti kurulmu ve buna bal olarak da bir Polis Mdriyeti tekil edilmitir. Emniyyet-i Ummiyye Mdriyeti Dahiliye Nezaretine balanarak stanbulun asayiinden Polis Mdrl sorumlu tutulmutur.15 Cumhuriyetin ilanndan sonra stanbuldaki rgt kapatlm ve Ankaraya tanarak 1925te Emniyet-i Umumiye Umum Mdrl adyla yeniden yaplandrlmtr. Karakol Binalar stanbulun asayi ve gvenliinden sorumlu olan grevliler, 19. yzyla kadar, bal olduklar ocak ve tekilatlara ait binalarda ikamet ediyorlard. Bu binalarn yan sra, kulluk denilen kk lekli yaplar da bulunuyordu. Ancak dorudan gvenlik mensuplar iin yaplm, belli bir plana sahip yaplar yoktu.

646

Yukarda da belirtildii gibi ocaklarn kapatlmasyla doan boluk Mansure ordusu tarafndan doldurulmutur. Gvenlik grevlileri, balangta stanbulun eitli yerlerindeki klalarda ikamet etmiler, ancak bir sre sonra karakolhane ad verilen yeni binalarn yapmna balanmtr. stanbulda belli bir imar politikasyla karakol yapmnn balad 1831e kadar klalardan uzak blgelerde ahap karakol binalar ina edilmitir. Erken tarihli bu rnekler, ahap konut mimarisini yanstan iddiasz yaplardr. Karakol binalarnn yapmna 1831-32de yeni bir dzenleme getirilmitir. Bu kapsamda bir yandan Yedikule Hisar ve Zindankapdaki Baba Cafer Zindan gibi uygun yaplar karakol haline getirilirken16 bir yandan da yeni karakol binalar ina edilmitir. Mecelle-i Umur-u Belediyede yaynlanan bir belge, yeni ina edilecek karakollar iin getirilen kurallar aka gstermektedir.17 Belgede, bakentte karakol ad verilen mahallerin o zamana kadar ahap olduu, bundan byle ina edilecek karakollarda kargir malzeme kullanlmas buyurulmaktadr. Bylece 1831-32den itibaren stanbulda daha zenli, kalc karakol binalar ina edilmeye balanmtr. Bakentte kargir malzemeyle ve dorudan karakol olarak ina edilen ilk yaplar ehzadeba, Bahekap ve Hatapkap (Odunkaps) karakollardr. II. Mahmut dneminde bir yandan yeni karakol binalar ina edilirken bir yandan da stanbulun eitli yerlerinde bulunan kulluklar ve bostanc ocaklarnn uygun olanlar karakola dntrlm ya da yklarak yerlerine yenileri yaplmtr. 1831den itibaren karakol ina ve tamirleri Ebniye-i Hassa Mdrl tarafndan gerekletirilmitir. II. Mahmut dneminin karakol binalar bata Eyp, Fatih, Topkap gibi stanbulun eski yerleimleri olmak zere bakentin belli bal merkezlerinde ina edilmitir. Balangta ahap ve tek katl olan karakollar giderek kagire dnmtr. Dnemin karakollar kk boyutlu olmasna ramen, devlet gcn temsil eden kla ve saray yaplar gibi, ampir slup zellikleri gstermektedir. Sultan Abdlmecit dneminde karakol yapm artarak srmtr. Karakol binalar Boazn Anadolu yakas, Kadky ve skdarda younlamtr. Bunun muhtemel nedeni 1842de Selimiye Klasnda balayan youn ina faaliyetidir. zellikle bu srada adeta bir antiyeye dnen skdarda bugn ayakta olan sekiz karakol ve dier pek ok kamu binasnn ina ve onarm gerekletirilmitir. II. Mahmut dnemi karakol binalar Abdlmecit dnemi binalar iin bir prototip oluturmutur. Kargir malzemeyle, bir bodrum zerine tek ya da iki katl olarak ina edilmilerdir. Dnemin karakollar Neo-klasik slup zellikleri gstermektedir. II. Mahmut dnemi yaplarndan en belirgin fark gen alnln yerini korkuluklu terasn almasdr.18 Dnemin bir dier zellii dier pek ok kamu binasnda olduu gibi karakol yapmnda aznlk ve yabanc mimarlarn isimlerinin duyulmaya balamasdr. Balyan Ailesinin dnda dier aznlk mimarlar, rnein Rumeli Hisar Karakolu ile 1854te Balta Liman Karakolunu ina eden Dimitri Kalfa, yabanc mimar olarak da 1842de Eminn Limon iskelesi Karakolunu planlayan Fossati bu isimler arasnda n plana kmaktadr.

647

Sultan Abdlaziz dnemi karakol yapmnn en youn olduu dnemdir. 1863 tarihli Salnamede o tarihte stanbulda 232 karakol olduu belirtilmektedir.19 Abdlaziz dnemi karakollar mparatorluun prestij yaplar iinde nemli bir yer tutar. zellikle Taksim, Nianta, Tevikiye gibi semtlerde, kk boyutlu olmalarna karn etkileyici karakollar ina edilmitir. Tek ya da iki katl olan karakollarda cephelerde bitkisel arlkl bezemenin hakim olduu eklektik sluplu karakollarn yan sra daha sade ve antsal llerde Neo-klasik karakol binalar kentin belli bal merkezlerinde grlmeye balanmtr. Maka, raan ve Ihlamur/Ssl Karakol gibi dnemin nemli karakol binalar yine Balyan Ailesi tarafndan gerekletirilmitir. Karakol binalarnn yapmna verilen nem Sultan II. Abdlhamit dneminde de srmtr. 1882de karlan Ebniye Kanunuyla yerleime yeni alacak alanlarn dzenlemesine getirilen Ham arazi ve ba ve bostan zerine ebniye inas ile mahalle tekili iin para para satmak isteyenler teayyun edecek lzum ve icap zerine meccanen bir karakolhane ve bir de mektep mahalli terketmeye hkm20 bunu kantlamaktadr. II. Abdlhamit dnemi ve sonrasnda Eklektik ve Neoklasik slupta karakollar ina edilmitir. Dnemin nemli ismi Raimondo DAronco saray mimar olarak on sekiz karakol projesi hazrlam21 ancak bunlar uygulanmam, yalnzca Aziziye Karakolunun yenileme projesi hayata geirilebilmitir. Genel Deerlendirme Osmanl mparatorluunun bakenti stanbulun asayi ve gvenliini salamak iin, balangtan itibaren eitli tekilat ve memurlar grevlendirilmitir. mparatorluun nemli reformlara sahne olduu 19. yzylda Polis Tekilat ad verilen dorudan asayi ve gvenlikten sorumlu bir kurum ortaya km ve bu tekilatn grevlileri iin karakol ad verilen yeni binalar ina edilmitir. Polis Tekilat 19. yzyl Osmanl bakenti iin hayati bir neme sahiptir. Tekilatn grev yapmas iin nce stanbulun nfus asndan kalabalk ve merkezi blgelerinde ve giderek en uzak noktalarnda karakol binalar ina edilmitir. Karakollarn bykl ve grev alacak personel says semtin nfusuna, cadde, sokak ve meydanlarn durumuna, sanayi eidine, imalathane, dkkan ve dier binalarn saysna, semtte yaayan bekar ve yabanclara gre deimekteydi.22 II. Mahmut dneminden Cumhuriyete dein ina edilmi olan karakol binalar, ina edildikleri dnemlerin karakterini yanstmakla birlikte, hepsinde ortak olan zellikler de vardr. Bakentte ina edilen karakollarn merkezlerde yer alanlar daha antsal ve zenlidir. Aynur iftinin tespitine gre karakollar su yaplar, dini, resmi ve ticari nitelikli yaplarn biri ya da birkayla ilikili olarak konumlandrlmtr, ayrca saray, askeri yap, okul, iskele, gmrk binalar, hastane, fabrika, postane, telgrafhane gibi yaplarn ve halkn rabet ettii mesirelerin yaknna denetim, gvenlik ve huzuru salamak amacyla karakol yaplmtr.23 Karakollar tek ya da iki katldr ve nezarethane olarak kullanlan bir bodrum kat zerinde ykselir. Simetrik olan cephelerinin en nemli zellii, iki yana rampa dzeniyle yerletirilmi merdivenlerle ulalan stunlu, yksek girileridir. Karakollarn planlanmasnda arsann durumu,

648

topografik zellikleri, yola gre konumu ve yaplara zg koullar etkili olmutur. Kare ya da dikdrtgen plana sahip karakollarda giri holne alan alma mekanlar bulunmaktadr. 19. yzyl Osmanl karakollar, dneminin kurumsal yaps, mimari slubu ve yap teknolojisini temsil eden nemli yaplar arasndadr. Saylar birka yz bulan bu karakollarn ne yazk ki ok kk bir blm gnmze ulaabilmitir. Karakollarn ou inaat ve bulvar ama almalar srasnda ortadan kalkmtr. Bir ksm ise sonradan geirdii onarmlar srasnda zgn anlaylarn neredeyse btnyle yitirmilerdir. Karakollarn gnmze ulam olanlarnn birka yapl amacna uygun ekilde, karakol olarak kullanlmaktadr. Bir ksm ise eitli kurumlara devredilmitir ve farkl amalar iin kullanlmaktadr. stanbulun 19. yzylda belirginleen modern bir kent olma yolundaki admlarnn temel talarn oluturan bu yaplarn, en ksa zamanda tek tek tespitlerinin yaplp envanterlerinin hazrlanmas gerekmektedir. 1 2 3 4 5 Uzunarl, . H., Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara 1984, s. 465. Birinci 1978: 14. Osman Nuri Ergin, Mecelli-i Umur-u Belediye, stanbul 1330-38, s. 898-900. Uzunarl, a.g.e., s. 416, 432, 442. Akbulut, ., Polis Tekilatnn 150. Kurulu Yldnmnde Trk Polis Tarihi II, Trk

Dnyas Tarih Dergisi, 1995 (101), s. 46. 6 65. 7 8 9 10 Lewis, A., Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1984, s. 81. Shaw, S., E. K. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, stanbul 1983, s. 76. Shaw, a.g.e., s. 76. Yerasimos, S., Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Alyot, H., Trkiyede Zabta Tarihi (Tarihi Geliimi ve Bugnk Durumu), Ankara 1947, s.

Kentleri, stanbul 1996, s. 6. 11 Glmez, M., Polis rgtnn ilk Kurulu Belgesi ve Kayna, Amme daresi Dergisi, 16,

(4), 1983, s. 3-15. 12 13 Osman Nuri, a.g.e., s. 941. Toprak, Z., Tanzimattan Sonra Osmanl Kolluk Kuvvetleri, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, V, 1985, s. 1270. 14 Akbulut, a.g.e., s. 50.

649

15 16 17 18 19 20

Osman Nuri, a.g.e., s. 942. Alyot a.g.e., s. 66-67. Osman Nuri, a.g.e., s. 880-885. ifti, A., Tarihi stanbul Karakollar, AD, (51), 1997, s. 74-85. Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1280H. /1863M., s. 91. Tekeli, ., 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm, Modernleme Srecinde

Osmanl Kentleri, stanbul 1996, s. 24. 21 Can, C., stanbulda 19. Yzyl Batl ve Levanten Mimarlarn Yaplar ve Koruma

Sorunlar, (YT Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1993, s. 313-314. 22 23 Alyot, a.g.e., s. 252. Alyot a.g.e., s. 252.

Akbulut, ., 1995. Polis Tekilatnn 150. Kurulu Yldnmnde Trk Polis Tarihi II, Trk Dnyas Tarih Dergisi, (101), 44-52. Alyot, H., 1947. Trkiyede Zabta Tarihi (Tarihi Geliimi ve Bugnk Durumu), Ankara. Arslan, N., 1997. II. Mahmut Dneminde Modern Bir Polis Tekilatnn Kurulu Giriimleri ve ilk Karakol Binalar, stanbul, (23), 34-41. Arslan, N., 1999. II. Mahmut ve Abdlmecit Dnemi Karakol Binalar, 4. Uluslararas Trk Kltr Kongresi, Ankara, ss. 69-85. Batur, A., 1994. Aziziye Karakolu, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, I, 511. Can, C., 1993. stanbulda 19. Yzyl Batl ve Levanten Mimarlarn Yaplar ve Koruma Sorunlar, (YT Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul. Can, C., 1994. Fossati, Gaspare Trajano, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, III, 326. ifti, A., 1997. Tarihi stanbul Karakollar, AD, (51), 74-85. ifti, A., 1998. Eyp Sultann Tarihi Karakollar, Tarihi, Kltr ve Sanatyla II. Eyp Sultan Sempozyumu Tebliler, stanbul, 226-237. Eldem, S. H., 1979. stanbul Anlar, stanbul. Glmez, M., 1983. Polis rgtnn lk Kurulu Belgesi ve Kayna, Amme daresi Dergisi, 16, (4), 3-15.

650

Lewis, A., 1984. Modern Trkiyenin Douu, Ankara. Mehmet Raif, 1314. Mirat- stanbul, stanbul. Osman Nuri Ergin, 1330-38. Mecelli-i Umur-u Belediye, stanbul. Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye, 1280H. /1863M. Shaw, S., E. K. Shaw, 1983. Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, stanbul. Tekeli, ., 1996. 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, stanbul. Toprak, Z., 1985. Tanzimattan Sonra Osmanl Kolluk Kuvvetleri, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, V, 1269-1271. Uzunarl, . H., 1984. Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara. Yerasimos, S., 1996. Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, stanbul, 1-18.

651

Osmanl'da Alman Mimarlar ve Eserleri / Mehmet Yavuz [s.400-411]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tanzimatla birlikte 1839dan itibaren balayan Osmanlnn Batllama veya modernleme abalar, bizzat devlet tarafndan ynlendirilen sanatta, zellikle de mimaride Bat anlayn etkin hale getirmitir. Bu etkinlik, 19. yzyln sonlarnda Avrupadan getirtilip grevlendirilen mimarlarla son safhaya ulamtr. ngiliz W. J. Smith, talyan G. T. Fossati, levanten A. Vallaury, talyan R. DAranconun ba ektii bu srele Trk mimarisi Avrupa neo-klasik slubunun etkisine girmitir.1 Bu erevede yzyln sonlarndan itibaren, Hubert Goebbel, Albert Kortm, Willhelm Drpfeld, Spitta, A. Jashmund, Otto Ritter, Helmuth Cuno, Otto Kapp gibi Alman mimarlarn da Osmanl lkesinde, zellikle de bakent stanbulda, farkl sosyal tabakalardan oluan Alman nfusunun sosyo-kltrel ihtiyacn yanstan; elilik saray, hastane, okul ve banka binas gibi nemli yaplara imza attklar grlr. Bu mimarlarn Osmanl adna bakentte antsal nitelikli yaplar yapmas ise, hzl gelien askeri ve ticari ilikiler neticesinde, Alman kapitalizminin Anadolu ve Badat Demiryollarnn yapm imtiyazlarn elde etmeleriyle balamtr.2 Bu balamda Alman mimarlarn stanbuldaki eserleri, son devir Osmanl mimarisi iinde hatr saylr bir grup oluturur. Mevcut eserleri; Alman mparatorluu, Osmanl mparatorluu ve Dernek, Kii ve Sivil Kurulular adna yaplan yaplar olarak grupta toplamak mmkndr. Almanya ve tebas iin yaplan yaplarda, rnein elilik binas, hastane, okul ve banka gibi binalarda, Alman misyonunu yanstmak amacyla, Prusya mimari anlay tercih edilmitir. Kronolojik olarak bakldnda stanbulda Alman mimarlarn yapt ilk yap stanbul Gmsuyundaki Alman Elilik Saraydr (Resim 1). Yapnn inas ile ilgili bilgilere ariv kaynaklarndan ulalmaktadr.3 Planlama ve inaat almalarn yrtmek zere mimar Hubert Goebbel4 1870te stanbula gnderilmitir. Goebbel, Beyolu-Yazc Sokaktaki eski elilik binalarnn arsasn dikkate alarak iki ayr plan hazrlam, fakat 5 Haziran 1870te, Perada kan byk yangn zerine, elilik saraynn daha gvenli bir yerde yaplmas dnlm ve Taksim Gmsuyundaki arsa satn alnmtr.5 Goebbel, eski arsa iin hazrlad ikinci planda kk deiiklikler yaparak yeni arsada uygulamaya koymu ve 21. 04. 1874 tarihinde inaata balamtr.6 Ancak, Goebbel, 09. 09. 1874 tarihinde, tifs hastalndan stanbulda lm ve yerine, 04. 12. 1874te Albert Kortm7 grevlendirilmitir. Mimar Kortm planda baz deiiklikler yaparak inaat 1 Aralk 1877de tamamlamtr.8 Yap hizmete aldktan on yl sonra ilk onarmlar da balam ve aralklarla gnmze kadar devam etmitir.9 Blok eklindeki yap, ksa kenarlarnda birer kmas bulunan, byk dikdrtgen bir plan zerine kurulmutur (izim 1, 2). Taksim Meydannn Marmara Denizine bakan yamacnda, salam kaya zemin zerine, iki kat bodrum olmak zere, alt katl ina edilen yapnn her katnda farkl boyutlarda

652

pek ok odas mevcuttur. Yapnn temelinde Arlesten getirilen dzgn kesme ta malzeme, st ksmlarda ise tula kullanlmtr. Bodrum katlar, zemin kat ve keler rustik tarzda, at kat ise dz svayla svanmtr. Tula malzemenin bir ksm nce Livornodan getirilmi, sonralar ise yerel tula frnlarndan salanmtr.10 Genel olarak bakldnda karlkl cephelerin birbirinin zdei olduu grlr. Ancak ayrntya inildiinde az da olsa farkl uygulamalar gzlerden kamaz. Uzun cepheler on be pencere aks ile simetrik olarak tasarlanmtr. Sade ve btnlk arz eden her iki cephe Toskana dzeninde birer portikus ile hareketlendirilmitir. Arka portikusunun nne, Rnesans motifleri tayan iki kollu, bamsz bir merdiven eklenmitir. Sade ereveli zemin kat pencereleri kum ta eklinde svanp, bodrum katlarla birlikte rustikletirilmitir. Ayn uygulamay, Viyana-Alman, stanbul-ngiliz ve stanbul-Rus Elilik binalarnda da grmek mmkndr. Drt katl ana cephenin gen alnlkl ve plaster sveli dikdrtgen pencereli birinci kat ile sade tepelikli pencereli ikinci kat, Viyana-Alman Elilii, ve stanbul-ngiliz Elilii binalarnn ayn katlar ile benzerlik tar. Ayn uygulamay stanbul-Rus Elilii Binasnn (1845) deiik yerlerinde de grmek mmkndr. Bu tr pencerelerin kullanld, farkl ilevli pek ok yapy, Beyolu ve Galata gibi yabanclarn arlkla yaadklar evrelerde de grmek mmkndr.11 st katlarn koyu kahverengi tula kaplamalar bir Prusya gelenei olup, benzer rneklerine Prusya mimarisinin; cezaevleri, klalar, okullar, kiliseler, belediye saraylar ve byk istasyon binalarnda rastlanr. zellikle Kortmn bizzat almalarna katld Berlin-Postdamer Bahnhofun (Postdam stasyonu) bu zelliinden etkilenmi olduu anlalyor.12 Berlin-Kaiser Wilhelm Iin Sarayndan alnan son kat (attika kat) uygulamasna yine Berlinde Bauhofstr 7de bulunan bir evde (1877) ve Berlin-Das Kunstgewerbe Museumda (1878) da rastlamak mmkndr.13 Binann at kelerini, kanatlar ak, oturur vaziyette on inko dkm kartal sslyordu. Berlinde bir fabrikada dkld bilinen bu kartallar, II. Dnya Sava srasnda kaybolmutur.14 mekanlarn tasarmnda, pahal malzeme kullanmndan kanlm ve ou kez al ve mermer eklindeki taklit uygulamalara yer verilmitir. Sslemeler eliliin kullanmnda olan odalarda, kabul ve bekleme salonlar ile ana merdivenlerde younlar. Duvar yzeyleri profilli, yivli, korinth balkl plasterlerle hareketlendirilmitir. Plaster ve aritravlarn belirledii yzeyler, balangta krmz al-mermer sva (stucca lucada) ile kapl iken, 1893te ak renk boya ile zerinden boyanmtr. Ayrca al korniler, kaideler ve balklarn da altn yaldzl olduu bilinmektedir.15 Elilik Saraynn blok eklindeki plan; 1870li yllarda Almanyada talyan ve Alman Rnesansndan tretilmi ve literatrde de modern olarak nitelendirilmitir. Bu anlay ierisinde Almanyada pek ok bina ina edilmitir. Bunlardan zellikle Berlindeki Kaiser Wilhelm Iin Saraynn (1834-36) uzun kolu, stanbuldaki elilik binasnn yar nc bir uygulamasdr. mekanlarn dalm ve dzenlenmesi bakmndan, Vctor-Rumpelmayer tarafndan Viyanada yaplan Alman Elilik Binas (1877-1879) da stanbuldaki Elilik Saray ile benzerlikler tar.16 stanbuldaki eliliklerden, talyan villa mimarisinden esinlenerek tasarlanan Fransz Elilik Binas (1847) ile planlarn W. J. Simithin

653

hazrlad ngiliz Elilik Binas (1844-1851) plan ve d tasarm bakmndan Alman Elilik Binas ile benzerlikler tar.17 Alman Eliliinin yazlk olarak kulland sefaretleri, dier eliliklerde olduu gibi, Tarabyada, geni bir cephe ile denize alan bahe iindedir18 (Resim 2). Almanya Hkmetine verilen bu arsa zerindeki tek kk elilik kullanm iin yeterli olmam ve yeni kklerin yaplmas iin mimar Dr. Willhelm Drpfeld grevlendirilmitir.19 Yeni binalarn yapm iin; Sergis Bey, Frankfurtlu bir mimar (ismi bilinmiyor) ve Cingria adnda yerli bir mimardan proje teklifi alnmtr. Sergis Beyin projesi pahal olaca gerekesi ile, Frankfurtlu mimarn projesi de masif yaplar olaca gerekesi ile reddedilmitir. Geriye kalan mimar Cingriann, tula duvar zerine ahap kaplamal, geleneksel Trk ve Dou Sanat izleri tayan projesi, W. Drpfeldin i mekan dzenlemesinde yapt deiiklikler ile uygulanm ve 27 Nisan 1887de tamamlanarak Alman Eliliine teslim edilmitir.20 at kat ile birlikte katl olan kkler yerleim bakmndan tam bir simetrik dzen gstermezler. Osmanldan kalan tek bina, bugn depo olarak kullanlan, eski mutfaktr. Ayrca alt bahede, zerinde Aziz Georgun tasviri bulunan bir eme, denize nazr tepe zerinde I. Dnya Savanda len 265 Alman askeri ve Mareal Goltz Paa iin bir ehitlik ile st bahede, 1835-1839 yllar arasnda Trkiyede bulunmu Moltkenin ansna dikilmi bir ant (obelisk) vardr.21 Binalarn en byk ve en gsterili olan, Sefir Kkdr. Kkn cephesi ak olup bir cephesi ile yaknndaki Kanlarya (Kalem Odas) binasna balanmtr. Park dzenlemesinde olduu gibi, Sefir Kknn plan da tam simetrik deildir. Plann ortasnda byk bir salon, etrafnda ise kabul odalar bulunur. st katlarda bulunan mekanlar ise sefirin zel kullanmna ait olanlardr. Dtan sade bir grnm sergileyen Sefir Kknn en hareketli cephesi boaz cephesidir. Kanlarya Evi ile drt taraf ak, kk boyutlu Mstear ve Kanlar Evi de Sefir Kk ile benzer zellikler gsterir. Tarabyadaki bu yaplar, Beyolundaki benzerlerine kyasla olduka kk boyutludur. Planlama asndan gnn modasna uygun olarak hazrlanmlar ve daha ok Trk mesken mimarisinin izlerini tarlar. D tasarmda, ahap kaplamal yzeylerdeki dilimli kemerler gney etkilidir. Bunlar bir kenara braklrsa, kullanlan ahap panjurlu, dikdrtgen pencereler, kemerlerle da alan kapal balkonlar, geleneksel Trk evi slubunun devam niteliindedir.22 Ancak kelere ve mekanlarn aralarna yerletirilen poligonal kuleler Bat tesirlidir. Bu tr Batl ve geleneksel unsurlarn bir arada kullanld 19. yzyl sonlarna ait rnekler, Boaz ve Marmara kylar ile adalardaki mimari eserlerde de karmza kar.23 stanbulda bizzat Alman mparatorluu tarafndan yaptrlan bir dier nemli yap ise, ant mahiyetindeki Alman emesidir. Sultanahmet Meydanndaki eme, Alman mparatoru Wilhelm IInin stanbula 1898 ylnda yapt ikinci ziyaretin ansna ve Trk-Alman dostluunun simgesi olarak, Kaiser tarafndan yaptrlp Osmanl Hkmetine teslim edilmitir. emenin yapm ii 1899 ylnn yaz aylarnda balam, meydan bu amala dzenlenmi24 ve byk bir ksm Almanyada hazrlanan emenin malzemesi gemiyle stanbula getirilerek yerine kurulmutur.25

654

Evkaf Nezareti tarafndan devralnan emeye, Kaiserin ziyaret yl iin yapm kitabesi eklenmitir. emenin al zaman olarak nce II. Abdlhamidin clus yldnm olan, 1 Eyll 1900 tarihi dnlmtr. Ancak almalarn uzamas nedeniyle resmi al, mparatorun doumgn olan, 27 Ocak 1901 tarihine denk drlerek grkemli bir trenle hizmete almtr26 (Resim 3). Al trenine Almanya mparatorluu Bykelisi Marschall von Bieberstein ile Dileri Bakan Tevfik Paann yan sra pek ok davetli katlmtr.27 eme zerinde, biri Almanca, dieri Osmanlca olmak zere, iki kitabe bulunur. Fakat bu kitabelerde mimarlar hakknda bilgi yoktur. Kaynaklardan edindiimiz bilgilere gre, emenin tasarmna, Wilhelm IInin bir desen almas ilham kayna olmu, bu desenden yola karak Kaiserin zel danman Mimar Spitta (1842-1902) tarafndan planlar hazrlanm ve yapm sorumluluu Mimar Schoele tarafndan yrtlmtr. Ayrca yapnn mimarlar arasnda Mimar Carlitzik ve talyan Mimar Joseph Antony de saylmaktadr.28 Su haznesi zerindeki yedi satrlk bronz yazt mparatorun stanbulu ikinci ziyaret yln gsterir ve yledir; Wlhelm II: Deutscher Kaiser stiftete diesen Brunnen in dankbarer Erinnerung an seinen besuch bei seiner Majestet den Kaiser der Osmanen Abdulhamid II Almanya mparatoru Willhelm II

Bu emeyi evketlu Osmanl Padiah II. Abdlhamidi Ziyaretinin Bir kran Ans Olarak 1898 Senesinin Sonbaharnda

im Herbes des Jahres 1898 na Ettirdi Osmanlca olan ikinci kitabe devrin ediplerinden, seraskerlik mstear Ahmet Muhtar Bey tarafndan kaleme alnm ve kemerlerin i yzlerini dolanr ekilde, Mehmed zzet Efendi namna, Hac Nuri (Korman) Efendi tarafndan, sls hatt ile yerlerine yazlmtr.29 Merdivenin tam karsndaki kemerden balayan sekiz beyitlik tarih ktas u ekildedir. Hazreti Abdlhamid Hann muhibbi hlisi Ziveri eklili hamet, Kayseri litebr Padiah li Osmani ziyaret kasdidb Makdemiyle eyledi stanbulu piryedr Sbes cri olan bi safa tekil eder bi sfii msafata misali bdr Yani Alman imparatoru, hkmdar gzin

Hazreti Vilhelmi Sani, kmurani rzigr Bu mlkat muhabbet perveri tezkr in Eyledi bu emesr saha piryi karr Vakfagiri hayret eyler emi ehli dikkati

Tarzi inasndaki hissi bedii zernigr

655

Rkni akvai hayat olduka bi canfez Bi bedel trihi cridir lisan lleden Pyidar olsun bu tesisi muhabbet stvr (R. 1316) .30 Ant eme, sekizgen planldr (izim 3). Batdan yedi basamakla klan bir platform zerinde, sekiz somaki mermer stun sekiz yuvarlak kemere oturtulmu kubbeyi tar. Mermer su haznesi ile parapet arasnda bir evre koridorunun bulunduu platform zerindeki kubbe iten yarm kre, dtan sekiz kaburgaldr. emenin kaidesi, su haznesi ve kemer dizisinde beyaz mermer, stunlarnda koyu yeil somaki mermer, stun kaideleri ve balklarnda tun dkm metal, kubbe kaplamasnda ise bakr ve bronz dkm kullanlmtr. emenin batya bakan ksmndaki merdivenlerin haricinde btn cepheleri simetrik olarak dzenlenmitir. Sekizgen kaidenin yedi yznde ayn kompozisyonlar iinde emeler vardr. Her musluun altna dairesel kesitli, geni ve uzun mermer yalaklar yerletirilmitir. Orijinal metal dkm olan musluklar, diagonal yerletirilmi bitkisel kabartmal tun aynalklara balanmtr. Musluklarn stnde geometrik motifli bir zincirek kua kaideyi dolanmaktadr. Kaidenin parapetleri zerinde emenin en gsterili unsurlar olan sekiz yekpare, koyu renkli somaki mermer stun ykselir. Stunlarn altlklarnda stilize edilmi bitkisel ve dairesel zincirek kuaklar drt ayr ekilde, balklarnda ise iki farkl desende kullanlmtr. Stunlar zerinde uzanan sekiz yuvarlak kemer, d yzlerine yaplan altn yaldzl mozaik sslemeleri ile kendilerini belli ederler. Dorudan kemerler zerine oturtulan yarm kre biimli kubbe, taban planda olduu gibi, dtan sekizgendir. Kubbe eteinde, zerinde stilize bitkisel motiflerin olduu, bronz dkm bir damlalk bulunur. Damlalktan sonra girlant desenli bir kuak, kubbe eteklerini dolanmakta, sonra ise bakr levhalar kalan ksmlar kaplamaktadr. Kubbenin sekiz kesi stilize desenli kaburgalarla vurgulanp kilit ta zerinde stilize bir alemle sonulandrlmtr. emenin en gsterili ynlerinden biri de youn sslemeli kubbe iidir. Tmyle altn mozaik kapl olan kubbenin tam merkezinde, i ie sralanm dairesel kuaklar iinde stilize iek ve geometrik motiflerle bezeli renkli bir gbek bulunur. Gbekle kemerler arasna sekiz adet madalyon ilenmitir. Alternatif olarak sralanm bu madalyonlardan drdne, ak yeil zemin zerine altn yaldzl harflerle, II. Abdlhamidin turas, dier drdne ise Prusya mavisi zemin zerine yine altn yaldzl gotik harflerle, Willhelm IInin markas olan, W ve II ile bunlarn stnde bir ta ilenmitir. Kemerlerin i yzlerini ise Mehmet zzet Efendinin, mavi zemin zerine altn harflerle yazd sekiz beyitlik sls hatt sslemitir.31 Mermer su haznesinin zerinde geometrik bir kuak ve ta biiminde tun dkm kapak bulunur. Su haznesi ile emenin taban korkuluu arasnda, bir evre koridoruna yer verilmitir. Zemininin geometrik desenli mozaiklerle ssl olduu bu dehlizin yanlarnda, baka rnei olmayan, yedi mermer kanepe bulunur. Alman emesinin tasarm, geleneksel Trk eme mimarisi asndan bakldnda, sraddr. Ancak okgen bir kaide zerinde stunlarn tad kemerler ve kubbe rts Trk Oldu bu eme mlkate ne dilu ydigr

656

sanatna yabanc deildir. zellikle baldaken trbe ve adrvan mimarisinde bu tip yap rneklerine rastlamak mmkndr. Bu rneklerden Anadoluda Eskivandaki kiz Kmbetler32 ilk akla gelenlerdir. Bu rneklerin dnda Ahlatta Akkoyunlulara ait Emir Bayndr Kmbetinin (1491) de yarm baldaken eklindeki silindirik gvdesi ve bodur stunlar ile Alman emesiyle benzerlik tad sylenebilir. Ancak bir meydan emesi olmasna ramen Alman emesinin, 18. yzyldan itibaren mstakil yaplar olarak grlmeye balayan, Ayasofya III. Ahmet emesi (1728), Azapkap-Saliha Sultan emesi (1732) gibi meydan emeleri33 arasnda ilevinden baka benzerlii yoktur. Su yaplarndan adrvanlar iinde Alman emesiyle benzetirebileceimiz en yakn rnek, stanbul Sultanahmet Camii adrvandr (1617). emenin tam bir nc modeli olmad gibi tam bir ge rnei de yoktur. Yalnzca, eserlerinde Alman etkisi grlen, Mimar Kemalettinin Mahmut evket Paa Trbesi (1913), kare planl ve yar baldeken tipinde olmasna ramen, form asndan Alman emesiyle benzetirilebilir.34 Alman mimarlarn eserlerinden ikinci nemli grubu, Osmanl Hkmeti adna yaplan byk apl yaplar oluturur. Bu binalarn tasarmnda, rnein Sirkeci Garnda, Trk-slam sentezli mimari unsurlar kullanlrken, Haydarpaa Garnn d tasarmnda Avrupa neo-klask slubu arlktadr. tasarm ve sslemede dier sivil yaplarda olduu gibi daha ok geleneksel Trk sanat unsurlarna yer verilmitir. Antsal nitelikli bu yaplar Rumeli ve Anadolu-Badat Demiryollar kapsamnda yaplmtr. Bunlardan ilki, stanbulu Avrupaya balayan Rumeli demiryollarnn balang noktasnda, Eminn ile Sarayburnu arasndaki Sirkeci Gardr. Hattn balang ksmnda ilk etapta geici binalar ina edilmitir.35 Fakat Osmanl Hkmeti, lkenin bu ilk istasyonunun, imparatorluun ihtiamn yanstacak ekilde grkemli olmasn arzu ediyordu. Bu dorultuda demiryolu irketi tarafndan hkmete iki ayr plan sunulmutur. Ancak, kan anlamazlk nedeniyle karar klnan plan uygulanamamtr. Sonunda, 11 ubat 1888de, maliyeti daha uygun olacak, tek katl yeni bir istasyon binasnn yapmna izin veren rade-i Seniye uyarnca bugnk istasyonun yapmna balanm ve 3 Mays 1890da tamamlanarak, II. Abdlhamid adna Mir Hamdi Paa tarafndan trenle hizmete almtr36 (Resim 4). Yapnn yan yzlerinde drt ayr tarih kitabesi vardr. Bu tarih kitabelerinden doudakiler, 1889 tarihli olup balang, bat yan yzdekiler ise, M. 1890 tarihli olup binann biti yln gsterir. Bu kitabelerin haricinde, yapnn kuzeye bakan ana giri kapsnn ta ksmnda, elips eklinde hazrlanm mermerin zerinde II. Abdlhamidin turasnn izleri vardr. Ayrca ta kap formundaki ana giriin gl penceresi zerine gelen ve tula renginde sonradan boyanm37 olan drt kartuun da kitabe olduu bilinmektedir. Mektubi Seraskeri Muhtar Efendi tarafndan tanzim edilmi, 3 Mays 1890 tarihli bu kitabede; Ulu Hakan himmet ederek buyruk verdi, Demiryol iin bu gnl eken istasyonu yaptrd,

657

Tarihini ilan iin kt zel bir tren, Sultan Hamid yaptrd bu ssl ve gnl eken istasyonu38 beyitleri yer almaktadr ki, bu da gar binasnn II. Abdlhamid tarafndan yaptrldn akla kavuturmaktadr. Yapnn mimar, Prusyal A. Jashmunddur.39 Dnemin etkili ve nemli mimarlarndan olan A. Jashmund,40 TBMM Milli Saraylar Arivinde bulunan bir belgeden anlaldna gre, Berlin-Mimarlk Akademisinde grevli iken, Trk mimarisini incelemek zere stanbula gnderilmi ve daha sonra Osmanl Devleti tarafndan hem retim grevlisi olarak hem de eitli devlet dairelerinin inaatlarn kontrol etmekle grevlendirilmitir.41 stanbuldaki Alman Elilik Sarayndaki yap mavirlii yan sra, bata Sirkeci Gar olmak zere Bahekap-Germania Han ve Mabeyinci Ragp Paaya yapt kklerle adn duyurmutur. Verimliliiyle dier Alman mimarlardan ne kan A. Jashmund, A. Vallaurye benzer slp elikileri ile de dikkati eker. Ancak gerek Yksek Mhendis Mektebindeki bilgileri ile gerekse pratikteki uygulamalar ile, nce rencisi sonra da asistan olan Mimar Kemalettinin yetimesinde ve dolayl olarak da I. Ulusal Mimarlk Akmnn olumasnda nemli etki ve katklar olmutur.42 Gar binasnn yapmnda, kaide ksmlar ve kelerinde Marsilya-Ardenden getirilen siyah talar,43 kap ve pencerelerinde beyaz mermer, zemin katlarda ara dolgularda mermer ve tula almak olarak kullanlmtr. st ksmlar ise tula rgl ve sva kapldr. Dou-bat dorultusunda konumlandrlan yap, tmyle aksiyal simetrik olarak planlanmtr (izim 4). Plann tam ortasnda yapnn en geni ve yksek mekan olan byk salon yer alr. Kuzey cephede kademeli birer poligonal saat kulesi ile snrlandrlan bu mekan, arduvaz kapl bir manastr tonozu ile rtlmtr. Ana cephelerden her iki ynde ileri tarlan bu mekan, kanatlarda iki katl dzenlenen kk eklindeki blmler ile bakml ve simetrik hale getirilmitir. Arada kalan tek katl kollar ise yolculara hizmet veren bekleme salonlar, bilet gieleri, polis brosu, emanet odalar, lokanta ve WC gibi kk boyutlu hizmet odalar eklinde simetrik olarak planlanmtr. Ara mekanlarn st, aynal tekne tonozu hatrlatan ahap tavanlarla rtlmtr. Yapnn bat kanadndaki iki katl kk ksmnn zemin kat ssleme bakmndan garn en gsterili yeridir. Gar Mdrl olarak kullanlan bu mekanlarn dz tavanlar al kabartma ve bitkisel kalemii bezelidir. Tavan korniine kadar olan duvar yzeyleri de dikdrtgen panolara ayrlarak, keleri ve gbek ksmlar altn yaldzla doldurulmutur. Garn d tasarmnda geni yzeyler, sade kornilerle yatay ve dikey blmlere ayrlm ve arada kalan ksmlar, yuvarlak kemerli ikiz pencereler, Bursa kemerli ve at nal kemerli l pencereler ile da almlardr. Bu tr semeci uygulamalar I. Ulusal Mimarlk Akm anlaynda yaplan binalarda da grmek mmkndr. Bu pencere aklklar arasna, Avrupa etkili yuvarlak gl pencereleri de dahil etmek gerekir. Sirkeci Garnn, ana giri hol kenarndaki poligonal kuleleri ve oryantalist etkili aklklar ile Taksimdeki Topu Klasnn antsal giri blmne benzedii

658

grlr.44 Garn slami kimlikli bu cephe tasarm, Hicaz demiryolu zerindeki byk ehir istasyonlarndan, am ve Medine istasyonlarnn tasarmn da dorudan etkilemitir.45 Ancak Jashmundun kiisel tercihi ile devrin eklektik anlay iine soktuu bu eitlilik, geleneksel Trk mimarisine ters dmektedir. Osmanl mparatorluunun bu ilk byk gar binas, bir u istasyonu olmasna karlk, raylarn tek tarafna yaplmtr. Bu zellii dikkate alndnda gar binasnn gei istasyonlar grubunda bulunan ve pek ok uluslararas istasyon binasna rnek olan Honnever Hamptbohnhofun (1876-79) benzer izgilerini tad grlr. Sirkeci Garnn bakml ve simetrik uzun plan, ilevsel adan da Hannever-Hamptbahnhofun planyla ortak ynlere sahiptir. Sirkeci Gar bunun dnda, TrierHauptbahnhofun (1896) ana cephesi ve Bremen-Hauptbahnhof iin hazrlanan projelerin gar binalar ile de benzeir.46 Sirkeci Gar, Avrupadaki bu nc rneklerden hareketle eklini belirlerken, kendinden sonra Osmanl snrlar iinde yaplan pek ok gar binasnn plan ve tasarmn da etkilemitir. Bunlardan en karakteristik olanlar, Trakyada, Mimar Kemalettin tarafndan tasarlanan; Filibe Gar (1908) ve Edirne Gardr (1907-1914). zellikle ulusal mimari anlayyla tasarlad Edirne Gar aka Sirkeci Garnn izlerini tar. Bu etkileimin nedeni, Mimar Kemalettinin Jashmundun Sirkeci Garn tamamlad yllarda asistanln yapm olmas ve hatta Sirkeci Garnn izimlerinde alm olabilme ihtimalidir.47 Sirkeci Garnn plan ve tasarm, Anadolu-Badat ve Hicaz demiryollar zerinde, bata Halep, am ve Medine garlar olmak zere, pek ok istasyon binasna da etki etmitir.48 Osmanl adna yaplan ikinci byk yap, boazn Anadolu yakasnda; Kadky ile skdar ileleri arasnda, Anadolu ve Badat Demiryollarnn balang noktasndaki Haydarpaa Gardr. Haydarpaadaki ilk gar binas, mtevazi bir bina olarak yaplmt.49 Fakat Anadolu ve Badat Demiryolunun yaplmaya balanmasyla garn nemi ve yk artmtr. Bu nedenle Anadolu Demiryollar irketi ile Osmanl Devleti yeni bir gar binasnn yapm iin Philipp Holzmann naat irketiyle anlamtr.50 Genel mdr Mr. Ed. Hugueninin ynetimi altnda, 1906 ylnn 30 Maysnda bugnk gar binasnn yapmna balanm ve 19 Austos 1908de yolcu salonu hizmete almtr. Binann tamam ise 1909 ylnn ortalarnda bitirilmitir (Resim 5). Yap zerindeki iki tarih kitabesinden biri, uzun koldaki bir kap zerinde M. 1908 tarihini, dieri ise gei salonlarndaki kemerlerden birinin kilit ta zerinde, H. 1325 tarihini tar. Binann mimari tasarmn Frankfurtlu iki Alman mimar ve mhendis olan Otto Ritter ve Helmuth Cuno yapmtr. Bu mimarlarn gzetiminde inaatta 1500 talyan ta ustas ve ok sayda ii almtr.51 Grkemli bina denizin doldurulmas ile elde edilmi yapay bir zemin zerine ina edilmitir. Temelde kullanlan ak pembe granit talar, Herekeden getirilmitir. Binann ana strktr, demir putrellerin bulonlama (vidalama) sistemi ile birbirine balanmasndan oluur. Dolgu malzemesi ise tuladr. Bu ana iskelet dardan; Lefke (Osmaneli) stasyonu civarndaki ta ocandan kartlan ak nefti rengindeki talarla kaplanmtr.52 elik ve ahap konstruksiyonlu at ve kule klahlarnn rtlmesinde ise arduvaz kullanlmtr.

659

Gar binas, iki kolu farkl uzunlukta olan, U eklinde bir plana sahiptir (izim 5). 2552 m2lik bir alan zerinde be katl olan garn peronlar kuzeydouya bakan avlu iinde toplanmtr. Planlamada yolcularn ve istasyonun ihtiyacn karlayan farkl ilevli pek ok mekan, zemin katta toplanmtr. Bu nedenle zemin katta tam bir simetrik mekan kurgusundan sz edilemez. Ksa kolda ounlukla istasyon ynetimine ait odalar, dar bir koridor etrafnda sralanmtr. Yolcularn ihtiyac olan; ay oca, bekleme salonlar, berber, WC, postane, karakol, market ve gar lokantas gibi mekanlar ise uzun kol zerinde ve tek tarafl yerletirilmitir. Bilet gieleri, rezervasyon brolar ve seyahat acenteleri giri k salayan byk salonlarn yanlarnda konumlandrlmtr. Birinci katla birlikte st katlarda yine U eklinde bir koridor etrafnda sralanm, bro olarak kullanlan, geni ve yksek tavanl odalar bulur. Plann dou ve bat kelerine, kademeli olarak daralan, dairesel planl kuleler yerletirilmitir. Yapnn cephelerinden ksa ve uzun kollar benzer ekilde tasarlanmtr. Tasarmda farkl mimari elemanlar, rnein; rustikletirilmi zemin katlar ve keler yannda, yuvarlak kemerli, sepet kulpu kemerli, bask kemerli ve dikdrtgen ekilli pencereler, gruplar halinde alternatif olarak dizilmitir. Tasarmda yalnzca farkl pencere formlar ile yetinilmemi, aksine cepheler; geni korniler, boumlu balkon korkuluklar, ilemeli konsollar, belirgin kilit ve zengi talar, pencere aralarna yerletirilmi yarm stunce ve plastrlar, ileri plastik dolgulu gen alnlklar, kabartma eklinde sslenmi panolar ile ana cephede iki kat boyunca uzanan, sade fakat ar stunlarla daha da hareketlendirilmitir. Antsal bir grnm sergileyen bu tasarm anlayn, 20. yzyl banda Avrupada uygulanan Neo Rnesans slubu ierisinde deerlendirmek gerekir.53 Ana cephedeki bu antsallk, kelere yerletirilen ve ayn mimari elemanlarla ekillendirilen kademeli ve silindirik kuleler ile daha da arttrlmtr. Bu tr ke kuleleri, Avrupa mimarisinin bir zellii olarak, istasyon binalar yan sra sivil ve kamu binalarnda silindirik veya poligonal olarak iki, drt ya da her kede birer olarak kullanlr.54 Kln-Hauptbahnhof (1891-1894) ve Paris, Gare de Lyon (1900) bu konuda rnek olarak gsterilebilir. zellikle, Gare de Lyon iki katl olmasna ramen, d tasarm bakmndan Haydarpaa Gar ile yakn benzerlikler tar.55 Tasarmda mimari elemenlarn yannda kabartma eklinde yaplm kenger yapraklar, meyveler, bitkisel panolar, kvrk dallar, vazoda iek motifleri, gonca gller, iekler, elenk ve rumiler ile alnlk ilerinde gne kursu ve hilal ile TCDDyi temsil eden kanatl tekerlek motifleri ne kanlardr. Figrl plastik ssleme olarak, kap svelerinde balk figrleri, ejder balar, aha kalkm deniz atlar ilgin kompozisyonlardandr. Zemin katn gei salonlar da al sslemeri ile dikkat eker. Sepet kulpu kemerli byk kaplarn ileri vitray ssldr.56 Yksek kemerlerin i yzlerinde, ejder bal hayali kular, dallara kondurulmu yar naturalist ku figrleri, sitilize kvrk dal, iek ve yaprak motifli bitkisel al bezemeler mevcuttur. Kap ve kemerlerin yzleri, bitkisel karekterli S ve C dizilerinin oluturduu al kabartmalarla vurgulanmtr. Salonlarn volta demeli tavanlarnn kasetli geni yzeyleri de al kabartmal bitkisel sslemeye sahiptir. Ayrca Gar Lokantasnn duvar ve ayak yzleri, boy hizasna kadar Mehmet Emin Ustann hazrlad ini panolarla kaplanmtr.57

660

I. letme Blge Mdrlnn antsal giri kaps karsnda katlara k salayan beyaz mermer basamakl ve grkemli merdivenler, dzgn ve kaliteli ta iilii yannda, zarif korkuluklar ile de dikkat ekerler. Odalarn sslemelerinden yalnzca Permi Odasnn orijinal kalemii sslemeleri gnmze ulaabilmitir. Blge Mdrnn alma odas da byk lde ilk gnk gibi olup, burada II. Abdlhamid iin yapld sanlan, abonoz aacndan, sedef kakmal yuvarlak bir sehpa ile oyma iilikli drt ahap sandalye dikkat ekicidir.58 Haydarpaa Garnn asimetrik U plan emas genellikle u/ba istasyonlarnda uygulanan modellerden biri olup, bu modelde raylar U eklindeki avluda son bulur. nc modellerinin Avrupada bulduu bu plan tipinin en karakteristik rnekleri; Berlin-Stettiner Bahnhof (1874-1876), Zrih-Merkez stasyonu (1865-1871), Metz III stasyonu ve Londra-Victoria stasyonudur. Bunlarn dnda BerlinAnhalter Bahnhof (1872-80), Mnchen-Bahnhofun ilk plan (1847-1849) ile geniletme plan (18761884) ve Frankfurt-Hauptbahnhofun (1883-1888) plan da temelde bu emadadr. Sz konusu bu yaplar temel planda U formunda olmalarna karlk st yaplar ve cephe dzenlemeleri birbirinden farkldr.59 Alman mimarlarn yapt eserler arasnda dier bir grubu da dernek, kii ve sivil kurulular iin yaplan binalar oluturur. ki lke arasndaki siyasi, askeri ve ticari ilikilerin hzl bir ekilde gelimesi ile stanbuldaki Alman nfusunun saysnda art olmu ve bu insanlara salk, sosyal yardm ve eitim vermek amacyla eitli dernekler kurulmutur. ncelikle Alman denizcileri ile almak iin gelen yoksul Almanlara salk ve sosyal yardm hizmeti vermek iin bir dernek kurulmutur.60 stanbuldaki ilk Alman Hastanesi, 6 Nisan 1846da, Galatada Yksek Kaldrm Sokanda kiralanan bir evde, Dr. F. Stollun ynetiminde almtr.61 Kiralanan bu ilk binann kk olmas nedeniyle, Kasm 1846da, hastane yine Galatada, baka bir binaya tanmtr.62 Mart 1851e gelindiinde, dernek iindeki tartmalar bym ve ortaya iki ayr hastane kmtr.63 Bunlardan Prusya destekli olan Beyolu-Sraselvilerde yeni bir arsa satn alnm64 ve 1875 yl sonbaharnda yeni hastane binasnn yapmna balanmtr. Krk yatakl planlanan bu hastane binas, 1876da tamamlanm ve 14 Ocak 1877de dzenlenen bir trenle hizmete almtr.65 Bu hastaneye de zamanla ilave blmler yaplmtr.66 Bugnk hastane Taksim Sraselvilerde drt ynden sokakla evrili, yaklak 8210 m2lik yamuk bir arsa zerinde, yedisi byk, kk toplam on binadan oluur. Klliye gibi, duran ana binann ilk mimar, Alman mparatorluu Elilik Saraynn yapmn balatan Hubert Goebbeldir. Ancak H. Goebbelin, 09.09.1874teki ani lm zerine yerine grevlendirilen mimar Albert Kortm, selefi gibi e zamanl olarak, hastanenin inaat faaliyetlerini de srdrm ve 1876da tamamlamtr.67 Alman Hastanesinin bu ileve ynelik planlamasn Avrupal dier byk devletlerin stanbuldaki hastane kurulularnda, rnein; Beyolundaki ngiliz Hastanesinde (British Seamans Hospital-1855), Franszlarn 1904te yklan ilk hastanesi Fransz Lape Hastanesi (1858) ile Fransz Parteur Hastanesinde (1896) ve talyan Hastanesinde (Ospedale taliano, 1876)68 de grmek mmkndr.

661

stanbulda Alman dernekleri tarafndan kurulan bir dier yap ise, zel yabanc okul statsndeki Alman Lisesidir. Bugn Beyolu-ahkulu Bostan Sokanda bulunan okulun tarihi 19. yzyln ortalarna kadar uzanr.69 1871de Prusya Devletinin Alman mparatorluuna dnmesi ile salanan birlik, etkisini stanbulda da gstermi ve 1873te mevcut iki Alman okulu birlemitir. Artan renci says nedeniyle yeni bir okul yaptrmak amacyla Beyolunun (Pera) gneyinde ve Galata Kulesinin yaknnda bir arsa satn alnmtr.70 Bu arsa zerine; 11 derslikli karlkl iki ayr okul binas ve bir de jimnastik salonu yaplm ve Austos 1872de buraya yerleilmitir.71 Ancak bu binalarn da ihtiyaca cevap verememesi ve 1894 depreminde binalarn ar hasar grmesi, yeni bir okul binasnn yaplmasn zorunlu klmtr. 1895te, Dr. Eisen, Dr. Dring ve Alman Elilii maviri mimar Jashmundun verdii raporlar dorultusunda, Galata Mevlevihanesinin arkasnda, bugnk binalarn zerinde bulunduu, 4000 m2lik arsa satn almtr. Temmuz 1896da on be derslik ve bir tren salonundan oluan ana binann yapmna balanm, 14 Eyll 1897de hizmete almtr. 1901de okulun sa kanadna bitiik bir arsa daha satn alnm ve buraya 1903te kz okulu iin be katl bir ek bina yaplmtr72 (Resim 6). Bu binann cephelerindeki semeci anlay, devrin pek ok resmi binasnda da uygulanmtr. rnein, Avusturyallarn Galatadaki Sankt Georg Hastanesi,73 hem kitlesel hem de n cephe tasarm bakmndan Alman Lisesi ile byk benzerlikler gsterir. Osmanldaki bu tr yabanc okullarn planlamasnda Avrupadaki rnekler dikkate alnmtr. Genelde, L ya da H eklinde hazrlanan okul planlarnda, binalar 3-5 katl, blok eklinde, uzun ktlelerden oluur. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanlda da, Avrupadaki ve lke iindeki rnekler dikkate alnarak, resmi ve zel Trk okullar almaya balanmtr.74 Alman mimarlarn ahslar adna yaptklar eserlerin banda Mabeyinci Ragp Paann, Caddebostan sahilinde kendisi ve kz iin yaptrd kkler gelir. Kkler tek para, byk bir arsa bulunmad iin iki ayr arsa zerinde ina edilmitir. zerlerinde yapm kitabesi yoktur. Ancak kz iin yaptrd kkte, 1983te tamamlanan restorasyon almalar srasnda, tavan sslemelerinde 1907 ylnn eitli aylarna ait tarihler ve birka nakka imzas tespit edilmitir. Buradan hareketle kklerin yapm yl 1907 olarak kabul edilir. Kklerin mimarnn A. Jashmund olduu sanlmaktadr. 1983 teki restorasyonda Athanasios Beiktalis adna rastlanmas, kklerin zellikle sslemelerinde Rum ustalarn altn gstermektedir.75 Mabeyinci Ragp Paann, Kurmay Albay Msrl Tosun Bey ile evli olan kz iin yaptrd ilk kk, 1800 m2yi aan ve denize kadar uzanan bir koruluk iinde yaplmtr. Bahe iinde; kkten baka bir byk havuz ve bir de mutfak olarak kullanlan mtemilat bulunmakta idi.76 Genel olarak kbik bir grnt sergileyen Kznn Kk, krgir bir bodrum zerine katl olarak ina edilmitir. st katlarn ana malzemesi tula olup dtan ahapla kaplanmtr. Kat simetrik planda, her katta bir hol ve birer byk salon ile bunlarn etrafnda sralanm drt kare odadan oluan mekanlar vardr (izim 8). Yapya gre hayli byk olan merdiven hol, olduka gsterilidir. Katlarn en gsterili odalar byk salonlardr. D tasarmnda karlkl cepheler genelde simetrik izgiler tar. Geni bir saak altna alnan cepheler, balkonlar, kmalar, uzun dikdrtgen pencereler ve ahap rustikalarla

662

hareketlendirilmitir. Orta katn er gzl kapal balkonlar ile alt ve st katn ak balkonlar cephelerin dzen ve hareketlilik kazanmasnda belirleyici olmulardr (Resim 7). Kkte balca sslemeler, tavanlar ve kornilerinde younlatrlmtr. Tavanlarn

sslenmesinde birbirinden farkl desenlerin kullanlmasna zen gsterilmitir. Genellikle, madalyon veya panolar birletiren talar ve korni, konsol gibi ksmlar ahap, byk gbeklerin bir ksm tual, bir ksm ahap, baz ok plastik blmler ise aldr.77 Tezyinatta kullanlan bu ssleme elemanlarnn renklendirilmesinde altn yaldzn yan sra genellikle yumuak ve ak renkli pastel tonlar tercih edilmitir. Ssleme asndan zemin kat ile st katn tavanlar arasnda belirgin bir farkllk gze arpar. Desenler arasnda akant yaprakl madalyonlar, rozet iekleri, ayyldzl bordrler, rumi ve palmetli, hataili kalemii sslemeler, glbezek dolgulu kasetler dikkat ekicidir. Ayrca, klasik dnemin ini desenlerinden etkilenilerek hazrlanan, Trk neoklasik akmnn kalemii rnekleri de vardr. Mabeyinci Ragp Paann kendisi iin yaptrd kk, kz iin yaptrd kkten daha byk olup, o zamanki Caddebostan Plajnn hemen yanbanda bulunuyordu. Dtan ahap kapl ve drt katl olan bu kk, 105.000 altn harcanarak, dieri gibi, 1907 ylnda yaptrlmtr.78 Asimetrik plan, kulesi ve hareketli cephe dzenlemesi ile olduka gsterilidir. Kkn dekoratif amal kemerli balkonlar, stunlar, konsollar, panjur ve pencere formlar ile tasarm bakmndan dier kkle ayn grntleri sergilemesi, kklerin mimar ve ustalarnn ayn olduunu kantlamaktadr. Ancak bu ortak zellikler dnda kkn dierinden; kuleleri, at alnlklar, giri kaplar gibi pek ok farkl ynleri de bulunmaktadr (Resim 8). Bu iki yapnn plannda, geleneksel Trk sivil mimarisinde ilevsel adan ayn olan, konak, kk ve yal gibi konutlarda, tipolojik bakmndan bulunmas zorunlu; oda, eyvan, hayat, sofa gibi merkezi plana dayal elerin pek dikkate alnmad grlmektedir. Bunun nedeni zellikle, II. Abdlhamid Dneminden sonra yaplan konak, kk veya yallarn yabanc mimarlar tarafndan, Avrupa modellerine gre yaplm olmasdr. Bu sebeple sz konusu devirden sonra yaplan bu tr konutlar, kesin bir tipoloji iine sokmak zordur.79 Ancak kklerinin d tasarmnda, ahap kaplamal yzeylerde, kullanlan ahap panjurlu, dikdrtgen pencereler, kemerlerle da alan kapal balkonlar, geleneksel Trk evi slubunun devam niteliindedir. Ragp Paann kendi kkndeki poligonal ke ve at kuleleri ise Bat tesirlidir. Bu tr Batl ve geleneksel unsurlarn bir arada kullanld 19. yzyl sonlarna ait rnekler, Boaz ve Marmara kylar ile adalarda karmza kmaktadr.80 19. yzyln sonlarnda, Batda olduu gibi, gelien ticaret ve buna bal olarak oluan byk irketler, sanayi kurulular, bankalar ve sigorta kurulular, kendilerini temsil iin grkemli yaplar, Osmanl mparatorluunun; stanbul, zmir ve Beyrut gibi geni ticaret hacmi bulunan liman ehirlerinde yapmaya balar. Bakent stanbulun Galata, Eminn ve Pera (Beyolu) semtlerindeki bu tr yaplar nce yabanclar, sonra da yerli zenginler tarafndan yaplmtr. nemli kira gelirlerinin elde edildii bu han trlerinin yapmna devlet de yaptrd vakf hanlar ile dahil olmutur. Bu yaplarn plan tasarmnda arsa, sokaklar ve evredeki yaplarn durumu nemli rol oynar.

663

Bu hanlardan biri stanbul-Eminnnde, Sultanhaman Caddesi ile Fndklar Sokann kesitii kede Deutsche Orientbank adna yaplan Germania Handr. Yapnn ana giri kaps zerindeki, Deutsche Orientbank A. G. yazs dnda, yaplna k tutacak herhangi bir tarih ya da usta/mimar kitabesi yoktur.81 Fakat, Alman Mimar A. Jashmund tarafndan yapld sanlan bu bina stanbulun ilk betonarme binalarndan biri olmas nedeniyle, XX. yzyln balarna tarihlenir82 (Resim 9). Binann plan, arsas nedeniyle, ikiz kenarl bir gen eklinde olup, meydana bakan cephesi daire eklinde yumuatlmtr. Yap, bir bodrum kat zerinde, asma katl yksek bir zemin kat ve onun zerinde alt katldr. Dairesel planl meydan cephesi altnc kattan itibaren stunlu bir galeri zerine yerletirilen ve atdan yryerek ulalan, fonksiyonsuz, bakr kapl, mifer eklinde kubbeli bir mekan ile talandrlmtr.83 Yan cepheler simetrik olarak tasarlanmtr. Birinci kat Deutsche Orientbank A. G.nin hizmet yeri olarak planlanmtr. Banka girii, antsal bir kap ile meydan cephesinden salanmtr. Han odalar eklinde tasarlanan st katlarn girii Fndklar Sokandan mtevaz bir kapyla salanmtr (izim 9). D tasarmda, zemin katn uzun dikdrtgen pencereleri ve ar ta kaplamalar klasik anlayta, sade sval st katlarn modern anlaytaki uzun plasterleri, kabartma eklindeki panolar, plastik balkl sade plasterler ve farkl pencereler devrin semeci anlayn yanstr. Kubbeli silindirik meydan cephesi Bat etkilidir. Bu tr kulelere Avrupada zellikle saray ve ato karakterli yaplarda rastlamak mmkndr.84 Genel olarak bakldnda, Germania Hann d tasarm, 19. yzyln orta Avrupa mimari anlayn yanstt ifade edilebilir.85 Germania Han, arsas, sokaklarla olan balants ve bu zelliklere dayal cephe tasarm ile stanbulda ayn ilevli yap ile yakn benzerlik gsterir. Bunlardan ne kan, Galatada, Deutsche Bankn eski binas olarak kullanlan Minerva Handr (1911-1913) Minerva Hann daha eski olduu ve tasarm bakmndan Jashmundu etkiledii sylenebilir. Trk han mimarisinin son halkas iindeki Germania Han kendinden sonraki benzer yaplar da etkilemitir. zellikle Germenia Hanla kar karya bulunan ve Jashmundun asistan Mimar Kemalettin tarafndan yaplan, I. Vakf Hannn (1911-1918) meydan cephesi, aka Jashmundun Mimar Kemalettin zerindeki etkilerini gsterir.86 Benzer bir baka tasarm yine Mimar Kemalettinin Beyolu-Aahamam Sokaktaki III. Vakf Hannda (1911-1913) da grebiliriz. 1 S. Eyice; 19. Yzylda stanbulda Batl Yazarlar, Ressamlar, Mimarlar, Edebiyatlar ve

Mzisyenler, 19. Yzyl stanbulunda Sanat Ortam, stanbul 1996, s. 29-32; Z. elik; 19. Yzylda Osmanl Bakenti-Deien stanbul, stanbul l996, s. 105, 113, 117; C. Can; stanbulda 19. yy. Batl ve Levantan Mimarlarn Yaplar ve Koruma Sorunlar, Yldz Tek. ni., Fen. Bil. Enst. Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1993, s. 46, 216, 257; A. Nasr; Trk Mimarlnda Yabanc Mimarlar zerine Bir Deneme, . T. ., Fen Bil. Enst., Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1991, s. 65, 70, 71; S. Denel; Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, Ankara 1982, s. 40. 2 D. Dursun; Almanya, mad., TDV. A, C. 2, s. 511, 512; O. Moreau; Osmanl

mparatorluunda Alman Askeri Misyonlar, Osmanl, Ankara 1999, C. 2, s. 338, 339; F. O. Gaerte;

664

Das Deutsche Kaiserlische Palais in stanbul, stanbul 1985, s. 22, 28, 29; L. Rathmann; BerlinBadat, Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, (eviren: R. Zarakolu), stanbul 1983, s. 8, 11; M. Baydur; Osmanl-Alman likilerinde Anadolu ve Badat Demiryollarnn Yeri, Osmanl, Ankara 1999, C. 2, s. 346. 3 B. Schwantes; Die kaiserlich-Deutsche Botschaft in Istanbul, Frankfurt am Main 1997;

Dokumentation-Kulturhistorische Bauten der Bundesrepublik Dentschland in Istanbul, Berlin 1989. s. 7; M. Cezar; XIX. Yzyl Beyolusu, Istanbul. 1991, s. 49. 4 Hubert Goebbel, 1834te Klnde domutur. 1855te girdii Berlin naat Akademisinden

1863te mezun olmutur. 1865te bakanlk yap komisyonuna girmi, 1867-1870 aras Ticaret Bakanlna alnm ve ayn zamanda Yap Akademisinde hocalk yapmtr. Ayrca ngiltere, Fransa, talya ve Rusyaya inceleme gezileri yapp bilgilerini artrmtr. 1871in sonbaharndan 9 Eyll 1874teki lmne kadar stanbuldaki elilik ve hastane inaatlarn yrtmtr. Bk, B. Schwantes; a.g.e., s. 33, 34. 5 Beyolunda uygun bir arsa bulunamadndan, Taksim Gmsuyunda, Mslman

Mezarl kenarndaki 6926 m2lik arsa sahipleri ikna edilerek, yaklak 95.000 Altn Mark (285.095 Mark) karl, 15 Mays 1874 tarihinde yaplan antlama ile satn alnmtr. Bk., B. Schwantes; a.g.e., s. 45, 46; F. rez-H. Aksu; Boazii Sefaretleri, stanbul 1992, s. 14, 15; M. Cezar; XIX. Yzyl Beyolusu, stanbul 1991, s. 49. 6 B. Schwantes; a.g.e., s. 46; F. O. Gaerte; Das Deutsche Kaiserlische Palais in stanbul,

stanbul 1985, s. 41. 7 A. Kortm, 1845 ylnda Neuhofda domutur. Berlin Yap Akademisinden 1867 ylnda

mezun olmutur. Stolp-Danziger ve Potsdam-Magdeburg demiryolu inaatlarnda istasyon binas mimar olarak almt, Ocak 1874te Prusya Hmeti mimar olmu, ubat 1874den itibaren C. Schwatlonun yannda Berlin Merkez Postanesinin inaatnda alm, kasm 1874te de stanbuldaki elilik inaat ile grevlendirilmitir. Almanyaya dndkten sonra eitli grevlerde bulunmu ve 29. 07. 1921de Schwerinde lmtr. Bk., B. Schwantes; a.g.e., s. 53-55. 8 Toplam 6926 m2 olan arsann, 2520 m2sine ina edilen Elilik Saray ve ek binalar 2.

214. 250 Marka mal olmutur. B. Schwantes; a.g.e. s., s. 47, 50; F. O. Gearte; a.g.e., s. 47, 48; Dokumentation-Kulturhistorische Bauten Der Bundesrepublik Deuschland in stanbul, Berlin 1989, s. 5, 8; S. Bhme; 120 Jahre Kaiserliches Palais, (tarihsiz) s. 3. 9 lk olarak 1888de teras ats onarlm, 1891de A. Jashmundun danmanlnda at

rts ve enlik Salonunun boyas yenilenmitir. 1906de II. Abdlhamid elilie su hatt ile birlikte kk bir eme hediye etmitir. Son olarak 1898de beyaz yal boya ile boyanm olan d cepheler temizlenmi ve orijinal tula kaplamalar ile ierdeki orijinal al-sva (stucco-lustro) ve al-mermer svalar (stuckmarmor) ortaya karlmtr. Bk., B. Schwantes; a.g.e., s. 158, 160, 162; Dokumentation., s. 8, 30.

665

10 11 12 13 14

Dokumentation., s. 8, 9; F. O. Gearte; a.g.e., s. 41, 46; B. Schwantes; a.g.e., s. 39. B. Schwantes; a.g.e., s. 119-150, Z. elik; a.g.e., s. 104-114. B. Schwantes; a.g.e., s. 90. B. Schwantes; a.g.e., s. 250, 251. K. Nohlen; Reprsentation und Sparsamkeit. Politische Aspekte beim Bau des

Kaiserlichen Botschaftsgebudes in Istanbul, Das kaiserliche Palais in stanbul und die Deutsch Trkischen Beziehungen. stanbul 1989, s. 21; G. Mller-Chorus; A La Recherche des Agles Perdus, Das kaserliche Palais in stanbul und Die Deutsch-Trkischen Beziehungen, stanbul 1989, s. 23-30. 15 16 17 s. 326. 18 W. Drpfeld, Alman Arkeoloji Enstitsnn Atina ubesinde grevli olup daha nce Dokumentation., s. 10; B. Schwantes; a.g.e., s. 66. B. Schwantes; a.g.e., s. 93, 124, 130, 131. M. Cezar; a.g.e., s. 34, 35, 39-45; B. Schwantes; a.g.e., s. 138, 142-144; A. Nasr; a.g.e.,

Troyada H. Schliemann ile birlikte almtr. Kklerin bulunduu arsa ehzade Abdlhamid Efendiye ait olup, II. Abdlhamid tahta ktktan sonra yazlk ikametgah olmak zere, 1880de Alman Devletine verilmitir. Bk., F. rez-H. Aksu; Boazii Sefarethaneleri, stanbul 1992, s. 22, 26; S. Bhme; a.g.e., s. 12; C. Meyer-Schlichtmann; Von der Preussischen Gesandschaft zum DoanApartman, stanbul 1992, s. 43. 19 Yaplacak yazlklarn mteahhitlii ngiliz irketi Constantinople Land and Building

Company Ltde verilmitir. Szleme gerei irket inaat, 01.04.1887ye kadar tamamlayacak, bunun karlnda 60. 750 Mark nakit para ve Pera, Yazc Sokaktaki eski elilii alacakt. C. MeyerSchlichtmann; a.g.e., s. 43; S. Bhme; a.g.e., s. 12; Dokumentation., s. 40, 41. 20 21 s. 26, 46. 22 23 24 Dokumentation., s. 40. M. B. Tanman: Azaryan Kk mad., DBA. C. 1, s. 502. B.O.A., 316 nolu radei Seniye. S. Bhme; a.g.e., s. 12; Dokumantation., s. 40, 41. A. Batur; Alman Elilii Yazlk Kkleri, mad., DBA., C. I, s. 211; F. rez-H. Aksu; a.g.e.,

666

25

R. E. Kou; Alman emesi mad., st. A., C. II, s. 727; . H. Konyal; Alman emesi

mad., Tarih Hazinesi, C. 1. stanbul 1951, s. 386; . H. Tank; Alman emesi, stanbul emeleri I., s. 298; . H. Konyal; a. g. mad., s. 386; A. Batur; Alman emesi, mad., DBA, C. I. s. 208, 209. 26 A. Kssler; Die Deutsche Kaiser Wilhelm II in Konstantinopel (1889, 1898, 1917) Das

Kaiserlische Plais in Istanbul und Die Deutsch-Turkischen Beziehungen. stanbul 1998, s. 39; F. O. Gaerte; a.g.e., s. 56; A. Batur; a. g. mad., C. I. s. 208. 27 Paris-Le Figaro gazetesinin yazdklarna gre; al treninde mzka, Hamidiye Marn

alm, enlikler iinde salk ve selmet dualar edilmi ve kurbanlar kesilmitir. Ayrca Sultan emeye, biri kendisi dieri imparator iin, resmi mhrl iki gm ibrik hediye etmitir Bkz. A. Kssler; a.g.e. m., s. 39. 28 29 A. Batur; a.g. mad., s. 208; S. Eyice; Alman emesi, mad., TDV. A. C. II. s. 507. . Rado; Trk Hattatlar, stanbul, (Tarihsiz) s, 231; R. E. Kocu; a.g. mad., s. 727, 728; A.

Batur; a.g. mad., s. 208, 209. 30 31 R. E. Kou; a.g. mad., s. 728; . H. Konyal; a.g., mad., s. 386-387. R. E. Kou; a.g. mad., s. 728; S. Eyice; Alman emesi, mad., TDV. A, s. 507; A. Batur;

Alman emesi mad., s. 209. 32 Fakat ilki 1789, dieri 1796 tarihli olan bu kmbetler, kaidelerinin ksa, rtlerinin klah

olmalar ile Alman emesinden farkllk gsterirler. Bk., O. C. Tuncer; Anadolu Kmbetleri, Ankara 1992, C. 2, s. 226; A. Klc; Van Gl evresindeki Baldaken Tarz Trbeler Yznc Yl niversitesi Van Gl evresi Kltr Varlklar Sempozyumu Bildirileri, Van 1996, s. 23. 33 34 Y. nge; Su Yaplar, Ankara 1997, s. 22. Y. Yavuz; Mimar Kemalettin ve I. Ulusal Mimarlk Dnemi, Ankara 1981, s. 30; A. Nasr;

a.g.e., s. 120; O. Aslanapa; Osmanl Devri Mimarisi, stanbul 1986, s. 472. 35 36 F. Yrk; Garlarmz (II) Sirkeci Gar, Demiryol, No: 718, 1985, s. 21. Bunlardan, 1 Aralk 1872 tarihini ve Lang-Hirsch imzasn tayanna A Plan ve 10 Mays

1873 tarihni ve Hirsch imzasn tayan ikincisine ise B Plan ad verilmitir. A Plannda; bir istasyon binas, eya ambarlar, dier gerekli tesisler ile hkmet tarafndan yaptrlacak rhtm ve antrepolarn yaplmas ngrlyordu. Sadrazam Esat Paann arzusu zerine hazrlanan B Plan ise; byk bir gar binas, lzumlu birka bina ve daha byk tasarlanm bir rhtm ve antrepolar ieriyordu. Bk., B.O.A., Dairei Umur-u Ticaret ve Nafia, No. 57,; S. Toydemir; Sirkecide stasyon Tesisi, Demiryol, Say I, Ekim 1951, s. 17; F. Yrk; Garlarmz (II) Sirkeci Gar, Demiryol No: 718, 1985, s. 21.

667

37

Tura ve kitabenin doal artlardan deil de, bizzat kaznarak yok edildii anlalmaktadr!

Bk. M. Yavuz; 19. Yzyl Sonu 20. Yzyl Balarnda stanbulda Alman Mimarlarn Yaptklar Mimari Eserler, Atatrk ni. Sos. Bil. Enst. Yaynlanmam Y. L. T., Erzurum 2001, s. 101. 38 39 F. Yrk; Garlarmz (II) Sirkeci Gar, Demiryol, No: 718, 1985, s. 21. Y. Yavuz; a.g.e., s. 14; A. Batur: A. Jasmund , mad., TDV. A. C. 4. s. 317-318; M.

Szen; Cumhuriyet Dnemi Trk Mimarisi, Ankara, 1984, s. 5, 6; Z. elik; a.g.e., s. 116; M. Cezar; Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi Bey, stanbul 1971, s. 131; F. Yrk; Garlarmz (II) Sirkeci Gar, Demiryol No: 718, 1985, s. 21, 22. 40 318. 41 42 43 44 45 TBMM Milli Saraylar Arivinde bulunan belge iin bkz. A. Nasr; a.g.e., s. 78, 81. Mehmet Yavuz; a.g.e., s. 45-49. F. Yrk; Garlarmz (II) Sirkeci Gar, Demiryol, No: 718, 1985, s. 22. T. Saner; 19. Yzyl stanbul Mimarlnda Oryantalizm, stanbul 1998, s. 82. Zira am stasyonu, bir baka Alman Mimar Palmer tarafndan planlanmtr. Medine A. Jashmundun biyografisi iin bkz. A. Batur; A. Jasmund, mad., TDV A C. 4. S. 317,

stasyonu ise Jashmund ve onun rdnl asistan Tuqana atfedilmektedir ki, bu da etkileimin nedenini aklamak iin yeterlidir. Ayrca Jashmund, II. Abdlhamidin istei zerine Hicaz Demiryollar iin danmanlk yapm ve birok mhendislik iini yrtmtr. Bkz. A. M. Fahmy; Between Mustical and Military: The Architecture of the Hejaz Railway (1900-1918), Aptullah Kuran in Yazlar, stanbul 1999, s. 370. 46 47 48 Mehmet Yavuz; a.g.e., s. 172, 173. Y. Yavuz; a.g.e., s. 14. Bu byk ehir istasyonlar hem olgun planlar, hem de d tasarm bakmndan byk

lde Sirkeci Garn hatrlatrlar. Bk., A. M. Fahmy; a.g.m., s. 369; M. Aksay; Hicaz Demiryolu Fotograf Albm, stanbul 1999; Mehmet Yavuz; a.g.e., s. 173, 175. 49 S. Eyice; Haydarpaa mad., TDV. A., C. 7, s. 17; Y. Salman; Haydarpaa Gar mad.,

D. B. . A., C. 4. s. 30; . Koer; Haydarpaa Gebze Demiryolu Hattnda 19. Yzylda Yaplm Demiryolu stasyon Binalar, I.T.U. Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Y. L. T., stanbul 1995, s. 22. 50 E. Toker; Bir Dnemin Simgesi Haydarpaa Gar, Gezi, Say 8, Mays 1998, s. 23.

668

51

Servet-i Fnun; Nr. 896, s. 180; S. Eyice: a.g. mad., TDV A C. 17, s. 39; . Koer; a.g. m.

s. 23; Y. Salman; a.g. mad., s. 30; F. Yrk; Haydarpaa Gar, Demiryolu, Say. 5, s. 11; E. Toker; a.g.m., s. 70. 52 Servet-i Fnun; Nu. 896, s. 181; . Koer; a.g.m., s. 24; E. Toker; a.g.m., s. 72.

53 S. Eyice; a.g. mad., TDV. A. C. 17, s. 39; Y. Salman; a.g. mad., s. 30. 54 W. Koch; Baustilkunde, Mnchen 1994, s. 296-335; Bildatlas der Weltkulturen-

Renaissance, Augsburg 1998, s. 168, 169, 170, 221. 55 56 Mehmet Yavuz; a.g.e., s. 175, 176. Alman ressam Linnemann yapt bu vitraylar 1979daki tanker kazasnda zarar grm

ve mimar ve vitray ustas kriye Ik tarafndan yenilenmitir. Bk., . Koer; a.g.e., s. 26; E. Toker; a.g.m., s. 72. 57 58 59 176. 60 ye Elilik vaizi Carl Forsyth Majorn nclnde, 1 Eyll 1844te, Evangelische Asyl zu iin dernein ad, Evangelisch-Deutsche Wohlthtigkeitsverein in E. Toker; a.g.m., s. 80; . Koer; a.g.e., s. 26. . Koer; a.g.e., s. 27; Y. Salman; a.g. mad., s. 30; E. Toker; a.g.m., s. 78. U. Krings; Bahnhofsarchitektur, Mnchen 1985, s. 161-260; Mehmet Yavuz; a.g.e., s. 175,

Constantinopel adnda bir dernek kurulmutur. 14 Kasm 1845teki toplantda, Alman Katoliklerinin de olabilmesi Constantinopel/Evangelist Alman Hayr Cemiyeti-stanbul olarak deitirilmitir. Bk., Dokumentation., s. 45; A. B. Ordu; Dokumente zur Geschichte des Deutschen Krankenhaus in stanbul. Marburg 1982, s. 15, 19; M. Kriebel; Die Anfnge der deutschen evangelischen Gemeinde in Konstantinopelstanbul von 1843 bis 1850. stanbul 1993, s. 24-27. 61 62 63 M. Kriebel; a.g.e., s. 28, 29; A. B. Ordu; a.g.e., s. 22, 23. A. B. Ordu; a.g.e., s. 24; M. Kriebel; a.g.e., s. 40. Avusturya Elilii destekli Katolik grup, Deutsche Wohlthtigkeitsverein/Alman Hayr

Cemiyeti adnda baka bir dernek kurup ikinci bir hastane amtr. Prusya Elilii destekli dier grup da Sakz Aac Sokakdaki eski binadan, Beyolu-Telgraf Sokanda daha byk bir evde, yeni bir hastane kurmular. stanbuldaki bu iki Alman hastanesi bir mddet varlklarn rekabet iinde srdrm, fakat Prusya Hkmeti destekli derneinin hastanesi olan ve bugn de mevcut olan hastane, ksa srede geliirken, dier Alman hastanesi kapanmak zorunda kalmtr. Bk., A. B. Ordu; a.g.e., s. 29.

669

64

F. O. Gaertenin verdii bilgilere gre, hastane yapm iin gerekli arsay sadrazam hediye

etmeye sz vermi ancak bu szn yerine getirememitir. Bunun zerine Alman Hayr Cemiyeti arsay kendi parasyla satn alm ve bina yapmak zere Almanya mparatorluuna teslim etmitir. Bkz. F. O. Gaerte; a.g.e., s. 12. 65 66 A. B. Ordu; a.g.e., s. 42; Dokumentation., s. 45. 1889da kk bir hastane binas, 1892de de morg ve amarhane blmleri almtr.

1903te bulac hastalklar iin ayr bir bina, 1904te yallar yurdu, 1907de bir ocuk hastanesi ve bir yetimhane almtr. 1973e kadar Kaiserwert Vakf tarafndan iletilen hastane, bu vakfn dalmas zerine Federal Almanya Cumhuriyeti Dileri Bakanlna balanmtr. Eyll 1993te Almanya ile Trkiye arasnda imzalanan bir protokolle, Almanya, Hastane zerindeki haklarn stanbul Erkek Liseliler Vakfna devretmitir. Bk., A. B. Ordu; a.g.e., s. 51; Dokumentation., s. 45. 67 68 A. B. Ordu; a.g.e., s. 157; B. Schwantes; a.g.e., s. 33; Dokumentation., s. 45. N. Yldrm; ngiliz Hastanesi, mad., DBA. C. 4. s. 173,; talyan Hastanesi, mad.,

DBA., C. 4. s. 303; Beyolu Belediye Hastanesi, mad., DBA., C. 2. s. 220; Fransz Lape Hastanesi, mad., DBA. C. 3. s. 335;. 69 stanbuldaki ilk Alman okulu, 1850de elilik bnyesinde, Evangelische

Gemeinde/Evangelist Cemiyeti tarafndan kurulmu, 1857de Beyolu-Aynal eme Sokandaki yeni bir okul binasna geilmitir. Fakat Alman nfusu, dini mfredatl bu dernek okuluna ocuklarn gndermek istememiler, bu nedenle, 01 Aralk 1867de Deutsche und Schweizere Schulgemeinde/Alman ve svire Okul Cemiyetini kurup, 1 Mays 1868de baka bir Alman okulu olan, Deustsche Brgerschule/Alman Halk Mektebini amlardr. Bk., J. Joraschek: Ein kurzer Abriss der Baugeschichte von den ersten Anfngen his Heute, 125 Jahre Deutsche Schule stanbulFestschrift, stanbul 1993, s. 103; O. Soehring; 1868-1968 Alman Lisesi/Deutsche Schule stanbulFestschrift zum 100 Jahrigen Bestehen der Deutschen Schule stanbul 1868-1968, s. 12; O. Soehring a.g.m., s. 12; G. Fricke; Neunzig Jahre Deutsche Schule, 1868-1968 Alman Lisesi/Deutsche Schule stanbul (Tarihsiz), s. 21; G. Nurtsch; Skizzen aus der Frhgeschichte der Deutschen Schule n stanbul, 125 Jahre Deutsche Schule stanbul. Festschrift, stanbul 1993, s. 69-70. 70 C. Lippod; Das erste eigene Gebude der Deutschen Schule stanbul 125 Jahre

Deutsche Schule stanbul. Festschrift, stanbul 1993, s. 93-102. Ayrca bu arsann bugn Doan Apartman olarak bilinen binann arsas olduu ynnde grler de vardr. Bkz. B. zgven; Alman Lisesi, mad., DBA. C. I. s. 212-213; K. M. Schlichtmann; a.g.e., s. 37-41. 71 Bu binalarn mimar olarak, 02. 10. 1871 tarihli La Turquie gazetesi stanbullu M. F.

Cuminin ismini vermektedir. Bk., V. Lippol; a.g.m., s. 96. Bu okul, 1893-1907 yllar arasnda ortaokul ve yksek kz okuluna dntrlm ve Almanyadaki okullarla eit hale getirilmitir. Bundan sonra okul, Alman mparatorluunun okul sistemine gre, ilk okulu, ticaret okulu, Perada bir kz okulu ile

670

Haydarpaa ve Yedi Kulede ilkokul ubeleri bulunan bir okula dntrlerek byk itibar kazanmtr. Okulun ek binas iin bkz. J. Joraschek; a.g. m; s. 103, 104. 72 G. Fricke; Neunzig Jahre deutche Schule, 90 Jahre Deutsche Schule stanbul,

Festschritf, Bergisch Gladbach 1940?, s. 19, 20; Neunzing Jahre Deutsche Schule; 1868-1968 Alman Lisesi., s. 22, 23; J. Joraschek; a.g. m; s. 103, 104. 73 74 N. Yldrm-F. Tuncer; Sankt Georg, mad., DBA, C. 6, s. 452-453. Resmi okullardan ilki, bizzat Padiah Abdlaziz, Sadrazam Ali Paa ve Maarif Nazr

Saffet Paann abalar ile, Fransadaki eitim ilkeleri dikkate alnarak, 1868de Beyolu-Galata Saraynda Mektebi Sultani adyla alm, zamanla Galatasaray Mektebi ve son olarak da Galatasaray Lisesi adn almtr. zel Trk okullarnn ilklerinden biri de, Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiye tarafndan, 1868-1873 yllar arasnda Fatihte yaptrlan Darafaka Okuludur. Bk., C. Koak; Tanzimattan Sonra zel ve Yabanc Okullar mad., TCTA. C. 2, stanbul 1984, s. 491; N. Sakaolu; Galatasaray Lisesi, mad., DBA. C. 3, s. 369-370; N. Sakaolu; Darafaka, mad. DBA. C. 3. s. 1. 75 Y. Demiriz; Caddebostanda Mabeyinci Ragp Paann Kz in Yaptrd Kk

Hakknda Baz Notlar, Semavi Eyice Armaan, stanbul 1992, s. 366; Ragp Paa Kkleri, mad. DBA, C. 6, stanbul 1993, s. 296, 297; B. N. ahsuvarolu; Gztepe, stanbul 1969, s. 113. 76 77 78 79 80 81 Y. Demiriz; a.g. mad., s. 297; Y. Demiriz; a.g.m., s. 364. Y. Demiriz; a.g.m., s. 366. B. N. ahsuvarolu; a.g.e., s. 113; Y. Demiriz; a.g. mad., s. 297. D. Kuban; Konaklar, mad., DBA, C. 5, s. 51-55. M. B. Tanman: Azaryan Kk mad., DBA. C. 1, s. 502. Deutsche Bank nceleri Bankalar Caddesi ile Yksek Kaldrmn kesitii noktadaki

Minerva Handa (1911-1913) faaliyet gsteriyordu. Bankann zamanla Deutsche Orientbanka dnmesi ile Eminnndeki bugnk binaya tand anlalyor. Bk., Z. Toprak; Bankaclk, mad., DBA, C. 2, s. 47. 82 M. S. Genim; stanbul, Eminn Belediyesi mar Mdrl, 22 Pafta, 397 ada, 15

parselde kaytl ariv dosyas. 83 C. Can; a.g.e., s. 332; M. S. Genim; stanbul-Eminn Belediyesi mar Mdrl, 22

Pafta, 397 ada, 15 parselde kaytl ariv dosyas. 84 W. Koch; a.g.e., s. 311, 312.

671

85 86

Y. Yavuz; a.g.e., s. 11; C. Can; a.g.e., s. 332. Y. Yavuz; a.g.e., s. 35; Birinci Vakf Han, mad., DBA, C. 2, s. 243.

672

Osmanl mparatorluu'nun Batllama Srecinde Kltr Varlklarnn Korunmasna likin Yasal Dzenlemeler / Do. Dr. Emre Madran [s.412418]
Orta Dou Teknik niversitesi Mimarlk Fakltesi / Trkiye Batllama Sreci Tm kltrler her evrelerinde, kendilerinden nce yaratlan deerlere kar deiik tavrlar taknmlardr. Bu tavrlar, olumlu ya da olumsuz olabilmekte, bir baka deyile, korumay ve gelitirmeyi amalad gibi, bozucu ve yok edici de olabilmektedirler. Bu durum, Anadolunun son 800 yllk hikayesinde de deiik grnmleri ve ierikleriyle karmza kmtr. Osmanl mparatorluunun klasik alarnda,1 ya da Cumhuriyetin ilk yllarnda2 izlenen olumlu ya da olumsuz tavrlarn, mparatorluk iin birok deimeyi kapsayan bir yzyl olan 19. yzylda da izlenmesi, bir rastlant deil, her toplumda bilinli ya da bilinsiz olarak eylemletirilen bir tutumun ve bir gei dnemi olmasnn sonucudur. Osmanl mparatorluunda Batya ynelmenin, 18. yy.da ordularn yenilgilerinin oalmasyla balad ileri srlr.3 Yneticiler, Osmanl toplumunu ciddi bir kntden kurtarmann yolunu, Bat dnyasna yknmede aramlardr. Batllamay ynlendiren kimi etkenler, stanbul ve Avrupa bakentleri arasnda diplomatik misyonlarn giderek oalmas, ticari ilikilerin kuvvetlenmesi, yabanc uzmanlarn, Batnn kltrel, eitsel ve teknolojik etkinliklerini Osmanl toplumuna tamalar, Avrupaya gnderilen genellikle diplomatik nitelikli misyonlarn gittikleri lkelerden etkilenmeleri ve bu olguyu lkelerinde yeni etkinliklere dntrme istekleri ve Avrupal gezginlerin eitli amalarla Osmanl topraklarnda yaptklar geziler olarak sralanmaktadr.4 Mahmud I dneminin sonuna doru, Osmanl elileri, Avrupada ulusal devletlerin kurulmas ve orta snflarn g kazanmasn salayan politikalar grmler ve bu husus Tanzimatn ilann byk lde etkilemitir. Tanzimat Dnemini biimlendiren en nemli gelerin banda, yasalama ve kurumsallama gelir. Yasalama herhangi bir konuya ynelik davranlar yasa haline koyma ve yasa biiminde kurallar oluturma olarak tanmlanmaktadr. Tanzimattan sonraki yasalatrma etkinliinin gerekelerini Hfz Veldet (165) Rasyonalizm ve tabii hukuk cereyanlar,18. ve 19. asrlarda meydana gelmi olan sistematik hukuk nazariyat, yine bu asrlarda itimai ve iktisadi mnasebetlerin batan baa deimi ve bunlar karlamak zere yeni nizamlara ihtiya hasl olmu olmas, siyasi amil yani merkezi idarenin kuvvetlenmesi, milli amil, yani her memlekette hukukun milliletirilmesi cereyan olarak sralamaktadr. Bu etkenlerin tmnn mparatorlukta var olduu ve yeni kural oluturma abalarnn sadece bu etkenlerden kaynakland kolayca sylenemez. Ancak, mevcut dzensizliin giderilmesi iin yeni bir dzen oluturma gereksinimi, yasalatrmann nemli nedenleri arasndadr. Glhane Hattnda bu

673

husus bundan byle Devleti Aliyye ve memaliki mahrusemizin hsn idaresi zmnnda baz kavanini cedide vaz tesisi lazm ve mhim grnerek szckleriyle yer almtr. Tanzimatla balayan ve hukuk alanndaki eitsizlikleri kaldran, devletin grevlerini snflayan ve yeniden tanmlayan, tara rgtlerine yeni grev tanmlar getiren, yarglama yntemleri gelitiren5 bu yasalama hareketleri, 19. yzyla damgasn vuran bir eylemler dizisi olmutur. Kltr Varlklarna likin lk Yasal Dzenlemeler Tanzimatn en nemli iki gesinden biri olan yasalatrma yeni kurallar getirerek koruma alannda da etkisini gstermitir. Bu srete 60 yl (1848-1917) ierisinde eski eser ve korumayla dorudan ya da dolayl olarak ilgili 42 yasal ve ynetsel dzenlemenin yaplmas ve yrrle konmak zere yaynlanmas, yasalatrma eyleminin etkin bir ara olarak kullanlmak istendiini gstermektedir. Gnmzdeki imar ve koruma hukukunun temellerini oluturan ve kentsel biimlenmeyi belirleyen birok yasal dzenleme Tanzimatla birlikte getirilmitir. Bugn tanr ve tanmaz kltr varl olarak nitelendirilen deerler, 19. yy. ortalarna dein fkh kurallarna bal olarak ele alnmaktayd. Fkh kitaplar, kltr varlklarna ancak sahibi belli olmayan tanabilir eya olmalar halinde deinmekte, tanmaz kltr varlklar ise vakflara, zel kiilere ve devlete (miri mal) ait olabilmekteydi. Bu durumda, sadece vakf kkenli tanmazlar vakfn kendine zg koullarndan dolay belli gvenceler altnda olmakta, devlet ya da kiinin kendi mal zerinde snrsz kullanma yetkisi bulunmakta, bo arazide bulunan ya da kimsenin mlk olmayan yaplar ise kolayca tahrip edilebilmekteydi.6 Bunu nlemek amacyla, zellikle 1840lardan itibaren balayan kural oluturma srecinde, yap ve onarm alannda konuya dolayl ya da dorudan deinen yasal dzenlemeler grlmektedir. Dolayl yasal dzenlemelerin ilki 1840 tarihli Ceza Kanunudur. 28 Zilhicce 1274/9 Austos 1858 tarihinde son eklini alan bu yasann 133. maddesine gre, Hayrat- erife ve tezyinat- beldeden olan ebniye ve asar- mevzuay hedm ve tahrib ve yahud baz mahallerini krb rahnedar edenler cezalandrlacaktr. Grld gibi, bu hkm sadece hayr yaplaryla (cami, mescit, trbe) ssl (antsal nitelikli) yaplar kapsamaktadr. Ayn yl kartlan Arazi Kannunnamesi de Mahmud IInin dirlikleri kaldrmasndan doan boluu doldurmak iin dzenlenmitir.7 Fkh kitaplar, eski eserleri malik ve sahibi belli olmayan tanabilir mallar olarak grd iin, Kanunname de sadece tanr eski eserleri ele alr ve bunlar 107. maddede ve btn arazide bulunup malik ve sahibi bilinmeyen eski ve yeni paralar, silah ve aletler ve yzk talar gibi olarak tanmlar. Bulunan eyann sahiplilii iin konan kurallara gre, zerinde kelime-i ahadet gibi slami izler bulunan ve stanbulun fethinden sonra saklanm olduu anlalan hazine ve defineler, arazi sahibi o hazinelerin ve definelerin kendi mal olduunu iddia ederse kendisine verilir. Arazi Kanunnamesi, zerinde put veya slam olmayan lke yneticilerinden tannm birinin ismi gibi iaretler bulunan ve stanbulun fethinden nce sakl bulunduu anlalan hazineler ve defineler iin baka hkmler getirmitir. Buna gre eyalarn bulunduu yerin sahibi, o hazine ve definelerin kendi mal olduunu iddia ederse ona verilir.

674

Arsa sahibi bu nesnelerin kendine ait olmadn sylerse, 1/5i devlete, geri kalan o arazinin ilk sahibi ya da miraslarna verilir. Arazi kimsenin mal deilse, bulunan nesnelerin tmn devlet alr. Grld gibi, Arazi Kanunnamesi, bir koruma olgusunu deil, bir paylam ve mlkiyet olgusunu dzenlemeyi hedefleyen hkmler iermekte ve genellikle tanr eserleri kapsamaktadr. Dolayl dzenlemelerin nemli bir blm deiik tarihlerde kartlan Ebniye Nizamnamelerinde yer alr. 1848 ylnda kan ilk nizamname byk kentlerdeki ulam, yeni yaplama vb. konularda ada tanm ve uygulamalar getirmeyi amalamakla beraber, yaplam alanlardaki eski yaplara ilikin baz hkmler de iermektedir. rnein, Nizamnamenin 4. maddesi, yangn yerlerinde onarlabilecek nitelikteki yaplarn yollar geniletmek amacyla geriye ekilmesini, bir baka deyile tmyle yklarak yeniden yaplmasn ngrmektedir. 16. maddede ise, hanlarda avluya veya kitleye bitiik ahap yap yaplamayaca ngrlmtr. 1849 ylnda karlan 2. Ebniye Nizamnamesinde de korumaya deinen hkmler yer almaktadr. Cami avlularnda yaplama yasa konmas (m. 32) bunlarn en nemlisidir. 1864 ylnda yaynlanan ve ana amalar arasnda yangnlarn nlenmesi bulunan Turuk ve Ebniye Nizamnameside mevcut yaplarla ilgili eitli hkmler iermektedir. rnein 36. madde mevcut yaplarn d onarmlarnda (cephe kaplamas, saak, kepenk vb.) ahap kullanlmasn yasaklamtr. Hemen her dnemde olduu gibi, 19. yzylda giderek younlaan imar hareketleri geleneksel doku ve yaplar olumsuz etkilemitir. Bu imar hareketlerini dzenleyen ve 23 Zilhicce 1299/6 Kasm 1882 tarihinde yrrle giren Ebniye Kanunu kendinden nce kartlan tm Ebniye Nizamnamelerini yrrlkten kaldrm ve son 40 ylda edinilen yeni deneyimleri de gz nne alan geniletilmi bir metin haline gelmitir. Bata stanbul olmak zere mparatorluun byk kentlerindeki imar etkinliklerini tanmlayan, uygulama ve denetim mekanizmalarn belirleyen bu yasann baz blmleri, zellikle geleneksel/tarihsel konut dokusunun bozulmasn zendirici hkmler iermektedir. rnein, sokaklar yeni yaplan snflamaya gre geniletilecek, bu amala bir yan ya da iki yanndaki yaplar yklacaktr (m. 1, 8, 9), tehlikeli olan yap ve duvarlarn yklmas iin Belediye mal sahibine bildirimde bulunacak, mal sahibi bu bildirime karn yapy ykmazsa, ilem belediye tarafndan yaplarak giderler mal sahibinden alnacaktr (m. 47, 48), yeni genilikleri belirlenmi yollarda yer alan mevcut binalarn sadece cepheleri onarlabilecek, esasl onarm iin izin ancak gerekli yola terk ilemleri yapldktan sonra verilecektir (m. 50). Grld gibi, bu hkmler belki daha ada, dzenli ve yaanabilir kentsel mekanlar oluturmak zere dzenlenmise de, mevcut yap stokundan belli deer ierenlerin korunmasna ya da deerlendirilmesine ilikin bir tavr yakalamak olas deildir. Dorudan lk Yasal Dzenlemeler 26 aban 1255/3 Ekim 1839da Glhane Meydanda Mustafa Reit Paa tarafndan okunanGlhane Hatt Hmayunu, koruma alannda da genel kurallar oluturulmasn salamtr. Ancak, koruma alanndaki yasal dzenlemelerin itici gc, Osmanl vatandalarnn haklarn ve yaam biimlerini dzenlemeye ynelik yasa ve nizamnamelerin bazlarnda grld gibi i dinamikler olmayp hemen tmyle Osmanl d etkenlerden olumaktadr. Bir dier deyile,

675

1860larn sonundan itibaren gndeme getirilecek Asar Atika Mevzuat, devletin giderek arszlaan Avrupa kkenli kltrel talana kar kendini korumay amalayan ve igdsel olarak ald tavrlarn ve meru mdafaann sonucudur. 1850li yllarda, Ceride-i Havadiste arkeolojik kazlar konusunda yaynlanmaya balayan yazlar, Anadoluda eitli nedenlerle arkeolojik kaz ve aratrmaya balayan yabanc gruplarn artmas ve bunun sonucu eitli eserlerin yurt dna gtrlmesi, ynetimin Trk-slam a ncesi kltrlere ait tanmazlarn korunmasnda yeteri kadar duyarl olmamas yeni dzenlemelerin yaplmasn gerektiren nedenler arasnda saylabilir. zmir-Aydn demiryolu almalar mdr Delarkenin, 1863 ylnda, Seluk yresinde kimi mimari elemanlarn bulunmasndan sonra, yrede bir mze oluturmak iin Padiaha gnderdii dileke kabul edilmi, zmir Valisine bu konuda yazlan Sadaret tezkeresinde, yazl ve ilenmi birtakm mermer talar bulunduu, bunlarn szleme esaslarna gre Osmanl Devletine geri verilmesi gerektii, ancak, kan eserler o kadar deerli olmad iin ancak yresel bir mzede tutulabilecei yer almtr.8 Korumayla ilgili ilk yasal dzenlemenin gerekelerini anlatan somut bir bilgi ya da belgeye henz ulalm deildir. Ancak, Ali Paann sadrazaml srasnda, Maarif Nezaretine gnderilen 15 evval 1285/30 Ocak 1869 tarihli bir buyrultuda, bir nizamnamenin hazrlanmakta olduu sylenmektedir. lk yasal dzenlemeye temel oluturan bu buyrultunun balangcnda u saptamalar yer almaktadr 9Avrupa Mzeleri buradan gtrlen nadide eserlerle sslyken memleketimizde bir mzenin kurulmam olmas doru deildirAsar- Atika karanlara ift olan antikalarn bir adedini bize brakmalar kouluyla kaz izni verildiyse de buna uymadklar grlmtrbundan byle yurt dna eski eser kartlamayacaktr. Eski paralar bu kaidenin dndadr.10 Buyrultuda, ayrca, devlet adna antika ihrac yaplabilecei, ancak bunun kapsamnda sadece eski paralarn yer ald, genel bir mzehane kurulaca, tm arkeolojik kazlarn ruhsat alndktan sonra yaplabilecei ve tm bu hususlarn, uray Devlet, Nafia Dairesi tarafndan hazrlanacak bir yasal dzenleme konusu olaca yer almaktadr. Buyrultu gereince hazrlanan ve mparatorluun dorudan eski eserle ilgili ilk dzenlemesi olan 1 ubat 1284/13 Kasm 1869 tarihli Asar Atika Nizamnamesi11 bir giri ve 7 maddeden olumaktadr. Nizamnamenin ilk maddesi Osmanl topraklarnda eski eser aramak isteyenlerin Maarif Nezaretinden izin almas koulunu getirmitir. 2. madde eski eserlerin yurt dna kartlamayacan ancak yurt iinde satlabileceini belirtmekte, 4. madde de ise eski paralarn bu hkm dnda kald yer almaktadr. 3. madde, mlkiyete ilikin olup, arazisinde eski eser bulunan kiinin o eski eserin sahibi olduunu aklar. Eski eser aramak iin verilen iznin sadece yeraltnda bulunan eyalar iin geerli olduu, bu amala yer stnde bulunan eserlerden bireyler kopartmann yasak olduu 5. maddenin ieriini oluturmaktadr. Nizamnamenin korumayla ilgili (ok kstl da olsa) tek maddesi budur. Grld gibi, mparatorluun eski eserle dorudan ilgili bu ilk yasal dzenlemesi olduka ilkel ve sadece arkeolojik kazlarla ilgili temel bir dzenleme getiren bir ierie sahiptir.

676

1869 tarihli Asar Atika Nizamnamesinin eitli nedenlerle yetersiz kalmas yeni bir nizamname hazrlanmasn zorunlu klmtr. 29 Zilhicce 1291/7 ubat 1875 tarihinde Meclis-i Maarif-i Kebir tarafndan Padiaha sunulan bir belgede,12 kazlarn ve kazlardan kartlan eserlerin kamu yararna olduu, bu ok deerli eylerden halkn mahrum braklmamas gerektii, bu nedenlerle yabanclara kaz izni verilmesinin doru olaca yer almaktadr. Ancak Meclis, bu izni alan yabanclarn mevcut nizamnameye uygun davranmadn ve Devlet-i Aliyenin hakkn muhafazaya riayet etmeyip ne kadar ey ihra edilir ise cmlesini alp ve mabet ve ebniye gibi zuhur eden asar- makbule-i gayri menkulenin tesini berisini kal ve hedmedip bir suretle memleketlerine nakil ve ihra etmekte olduklarn da ayrca vurgulamakta ve yeni bir nizamname yaplmas nerilmektedir. Olaslkla bu gelimeler nda hazrlanan kinci Asar- Atika Nizamnamesi, 20 Safer 1291/7 Nisan 1874te yaynlanmtr.13 36 maddeli bu yeni belgenin birok ilki iermesi olumlu yanlarndan bir tanesidir. rnein, ilk kez Ezminei kadimeden kalan her nevi eyay masnua (m. 1) eklinde bir eski eser tanm yaplmtr. Nizamnamedeki yer alan eski zamanlar szc Trk-slam a ncesi kltrlerini anlatmakta, Osmanl henz kendi dneminin yaptlar iin bir koruma stats oluturmay dnmemektedir. Ancak Nizamnamenin hangi gereksinmeleri karlamak iin dzenlendii dnldnde, hemen tmyle arkeolojik deerler ne kmakta ve bu balamda eskilik boyutu tek lt olarak yer almaktadr. Eski eserler, eski paralar ve dier tanr ve tanmaz eyalar olarak ikiye ayrlmaktadr. Trk-slam a ncesi kltrlerine ait olan bu eski paralar gnmzdeki kltrel deer snflamasnda bir st balk oluturmazken, 1870lerde, en ok bulunan, kolaylkla tanabilen ve dolaysyla karlabilen, niteliklerinden dolay en ok ilgi eken bir eser tr olduu iin nizamnamede zel olarak yer almtr. 3. maddede ise, henz ortaya kmam (gayrimekuf) eski eserlerin Devlet Mal olduu kavram yer almtr. Nizamnamenin 4. maddesinden sonraki blm ise hemen tmyle arkeolojik kazlar ve definecilikle ilgilidir. Nizamnamede, dorudan tanmazlarn korunmasn ve onarmn amalayan hkmler 6, 14 ve 35. maddelerde yer almaktadr. 6. madde Asar- sabiteden sahipli yerlerde bulunan ve mkemmel olan baz maabid ve ebniye-i sairenin muhafazas iin hkmetden mahalline icabna gre memur dahi tayin olunacaktr hkmn getirmitir. Bu nlem, sadece sahipli yerde bulunan yaplar kapsamas ve mkemmel olmak gibi ok deiken bir lt getirmesi bakmndan ok yetersiz kalmaktadr. 14. maddede, Maabit ve tekaya ve medarise ve makbere ve su yolu ve tariki amme misill umuma mazarrat olacak yerlerde kaz yaplamayaca belirtilmektedir. Anlan yaplarn bir blmnn dini nitelikli olmas ve uygulamalarn kamuya zarar vermemesinin (su yolu, dier yollar, mezarlklar gibi) amalanmasna karn, bu madde yine de evrenin ve kimi antsal yaplarn kaz sonucu tahribini nleyememitir. 35. madde ise Ebniye vesaire gibi umumi ve hususi mahallerde mevcut tanmaz eski eserleri tahrip edenler hakknda Ceza Kanununun 133. maddesine gre ilem yaplacan ngrmektedir. 1874 Nizamnamesinin ilgin bir yn, sonunda yer alan ve Tenbih-i Resmi baln tayan blmdr. Bu blmde, Asar- nadireyi havi kadim ve mehur ehirlerde vaki kale duvarlarnda ve ebniye-i saire harabelerinde bulunan zerleri yazl ve kabartmal mermerlerin krldna ya da kire ocaklarnda kullanldna, bylece tahrip ve yok olduklarna dikkat ekilmekte ve bilcmle kadim

677

ve mehur ehirlerde kain kale, mabet ve saray ve hane bilumum ebniye-i atika harabelerinden ta alnmas ve krlmasnn nlenmesi iin valiliklerce gerekli nlemlerin alnmas istenmektedir. Ancak bu nlemler de, yaayan yerleme ve yaplar deil, Asar Atika Nizamnamesinde olduu gibi sadece arkeolojik alanlar kapsamaktadr. 1869 ve 1874 tarihli Asar Atika Nizamnamelerinden sonra kartlm olmakla beraber, mparatorluun medeni kanunu olarak hizmet veren ve bu nedenle kii ve tanmaz hukuku ile ilgili hkmler ieren 26 aban 1293/17 Eyll 1876 tarihli Mecelle-i Ahkam- Adliyyede de eski eserlerle ilgili hkmler yer almaktadr. Mecellenin 1192. ve 1198. maddelerinde mlkn sahibince hangi koullarda serbeste kullanabilecei tanmlanmakta ve bu hak ancak evreye zarar- fahi verirse kstlanabilmektedir (m. 1197). Mecelle, zarar- fahi olarak, dier bir yapya zarar verme ve onun yklmasna neden olma ya da o binadan yararlanmay engelleme gibi eylemleri tanmlamtr. Bir dier deyile, kii evresine zarar vermemek kouluyla, tanmaznda diledii uygulamay yapabilecektir. Mecelle, yol/yap dzenine ilikin hkmler de getirmitir. 1214. maddeye gre yaplarn yol cephelerinde yer alan ve yola zararl olan alak kntlar ve ehniinler eski bile olsa yklacaktr. lk iki nizamnamenin uygulanmas srecinde edinilen deneyimler ve yeni gelimeler yeni bir dzenlemeye gidilmesini gerektirmi ve bu nedenle 23 Rebilahr 1301/21 ubat 1884te yrrle giren nc Asar- Atika Nizamnamesi hazrlanmtr. 5 blml nizamnamenin ilk blmn genel hkmler, ikinci blmn eski eser alm satm, nc blmn aratrma ve kazlara ilikin hususlar, drdnc blmn eski eserlerin alm satm, beinci ve son blmn ise ceza hkmleri oluturur. 1906 tarihli son Asar- Atika Nizamnamesine de esas tekil edecek olan bu belgenin ilk maddesi, eski eserin tanmn vermektedir. Bu tanmn zaman boyutu, ierdii dnemler asndan, bir ncekine oranla daha kapsaml olmamakla beraber, ktat ehalii kadimesinin terk etmi olduklar asarn cmlesi ile daha net bir anlatma kavumu olup eski eser olarak, o gn yaamayan kltrlerin rnlerinin anlaldn aka gstermektedir. Bu genel tanmdan sonra sralanan tanr (altun meskukat, oyma resim ve naklar, vb.) ve tanmaz (saray, sirk, tiyatro, su kemerleri, tmlsler, dikili talar vb.) eserler de, Trk-slam a eserlerinin henz eski eser saylmadn aka belirtmektedir. Tanmazlarn korunmasyla dorudan ilgili hkmler ise 4. ve 5. maddelerde yer almaktadr. 4. madde, arazi ve emakinde mevcut veya meknuz olan asar atikay hotbehot ykp kaldrmaya arazi sahiplerinin selahiyetleri yoktur demekte, 5. maddede ise, asar- atikay ve ebniye ve turuk-u kadime asarn, kale duvarlarn, burlar, hamam ve mezarlar bozmak, paralamak, yaknnda kire oca amak, iinde her trl inaat yapmak, yklm talar baka yerlerde kullanmak, bu harabeleri konut, depo, ahr vb. amala kullanmak yasaktr hkm yer almaktadr. Buradaki yaklam, o dnemde kullanlmakta olan Trk-slam a eserlerinin kapsamamakta ve 1. maddedeki tanmla da btnletiinde bu Nizamnamenin de arkeolojik nitelikli yap ve alanlar kapsad kolayca anlalmaktadr. Nizamnamenin 6-32. maddeleri tmyle arkeolojik kazlarla, eski eser ithal ve ihracna ayrlmtr.

678

mparatorluun korumayla ilgili son yasal dzenlemesi Osman Hamdi Bey dneminde gerekletirilen 1906 tarihli Asar- Atika Nizamnamesidir. lk Nizamnamenin uygulanmas sonucu elde edilen deneyimler, arkeolojik kazlarn artmas, meslek adamlarnn yetimeye balamas, yeni bir yasal dzenleme yaplmasn zorunlu klan nedenler arasnda yer almaktadr. 23 Nisan 1906da kartlan bu son Nizamname, Cumhuriyet dneminde de kullanlacak ve 1973 ylna dein, tek koruma mevzuat olma zelliini koruyacaktr. AAN, 6 ana blm ve 1 Ahkam Mteferrika blmnden olumutur. lk blm Asar atika mzesi hakkndadr baln tamakta ve eski eserlerden sorumlu mekanizmay tanmlamaktadr. Buna gre, Mze Mdrl eski eserlerle ilgili tm hizmetlerden sorumludur. llerde ise, bu sorumluluk Maarif Mdrlerine verilmitir. Bu kiiler hem mze mdr grevini yrtecek hem de eski eserlerle ilgili ilerden dolay stanbul Mze Mdrlne bal olacaklardr (m. 2). AANnin ikinci blm eski eserin tanm ile bu eserlerin kullanm biimleri hakkndadr. Bu blmn ilk maddesi, gerek kamu ve gerekse zel mlkiyette bulunan arazi ve yapda, varl bilinen ya da daha sonra ortaya kacak olan eski eserlerin devlet mal olduunu bildirir (m. 4). Bu nedenle, bu eserleri bulmak, korumak, toplamak ve mzelere gtrmek hkmetin hakk olmaktadr. Bu hkm slam uygarlna ait tanr ve tanmaz sanat eserlerini de kapsamaktadr.14 Nizamnamenin nc blmnde tanmaz eski eserlerle ilgili kst ve yaptrmlar yer alr. 7. madde, her nerede ve ne surette olursa olsun tanmaz bir esere rastlayan bir kiinin bunu en yakn askeri ya da mlki amire bildirme zorunluluunu getirir. 8. madde, korumayla dorudan ilgili tek maddedir. Buna gre eski eserleri yerinden oynatmak, ykmak, sakatlamak ve mahvetmek, ykmndan doan alan zapt etmek, yz metreden daha yaknnda kire oca ve tula harman oluturmak, dorudan ya da dolayl olarak tahribine neden olacak ilemler yapmak, lmek amacyla izin almakszn iskele kurmak, ahr, ot anbar vb. bir ilev vermek yasaklanmtr. Nizamnamenin drdnc blm tanr eski eserlerle ilgilidir. Buna gre, herhangi bir kimse arazisinde tanr bir eser bulduunda bunu ilgililere haber vermekle ykml tutulmutur. Bu bildirim karsnda arazi sahibine bulunan eserin yars verilecektir. Arkeolojik kazlar (m.10-25), Nizamnamenin beinci blmn oluturur. Kaz izni alnmas ile balayan srece ilikin ayrntlarn yer ald bu blmn belki en nemli maddesi, kaz izni vermeyen arazi sahiplerinin arazilerinin Maarif Nezaretince kamulatrlmasyla ilgilidir. Altnc blm eski eserlerin ithalat ve iharacatyla (m. 26-31) ilgilidir. 1884 Nizamnamesindeki yurt dna eski eser karma yasa bu Nizamnamede de srmektedir. Son drt madde ise (m. 3235) ceza ve yrrlkle ilgili maddelerdir. 1906 Nizamnamesi birka temel noktada deerlendirilebilir. Bunlardan ilki, daha nceki nizamnamelere oranla daha gelimi bir ierie sahip olmasdr. Buna karn 35 maddeden 26snn tanr eski eserler ve arkeolojik kazlara ayrlmas, tanmazlarn korunmas kavram ve buna bal yaklamlarn gerei kadar olumadn aka gstermektedir. Nizamnamenin bir dier nemli zellii ise Cumhuriyetin ilk koruma mevzuat olan 1710 sayl yasann zellikle tanr eserler ve arkeolojik kazlara ilikin blmlerini byk lde etkilemi olmasdr. Son Yasal Dzenlemeler

679

20. yzyln ilk 20 yl, Osmanl mparatorluunun da son yllar olmaktadr. Bu yllarda 1906 tarihli son AANnin yan sra, baka yasal dzenlemelerin yapld da grlmektedir. Bunlardan ilki, Muhafaza-i Abidat Nizamnamesidir (MAN). 17 Temmuz 1328/28 Temmuz 1912 tarihinde kabul edilen ve 1936 ylna kadar yrrlkte kalan bu Nizamname, Osmanl Devletinin, sadece tanmaz kltrel deerlerle ilgili hkmler ieren ilk yasal dzenlemesidir.15 al (1990: 20) bu nizamnamenin k nedenlerini, 1906 tarihli Asar Atika Nizamnamesinin yetersizliine ve devlete hakim olan Trklk hareketine paralel olarak gelien neo-klasik akmn etkisine balamaktadr. Nizamnamenin 1. maddesinde, 1906 tarihli Asar- Atika Nizamnamesinin 5. maddesine gnderme yaplarak, eski eser yaplarn tanm Bilcmle kadim kaleler, burlar ve kasaba surlar ile her hangi devre ait olursa olsun kaffe-i emlakin ve asar eklinde dzenlenmitir. 2. madde, bu eserlerin tahribini yasaklamaktaysa da, 3 ve 4. maddeler, ilgili uzmanlarn16 karar vermesi ve bu kararlarn Maarif Nezaretince onaylanmas halinde, tanmazlarn ksmen ya da tmyle yklabileceini ngrmektedir. Nezaret, bu srete Mze-i Hmayun Mdrnn grn almak durumundadr. Yklmas ngrlen yap, fevkalade-i mahsusaya sahipse, mze ynetimince yeniden incelenecektir. Bu dzenlemenin birok sakncas olduu aka anlalmaktadr. llerde oluturulacak kurullarn eski eser konusundaki bilgi ve deneyim yetersizlii, kimi yerlerde bu kiilerin bile bulunmamas, birok deerin tahribine yol aacaktr. Muhafaza-i Vilayata Abidat Nizamnamesine Yerler Hakknda bal Kanunu olarak iki yeni yasal dzenleme Muhafaza-i daha Abidat

gerekletirilmitir. 8 Zilhicce 1331/8 Kasm 1913 tarihli Esvar ve Kila-i Atikadan Belediyelerle Terkolunacak Muvakkata gre,17 Nizamnamesine gre yklmasna izin verilen eski eserler, arsalar ile birlikte ve konumlarna gre belediyelere ya da il idarelerine verilmektedir (m. 1). 23 Recep 1330/25 Haziran 1328/1910 tarihli Cami-i erife vesair Messesat- Hayriyenin Tahtnda veya Fevkinde veya Harim Mtemilatnda Bulunan Mahallerin stimlaki Hakknda Kanun ise, camilerin iinde ya da kenarnda bulunan yap ve alanlarn, hibir inceleme yaplmakszn Evkaf Nezaretince kamulatrlp yklabileceini ngrmektedir. Her iki dzenlemenin tahrib iin elverili ortamlar yaratt sylenebilir. Sonu 18. yzyln sonundan balayarak, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna dein geen srede, Osmanl mparatorluu, her sektrde, kkl deimelere ve gelimelere sahne olmutur. Bugn kltr varl olarak tanmlanan yaplara kar taknlan tavrlar ve gerekletirilen mdahaleler ile koruma eyleminin yasal, ynetsel, parasal ve teknik boyutlar da bu deiimlerden etkilenmitir. Bu etkilenme, olumlu ya da olumsuz sonular vermekle beraber, ortaya kan resmi tek bir szckle betimlemek gerekirse, gelime szcnn seimi yanl olmayacaktr. Dneme damgasn vuran 19. en nemli ncesinde, kurumun iki olgu, kurumsallama gerekse ve kural alannn olutuu

oluturma/kanunlatrmadr. Tanzimatn hemen

yzyl birok

gerek ileyiini

yap,

onarm

rgtlenmesinde, tm ilgililerin uymakla ykml olduu yazl kurallar bulma olana ok az iken, sonrasnda dzenleyen kurallarn

680

grlmektedir. Bu husus, doal olarak, tm dneme hakim olan yeni devlet ve ynetim anlaynn bir gstergesidir. Ancak, yazl kurallarn youn olmad dnemlerde ve baz konularda hizmetlerin daha az aksad, buna karn yeni yazl kurallarn ise sanlan kadar olumlu gelimeler salamad da gzlenmektedir. Kurum ve kurallardaki bu deiimlere karn, eski eser kavramnda ayn gelime izlenememektedir. 1906 tarihli Asar Atika Nizamnamesine dein, Trk-slam a yaptlar eski eser saylmamtr. lk 4 Nizamname, hemen tmyle, arkeolojik alan ve eserlerle ilgili sorunlarn zmne ve srelerin tanmlanmasna ayrlmtr. Bir baka deyile, mparatorluun 19. yy. gndeminin byk bir blmn arkeolojik eserler oluturmaktadr. Trk-slam a yaptlarnn korunmas gerekli eser olarak tanm ilk kez 1906 tarihli AANde grlmektedir. 1 Emre MADRAN (1996/a), The Organisation of the Field of Restoration in the Ottoman

Empire: 16th-18th Centuries, Yaynlanmam doktora tezi, METU, s. 30-40. 2 Emre MADRAN (1996/b), Cumhuriyetin lk 30 Ylnda (1920-1950), Koruma Alannn

rgtlenmesi I, ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi Cilt: 16, Say: 1-2, s. 75. 3 Batllama srecine ayrntl ilk bilgiler iin, u kaynaklarda da yeterli bilgi bulmak

olasdr: smail CEM, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, s. 210 vd.; Vedat GNYOL, Batllama, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 255; erif MARDN, Batclk, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi Cilt: 1, s. 245-247; lber ORTAYLI, Batllama Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 134-138; Taner TMUR, Osmanl ve Batllama, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 139-146. 4 Serim DENEL (1982), Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda

Deiim ve Nedenleri, Ankara 1982, ODT Mimarlk Fakltesi Yayn. 5 Blent TAHROLU (1985), Tanzimattan Sonra Kanunlatrma Hareketleri, Tanzimattan

Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 3, s. 601. 6 Bu konuda Ahmet Mumcunun (1969: 66-67) geni bir yorum ve deerlendirmesi

bulunmaktadr. 7 Blent TAHROLU (1985), Tanzimattan Sonra Kanunlatrma Hareketleri, Tanzimattan

Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 3, s. 593. 8 9 Kocaba, s. 75. Aslnda, gerek Osmanl mparatorluunun son yzylnda, gerekse Cumhuriyet

dneminde, kltrel varlklarn korunmas etkinlikleri, srekli olarak mzecilik etkinliklerinin glgesinde kalmtr. Mzecilik ise, arkeoloji ile e anlaml grld iin halen yrrlkte olan 2863 ve 3386 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasalar da dahil olmak zere, hemen tm yasal dzenlemeler, arkeoloji arlkldr. Korumayla ilgili yasalar ayrntl incelendiinde ve

681

yorumlandnda, birok maddenin sadece arkeolojik alan ve yaptlar gz nnde tutularak yazld, lkenin tm kltr varlklarnn kapsanmas gerekirken bunun yaplmad kolaylkla anlalacaktr. Bu yaklamn kkenleri ise, 1860l yllardan itibaren yaynlanan Asar- Atika Nizamnamelerinde de kolaylkla grlmekte ve izlenmektedir. 10 11 Kocaba, s. 75. Ahmet Mumcu (1969: 66 ve dipn. 25), birok kaynan 1874 tarihli AANni ilk yasal

dzenleme olarak kabul ettiini bildirir. 12 Mkerrem Kamil Su (1965), Osman Hamdi Beye Kadar Trk Mzesi, stanbul 1965,

ICOM Trkiye Milli Komitesi Yaynlar, belge 13. 13 Nizamnamenin tam metni ve eletirisi iin bkz. Tertip Dstur, Cilt: 3, s. 426-431 Ahmet

MUMCU, Eski Eserler Hukuku ve Trkiye Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi XXVI (3-4) 1969, s. 53-67. 14 Ahmet Mumcu (1970: 43. Dipnot: 55), 4. maddede slam gzel sanatlarna ait eserlerin de

devlet mal saylmasn. slam eski eserlerinin 5. ve 6. maddeler kapsamna girmeyecei yolunda baz duraklamalara engel olmak iin dzenlendiini ileri srmektedir. 15 16 Dstur, 2. Tertip 4. cilt, s. 599-600. l Milli Eitim Mdr (Bakan), l ynetiminden 1 memur, Ordudan 1 memur, Bayndrlk

Mhendisi, Belediye Mhendisi, Yerel Mze Memuru. 17 Dstur, II. Tertip, C.V, s. 941.

Feridun AKOZAN, Trkiyede Tarihi Antlar Koruma Tekilat ve Kanunlar, Devlet Gzel Sanatlar Akademisi Yayn No: 47, stanbul 1977. AL HAYDAR, erh-i Cedid-i Kavanin l-Arazi, stanbul 1321. ATIF, Arazi Kanun-i Hmayun erhi, stanbul 1319. Serim DENEL, Batllama Srecinde stanbulda Tasarm ve D Mekanlarda Deiim ve Nedenleri, Ankara 1982, ODT Mimarlk Fakltesi Yayn. ENGELHARDT, Tanzimat ve Trkiye (ev. Ali Read), Kakts Yaynlar, stanbul 1999. Osman Nuri ERGN, Mecelle-i Umur- Belediye, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar: 21, stanbul 1995. 8 cilt. HIFZI VELDET, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat 1, Milli Eitim Bakanl Yaynlar: 3273, stanbul 1999, s. 139-209.

682

Emre MADRAN, The Organisation of the Field of Restoration in the Ottoman Empire: 16th-18th Centuries, Yaynlanmam Doktora Tezi, METU. Emre MADRAN, Cumhuriyetin lk 30 Ylnda (1920-1950), Koruma Alannn rgtlenmesi I, ODT Mimarlk Fakltesi Dergisi Cilt: 16, Say: 1-2, s. 59-97. Ahmet MUMCU, Eski Eserler Hukuku ve Trkiye, Ankara niversitesi, Hukuk Fakltesi Dergisi XXVI (3-4) 1969, s. 53-67. mer Hilmi Efendi, thaf-l Ahlaf Fi Ahkam-l Evkaf, Ankara 1977, Vakflar Genel Mdrl Yayn. Reat ZALP (Der), Milli Eitimle lgili Mevzuat (1857-1923), stanbul 1982, Milli Eitim Bakanl Devlet Kitaplar. Mkerrem Kamil SU, Osman Hamdi Beye Kadar Trk Mzesi, stanbul 1965, ICOM Trkiye Milli Komitesi Yaynlar. Blent TAHROLU, Tanzimattan Sonra Kanunlatrma Hareketleri, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, c. 3, 1985, s. 588-601. Tevfik TEMELKURAN, 1874 Eski Eserler Nizamnamesi ve Trkiyeden D lkelere Gtrlen Eski Eserler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi 64 (1973), s. 34-36; 65 (1973), s. 36-40. Hfz VELDET, Kanunlatrma Hareketleri ve Tanzimat, Tanzimat, Milli Eitim Bakanl Yaynlar: 3273, stanbul 1999.

683

B. Bat Etkisi le Resim ve Mzik Fatih-Ressam Bellini ve Portre Sanat zerine / Do. Dr. Berke nel [s.419427]
Yldz Teknik niversitesi Sanat ve Tasarm Fakltesi / Trkiye Bugn, Trk sanatna ait eserlerin bilgilerinin, ancak bir blmne sahip olduumuz bir gerektir. Gn yzne henz karlmam eserleri saymazsak, tm dnyann nl mze ve ktphanelerinin ba kelerinde, Trk sanat eserleri bulunmaktadr. Bu kltr ve sanat varlklarmz, tarih boyunca Trklerin, gzel sanatlara verdii deeri gsteren ve ispatlayan en kymetli hazinelerimizdir. Tarih medeniyetin kantlar ile devam etmektedir. 13 yzyla gelindiinde, Osman Bey tarafndan Bursa civarnda, doann en gzel renklerinin, katmerli yeil tonlar ile bezenen topraklarnda, Osmanl Devleti kurulmaktadr. 15. yzylda ise, Osmanlnn banda, 29 Mart 1432de Edirnede doan, annesi Hatice Hatun, babas II. Murat olan, Sultan II. Mehmed bulunmaktadr. Fatih Sultan Mehmet Han Hazretleri; uzun boylu, dolgun yanakl, beyaz tenli, ahin burunlu, kollar adaleli, atletik grnl ve gl bir padiahtr. Soukkanl ve cesur bir insan olan padiah ok iyi bir idareci ve iyi bir kumandandr. Yapaca iler konusunda en yaknlarna bile, hibir ey sylemeyen padiah, ketum, sabrl ve azimli bir kiilik sahibidir. Devrinin en byk ulemalarndandr. 7 lisan bilen II. Mehmed, yazar, bilgin, air ve sanatlar etrafnda toplamaktan ve onlarla sohbet etmekten son derece holanan bir hkmdardr. Manisada renim grd yllarda, henz ehzade iken, dnsel konulara olan derin ilgisi ile, iyi bir aydn olma yolundadr. Ktphanesinde, 800 cilt kitab vardr. Bunlarn hepsi dou ilimlerine ya da dinlerine ait deildir. Bu kitaplarn arasnda; antik a zerine yazlm eski kitaplar, dinsel zellikte yazlan eserler, nciller, tarih, corafya, sava ve eitli mesleklerle ilgili, zellikle mimariye ait pek ok kitap bulunmaktadr. II. Mehmed, Byk skendere hayrandr. Rodos valyeleri, Makedonyal Byk skenderin seferleri ile yarmak, ona edeer olmak, hatta onu gemek istediini hatratlarnda yazmaktadr. Padiah zellikle corafyaya ilgi duymaktadr, ktphanesinde; Cristoforo Buondelmontinin Lider Insularum Archipelagosu ve Ptolmenin corafyas vardr. Hatta bu kitab ona evlendii zaman ei, Sitt Hatunun armaan ettii bilinmektedir. Topkap Ktphanesinde bulunan harita ve Ortaadan kalma deniz haritalar koleksiyonunun byk bir blm Sultan II. Mehmed tarafndan temin edilmitir. Gelecein sultan; gen padiah ok erken yata, bat figratif sanat ile bir anlamda tanmtr, 13-14 yanda tuttuu defterlerde; arabesk izgilerin yannda stilize edilmi Trk, slam tarzndaki iek motifleri, ku resimleri, at balar, insan balar resimleri vardr, gen sultan ayrca, Manisada bydnden, arkeolojik sitlere, Truva gibi antik kentlere ok ilgi duymaktadr. Fatihin 1450li yllarda, kendi adna bastrd iki madalyon, burada ele geen eserlerden ne denli etkilendiinin ak bir gstergesidir. Bu iki madalyondan biri; Pisanello Ekolnden; Tricaudetin

684

eseri olarak kabul edilirken, dieri ise Matteo Pastiye atfedilmektedir. Sigismond Malatesta, Fatihe bir mektup yazarak, sanat gndereceini sylemitir. Bu Fatihin sanata, resime, heykele verdii nemin sonucudur. Rimini derebeyi, mektubunda, Fatihi Byk skender ile kyaslamaktadr. talyadaki prenslerin ve Fransa Kralnn, Matteo Pastiyi istemeleri ve derebeyinin hepsine hayr cevab verdii halde padiaha kendiliinden sanat gndermek istemesi, ilgin bir davrantr. 1416 tarihlerinde Amasyada ktphanede bulunan skendername adl Ahmet El Nizaminin, iir kitab olan, dgcnden yoksun ve primitif bir anlay ieren minyatr resimleriyle ssl kitabn yansra, stanbula gelen ranl sanatlarn XV. yzyln ikinci yarsnda yaptklar minyatrl kitaplar, sanat kalitesi asndan nemli eserler olarak saylmamaktadr. Ancak Fatih Sultan Mehmedin sanata verdii kymet ve katklarla, Trk sanat onun zamannda zenginlemeye balayacaktr. II. Mehmed bilindii gibi, yalnz Osmanl Ykseli Devrinin bir hkmdar deildir. O yeni bir an olumasna sebep olan vizyon sahibi, karizmatik kelimesi ile ifade edilebilecek bir ahsiyettir. Fatihin bu niteliklerinin yansra, ok nemli bir zellii daha vardr ki, bu da gzel sanatlara olan sevgisi ve dolaysyla ok gelimi olan estetik duygusudur. Fatihin bu zellii, kendisinden sonra gelecek padiahlara nclk yapacak kadar atlmc ve dikkat ekicidir. Fatih gibi askeri bir dehann, sanata verdii paye o devirler iinde dikkate alnmas gereken ok nemli bir hadisedir. Sanat olaylarnn, genelde tarihsel olgular iinde gerektiince yeterli ilgiyi grememesi ve bu konulardaki yazl belgelerin, yerli kaynaklarda yeterince bulunamamas ve ancak yabanc belgelerden faydalanlmas gibi konular zerinde durulmas gereken eksikliklerdir. Bu cmleden alarak; Fatih Sultan Mehmed Hann Venedik Hkmetinden, portre sanatnda usta bir sanat talep etmesi, sosyal ve kltrel alardan ok anlam ifade etmektedir ve 15 ay kadar bir zaman iinde bir yabanc sanatnn, sarayda padiahla birlikte yaayp sanatn srdrmesi bal bana derinlemesine kayda geecek kadar nemli bir sanat tarihi olaydr. II. Mehmedin doumundan, 03 Mays 1481de vefatna dein, kronolojik olarak yaamna bir gz atacak olursak zellikle; 1451-1481 yani 30 senelik bir saltanat iinde ki, tarihsel, sosyal ve kltrel yaamndaki gelimeleri ksaca zetlersek; Fatih Sultan Mehmed; Enez, Kefe, Galata, Limni, mroz, Taoz, Bozcaada ve Bodan fethetmi, Belgrad kuatmasna bizzat katlmtr. Ve alnndan, dizinden ciddi bir ekilde yaralanmtr. 1458de Moray ksmen fetheden, bir sene sonra da, Srbistan topraklarna katan II. Mehmed, 1461de Amasyay ve sfendiyar Oullar Beyliini alm ve daha sonra da, Trabzon Rum mparatorluunu ortadan kaldrmtr. 1462de Romanya, Yaye ve Midilliyi aldktan sonra, 1463 ylnda, papann ba ektii ve 20 devletin katld bir hal ittifak ile 16 sene savamak zorunda kalmtr. 1464te Bosna ve Hersek, 1466da Konya ve Karaman, 1470e Eribozu alan padiah, Uzun Hasan Otlukbeli savanda yendikten sonra, byk bir anicenablkla, 40.000 sava esirini affetmitir. 1476da Macaristan ve Bodan Osmanlya kazandran II. Mehmed 30 sene iinde, tam 25 seferi bizzat idare etmitir. 900.000 km2 olan topraklar 2.214.000 km2ye karan II. Mehmetin phesiz en nemli ve en byk

685

baars; 1453de, stanbulu Osmanl topraklarna katp, btn dnyann gz stnde olan tarihi, kltr ve doal gzellii esiz zenginlie sahip bu ehri fethedip, hmanist kiilii ile korumaya alm olmas, aslnda ehir ve halk iin de bir kurtulu anlamndadr. Bu zaferden sonra, Fatih nvann alan ve yeni bir an filizlenmesine, domasna sebep olan Fatih Sultan Mehmed, Venedikliler tarafndan tertiplenen tam 14 suikasttan kurtulmu fakat sonuncusunda, asl ad Maesto Jakopo olan doktoru tarafndan zehirletilerek ldrlmtr. Tarihi Babingere gre; bu suikast doktor Yakup Paa ismiyle sarayn doktorlar arasnda ve padiahn himayesinde olan biridir. Fatih, 1481 Maysnn nc gn yine bir sefere kmken, Gebzede Ordugahda, bir perembe gn yaama veda etmitir. Papa, Fatihin lmnde, gn gece btn kiliselerin anlarn aldrarak sevin ayinleri dzenlemitir. Hz. Fatihin 49 sene 1 ay ve 5 gn sren yaamnda, 2 imparatorluk, 4 krallk ve 11 prenslik ykan ve tarihi deitiren byk padiahn erkek ocuklar; Mustafa, II. Bayezid, Cem, Korkut ve Kz Gevherhan Sultandr. Fatih Anadolu kasabalarnda, pek ok medreseler yaptrmtr, 8 kiliseyi camiye evirmi ve Fatih Klliyesini 1470 senesinde tamamlatmtr. Fatih Sultan Mehmedin, bu kadar yorucu idari ve askeri hamlelerinden arta kalan zamanlarda stanbulda dinlenmeye ekildii zamanlarda bile, Mslman ve Hristiyan din adamlaryla konumalar ve tartmalar yapt bilinmektedir. Dnsel zeminde Lalas; David Commenein maiyetindekilerden, Georges Amiroutzesde padiahn yanndadr. Ve onun fikirlerini ald ya da tartmalara katlan balca kiilerdendir. Fatih devrinin tarihsel sralamasnn dkm, hkmdarn iinde bulunduu zor artlar daha iyi kavrayabilmek iin ve de bylesine youn bir zaman srecinde, sanata ayracak zaman bulmas asndan da, gerekleri alglayabilmek iin gerekli grlmektedir. 1479 ylnn daha banda, Venedik anlamasnn ardndan henz 3 ay gemitir. Fatih, Venedik devlet bakanna, Simone adl bir Musevi ile bir mektup yollamaktadr. Fatihin, 01 Austos gn Venedike ulaan mektubunda; portre ustas bir ressamn saraya davetinin yansra, hkmdarn ehzadelerinden birinin de dn davetiyesi bulunmaktadr. Fatihin istei zerine, kendileri ile iyi geinmek arzusunda olan Venedik Hkmeti de, bu davetleri ciddiyetle deerlendirme yoluna gitmilerdir. Venedikte bata bulunan Erkan, Fatihe tm talyada tannan sanat bir aileden Bellinilerden; oul Gentile Belliniyi (1429-1507), gndermee karar vermitir. Sanatnn seimindeki ayrcal, tercihi daha iyi anlayabilmek iin, Erken Rnesansn habercilerinden olan ve usta-rak ilikisi iinde, olunun kariyerinin gelimesine yardmc olan, baba Jacopo Belliniyi (1400-1470) ve Gentileyi etkileyen kardei; Giovanni Belliniye (1430-1516), sanat gelimelerine bir gz atmak gerekmektedir. Bu Sanat aile; ge Gotikten, Rnesansa varan Venedik ekol iinde yer almaktadr. Baba Bellini ve oullarnn sanatndan etkilendikleri sanatlardan biri; Francesco Squarcione, dieri ise 1453te Jacoponun kzyla evlenen; Andrea Montegnadr.

686

Fatihin, Venedikten Portre Ressam istemesi, aslnda ikinci kez vukuu bulan bir olaydr. Zira padiah 20 sene evvel de yine madalya yapm iin, byle bir istekte bulunmutur. O zaman gelen Veronal; Mateo Depastinin sarayndan; Sijismond Pandelef Malatesta, Rimili halkndan bir usta sanat olarak seilmitir. Ayrca Malatesta ve Ruber Valturiyo, Harp Sanat isimli bir eserin, bir nshasn da Fatihe takdim etmitir. Bellini ailesinden byk usta Jacoponun eskizleri, bugn Londra, British Mzesi ve Paris Louvre Mzesinde bulunmaktadr. Louvredaki eskizlerde, Rnesansn tipik obje almalar ve gelimeye balayan perspektif kayglar yer almaktadr ve manzara resimlerinde de bu slup devam etmektedir. Jacoponun resimlerinin ou ya tahrip olmu ya da kaybolmutur. Baba Bellininin imzal resimlerinden; A Christ on the Cross (Ha zerindeki sa) Varona Mzesinde, Virgin and Child (Meryem ve ocuk) Tadini Galeride dieri ise, Venicede bulunmaktadr. nc resim de Brera Galeri, Milanda yer almaktadr. Bu resimlerdeki Bizans Sanat etkileri ve talyan primitiflerini takip eden n Rnesansn etkileri, doal olarak Fatih portrelerinde de grlmektedir. Gentile Bellininin erken almalar iinde; air Lorenzo Giustinianinin 1465 tarihli portresi de vardr. Sanatnn 18 resmi Virgin adn tayan Hz. Meryem zerinedir. Venedikte gelimeye balayan Rnesans, Venedik Ekolnde Gentilenin, sanat kimliinde de kendini gstermitir. Venedikli sanatseverler Bellini ailesinin yaptlarna ok ilgi gstermektedir. zel olaylarn betimlenmesi iin, sanat yapt smarlanmas ok olaan bir gelimedir. Bunlardan biri de; Gentile Belliniye smarlanan ve 1500 ylnda bitirilen pano zerine yal boya 323 x 430 cm gibi byk boyutlu olan: San Lorenzo kprs yaknnda gerek Ha Mucizesi isimli eserdir. (Resim 1). Tabloda iaret edilen mucize; sanatnn Venedikteki gnlk yaam ve sanat yeteneini gstermek zere kullanlan obje yada kiilerden oluan sembollerdir. Bunlar; sosyete hanmlar, beyleri, kanal iindeki gondolcular, keiler ve kanal boyunca iki yana dizilmi evlerdir. Hepsi de sanatnn yaad ve sanatn srdrd Venedik ehrinin birer paralardr. Eser, byk bir gerekilikle en kk detayn dahi byk bir ustalkla ve naturalist bir ekilde yanstld bir yapttr. Yumuak bir k, evlerin ve insanlarn zerinde dolamaktadr. Resimde perspektifin zayfl dahi, tablodaki itenliin scaklnn sergilenmesini, glgelememektedir. Bu eser halen Venedikte Galleria DellAccademiadadr. Sanatnda son derece usta olan Gentile Bellininin, kardei Giovanni Belliniden daha ok etkiledii sanatlar iinde: Bellotto, Canaletto, Guardi ve Hiroige gibi sanatlar bulunmaktadr. Bellini ailesinin sanat kariyerinde, Venedik Ekolnn zellii olan; scak ve zengin bir renk skalas n plandadr. Venedik Hkmetinin portre sanatnda ok usta olan Gentile Belliniyi semesinin ardndan, stanbulda, 01 Eyll 1479da yaplan ilk toplantda 126 oy ile, 21 Eyll tarihinde yaplan ikinci toplantda da; 319 oy ile Meclis-i Hasta davet olay grlm; her iki toplantda, sanat iin

687

gereken her trl ihtiya ve malzemeler iin bir fon ayrlmtr. Bellini ise, bu sanat olay iin hibir cret talep etmemi ve hem akll hem de tokgzl bir davran sergilemitir. Sanat, stanbula geldiinde nceleri tablo tamiratlar ile ilgilenmi, bir anlamda bu nemli grevine snmtr. 1474de Cenova Dkalk Saraynn resim ve dekorasyon ilerini yapm olan sanat, stanbula gelip de sarayda resim ve dekorasyon ilerini aldnda hi zorlanmam ve ok baarl olmutur. Fakat Bellininin asl n; Fatih portresinden ileri gelmektedir. Bu tabloda; padiah banda sar, mat bir tenle betimlenen yz ve yarm profili, kemerli burnu, kk elmack kemikli ehresi ile solgun ve biraz da yorgun grlmektedir. Eser, koyu bir fon zerine resmedilmitir. Hkmdarn yz hafif pembedir, gzbebekleri tatl kahverengi, sakal ve by kestane rengidir, kalar incedir. Padiahn kavuunun tepelii krmz renktedir, kaftann yakas kahverengi samur kapldr, i kaftann yakas ise yine krmz renktedir. Bu eser hakknda Emil Cammaerts; Bu portre Venedik ekolu geleneine benzemiyor. Bu resimde medalya karakteri yoktur. Padiahn yz yarm profildir. Ve Bellini bu portreyi yaparken yalnz objektif gerei aramam, modelin mizacn, ruhunu da ifadeye almtr demektedir. Resimde dey dokular oluturan stunlar; kahve rengi ve zeri sslemeli kemeri gri renkte, bir tak iinde gsterilmektedir. Takn nnde Bizans desenleri ile ilemeli ve zeri kymetli talarla bezeli bir ta resmi bulunan bir rt sarkmaktadr. Kavisin iki kesinde er ta resmi bulunmaktadr. Bu talar Fatihin zaptettii imparatorluklar ve krallklar belirtmektedir. Bu portre, gereki yani Realist slup iinde betimlenmitir. Eserde; Fatihin bann stndeki ve iki yanlarndaki semboller, devletin simgeleri olarak yer alrken, padiahn profilden portresini n plana getiren byk kavis, Bat resim geleneinden gelen bir form anlayndan yola kmaktadr. Resimdeki kzl-kahve, arbal ve olgun renk tonlar, Fatihin yz ve sar ile gl bir kontrast oluturmakta ve eserde zellikle odak noktas, aydnlk yz ile Fatihi iaret etmektedir. Gentilenin panaromik manzaralarnn byk baarlarna ramen, onun sanat adyla zdeleen eseri: Fatih Portresidir. Gentile, Fatih tablosuna 1479un Eyllnde balayp 1481 ylnn Ocak ay ortalarnda bitirmitir.Eser (70 x 52 cm) boyutlarnda, tual zerine yal boyadr. Halen Londrada National Galleryde bulunmaktadr (Orjinal Resim 2).Bu resmin 1907de Zanora tarafndan yaplan kopyas Topkap Sarayndadr. Uzmanlara gre bu kopya fazla baarl bulunmamaktadr (Resim 3).Bugn Viyana, Ulusal ktphanesinde bulunan ve Bellininin resminden esinlenerek yaplm portre ise, Sultan daha da hasta gstermektedir. Bellini, Fatihe konada yapmtr (Dini resim). Haritalara ve yabanc resimlere ok byk ilgi duyan Fatih, Belliniden Venedik kentinin planlarn da yapmasn istemitir. Trkiyede kald sre iinde Bellininin pek ok sanat almas gerekletirmi bu arada Fatihin bstnden, madalya olarak bask yapmtr.

688

 drt hafta iinde Venedike ulaan Belliniyi, Venedik halk kutlamalarla karlamtr. Sanatya gsterilen youn ilgi ve yaplan iltifatlar, Gentilenin Fatihin yannda geirdii gnlerin kendisi iin nasl bir gurur kayna olduunu gstermektedir. Bellini, Fatihin hmanist tavrn ve liberal grlerini, memleketinde anlatm ve 1507de lmnden nce, bu anlar yaynlamtr. Bellininin, stanbuldaki dillere destan gnlerindeki an, bir baka talyan sanat olan; Constanzo Ferrarann nne glge drmtr. Constanza da Ferrara tarafndan yaplan Fatih resmi de nemli bir Fatih portresidir. Zemin altn yaldzldr. Bu eserde Fatih gayet shhatli grnmektedir. Gereki bir anlayla allan resim baarl bir eser olarak kabul edilmektedir. Resim 26 x 22 cm boyutlarndadr. Portre tam profilden allmtr. Burada padiahn kaftan, koyu kahverengi, yakasndaki krk ise, daha ak bir kahverengidir. Bu renklere kontrast olarak oluturulan i giyisisi ise, yeil renkli olarak allmtr. zellikle fonun altn yaldzl olmas hem Osmanl minyatrlerine hem de Bizans resmindeki renk seimine bir gnderme gibidir; (Resim 4) 1478den, 1481 ylna dek stanbulda kalan Contanza, bronz madalyas ile n yapmtr. Ferrarann madalyonu bize, padiahn, enerjik, canl, daha salkl halini gstermektedir. Madalyonun yapm tarihi 1478dir. Madalyonun bir yznde, banda sar, srtnda kaftan ile Fatih bst vardr. Arkasnda ise bir kaideye tutulmu gibi atnn stnde olup iki yanda iki aa, arka planda tepeler ve Hisar resmedilmitir. Gereki slupla alan madalya Pisanellonun stiline yakn grnmektedir. Constanzonun meydana getirdii yaptlar arasnda, bir minyatr de vardr. Baz uzmanlara gre, bu eserin, Sinan Beye de ait olabilecei yazlmaktadr. Burada Sultan profilden gsterilmektedir. Baka bir sulu boya resminde ise bir katip figr vardr. Constanzoya ait bir tablo da Fatihi oullarndan biri ile gstermektedir. Trk resim sanat, Fatihin tm abalarna karn uzun sre Avrupa etkisine girmemitir. Bellini ve Constanzo, stanbulda fazla kalamadklarndan, Fatihin ok arzu ettii, Bat tarz bir resim atlyesi de kurulamamtr. Fatihin maiyetinde olan Trk asll Mslman veya Hristiyan kkenli ressam olan Sinan Bey, sarayn atlyesinde aralarnda Venedikli Maestro Paollonun da bulunduu resim eitiminden gemitir. Sinan Bey ayn zamanda, Constanzo da Ferrara ve Mostori Pavlinin de rencisidir. Sinan Beyin alt Portre Fatihe ait nemli eserler iinde kabul edilmektedir. Sinan Beye atfedilen 39 x 27 cm boyutlarndaki resim, en eski Osmanl minyatrlerindendir. Minyatrde, izgici bir slup ve ll renkler hakimdir. Fatih sol elinde bir gl koklamaktadr. Bu espiri padiahn ne denli duygulu ve zarif bir kiilik olduunun adeta bir simgesidir. Sa elinde ise, bir mendil tutmaktadr. Resme btnyle son derece zarif bir anlatm hakimdir. (Resim 5) Eserde, iek koklayan padiah esprisi, Seyyit Lokmann 1579 senesinde yapt Beyazdn portresinde de grlmektedir. Hatta bu gelenek Levninin Yusuf Bey resminde dahi devam etmektedir. Sinan Bey, Bellininin dervi isimli resminin bir kopyasn yapmtr. Sinan Beyin elinden kan Gl Koklayan Fatih eserinin, bugn ranl sanat iblizadeye ait olduu; Rabyin El Gran Turco, eserinde iddia edilmektedir. Fatihin minyatrist Osman tarafndan

689

yaplan resmi de, minyatr sanatnn kendine zg kaideleri iinde, bir yzey resmi ve Fatih resmine ait bir rnek olarak yerini almaktadr. (Resim 6) Fatihin bu eseri Topkap Saray Mzesinde bulunmaktadr. Padiahn, Kapudal Konstantin tarafndan yaplan ve altnda Boaz panaromas olan resmi ise deiik bir tarzda ifade edilmi olup, zgnln korumaktadr. Bu eser de yine Topkap Mzesindedir. (Resim 7) Fatihin talyan ekol, stilinde olan bir portresi yine Topkap Saray Mzesinde bulunmaktadr. (Resim 8) Bu mzede olan Fatihin bir portresinde (Resim 9) padiah gayet salkl grnmektedir. Fatihin kaftannda oryantalist motifleri gsteren, hareketli yzeyli bir giysi bulunmaktadr. Eser tamamen profilden allmtr. Yine minyatr tarznda cepheden allan bir baka eserde; Fatih Sultan Mehmedin, Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan Levni tarafndan yaplan Fatih portresinde, eser minyatr tarzyla allmtr. Fatih mavi kaftan, yeil giysisi ile tahtnn stnde oturmaktadr. Tahtnn arkasnda, oryantalist motiflerle ssl yasta srtn dayamaktadr. Elinde bir mendil vardr, yannda da bir kl bulunmaktadr. (Resim (10) Fatihin bakr zerine hakedilmi resmi ise, Pariste Bibliyotheque Nationalde bulunmaktadr. Padiahn elinde bir asa grlmektedir. (Resim 11) Fatih Sultan Mehmedin Tahranda Glistan Mzesinde bulunan resmi ise; primitif bir tarzda allm olup, Uygur ve in eserlerini andran bir espri iinde grlmektedir. Padiahn banda aslnda her zaman grlen beyaz sarn yerine desenli bir sark grlmektedir (Resim 12). Constanzonun oluturduu madalyada ise; etrafnda geni bir bordr iinde (SVLTAN MOHAMMETH. OCTHOMAN VGVL BZANT MPERATORS 1481) yazldr. Dier yznde, Fatih bir at zerinde ve silahl olup elinde topuz bulunmaktadr. Altnda (OPVS CONSTANT) ve etrafnda (MOHAMETH AS ET GRATE MPERATORS YANAGO EQUESTRS N EXERCTVS) yazldr. JEAN FRNCAUDET madalyasnda, Fatihe benzerlik yok gibidir. Pariste Biblioteque Nationaleda bulunan bu gm madalyann zerinde, Fatihin banda ne doru eilmi bir kavuk bulunmaktadr. Fatihin yz ve elbiseleri bilinenlerden ok farkldr. Bu sebepden bu madalyonun ezbere yapld tahmin edilmektedir. kinci madalyon ise, 1481de baslmtr. Padiahn lmnden sonra bu madalyon ile, Hristiyan dnyas Fatihin yzn daha iyi tanm olmaktadr. Berolte di Civanni isimli bir heykeltraa ait olan madalya da, 1480 senesinde tamamlanmtr ve madalyonun n yz Gentile Bellininin madalyonunun kopyasdr. Bst sola doru, sarkl, boynunda zincire geirilmi yarm ay eklinde bir ss ile bezenmitir. evresinde MAVNET ASE. AC. TRAPESVNZS. MAGNE QVE. GRETE MPERAT yazlar vardr. Arka yznde ise; Sultann, harp ilah Mars tarafndan sevk edilen iki atl, kabartmal ssl ve drt tekerlekli bir arabada bir figr bulunmaktadr. Harp ilah sol elinde kendi mzra zerindeki bir zrh, yukarya kaldrm bir haldedir. Zemin izgisinin altnda, plak bir adam bereket boynuzuyla plak bir kadn kar karya dinlenmektedir ve aralarnda OPUS BERTOLD, FLORENTN, SCVLTORS yazlar bulunmaktadr. Fatih madalyalarndan Gentile Bellininin imzasn tayan madalyann n yzndeki Fatih resmi, Bellini portresinden farkldr. Etrafnda MPERATORS MAGN SULTAN MOHAMET yazldr. Arka

690

yznde st ste ta resmi bulunmaktadr. (Bizans, Karaman, Pontos) etrafndan F. GENTLS BELLNVS VENETVSEQES AVRATVS COMES Q PALATN VS yazldr. Bertolde di Giovanni madalyasnn ise, n yznde Bellini madalyasndan sakal ve kulak itibari ile farkl Fatihin bir resmi bulunmaktadr. Boynunda kordon ile bir madalyon asldr. Etrafnda (MAVMhET ASE AC. TRAPESVNS MANGNE QVE GRETE MPERAT) yazldr. Arka yznde, elenklerle donanm drt tekerlekli bir zafer arabasnn aha kalkm iki atn, harp ilah mars ekmekte ve bir elinde meale bulunmaktadr. Arabann stnde banda kavuk olan Fatihin harmaniyesi umakta ve bir elinde bir heykel grlmektedir. Dier elindeki ip, balarnda ta olan kadn sarmtr. Bunlarn yannda (GRETE TRAPESVNTY ASE) yazldr. Arabann getii yolun altnda, bir kadn ile bir erkek uzanm vaziyette olup birinin elinde tarak ve dierinde bereket boynuzu bulunmaktadr ve aralarnda (OPVS BERTOLD FLORENTN SCVLTORS) yazldr. Eser, halen Londrada; The National Gallery Londra Ulusal Mzede bulunmaktadr. Fatih Sultan Mehmedin adna yaplan Fatih Sikkelerine gelince: Sikke kesmek istiklal ve saltanat icabdr. Her ne kadar Fatihe kadar olan hkmdarlar, pekok kere sikke bastrmlarsa da ilk defa Fatih, altn sikkeyi bastrmtr. Bu tasarruf ise, bir devletin mali kudretinin stnln, yceliini gstermektedir. Fatih altnnn arl; o zamanki lleri ile 1 dirhem, 1 krat, 2 habbedir. Bugnk yarm altn, 1 dirhem 2 krat olduuna gre, Fatihin sikkesinin arl anlalacaktr. Fatih altnnn ayar 23, 5 ve apda 20 mmdir. Mzede bulunan altn sikkesi, 1478 (883) tarihlidir. Bir tarafnda (Daribn-nadar Sahibl-izzi ven-nasar Fil-berri vel-bahr), dier tarafta (Sultan Mehmet Bin Murad han azze nasruhu Konstantaniye Duribe fi 883) yazlar bulunmaktadr. Altn sikke yalnz stanbulda kesilmitir. Btn bu almalar, bu devre ait sanata verilen deerin de sembolleridir. Bu arada Trk topraklarnda nemli saylan olaylar kaydetmek iin Fatih ve ehzadelerinin maiyetinde, bir ok tarihi, yazar bulunmaktadr. Bunlardan biri, Fatihin byk olu ehzade Mustafann maiyetinde bulunan ve Uzun Hasanla olan savalar yazan; Jan Mari Anjiyolellodur. 1479 tarihinde, ehzade Mustafa Karamanda lnce, Anjiyolelloda stanbula davet edilmitir. Yazar ile ressamn tanmalar da, bylece sarayda gereklemitir. Giderek, saray pek ok tarihi yazar ve sanatya almaktadr. Ressam Bellini o zamanlar, 53 yandadr. Sanatnn olgun kariyerindedir ve Gentile Bellini 1479dan 1480nin 26 Kanun-i Sanisi olan; Ocak ayna kadar stanbulda, sarayda kalacak ve sanatn srdrecektir.

691

1479 tarihinde Venedik Dileri Bakan Giovanni Dairo, Fatih ile bir anlama imzalamaktadr. Bu anlama ile Ekodra ehri Fatihe teslim edilmektedir. Alicenap padiah, bu anlamada ok nemli saylan hususi konular, kar tarafn menfaatine sonulandrmay esirgememitir. Tarih, pek ok tarihi tarafndan kaleme alnmakta, fakat Sanat Olaylar gibi baz gelimeler, hayati saylmadndan, belli bir perspektif iinde ve az sayda yazar ve tarihi tarafndan, belki de rasyonel olmayan bir biimde, subjektif grlerle kayda geirilmektedir. Bellininin Fatih tarafndan daveti ve sanatsal gelimeler, Vasari, Ridolfi, Kbe gibi yabanc tarihiler tarafndan, z bilgiler olarak tekrarlanmsa da, teferruatl olarak yazlmas ancak Tuann; Gentile Bellini ve Fatih Sultan Mehmed adl eserinde grlmektedir. Bir baka eser ise; bu konudan dolayl olarak bahseden Jau Mari Anjiyolellonun Trkiye Tarihi isimli eseridir. Bu eserin bir kopyas; Paris Ktphanesinde bulunmaktadr. Ridolfi tarafndan yaynlanan; Arte-Havarak Sanat isimli kitapta da Bellininin tasviri ve Fatihin ressam tarafndan yaplan madalyas, Bandurinin Teodor stunu gibi eserlerden bahsedilmektedir. Tarihi Josef Hammere gre, Loran Domedii, stanbulun kymetli yerlerini resmetmek zere yine Belliniyi semitir. Oysa ki, Domediinin evresinden gelen byle bir bilgi bulunmamaktadr. Kald ki, Gentile Bellininin stanbulda olduu sralar, Antuan Domedii, hkmeti tarafndan grevli bulunmaktadr. 11 Temmuz 1479 tarihinde Antonyo Bernardi Domedii, Osmanl Devletinde konsoloslua tayin olmu, Austos aynn sonuna doru stanbula geldiinde de Gentile Belliniyi grmek frsatn bulmutur. Artk Bellininin n tm stanbula yaylmaktadr ve kendi devlet erkanndan da byk iltifatlara mashar olmaktadr. Gentile Bellini, Fatihin defalarca yalboya resmini alm ve bunlardan birisini, Pol Jov Satn kendisine ayrmtr. eitli byklkte, sonradan kopyalar yaplan portrenin ad: Ellijia Virirum llustrum dur. Karde Giovanni ise, o sralar Venedikte ya sva zerine Fresk almalarnda younlamtr. Bu fresklerde, Pope III. Alexander ve imparator Frederick I Barbarossa resmedilmektedir. Eserler, 1577de kan bir yangndan tamamen tahrip olmu fakat ierikleri ile sanat Tarihine geirildiinden, bir anlamda bsbtn yok olmamlardr. nemli insanlarn resimlerini yapan karde Giovanni, yine de Gentile kadar bu konuda unvan yapmam grnmektedir. Gentile Bellininin dier almalar iinde; 1496da gerekletirdii. Procession of the Relic of the Cross in the Piazza of San Marco (Mukaddes emanetlerin San Marco meydanndan geii) ve 1501de resmettii; The Miracle of the True Cross (Gerek Han mucizesi) gibi eserleri bulunmaktadr. Bu yaptlar, Venice Akademi ve St. Mark Alexandria, Brera Galeri, Milanda bulunmaktadr. Fatih devrinde saray evresindeki ressamlardan biri de; Ahmet Musadr. Bu sanat, Bizans ve Avrupa sanatlar ile yakndan ilgilenmitir. Ahmet Musa eserlerinde yaldz fon ve gm yaldz kullanmtr.

692

Londrada yine Gentile Bellinenin yalboya portreye hazrlk olarak yapm olduu, bir tahta gravr de bulunmaktadr (Resim 4). Fatih portrelerinden bugn Tahran Glistan Mzesinde olan guaj almann boyutlar: 18 x 30 cmdir. Bu resimde ehrenin drtte grnmekte olup, zemin mavidir. Kaftan ak kahve rengi, krk beyaz, elbisesi yeildir. Bu resmin Fatihe ait olduunu A. Sakzyan iddia etmekte, Wilkinson ve Greyde bunun Hind imparatoru Hmayuna ait olacan syleyip ve yzde benzerlik olmadn yazmaktadrlar. Bu portre eer hmayundan ziyade, Fatihe benzemekte ise byle renkli sar, Trk Hkmdarlar kullanmamlardr. Tarihi gereklerin iindeki objelere benzememelerine ramen yine de pek ok eser Fatihin resmine atfedilmektedir. Grand Turc albmnde olan gravre gelince; Yz tam profil olup sa ve sakal gayet itinal grnmektedir. Yannda ejderha resimleri vardr. 14-15inci yzyllara balanan bu eserin, Fatih ya da Cengiz Hann canlandrd konusunda tam bir kanaat bulunmamaktadr. stanbulda tarihe geecek pek ok sanat hadisesi yaanrken, dier yandan, devletin gvenlii ve bekaas asndan gerekli grlen bir Rodos Seferi yaplmaktadr. Mesih paa komutasnda yaplan bu savata; 9000 kii lm, 15.000 kii de yaralanmtr. Ve tarih 18 Austos 1480i gstermektedir. Bu malubiyetin zerine, Fatih bizzat kendi idaresinde Rodosa bir sefer daha yapma arzusuna girmitir. Fatihin 1479 Kasm aynn sonlarna doru, Belliniyi huzuruna arp onun, Venedike dnmesinin daha doru olacan sylemesi ve bu misafirlii bitirmek istemesinin gerek nedeni de bu olmaldr. Venedikte doan sanat iin, bu sanat eserleri ile dolu ehir byk bir anlam tamaktadr. Fakat stanbulu grdkten sonra Bellini, bu ehirden ayrlmak istememitir. Sanat, padiahtan yalnzca bir tavsiye mektubu istemitir. Fatih, Belliniye hem bu mektubu vermi hem de, kendisini kymetli pek ok hediye ile dllendirmitir. Bu arada sanatya 250 eku arlnda bir de, altn gerdanlk vermitir. Daha nemlisi Fatih, Belliniyi, Osmanlda valye Payesinin karl olan; Paleten Kontu ve Beg nvanlar ile taltif etmitir. Ressam gitmeden nce, Fatih onu Comes Palatinus olarak saray erkanna dahil etmitir. Hristiyanlarn, Altn Klna denk bir madalya ve unvan ile taltif edilen Bellini de Fatihe, babas Jacoponun krokilerinin bulunduu, bir resim defteri hediye etmitir. Bellini 1481 ylnda stanbuldan ayrlmtr. Bilindii gibi Fatihin yeni bir sefer arzusunun yansra, Gentileyi de Venedikte Dogelar Saraynda, nemli almalar beklemektedir. Bellini, kendi memleketinde de, hayatnn sonuna dek, hkmeti tarafndan 200 altn lira maala dllendirilmitir. Bu hediyeler ve dller, sanatnn vefatndan sonra varisleri tarafndan bllrken, tarihilere de tekrar konu olmutur. Bylesine nemli bir sanat olaynn ardnda kantlar da olmasna karn, baz yabanc tarihi ve yazarlar, Bellininin stanbuldaki misafirliini yanl yorumlama yoluna gitmilerdir. O yllarda Ridolfi, Volter, ve Gibon gibi tarihiler, Fatihin Belliniyi Sarayda zorla alkoyduunu yazmlardr. Oysa Fatih gibi gzel sanatlara merakl, derinlii olan zarif bir kiiliin ve alicenap bir padiahn bylesine zorba bir davran iinde olmas mmkn deildir. stelik Bellininin memleketinde bulduu unvan da, bu olayn misafirlik olduunu dorulamaktadr.

693

17. yzylda, Ridolfinin kulaktan dolma hikayelerle, 15. yzyldaki saygn bir olaya olumsuz atflarda bulunmas mesnetten yoksundur. Dolaysyla bu yorumlamalar, kt niyetlerin gstergeleri olarak kalmaya mahkumdur. Tarihi arptmalara bir baka rnek ise; Fatihe ait olmayan tablolar iin de geerlidir. Belliniye atfedilen 1512 senesinde yaplm bir portrenin, 1507 ylnda vefat eden Bellini tarafndan yaplm olmasn imkansz klmaktadr. Bu tablo halen talyan Okulunun Ktphanesindeki fihristte 60 numara ile kaytl bulunmaktadr. Gentile Bellininin yapt Fatih Madalyonu ise, sa ve sol taraflarda grlen stanbul, Konya ve Trabzon Beyliklerinin tacn gstermekte, yan erevede ise, 25 Kasm 1480 tarihi ve sanatnn imzas yer almaktadr. Bellininin, stanbulda alt eskizlerden yola karak yapt baarl ve gereki simas ile Fatih Madalyonu dahi, ezbere oluturulan Bertoldo Giovvanni ve Costanza tarafndan yaplan madalyalarn deerini drmtr. Fatihin portrelerine o devirde pek ok sanat tarafndan allmtr. Fakat en usta en yetenekli eserlerin banda Bellininin almalar gelmektedir. Bellininin portreleri en nemli belgesel dokmanlar gibi kymet bulmaktadr. Bunlardan birini de Pol Jov satn almtr. Hatta bu tablolar Ellijia Virurum llustrium ad ile nlenerek; bunlarn eitli byklklerde kopyalar baslmtr. 1825 senesinde Reno ailesinden, Lord Nortoyce tarafndan satlan bu isimle anlan tablo ise, bsbtn farkl bir eserdir. Elojiadaki eser ile, Osmanl mparatorluunun genel tarihi adyla 1600 senesinde Venedikte Pol Jov iin, Sansovino tarafndan bastrlan madalyon resmi, Fatihe hi benzememektedir. Elojiann eitli tablolarnda, Fatihin ba sadan, sola doru resmedilmitir. Sa elinde bir gl vardr. Sol kol vcuduna dayanm ve beline doru bklm, elinde ise bir silah kapzas vardr. Simas serte grlmekte, byklar ise uzun resmedilmektedir. 1553 senesinde, Kilium Rovil tarafndan nerolunan; Perumeb-tu Oriorum konumde yaynlanan Sultann Madalyas, btnyle Bellininin resimlerini andrmakta ise de; madalyadaki kaba hatlar ve tutarsz ltler bu eserin sanatya ait olmasn engellemektedir. Vasarin Sanat Dergisi iin, Teodor Dbri tarafndan betimlenen resme gelince, bu eserde yz yandan; soldan saa dorudur. Sultann arkasnda bir kaftan vardr. Fatihin sakal ekli, byklar ve yzn sinirli hali, eserin gerekten modele bakmadan ezbere yapldn ortaya koymaktadr. Eri piskoposu, Ladislas Pirker tarafndan Josef Hammere verilen ve Osmanl Devleti Tarihi olan eserde yaynlanan, talyanca kitaptaki resim hakknda da, doruluu asndan pheler vardr. Fatih soldan, saa profilden alm, yznde hafif bir sakal ve byk bulunmakta fakat bakaca benzer bir zellik grlmemektedir.

694

Trkiyede 16., 17. ve 18. yzyllar gibi eitli zamanlarda allan, Fatih portrelerinin ounun da Sultana benzerlii bulunmaktadr. Piyer Obsn Tarih adl, P. Bohor tarafndan yaynlanan ve Rodos Kuatmasna ait yazma bir eser olan kitapta da hatra niteliinde bir Fatih resmi bulunmaktadr. Eser nceleri Duharlay Ktphanesindeyken sonra Paris Milli Ktphanesine gnderilmitir. Jan Dvent tarafndan oluturulan 1870 senesinde yaynlanan Fatih tablosu da gerek karakteri yanstmaktan uzak, ancak hatra niteliinde kabul edilmektedir. 1476 senesinde Filip Dpergam tarafndan Venedikte yaynlanan, Sople Mantom Kronikorum adl eserde, Fatihin yalboya eserinden bahsedilerek, Sultann heybetli grn ve baknn tabloda aynen yanstld yazlmaktadr. Fatihin El Gran Turko namyla sunulan ve Msy Lipman tarafndan yaynlanan resmi ise, son Bizans mparatoru VII. Jan Paleologosun resmi olup, Fatihe ait deildir. Yine Hartman edor tarafndan oluturulan Kronikon Noren Bregenze 1493 tarihli eserde ve 1480 senesinde Almanyada bastrlan imzasz bir baka Fatih portresindeki benzerlik ile, Berlin Mzesindeki portredeki aynlk, ilgin bulunmaktadr. Aras Ktphanesindeki eser ile, Berlin Mzesindeki resimler ise, ayn sanatnn eserleri olarak kabul edilmektedir. 15. yzylda Fatihin olu Cemin de, portreleri allmtr. Fatihin Belliniden, saray erkannn portrelerini yapmasn istemesi, kendi odasnn sslemelerini yaptrmas, ondan sonra gelen padiahlarn da Sanata ilgi gstermelerine yol am, Fatih bu bakmdan da kendinden sonra gelenlere nc olmutur. Osmanl Resim sanatnda portreler, az sayda da olsa varlklarn korurken, minyatr sanat da olanca hzyla Osmanl resmine renk getirmektedir. Fakat portre resminin getirdii farkl soluk, resim sanat iinde ok nemli bir yer igal etmektedir. Fatihin vefatndan 6 ay evvel yaptrd portrede; yznn solukluu ve hastal adeta aka belli olmaktadr. Yzde yanak kemikleri kk, burnu daha ahin, sk byklar azn rtm olmasna ramen, Fatihin kendinden emin, vakur hali gz doldurmaktadr. Bu portrenin gerekiliinden etkilenen Giovanni Mani isimli bir Domenik rahibi, 1480 senesinde portreyi grdnde Fatihin yaknda leceini sylemekten kendini alamamtr. Fatihin bizzat kendisi her zaman gereki yaklamlardan yanadr. Bir rivayete gre; Bellini saraya ilk geldiinde onun sanatndan emin olmak iin, kendi resmini yapp getirmesini sylemitir. Bunun zerine, aynaya bakarak portresini yapan Bellini, Fatihe resmi gsterdiinde Sultan esere hayran olmu ayn zamanda da sanatnn ustalndan emin olmutur. Yine baka bir rivayete gre; Fatih, Kapal ar Bedesteninde tebdil-i kyafet dolarken bir derviin kendisi hakknda ok gzel kasideler sylediini iitmitir. Bu olay Belliniye nakleden Fatihe, sanat olayla ilgili bir resim yapmtr ve bu adam neye benziyor diye sorduunda Bellininin Dervi iin syledii biraz deliye benziyor sz zerine Sultan da bu tanmlamay dorulam; ok doru hatta cennet bile gzlerinden belli oluyor demitir. Bellininin Fatihe syledii sz olan; Siz, Byk

695

skenderin

bile

baaramad

ok

byk

bir

ii

baardnz,

neden

hakknzda

methiye

istemiyorsunuz? sorusuna, padiahn verdii cevap olan Ben ancak akll insanlarn beni methetmesini isterim sz Fatihin asil karakterine uygun bir cevap tekil etmektedir. Venedikte doan Bellini, 1507nin ubatnda yine Venedikte vefat etmitir. nsanlar lrken, eserler yaamaya devam etmektedir. Hikayeler ya da Rivayetler neyi anlatrlarsa anlatsnlar, kendi apnda gerekleri gsteren Realist Portreler, aynadaki akisler gibi, tarihe mhrn vuran, gzel sanatlara unutulmaz payeler veren Fatih Sultan Mehmedin portreleri rnei, Fatih gibi mmtaz bir ahsiyeti ve Bellini gibi usta sanatlar da dnya durduka sonsuzlua tayacaklardr. Abdulkadir Dedeolu, Osmanllar Albm, stanbul 1980. Andre Clot, Fatih Sultan Mehmet, stanbul 1991. Berke nel, Osmanl Devletinde Gzel Sanatlara Verilen nem, Tarihi, Kltr ve Sanatyla III. Eyp Sultan Sempozyumu Tebliler Yayn (Eyp Belediyesi Kltr Yaynlar ve Kltr, Turizm Mdrl). Franz Babinger, Mehmed The Conqueror and His Time, Princeton, 1992. brahim Artuk, Cevriye Artuk, Fatihin Sikke ve Madalyalar, stanbul 1946. Tuan, Gentile Bellini ve Sultan Mehmed-i Sani (1479-1480), stanbul, 1909. Tahsin z, Fatih Sultan Mehmed IIye Ait Eserler.

696

Yenileme Dneminden Cumhuriyet Dnemine Trk Resim Sanatnn Evreleri / Yrd. Do. Dr. Ahmet Kamil Gren [s.428-439]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Yenileme ya da yaygn tanmyla batllama dneminde Batl anlamda gelimeye balayan resim sanatnn yksne girmeden nce, bu ortamn olumasna olanak tanyan srece ksaca bir gz atmak gerekirse: Kkl bir gemie sahip Osmanl mparatorluunun Batllama servenini, tarihiler 1703-1730 yllar arasnda yirmi yedi yl hkm sren III. Ahmed (1673-1736) dnemine kadar dayandrmaktadrlar. Bu dnemde yava yava Batl dncelerin Osmanl mparatorluunu etkilemeye baladna tank olunmaktadr. Bu oluumda Mslmanl seen Avrupallarn da nemli bir etken olduu sylenebilir.1 rnein 1727de Erdelli bir Macar olan ve gen yata Mslmanla geen brahim Mteferrika ile Yirmisekiz Mehmed elebinin olu olan ve onunla Parise giderek orada yetien Said Mehmed elebi ilk Trk matbaasn kurarak Osmanl kltr yaamnda nemli bir ilevi yerine getirdiler.2 Daha sonra 1730-1754 yllar arasnda on drt yl tahtta oturan I. Mahmud (1696-1754) dnemi de ordunun iyiletirilmesi bata olmak zere eitli yeniliklerin yapld bir dnem olarak dikkat ekmektedir. I. Mahmudun ardndan 1754-1757 yllar arasnda yl hkm sren III. Osman (1699-1757) ile 1757-1774 yllar arasnda on yedi yl ynetimi elinde bulunduran III. Mustafa (1717-1774) ve 1774-1789 yllar arasnda on be yl tahtta oturan I. Abdlhamid (1725-1789) dnemlerinde de yaanan eitli zorluklar yannda eitli yenileme hareketlerinin de srdrld grlmektedir. Ancak, Osmanl mparatorluunun yenileme hareketlerinin ivme kazand dnem olarak Fransz Devriminin olduu 1789da tahta kan ve 1807ye kadar on sekiz yl hkm sren III. Selim (1761-1808) ile bir yl ynetimi elinde bulunduran IV. Mustafa (1779-1808) dnemi ardndan 1808-1839 yllar arasnda otuz bir yl saltanat sren II. Mahmud (1785-1839) dnemi grlmektedir.3 mparatorluun, youn bir biimde Batllama abalarn srdrrken, sahip olduu deerler, kurum ve kurulularyla olduu kadar, sanat ve kltr ortamyla da adeta kaos olarak da tanmlanabilecek bir karklk iinde bulunduu grlmektedir. Byle bir ortamda resimden heykele, fotoraftan gravre, edebiyattan mzie ve mimarlktan sanatn dier dallarna kadar uzanan ilikiler ve etkileimler bir btn olarak ele alnmaldr.4 Batllama akmyla birlikte mzik, resim, heykel, tiyatro, yazn gibi tm sanat dallarnda oluan bir etkiden sz edilse de en hzl gelime hi kuskusuz, mimaride uygulanan Batl eler ve biemde (slupta) kendini gstermitir.5 Batllama dneminde Avrupann dou komusu Osmanl mparatorluunun geni topraklarnda Barok sanat kendine zg nitelikler gstermektedir. Batda etkin bir biem olarak beliren Barok resim sanat, Avrupa sanat akmlarndan ok ayr bir ynde ve slmi sanat gelenekleri dorultusunda gelime gsteren Osmanl resmi zerinde hemen hemen yok denecek kadar az etki yapmtr.6 Trk resim sanatnn geliim srecini belli baz dnemlere ayrmak gerekirse balca iki byk dnem karmza kmaktadr. Bunlardan birisi Osmanl mparatorluunun Batllama hareketiyle balayan ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla sonlanan dnem olarak ele alnabilir. Dier dnem ise Cumhuriyetin ilanyla balayp gnmze kadar uzanan sre olarak deerlendirilebilir. Hi

697

kukusuz, iki dnemi de kendi iinde, deiik bak alaryla, ok deiik blmlere ayrmak olanakldr.7 rnein ilk dnem iinde resim sanat adna nemli olaylar olarak 1793 ylnda askeri okullara resim dersleri konulmasn; nce 1829, ardndan 1834 ve 1835 yllarnda Avrupaya rencilerin yollanmaya balanmasn; 1857de Pariste Mekteb-i Osmannin kurulmasn; Pariste sekiz-on yllk resim eitimlerini tamamlayan ve Batl anlamda Trk resminin temelini atan Osman Hamdi Bey, eker Ahmed Paa ve Sleyman Seyyidden oluan nc byk ustasnn 1870te yurda dnmesini; 1883 ylnda Sanayi-i Nefise Mektebinin kurulmasn; 1909 ylnda Osmanl Ressamlar Cemiyetinin kurulmasn ve erif Abdlkadirzade Hseyin Haim Beyin ynetiminde Mart 1911 ile Temmuz 1914 tarihleri arasnda cemiyetin yayn organ niteliinde on sekiz say sren bir mecmua/gazete karmasn;8 1908 ylndaki II. Merutiyet Dnemiyle birlikte Avrupaya resim eitimi gren genlerin, eskiye oranla daha youn ve dzenli bir biimde gnderilmesini ve 1914 Kua/all Kua olarak adlandrlan sanatlarn, 1914 ylnda Batdan rendikleri yeni resim anlaylarn yurda getirmesini; 1914te gen kzlarn da resim eitimi almas amacyla bir nas (Kz) Sanayi-i Nefise Mektebi kurulmasn; Balkan Sava, Birinci Dnya Sava, Kurtulu Sava gibi nemli savalarn yaand bir ortamda anakkale Savalarn tema olarak deerlendiren, dnemin Genelkurmay Bakanl tarafndan Sisli Atlyesinin kurulmasn; ardndan ilk yurtd resim sergisi olan Viyana Sergisinin gerekletirilmesini;9 1916 ylndan balayarak Osmanl Ressamlar Cemiyetinin nderliinde Galatasaray Sergilerinin almaya balanmasn sralayabiliriz.10 Yukarda belli bal sanat olaylarn sraladktan sonra 19. yzyl sanat ortamnda yer alan Trk ressamlarn konumuna ksaca bir gz atacak olursak: 19. yzyl Osmanl mparatorluu sz konusu olduunda, iinde bir ok etnik kkene, dine, dile sahip insan barndran; bir utan dier uca deiik kltrlerden oluan byk bir imparatorluk akla gelmektedir. Ayda Arelin yapt bir syleide de vurgulad gibi, dnemin sanatn ve sanatsn tanmlamak iin, sanatlara, ayn ortam paylaan bireyler olarak ncelikle Osmanl sanats demek daha doru bir yaklamdr.11 19. yzylda Osmanl mparatorluu topraklar stnde yaayan eitli kltrlere ait insanlarn oluturduu ortamn, her konuda olduu gibi, sanat konusunda da etkileimlere neden olduu aktr. Hi kukusuz, stanbul gibi ok hareketli bir ortamda sanat icra etmeye alan Trk ressamlarnn, mparatorluu oluturan Hristiyan, Levanten kesime ait ressamlardan, stanbul kentine gelen yabanc ressamlara, Perada alan eitli sergilerden ve eitli sanatsal hareketlerine kadar birok sanatsal ve kltrel hareketten dolayl veya dolaysz, doal olarak etkilendiklerini syleyebiliriz.12 Bir dnemi ele alrken, o dnemi douran; iinde var olan saysz eyi de ok eitli ynleriyle irdelemek gerekmektedir. Ancak, bu aamada konuya belli bir adan yaklatmz, ayrca ayn dnemde gelien, gerek stanbul, gerekse Anadoluda rneklerini grdmz (duvar resmi bata olmak zere) resim sanat konusu iinde incelenebilecek dier trlere deinmediimizi; daha ok 19. yzyl ikinci yarsnn sanat ortamnda retilmi yalboya tuval resmini inceleme merkezine yerletirdiimizi belirtmeliyiz. Osmanl mparatorluunun 19. yzyl boyunca bir ok konuda yaad skntlar, sanat iin de sz konusuydu ve sanat ortamn oluturan eler de olduka karmak bir durumdayd. Daha nce

698

yazdmz yazlarda mparatorluun iinde bulunduu sosyal, siyasal, kltrel, sanatsal vb. dier ortamlarn tarihsel arka plann ayrntl bir biimde kaynaklaryla birlikte ele almtk.13 Ancak, ok ksa olarak, 19. yzyln, Osmanl mparatorluunun hemen her konuda, en zor bir dnemi olduu, bu konuda yaplan aratrmalarla da devaml vurgulanmaktadr. Sanat ortamnn belli bir disiplin iine sokulmas ya da sanata kar ilgi uyandrlmas aamasnda hi kuskusuz Osman Hamdi Beyin giriimleriyle 19. yzyln son eyreinde 1883te kurulan Sanayi-i Nefise Mektebinin; alan baz zel kurslarn; birbiri ardnca almaya balanan sergilerin ve buna bal olarak Pera bata olmak zere baz dier blgelerde balayan belli bir sanat pazarnn olumasnn nemi byktr.14 Ancak, 19. yzyl balarndaki -bu dnem ilerici bir padiah olarak bilinen ve 1793te askeri okullarn ders programna resim derslerini koyduran, III. Selim (1789-1807) ile balar- sanata yn verecek bir kurumun olmad yllarda sanat ortamnda en etkin kurum olarak Sarayn varl sz konusudur. mparatorluk bakenti stanbula gelen yabanc sanatlardan, burada yaayan aznlk, Levanten ve Trk sanatsna kadar geni bir sanat topluluunun, ncelikle Saray ve evresi ile iliki iine girdii ve ilerinden bazlarnn, padiahlarn yaptraca yeni saray, kasr, kk, cami, eme vb. yaplarn yapmndan, sslenmesine kadar grev aldklar, Saraya yaptlarn sunma yoluyla da sanat yaamlarnn devam iin eitli olanaklar elde ettiklerine tank olmaktayz. 19. yzyl boyunca Osmanl mparatorluunu birbiri ardnca yneten IV. Mustafa (1807-1808), II. Mahmud (1808-1839), Abdlmecid (1839-1861), Abdlaziz (1861-1876), V. Murad (1876-1876), II. Abdlhamid (1876-1909) gibi padiahlar, baz dnemler daha youn; baz dnemler ise daha zayf olmak zere, sanatlar ile ilikilerini bu ekilde srdrdler. Byle bir iliki, Batllar gznde egzotik deerleri ar basan, zengin bir tarihsel ve kltrel gemie sahip ve ayn zamanda byk bir liman kenti olarak ticari yaam da son derece cazip olan stanbulun kendine zg bir sanat ortamnn da olumasna olanak tand. zellikle bu dnemde, Avrupa lkelerinde moda olan Oryantalist akmn temsilcileri sanatlarn Dou lkelerine geziler dzenledikleri ve Douya alan kapnn ilk dura olan stanbula sklkla uradklar grlmektedir.15 19. yzyln ortalarna doru 1839da icat olunan; 1860l yllarda ise iyice yaygnlk kazanan fotoraf makinesinin varl ise bir ok adan byk bir nem tamaktadr. Osmanl mparatorluunun matbaay kullanmaktaki ge kalmlnn aksine, fotoraf yaygn bir biimde Osmanl sosyal yaam iinde yerini tam zamannda almt.16 Bylelikle gizemli keleriyle imparatorluk topraklar Avrupallar tarafndan kefediliyor; yerli sanatlara ise bu fotoraf kartlar bir anlamda modellik yapyordu. Bu uygulamada sanatlarn farkl davrandklar grlmektedir. rnein, figrl kartpostallardan figrleri ayklayarak salt manzara resmine ynelen ve sanat tarihine Primitifler ve Darafakallar olarak geen bu ressamlarn yannda; Osman Hamdi Bey bata olmak zere baz dier sanatlarn fotoraftan figr balamnda da yararlandklar grlmektedir. Trk Resim Sanat iinde Primitifler ve Darafakal Ressamlar ne alarak Osman Hamdi Bey ve dnemindeki sanatlar bunlardan sonra sralamak yanl bir saptama yapmak demektir. Osman Hamdi Bey (1842-1910), Sleyman Seyyid (1842-1913), eker Ahmed Paa (1841-1907) ve hatta Halil Paa (1852-1939), Hseyin Zekai Paa (1860-1919), Hoca Ali Rza (1864-1939), Ahmed Ziya Akbulut (1869-1938) gibi sanatlarn, Primitifler olarak tanmlanan sanatlar iinde -kesin doum tarihleri bilinmeyenler ayr tutulmak zere- doum tarihi bilinen Primitiflerden ve zellikle yaam ykleri

699

belgelerle saptanm Darafakal ressamlardan daha nce doduklar ve sanat dnyasnda varlklarn daha nce duyurmaya baladklar grlmektedir.17 Batl anlamda resim anlaynn yaygnlamas aamasnda ele alnacak en nemli dnem, kanmzca, Osman Hamdi, eker Ahmed ve Sleyman Seyyid gibi nclerin Parise resim eitimi almak zere gidip; yurda dndkleri ve sanat yaamnda etkin olarak grlmeye baladklar 1860li yllardan balayan 1880li yllarda devam eden dnemdir. Daha sonra 1914 Kuana geite nemli bir ara dnem oluturan srete ise Halil Paa, Hseyin Zekam Paa, Hoca Ali Rza, Ahmed Ziya Akbulut, skdarl Cevat bata olmak zere, 1914 Kuana yaknlyla bilinen sivil kuan nemli temsilcilerinden evket Da ve burada tek tek sayamadmz, yine arln -daha nceki kuakta olduu gibi- asker kkenlilerin oluturduu dier sanatlar sralanabilir. Bu sanatlar ana hatlaryla ele alacak olursak: Sivil kuan ve Batl anlamda gelien Osmanl resim sanatnn en nemli temsilcisi Osman Hamdi Bey (1842-1910), dneminde elilik, nazrlk (bakanlk), sadrazamlk (babakanlk) gibi st dzey grevler stlenmi nl bir devlet adam olan brahim Ethem Paann drt olundan en bydr. Osman Hamdinin kardelerinden biri mzeci Halil Edhem Bey (1861-1938), dieri Trkiyede nmizmatik biliminin kurucularndan kabul edilen smail Galip Bey (lm 1895), bir dieri ise stanbul Gmrk Mdrlerinden Mustafa Beydir (lm 1893). 1856 ylnda Mekteb-i Maarif-i Adliyede okurken resme kar ilgili olduu dikkat ekmitir. Babas, Batda eitim gren bir kii olarak oullarnn da ayn eitimi almasn isteyince, Osman Hamdi hukuk eitimi almak zere 1860da Abdlmecit dneminde Parise yolland. Sanat, burada bir sre hukuk eitimi aldysa da resme olan ilgisini yenemeyip bir sre hukuk ve resim derslerini birlikte yrtt;18 sonra Paris Ecole des Beaux-Artsa (Gzel Sanatlar Okulu)19 kaydolup Jean-Lon Grme20 ve Gustave Boulangerden21 dersler alarak tmyle resim sanatna yneldi. 1869da yurda dndnde 1881e kadar eitli devlet grevlerinde bulundu. Bunlar srasyla 1869daki Badat Vilayeti Umur-i Ecnebiye Mdriyeti (Yabanc leri), 1871de stanbula dnndeki Tesrifat-i Hariciye (Protokol) Mdr Yardmcl, 1873 Viyana Dnya Sergisinde hkmet temsilcilii, 1875te Hariciye Umur-i Ecnebiye Katiplii, 1876da Matbuat-i Ecnebiye Mdrl, 1877de Altnc Daire-i Belediye Mdrl (gnmz Beyolu Belediyesi), 1881de Alman A. Dethierin yerine Mze-i Hmayun (mparatorluk Mzesi, gnmz stanbul Arkeoloji Mzesi), 1882de Sanayi-i Nefise Mektebi Mdrldr.22 Sanat, 1874 tarihli Asar-i Atika Nizamnamesini (Eski Eserler Kanunu) 1884 ylnda deitirip yeniden kararak eski eserlerin yurtdna karlmasn engelleyen ok nemli bir ii baarm oldu. Osman Hamdinin 1883-85te Aioliada, Nemrut-Da Tmlsnde ve Laginadaki, 1887-88 yllar arasnda ise Lbnanda Sayda/Sidonda yapt ve ilerinde skender Lahtinin de bulunduu 21 lahti karmas yurt dnda nlenmesine neden oldu.23

700

Sivil kuan en nemli temsilcisi olan Osman Hamdi Bey konusunda en kapsaml aratrmay yapm olan Mustafa Cezarn da vurgulad gibi Trk Resim Sanatna figr, kompozisyonun gerek bir esi olarak sokan ilk sanat Osman Hamdidir.24 Sanatnn resimlerinde Oryantalist biem ar basar. Yaptlarnda titiz bir iilik ve ayrnt n plandadr. Yukarda da deindiimiz gibi, resim almalarnda fotoraftan, kareler yntemiyle yararlanm ve kendini de birok kez model olarak kullanmtr. Sanatnn bu amala ektirdii baz fotoraflar bulunmaktadr. Osman Hamdi Bey ak havada alan bir ressam olmaktan ok, akademik anlay dikkatle uygulayan bir atlye ressamdr. Osman Hamdi Bey bir Oryantalist olarak, olduka fazla sayda hayali Dou manzaras gerekletirmi olan Batl Oryantalist sanatlara gre daha anslyd ki bu ans gerekletirdii yaptlar oluturan nesneleri, mekanlar yakndan grp inceleme olanandan geliyordu. Batl Oryantalistler, Dounun gizemini, geri kalmln gsterirken, Osman Hamdi bunun tam tersini yaparak, yaptlarnda zellikle Trk sanatnn gzel rneklerini; okuyan tartan ve zlemini duyduu Osmanl aydn tipini ele almtr. Tablolarnda dekor olarak tarihi yaplar, aksesuar olarak da tarihi eyalar kullanmtr. Mimariyi de bazen fon, bazen de esas olarak kullanmtr. Ayrntlarda ar gereki olmasna karn kompozisyonlarda deildir; ancak, kompozisyonlarnda da zevkli bir grnm sz konusudur. Osman Hamdinin, yaptlarnda bir nesneyi, daha nce kulland bir nesne ile deitirdii oluyordu, yani, sanat yaptlarnda kurgu/montaj yapmay seviyordu. Bu tutumundan dolay Osman Hamdinin ayrntlarda gereki, kompozisyonlarda ise kurgucu olduu sylenebilir.25 Osman Hamdi Bey ile birlikte ayn dnemin bir dier nl sanats eker Ahmed Paadr (1841-1907). Gerek ad Ahmet Ali olan eker Ahmet Paa, 1841 ylnda stanbulun skdar ilesinde Ali Efendinin olu olarak dodu. 1846 ylnda 5 yanda skdar lkokuluna balayan Ahmet Ali burada tam dokuz yl eitim grdkten sonra 14 yanda iken snavla Tbbiye Mektebine girdi; ancak, ksa bir sre sonra doktorluun kendine uygun bir meslek olmadn anlad ve annesinin de desteklemesi zerine buradan ayrlarak 1856 ylnda Harbiyeye geti. Harbiye yllarnda resme kar byk bir ilgi duyan ve kendini gelitirmek iin byk bir aba harcayan sanat; bu abalar sonucunda daha 18 yanda olmasna karn Harbiye Mektebinin resim retmeni yardmclna atand ve daha sonra en yksek dereceyle Harbiye Mektebinden diplomasn ald. Dnemin ynetimini elinde bulunduran, kendisi de sanatla yakndan ilgilenen Sultan Abdlazizin kulana, henz 18 yanda olan gen Ahmet Alinin resim sanatndaki yeteneine ilikin baz bilgiler ulamt. Bunun zerine iki yl sonra 1861/62de 20 yana basan Mlazim (Temen) Ahmet Ali, padiahn emriyle devlet hesabna resim renimi yapmak zere Parise gnderildi. nce, Pariste eitim gren Osmanl rencileri iin Osmanl Devleti tarafndan alan Mekteb-i Osmaniye devam eden Ahmet Ali Paa, daha sonra 1861-1870 aras 9 yl Pariste lEcole National Superiur des Beaux-Artsta Gustav Boulangerin ve Jean-Lon Grmeun atlyelerinde resim eitimi grd. Ayn dnemlerde Sleyman Seyyid (1842-1913) ve Osman Hamdi (1842-1910) de Pariste bulunuyordu. Ahmet Alinin, dier arkadalaryla anlamasna karn, yine Harbiye mezunu bir asker olan Sleyman Seyyid ile yldzlarnn bir trl barmad bilinmektedir. Ahmet Ali, Pariste uzun sren eitimi srasnda, stanbula bir ok yaptn gnderdii gibi, Pariste her yl alan salon sergilerinden 1869 ylndakine baz yalboya almalar ve Sultan Abdlazizin karakalem bir portresi ile katld ve yetenekli bir Trk ressam olarak Ahmet Ali bu sergilerde olduka ilgi ekti. Paristeki baarl eitiminden sonra

701

diplomasn alan eker Ahmet, okul mdrl tarafndan dl olarak ay talyaya gnderildi. Kaytlara gre Pariste alan Mekteb-i Osmani 1867 ylnda kapand. 1870 ylnda patlak veren Fransa-Prusya Sava sonrasnda ise Pariste eitim iin bulunan dier sanatlarla birlikte Ahmet Ali de 1871de yurda dnd ve yzba rtbesiyle Tbbiye Mektebine resim retmeni olarak atand. Sanat bu srada Bayezid, Zeyrek, Kaptan brahim Paa Mektebi ile Sultanahmet Sanayi Mektebine (Sanat Okulu) de resim hocas olarak atanm ve gsterdii baar nedeniyle 1872de Kolaas rtbesine (kdemli Yzba) ykseltilmitir. Osmanl kltr ve sanat yaam asndan nemli grevler yklenen Kolaas eker Ahmet Pasa 1873 ylnda yalnzca kendi yaptlarndan oluan bir sergiyi Sultanahmet Sanayi Mektebinde amtr. Bu sergi ayn zamanda Trkiyede alan ilk resim sergisi olarak kabul edilmektedir. Bu serginin alndaki amalardan biri de Batl anlamda resim anlayn halka tantmak ve sevdirmekti. Paa, ikinci sergisini 1875 ylnda emberlitata, Darlfnn binasnda (bu bina gnmzde Basn Mzesidir); nc ve son sergisini ise 1900de Pera Palasta amtr. Etrafnda iyi huylu, sakin bir kiilik olarak bilinen Ahmet Ali Paa, bu zelliklerinden dolay eker namyla anlmaya balanmt. eker Ahmedin sanat yaamnda ok deiik bir grnm egemendir. stanbul Resim ve Heykel Mzesinde bulunan eker Ahmed Paaya ait 1897-1898 tarihli Talim Yapan Erler, 1898-1899 tarihli Hisar ve Evler ve Aalk adl almasnda yurtd eitimlerine karn, sanatnn daha yaln bir tutum iinde olduu grlmektedir. Talim Yapan Erler ve Hisar ve Evler adl yaptlarn, eker Ahmedin Paristen dndkten yaklak 27-28 yl kadar sonra gerekletirdii gz nne alnrsa durum daha da ilgin bir boyuta ulamaktadr. Bu ise, eker Ahmedin sanat yaamnda gzlenen deiiklikleri daha baka bir gzle gzlemlemeyi ve dikkatli olmay gerektirmektedir. Avrupada alnan uzun bir eitimden sonra tpk Sleyman Seyyidin de baz yaplarnda olduu gibi sanki daha acemice yaplm izlenimi uyandran (Hatta, sz edilen bu niteliklerinden dolay Bedri Rahmi Eybolu eker Ahmedin primitifler arasnda saylmas gerektiini sylemitir) almalarn varl; eker Ahmedin sanat biemine ilikin yaplan deerlendirmelerde ok dikkatli davranlmas gereine iaret etmektedir.26 Titiz, srekli ve sabrl almaya nem veren eker Ahmed Paa, temiz bir iilie sahipti. Yaptlarn az ve z, izgi ve renk ile olutururdu. tenlie verdii neme karlk; gelip geicilik onun iin ikinci plandayd. Bu ynleriyle baklrsa eker Ahmed Paann klasik ve romantik anlay yeledii dnlebilir. te yandan Bedri Rahminin de vurgulad gibi itenlikli tutumundan dolay olsa gerek, eker Ahmedin bir adan Primitiflere olan bir yaknlndan da sz edilebilir.27 Sezer Tansuga gre, sanatnn peyzaj temasna yapt nemli katk yannda, onun yaptlarnda, dzen anlayna mal olan lirizm, zgn bir sema geometrisiyle dengelenmektedir.28 eker Ahmed gibi asker kkenli bir dier nemli sanat ise Sleyman Seyyiddir (1842-1913). stanbulun skdar ilesinde dodu. Kartal Maltepesi erafndan sedef kakma ustas Hac smail Efendinin oludur. lk ve ortarenimini Maltepe ve Maka askeri rtiyelerinde tamamlad. lk resim

702

zevkini renimi srasnda Chirans ve Kess adl iki Fransz ressamdan alan sanat, 1862 ylnda Harbiyeden temen olarak mezun oldu. 1861/62 ylnda eker Ahmed Paa ile birlikte Abdlaziz tarafndan Parise resim eitimi iin gnderildi. nce Pariste burada renim gren renciler iin Sultan Abdlaziz tarafndan 1857 ylnda alp, 1864te kapanan Mekteb-i Osmande eitim grdkten sonra lEcole des Beaux-Artsta (Gzel Sanatlar Okulu) Alexandre Cabanelin rencisi oldu. Sanat Pariste deiik kaynaklara gre sekiz veya on-on iki yl kalarak, 1870, 1871 veya 1875 ylnda stanbula dnd. Sleyman Seyyid, yurda dnnce bir sre Osman Nuri Paann yardmcln yapt ve daha sonra Harbiyede resim hocas oldu. Ayn grevi Kuleli Askeri Lisesi ve Askeri Tbbyede de srdrd. sanat bu grevleri yannda stikbal ve Osmanl gazetelerinde yazarlk ve evirmenlik, Orman ve Maadin (Madenler) Mektebinde Franszca retmenlii, Mahmudiye Rtiyesinde yabanc dil ve resim retmenlii, Mlkiye-i ahanenin (Siyasal Bilgiler) kuruluunda ders nazrl gibi hizmetlerde bulundu. Krk alt yl sreyle askeri okullarda hocalk grevini srdrd. Hocalk yapt dnemlerde, anlatt tatl hikayeleri, filozofa grleri, dnemini eletiren esprili szleri ile rencileri zerinde yapc bir rol oynamtr. Meslek yaamnda miralayla (albay) kadar ykselen sanat, emekli olduktan sonra evini skdardan Saryere tad. Seyyidin gerekletirdii yaptlar arlkl olarak manzara ve natrmort trnde olmakla birlikte, figrl almalar da grlmektedir.29 Pertev Boyarn da belirttii gibi Sleyman Seyyid meyve ve iek motiflerine tutkundu. Sanatnn perspektife ok byk bir nem verdii; hatta, lm nedeniyle tamamlayamad Fenni Menzir adl bir almas olduu bilinmektedir. Kendisine bu nedenle Mtrogoliste/Mtrologue (l uzman) lakab taklmt. Sanat otuz alt yl gibi uzun bir sre askeri okullarda resim hocal yapt. eker Ahmed Paa ile aralar, sanat anlaylarndaki kartlklar nedeniyle daha Paristeki rencilikleri dneminden balayarak bozulmutu ki kendisi bu nedenle Paris dn eker Ahmed ile birlikte alt Harbiye Mektebinden 1880 ylnda ayrlarak Kuleli Askeri dadisine (Lise) gemiti.30 Osman Hamdi Bey, eker Ahmed Paa ve Sleyman Seyyid gibi nemli sanatdan sonraki kuan en nemli bir dier temsilcisi ise yine asker kkenli bir ressam olan Halil Paadr (18521939). stanbulda dodu. Babas askeri okullar nazr Ferik (korgeneral) Selim Paa idi. Abdlaziz dneminde 1870-1873 aras Rtiye ve Mhendishanede okudu. Mhendishaneden mlazm (temen) rtbesiyle mezun oldu. Ayn zamanda yveran (yardmc) snfna ayrlarak sarayda grevlendirildi. Mhendishanede hocalar, daha ok basma resimlerden kopyalar yaptran Binba Hac Mahmut ve mlazm Ahmet Bey idi. Halil Paa, 1876da kolaas rtbesiyle Askeri dadiye resim retmeni olduunda ortamn resim sanat iin yetersiz olduunu anlad ve Avrupaya gitmek iin babasn saraydan izin almak iin arac yapt. II. Abdlhamid dneminde 1880de Parise gnderildi ve burada lEcole des Beaux-Artsda (Gzel Sanatlar Okulu) Jean-Lon Grmeun rencisi oldu ve 1888de yurda dnd. Srasyla binba, kaymakam (yarbay) ve miralay (albay) rtbelerine ykseldi. ki yl Tbbiyede resim hocal yapt. lki 1901, ikincisi 1902, ncs 1903 ylnda alan stanbul Salon Sergilerine katlan Halil Paann, eker Ahmet Paann 1875te at sergiye de gen bir subay olarak katld

703

bilinmektedir. Halil Paa, 1905te Umumi Mze mdr yardmcs, 1906da liva (general) rtbesiyle Harbiyeye resim hocas oldu. 1908e kadar bu grevini srdrd. II. Merutiyetin ilanndan sonra uygulanan tasfiye yasas sonucunda rtbesi yarbayla indirilerek emekli yapld. Bu tutum onun sanata daha ok ynelmesine neden oldu. 1917-1918 yllar arasnda Sanayi-i Nefiseye mdr olarak atand ve dneminde burada yeni bir alma program uyguland. 1918de Osmanlnn Avrupada gerekletirdii ilk resim sergisi olan Viyana Sergisine engelky adl yaptyla katld. Halil Paa ayrca ilgili rencilere zel dersler verdi. lk kadn ressamlardan Mfide Kadri, rencileri arasndayd. Bir ara Abbas Hilmi Paann konuu olarak Msrda bulundu ve eitli peyzajlar yapt. Msr doasnn l parlakln yaptlarnda yanstmaya alt. O dneme kadar uygulad klasik yntemlerin yerini yava yava izlenimci bir palet almaya balad. 1936da alan uluslararas bir sergide altn madalya kazand. lk kiisel sergisini, Harbiye Mektebinde at. lmnden ksa bir sre nce 1937de Ankara Halkevinde bir sergisi daha gerekleti. Yaamnn sonuna kadar sanat almalarna devam etti. Trkiyede izlenimci resmin ncs olarak gsterilen Halil Paann aslnda bu akmn nclerine ve zellikle de Manetye desenden yoksun olmalar dncesiyle ynelttii eletirilerle, bir anlamda bu akmn sadk bir takipisi olmadn ortaya koymaktadr. Tansug, bu durumu Batdaki hibir akmn lkemizde hibir zaman tam bir karl olmad eklinde yorumlamtr. Yine Tansug, doaya ballk geleneklerinin ok sinirli olduu, figre kaytsz olmamakla birlikte suret kavraynda kendine zg anlay olan bir lkenin sanatsnn bir Fransz sanats gibi davranamayacan da eklemitir.31 Halil Paann izlenimcilerden yalnzca k, renk ve teknik konusunda yararland dnlebilir. Bu konuda Tansugun saptamas, onun izlenimciler gibi anlk deiimler iinde rengin elinden kayp gitmesinden ok, onu yerel bir kavrayla sergileme abas iinde olduu eklindedir.32 Halil Paa iin sylenenleri, daha sonra gelecek olan 1914 kua iin de yineleyebiliriz. 1914 kua temsilcilerini Halil Paada olduu gibi kalplam ifadelerle izlenimci akmn uygulayclar olarak grmek pek doru bir yaklam olmasa gerek. Bu kuan her bir yesi kendi biemini oluturmu; bunu yaparken de Batda aldklar eitimin katks yannda, iinde yetitikleri lkenin sanat gereklerinden kendilerini tmyle soyutlamamlardr.33 II. Abdlhamid dneminde, yine askeri okul (Harbiye 1881) kl olup yurt iinde eitimini srdren bir dier nemli sanat Hseyin Zekai Paadr (1860-1919). Sanat skdarda dodu. 1881de Harbiyeden mezun oldu. Harbiyede rencilii srasnda, ocukluk arkada Hoca Ali Rzann ilgisini ve dostluunu kazand. Galatasaray Sergilerinde dikkat ekti. Sarayda bir yl kadar eker Ahmet Paann yannda alt. eker Ahmetin lmnden sonra yabanc konuklar arlama grevini yrtt. Pertev Boyarn aktardna gre, Avrupada eitim grmedii halde, eski yaptlarla ssl atlyesinde sanat bilgisini, usta sanatlarn yaptlar ve tlerinden yararlanarak gelitirdi. Sami Yetik ise onun Avrupadaki mzeleri gezmi kadar onlara ilikin bilgi sahibi olduundan sz etmektedir. 1906da stanbula gelen Paul Signaci evinde evinde konuk etti. Bu srada renci olan Nazmi Ziya da bu toplantda yer ald. Yldzda Mahmut evket Paann gzetiminde kurulan Askeri Mzenin komisyonunda ye olarak bulundu. 1909da kurulan Osmaneli Ressamlar Cemiyetinin 1916dan itibaren gerekletirmeye balad ilk Galatasaray Sergilerine katld. Hseyin Zekai Paa sanat tarihi asndan ok nemli saylan, 1914te Mbeccel Hazineler (Yce/Byk Hazineler); 1919da ise Bedyi-i sr-i Osmniyye (Osmanlnn Yeni/Grlmeyen Eserleri) adl iki kitap

704

yaymlad. lkinde sanatnn adi Ressam Hsn, ikincisinde ise Ressam Zekai olarak gemektedir. Hseyin Zekai Trk resminin Bat etkisinde gelitii dnemin nemli adlar arasnda yer almaktadr. sanat eski yaplara kar byk bir ilgi duydu. Doa ve yap ilikisi ilgisini ekti. Derinlik, l, uyum, doaya yaknlk, kendi kuann baka ressamlar gibi, Zekai Paa iin de temel ve vazgeilmez deerler olmutur. Hseyin Zekai Paa da balangta dnemindeki dier sanatlarn niteliklerine yakn bir anlayla yaptlarn gerekletirdi. Hseyin Zekai, ncelikle bir asker, sonra da sanat olarak Avrupaya gitmemesine karn, resim, arkeoloji, mitoloji, mimari ve kk sanatlara ilikin sahip olduu bilgilerle dikkati ekmektedir. Sanatnn biem anlay balangta primitiflere yakn grnrse de St Erturul Gazi Trbesinde olduu gibi fotoraftan yararlanma yntemi daha bir ressamcadr. Sanatnn, belgeleninceye kadar fotoraftan yararland pek anlalamamt. nk, Zekai Paa dnemindeki primitiflerin fotoraftan yararlanma ynteminden daha deiik bir resimleme teknii gelitirmiti. Sanatnn daha sonra giderek ak havada gerekletirdii almalarda izlenimci teknie yaklat grlmektedir. 1919da midesinde oluan bir hastalktan dolay yasama veda eden Hseyin Zekai Paann yaptlar arasnda Ayasofya Hnkar Mahfili, Erenkyden Manzara, amlcadan, Ayasofya adrvan, Cami, Develer saylabilir.34 19. yzyln sonlarnda en etkin sanatlarndan biri yine asker kkenli, Batda eitim grmemesine karn kendine zg bir ekol oluturmu, saysz sanatya yol gstermi Hoca Ali Rzadr (1858-1930). Hoca Ali Rza Bey, skdarda Ahmediye Mahallesinde dodu. Babas da skdarl Svari Binbas Mehmet Rt Efendidir. Ali Rza ilkrenimini skdarda tamamlad. Rtiyede okurken resim derslerindeki yetenei hocalarnn dikkatini ekti. Gerek okuduu askeri lisede, gerekse Harbiyeye getiinde olduka ustalam ve okulda dnem arkada Hseyin Zekai (Paa) ve be alt arkada ile birlikte atlye amak iin Genelkurmay Bakanlna bavurmutu. Bu istei dnemin Genelkurmay Bakan Edhem Paa tarafndan uygun grlm ve bu yeni alan atlyenin bana hoca olarak Nuri Paa getirilmiti. Hoca Ali Rza, Nuri Paa yannda, Sleyman Seyyid ve II. Mahmud dneminde Tophane ve Tershanede altrlmak zere Fransadan getirtilen bir ailenin ocuu olarak stanbulda dnyaya gelen, Roma Gzel Sanatlar Akademisinde eitim gren, daha sonra da stanbula gelerek Darlfnun ve baz kurumlarda hocalk yapan Msy Kessten de zel resim dersleri ald. zellikle desen bilgisini ileri bir dzeye kard. 1883 ylnda Harbiye Mektebinden ikinci mlazm (stemen) rtbesiyle mezun oldu. Bu srada resim eitimi almas iin talyaya gnderilmesi dnldyse de Napolide ba gsteren kolera salgn bu olana ortadan kaldrd. Daha sonra 1884te mezun olduu Harbiyeye resim hocas olarak atand. Bu dnemde ayrca Harbiye Matbaasnn ba ressaml grevini de yrtt. Ali Rza Bey bu grevi yrtt srada askeri okullarda verilen resim derslerinin daha baarl olmas iin baz dzenlemeler yapt. rnein kendi resimlerinden oluan eitli albmler bastrarak rencilerin resim derslerinde bunlardan yararlanmasn salamas nemli bir adm olarak dikkat ekmektedir. Bu albmlerin askeri rencilere salad katklar gren baz sivil okullar Ali Rza Beye dardaki basmevleri tarafndan baslmak zere yeni sipariler vermilerdi. Sanat, 1909da kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyetinin kurucular arasnda yer alp ilk bakanln yapt gibi, cemiyetin kard Osmanl Ressamlar

705

Cemiyeti Gazetesinde sanat grlerine ilikin bir yaz da kaleme ald. 1911 ylnda kaymakam (yarbay) rtbesine ykselmiken salk durumundan emekliye ayrlmay yeleyen sanat, en gzel yaptlarn bu dnemde verdi. Emeklilik sonras hocalk grevini de tmyle brakmayan Ali Rza Bey, nas Sanayi-i Nefise Mektebi (Gzel Sanatlar Kz Okulu), amlca Kz Lisesi, Erkek Ameli Hayat Mektebi (Erkek Sanat Okulu) gibi eitim kurumlar yannda, baz gen sanatlara zel dersler verdi. Ayrca Maarif Vekaleti (Milli Eitim Bakanl) tarafndan kurulan Sanayi-i Nefise Encmenine (Gzel Sanatlar Kurulu) ye olarak seildi. Elli yla yakn hocalk yaparak birok sanatnn yetimesine katk salayan Hoca Ali Rza, 1935 ylnda skdarda yasama veda etti ve Karacaahmet Mezarlna defnedildi. Resim hocal yapt dnemlerde rencileri tarafndan ok sevilen Hoca Ali Rza, derslerinde resmin klasik retisine nem verir ve rencilerinin salam bir resim bilgisine sahip olmasna zen gsterirdi. 1911deki emekliliinden sonra resim hocal yannda, youn bir biimde resim almalarna da arlk veren sanatnn bu dnem almalarnda tema olarak, doup byd skdar, Karacaahmeti, ky kahvelerini, gneli kayalklar ilemitir. Hoca Ali Rza, yurtdnda eitim grmemesine karn, Trk resminde kendine zg bir biem gelitirmesiyle dikkat ekmektedir. Trk resim sanatnda manzara ressamlnn ve buna bal olarak ak hava ressamlnn en nemli ncleri arasnda yer alan sanatnn yaptlarnda doa gzlemi, yresel boyutlaryla kendini tipik bir ekilde gstermektedir. ok retken bir sanat olan Hoca Ali Rzann yaptlar arasnda karakalem, suluboya ve yalboyalar ounluktadr. Sanatnn, skdar ve evresi bata olmak zere stanbulun skdar bata olmak zere amlca, Acbadem, Kurbagalidere, Kzltoprak, engelky, Anadoluhisar, Rumelihisar, Kanlca, Paabahe, Beykoz gibi eitli kelerinden yanstt yalboya ve suluboya almalarnda, kullanlan renklerin effafl, glge ve klarn berrakl izlenimci anlaya yakndr. Bu tr almalar yannda Hoca Ali Rzann karakalemle gerekletirdii saysz l doa, manzara ve figr temal desen almasnda, olaanst yetenei kendini gstermektedir. almalar arasnda figrl almalar doa manzaralar, l doalarna gre daha azdr. Ancak, bu durum Hoca Ali Rzann figr temasnda da ok yetkin bir ustala sahip olduunu gzard etmemize neden olmamaktadr. Osmanl kltr ve sanat yaam iinde, resim sanatnn yaygnlamas aamasnda nemli bir ileve sahip asker ressamlar kuann nde gelen bir temsilcisi olan Hoca Ali Rza, yurtiinde eitim almasna karn kendi adyla anlan bir ekoln yaratcs olmu ve dneminde yetenekli askeri ve sivil yzlerce gen yetenee hocalk yaparak yetimesine katk salamtr. Ayrca, Hoca Ali Rzann, Osman Hamdi Bey, eker Ahmet Paa, Sleyman Seyyid gibi Batl anlamda gelien Trk resim sanatnn sncleri ile ada akmlarn Osmanl topraklarna gelmesini salayan 1914 Kua ya da all Kua olarak anlan sanatlar arasnda nemli bir kpr olduu sylenebilir. Hoca Ali Rzann peyzaj alannda gerekletirdii almalar, kendine zg iirsel nitelikli bir biem varlyla belirirler.35 Yine asker kkenli bir dier sanat Ahmed Ziya Akbuluttur. Sanat 1869da stanbulda dodu. Kuleli Askeri Lisesinden sonra girdii Harbiyeden 1887de piyade temeni olarak mezun oldu. Okul

706

yllarnda resim sanatyla ilgilenmeye balad ve Mirliva Osman Nuri Paann (1839-1906) ve Hoca Ali Rzann (1858-1930) rencisi oldu. Mezuniyet sonras Erkn Harbiyenin (Genelkurmay) resim hanesine atand. 1889da askeri ressam olarak Edirne 2. Kolordu Komutanlnda grevlendirildi. 1890dan balayarak haritaclk zerinde alrken, ayrca stanbul Koca Mustafa Paa Lisesi, Darafaka Lisesi ve Glhane Askeri Rtiyesinde on drt yl boyunca dil, perspektif, matematik dersleri verdi. 1891de mlazm-i evvel (stemen) rtbesine ykseltildi. Uzun yllar dersler verdii perspektif konusunda biri 1896da Amel-i Menzir, dieri ise 1922de Usl- Ameliye-i Fenn-i Menzir adn tayan iki kitap yazd. Ahmet Ziya, 1897de kolaas (yzba) rtbesiyle Kuleli Askeri dadisine eski hocas Osman Nuri Paann yanna yardmc resim retmeni, ayrca, kozmorafya (gkbilim) ve mihaniki (mekanik) retmeni; Harbiyeye ise yksek riyaziye (matematik) retmeni olarak atand. 1898de Askeri Okullar Matbaas Mdrlne getirildi. Yine 1898de Sanayi-i Nefise Mektebinin Mimarlk Blmnde ulumu riyaziye (matematik), fenni menzir (perspektif) hocal yapmaya balad. 1905te binba rtbesine ykseltildi. 1909 ylnda kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyetinin kurucular arasnda yer ald ve cemiyetin kard gazetede perspektif konusunda yazlar kaleme ald. 1901de stanbulda alan ilk salon sergisine katld. Daha sonraki yllarda eitli karma sergilerde yerli ve yabanc sanatlarla birlikte yer almay srdrd. 1913 ylnda Evkaf-i (Vakf) slmiye Mzesi Mdrl grevinde bulundu. 1919da Kandilli Rasathanesi Mdr Yardmcl grevine getirildi. 1925te Klavi Sifri (Srgl Hesap Cetveli) hazrlad. 1930-1933 yllar arasnda Gzel Sanatlar Akademisinde mdr yardmcl grevini yrtt. 1933te Arazi Taksimi, 1934 ylnda stanbul Belediyesi nklap Mzesini kurdu. Yine 1934te Fransa Astronomi Enstits yeliine seildi. 1935ten itibaren Gzel Sanatlar Akademisi Tezyini Sanatlar Blmnde tasar geometri dersleri vermeye balad. 1938de Takvim-i Sems ve Takvim-i Ziya adl takvim almalarn gerekletirdi. Sanat 1938de nklap Mzesi Mdrln yrtt srada 69 yandayken yasama veda etti. Ahmet Ziyann yaptlarnda akademik kurallarn siki bir biimde uyguland dikkat ekmektedir. zellikle perspektif anlay ilk srada gelmektedir. Pertev Boyarn da vurgulad gibi, Ahmet Ziya, geici k ve glge oyunlarndan ok, dorudan doruya ele ald nesnenin ana renk ve formunu yanstmay hedeflemitir. Bu adan bakldnda, sanaty ele ald temay olabildiince gereki bir anlayla betimledii ve Osman Hamdi Bey, Muallim evket, Sleyman Seyyid gibi akademik deerleri gzeten, ayrntya nem veren bir yol izledii sylenebilir. Sanat ileri yalarnda da dnemin sanat akmlarna fazla ilgi duymayp, inand sanatsal deerleri sadk bir biimde uygulamay srdrd. Yaptlar arasnda stanbulun Sultan Ahmet Camii, skdar Mihrimah Sultan Camii, Beyazit Sahaflar ve Eski maret Binasi, Ayasofya gibi tarihi yaplarn tema olarak setii ve figre daha az yer verdii almalar yannda, Ky Evi, Boazda Yallar, Saray burnu, Gynkte Okul gibi yalboya ve suluboya trnde gerekletirdii eitli manzaralar, Ayvalar gibi l Doa almalar bulunmaktadr. Yukarda da deinildii gibi resim konusunda ilk derslerini Osman Nuri ve kendisinden drt ya byk hocas Ali Rza Beyden alan Akbuluta ilikin Pertev Boyar yapt yorumda, sanatnn, iinin anlk etkisine kaplmadan, eyann dorudan renk ve formunu ele aldn belirtmitir.36

707

skdarl Cevat da asker kkenli bir sanatdr ve Ahmed Ziya gibi Hoca Ali Rzann rencisi olmutur. Asker ressamlarn ikinci kua iinde yer alan sanat, elimizde yaptlar pek bulunmayan birinci kuan getirdii doac-gereki anlay devam ettirir. Sanat daha ok suluboya almalaryla nlenmitir.37 Bu arada ehzade (Halife) Abdlmecid Efendi (1868-1944) de 19. yzyln son eyreinde resim sanatna gerek almalar gerek sanat hareketlerine salad katklarla zellikle ne kan bir kii olmutur. Hanedann bir yesi olarak devlet grevleri yannda ressaml ve sanatsal olaylara verdii maddi, manevi destekle de tannan Abdlmecid 1909da kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyetinin fahri bakanln yapt. almalar iinde en baarl olduu tr portreydi. Salam bir desen anlaynn gzetildii figrl almalar iinde Sarayda Goethe, Haremde Beethoven ok nldr. Sis adl tablosu da manzara konusundaki yeteneinin bir gstergesidir. Ayrca 1899da saraya kapan ip alt bir dnemde yapm olduu Avluda Kadnlar adl almasnda plak kadn figrne yer vermesi olduka dikkat ekici bir olgudur. Halifelik sonras gittii Paristeki Salon Sergilerinden birine bir yapt seildi. Pertev Boyar Trk Ressamlar kitabnda Abdlmecidin ok duygulu bir kiiliiyle birlikte renkleri iyi tanyan bir sanat olduunu vurgulanmaktadr.38 Osman Hamdi Bey dnemi sonrasnda yetien ve ilerinde askeri okul kl Osman Nuri Paa, Hseyin Zekai Paa, Ahmed Sekr, Ahmed Ziya Akbulut ve Hoca Ali Rza gibi bazlarnn bulunduu bir grup ressamn, daha ok perspektifli mimari rneklerin n planda yer ald manzaralar, natrmortlar ve ok az sayda i mekn grnmlerini yeledikleri grlmektedir.39 Ad geen bu sanatlarn ilk yaptlarnda doaya ayn saf yrek bak yannda ayrntl bir iilie de tank olmaktayz. Gerekletirilen yaptlarda, desen, byk lde nemini korumaktadr. Bu dnemde alan dier sanatlar arasnda Rfat Keeci, Salih Molla Aski, Bahriyeli smail Hakk, Haskyl Ahmed hsan, Keecizade Rfat, Hasan Rza, mer Adil gibi daha birok asker ve sivil sanat saylabilir.40 Trk Resim Sanatnn Batllama abalar iinde, ilk nceleri figre kar oluan ekingen tutumun temellerinde -toplumun betime bakndaki sorunlar yannda-dnemin birok sanatsnn resim sanat iin gerekli akademik eitimi almayn gz nnde bulundurabiliriz; ancak, bunun yannda Batda eitim grerek yurda dnen Sleyman Seyyid ve eker Ahmed Paann almalarnda alnan bu eitimin, sanatnn iinde yasad toplumun deerlerini asmakta yeterli olmad da dikkat eken dier nemli bir durumdur. 19. yzyl ortalarndan balayarak ilerleyen srete yaptlarn bir gerekletiren sanatlarn, denizi tema olarak semedikleri grlmektedir. Oysa, 19. yzyl boyunca stanbula gelen yabanc ressamlarn setii tema iinde deniz n plandadr. Trk Resim Sanatna, deniz temas yirminci yzyln balarnda 1914 Kua sanatlar ile girmitir. zellikle Hikmet Onat, sonra da Nazmi Ziya, Feyhaman Duran ve brahim all denizi tema olarak tuvallerine yanstmlardr.41

708

Trk resim sanatnn geliim izgisinde en nemli ileve sahip kurumlar arasnda hi kuskusuz 1883te kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi gelmektedir. Mektep kurulduu yllardan balayarak, yirminci yzyln ilk yllarna kadar adini duyurmay baaran kimi renciler yetitirmekle birlikte, bunlarn resim sanat tarihinde ok nemli yer ettikleri sylenemez. Sanat tarihileri ve aratrmaclar tarafndan buradan yetien ilk nemli sanat kua, sanat eitimlerini Sanayi-i Nefise sonras Paristeki Ecole des Beaux-Artsta srdren 1914 Kua ya da all Kua olarak grlmektedir. 1908 ylnda ilan olunan II. Merutiyet Dnemine denk gelen bir zamanda, ounluu Sanayi-i Nefise Mektebinde, bir ksm da zel abalarla gelitirdikleri sanatlklarn icra edecekleri sanat yaamlarna atlan ilerinde Sami Yetik (1878-1945), Ali Sami Boyar (1880-1967), Hikmet Onat (1885-1977), Mehmet Ruhi (18801945), brahim all (1882-1960), Nazmi Ziya (1881-1937), Feyhaman Duran (1886-1970), Avni Lifij (1886-1927), Namk smailin (1890-1935) bulunduu grup iin Merutiyet Kua Sanatlar tanmlamasn yapmak da olanakldr. Yine ayn dnemde -bir ksmn yukarda da andmz gibi- Ali Cemal (1881-1939), Mehmet Ali Laga (1878-1947), Hayri izel (1891-1950), Diyarbakrl Tahsin (1874-1937), Celal Esad Arseven (1875-1971), Bahriyeli smail Hakk (1863-1926), evket Da (1876-1944), skdarl Cevat Bey (1870-1939), Veliaht (Halife) Abdlmecit Efendi (1868-1944), mer Adil (1868-1928), Mihri Msfik (1886-1954), Celile Hikmet (1883-1956), Mfide Kadri (1889-1911) gibi kimisi sivil kimisi de asker kkenli sanatlar ayn sanat ortamn paylaan dier nl isimlerden bazlardr. Bu dnem sanatlar, Trk resim sanatna gerek ele aldklar temalar, gerekse kompozisyon ve dier resimsel eler asndan, bir nceki kuan ustalarna gre deiik anlaylar getirdiler. 20. yzyln banda nemli toprak kayplarna balayan Osmanl mparatorluu, elinde kalan yerleri koruma abas iinde olarak 1914 ylnda Birinci Dnya Savana katlmak zorunda kalmt. Savatan ksa bir sre nce 1908 ylnda ilan edilen II. Merutiyet bu dnemin nemli siyasi ve sosyal olaylarndan biri olarak dikkat ekmektedir. II. Merutiyet gerek ynetim kademelerinde yeni bir yaplanmaya neden olmas; gerekse siyasetten, sanata tm kurumlarda yeni bir zgrlk havasnn esmesine olanak tanmas bakmndan nem tamaktadr. Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Savanda eitli cephelerde giritii savalarn en nemlilerinden biri 18 Mart 1915te patlak veren anakkale Savalardr. Bu savata olanakszlklar iindeki Trk askerinin gsterdii kahramanlklar ve Kurmay Albay olarak grev yapan Mustafa Kemalin askeri dehas tarih sayfalarndaki yerini alsa da Trklerin, birlikte savaa girdii devletlere bal olarak yenik saylmasn engelleyememiti. Ancak, bu yenilgi bu kez yeni bir savasn Ulusal Kurtulu Savann balamasna neden olmu ve sonucunda 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyeti kurulmutu. Trk toplumu zerinde nemli etkileri olan anakkale Savalar resim sanatmz asndan da nemli bir konuma sahiptir. Bu dnem sanatlar da anakkale Savalarn tema alan almalar, Harbiye Nezaretince (Savunma Bakanl) 1917 ylnda alan Sisli Atlyesinde gerekletirdiler. ilide ksa bir sre ak kalan bu atlye Trk resim sanatnda ok kalc etkiler brakt. Burada ilk kez gerek bir modelden allan (dapres nature), ok figrl ve byk boyutlarda kompozisyon denemeleri gerekletirildi. Daha sonra burada retilen yaptlar, dnemin dier sanatlarndan

709

derlenen tablolarla birlikte 1918 ylnda Trk resim sanatnda yurtdnda Gerekletirilen ilk sergi olma zelliine sahip Viyana Sergisine gtrld.42 Yine bu dnem iinde -balangta ayrntl kaynakasn verdiimiz- 1909 ylnda kurulan Osmanl Ressamlar Cemiyeti ksa sreli de olsa ilk dzenli sanat dergisi olan Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesini yaymlayarak sanat bilincinin geni kesimlere yaylmas abalarna nclk yapt. Ayrca bu dnemde 1914 ylnda alan Inas Sanayi-i Nefise Mektebi, gen kzlarn da resim eitimi almasna olanak tanrken;43 Osmanl Ressamlar Cemiyetinin bir etkinlii olarak 1916dan itibaren her yl almaya balanan Galatasaray Sergileri nemli bir sanat hareketini oluturmaktayd. Dnemin sanat ortamn belirleyen 1914 Kua olarak anlan sanatlard. Kuan yelerinin bir blm Sanayi-i Nefise Mektebinde Cumhuriyet Trkiyesinin sanat gndemini belirleyecek genleri yetitirmekle megulken; bir ksm da askeri ve sivil okullarda gelecein dier sanat ve sanatseverlerini hazrlamaktaydlar. Tm bu gelimelerle birlikte Osmanl da giderek yerini 1923te kurulacak olan Trkiye Cumhuriyetine brakyordu. 1 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VII, (3. bs.), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara

1983, s. 329. 2 Hseyin G. Yurdaydn, Dnce ve Bilim Tarihi (1600-1839), Trkiye Tarihi Osmanl

Devleti 1600-1908 (Yayn Ynetmeni: Sina Akin), C. 3, Cem Yaynevi, stanbul 1988, s. 275-276; Trkel Miniba, a Atlatma Serveni, (1453-1980), Balam Yaynlar, stanbul 1994, s. 30 (TRT kurumu iin hazrlanan Trk ktisat Tarihi Seyir Defteri adl belgeselin aratrma grup bakan Trkel Minibatarafndan yaymlanan zamandizinsel dkmdr.); Karal, Osmanl Tarihi, C. VII, s. 329. 3 s. 66-67. 4 Semra Germaner, 1850 Sonras Trk Resminde Kaynak ve Konular, Osman Hamdi Bey Karal, Osmanl Tarihi, C. VII-330-s. 329; Metin Kunt Siyasal Tarih (1600-1789), Trkiye

Tarihi Osmanl Devleti 1600-1908 (Yayn Ynetmeni: Sina Akin), C. 3, Cem Yaynevi, stanbul 1988,

ve Dnemi Sempozyumu, 17-18 Aralk 1992, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1993, s. 69. 5 Ayla dekan, Mimarlk ve Sanat Tarihi Trkiye Tarihi Osmanl Devleti 1600-1908 (Yayn

Ynetmeni: Sina Akin), C. 3, Cem Yaynevi, stanbul 1988, s. 349. 6 81-83. 7 A. K. Gren, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Resim Sanat, Antik&Dekor, Say: 49, Nurhan Atasoy, Barok, slm Ansiklopedisi, C. 5, Trkiye Diyanet vakf, stanbul 1992, s.

stanbul Kasm-Aralk 1998, s. 146-156. 8 Abdullah Sinan Gler, kinci Merutiyet Ortamnda Osmanl Ressamlar Cemiyeti ve

Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesi, (M. S. . Bat ve ada Sanatlar Program yaymlanmam Doktora Tezi), stanbul 1994, s. 49; Seyfi Bakan, Osmanl Ressamlar Cemiyeti, ardaYaynlar,

710

Ankara 1994, s. 25; Nazan Akpnar-A. Gnyaz-S. Tansu, Osmanl Ressamlar Cemiyetinden Gzel Sanatlar Birliine 1909-1991 From the Society of Ottoman Painters to the Association of Fine Arts, Alarko Eitim-Kltr Vakf stanbul 1991, s. 4-11. 9 Bu konuda ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili

Atlyesi ve Viyana Sergisi, stanbul 1997. 10 Bu konuda ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim

Koleksiyonu, stanbul 1998. 11 Uur Tanyelinin Ayda Arel ile yapt sylei, Arredamento Dekorasyon, Say: 94,

stanbul Temmuz-Austos 1997, s. 64. 12 Bu konuda ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, Osmanl mparatorluunun

Batllama abalar Balamnda 19. Yzyl Sanat Ortamn Oluturan Aznlk, Levanten ve Yabanc Ressamlar, Antik&Dekor, S. 40., stanbul Nisan 1997, s. 88-99. 13 Bu dneme ilikin ayrntl bilgi iin bkz: Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VII, (3. bs.),

Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1983; Sina Akin (Yayn Ynetmeni), Trkiye Tarihi Osmanl Devleti 1600-1908 C. 1-4, Cem Yaynevi, stanbul 1988; Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 1-6, letiim Yaynlar, stanbul 1985; lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yaynevi, (yeni basklar yapld) stanbul 1983; Gnsel Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Hacettepe niversitesi, Ankara 1977, ayrca ayrntl kaynaka iin bkz: A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, stanbul, 1997; A. K. Gren, 50. Ylnda Akbank Resim Koleksiyonu, stanbul 1998; A. K. Gren, Avni Lifij, YKY, stanbul 2001. 14 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi,

C. I-II., (2. bs.), stanbul 1995; ayrca ayrntl kaynaka ve zet bilgi iin bkz: A. K. Gren, Sanayi-i Nefise Mektebi, Trkiyemiz, S. 80, stanbul Ocak 1997, s. 36-45. 15 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz: Semra Germaner-Zeynep nankur, Oryantalizm ve

Trkiye, stanbul 1989 (Geniletilmi yeni basks Bankas Yaynlar tarafndan 2002de yaymlanacak.) 16 Engin izgen, Trkiyede Fotoraf, letiim Yaynlar, stanbul 1992, s. 22, 25-30, 38-61;

Engin izgen, Photograpy in The Ottoman Empire 1839-1919, stanbul 1987; Engin zendes, Osmanl mparatorluunda Fotoraflk/Photography in the Ottoman Empire 1839-1919, (2. bs.), letiim Yaynlar, stanbul 1995. 17 Bu konuda ayrntl bilgi ve konuya ilikin kaynaklar iin bkz: A. K. Gren, Trk Resminde

Primitifler ve Darafakal Ressamlar, Trkiyemiz, S. 81, stanbul Mays 1997, s. 28-41. 18 Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, C. I, (2. bs.), stanbul 1995, s.

197 vd; Belgin Demirsar Arl, Osman Hamdi Bey, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar

711

Ansiklopedisi, C. 2, YKY, stanbul 1999, s. 410-411; N. Ulaba, Osman Hamdi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 3, stanbul 1997, s. 1392-1393. 19 Ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, Bir Dnemler Pariste Resim Eitiminin

Merkezi Olan nl Okul ile Sanat Ynlendiren Akademinin yks: lEcole des Beaux-Arts, Antik&Dekor, S. 34, stanbul Nisan 1996, s. 92-95. 20 A. K. Gren, Trk Sanatlarn Paristeki Hocalarndan: Jean-Lon Grme (1824-1904),

Antik&Dekor, S. 34, stanbul Nisan 1996, s. 102-107. 21 A. K. Gren, Trk Sanatlarn Paristeki Hocalarndan: 2 Gustave Boulanger (1824-

1888), Antik&Dekor, S. 35, stanbul Haziran 1996, s. 102-103. 22 Ulaba, Osman Hamdi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 3, s. 1392; Cezar, Sanatta

Batya Al. C. II, s. 456 vd. 23 24 25 Ulaba, Osman Hamdi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 3, s. 1393. Mustafa Cezar, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, stanbul 1971, s. 309. V. Belgin Demirsar, Osman Hamdi Tablolarnda Gerekle likiler, Ankara 1989, s. 15-17

ve 233; Semra Germaner, Bir Karlatrma: Jean-Lon Grme-Osman Hamdi, P, S. 1., Bahar 96, stanbul 1996, s. 24; Semra Germaner, Osman Hamdi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 3, s. 1393. 26 Cemal Tollu, eker Ahmet Paa, M. E. B., stanbul 1967, s. 6, 8; Gnsel Renda-Turan

Erol, Balangcndan Bugne ada Trk Resim Sanat Tarihi, C. I, stanbul 1980, s. 116-117. 27 Ayrntl bilgi ve kaynaklar iin bkz: A. K. Gren, Tbbiyeden Ayrlp Harbiyeye Geen ve

Buradan Mezun Olan Ressam eker Ahmet Paa (1841-1907) ve Sanatta Betimlemeye likin Bir Deerlendirme, Antik&Dekor, S. 39, stanbul ubat 1997, s. 84-92; A. K. Gren, Ahmet Paa (eker), Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, YKY, stanbul Aralk 1999, s. 151-153. 28 29 Sezer Tansu, ada Trk Sanat (TS), (1. bs.), Remzi Kitabevi, stanbul 1986, s. 366. A. K. Gren, Sleyman Seyyid Bey, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. II, s. 569;

Tansu, TS, s. 266. 30 31 Pertev Boyar, Trk Ressamlar, Ankara 1948, s. 42-43, 46. Sezer Tansu, Halil Paa, YKY, stanbul 1994, s. 24, 30; A. K. Gren, Halil Paa,

Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 517-518. 32 Tansu, Halil Paa, s. 42.

712

33

A. K. Gren, Trk Resminde 1914 Kua Sanatlarnn nsan Figr Sorunu, (. . Sos.

Bil. Ens. Yaymlanmam Doktora Tezi), stanbul 1995, s. 397. 34 Seluk Mlayim, 20. Yzyl Balarnda ki Sanat Tarihi Kitab, Trkiyede Sanat, S. 12,

stanbul Ocak/ubat 1994, s. 56-57; Ressam Hsn, Bedyi-i sr- Osmniyye, Bayram Hediyesi, 70 Kta Resimle Mzeyyendir, Matbaa-i Bahriyye, 1335 (1919); Ressam Zeki, Mbeccel Hazineler, ems Matbaas, Dersaadet, 1329 (1914); Sezer Tansu, adaTrk Sanat, stanbul, 1986, s. 56-57 ve 367; A. K. Gren, Hseyin Zekai Paa, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 594-595. 35 Boyar, Trk Ressamlar, s. 78-85; Tansu, TS, s. 368; A. K. Gren, Ali Rza (Hoca,

skdarl), Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 232-233. 36 Boyar, Trk Ressamlar, s. 93-94; Kaya zsezgin, Akbulut, Ahmet Ziya, Trk Plastik

Sanatlar, YKY, stanbul 1994, s. 16; mran Bulut, Mzeci, Perspektifi, Eitimci Ressam Ahmet Ziya Akbulut, Arkitekt, S. 450, stanbul Haziran 1997, s. 60-65; Selim Aydz-A. K. Gren, Akbulut, Ahmet Ziya, Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 176-177. 37 38 Boyar, Trk Ressamlar, s. 103-104; zsezgin, Trk Plastik Sanatlar, s. 327. Abdlmecidin yaamna ve ressamlna ilikin ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: Necdet

Sakaolu-A. K. Gren, Abdlmecid (Halife), Yaamlar ve Yaptlaryla Osm. Ans., C. I, s. 67-69. 39 Semra Germaner, 1850 Sonras Trk Resminde Kaynak ve Konular, Osman Hamdi Bey

ve Dnemi Sempozyumu, 17-18 Aralk 1992, Tarih Vakf, stanbul 1993, s. 72. 40 Renda-Erol, Balangcndan Bugne ada Trk Resim Sanat Tarihi, C. I, s. 135-145;

Boyar, a.g.e., s. 186. 41 Kemal skender, Trk Resminde nsana Bakn Tarihi, Anonim, Trk Resminde nsana

Bak Byk Figr Sergisi, 10 Haziran-12 Temmuz 1996 M. S. . RHM, stanbul 1996, s. 9; A. K. Gren,. eker Ahmet Paa, Antik&Dekor, S. 39, stanbul ubat 1997, s. 84-92; S. Germaner, 19. Yzyl Bat Resminde stanbul Manzaralar, Sanat Tarihi Etkinlikleri VII., (Konferans Notlar), 28 Kasm 1996 Perembe 18. 30, stanbul Beyolu Aksanat. 42 A. K. Gren, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, stanbul 1997; A. K.

Gren, Sanatta Etkileim Balamnda Trk Resim Sanatnda Bir Tema: Sava, Bir Mekan: ili Atlyesi (Savata Sanat ya da Sanatn Sava), Zeynep Yasa Yaman (Yayna haz.), Sanatta Etkileim/Interactions in Art Uluslararas Sanatta Etkileim Sempozyumu H. . Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm, Ankara 25-27 Kasm 1998 (Bildiriler/Proceedings), Ankara 2000, s. 122-127; (ng. s. 282). 43 Bu konuda ayrntl bilgi ve kaynaka iin bkz: A. K. Gren, Gzel Sanatlar Eitiminde

Kadnlara Alan lk Resmi Mektep: nas Sanayii Nefise Mektebi, Art+Decor/AD, S. 43, stanbul Ekim 1996, s. 124-130; A. K. Gren, Trkiyede Gzel Sanatlar Okullar: 2 nas Sanayi-i Nefise Mektebi,

713

Kadn Ressamlar, zel Resim Atlyesi ve Resim Kurslar, Trkiyemiz, S. 82, stanbul Kasm 1997, s. 12-27. AKSIN, Sina (Yayn Ynetmeni), Trkiye Tarihi Osmanl Devleti 1600-1908, C. 3, Cem Yaynevi, stanbul 1988. AKPINAR, Nazan-A. Gnyaz-S. Tansug, Osmanl Ressamlar Cemiyetinden Gzel Sanatlar Birliine 1909-1991 From the Society of Ottoman Painters to the Association of Fine Arts, Alarko Eitim-Kltr Vakf stanbul 1991. ANONIM, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. 1-6, letiim Yaynlar, stanbul 1985. ARLI, Belgin Demirsar, Osman Hamdi Bey, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. 2., YKY, stanbul 1999, s. 410-411. ATASOY, Nurhan, Barok, slm Ansiklopedisi, C. 5., Trkiye Diyanet Vakf, stanbul 1992, s. 81-83. AYDZ, Selim-Ahmet Kamil Gren, Akbulut, Ahmet Ziya, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, YKY, stanbul 1999, s. 176-177. BASKAN, Seyfi, Osmanl Ressamlar Cemiyeti, ardas Yaynlar, Ankara 1994. BOYAR, Pertev, Trk Ressamlar, Ankara 1948. BULUT, mran, Mzeci, Perspektifi, Eitimci Ressam Ahmet Ziya Akbulut, Arkitekt, S. 450, stanbul Haziran 1997, s. 60-65. CEZAR, Mustafa, Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, C. I-II., (2. bs.), stanbul 1995. IZGEN, Engin, Photograpy in The Ottoman Empire 1839-1919, stanbul 1987. IZGEN, Engin, Trkiyede Fotograf, letiim Yaynlar, stanbul 1992. DEMIRSAR, V. Belgin, Osman Hamdi Tablolarnda Gerekle likiler, Ankara 1989. GERMANER, Semra, 1850 Sonras Trk Resminde Kaynak ve Konular, Osman Hamdi Bey ve Dnemi Sempozyumu, 17-18 Aralk 1992, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1993, s. 69-74. GERMANER, Semra, Bir Karlatrma: Jean-Lon Grme-Osman Hamdi, P Sanat Kltr Antika, S. 1., Raffi Portakal Antikaclk Mzayede Organizasyon ve Danmanlk A. S., Bahar 96, stanbul 1996, s. 24-33. GERMANER, Semra, Osman Hamdi, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, C. 3, s. 1393.

714

GERMANER, Semra-Zeynep nankur, Oryantalizm ve Trkiye, stanbul 1989. GREN, Ahmet Kamil, Ahmet Paa (eker), Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul Aralk 1999, s. 151-153. GREN, Ahmet Kamil, Ali Rza (Hoca, skdarl), Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, YKY, stanbul 1999, s. 232-233. GREN, Ahmet Kamil, Bir Dnemler Pariste Resim Eitiminin Merkezi Olan nl Okul ile Sanat Ynlendiren Akademinn yks: lEcole des Beaux-Arts, Antik&Dekor, S. 34, stanbul Nisan 1996, s. 92-95. GREN, Ahmet Kamil, Cumhuriyetin 75. Ylnda Trk Resim Sanat, Antik&Dekor, Say: 49, stanbul Kasm-Aralk 1998, s. 146-156. GREN, Ahmet Kamil, Gzel Sanatlar Eitiminde Kadnlara alan lk Resmi Mektep: nas Sanayi-i Nefise Mektebi, Ar&Decor/AD, S. 43, stanbul Ekim 1996, s. 124-130. GREN, Ahmet Kamil, Halil Paa, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, YKY, stanbul 1999, s. 517-518. GREN, Ahmet Kamil, Hseyin Zekai Paa, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, YKY, stanbul 1999, s. 594-595. GREN, Ahmet Kamil, Osmanl mparatorluunun Batllama abalar Balamnda 19. Yzyl Sanat Ortamn Oluturan Aznlk, Levanten ve Yabanc Ressamlar, Antik&Dekor, S. 40., stanbul Nisan 1997, s. 88-99. GREN, Ahmet Kamil, Sanatta Etkileim Balamnda Trk Resim Sanatnda Bir Tema: Sava, Bir Mekan: ili Atlyesi (Savata Sanat ya da Sanatn Sava)/Interactions in Turkish Painting: Theme: War, Space: Sisli Studio (Art in War or Art of War), Zeynep Yasa Yaman (Yayna haz.), Sanatta Etkileim/Interactions in Art Uluslararas Sanatta Etkileim Sempozyumu, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm/International Interactions in Art Symposium, Hacettepe University, Faculty of Letters Department of Art History, Ankara 25-27 Kasm 1998 (Bildiriler/Proceedings), Ankara 2000, s. 122-127; (Ing. s. 282). GREN, Ahmet Kamil, Sleyman Seyyid Bey, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. II, YKY, stanbul 1999, s. 569. GREN, Ahmet Kamil, Trk Sanatlarn Paristeki Hocalarndan: 1 Jean-Lon Grme (18241904), Antik&Dekor, S. 34, stanbul Nisan 1996, s. 102-107. GREN, Ahmet Kamil, Trk sanatlarn Paristeki Hocalarndan: 2 Gustave Boulanger (18241888), Antik&Dekor, S. 35, stanbul Haziran 1996, s. 102-103.

715

GREN, Ahmet Kamil, Trkiyede Gzel Sanatlar Okullar: 1 Sanayi-i Nefise Mektebi/Arts Schools in Turkey: 1 The History of Academy of Fine Arts, Trkiyemiz, S. 80, Akbank Yaynlar, stanbul Ocak 1997, s. 36-45. GREN, Ahmet Kamil, Trkiyede Gzel sanatlar Okullari: 2 Inas Sanayi-i Nefise Mektebi, Kadn Ressamlar, zel Resim Atlyesi ve Resim Kurslari, Trkiyemiz Kltr ve Sanat Dergisi, S. 82, Akbank Yaynlar, stanbul Kasm 1997, s. 12-27. GREN, Ahmet Kamil, Tbbiyeden Ayrlp Harbiyeye Geen ve Buradan Mezun Olan Ressam eker Ahmet Paa (1841-1907) ve Sanatta Betimlemeye likin Bir Deerlendirme, Antik&Dekor, S. 39, stanbul ubat 1997, s. 84-92. GREN, Ahmet Kamil, 50. Ylnda Akbank Resim Koleksiyonu, Akbank, stanbul ubat 1998. GREN, Ahmet Kamil, Avni Lifij, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2001. GREN, Ahmet Kamil, Trk Resim Sanatnda ili Atlyesi ve Viyana Sergisi, Sisli Belediyesistanbul Resim ve Heykel Mzeleri Dernei Yayn, stanbul (Mays), 1997. GREN, Ahmet Kamil, Trk Resminde 1914 Kua Sanatlarnn nsan Figr Sorunu, (I. . Sosyal Bilimler Enstits Yaymlanmam Doktora Tezi), stanbul 1995. GREN, Ahmet Kamil, Trk Resminde Primitifler ve Darafakal Ressamlar, Trkiyemiz, S. 81, stanbul Mays 1997, s. 28-41. GLER, Abdullah Sinan, kinci Merutiyet Ortamnda Osmanl Ressamlar Cemiyeti ve Osmanl Ressamlar Cemiyeti Gazetesi, (M. S. . Bati ve ada Sanatlar Program Yaymlanmam doktora tezi), stanbul 1994. IREPO/LU, Gl, Feyhaman, stanbul 1986. IREPO/LU, Gl, Feyhaman, Merkez Bankas, Ankara 2001. ISKENDER, Kemal, Trk Resminde nsana Bakn Tarihi, Anonim, Trk Resminde nsana Bak Byk Figr Sergisi, 10 Haziran-12 Temmuz 1996 M. S. . IRHM, stanbul 1996. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C. VII, (3. bs.), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1983. MLAYIM, Seluk, 20. Yzyl Balarnda ki Sanat Tarihi Kitabi, Trkiyede Sanat, S. 12, stanbul Ocak/ubat 1994, s. 56-57. ORTAYLI, lber, mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yaynevi, (yeni basklar yapld) stanbul 1983.

716

ZENDES, Engin, Osmanl mparatorluunda Fotoraflk/Photography in the Ottoman Empire 1839-1919, (2. bs.), letiim Yaynlar, stanbul 1995. ZSEZGIN, Kaya, Akbulut, Ahmet Ziya, Trk Plastik Sanatlar, YKY, stanbul 1994, s. 16. RENDA, Gnsel, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Hacettepe niversitesi, Ankara 1977. RENDA, Gnsel-Turan Erol, Balangcndan Bugne ada Trk Resim Sanat Tarihi, C. I, stanbul 1980. SAKAO/LU, Necdet-Ahmet Kamil Gren, Abdlmecid (Halife), Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C. I, YKY, stanbul 1999, s. 67-69. TANSU/, Sezer, ada Trk Sanat, (1. bs.), Remzi Kitabevi, stanbul 1986. TANSU/, Sezer, Halil Paa, YKY, stanbul 1994. TOLLU, Cemal, eker Ahmet Paa, M. E. B., stanbul 1967.

717

Batllama Dnemi Duvar Resmi / Dr. Pelin ahin Tekinalp [s.440-448]

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl mparatorluunun XVII. yzyl sonlarnda balayan gerileyiinin en nemli

nedenlerinden biri, Osmanl ordusunun bozguna urayarak yenilmezliini kaybetmesidir. Bunun birincil sebepleri arasnda da gerek eitimde gerekse donanmlardaki geriliin ok ak bir ekilde ortaya kmas, yeni teknikleri benimseyebilecek nitelikte insan gcnn yetimeyii, ekonomide bunalm ve buna ramen st dzeyde beslenmesi gereken atl bir topluluun bulunuu, tarmdaki knt gibi art arda gelen olumsuzluklar gstermek olanakldr. Osmanl Devletinin knn ilk ipular birbirinin ard sra imzalanan antlamalarla grlr. 1699 Karlofa ve 1718 Pasarofa Antlamalar ile iki kez byk yenilgi alarak gcn yitiren Osmanl mparatorluunda, eski gcn kazanmak amacyla ncelikle askeri alanda yeni dzenlemelere gidilmitir.1 Bunun iin ya davet yoluyla ya da kendi zel sebepleri yznden stanbula gelen yabanc uzmanlardan yararlanlmtr. Ayrca, Osmanl Devletinin XIX. yzyln balarnda Avrupada srekli eli bulundurma kararna kadar, Avrupa kentlerine ksa sreli ziyaretlerde bulunan Osmanl elileri, maiyetleriyle birlikte gittikleri yerler hakknda ayrntl raporlar sunmulardr. zellikle 1716da Sadaret Kaymakam ve 1718den 1730a kadar Sadrazam olan Damat brahim Paann, Yirmisekiz Mehmet elebiyi 1721de Parise gndermesi Batllama alanndaki en byk admlardan biri kabul edilir.2 ncelikle gcn yeniden kazanmak amacyla da almay kabul eden Osmanl

mparatorluu, sadece askeri ve teknik alandaki yenileme abalaryla snrl kalmayarak sanat alannda da gelimelere ak olmutur. Osmanl sultanlar her zaman mimari etkinlikleri ve resimli el yazma retimini desteklemitir. Ancak, Batllama olarak bilinen bu dnem iinde sanatn da yeniliklerden etkilenerek deitii grlr. XVIII. yzyla kadar Osmanl resim sanat denince kitap resmi dnlmektedir. Fatih Sultan Mehmet Dneminde (1451-1481), stanbulun fethinden sonra stanbulda youn bir resim etkinliinin balad, hatta saraya Gentile Bellini ya da Costanza Ferrara gibi talyan sanatlarn davet edildii bilinmektedir. Ardndan II. Bayezid (1481-1512) ve I. Selim (1512-1420) Dnemlerinde Bat ile ilikilerin duraklad ve daha ok Dou resim sanat etkilerinin younlat anlalr. Osmanl kitap resminin belki de ilk canlanma devri Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566) Dnemi olmutur. Eski geleneklerin ve hatta akmlarn yan sra zellikle Matrak Nasuh tarafndan temsil edilen gzleme dayanan yeni anlayn da benimsendii dikkati eker.3 Kitap resmi, XVI. yzyln ikinci yarsnda zellikle II. Selim (1566-1574) ve III. Murad (15741595) Dnemlerinde klasik devrine ulamtr. ounlukla tarih konulu kitaplarda padiah portreleri, dnemin nemli olaylar, av sahneleri gibi resimler yer alr. slam resim sanatnn balca zellikleri devam etse de Osmanl nakkann amac olaylar en doru ekilde belgelemektir. ykc yaklam, kiilerin nemine gre seilmi boyutlar, glgesiz anlatmlar, topografik ayrntlara nem veren bir doa anlay bu dnem kitap resminin balca zellikleri arasndadr. XVI. yzyln ikinci yarsnda

718

balayp XVII. yzyln ilk yarsnda I. Ahmet (1603-1617) ve II. Osman (1618-1622) Dnemlerinde devam eden bu anlay yanstan eserlerin retiminin, yzyln ikinci yarsnda siyasal olaylarn etkisiyle duraklad anlalmaktadr. XVII. yzyln sonlarndan itibaren balayan Avrupayla ilikiler sayesinde yaygnlaan Bat kaynakl resimli kitaplarn etkisiyle kitap resminde de yava yava deiimler gzlenmitir. Artk kalabalk kompozisyonlar yerini tek yaprak halinde resimlere, portre, kyafet ve iek resimlerine brakmtr. ok nemli bir baka zellik ise nc boyut denemelerinin hissedilmesidir.4 XVIII. yzyl, Osmanl mparatorluunun Bat ile kltrel ilikilerinin younlat dnemin yani Batllama dneminin balangcdr. III. Ahmet Dneminde (1703-1730), her alanda dikkati eken yenileme hareketleri, kitap resminde geleneksel kalplarla birlikte baz yeniliklerin grlmesiyle balamtr. Bu dnemin en nemli nakkalarndan biri olan Levninin, Osmanl resim sanatnn geleneksel anlayn kaybetmeden yeniliklere ak tutumu XVIII. yzyl resim sanat asndan belirleyici olmutur. Levni, sadece fiziksel zellikleri deil kiilii de yanstan portre anlay, klasik ikonografinin yan sra yeni kalplar uygulamasyla padiah portrelerinin nemli nakkalarndan biri olmutur.5 Levni ve dnemin bir baka nemli sanats Abdullah Buharinin resimlerinde, zellikle zeminde nc boyut aray dikkati eker. Artk kompozisyonlarda, gerilerde manzaralar grlmeye balanr ve doa betimlemelerinde kitap resminin izgici, bezemeci yaklamndan ok, renk tonlamalaryla farkl bir anlayn benimsendii sylenebilir.6 I. Mahmut Dnemi (1730-1754) ile birlikte kitap resmindeki atlmlar devam eder. Geleneksel kalplarn yan sra, mekan ve k-glge denemeleri younlar. Teknik de deierek sulu boyaya yakn boyanm resimler, yaldzl kompozisyonlarn yerini almtr. III. Osman (1754-1757) ve III. Mustafa (1757-1774) Dnemlerinde askeri alanlarn gelitirilmesine ncelik verildii iin, portre dnda ok fazla eser retilmemitir. Ancak bu durum, I. Abdlhamit (1774-1789) Dnemiyle birlikte deiir. Batya duyulan ilgi ve giderek artan merakn da etkisiyle daha ok kyafet ve padiah albmleri hazrlanr, yeni renilen yal boya ve guvaj tekniklerinin denendii bu resimler geleneksel anlayn yitirmitir. ou kez panoramik bir manzara nnde tek figrler betimlenmitir. Ayrca, mekan ve k-glge denemeleri Bat resmine yakn zellikler gsterir. III. Mustafa ve I. Abdlhamit Dnemlerinde kitap resmindeki zenginleme, dnemin ok nl nakkalarndan biri olan Refail sayesindedir.7 III. Selim Dnemi (1789-1807), Osmanl resim sanat asndan bir dnm noktasdr. Bu dnemle birlikte Batl anlamda portre yapmnn temelleri atlmtr. Geleneksel kompozisyonlarn yan sra yeni bir uygulama olarak portrenin madalyon iine yerletirilmesi ve madalyonun altnda ince bir erit halinde, padiahn yaptrm olduu ya dnemin nemli yaplarn ya da yaamlarndan kesitleri manzara kompozisyonu iinde gsterme anlay yaygnlamtr. III. Selim, saltanat yllarnda yerli ve Avrupal sanatlar tarafndan en ok portresi yaplan sultandr. Ayrca, sipari vererek ok sayda yal boya tablolar yaptrd da bilinmektedir. Bu dnemin en nl sanatlarnn banda Konstantin Kapdal gelir ve padiah portrelerine Batl bir kalp yerletirmesinin yan sra derinlik aray ve yumuak fra tekniinin gzlendii manzara

719

resimleriyle de nemli bir sanatdr.8 II. Mahmut Dneminde (1808-1839) ise madalyon portreler devam etmekle birlikte padiah portreleri ikonografyasnda baz deiiklikler olmutur. Artk, padiahlarn arkalarnda yaptrm olduklar yaplardan rnekler yer alr. Bunlar, Avrupa rneklerinden etkilenen bir sanatnn slubunu yanstan uygulamalardr.9 XIX. yzyln hemen balarnda hazrlanan sefaretnamelerin resimleri ise k-glge kullanm ve nc boyutun aranmasyla topografi geleneinden ok manzara resimlerine yakn olmasyla nemli bir grubu oluturur.10 stanbulda matbaann kurulup artk kitaplarn baslabilmesi sonucu el yazmas kitaplara duyulan gereksinim azalm ve Bat etkileri yaygnlap, yeni teknikler denenince kitap resmi gelenei giderek yok olmaya balamtr.11 Ancak, XIX. yzylda da sultanlarn portrelerini yaptrma geleneinin devam ettii grlecektir. Duvar Resmi Batnn ncelikle askeri ve teknik gcn rnek alarak birtakm yeniliklere giden Osmanl mparatorluunda, Batllama veya Batya Alma dnemi olarak bilinen dnemde mimariyle birlikte mimari ssleme programnda da Batdan alnm baz geler kullanlr. Yirmisekiz Mehmet elebinin Fransa Seyahatnamesi sayesinde tannan Paristeki mimari ve ssleme zelliklerinin stanbuldaki yansmas ncelikle saray evresinde, Fransz barou ve rokokosunun i mimaride yelenmesi eklinde grlmtr. Geleneksel kalemilerinin en sevilen motifleri arasnda olan vazo iinde iekler, meyve kaseleri bu dnemde daha hacimli olmulardr. XVIII. yzyldan itibaren ise barok ve rokoko sslemelerin arasna artk manzara kompozisyonlar yerletirildii grlr. Bylece, XVIII. yzyl ortalarnda Batl anlaya yakn duvar resmi ortaya kar. Duvar resimleri, balarda kuru sva zerine tutkal veya su ile kartrlm kk boyalarla yaplm resimlerdir. Bu teknik, Osmanl sanatnda nceden de bilinen ve kalemii naklarda uygulanan geleneksel bir tekniktir. Yenileme hareketlerinin sonucunda kitap resmindeki yeni uygulamalar gibi kalemii naklar da deierek duvar resmi yaygnlar.12 XVIII. Yzyl Ortalarndan XIX. Yzyln kinci Yarsna Kadar stanbuldaki rnekler Duvar resmi alanndaki gnmze ulaabilen en erken tarihli rneklerden nemli bir grubu, XVIII. yzyl ortalarndan sonra Topkap Saraynda youn olarak Haremde grlmektedir.13 I. Abdlhamid Dnemine (1774-1789) yerletirilen ilk duvar resimleri tavan eteini dolaan dar eritler halinde, tek rengin tonlaryla boyanm, ounluu mimari geler ieren kompozisyonlardr. Bu eritlerde ounlukla emeler, camiler, kprler, su kenarnda saray, kk gibi yaplardan oluan betimlemeler grlmektedir. Ayrca, barok ve rokoko bezemelerin arasna yerletirilmi panolar iinde de bu tr resimler yer alr. III. Selim Dneminden (1789-1807) itibaren ise, dar eritler genileyip ilerini ok renkli manzaralar kaplamtr. Artk kompozisyonlar kimi zaman niler kimi zaman da kartularn, madalyonlarn, okgen erevelerin iinde karmza kmaktadr.

720

Pano iindeki betimlemelerde de mimari geler yaygndr. Yenileme hareketleriyle birlikte deniz kenarna kk, kasr gibi yaplarn ina edilmesi, Avrupa rneklerinde olduu gibi fskiyeli havuzlarn yer ald zel bahe dzenlemelerinin yaygnlamas yeni bir kent siluetinin olumasn salamtr. Bu durum sanatlarn da ilgisini ekmi ve yeni grnmler resme girmitir. Bu resimlerin tmnde ayn anlay baskndr; kompozisyonun n dzlemindeki yaplar arkada geni gkyz, iki yanda ise aalarla snrlandrlmtr. Baz betimlemelerde ise ereve grevini iki yana yerletirilmi, ortasndan balanm perde motifi salamaktadr. Resimlerin tmnde mimari baarldr ve tm ayrntlaryla verilmeye allr. Kitap resminin ayrntc yaklamn devam ettirseler de duvar resimlerinin figrsz oluu, mimaride ve doann betimleniindeki boyutluluk ve doala yakn renk tonlamalaryla yumuak geiler duvar resimlerinin en nemli zellikleri arasndadr. I. Abdlhamit ve III. Selim Dnemlerinde slup ve konu asndan pek fazla deiiklik olmamtr. Ancak, III. Selim Dneminde duvar resimlerinin says artmtr. II. Mahmut (1808-1839) Dneminde farkl sluplardan sz edilebilir. zellikle bu dnemde, perspektifli mimari betimlemeler ok yaygndr. Daha ok saray iini andran grnmlerde bej, gri ve mavi tonlar yelenmitir. Bu dnemde ayrca, mimariye neredeyse hi yer vermeyen, byk boyutlu panoramik manzaralar da nemlidir. stanbulda Saray Dnda Yer Alan Duvar Resimleri Yeni resim trnn stanbulda saray dnda da benimsenip uyguland stanbulu ziyaret eden baz yabanc gezginlerin anlarndan anlalmaktadr. III. Ahmet Dneminde Lady Mary Montagu, I. Abdlhamit Dneminde Abb Toderini, DOhsson, III. Selim Dneminde Gouffier ve Castellan gezmi olduklar evlerin duvarlarnda natrmort, gemi ve manzara betimlemelerinin yer ald bilgilerini verirler.14 Ayrca, DOhsson tarafndan hazrlanan eserde olduu gibi duvar resmi yer alan mekanlarn gravrleri de dikkati ekmektedir.15 stanbulda bilinen en eski duvar resmi rnei, 1750 tarihli Bebek Kavafyan Konanda yer alr.16 Konakta, hem tavan eteinde iki rengin tonlaryla boyanm, eme, kpr gibi mimari ieren eritler, hem de ni iinde panolar bulunur. zellikle iki rengin tonlaryla betimlenmi eritler, Topkap Saray I. Abdlhamit Dnemi resimlerine benzerliiyle dikkati eker, ancak daha erken tarihli olmalaryla duvar resimlerinin ilk rneklerinden biri olarak ayr bir neme sahiptir. Ayrca, Emirgan erifler Yals ve engelky Sadullah Paa Yals resimleri de saray dndaki balca rnekler arasndadr ve Topkap Sarayndaki I. Abdlhamit ve III. Selim duvar resimlerine slup asndan byk benzerlik gstermektedir. skdar Atik Valide Camii hnkar mahfilinde bulunan gri tonlaryla yaplm perspektifli betimlemeler ise II. Mahmut Dnemine tarihlenen rneklerden biridir ve yine Topkap Saray rneklerini andrr.17 XIX. yzyl ve XVIII. yzyl banda stanbulda, sarayda ve saray dnda duvar resimlerinde seilen konular ayndr. Kimi zaman hayali manzaralar iinde eitli yaplar kimi zaman Boaz manzaralar resimlenmitir. zellikle manzaralarda neredeyse tek tip denebilecek anlay grlr: Kullanlan renkler, doann ele aln tm kompozisyonlarda hemen hemen ayndr. Ayrntc yaklamla birlikte Bat anlayna yakn derinlik duygusunun yerlemeye balad izlenir.

721

Bakentte bulunan duvar resimlerinde saray evresinde ve dnda ayn anlayn izlenebilmesi stanbulda duvar resmi yapan bir sanat grubunu iaret eder ki bunda stanbula gelip zellikle Perada elilikler evresinde resim yapan Batl sanatlarn etkisi aktr. Ayrca, duvar resimlerinin en erken rneinin stanbulda saray dnda olmas, yeni resim trnn bu sanatlarn etkisiyle nce saray dnda gelitiini gstermektedir. Buna bal olarak da saray iindeki ilk rneklerin, saray dndaki atlyelerde alan sanatlar getirtilerek yaptrlm olduu da dnlebilir.18 Ayrca, III. Selim Dneminin nl sanats Konstantin Kapdalnn duvar resimlerinde de alm olabilecei slup karlatrmalar sonucunda gl bir olaslk gibi grnmektedir.19 Saray Ehl-i hiref (Sanatkarlar) tekilatnda en nemli blklerden biri olan nakkalar blne bal olan sanatlar, sarayn her trl nak iini stlendikleri iin duvar nakkalar da bu grup iinde yer alrlar ve zaman iinde olaslkla yeni anlayn da uygulayclar olmulardr.20 Bundan baka, zellikle XVIII. yzyln ikinci yarsnda stanbul ve civarndaki bezeme iinin hassa Bostanc oca nakkabalar ile stanbul nakka ustalar tarafndan belli kurallara bal olarak yapld ve baz nakkalarn yallarda altklar da belgelerden anlalmaktadr. Anadoluda Yer Alan Duvar Resimleri XVIII. yzyln ikinci yarsnda stanbulda grlen duvar resimleri ksa srede imparatorluk snrlar iinde yaylmtr.21 Soma, anakkale, Gaziantep, Yozgat, Kayseri, Bursa gibi ok farkl merkezlerde yeni anlayn kabul grd anlalmaktadr. Bu trn benimsenip yaygnlamasnda zellikle ayan ve eraftan baniler rol oynamtr. Daha nceleri duvar nakkal yapan ustalar bu kez kendi beeni ve yetenekleri lsnde duvar resimleri yapmaya balamlardr. Bu yzden de imparatorluun eitli yrelerinde farkl slup ve anlaylar gelimitir. Bunun sonucunda, duvar resminin bakent ve tara slubu olarak ikiye ayrlmas fikri domutur. Ancak, btn sanatlarn ortak noktas, bakentte balayan ssleme programn benimsemeleri ve manzara resimlerinde kendilerince yeni denemeler yapmalardr. Gerek bakentte gerek Anadolu ve Rumelide tm sanatlar, benimsemeye baladklar yenilikleri manzara resimlerinde denemilerdir. hayali Hayali olanlar zellikle ve olmayanlar diye ve ikiye ayrabileceimiz kompozisyonlardan olmayanlar Mekke-Medine stanbul

grnmleridir. Ancak, bu resimler genellikle gzleme dayanan betimlemeler deillerdir. ounlukla ev, konak ve camilerde grlen resimler konumlar doru olmasa da belgeleyici olmalar asndan nem tarlar. Hayali olanlar ise, daha ok neresi olduu anlalamayan doa kesitleridir. Ayrca tek cami, tek bir kk, gemi ya da natrmortlar ve sembolik motifler seilen konular arasndadr. Anadolu ve Rumelide yer alan duvar resimlerinde kitap resimlerine benzer ayrntc uygulamalarn yan sra Bat anlayna yakn derinlik ve hacim denemelerinin nemsendii rnekler de vardr. 1791/92 tarihli Soma Hzrbey Camindeki baz resimler ile 1791 veya 1801 tarihli Data Mehmet Ali Aa Kona resimleri kitap resimlerinin ayrntc yaklamn devam ettirirken, 1796 tarihli anakkale Bayrami Hadmolu Kona, 1800/1801 tarihli Yozgat Baavuolu Camii duvar resimleri derinlik ve nc boyut araylarnn dikkati ekmesiyle bakenttekilere yakn Anadolu rneklerinden bazlardr.22 Yeni resim tr Anadoluya bakentten gemi olmaldr. zellikle III. Selim Dneminde imparatorlukta g

722

kazanan erafn, yaptrd mekanlarn bakentteki rneklere benzemesini istemeleriyle stanbuldan usta getirtmi olduklar dnlebilir. Bakentten gelen ustalarn Anadoluda balattklar bu yeni anlay yerel sanatlar da zamanla etkilemi, usta-rak ilikisi sayesinde yeni resim tr yaygnlamtr. Duvar nakkaln bilen ustalarn ayn teknii devam ettirerek yeni bir ssleme programn benimsemeleri zor olmamtr. Bu rneklerde slup birliinden sz edilemese de ortak repertuar ve anlayn varl aktr. Yeni benimsenen moday kendilerinin ve evrelerinin beenisine uyarladklar anlalmaktadr. XIX. Yzyln kinci Yarsnda Duvar Resmi XIX. yzyln ikinci yarsna gelindiinde, Sultan Abdlmecit (1839-1861), Abdlaziz (1861-1874) ve II. Abdlhamit (1876-1909) Dnemleri nemli gelimelerin yaand dnemler olmutur. Avrupadaki mimari uygulamalara paralel olarak stanbulda gelien yeni anlayn sonucunda Dolmabahe (1856), Beylerbeyi Saraylar (1864-65) ile Yldz Kompleksi iindeki kkler (Sultan Abdlaziz ve II. Abdlhamid Dnemleri) ina edilmitir. Bu saraylarn bir dier nemli zellii yeni resim anlaynn ok youn olarak uygulanm ve gelimi olmasdr. Ayrca, bu rnekler incelendiinde Bat tekniklerinin yaygnlat anlalr. Bu dnemde geleneksel kalemii nak teknikleri, toprak boyalar yerini yal boyaya brakmtr. Dorudan sva veya ahap zerine boyanan betimlemelerin yan sra ou kez ahap tavan ya da duvarlarn kaplama tahtalar zerine deri veya keten bezi gerilerek bir eit tuval oluturulmu ve bezeme onun zerine yaplmtr. Sadece duvarlar deil, tavanlar da kaplamaya balayan bu resimler madalyonlar ve kartular iinde yer alr. XIX. yzyln ikinci yarsyla birlikte teknikteki farklln yan sra konulardaki eitlilik artar. stanbuldan bir semti ya da panoramik olarak stanbulu gsteren betimlemeler en ok yelenen konularn banda gelir. Bu resimler Kz Kulesi, Fenerbahe Feneri, Yldz Saray iinden eitli kkler gibi stanbulun simgesi olmu yaplar ya da semtleri bir manzara iinde geree uygun bir ekilde vermektedir ve XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren duvar resimlerinde benimsenen anlayn bir devam olarak dnlebilir. Ayrca, XVIII. yzyldan itibaren askeri okullarn ders programna perspektif derslerinin konulmasndan sonra resimlerde mimari konusunun yaygnlat izlenir. Neresi olduu bilinmeyen doa, semt kesitleri de sklkla karlalan konular arasndadr. Genellikle bir kr grnts, akarsu kenar gibi kesitlerin betimlendii bu grupta zellikle atmosferik olaylarn etkisi, gkyzndeki deiimler ve suya yansmalar dikkati eker. Bu resimler anlay ve slup asndan Romantizm akmnn doa anlayna yakndr. XIX. yzylda Avrupada ortaya kan Romantizm, sanayi devrimi sonrasnda teknolojinin getirdiklerinden ve kent yaamndan bir ka olarak doaya ynelii de beraberinde getirmitir.23 Bu anlayn XIX. yzyln Osmanl resminde benimsenmesinin sebebi ise, bata Paris olmak zere yurt dna gnderilen ve orada resim alma olana bulan askeri okul rencileri olmaldr. Krmz kiremitli gen atl da kulbeleri ya da kuleli baz yaplaryla Avrupadan kesitler ieren kompozisyonlarn hangi lke ya da kente ait olduklar anlalmamakla birlikte Avrupa

723

kartpostallarn artrr. Egzotik manzaralar olarak nitelendirilebilecek resimler ise dou grnmleri ve tarihi kalntlara yer verenler balklaryla ikiye ayrlrken, dou grnmleri Yakn Dou veya Kuzey Afrikadan baz yaplar ve palmiyeler gibi doa kesitlerini ierir. Antik yaplar ve kalntlar ieren resimler ise konu asndan ilgintir. Bu iki grubun yaygnlamas, zellikle Romantizm iinde gelien Oryantalizm akmnn bir sonucu gibi gzkmektedir. XIX. yzyldaki, bilimsel ve arkeolojik aratrmalarn oalmas ve Sanayi Devriminin sonularndan bunalan sanatlarn doaya ve farkl corafyalara ynelmeleriyle Romantizm akm, hep var olan Dou ilgisini arttrm ve Oryantalizm akmnn yaygnlamasn salamtr.24 II. Mahmut Dneminden itibaren stanbula ok sayda ressamn gelmesi de bu akmn yansmalarnn duvar resimlerinde izlenmesini salayan etmenlerden biridir. Ayrca, Romantizm akmnn yerletirdii kavramlardan biri olarak Historisizm/Tarihselcilik etkisi de antik kalntlarn yelenmesinde rol oynam olmaldr. Deniz manzaralarnn betimlendii resimler dier bir grubu oluturmaktadr. Gnbatm, gndoumu, frtna gibi doa olaylaryla uyumlu bir ekilde ve daha ok romantik doa anlayna yakn zellikler dikkati eker. zellikle bu konularn yaygnlamasnda, 1845ten 1890a kadar sekiz kez stanbula gelen ve Sultan Abdlmecit, Abdlaziz ve II. Abdlhamit Dnemlerinde taltif edilen Ayvazovskinin etkisi olduu dnlebilir.25 Gemi resimleri, ok yaygn olmamakla birlikte nemli bir grubu oluturmaktadr. Siluet halinde bir manzara nnde, kompozisyonun byk blmn zrhl frkateynin oluturduu resimlerde ama dnemin filosundan bir kesit sunmaktr. zellikle Yldz Saray iinde Silahanedeki Fethi Blent Zrhl Korveti, Hamidiye Zrhl Korveti gibi isimleri belirlenebilen devrin nemli korvetlerinin belgelendii resimler ilgintir. Hayvan betimlemelerinden oluan bir dier grup da yelenen konular arasndadr. nekler, rdekler gibi evcil hayvanlarn yan sra zrefa, deve kuu, aslan, kaplan gibi hem yabani hem de bu corafyaya ait olmayan hayvanlar grlr. ok eitli hayvan resimlerinin seilmesinin en nemli sebeplerinden biri hem Dolmabahe Saraynda hem de Yldz Saray bahesinde Arslanhane denilen hayvanat bahesinin yer almasdr.26 Bu arslanhanede ok eitli hayvanlarn yer ald ve bir ksmnn yabanc lkelerden hediye edildikleri belgelerden anlalmaktadr. Bazen tek bazen de kalabalk bir grup halinde, manzara iinde duraan olarak betimlenenlerin yan sra vahi hayvan mcadeleleri de dikkati eker. Natrmortlar ise meyve ve iek dzenlemeleri ile l hayvanlardan oluur. Tabaklar iinde meyveler ve iek demetlerinin yan sra ayaklarndan asl l kular ve tavanlarla deniz rnleri en ilgin resimler arasndadr. Ayrca hobiler ya da sanata ilikin baz sembolleri ieren dzenlemeler nota katlar, eitli mzik aletleri, palet, fra, pergel, gnye gibi malzemelerle ayn zamanda gzel sanatlara olan ilginin de bir gstergesidir. XIX. yzyln ikinci yarsnda duvar resimlerinde grlen nemli yeniliklerden biri de resme insan figrnn girmesidir. ok kk ve ayrntsz olarak ele alnan figrlerin sadece manzarann ya da konunun bir paras olarak dnld anlalmaktadr. zellikle Mslmanlara ait mekanlarda insan figrl resimler ok yaygn deildir.

724

XIX. yzyln ikinci yarsnda, stanbulda saray dnda da ayn geliim izlenebilir. Abutlar Yals ve Edip Efendi Yals gibi dnemin zengin banilerinin yaptrm olduu yaplardaki konu seimi ve hatta slup benzerlii de ayn modann yelendiini gsterir. Ayrca, Bykada Hacopulo Kk ve neredeyse stanbul saylabilecek kadar yakn zmitdeki Sultan Abdlazizin Av Kk ile Srr Paa Kona rnekleri de zellikle Sultan Abdlaziz Dnemindeki anlay pekitirmesi asndan nemlidir. Sanat Sorunu ve alma Yntemleri XIX. yzyln ikinci yars ile birlikte duvar resimlerinde sanat sorunu da devam etmektedir. Arivlerde mimar, kalfa, demeci gibi isimlere rastlanld halde sanat isimlerine fazlaca yer verilmemesi ilgintir. Ancak, Dolmabahe Saray iin Paris Operasnn nl dekoratr Schan ile Mason isimleri anlmakla birlikte sslemelerin arasnda Sultan Read Dnemindeki onarmlar gsteren Ali Haydar, Yorgo, Georgios Georgiades, Teodos Bafalos ve Vicenzo gibi sanat isimleriyle 1909 tarihine rastlanlmtr.27 Grld gibi hem Mslman hem de gayrimslim sanatlarn duvar resimlerinde ve onarmlarnda alt anlalmaktadr. Beylerbeyi Saray sslemeleri iinse Sultan Abdlazizin kendisi Mabeyn-i Hmayun ressam Mason Beyi grevlendirmekle kalmam, kendine ait odalarn tavanlarn Dolmabahe Sarayndaki Caml Kkn tavanlarndan daha ar som yaldzl ve hayvanlarla kularn geree daha yakn; sarayn ikinci derecedeki odalarnn ise Yldz Park iindeki Malta Kk bezemelerinden daha sslemeli olmasn isteyerek resim programna mdahale de etmitir.28 Yldz Saray iin durum biraz farkldr.29 Ariv belgelerinde sanat ismi gememekle birlikte baz isimler dnlmektedir. Dnemin nl ressamlarndan eker Ahmet Paann, Yldz Kompleksi iinde gnmze ulamam Yeni Kkn duvarlarna yemi ve iek resimleri, ayn odann tavanna da Mehmet Ali Paa isimli bir sanatnn drt mevsim resmini yapm olduklar anlalmaktadr.30 Ayrca, Mgrdi Civanyan, Bedros Srabyan, Sopon Bezirciyan gibi Ermeni sanatlarn da saray iinde alm olabilecekleri bilgileri kesin olmamakla birlikte slup karlatrmalaryla desteklenebilir. Yldz Kompleksi iinde ini Fabrikasnn kurulmu olmas da ayn ortamda pek ok sanatnn varlna iaret eder.31 ini fabrikasnda ressam olarak alan sanatlar zaman zaman sarayn bezenmesinde de alm olabilecekleri gibi, XIX. yzyln ikinci yarsnda yeni bir tr olarak tuval resminin yaygnlamasyla birlikte eker Ahmet Paa gibi dnemin dier sanatlarnn da duvar resmi yapmalar olasl da dnlebilir. Ayrca, II. Abdlhamidin Bahedeki kklerden birini Sanayi-i Nefise Mektebine vermi olmas da saray iinde bir sanat ortamna iaret etmesi asndan nemlidir.32 XIX. yzyln sonlarnda stanbula gelerek saraya bal ya da serbest alan ve atlyeler aan yabanc ressamlarn etkisini de unutmamak gerekmektedir. Ayvazovski, Chelebowski, Zonaro, Guillemet gibi ressamlarn alma yntemleri ve resimleri de yeni sanat ortamnn temel talarn oluturmutur.33 Sanatlarn alma yntemleri konusunda tartlan grlerin banda, retim srasnda belirli bir ablon veya model kullanlp kullanlmad gelmektedir. Farkl yaplarda ayn kompozisyonlarn betimlenmi olmas ablon kullanma geleneinin varln gsterir. Ancak tm kompozisyonlar iin

725

bunu sylemek olanakl deildir. zellikle neresi olduu bilinmeyen doa kesitlerinin serbest elle allm izlenimi veren hzl fra darbelerinin bir ablonla yaplmas olanakl deildir. Bir dier yntem ise grsel malzemelerden yararlanlmasdr. zellikle gravrler bu konuda nemli kaynaklarn banda gelmektedir. XVI. yzyldan itibaren zellikle Osmanl topraklarndaki yaanty anlatan desenler, gravrler sklkla yaplmtr. Osmanl mparatorluu snrlar iinde bata stanbul olmak zere yaplar ve grnmler detayl olarak izilmitir.34 Ayn yap ya da kompleks iinde benzer konu repertuar ve slup birlii olmas, sanatlarn ayn atlyeye bal olduklarn ve gravr gibi grsel malzemeler araclyla konularn setiklerini de kantlar niteliktedir. Ayrca, stanbul merkez dndaki Bykada Hacopulo Kknn Beylerbeyi Saray rneklerine; zmit Sultan Abdlazizin Av Kk ile Srr Paa Kona duvar resimlerinin de Beylerbeyi Saray ile Yldz Kompleksi iindeki Aziz Dnemi kklerindeki kompozisyonlara benzerlii ayn sanat grubunun gerekli yerlere giderek alm olabileceklerini gstermesi asndan nemlidir. XIX. yzyln ikinci yarsnda tm sanat dallar birbirine parelel bir geliim gsterir. Ancak fotografn icad ve Osmanl resim sanat iindeki yeri ve nemi ayrdr. 1839da fotorafn bir bulu olarak dnyaya tantlmasndan hemen sonra Osmanl mparatorluu bu bulutan haberdar olmu ve nceleri Osmanl topraklarna gelen yabanclarn nclnde ardndan ok ksa bir sre iinde askeri okullarda ders programna fotoraf dersinin eklenmesiyle birlikte yaygnlaarak fotoraf sanatlarnn ve stdyolarnn says artmtr. J. P. Sebah, Basil Kargapoulo, Abdullah Biraderler gibi dnemin fotoraf sanatlarnn saray iinde ve dnda nl olduklar anlalmaktadr. zellikle Sultan Abdlaziz ve II. Abdlhamid Dnemleri fotoraf asndan nemlidir. Sultan Abdlaziz Abdullah Biraderlere fotorafn ektirmi, II. Abdlhamid ise dnemin fotoraflarna lkedeki olaylardan ina edilen yaplara, sarayn bahesindeki hayvanlardan yakalanan ekiyalara kadar her eyin fotoraflanmas grevini vererek albmler hazrlatmtr.35 Grsel malzemenin fotoraflar aracl ile toplanmasnn ardndan duvar ve tuval resmi yapan sanatlarn sklkla fotoraftan altklar anlalr.36 Fotoraftan allm olduu anlalan resimlere bakldnda, zellikle stanbulun simgesi haline gelmi yaplarla Avrupadan ve hatta Msrdan baz grnmlerin seildii dikkati eker. Fotoraflarla resimlerin neredeyse tm ayn adan ele alnmtr ve fotoraflardaki gibi kesin bir dorulua sahiptir. XIX. yzyln ikinci yarsnda Osmanl sanats fotoraftan belgeleme amacyla yararlanr. Henz doada alma anlay yokken ve zellikle de duvar resmi gibi mimariye bal bir alanda almann zorluu fotoraflarla alm gibi grnmektedir. Osmanl sanats doada almak ya da kompozisyonlarn kendisi oluturmak yerine, baka bir gzle saptanm ve karelenmi grntleri betimlemeyi yelemitir. Fotorafn hemen ardndan yaygnlaan kartpostallar da zaman iinde ayn grevi yerine getirmitir. Avrupada ilk resimli kartpostaln 1870 ylnda baslmasnn ardndan, stanbulda da Max Frchtermann nclnde basm ileri balamtr.37 Dnemin nl fotoraflarnn ektikleri fotoraflardan baslan kartpostallar da resimlere kaynaklk etmitir. zellikle kuleli yaplar, da kulbelerinin yer ald birtakm betimlemelerin Avrupa kartpostallarndan yapld anlalmaktadr.

726

XIX. yzyln ikinci yarsnda stanbulda tuval resmi yapan sanatlarn oalmas ve akademik eitimin yaygnlamas sonucunda Bat anlaynda yaplan resimlerin de artt grlr. Bu gelimelere bal olarak duvar resimleri, geleneksel anlayn tamamen silindii, k ve hacim uygulamalar sayesinde tuval resmine yakn rnekler haline gelmitir. XIX. Yzyln kinci Yarsnda stanbul Dnda Yer Alan Duvar Resimleri Bu dnem tarasnda da duvar resimlerinin ayn hzla retildii anlalmaktadr. zmir, Merzifon, Yozgat, Kayseri, Antep gibi farkl blgelerde ok sayda duvar resmi rnei bilinmektedir ve XVIII. yzyl rneklerinde olduu gibi, bir ksm bakent rneklerine yakn zellikler gsterirken bir ksm da yeni teknik ve anlay kendi beeni ve isteklerine gre uyarlayan yerel ustalar tarafndan yaplmtr. XIX. yzyln ikinci yarsnda Anadoluda yaplan rneklerden bazlarnda sanat ismi bilinmesi nemlidir. Bu sanatlardan en bilineni Merzifon Kara Mustafa Paa Cami adrvann resimleyen (1875) Zileli Emindir38 ve ustarak ilikisi ierisinde geleneklerini ve an modasn bilen, halkn zevkini yanstan bir sanatdr. Onun resimlerinde stanbul olduu anlalan kesitler, semboller, Batllama dnemiyle birlikte gnlk hayata giren geler, tarikat sembolleri birarada yer alr. Zileli Emin, halk resmine ok yakn olmasyla farkl bir anlay temsil eder. Ayrca, Gaziantepten Gllolu Evi (XIX. yzyln ikinci yars) bakent rneklerine yakn zellikleri, Abdlkadir Kimya Evi ise stanbulda bile grlmeyen antsal figrleriyle Bat teknik ve slubunun Anadoludaki en iyi rneklerindendir. Yozgat ve Kayseri gibi ehirlerde yer alan Ermeni ya da Hristiyan vatandalara ait evlerdeki duvar resimlerinde konu seimindeki farkllk dikkati eker. Yozgat Nizamolu Kona (1871) bol figrl sava sahneleri ve Tevrattan alnan ykleriyle dier resimlerden ayrlr.39 XIX. yzyln ikinci yarsna kadar figre yer verilmemesi sadece Mslmanlarn deil Hristiyan vatandalarn da ayn anlay izlediini, ancak XIX. yzyln ikinci yarsyla birlikte insan figrnn benimsenmeye baladn gsterir. Sadece Anadolu ve Rumelide deil imparatorluun XVIII. ve XIX. yzyllardaki snrlar iinde kalan eyaletlerde de duvar resmi yaygnlamtr. zellikle Balkanlarda eitli merkezlerde (Makedonya, Yunanistanda Ambelakia vb.), Filistin, Suriye ve Msr gibi eyaletlerde bakent ve Anadolu rneklerine yakn betimlemeler vardr.40 XVIII. yzyl ortalarnda stanbulda balayan bu yeni bezeme program giderek gelimi ve XIX. yzyl sonuna kadar devam etmitir. Farkl blgelerde ve hatta corafyalardaki duvar resimleri Osmanl bakentiyle eyaletler arasnda gl bir iletiimin varln kantlar niteliktedir. Yeni akmn her noktaya yaylmasnda III. Selim Dneminde glenen ayan ve erafn rol kadar, XIX. yzylda oluan tccar kesimin etkisi de byktr. Duvar resimleri ister Hristiyan ister Mslman olsun sonuta yerel ustalar tarafndan yaplmlardr ve imparatorluun her noktasnda ayn evreler izlenebilir. Sanatlarn, nc boyut fikrine almalar ve denemeleri ancak manzara kompozisyonlarnda olmutur. nk figrl resimlere ya da portrelere yeni rendikleri Bat resim tekniklerini uygulayabilmeleri iin akademik alma ve anatomi bilgisi gerekmektedir. Osmanl sanatlar canl modelden alma olanan ancak Avrupadaki eitimleri srasnda bulabilmilerdir. Ayrca, Osmanl sanats manzara

727

kompozisyonlarna anlay olarak daha yakndr nk, kitap resmi iinde topografik resim geleneini devam ettirerek Batllama dnemiyle birlikte rendiklerini manzaralarda uygulamlardr. Duvar resimleri, XIX. yzyln ikinci yarsnda bata tuval resmi olmak zere dier sanat dallaryla parelel bir gelime gstermi ve XX. yzylla birlikte yerini byk lde tuval resmine brakmtr. 1 2 B. Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1984, s. 46. Avrupaya gnderilen Osmanl sefirleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. F. R. Unat, Osmanl

Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1992. Ayrca, Yirmisekiz Mehmet elebinin 1721 Paris seyahati hakknda, alkanlklardan grd yaplara kadar ayrntl bilgiler ieren seyahatnamesi iin bkz. Anonim, Yirmisekiz Mehmet elebinin Fransa Seyahatnamesi, stanbul 1970. 3 4 5 6 7 8 F. aman ve Z. Tannd, Topkap Saray Mzesi slam Minyatrleri, stanbul, 1979, s. 53. G. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Ankara 1977, s. 29-33. repolu, Yenilik ve Deiim, Padiahn Portresi, stanbul 2000, s. 378-385. Renda, a.g.e., 36-40. Renda, a.g.e., s. 44-52; repolu, a.g.e., s. 388-393. Renda, Portrenin Son Yzyl, Padiahn Portresi, stanbul 200, s. 442-443; G. Renda,

Konstantin Kapdal Hakknda Yeni Grler, XIX. yzyl stanbulunda Sanat Ortam, Sempozyum, 14-15 Mart, Bildiriler, stanbul, 1996, s. 136-162. 9 10 11 G. Renda, Padiah Portreleri (Mevlana Mzesi Albm), Konya 1999. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850, Ankara 1977, s. 70-71. stanbulda matbaann kurulmasyla ilgili olarak bkz. T. Kut, Yazmadan Basmaya:

Mteferrika, Mhendishane, skdar. Sergi katalogu, stanbul 1996. 12 13 G. Renda, a.g.e., s. 78. Topkap Sarayndaki duvar resimleri, baz resimlerin zerinde bulunan tarih ve slup

karlatrmalar sayesinde tarihlendirilmitir. Bkz. Renda, a.g.e., s. 79-108. 14 15 1787-1820. 16 Kavafyan Kona 1750 tarihine yerletirilmektedir. Ayrntl bilgi iin bkz. N. Atasoy, I. Renda, a.g.e., s. 98. M. DOhsson, Tableau Gnral de lEmpire Othoman (gravrl) 3 cilt, Paris: Firmin Didel,

Mahmut Devrinden Bir stanbul Evi, Trkiyemiz, say 14, 1974, s. 10-16.

728

17 18 19

Sz edilen yaplarn resimleri iin bkz. G. Renda, a.g.e., 110-121. Renda, a.g.e., s. 123. Renda, Ressam Konstantin Kapdal Hakknda Yeni Grler, XIX. yzyl stanbulunda

Sanat Ortam, Sempozyum, 14-15 Mart, Bildiriler, stanbul, 1996, 147; G. Renda, A Manuscript of Art And Poetry: Divan-i lhami, Cultural Horizons, A Festschrft in Honor of Talat S. Halman (ed. Jayne L. Warner), Syracuse N. Y. 2001, s. 257. 20 21 R. M. Meri, Trk Nak Sanat Tarihi Aratrmalar, Ankara 1953, s. VIII. G. Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat (1700-1850), Ankara 1977, s. 124-

165; R. Ark, Batllama Dnemi Anadolu Tasvir Sanat, Ankara 1988. 22 Data Mehmet Ali Aa Kona resimleri iin bkz. G. Renda, Datada Eski Bir Trk Evi,

Sanat Dnyamz 2/2, 1974, s. 2-29; Soma Hzrbey Cami resimleri iin bkz. Ark, a.g.e., s. 32-38, Renda, Batllama Dneminde Trk Resim Sanat (1700-1850), Ankara 1977, s. 16-130; Yozgat Baavuolu Cami iin bkz. Ark, a.g.e., s. 40-42; Renda, a.g.e., s. 132-134. 23 24 1989. 25 26 27 P. Tulac, Ayvazovski Trkiyede, stanbul. 1983. F. Ezg, Yldz Saray Tarihesi, stanbul, 1962. Dolmabahe Saray duvar resimleri iin bkz. . Yum, Son Dnem Osmanl Saray Romantizm akm iin bkz. F. Claudon, Romantizm Sanat Ansiklopedisi, stanbul 1988. Oryantalizm akm iin bkz. S. Germaner ve Z. nankur, Oryantalizm ve Trkiye, stanbul

Yaplarndaki Baz Tasvirler zerine Gzlemler, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi Bildiri zetleri, C. 3, Ankara 1995, s. 544-545. 28 H. Glsn, Beylerbeyi Saray, stanbul 1992, s. 20. Ayrca, Beylerbeyi Saray duvar

resimleri iin bkz. Yum, a.g.e., s. 545-546. 29 Yldz Saray Kompleksi duvar resimleri iin bkz. P. ahin Tekinalp, Yldz Saray

Kompleksi Duvar Resimleri, Ankara 1999 (Yaynlanmam Doktora Tezi); P. ahin Tekinalp, XIX. yzyln kinci Yarsnda Osmanl Duvar ve Tuval Resminde Manzara Olgusu zerine Bir rnekleme: ale Kk, Ankara 1991 (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi). 30 A. Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid (Hatralarm), stanbul 1986, s. 115.

729

31

Yldz ini Fabrikas 1892 ylnda hizmete almtr. Bkz. . Kkerman, Yldz ini

Fabrikas, stanbul 1987. 32 Osman Nuri Paa, Abdlhamid-i Sani ve Devr-i Saltanat- Hayat- Hususiye-i ve

Siyasiyesi, II. Cilt, stanbul 1909, s. 454. 33 Z. nankur, XIX. yzyln kinci Yarsnda stanbula Gelen Batl Sanatlar, Osman

Hamdi Bey ve Dnemi Sempozyumu Bildirileri, 17-18 Aralk 1992, stanbul 1993, 75-82. 34 Gravrler iin bkz. N. Arslan, Gravr ve Seyahatnamelerde stanbul (XVIII. Yzyl Sonu ve

XIX. yzyl), stanbul 1992. 35 Osmanl Fotorafl ile ilgili olarak bkz. E. zendes, Osmanl mparatorluunda

Fotograflk (1839-1919), stanbul 1995. 36 Duvar resimlerinde fotoraftan allm olduu konusunda bkz. P. ahin Tekinalp,

Duvar Resimlerinde Fotorafn Etkisi zerine rnekleme: ale Kknden Bir Grup Resim, Sanatta Etkileim Sempozyumu Bildiri Kitab, Ankara 2000, s. 226-229; tuval resimleri iin bkz. S. Tansu, Resim Sanatmzda Ortaya kan Yeni Bir Gerek: XIX. yzyl Sonu Trk Foto Yorumcular, Sanat evresi 23, 1979, s. 4-7 ve A. oker, Fotoraftan Resim ve Darafakal Ressamlar, Yeni Boyut 9, 1983, s. 4-12. 37 38 Ayrntl bilgi iin bkz. N. Bagelen, Bir ehrin Anatomisi, Art Dcor 49, 1997, s. 78-82. R. Ark, Anadoluda Bir Halk Ressam: Zileli Emin, Trkiyemiz 16, 1975, s. 9-13; B.

Tanman, Merzifon, Kara Mustafa Paa Camii adrvannn Kubbesinde Zileli Eminin Yaratt Osmanl Dnyas ve Bu Dnyaya Yansyan Kiilii, Sanat Tarihinde konografik Aratrmalar Gner nala Armaan, Ankara 1993, s. 491-522. 39 40 R. Ark, Yozgatta Resimli Bir Cami ve Bir Ev, Sanat Dnyamz 2/7, 1976, s. 24-29. Bu rnekler iin bkz. D. Duda, Innenarchitektur Syrischer Stadthaser, Beirut 1971; A.

Diamantopoulou, Ambelakia, Athens 1987; M. brahim, Makedonyada Trk slam Mimarisinde Grlen Duvar Resimleri, 9. Milletleraras Trk Sanatlar Kongersi Bildirileri, Ankara 1995, 287-298; G. Renda, Painted Decoration in 19th Century Ottoman Houses: Damascene Connection, Actes du Ier Congrs International sur Corpus dArchologie Ottomane, 14-17 Mai 1996, Zaghouan, Tunusie, 1997, 91-106; G. Renda, Westernisms in Ottoman Art: Wall Paintings in 19th Century Houses, The Ottoman House Papers from the Amasya Symposium, 24-27 September 1996, Warwick, 1998, 103109; G. Renda, Ge Dnem Osmanl Mimarisinde Duvar Resmi-Balkan rnekleri zerinde Bir Deerlendirme, Atatrk ve Manastr, 12-13 Ekim 1998 Bildiriler, Gazi niversitesi, Ankara 1999.

730

stanbul Asker Mze ve Kltr Sitesi'ndeki Yalboya Tablolara Gre Asker Ressamlar / Hr Kamil Biici [s.449-457]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk Silahl Kuvvetlerinin, Trk ve Dnya sanat tarihine kmsenmeyecek derecede byk emekleri gemitir. Asrlarca, Trk kltr ve sanat iinde, dallanan, budaklanan, kk salan koskoca bir aa olmutur. Yurdumuzu i ve d tehlikelerden korumasnn yannda, byk sanat hareketlerini desteklemi ve her zaman yeni oluumlara dier uluslarda grlemeyecek kadar zemin hazrlamtr. Fakat birok abaya ramen, resim de dahil olmak zere eitli sanat eserleri hem kendi insanmza hem de d dnyaya yeterince tantlamamtr. Askeri Mze ve Kltr Sitesi Komutanlnn ilgili yerlerinde bulunan tablolar, Trk Resim Sanatnn geliimini XIX. yzyldan gnmze dein, adm adm yanstan eitli rneklerine sahip olup, bu eserleri saklayp, korumas, gnmze ulatrmas sebebiyle Trk Silahl Kuvvetlerimize byk kran borluyuz. Trk ressam, Batllama dneminin etkisini gsterdii dnem ile gnmze kadar gelen bir zaman dilimi ierisinde yer yer Batdan etkilenmekle birlikte, kendi z deerlerini ve kltrn en iyi ekilde ifade edebilecek ara, gere kullanp; resim ile ilgili olarak biz bize ve Avrupaya tanttracak cokulu eserler ortaya koymasn bilmilerdir. Trk Resim Sanatnn XIX. yzyldan gnmze dein uzanan eitli rnekleri stanbul Askeri Mze ve Kltr Sitesinin ilgili yerlerinde grlmektedir. eitli ressamlara ait eserlerin ortaya koymu olduu gerek; sanatlarn kendi dnemlerine ait his ve dnceleriyle, kendi beeni, his ve dncelerini birletirerek bir senteze ulamalardr. Bu eserlerin insanmza resim sanatmzn ne kadar ilerlediini gstermesi asndan olduka nemli olduu bylece ortaya kmaktadr. Kltr deerlerimizi bugne aktarma dncesi ile, resim sanatmz ierisinde mhim bir yeri olduu phesizdir. Fakat eserlerin yeterince tannamamas ve o eserlerin incelenmesinin gereklilii, konunun nemini ortaya koymaktadr. Resim koleksiyonuyla ilgili bilgilere gemeden nce Askeri Mzenin tarihesine ve bugnk durumuna gz atmakta yarar vardr. Askeri Mzenin Tarihesi ve Bugn Fatihin stanbulu almasndan sonra ele geen kymetli silah, ara ve gereleri Sultan Ahmet semtinde bulunan Aya rini Kilisesinde muhafaza etmesiyle birlikte mzenin kuruluu iin ilk adm atlmtr. Cebehane denilen bu yer, mze ad altnda olmasa bile askeri malzemeleri saklayp tutmas bakmndan mze ilevini az ok grmtr. lkemizde asker mzenin kurulmas fikri ilk olarak XVIII. yy.da ortaya konmu ve Osmanl Devletinde balayan Bat tarz yenileme hareketlerine uygun olarak da Cebehanenin yeniden ilerlik

731

kazandrlmasyla birlikte 1726da Dar-l Esliha adyla almtr. Fakat III. Selim ile II. Mahmut dnemlerindeki ayaklanmalar sonucu byk zarara uramtr. 1848 ylnda Fethi Ahmet Paann byk gayretleri sonucu mze tekrar kurulmu ve ad Atika-i Mze-i Hmayun olarak deitirilerek mze 2 blm halinde hazrlanmtr. Birisi Mecmua-i Esliha-i Atika, dieri de arkeolojik eserleri kapsayan Mecmua-i Asar- Atika ad verilen blmdr.1 Mze Ahmet Muhtar Paann 1908de destek olmas neticesinde Mze-i Asker-i Hmayun ismi ad altnda tekrar dzenlenmesi ile ilerlik kazanmtr. 1940 ylnda II. Dnya Savann lkemize sramas tehlikesine kar mzede bulunan baz eserler Nide ve Kayseride yollanm, savatan sonra da 1949da mzeden yollanan eserler geri getirilmi ve Harbiye Jimnastik Salonunun mze olarak seilmesiyle birlikte, Askeri Mze yeni yerinde 1959da almtr.2 Zaman iinde mzenin alan dar gelmeye balaynca daha geni bir alana ihtiya duyulmas ile beraber Harbiye Klas restore edilmi ve 1966da Asker Mze ve Kltr Sitesine dntrlmtr.3 Daha sonra, Harbiye binasnn blmleri 31 Ekim 1986da ziyarete almtr. Mze zemin katnda Atc Silahlar Salonu ilk olarak karmza kmaktadr. Burada ok, yay ve cirit gibi silahlar sergilenmektedir. kinci blm; Binicilik Salonudur. Eyerler, zengiler, nal takmlar ve Osmanl padiahlarndan Yavuz Sultan Selim, Fatih Sultan Mehmedin binicilikle ilgili eyalar grlmektedir. nc blm; Savunma silahlarna, alem ve teberlere, kesici silahlara ayrlm blmdr. Bu blmde; tren kalkanlar, alemler, ateli silahlar, tabancalar ve kk apl toplarn ahap modelleri ve gereinin yer ald salonlar vardr. Ayrca, Osmanl Devleti zamannda ilk Trk icad olarak geen seri ateli bir sahra topu da sergilenmektedir.4 I. katn ilk blmnde, 18 Haziran 1913te bir suikaste kurban giden Sadrazam Mahmud evket Paann saldrya urad kurunlarla delik deik olan arabas ve giysileri ile olay annda Paay, yanndakileri ldren silahlarda vitrinde gze arpmaktadr. Merutiyet Dnemi Salonunda II. Abdlhamitin yaz masas, kendisine ait silahlar, dnemin eitli ahsiyetlerine ait niformalar, eyalar sergilenmektedir. I. Dnya Sava, anakkale, Kurtulu Sava, Cumhuriyet Salonunda o dnemlere ait silahlar, ara gereler, madalyalar, nianlar ve giysiler grlmektedir. Kore, Kbrs Bar Harekat Kesinde de eitli objeler, giysiler, silahlar tehir edilmektedir. Daha sonraki blmlerde srasyla; Etnografik Eyalar Blm, Genelkurmay Bakanlar Salonu, Fevzi akmak Kesi, Cumhurbakanlar Salonu, Atatrk Salonu, adr etekleri, sayebanlarn yer ald adrlar Galerisi vardr. adrlar Galerisinden zemin kata inildiinde eitli dnemlere ait kyafetler, bayraklar, sancaklar, ota ve ehitler Galerisi karmza kmaktadr. Asker Ressamlar ve XIX. le XX. Yzyln Resim Anlay Batllama dneminin yeni yeni kendini gsterdii Osmanl toplumunda, resimde yeni teknik ve estetik araylarda XVIII. yzylda balam ve pratik uygulamalar da XIX. yzyl ortalarndan itibaren

732

devam etmitir. phesiz bu araylar birdenbire olmam, birdenbire minyatr resmi terk edilmemitir. Bat ile ve zellikle Fransa ile ilikiler neticesinde, resim sanatnda nemli bir yer igal eden perspektif grnler ve kompozisyona giren rengin biimini, oluumunu etkileyen unsurlarn ortaya kmas Avrupay ve dolaysyla bizi de derinden etkileyecektir. XX .yzyln ilk eyreine kadar Bat olgusu altnda meydana getirilen etkinliklerde, Bat resim tekniini izleme ve ulama abalar grlr. III. Selim Dneminde, Trk eitim sisteminde 1795te Mhendishane-i Berri Hmayunun ders kitaplarnda ilk defa yal boya resim sanatna yer verilmesi, resim dersinin konulmas ile Trk resminin Batl anlamnda ilk temeli atlm olur. Bu okulda ilk defa resim derslerinin konulma sebebi askeri adan nemli olan topografik izimler ve araziyi bilmeye, renmeye ynelik perspektif kurallar ve nesneyi iki boyutlu yzey zerinde modle etmeye yarayan k-glge kurallarnn retilmesi olmutur.5 Bylece resim, toplumun eitli tabakalarna girerek, bir anlatm arac olmasnn yannda resim alannda farkl his ve anlatm biimlerinin de domasna yol amtr. 1834 ylnda renime alan Mektebi Fnunu Harbiye-i ahanenin derslerini spanyol Chrion yrtyordu ve ayrca okul 1845 ylnda dadi ve Harbiye olarak iki blme ayrld. Fransz asll Msy Kes, dadi blmne resim retmeni olarak atand.6 lk defa Avrupaya (Parise) renci gnderilerek (Hseyin Rfk, Ahmed, Abdllatif, Ethem) Batnn kltr, ilim ve teknik gelimelerinden faydalanma, renme lzumuna dikkat ekilmitir.7 Pariste resim sanatnn inceliklerini Gerome, Boulanger ve Cabanel gibi ressamlarn yannda alarak kendilerini yetitirmilerdi. Bylece, ilk defa Batl bir tarzda resim yapmay renmilerdir. Ferik brahim Paa (1815-1891), Ferik Teyfik Paa (1819-1866), Hsn Yusuf Bey (1817-1861), Ahmed Emin Bey (1845-1892) ve Osman Nuri Paa asker ressamlar iinde ilk ncler arasndadr. XIX. yzyldaki bu ncler Trk resim sanat iinde Trk primitifleri diye adlandrlmtr. Ayrca, onlarn bu ilk dnem resimlerinde, izgisel bir iilik ile nesneleri boyutlu verme abas dnda fazladan herhangi bir giriim grlmemektedir. Bat etkili bu dnem resimlerde herhangi bir gr, iddia ve ekime sz konusu deildir. Saydmz isimlere ilaveten Eypl Cemal, evki, Salih Molla Aki, Ahmed Ragb, Hseyin Giritli, Ahmed Ziya Akbulut, Ahmed Ziya, Fahri Kaptan, Hilmi Kasmpaal gibi ressamlarda primitif ressamlarla benzer zellikler tar. Bu sanatlar, zamann tre ve geleneinin de etkisiyle daha ok figrsz manzara resimlerini ele almlar, stanbuldaki baz saraylarn iini, dn, etrafndaki parklar, baheleri, havuzlar bir btnlk iinde, olduka detayl bir biimde resimlerinde konu olarak ele ilemilerdir. phesiz ilk ncler, bu resimleri da dnk bir gzlem abasyla deil de, ancak fotoraf modellerinin kullanmyla gerekletirdikleri yaplan aratrmalar sonucunda ortaya km olup, Trk resim sanatnn minyatr rneklerinden sonra dnya resim sanat ierisinde boy gsterdii, ilk tantt resimler bu resimler olmutur.8 Unutulmamaldr ki, asker ressamlarn resmi gelitirme abalar gzden kamamaldr. XIX. yzylla birlikte byk bir etkinlik abas iine girmiler, etkinlikleri XX. yzyln ortasna kadar devam etmitir.9 Onlarn eserlerinde genelde ince iilik ve detaya nem veren bir tutum izlenerek yapldklar anlalmaktadr. ounlukla figrsz manzara resmi yapmlar, bahriyeli asker ressamlarda mesleklerinin icab olarak daha ok deniz konulu eserler ortaya koymulardr. XX. yzyla gelirken zellikle asker ressamlarn eserlerinden baz rneklerini Askeri Mzede de

733

grebileceimiz; lkedeki sava, bar, ittifak, sosyal yaam gibi toplumsal konular anlatan almalarda bulunmulardr. I. Dnya ve onu izleyen Kurtulu Sava, Cumhuriyet dneminde de, o dnemi anlatan kahramanlk, sava, zafer gibi temalar daha ok ilemilerdir. Fakat bunun yannda da; Trkiyeyi ve Trk insann tantan eitli konular da ele almlardr. Sezer Tansuunda belirttii zere, Bu dnemde sivil okullardan zellikle stanbulda sadece sanat eitimi yapmak zere alan okuldan ilk kez yetien Trk sanatlar Batda zellikle Pariste kazandklar deneyimleri lke gerekleriyle kaynatrmada baarl olmulardr. Buna ramen bu sanatlarnda XX. yzyln ilk eyreinde yaanan sava koullar gerei askeri amalara uygun bir resim disiplinine tabi tutulduklar konusu da unutulmamaldr.10 Asker olmann gerei, emirleri uygulamak ve belgeci bir yaklamla baz askeri konular ile Trk yurdunun topraklar iinde gezdikleri yrelerin resimlerini resimlemekte grevleri arasnda saylabilir. Ferik brahim Paa (1815-1891) ilk asker ressamlardan birisidir. Sultan Mecidin portresini yapt ve pek ok peyzaj ve natrmort konulu eserler brakt rivayet edilse de, ele geen eseri yoktur. Hsn Yusuf Bey (1817-1861), Ferik Teyfik Paa (1819-1866) ve Ahmet Emin Beyin yaptklar eserler kendi zevkleri iin yaplm eserlerdir. Bunlardan Ahmed Emin yetenekli bir manzara ressamdr. Kendisi Theodore Rousseaudan etkilenerek onun eserlerindeki gibi byk aalar ve krlar resmetmi ve sonraki dnemlerinde bir heyetle birlikte Bursa, Bozyk, Eskiehir ve znike giderek bir albm dolusu resim yapm ilk gezgin sanatmzdr. Tablolarnda insan figrne yer vermeyen, durgun, sessiz doa grnmlerini gzleme dayanarak ileyen nemli asker ressamlarmzdan biri de Hseyin Zekai Paadr (1860-1919). Kendisi resim yaparken fotoraftan yararlanmasna ramen, resimlere kendinden ok eyler katmasn bilmi ve eserlerini duygulu bir anlatmla ifade etmitir. III. Ahmet emesi ve Ayasofya adrvan adl eserlerinde k-glge ve renk oluum ve karmlarn baarl bir ekilde yanstmasn bilmitir. lkemizde natralist anlayla eserler veren asker ressamlarmz arasnda en nemlileri; eker Ahmet Paa, Sleyman Seyyit, Halil Paa, Hoca Ali Rza, Sami Yetik ve Ali Sami Boyardr. Bu ressamlardan eker Ahmet Paa, stanbulda 1874de ilk resim sergisini dzenleyen kiidir. Kendisi ressam Courbetden etkilenmi olup, onun Karaca adl eseri Courbetin hayvan resimlerini akla getirmektedir. Doay eserlerinde dikkatle gzlemlemi ve bunu tuvale sabrla aktarmtr. Trk resminde ilk l doa veya natrmort yapan sanatmz Sleyman Seyitdir (1842-1913). Manzaralar titiz uralarnn mahsldr. Kendisi son derece sebatl fra darbeleriyle iekleri veya resme giren objeleri natralist bir anlayla vermesini bilmitir. Halil Paann kompozisyonlarnda; k en nemli unsurlardan biridir. Akademik bir porte sanatl yannda, serbest fra darbeleriyle eitli yer grnmlerini ele almtr. Yer yer eserlerinde empresyonistlerin etkisi hissedilmekle birlikte, Fransz empresyonistlerinin kompozisyonlarnda yaptklar renk oluumlarn ve atmosfer etkisini Halil Paada gremeyiz.

734

Hoca Ali Rza (1864-1935) dier asker ressamlarmzdan farkl olarak, iinden geldii gibi izen ve daha ok hayali bir ekilde doa manzaralarn ele alan bir sanatmzdr. Kompozisyonlarnda Batnn hayali doa manzaralarn hatrlatan bir kartpostal havas gzlemlenir. Yapt doa resimleri yannda, stanbulu anlatan eserler ile olduka baarl portre almalar da vardr. stanbulun servilerini, kaldrmlarn, sebillerini ve trbelerini esrarengiz, gizemli bir atmosfer ile bize sunan sanatlardan biri de Binba Teyfiktir. Titiz ve sebatl iilik eserlerinde grlmektedir. Nuri Paa, deniz ile kompozisyonlar yapan ve byk sava gemilerinin savalarn anlatan resimler yapan ve yaparken de onlar olduka realist bir atmosferde vermeye alan ressamlarmzdandr. Hasan Rza, Osmanl Dneminin tarihi savalarn byk bir ustalkla resmeden sanatnn kompozisyonlarnda, bol figrl bir biimde ele alnan kahramanlk savalarnda dmanlarn iine yaln kl giren aknclar, yenierileri savan gergin, heyecanl, endieli bir atmosfer iinde olduka baarl bir biimde ilemesini bilmitir. Sava konulu eserlerini incelerken, o sahneleri sanki yaamakta olduumuzu hissedip, ayn heyecan, korku ve heyecan yreimizin derinliklerinde hissedebiliyoruz. Deniz ressamlar olan hsan (1889-1906) ve smail Hakk yapm olduklar deniz savalar resimlerinde Rus deniz ressamlarnn etkisinde kaldklar gzlemlenir. Byk sava gemilerinin arpmalar, denizin o andaki atmosferi ve resme giren dier unsurlarla birlikte bir btnlk iinde verilmeye allarak, bir yerde Trk ulusunun kahramanln anlatr gibidirler. Bat tarz resim yapmann belli bir meslek seviyesine varmas ve sanat retiminin kurumlamas Sanayi-i Nefise Mektebinin devlet eliyle kurulmas ile mmkn olmutur. Bana da nl ressamlarmzdan Osman Hamdi Bey (1842-1910) getirilmitir. Kendisi ok ynli bir kiilie sahiptir. Parise renci olarak giderek, Geromenin atlyesinde resim renimi grd. Osmanl toplumunun gnlk yaam sahnelerini ele alarak, ar, trbe, hamam, cami, saray ve portre gibi kompozisyonlar konu olarak ele ald ve kompozisyonlarnda fotoraflardan yararlanarak, resme giren unsurlar detayl bir ekilde iledi ve figr veya model olarak genellikle kendini kulland. Sanayi-i Nefise Mektebiyle birlikte resim de artk okullam oluyordu. Okulun ilk mezunlar arasnda Mahmud (1860-1920), Osman Asaf (1869-1932), Galip (1872-?), Mehmet Muazzez (1871-1956) (Bakan 1994: 23) gibi resim sanatmz iinde adlar pek tannmayan ressamlarmz yetimitir. skdarl Cevat (1871-1939), asker ressamlarmzdan olup, kendisi Trk Ressamlar Cemiyetinin ilk kurucularndandr. Yresel resim arzusuyla, eitli suluboya kompozisyonlar yapmtr. Trakyada Meri nehrinin evresi yannda, Trhale, Yeniehir, zmir, Selanik gibi yerlerle, Yemenden tarihsel belge denilebilecek eserleri konu olarak ele almtr (Turani 1984: IX). Sami Yetikin ise; fras olduka ilek olmakla birlikte becerikli ve dikkat ekici bir kiilik gsterir. Natrmortlarnda renkliliini ve tazeliini gstermemenin yannda, farkl konulu eserlerinde afan

735

henz skmeden nceki alaca karanln gri tonlarnn kompozisyona neredeyse hakim olduu gzlemlenir (Turani 1984: IX). Batllama belli bir dnya gr sz konusu olmadan, yalnzca ortaya kan tekniklerden faydalanma ile snrl kaldndan Bat resminin resmi olarak eitim ve retim konusu olarak yararlanlmasnda bir saknca grlmemitir. Sergilerin almas,11 Osmanl Ressamlar Dernei ve Mecmuasnn etkinlik sahas ierisine girmesi ayn zamanda, Trk resmine nefes getiren olaylardan biri olmutur.12 Yurt dna 1910da resim renimi iin gnderilen sanatlar, I. Dnya Savann balamas ve lkenin savaa girmesi dolaysyla 1914te stanbula dnmlerdir. 1914 kua denilen o sanatlarn (brahim all, Nazmi Ziya, Hikmet Onat, Namk smail) eserlerinde; kendilerinden ncekilerinin tersine, desene nem verilmemi, belirgin fra darbeleriyle oluturulan konular izlenimci anlayla yapmlardr.13 Bu ressamlara ilaveten Mehmet Ali Laa (1878-1947), Ahmet Ziya Akbulut (18691938), Halil Paa, Sami Yetik, Hoca Ali Rza gibi asker ressamlarmzda izlenimciliin etki alan ierisine girmiler ve stanbulun Anadolu ve Rumeli taraflarn ileyen manzara konularn ele almlardr. Adnan Turaninin kitabnda bahsedildii gibi, yukarda saydmz all kuandaki baz ressamlar iin u gzlemleri ifade eder: Portre ve natrmortlar yannda, kimi dekolte kadn resimleri de itibar grmee balar. Cami ilerinin dinsel, sakin, huzur verici havas, ressamlarmzn konular arasna girer. Sisli Hali grntleri, rm tahta evleriyle eski sokaklarmz giderek ekici olurlar. Ressamlarmz, bu konularn bulunduu yerleri, sabahn erken saatlerinden itibaren arayarak, sehpalarn kurarlar. Hepsi samimi ve gayretlidirler.14 Gerektende bir ksm asker kkenli bir ksm da sivil olan 1914 kua ressamlarmz; stanbul ve Anadoluyu hl kefedilmemi bakir bir yurt paras, kendilerini de bu yerleri kefeden veya kefetmeye alan birer kaif olarak grmekte ve tm benlikleriyle bunu yreklerinde hissetmektedirler. Yaptklar eserlerle bizlere, yurdumuzu itenlikle ama kendi resim dilleriyle anlatmaktadrlar. 1925te yeni ve azimli bir renci grubu Avrupaya gnderilmitir. Onlar Avrupadan dndkten sonra Batda rendikleri ve grdkleri eitli akmlara ait zellikleri Trkiyede uygulamaya balamlardr. all Kua, Mhendishane ve Harbiye kl son ressamlardan farkl olarak kiisel slup eilimiyle birlikte; Bat etkili bir ok resim grubu birbirini takip eden zaman iinde ortaya km, allm tarzlarn dnda yeni bir yn getirmitir. Mstakiller, D Grubu, Yeniler Grubu, 10lar Grubu gibi (Bakan 1991: 2).15 Bylece Trk Resim Sanat, Cumhuriyetin ilanndan sonra durmam, aksine dnyadaki resim ile ilgili olaylar yerinde ve zamannda takip ederek, kendini daha da gelitirmeye alm ve almaktadr. Askeri Mze ve Kltr Sitesinde bulunan tablolarn ou adna uygun olarak askeri konuludur ve asker ressamlarmzn birbirinden deerli eserleri burada yer almaktadr. Bu eserlerin resim sanatmz iinde mmtaz bir yeri her zaman olmutur. Bundan dolaydr ki, bir yerde asker ressamlarmz, sergiledikleri eserleriyle yaatan bir kurum olduu iin nem kazanmaktadr. Onlar

736

eserleriyle kendilerini bizlere, bizlerde tablolar grnce sanatlarn sanatnn bykln grebiliyor ve anlyabiliyoruz. Askeri Mze ve Kltr Sitesindeki Resimler stanbul Asker Mze ve Kltr Sitesinin ilgili yerlerinde iki yzn stnde tablo bulunmaktadr. Bu eserlerin byk bir ksm tehir salonlarndadr. Bazlar da Kltr Sitesinin eitli birimlerinde yer almaktadr. Bir ksm da depoda muhafaza altndadr. Eserlerin byk bir ksm tuval zerine yalboya almas olmasna ramen; fotoraf zerine yalboya, suluboya ve pastel rnekleri de vardr. Tarih olarak XIX. yzyl ortasndan balayarak, gnmze kadar uzanan bir dilim ierisinde yer alan bu eserlerin bazlarnn ressam bilinmekte, bazlar da bilinmemektedir. Ressamlarn byk ounluu Trk ve asker ressamlar olup, geriye kalanlar ise Osmanl uyruuna bal gayr mslim sanatlar (O. Krkyan, S. Agopyan, G. Yazmacyan) ile Trkiyeyi XIX-XX. yzyln eitli dnemlerinde ziyaret eden Ayvazovsky, Chlebowsky, F. Zonaro (Fot. 1), F. Adams gibi yabanc sanatlarn eserleri oluturmaktadr. Mze ve Kltr Sitesinde yer alan eserlerin Trk sanatlar arasnda; Halil Paa, ehit Hasan Rza, brahim all, Sami Yetik, Hayri izel, A. Sami Boyar gibi tannm ressamlar yannda, ismi duyulmam ve haklarnda bilgi edinilemeyen ressamlar da yer almaktadr (Hamdi Yzb. Halit, Kafkasyal Mehmet gibi). Trk sanatlarna ait eserler incelendii zaman konularn ounu asker olanlarn tekil ettii anlalmaktadr. Cepheye gidi veya dn, harp an, ittifak gibi sahnelerin ounlukla ele alnd ortaya kmaktadr. Yabanc sanatlarn bir ka da, sava konulu (Piamonte Sava, Oltanize Meydan Muharebesi, Preveze Deniz Sava, Varna Sava gibi) eserler verdii grlmektedir. Dier eserleri ise, natrmort, porte, peyzaj, gnlk yaam konulu tablolar oluturur. Eserlerin birou; fgratif, natralist, fotorafik ve realist anlayla, bir ksm da hayali ve sembolist anlayla yaplmtr. Baz konularda temalar figrsz, ak bir havada gemekte ve romantik ile lirik bir etki uyandrmaktadr. Ak havada geen figrl kompozisyonlarda bazen eski Osmanl sosyal yaam ile ilgili deiik sahneler yer almaktadr. Natrmort konulu kompozisyonlarda Kasmpatlar, karpuz ve zmler gibi konular ele alnmtr. Portre konulu Osmanl dnemi eserlerin ounluunu da Sultan ve Paa konulu tablolar oluturmaktadr. Figrler ya ayakta, ya da otururken ele alnm olup, kimisi tam portre, kimisi de yarm portre olarak ilenmi, gz alc renklerle; realist ve fotorafik bir tarzda yaplmtr. Asker konulu tablolar mzede say olarak ounluu oluturmakladr. Kendi iinde tablo konusu olarak Atilla (Fot. 2), Osmanllarn Rumeliye 1353te geileri Varna, I. Viyana Kuatmas, Belgrad Meydan Muharebesi, anakkale Muharebesi, Preveze Deniz Sava ele alnmtr. Konusu XIX. yzylda geen askeri sahnelerin bir ksm yabanc lkelerin dnemlerine aittir. Piamonte Sava (Fot. 3), Oltenitze Meydan Muharebesi Solferino Meydan Sava gibi. XX. yzyl balarnda ise, I. Dnya Sava, Milli Mcadele ve Kurtulu Sava dnemlerini anlatan kompozisyonlarla anlatm daha da

737

zenginlemektedir (Fot. 4, 5, 6, 7). Bu eserlerin ounda ortak olarak hareketli bir ortam grlmekle birlikte; heyecan, coku, gerilim, korku, mitsizlik, bekleyi, sessizlik gibi insana zg hallerin bir ou tablolarda, bir sinema eridini andrr ekilde gzler nne sermektedir. Yaya veya at zerinde dmana kl, mzrak sallayanlar, kovalayanlar ile kaanlar, mevzilerinde dmana ate edenler veya durumu gzleyenler savan arpcln gsteren etkili sahnelerdir. Arka planlarda genellikle kent ve kale grnmleri, dalar, tepeler ele alnmtr. Ele alnan kompozisyonlarda bir btnlk olduu ve konunun genileyerek daralmas, eitli objeler ve figrlerin yerletirili biimleriyle derinlik etkisinin vurgulanm olduu anlalmaktadr. Sava sahnelerinin dehetli annda eitli ynlerden kan dumanlar, havann kapal veya kasvetli oluu ve savaan insanlarn giysilerinin prl prl, gz alc renkleri birbirleriyle bir ztlk tekil eder gibi grnse de, olayn arpcln arttran nemli unsurlardan biri olduu dikkati ekmektedir. 1857 tarihli Piamonte Sava ile 1854 tarihli Oltanitze Meydan Muharebesinde bir sava durumu olmasna ramen, kompozisyonda yer alan figrlerde genelde bir sessizlik hakim olup, sanki savata deiller de gezmeye gider gibi yanstldklar izlenmektedir. Figrlerde bir btnlk ilikisinden ok kopukluk vardr. Fakat I. Viyana Kuatmas (Fot. 8), Varna Sava, Belgrad Meydan Muharebesi,Yankkale Muharebesi (Fot. 9-10) isimli tablolarda olayda geen btn figrler ve nesneler konuyla btnlemekte olduunu, hareket ve gerilimin baarl aktarmn figrlerin eitli ifadelerinden rahatlkla seilebilmektedir. Milli Mcadeleyi anlatan tablolarda; kompozisyon ve dzenlemede ustalk yannda kahramanlk, zgrlk savandaki kararll gelecek nesillere aktaran eitli sahneler de yer almaktadr. Bunun yannda da Trk insannn yorgun, bitkin, hallerini, gsteren, Milli Mcadele ncesi dneme ait konularda dikkat ekmektedir. rnein, Dou Cephesinden Dn adl tabloda, savatan deil de souktan malup olan askerlerin kan arabasyla, atlarla ve yaya olarak yaral, bitkin bir vaziyette geriye dnleri gzlenip, yzlerdeki ac ve perianlk rahatlkla hissedilmektedir. Elbirlii ile neyi var neyi yok ortaya koyan Trk halknn ocuuyla, yalsyla, kadnyla, erkeiyle dmana kar koymas Milli Mcadele konulu sahnelerin ortak temas olduu seilmektedir. Atatrk ile ilgili kompozisyonlarda; Atatrk, Milli Mcadele ncesi ve sonras btn olaylar sanki bir kahin gzyle biliyor ve gryor gibi bir ifadeye sahiptir. Yznde ve evresinde parlayan k, onun Trk milletinin kurtarcs olduunu mjdeler gibidir (Fot. 11). Portre konulu tablolar da ounluu Paa olmak zere (Fot. 12), Atatrk, Sultan, Cumhurbakan, Kral; Kralie, asker ve sivil insanlarn portreleridir. Eserler; fotorafik, ifadeci ve ayrntl bir biimde ele alnmtr. Gnmzn gerek fotoraflar gibi resim yapan ressamlara gzel rnekler sunulmaktadr. Modeller, sakin bir ortamda ve bir ksm da bilinmez bir mekan iinde seyirciye dnk ekilde poz verir haldedir. Figrlerin yzlerinde etkili bir ekilde ortaya kan hissi aktarmlar, hisle maddeyi sentezleyip portreleri ortaya karmtr. Kiilerin ruhi zellikleri ifadeci, karakteri tahlil edici bir tarzda alnp, yzde btnlemesiyle figrn geldii evreyi ustaca bize tantmaktadr. Figrler, devirlerinin

738

gsterili kyafetleri ierisinde, cepheden yarm portre, ya da boydan ele alnp, eitli ya ve karakterdeki kiileri fiziki ve ruhi zellikleri ile yanstan ifadeler kullanmlar ve oran baarl bir ekilde ele almlardr. Ayrca, portre konulu tablolarn ounu, Paa ve Atatrk portrelerinin oluturduu gzlenmektedir, ifadeden yoksun, bombo bir insan portreye konu olarak ele alnmamtr. rnein; Romanya Kral Karol (Fot. 13), Sultan V. Mehmet Reat, Hseyin Avni Paa, Atatrk, Hafz Hakk Paa,Mareal Fevzi akmak, Rauf Paa gibi eserler ayrntl olarak, ynelileri bazlarnn farkl da olsa hepsi poz verir halde ifadeleri ve kiilikleri ile ayr ayr bir karakter tahlili iinde ilenmitir. IIl. Selim (Fot. 14), Mir Rfat Paa adl eserlerde de minyatr hatrlatan ematik ifadelerde kmaktadr. Peyzaj konulu resim kompozisyonlarnda resme giren btn objeleri bir doa grntsn sergilemesinden ziyade, cana yakn, yaayan canl renklerle, btn zenginlikleriyle doadan alp bize sunmaktadr. Natralist bir slupla yaplan, prl prl canl renklerden oluan figrsz peyzaj almalarnda yksek dalar, tepeler, ovalar, yemyeil aalar, rengarenk iekler, dalk, gl ve rmak kenarlarna kurulmu eitli yerleim birimleri ele alnmtr. Ama baz eserlerde; rnein Kafkasyal Mehmetin (Fot. 15), Rfat Sadinin peyzajlarnda gnmzn kartpostallarn andrr bir tutum izlenerek yapld fark edilmektedir (Fot. 16). zellikle Rfat Sadinin peyzajnda; gnmzde bir rneiyle karlalamayacak kadar sivri dalar ve bulutlar, gerekte olamayacak kadar basit ve sade bir ekilde ele alnm olup, farkl etkiler vermektedir. Gnlk yaam konulu tablolarn sahnelerinde, arla kamayan bir renklilik, canllk ve dnemin insanlarnn temiz ve tabii yaantlar karmza kmaktadr (Fot. 17). Bu konudaki eserlerin ounun benzerleri gnmzde de ya grlmekte, ya da yaanmakta veya duyulmaktadr. rnein Halil Paann Kk Su (Fot. 18), Kyda ocuklar (Fot. 19) adl tablolarnda; su kenarnda piknik yapan ve kyda duran, konuan insanlar sadelik iindedir, Belgrad Seferinden Dn adl baka bir eserde, Paann seferden dnnde karlarna kan satclarla konumas ve pazarlk yapmas (Fot. 20) veya Arzuhalci (Fot. 21) adl eserde; mterisine arzuhal yazan yal birisini konu etmesi gibi sosyal yaamdan sahneler ieren rnekler gnmzde de karmza kmaktadr. Farkl olan yalnzca zamanlar, mekanlardr. Natrmort konulu resimler mzede fazla deildir. Bunlarda; Karpuz ve zmler (Fot. 22) ile Kasmpatlar (Fot. 23) isimli tablolardr. Resme konu olan nesnelere bakldnda her iki eserdeki unsurlarn maddi gereklerini kaybetmeden, tabii byklkte ele alnp, canl doadan alnmasna natralist bir anlayla meydana getirildikleri anlalmaktadr. Ele alnan eserlerin ounda k, glge ve derinlik etkisi kendini hemen gstermekte olup, tablonun unsurlarn anlam ve ifade ynnden etkisini kuvvetlendirmekte ve dikkat ektirmektedir. lk, zellikle Atatrk konulu sahnelerde, Atatrkn yznde ve evresinde parlayan k, onun Trk milletinin kurtarcs olduunu mjdeler gibidir. Natralist bir slupla yaplan, n etkisini aka gsterdii, prl prl canl renklerden oluan figrsz peyzaj almalarnda, her yeri aydnlatan ve kompozisyona g katan k; yksek dalara,

739

tepelere, ovalara, yemyeil aalara, rengarenk ieklere, gllere ve rmak kenarlarna derek, insana bir sanat eserini grme hazzn vermekten teye, bir hayat sevinci, belirsiz bir nee ve ferahlk vermektedir. Ik doay, nesneleri, figrleri aydnlatrken sanki kompozisyonun soluk alan bir bedeni haline getirmektedir. Sava sahnelerinde, genellikle hava kapal veya kasvetli ama savan dehetli annda figrlerin zerine den k anlatm daha da glendirmekte ve konunun arpclna iaret etmektedir. Glge etkisi, zellikle portrelerde kendini gstermi, figrlerin karakter tahlilini gstermede kla birlikte en byk etmen olmutur. Konunun genileyerek daralmas, eitli objeler ve figrlerin yerletirili biimleriyle derinlik etkisinin vurgulanm olduu anlalmaktadr. Trk Resim Sanat iindeki yerine gelince; Yklmakta olan Osmanl Devleti ile kurulmakta olan Trkiye Cumhuriyeti arasnda bir gei saylabilen ve o devirleri aydnlatan, sanatsal deerleri yannda belgesel zellikleri de iinde barndran bu eserler Trk Resim Sanat asndan ne kadar nemli olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. nk, Trk resmi Batllama ile daha ok figrsz manzara almalarna nem vermi, bazen hayali, bazen yabanc ressamlarn yapm olduu eitli resimlerin kopyalarn yapm, bazen de eitli yerleri konu olarak ele almtr. XX. yzyl ncesine ait olan figrl ve daha ok sava konulu olmak zere, eserlerin ounu yabanc ressamlar yapmtr. Trk ressamlar, XIX. yzyln sonlar ile bol figrl hareketli kompozisyonlara ynelirler. Gerek biim, gerek teknik, gerekse renk etkisiyle eitli Bat etkili akmlardan etkilenmekle birlikte, kendi beeni his ve dncesiyle Bat etkili unsurlar sentezleyerek zmsemi, sanatsal btn varn younu ortaya koymu ve giderek Trk toplumunun nemli tarihi ve gncel olaylarn, toplumsal konular, eitli yaaylar, yurt grnmlerini de iine alan bir anlaya dnmesine n ayak olmutur. Daha nceleri figrsz ve manzara resimlerinden ibaret olan Trk resmi giderek farkl resim gruplarnn domasna zemin tekil eden etmenlerden biri olmutur. zellikle XX. yzyln ilk eyreinde yaplm olan eserlerin bazlarnda empresyonist etkiler kendilerini gstermektedir. Bu da bize; Avrupaya o dnemde giden sanatlarn izlenimcilikten etkilendiini gstermekte olduuna iaret etmektedir. Fakat, bunun yannda da; Trk insanna has duygu ve dnceyi katarak izlenimcilik etkisini geri plana itmitir. Aslnda, XIX. ve XX. yzyln eitli zaman dilimlerine yaylan bu tablolar da kesin bir sonuca gitmek zordur. nk sanatlar eitli dnemlerde farkl Bat etkili akmlarla birlikte etkinlik abas iine girmiler, her farkl dnemde sanatlar, o dnemin beeni, toplumsal konularn, yaaylarn, kiilerini ele alan almalarda bulunmulardr. Konular incelendiinde; ounluu XX. yzyl banda olmak zere baz eserler empresyonizm etkisiyle, dier peyzaj, natrmort, gnlk yaam sahneleri de, natralist anlayla verilmitir. Trk ressamlarn askeri konulu eserlerinde daha ok XX. yzyln ilk ve ikinci eyreinde realist bir tarzda, olaanst bir hareketlilikle dolu olan bir anlatm vardr. Bununla ilgili eserlerde hibir abart, biim, slup ynnden pek fark grlmez. Ama; I. Dnya Sava, Milli Mcadele ve Kurtulu Sava dnemlerini son derece gereki biimde verebilmek, insanmza ve gelecek kuaklara bir eyler aktarabilmektir. Trk askerinin, kylnn, yalnn, gencinin savama azmini, kahramanln belgelemek ve moralleri ykseltmektir.

740

Sonu olarak zetleyebiliriz ki; Askeri Mze ve Kltr Sitesinde bulunan, XIX. yzyl nc eyreinden balayarak, ge tarihlere yani XX. yzyln drdnc eyreine kadar uzanan bu eserler gerek slup, gerek teknik, gerek biim bakmndan hemen hemen birbirlerine benzer zellikler grlmektedir. rnein; zellikle asker ressamlarn askeri konulu sava sahnelerinin bazlarnda yer yer empresyonist etkiler, portrelerde fotorafik ve realist zellikler, natrmortlarda, peyzajlarda ve gnlk yaam sahnelerinde de natralist izler kendini aka belli etmektedir. Yani bir etkileim sz konusudur. Bu benzerlik ayn slupta alan ressamlarla, ayn eitimi ve Bat kltr unsurlarn az ok benimsemi sanatlarla izah edilebilir. Askeri Mzede bulunan resimlerinin ounun askeri konuda olmas ve dolaysyla da bu resimlerin ounu da asker ressamlarn yapmas ve bu eserlerin belgeleyici olmas, toplumsal ile gncel olaylar bir nc olarak Trk Resim Sanatna sokmas asndan ne kadar nemli olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. 1 98. 2 3 Meril, a.g.e., s. 100. Byk, a.g.e., 5; Kaybal, A., Asker Mze, A. Military Museum Istanbul, Turkish Airlines Byk, A. ve dierleri, Asker Mze, Military Museum, Asker Mze ve Kltr Sitesi

Komutanl, stanbul 1993, s. 5; Meril, E., Trkiye Asker Mzeleri. Trk Kltr, Ankara 1964, s.

Skylife, stanbul 1993, s. 28. 4 Erendil, M., Topuluk Tarihi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay.

Genelkurmay Basmevi, Ankara 1988. s. 119-120. 5 Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Askeri Okullarda Resim renimi, Gzlem Yay.,

C. 6, s. 330. 6 7 A.g.e., C. 6, s. 330. A.g.e., C. 6, s. 330; Tansu S., Resim Sanatnn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, s.

158-161; Tansu S., ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, s. 51-55. 8 9 Tansu S., Resim Sanatnn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, s. 159. Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Askeri Okullarda Resim renimi, Gzlem Yay.,

C. 6, s. 330. 10 11 12 Tansu S., ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, s. 61. Tansu S., Resim Sanatnn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1993, s. 91-92, 1110-1129. Tansu S., a.g.e., s. 158-161; Giray, K. Sanatta nc Akmlar, Thema Larousse,

Tematik Ansiklopedi, Milliyet, C. 6, s. 334.

741

13

Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Askeri Okullarda Resim renimi, Gzlem Yay.,

C. 6, s. 340. 14 15 Turani, A., Bat Anlayna Dnk Trk Resim Sanat, Bank. Yay. Ankara 1984: X. Bakan, S., Ondokuzuncu Yzyldan Gnmze Trk Ressamlar, Ktr Bakanl Yay.

Ankara 1991, s. 2. BAKAN, Seyfi, 1991 Ondokuzuncu Yzyldan Gnmze Trk Ressamlar, Kl. Bak. Yay. Ank. , 1994 Osmanl Ressamlar Cemiyeti, ada Yay. Ankara. BIYIK, Asm ve Dierleri, Asker Mze, Military Museum, Asker Mze ve Kltr Sitesi Komutanl stanbul. ERENDL, Muzaffer, Topuluk Tarihi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yay. Genelkurmay Basmevi, Ankara. GRAY, Kymet, 1994 Sanatta nc Akmlar, Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Milliyet, c. 6. , 1994 a Askeri Okullarda Resim renimi, Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Milliyet, c. 6. , 1994 b 1914 Kua, Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Milliyet, c. 6. KAYIBAL, Asl, 1991 Asker Mze, A. Military Museum Istanbul, Turkish Airlines Skylife, MERL, Erdoan, 1994 Trkiye Asker Mzeleri. Trk Kltr, Ankara. TANSU, Sezer, 1992 a, Resim Sanatnn Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul. , 1993 b, ada Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul. TURAN, Adnan, 1984 Bat Anlayna Dnk Trk Resim Sanat, Bank. Yay., Ankara.

742

Osmanl mparatorluu'nda ok Sesli Mziin Geliimi / Yrd. Do. Dr. A. Blent Alaner [s.458-464]
Anadolu niversitesi Devlet Konservatuvar-Atatrk Mzik Aratrmalar Merkezi Mdr / Trkiye Farabi, bni Sina, Safiddin Abdlmmin gibi Trk filozoflarnn temellerini att Trk Mzii, geliimini srdrrken, bir yandan da Bat Mzii etkileri Anadoluda yeermeye balam ve ayr bir platformda farkl bir kltr yaps ierisinde gnlk yaammza girmitir. oksesli mziin Anadoludaki douu 19. yy. Osmanl mparatorluu zamanna kadar uzanmaktadr. Buna karn Trklerin oksesli mzikle ilk tanmalar 16. yy.a dayanr. Elde imdilik kayd ile bulunabilen ilk belge Kanuni Sultan Sleyman Dnemine, 1543 ylna aittir.2 1494-1547 yllar arasnda yaayan Fransa Kral I. Franois, hasmlarndan kurtulmak amac ile 1543 ylnda Kanuni Sultan Sleymandan yardm talebinde bulunur. Bu istek zerine Barbaros Hayrettin Paa komutasndaki Osmanl Donanmas, Fransa kylarna gider ve Nice ehrini kuatr. Bu vesile ile iki ynetici arasnda balayan iyi ilikiler, ok nemli bir mzik olayna da neden olur. Fransa Kral, yeni mttefikini memnun edecei dncesi ile, saraynn en iyi mzisyenlerinden oluan bir orkestray Osmanl Sarayna gnderir. Kanuni, gnderilen mzisyenlerin hepsini birden saraya kabul eder ve btn saray mensuplarnn nnde, orkestrann ayr konser vermesine izin verir. Ancak bir sre sonra, bu trden mziin asker ruhunu yumuatabilecei dncesi ortaya ktndan, gnderilen mzisyenlerin tekrar Fransaya iadesi salanmtr.3 Fransz mzikilerinin saray konserinin program u an iin ele gemi deildir. Dier bir belge ise bir Fransz seyyah olan Michael Febrenin Trklere ait anlarn yazd kitapta yer almaktadr.4 Bu kitapta yer alan iki nemli bilgiden birincisi Kanuni Sultan Sleyman Dneminde, saraydaki bir dn enlikleri srasnda talyan oyuncular tarafndan sergilenen bir mzikli temsil; ikincisi ise yine bir dn enlikleri srasnda zel izinle stanbuldan Edirne Sarayna gtrlen orgdur. Bir nc belge ise Trk Mzik Tarihinde Ali Ufki ismi ile takdim edilen Polonya asll bir mziki ve yazar olan Albert Bobowskynin 1665 ylnda yazd Saray- Enderun adl eserinde yer almaktadr.5 Bu eserinde Ali Ufki, Sultan IV. Muradn talyadan bir mzik eitimcisi getirttiine, bu kiiye sarayda mzik eimi yaptrdna ve kimi eserler yazdrdna dair bilgiler vermitir. Ancak eldeki belgelerin noksanlndan bu hocann saraydaki kesin almalar hakknda net bir bilgiye sahip bulunmamaktayz. Tabii ki bu birka rnee dayanarak oksesli mziin balangn sz konusu dnemlere indirmek mmkn deildir.

743

Osmanl mparatorluunda oksesli mziin balangc, Sultan II. Mahmut tarafndan Yenieri Ocann kapatlmas ve dolays ile Mehterhanenin kaldrlp yerine 1826 ylnda Saray Mzik Okulu da diyebileceimiz Mzka-i Humayunun kurulmas ile gereklemitir. Mzka-i Humayun kurulmadan nce saraydaki mzik eitimi, Enderun ad verilen okullarda yaplmakta olup devletin resmi bandosu Yenieri Ocana bal Mehterhane idi. Avrupada 17. yydan itibaren dev admlarla ilerlemeye balayan din d oksesli mzik, yava yava askeri mzik topluluklarnn ierisine de girmeye balamt. zellikle 18. yyn sonlarna doru Mehterhane ierisinde de yer alan Bat Mzii alglar, bu kurumda bir yenilik yaplmas ihtiyacn kendiliinden ortaya koyuyordu. Padiah II. Mahmudun emri ile yaplan almalar sonucunda bugnk stanbul Teknik niversitesinin Takla Binasnda Mzka-i Humayun ad altnda Dou ve Bat Mzii Blmlerinden oluan bir kurum 1826 ylnda kurulup 1827 ylnda faaliyete gemi oluyordu. Bugne kadar Mzka-i Humayun ile ilgili bilgilerde ve bu kurulu hakknda yazlan yazlarda, Mzka-i Humayunun 17 Eyll 1828de stanbula gelen Giuseppe Donizetti ile beraber yaama getiinden sz edilmektedir. Her ne kadar bilinli ilk almalar Donizetti ile balamsa da, 18271828 yllar arasnda Mzka-i Humayun ierisinde kimi Trk eitimciler de grev almlardr. Bu kurumun denetimi ile uramak zere sarayn Enderun Aalarndan Nokta Mehmet Efendinin ynetim ve sorumluluunda Halil ve Osman Efendiler ile Edip Aa ve Hasan Hocadan kurulu bir subay heyeti, Saray Mzik Okulunun bana atanmlardr. Bu kiileri, kurumun ilk Trk mzka subaylar olarak da anabiliriz. Ayrca Vaybelim Ahmet Aa ile Trampeti Ahmet Usta, bando ierisinde eitimcilik grevlerini slenmilerdir.6 Padiah III. Selimin ynetimi srasnda mparatorlua davet edilmi olan Fransz subaylarnn ynetiminde Nizam- Cedid ad altnda Avrupa standartlarna uygun olan bir askeri kurum kurulurken, bu kurumun ierisinde yer alm Osmanl vatandalarndan kimileri de borazan ve trampet almay renmilerdi. te Vaybelim Ahmet Aa ile Trampeti Ahmet Usta, bu kurum ierisinden yetimi kiilerdendir. Ancak bu kiilerin, Trk bandosunun ilk hocalar olmakla beraber, Mzka-i Humayunun Bat Mzii Blmnn bana 1828 ylnda Fransadan F. Manuel isimli bir hocann getirtilmesinden ve kendilerinin baka birimlere atanmalarndan, bilgilerinin bir bandoyu gereince yetitirmeye elverili olmadklar da anlalmaktadr. Mzka-i Humayun ierisinde Bat Mzii renimine balayan ilk Trk rencilerinin isimleri ise unlardr: 7 Halil, Necib, Osman, brahim, Atf, emsi skender, Aynizade Kemel Galip, Merkezzade Nuri, Bursal Ferhad, Tayyarzade Halil Edip, Yusuf, Rasih, Muhtar ve Husrev.

744

Zaman ierisinde F. Manuelin de yetersizlii anlalnca bu kez, nl talyan bestecisi Gaetano Donizettinin kardei Giuseppe Donizetti, Sardunya elisi Marquie Groppolonun aracl ile 17 Eyll 1828 ylnda stanbula getirtilmi ve Miralay (Albay) rtbesi ile Mzka-i Humayunun bana atanmtr. Napolyon Bonapartenin de mzik efliini yapan Giuseppe Donizetti 06 Kasm 1788de Bergamda domu ve 12 ubat 1856da stanbulda lmtr. lk mzik bilgisini Karini adl bir besteciden aldktan sonra yirmi sekiz yanda askeri bandoya girerek, kariyerini bandoculukta gelitirmitir. Legion dHonneur madalyasna sahip olan Donizetti grevine balar balamaz ilk i olarak, rencilerine Bat mzik yazsn retmitir. Bunun nedeni ise Hamparsum Limonciyan adl bir Ermeni vatandamzn bulduu ve kendi ad ile anlan mzik yazs sisteminin o dnemlerde ska kullanlmasndan ve bundan dolay da Bat mzik yazsnn bilinmemesindendir. alglarn yenilenmesi ve sk bir alma sonras, bando takm alt ay ierisinde padiahn huzurunda konser verebilecek seviyeye geldi. Bu topluluun ilk olarak Donizettinin yazd Mahmudiye Marn seslendirdikleri bilinmektedir. Donizettinin ayrca 1831 ylnda ordu bandolarna eleman yetitirmek zere Harbiye Mzka Mektebini da at bilinmektedir.8 1839 Tanzimat hareketleri ile birlikte, her alanda olduu gibi mzikte de farkl bir yenilenme ve yaplanma hareketleri gze arpmaktadr. Bu dnemin ilk yarsnda, Mzka-i Humayunun banda yine Giuseppe Donizetti bulunmaktadr. Donizetti II. Mahmuddan sonra Sultan Abdlmecid Dneminde de toplam 28 yl boyunca grevde kald ve gsterdii baarlardan dolay Liva yani Tugeneral rtbesine ykseltildi. Ayrca II. Mahmud iin besteledii Mahmudiye Mar ve Sultan Abdlmecid iin besteledii Mecidiye Mar, Cezayir Mar ve Cenk Mar isimli marlarla da ayr bir n sahibi oldu. Donizettinin Osmanl Saraynda devam eden almalar arasnda Batl anlamda ilk Trk Orkestrasnn kurulmu olduunu nemle kaydetmek gerekir. Donizetti idaresi ve sorumluluu altnda eitli talyan mzikileri tarafndan yetitirilen ilk orkestramzn, marlardan, polkalardan ve kimi opera ve operet eserlerinden oluan bir repertuvar olduunu yine eldeki belgelerden anlyoruz. Ancak, bu ilk orkestramzn senfonik eserler aldna dair belgelere imdilik kayd ile raslanlmamaktadr. Donizettinin salnda, tannm orkestra efi Angelo Marianinin de yllk bir sre iin 1848 ylnda stanbula geldiini ve saray orkestrasn ynettiini yine eldeki kaynaklardan renmekteyiz.9 Yeri gelmiken 1848-1854 yllar arasnda Mzka-i Humayunda grev yapm, ancak gnmzde isimleri unutulmu dier eitimcilere deinmek gerekir. Bu konudaki bilgiler, Haluk ehsuvarolunun 19. yy.da Osmanl Saraynda Garp Musikisi balkl bir yazsnda yer almaktadr. Yaznn ksa bir zeti u ekildedir: 10

745

Sarayda tekrar organizasyonu yaplan ve yeni uzmanlarla takviye edilen Mzka-i Humayunda 1848 ylnda Prusyadan Karl Von ife stanbul Ordusu Svari Mzkalar retmenlii iin getirtilmitir. O tarihten on yl sonra ordu mzka retmenliine, Mzka-i Humayundan yetimi Trk mzikilerin atandn grmekteyiz. Mzka-i Humayun ierisinde grev yapm dier eitimcileri de yle sralayabiliriz: Klarnet hocas Francesko, nefesli alglar hocas Duos, piyano hocas Freel, keman Vals ve Bugvani ve mzik nazariyat hocas Hansen. Yine ariv kaytlarndan alnan bilgilere gre Mzka-i Humayunun Padiah Abdlmecid Dnemindeki kadrosu doksan kiiden oluuyordu. Donizetti 1856 ylnda stanbulda lnce, yerine dnemin tannm hattatlarndan Yesarizade Mustafa zzet Efendinin olu Necib Ahmet atanmtr. Giuseppe Donizettinin piyano ve armoni rencisi olan Necib Ahmet, bu grevini 1856-1861 yllar arasnda srdrmtr. Kaytlara gre Necib Bey ile hocas Donizetti, ayn senede ve ayn artlarla Mir-i Liva yani Tmgeneral rtbesine terfi ettirilmilerdir. Necib Paa Padiah Abdlaziz tarafndan grevden alnnca, yerine 1861 ylnda talyan asll bir mziki olan Callisto Guatelli atanmtr. stanbul Beyolundaki Naum Tiyatrosunda temsiller veren bir talyan opera topluluunun efi olan Guatelli, Avrupa seyahatinden sonra baz yeni grlerle stanbula dnen Padiah Abdlazizin, saray orkestrasn yeniden oluturmak istemesi ile beraber orkestrann bana atanmtr. Guatelli lmne dein, 1899 ylna kadar Mzka-i Humayunun yneticilii grevinde kalmtr. Callisto Guatellinin Mzka-i Humayunun banda olmas, renciler yetitirmesi, yahut birka mar yazmas, Onun asl nemli tarafn ortaya karmamaktadr. Trk Mzik Tarihi asndan Guatellinin asl nemi, makamsal Trk Mzii sistemi ve notalarn incelemesi, akabinde bu eserleri yeniden dzenleyip armonilemesidir. Elimizdeki belgelere gre, Callisto Guatellinin yaklak yz kadar Trk Mzii eserini, piyano iin armonileyip yaynlad anlalmaktadr.11 Callisto Guatelliden sonra Mzka-i Humayunun yneticilii DArenda isimli bir spanyol mzisyenine devredilmitir. II. Abdlhamidin son senelerine doru ise, saray bandosunun Trk efler tarafndan idare edildii bilinmektedir. Szkonusu yneticilerin hepsi de Callisto Guatellinin rencileri olup srasyla Saffet Bey (ATABLEN), Zati Bey (ARCA) ve Zeki Beydir. (NGR). Mzka-i Humayunu yalnzca bir saray bandosu olarak grmek, bizce bir yanlln balangcdr. Bu kurumu bandonun yan sra, Trk ve Bat mzii eitimi yaplan ilk Trk Konservatuvar olarak da grmek gerekir. Bizi byle bir yargya ulatran, bir kopyas da zel arivimizde bulunan Mzka-i Humayunun ynetmeliidir.12

746

1912 ylnda stanbul Sleymaniye Askeri Matbaasnda Padiah Mehmet Reat, Sadrazam Sait Paa ve Harbiye Nazr Mahmut evket Paa imzalar ile yaynlanan bu ynetmelik on sekiz madde halinde, Mzka-i Humayunun ynetimi ve ileyii hakknda bizlere bilgiler vermektedir: Ynetmeliin sadeletirilmi biimi yledir: Mzka ve Hademe-i Humayun le Mezzinler ve nce Saz Takm Hakknda Ynetmeliktir Birinci Blm Mzka-i Humayun Birinci Madde: Mzka-i Humayun heyeti bir mdr, bir mdr muavini, ksm muavini ve onu birinci, yirmisi ikinci, otuzu nc, otuz bei drdnc ve renci snfnda da yirmi kii bulunmak zere yz yirmi kiiden oluur. kinci Madde: Mzka renimi iin yeni retime balayacak olanlarn on iki yandan aa on drt yandan yukar olmamas ve beden glerinin mzkacla elverili bulunmas arttr. nc Madde: Mzkaya aina olanlardan Mzka-i Humayuna katlmak isteyenler bir snav sonucunda gsterecekleri yetenee gre birinci maddede belirtilen be snftan birine kaydolurlar. Drdnc Madde: Mzka-i Humayuna kabul olunacaklarn ilkokul diplomasna ya da o diplomaya sahip olanlarn bilgisini kazanm bulunmalar gerekir. Ortaokul diplomasna sahip olanlar tercih olunur. Beinci Madde: Giri tarihlerinden itibaren sene gemeksizin istifa edenlerin istifas kabul olunmaz. stifa veya devamszlkta srar eden veyahut usul ve kanuna gre aykr durumda bulunmalarndan dolay ihrac lazm gelenlerden askerlik yanda olanlar, haklarnda gerekli muamele yaplmak zere askeriyeye teslim edileceklerdir. Askerlik yana varm olanlar veyahut askerliini yapm olanlardan giri tarihinden balayarak, kaytlarnn silindii tarihe kadar alm olduklar maan te biri tazminat olarak alnacaktr. renci snfnda bulunanlardan kabiliyetsizlii anlalanlar tazminat alnmadan ihra edileceklerdir. Altnc Madde:

747

Kadro boaldnda, en az bir sene kdemli olmak ve tutulan devam, davran, iyi hal ve yetenek defterlerindeki bilgiler ile alacak olan yarma snavnda almakta olduu algnn orkestradaki deeri de gz nne alnmak art ile bir alt snftan yetenekleri uygun grlenler terfi ettirilir. Yedinci Madde: Azami ya haddi, ksm retmenlerinde altm ve retmen muavinlerinde altm betir. Sekizinci Madde: renci snfna dahil olanlara yirmi yana gelinceye kadar Din Bilgisi, Trke, Corafya, Tarih ve Matematik gibi uygun grlecek dersler, msait bir zamanda ayrca retilecektir. kinci Blm HADEME- HUMAYUN Dokuzuncu Madde: Hademe-i Humayun heyeti, bir mdr ve bir mdr muavini ve onu birinci, on bei ikinci, yirmi bei nc ve elli ikisi drdnc snf olmak zere yz drt kiiden oluur. Onuncu Madde: Hademe-i Humayuna kabul olunacaklarn orta okul diplomasna sahip olmalar, askerlik hizmetini yapm bulunmalar, boyca yz yetmi santimetreden aa bulunmamalar ve bedenen kusrlu olmamalar gerekir. On Birinci Madde: Bo bir kadro bulunduu taktirde devam, iyi hal ve salkl olanlar bir snav sonucunda gsterecekleri baarya gre terfi ve tayin olurlar. On kinci Madde: Azami ya haddi tm snflar iin altm, mdr ve mdr muavini iin altm betir. On nc Madde: Her sene sonunda alanlarn sicil defterleri incelenecek ve gerekenler ihra edileceklerdir. nc Blm Mezzinan ve nce Saz Takm On Drdnc Madde:

748

Mezzinan ve ince saz takm topluluu, bir ba mezzin, be birinci, be ikinci ve be nc snf olmak zere on alt kiiden oluur. On Beinci Madde: Mezzinan ve ince saz takmna dahil olacaklarn on sekiz yandan aa olmamalar ve orta okul diplomasna sahip bulunmalar gerekir. On Altnc Madde: Mzka-i Humayun faslnn sekizinci maddesi, mezzinan ve ince saz takm ierisinde grev yapanlar iinde geerlidir. On Yyedinci Madde: Her sene sonunda topluluun te birinin sicilleri incelenir ve salk muayenesine sevk edilirler. Maluliyeti ve gerekli grlenler emekliye sevk olunurlar. On Sekizinci Madde: bu ynetmeliin icrasna Harbiye Nezareti yetkilidir. Yukardaki belgeden yola karak, Mzka-i Humayunu, ynetmelikle oluum ve ileyi biimi berirlenmi ilk Trk Konservatuvar olarak nitelendirebiliriz. Mzka-i Humayunun srekliliine bakldnda, Cumhuriyetin ilan ile birlikte Ankaraya nakledildii ve almalarna Ankara Garnn hemen yannda yer alan imdiki Trk Hava Yollar binasnn bulunduu yerde devam ettikleri bilinmektedir. nce saz takmnn bir sre ankaya da grev yaptktan sonra lavedildii yine kaytlardan anlalmaktadr. Kurumun Bat Mzii Blm ise, bir sre Riyaset-i Cumhur Filarmonik Orkestras ad altnda, daha sonra da Cumhurbakanl Devlet Senfoni Orkestras ismi ile ilevini srdrmtr. Osmanl mparatorluunda Mzka-i Humayunun dnda farkl bando kurulularnn da varl bilinmektedir. Bunlarn banda Tophane Mzkas gelir. Tophane Mzkas Mareal Zeki Paa tarafndan 1891 ylnda kurulmutur. Mzka-i Humayundan Zati Bey (ARCA) in de grev yapt ve Tophane Sanat Okulunun bir kolu olarak kurulan bu bando 1909da kaldrlmtr. Tophane Mzkasna paralel olarak 1889 da Tersane Sanayi Okulu ierisinde Sbyan Mzkas (ocuk bandosu) isimli bir topluluun kuruluu hakknda elde bilgiler mevcuttur.13 Bu kurumun bana Mzka-i Humayunda Mzik Teorisi retmenlii yapan Lombardi atanmtr. Ancak, bu bando da uzun mrl olmad ve alanlar anakkale, Rodos ve Basra gibi bandolara datldlar. 1905 ylnda yeni satn alnan Erturul Yat iin bir bando oluumu kararlatrlmtr. Binba Faik Beyin idaresindeki bu bando on yedi yl boyunca grev yapt ve 1922 ylnda dald. 17 Mays

749

1916 tarihinde ise deniz bandolarnn takviyesi amac ile Tir-i Mjgan Okul Gemisi nde Bahriye Musiki Mektebi ad altnda bir oluum ortaya kmt. Sz konusu okul 1918 ylnda, geminin elverili olmamasndan dolay Heybeliada ark Mektebinin bulunduu blgeye nakledildi. 1929 ylndan itibaren ise bu kurum Deniz Bando ve Orkestras ad altnda hizmet vermektedir. Opera ve Operet Temsilleri Gnmzden yaklak yz elli alt yl nce, yani Sultan Abdlmecidin ilk padiahlk yllarnda Bosko adl bir talyann olduka kalabalk bir topluluk ile stanbula geldiini eldeki belgelerden anlamaktayz.14 Bu topluluk, Beyolundaki bugnk Galatasaray Lisesinin karsnda var olan bir tiyatroda opera ve operet temsilleri vermitir. Topluluun verdii temsillerden birinin Trkeye evrilip basldn ve Beyolunda kitap Duboisnn dkkannda altar kuru fiyatla satldn dnemin gazetesi Ceride-i Havadiste kan haberlerden anlamaktayz.15 Bu olay, 1840l yllarda yani Tanzimatn henz balang dnemlerinde operann stanbulda yer aldn bizlere gstermektedir. Galatasaray Lisesi civarnda bulunan ve Venedikli Justinianinin talyan mimarisi tarznda ina ettirdii Fransz Tiyatrosu stanbulun ilk tiyatro binasdr. Burada temsiller veren Fransz opera sanatlar, yabanc eliler ve Trk Vezirler tarafndan koruma altna alnmlardr. kinci olarak, Suriyeli bir Katolik olan Michael Naumun ina ettirdii ve Naum Tiyatrosu ad ile anlan tiyatro binasnda eitli temsillerin verildiini yine eldeki belgelerden anlamaktayz.16 1844 yl sonlarnda tiyatro iletmeciliine balam olan Naum, talyadan getirttii opera topluluuna, ilk kez Gaetano Donizettinin Lukres Borjia adl operasn sergileme frsatn vermitir. 23 Aralk 1844 Pazartesi akam sergilenen bu eserin arkasndan ikinci olarak, Rossininin Sevil Berberi operas 1845 Ocanda seslendirilmitir. Daha ilk zamanlardan itibaren Beyolunda oturan yabanclardan baka stanbulun Mslman halknn da ilgisini ekmek amac ile Naum, 1844-1845 sezonunda iki yeni giriimde bulunmutur. Bunlardan birincisi, o zamanlar haftasonu tatili olarak kabul edilen Cuma gnleri gndz temsilleri verilmesi; ikincisi ise, tiyatroda sergilenen oyunlarn metinlerinin Trkeye evrilip, izleyicilere datlmasdr. Ancak 1846 ylnda kan byk Beyolu yangnnda Naum Tiyatrosu tamamen yanmtr. Michael Naum, yanan binann yerine yenisini yaptrmak iin yabanc devlet temsilciliklerinden ve Osmanl Hkmetinden yardm salam ve Galatasaraydaki eski tiyatro binasnn yerine yeni yapy tekrar ina ettirmitir. Bu yeni binada opera temsillerine 4 Ekim 1854 ylndan itibaren tekrar balanlmtr.

750

Beyolunda yirmi be yl boyunca opera zevkini gerek aznlklara gerekse Mslman Trk halkna yaym olan Naum Tiyatrosu 1879 yl Hazirannn beinci gn, bir tatil srasnda tekrar yanm ve bir daha ina edilememitir. Osmanl mparatorluunda opera besteciliinin temellerini ilk atan kii ise, Ermeni asll bir Osmanl vatandamz olan Dikran uhaciyandr. (1837-1898)17 uhaciyan 1866 ylnda Milano Konservatuvarn bitirdikten sonra yurda dnm ve ilk olarak 1869 yl sonlarnda Olympia isimli operasn Naum Tiyatrosunda sergilemitir. 1874 ylnda ise Osmanl Opera Kumpanyas adl bir opera topluluunu kurmu ve 35 kiilik orkestra ve 40 kiilik korodan oluan bu toplulukla stanbul Bayaztta bulunan askeri misafirhanede, yerli ve yabanc opera ve operetler sergilemeye balamtr. Bizim iin Dikran uhaciyann asl nemli taraf, ilk operetimizin bestecisi sfatn tamasdr. Arifin Hilesi isimli bu operet, Gedikpaa Tiyatrosunda 9 Aralk 1872 ylnda sergilenmitir. Dnemin nemli yaynlarndan olan Namk Kemal ve arkadalar tarafndan yaynlanan bret Gazetesi, eser hakknda vg dolu yazlar yazm ve bunu dilimizdeki ilk opera eseri diye halka duyurmutur.18 uhaciyann Trk mzik kltrne ve tarihine kazandrd saysz piyano eserleri ve marlarnn yan sra Arsas, Leblebici Hor Hor Aa, Kse Kahya, Indiana ve Zamire adl operalar vardr. Dikran uhaciyann en tannm opereti ise, 1874 ylnda yazd ve konusunu stanbulda geen bir ak hikayesi olarak verdii Leblebici Hor Hor Aadr. Operet ilk kez Beyolundaki Fransz Tiyatrosunda uhaciyan ve arkadalarnn kurduu Osmanl Opera Kumpanyas tarafndan 1875 ylnda sergilenmitir. Bu eser 1923 ylnda Muhsin Erturul ynetmenliinde ve Leblebici Horhor ismi altnda filme de alnmtr. Film ilk kez 7 Aralk 1923 ylnda Elhamra Sinemasnda gsterime girmitir. Burada oksesli mziin Osmanl Sarayndaki grntsnden sz edeceiz. Mzikbilimci Mahmut Ragp Gazimihal,19 Sarayllarn Musiki Heveskarl bal altnda yazd eserinde,20 Osmanl Sarayndaki oksesli mzik kltrn bizlere iyi bir biimde yanstmaktadr. Yaznn sadeletirilmi geni bir zeti u ekildedir: Abdlmecid musikiyi sever ve zellikle talyan musikisine baylrd. Alaturkadan her nedense holanmazd. Donizettiyi ocukluundan beri sevdiine gre Ondan bir miktar musiki dersleri alm olmas muhtemeldir. Bununla beraber Abdlaziz de musiki ile uramtr. Leyla Hanmn21 bana sylediine gre lavta alarm. Alaturka bir sirtosu22 ok tutuldu. Abdlmecit, ocuklarnn eitimine ok nem vermiti. Murad ile Hamidin yalar birbirine ok yakn idi. Musiki retmenleri Guatelli Paadr. Murat Efendi ok iyi piyano alarm. Leyla Hanm Murat Efendiyi ok iyi tandn bana syledi. Lombardiden de musiki dersleri alrm. Abdlmecit devrinin harem saraylarndaki musiki uralar hakkndaki bilgileri yine Leyla Hanmdan renmekteyiz. Saraylarda musiki ile o kadar i ie girilmiti ki musiki doal bir olay

751

saylmaktayd. Her tarafta eitli piyanolar vard. Piyano alnrken anszn Sultan Efendiler geldiinde devam ediniz ben de dinleyeyim diye tevik ederlerdi. Mzik retmenleri arasnda Donizettinin yetitirmi olduu Drrinigar Kalfa, piyano iin pek ok vals ve polka trnden besteler yapmt. Cemile Sultan yalnzca piyano alard. Leyla Hanmn bana anlattklarna gre Abdlhamit dneminde sadece kadnlardan oluan bir Harem Bandosu sarayda grev yapyordu. Vahidettinin doumunda Harem Bandosu bir paravann arkasnda eitli eserler seslendirmiti. oksesli mziin Osmanl mparatorluundaki genel yapsn daha da pekitirmek iin mzik yayncln da ele almak gerekir. Kltrn temel arac yayndr sylemi ile yola karak, bir lkenin mzik kltrnn geliebilmesi iin, kimi mzik yaynlar ve yaynclarnn olmas gerekir diyebiliriz. Eski kaynaklara inildii zaman, Avrupada mzik yaynclnn 1481 ylnda Venedikte balad grlmektedir. Mzik yaynclnn Trklerdeki balangc ise 1876dr.23 1876 Merutiyeti ile beraber balayan yeniden yaplanma hareketleri ierisinde, Mzka-i Humayunda grev yapan ve Trk Mzik Tarihinde Notac lakab ile anlan Hac Emin Efendi, ilk Trk mzik yayncsdr.24 Hac Emin ile balayan Trk Mzik Yaynclnn Cumhuriyet Dnemine kadar byk bir gelime gsterdii, eldeki belgelerden anlalmaktadr.25 imdilik kayd ile bulunan belgelerden, Cumhuriyet Dnemine kadar stanbulda yirmi be kadar mzik yaynevinin ve yayncsnn faaliyette bulunmu olduu gzlenmektedir. Bu yaynevlerinin ve yaynclarn birkann adn u ekilde verebiliriz. Bunlar: Hac Emin, Comendinger, Ali Galip, Lehner, Nomismatides, Mavroyenis, Kopp Kardeler, Musiki-i Osmani, Arak mlekiyan, Onnik Zaduryan vb. Yine eldeki belgelere gre sz konusu yaynevlerinin be bin kadar Trk Mzii ve Bat Mzii eserlerinin notalarn yaynladklar bilinmektedir. Trk Mzik Tarihi asndan ok nemli bir belge de ilk Bat Mzii eitimi kitabmzdr. 1302 (1884) ylnda Nota Muallimi ismi ile yaynlanan bu kitap, Notac Hac Emin Efendi tarafndan yazlm olup yetmi bir sayfadan ibarettir.26 Bu kitapta yer alan iki nemli olaydan birincisi, kitabn, dnemin Milli Eitim Bakanlnn izni ile yaynlanm olmas; ikincisi ise, tannm Trk Mzii bestecilerinden Leon Hanciyan27 ve Padiahn Bamezzini Rifat Beyin,28 kitap iin vg ve destek dolu yazlarnn bulunmasdr. Osmanl mparatorluunda oksesli mzik konusunun Cumhuriyet Trkiyesine getirdikleri, ok genel hatlar ile u maddede zetlenebilir.

752

1- Batl anlamda ada mzik yaam ve mzik eitiminin fidanlar Osmanl mparatorluu dneminde dikilmi, Cumhuriyet Trkiyesinde ise Atatrkn izdii hedefler dorultusunda iek amtr. 2- Bugnk konservatuvarlarmz, mzik eitimi kurumlarmz ve orkestralarmzn kkeni 168 yl ncesine dayanmaktadr. 3- Her ne kadar basit kurallar ierisinde yazlrsa yazlsn, mparatorluk dneminde Bat tekniini kullanan Trk bestecilerinin de varl tartlmaz bir gerektir. 1 Bu konu eitli vesilelerle ve kimi zamanlarda konferans ve yaz biimlerinde ilenmitir. a- ALANER, A. Blent: Osmanldan Gnmze oksesli Mzik, Edebiyat Gncesi, 12, s. 18-27, 1997. b- ALANER, A. Blent: Tarihsel Srete Mzik, Anadolu niversitesi Yaynlar No: 1179. c- ALANER, A. Blent: Osmanl mparatorluunda oksesli Mzik 27. 04. 1989 Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Konser Salonu. (konferans). ALANER, A. Blent: Tanzimat Dnemi oksesli Osmanl Mzii 06. 11. 1989 Ortadou Teknik niversitesi Mimarlk Anfisi (konferans). 2 3 4 5 Histoire de la Musique, I, p. 212-213, Paris 1715. Aubert Oliver: Histoire Abregee de la Musique Ancienne et Moderne, p. 123, Paris 1827. Michael Febre: La Turquie, Paris 1682. Alberto Bobovio: Serai Enderum, Pera 1665, British Museum, Harleian Collection. bni

Sina Doumunun Bininci Yl Armaan, Der: Ord. Prof. Dr. Aydn SAYILI, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 80, Ankara 1984. 6 7 8 9 10 Tayyarzade Ahmet Ata: Tarih-i Ata, cilt III, s. 109-110. Tayyarzade Ahmet Ata: Tarih-i Ata, cilt III, s. 110. Babakanlk Arivi (stanbul), C. A. T. 52259. Biographie universelle des musiciens (Supplement. Paris 1880). EHSUVAROLU, Haluk: 19. Asrda Osmanl Saraynda Garp Musikisi, Akam

Gazetesi, 14 Temmuz 1948.

753

11

Gerek Guatellinin gerekse dier rnekleri verilen bestecilerin eserlerinin orijinal nshalar

A. Blent ALANERin zel arivinde yer almaktadr. 12 13 14 15 16 17 18 19 Ankara Milli Ktphane, 1966 A 1044. ZTUNA, Ylmaz: Trkiye Tarihi, c. 12, s. 92. Ceride-i Havadis, say II, 2 Cemazi-yel-ahir (arabi aylarn altncs), sene 1256. Ceride-i Havadis, say II, 2 Cemazi-yel-ahir (arabi aylarn altncs), sene 1256. Ceride-i Havadis, say 256, 22 zi-l-kade (arabi aylarn on birincisi) 1265. Oransay, Gltekin: Bat Teknii le Yazan 60 Trk Badar, Ankara, 1965, K Yaynlar. AND, Metin: Osmanl Tiyatrosu Kuruluu, Geliimi, Katks, Ankara 1976, A..D.T.C.F.Y. ALANER, A. Blent: Mahmut Ragp Gazimihal, Cumhuriyet Dnemi Eitimcileri, 253-264,

UNESCO Trkiye Milli Komisyonu, Ankara, 1987. 20 21 GAZMHAL, M. Ragp: Trkiye Avrupa Musiki Mnasebetleri, stanbul 1939, s. 145-147. A. B. ALANER notu: Leyla Hanm diye bahsedilen kii, Hekimba smail Paann

kzdr. Anlar 1921 ylnda Vakit gazetesince yaynlanmtr. 22 oynanr. 23 ALANER, A. Blent: Osmanl mparatorluundan Gnmze Belgelerle Mzik Yayncl, A. B. ALANER notu: Padiah Abdlazizin bestesi olan ve Sirto Aziziye diye anlan eser,

zellikle Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti folklorunda yer almtr. K.K.T.C de blml dans olarak

Ankara 1986, Anadol Yaynclk, 96 s. 24 1845-1907 yllar arasnda yaayan Hac Emin, ilk renimini bitirdikten sonra Mzka-i

Humayunda Bat Mzii eitimine balamtr. Geleneksel mziklerimizi notaya alma almalar yaparken, zellikle Callisto Guatellinin armoniledii piyano eserlerinin de yaynn yapmtr. Hac Emin ayrca ilk mzik eitimi kitabmzn da yazardr. 25 ALANER, A. Blent: Osmanl mparatorluundan Gnmze Belgelerle Mzik Yayncl,

Ankara 1986, Anadol Yaynclk, 96 s. 26 27 Kitabn orijinali A. Blent ALANERin zel arivinde bulunmaktadr. Notac Hac Emin Efendinin Nota Muallimi adl eserinde yer alan ve Leon Hanciyann

szkonusu eser hakkndaki grlerini bildiren mektup: Notac zzetl Hac Emin Beyefendiye. zzetl efendim. Zat- alileri gibi notann gavamzna vakf bir zatn eserini tashih, iktidar- acizanemin fevkinde bir keyfiyyet olmasna mebni emr-i alilerini bir tevecch ve iltifat- mahsusa olarak telakki ve

754

bu babda arz- teekkr ile beraber hatr- kairaneme tebadr edebilmesi melhuz olan baz ifadat ve ihtarat emr-i valalarn infaza vesile ittihaz etmek meselesi dahi varid-i fikr-i acizi olmala nota muallimini elime aldm. Suret-i tertibinin hakikat bir mstalimi muallime ihtiyacdan vareste edecek surette tarz- nevin zre mnderecat- dil-arasnn uaki makamat- musikann evk-efzas olaca cihetle pek dil-niin oldn grerek deil ihtarata ayan belki acizlerinin dahi istifademe cesban olmas hasebiyle nazar-gah- istifade-i bend-ganeme vaz ile nihayetine kadar okudum. bu eser-i all-ale muvaffakiyyetlerinden dolay hassa-i acizaneme mrettib olan tebrike msaraatla takdim-i cevaba mcaseret eder ve her halde bir kerre de saadetl Rifat Beyefendiye irsal lzumunun mtevakkf- rey-i alileri olduunu arz ederim efendim hazretleri. 12 fi terin evvel sene 1302. Nota ve musiki muallimi Leon Hanciyan. . 28 Notac Hac Emin Efendinin Nota Muallimi adl eserinde yer alan ve Rifat Beyin

szkonusu eser hakkndaki grlerini bildiren mektup:. zzetl Hac Emin Beyefendiye. zzetl efendim. Nota muallimi nam eser-i alilerini mtalaa eyledim. Leon Efendinin ear gibi hakikat bir eser-i bi-misal ve muallim-i fenn-i musiki hikmet-meal olduu cihetle bu eser-i ilmiyye muvaffakiyyet-i behiyyelerinden dolay zat- alilerini halisane tebrik eylerim. nk notann arzumendan fenn-i musiki in bir delil-i rast-gu oldnn burhan- kats udur ki notaya aina olan zevat bu rehber-i sdk-kster ile yek-avaz olarak hicaz ve sfahandan terennm-saz olduklar nagamat- evk-efzalar lezzet ve ferah-bahz- samia olur. mdi eser-i alilerinizin ibu nota emr-i ehemmini bir suret-i mazbuta ve sehilede cami olarak hahi-giram muallime ihtiyacdan azade klacak suretde tertib ve tanzim edilmesinin ne derece muteber olaca dairesine arz u beyandr. Zat- alilerini behre-i msellemeleri eser-i valalarn tashihden mstagni edecei bedihi olmala beraber emr-i alilerine imtisalen kraat ve mtalaa olunmu ve ayan- arz ve ihtar bir eye tesadf edilememi olduu cihetle iade-i takdime msareat klnd. Ol babda irade efendimindir. 17 fi terin evvel sene 1302. Musika-i Humayun Mir-alaylarndan ser-mezzin-i hazret-i ehriyari Rifat. ALANER, A. Blent: Osmanllardan Gnmze Belgelerle Mzik Yayncl, Ankara 1985, Anadol Yaylclk. ALANER, A. Blent: Osmanllarda oksesli Mzik Hareketleri, (Sanatta Yeterlik Tezi), Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 1990. ALANER, A. Blent: Tarihsel Srete Mzik, Eskiehir 2000, Anadolu niversitesi Yaynlar, No: 1179.

755

GAZMHAL, Mahmut Ragp: Trkiye Avrupa Musiki Mnasebetleri, stanbul 1939, Maarif Basmevi. GAZMHAL, Mahmut Ragp: Musiki Szl, stanbul 1961, Milli Eitim Basmevi. HACI, Emin Efendi: Nota Muallimi, stanbul 1302, Zartaryan Matbaas. ORANSAY, Gltekin: Bat Teknii le Yazan 60 Trk Badar, Ankara 1965, K Yaynlar. ZTUNA, Ylmaz: Balangcndan Zamanmza Kadar Trkiye Tarihi (12 cilt), stanbul 1966, Hayat Kitaplar. SEVENGL, Refik Ahmet: Opera Sanat le lk Temaslarmz, stanbul 1959, Maarif Matbaas. NGR, Etem Ruhi: Trk Marlar, Ankara 1966, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar. Malumat Gazetesi ve ekleri. ehbal Dergisi (1910). Servet-i Fnun Gazetesi koleksiyonu. Ceride-i Havadis Gazetesi koleksiyonu. A. Blent ALANER zel arivinde bulunan fotoraf, yaprak nota ve belgeler.

756

C. Osmanl Sahne Sanatlar Glge Oyununun Douu / Prof. Dr. Saim Sakaolu [s.465-486]
Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Glge oyununun vatann arama almalar yz yldan beri srp gelmektedir. Zamanla ortaya konulan yeni belgeler, daha nceki grleri zayflatm, yeni grlerin ortaya kmasn salamtr. Bu konu faydalanacamz eitli kaynaklarda, olaylara bal olarak ele alnm ve belgelendirilmitir. Ancak, henz ulalamayan belgelerin var olabilecei dnlerek, bugnk bilgilerimizi de ihtiyatla karlamak durumunda kalacaz. Glge oyununun nerede doup nasl yayld sorusuna bilim adamlarnn iki farkl yaklam olmutur: a. Asyada domu, oradan Batya gemitir. b. Batda domu, oradan Asyaya gemitir. Gnmzde var olan glge oyunu geleneklerine baktmz zaman Asyadakinin daha zengin olduu grlecektir. Bu zenginlik; Hindistan, Gneydou Asya lkeleri, in ve Japonya gibi lkelerden kaynaklanmaktadr. Bunun sonucu olarak da oyunun k yeri olarak Asya ktas kabul edilmektedir. Trklerde Glge Oyunu Karagz Glge oyununun Trkler arasnda ilk defa ne zaman ve nerede grld konusunda kesin bilgimiz yoktur. Bugne kadar, ncleri yabanc bilim adamlar olan aratrclar, glge oyunumuz ile ilgili olarak pek ok yayn yapmlardr. Bir yandan metin yayn yaplrken br yandan da inceleme yoluna gidilmitir. Bunlar arasndan baz adlar, ilk nemli almalarnn eskilik srasna gre yle gsterebiliriz: Ignaz Knos (1887), Georg Jacob (1889), Felix von Luschan (1889), Adolphe Thalasso (1894), C. A. Bratter (1908), Karl Sussheim (1909), N. Martinovitch (1910), W. Lehmann (1920), Theodor Seif (1923), Hellmut Ritter (1924), Theodor Menzel (1925), Herbert Duda (1928). Trkler arasnda da Karagz ile ilgili eitli eserler ortaya konulmutur. Bazlar gazete ve dergi sayfalarndaki yazlardan oluan (mesel Ahmed Rasiminkiler) eserlerin dnda kalanlar, yazarlarnn yine ilk nemli almalarnn tarihi dikkate alnarak aadaki gibi belirlenmitir: Selim Nzhet Gerek (1930), Sabri Esat Siyavugil (1938), smayl Hakk Baltacolu (1942), Reat Ouz (1946), Enver Behnan apolyo (1947), Refik Ahmet Sevengil (1949), Nurullah Tilgen (1953), Metin And (1959), Nurettin Sevin (1968), Cevdet Kudret (1968), Etem Ruhi ngr (1989).

757

Trk glge oyununun kkenlerini arayanlar inandrclklar olmayan yorumlar yapmakta, konuyu iinden klmaz hle getirmektedirler. Belki baz belgelerin yorumunda arya kalabilir, ancak bunlarn -imdilik- birer tahminden ibaret olduklar, baka belgelerle beslendikleri zaman bir deer ifade edebilecei belirtilmelidir. Biz burada bugne kadar yaplan yorumlar deerlendirecek onlara ne dereceye kadar gvenebileceimizi ortaya koymaya alacaz. Son yllarda yaymlad, Trk glge tiyatrosu konulu kitabna ald, toplu kken listesiyle ilgimizi bir daha zerine eken Andreas Tietzenin deerlendirmesine aada yer vereceiz. Tietze burada, yz yldan beri zerinde durulan, Trk glge oyununun kkeni nereye kadar uzanmakta, kaynaklarn nereye balayabiliriz? trnden almalar yapan aratrclarn grlerini derleyip sunmutur. O, Trk glge oyunu iin eitli kken ihtimalleri olduunu belirtmekte, bir dipnota sktrd sekiz maddeyi z olarak vermektedir. Burada yer alan gr sahiplerinin bir blmnn Trk aratrclarnn olmasn elbette tabi karlayacaz: Sabri Esat Siyavugil (1938), Nureddin Sevin (1968), Metin And (1969). Kii adna bal olan en eski gr ise 1900 tarihini tayan Richard Pischelindir. Andreas Tietzenin Deerlendirmesi A. Tietzenin derleyip toparlad liste aaya alnmtr. Konunun daha kolay anlalabilmesi iin de kk eklemeler yaplacaktr. eitli Teorilere Gre Trk Glge Tiyatrosunun Kkeni 1. Trkler tarafndan Bizansllardan alnm olup onun da asl antik Yunan tiyatrosuna (mimos) kadar gitmektedir (Reich 1903, 61 vd.). 2. Glge oyunu inde ortaya km olup Batya Moollar ile Orta Asyadaki Trkler tarafndan tanmtr (Jacob 1925, 108). 3. Glge oyunu Hindistanda ortaya km olup Budizmle birlikte oradan Orta Asyaya yaylmtr. Trkler onu koruyup slmiyetin kabulnden sonra Anadoluya getirmilerdir (Sevin, eitli yerler). 4. Glge oyunu Hindistanda ortaya km olup Yakndouya ingeneler tarafndan getirilmitir (Pischel 1900, 20). 5. I. Selimin (Yavuz, 1512-1520) Msr fethinden (1517) sonra Osmanllarn baehrine (stanbul) Msrdan getirilmitir. Msrl tarihi ibn ysn kaytlarna gre Selimin de glge oyununa ilgisi vard ve hayalyi de kendisiyle birlikte stanbula gelmesi iin davet etmitir. Metin And da bu gr desteklemektedir [And 1969, 115 (113 olmal)]. 6. Sanatn, slm mirasnn bir paras olduu, spanyadan gen Yahudiler tarafndan gelitirildii belirtilir. Bu sebeple kkeni yine Msra kadar dayanmaktadr. Bu gr Metin And tarafndan uzak bir ihtimal olarak zikredilmektedir (And 1969, 112).

758

7. Osmanllarn ilk dnemlerinde, Bursann baehir olduu yllarda Trkler tarafndan gelitirilmitir. Bu popler efsaneyi 17. yzyln yazar Evliya elebi bildirmektedir (I, 654 vd.). 8. Trk glge oyunu Karagz, Orta Asyadaki Trkler tarafndan yaratlmtr (Siyavugil 1938, 4 ve dier nemli yazarlar). Siyavugil, bu grn yl sonraki bir eserinde, ki daha nce hazrland bilinmektedir, yle ifade etmektedir: Hayal oyunlarnn Anadolu Trklerinde ana yurttan getirilmi mill bir anane hlinde devam ettiini ve ylece benimsendiini kabul ederiz. (Siyavugil 1941, 67). Kavurcak-Korak-Kol Korak Glge oyununun Trkler arasnda ne zaman balad konusunda, balkta yer verdiimiz terimlerle, onlarn farkl yapdaki trevlerinin nemli bir yeri vardr. Bu konunun aydnla kavuturulmas, glge tiyatrosu tarihimizin bulank bir dnemini az da olsa aydnla karacaktr. Yukardaki grlerden 5 numarals daha bilimsel olan gibi grnrken 7 numarals duygulara seslenici olarak kabul edilebilir. Belgesi bulunmayan, rivayetlere bal olarak gnmze kadar gelen bu inan, elbette halkn houna gidebilecek zellikleri tad iin kabul grmektedir. Kald ki, aada ayrca dokunulaca zere, bu rivayet de, bazlar birbirleriyle pek de uyumayan be ayr anlatma olarak grlmektedir. Byle olunca da, Trklerin glge oyunu ile tanmalarn, olaylara bal olarak deil de tarih srasna bal olarak ele almann daha uygun olaca grndeyiz. Bunda belki de, bugn Trkistan adn verdiimiz corafyadan balamak daha faydal olacaktr. Bu arada, biri Siyavugil tarafndan da ele alnan iki szlk And tarafndan da ele alnmtr: Kudurcuk: el-Luba (bebek) (Mahmud, Dvn Lgatit-Trk I, 501-503). br szlmz ise M. Th. Houstma szl olup orada da ayn kelime ile karlanmaktadr. adr Hayal Eskiden ipli kuklaya verilen ad. Birok aratrmac, yakn zamana kadar adr-hayal szcnn bir tr glge oyunu olduunu ileri srmekteydi: Oysa yaplan aratrmalar, szcn ipli kukla anlamnda kullanldn ortaya karmtr. Baz Orta Asya Trk topluluklarnda bir tr ipli kuklaya gnmzde de bu ad verilmektedir (Dzgn 1997, 28). Anadoluda Glge Oyunu Glge oyununun Anadoluya girii, daha nce akladmz ve Prof. Tietze tarafndan zetlenen teorilere gre deiik ynlerden olmutu: Bizanstan, Orta Asyadan, Msrdan, spanyadan, vb. Bunlarn arasnda daha inandrc olanlarnn yannda, bu zellii tamayanlar da vard.

759

mparatorluk corafyasnn zellikle baehrinde glge oyunlar ilgi grmeye balar. br yandan eitli edeb eserlerde ve belgelerde artk glge oyununun terimleri grlmeye balanr. Geri bu terimlerin bazlarna daha nceki dnemde de rastlanlmt; ancak onlar kelimenin farkl anlamdaki kullanllar idi. Gerek anlamnda kullanlanlar ise ya baka diyarlarda grlenlerle ilgili idi veya baka kaynaklardaki bilgilerin etkisiyle yazlmt. H. 830/M. 1426da yazlan Sheyl Nevbahardan alnan iki beyit, iine aldklar haylbz, adr ve gice oynar kelimeleriyle dikkati ekmektedir: Kii kim haylbz oyunun bilr adr tutuben gice oynar olur n gr ki ann misli az idi Gnl kendzn ne haylbz idi Karagz ile Hacivat Karagz ile Hacivat Ne Zaman Yaadlar? Bu sorunun ilk blm, Karagz ile Hacivat yaamlar mdr? eklinde olmas gerekirdi. Eer onlarn yaadklarn kabul edersek ne zaman yaadklarn sorabiliriz. Bu konuda, aada be madde olarak sunulacak rivayetleri kendi llerinde veren Metin And, Karagz ve Hacivat iin yle demektedir: Evliyann kendi andan yle bir drt yzyl ncesinin olaylar zerine verecei bilgi ne denli doru olabilirse bu sylentiye de o denli gvenilebilir. Kimi incelemeciler bu sylentiyi tarih yanllarna ramen doru olarak benimsemiler, yle ki bundan Seluklularda glge oyunu bulunduu gibisinden dayancasz bir sonuca varabilmilerdir. Elde gvenilir bir kaynak olmadka Karagz ve Hacivatn ne yaad, ne de yaamad yolunda bir sonuca ulaabilir (And 1969, 124). And, bu kiisel deerlendirmesinden sonra deiik kii ve bilim adamlarnn grlerine de yer vermitir. Biz de konuya k tutaca ve onu tamamlayaca dncesiyle her gr ayr ayr aktarmaya alacaz. 1932 ylnda Bursada ekirge yolunda Karagz iin yaptrlan mezarn onarlmas sz konusu olunca bu olayla ilgili olarak Karagzn gerek veya yapnt (?) bir kii olup olmad zerinde basnda uzunca sren bir tartma olmu, bu tartmalarda eitli grler ileri srlmtr. Fuat Kprl bir demecinde Karagzn yapnt (?) bir kii olduunu belirtmitir. Karagz Muhayyel ahs mdr? Cumhuriyet, 25 Austos 1932) Gene bu tartmalarda Filibeli Mithat Beyin Bursa Belediye Bakan Muhittin Beye bir mektubu yaymlanmtr. Mektup sahibi 1333 ylnda Hisardaki Ortapazar Medresesi Kitaplnda veya oradaki

760

Msri Tekkesi kitaplnda Hayat ve Menkb- Kara Ouz ve Hac Evhad adnda bir kitabn bulunduunu, sonra bir yangnda yanm olduunu, Bursada Sahaflar arsnda oturan Kahveci eyh Hakk Efendinin Karagzn Orhaneli ilesinde Karakeili airetinden Kara Ouz adn tayan bir kyl olduunu sylediini, fakat bu adn daha sonra Kara kze evrildiini, bunun arkada Hac Ahvad ile birlikte dzenledikleri oyunlarn eyh Kternin ilgisini ektiini ve Kara kz Kara Gze evirdiini ileri srmtr (Vakit, 13 Kasm 1932). Anlalyor ki Karagzn yaayp yaamad deil yaadysa hangi asl ad altnda yaad da ayr bir aratrma konusudur. Karagzn Trk halknn muhayyilesinde ve gerek hayatnda bu kadar ok yer almas, elbette ona bir de mezar hazrlayacakt. Nitekim Bursada Karagze ait olduu kabul edilen bir mezar vardr. Bu konuda deiik kaynaklarda (Siyavugil 1941, 147; Gerek 1942, 61 vb.) bulunan bilgiler Trk halknn ona nasl bir yer, hatta makam verdiinin gzel bir rneidir. Vaktiyle, Bursallar arasnda yaayan bir rivayete gre onun mezar, ekirgeye giden yolun zerindeki bir kabristanda imi. Nakibendi tarikatine mensup Hayal Mustafa Tevfik Efendi ile Bahr Dergh eyhi, ellerindeki tek belge olan bu rivayete dayanarak 1310/1892de bu kabristana bir ta dikmiler. Karagz ve Hacivat ile lgili Rivayetler Karagz ve Hacivatn yaadklarna ve dnemlerine dair bazlar birbiriyle elien rivayetler anlatlmaktadr. Hemen her kaynakta yer verilen bu rivayetleri biz de aaya alyoruz. Bylece rivayet ile gerein birbirine kartrld, tarih yanlmalarnn yer ald baz olaylar birlikte takip etmi olacaz. 1. Rivayet: Asl ad Kambur Ahmed Bali elebi olan Karagz iyi bir aileden gelmektedir. eitli maceralardan sonra Krk Kilisenin kuzeyindeki Samokofa gidip demircilie balar. Orhan Beyin Bursay fethinden sonra (1325) civarndaki Demirta kyne yerleir. Orhan Beyin yeni baehire yaptrmakta olduu camiin mimari Hac vaz yani Hacivattr. Karagz de bu yapda talar kenetleyen demirleri yapmak zere Bursaya gelir. Ancak ok akac bir insan olan Karagzn anlattklar alanlara ilerini unuttururmu. Sultan Orhan, caminin yapmnn gecikmesinin sebebini renince kzp mimar azarlar. Ancak Hacivatn yalvarmas, Karagzn yere kapanmas kr etmez ve Karagzn ba minarenin dibinde vurdurulur. Buna son derece zlen Hacivat hayata kser (Sevin 1968, 25). 2. Rivayet: kisi de amele olan Karagz ile Hac vaz (Hacivat), Yldrm Beyaztn yaptrmakta olduu bir camide almaktadrlar. Hacivat arkadann kabalyla alay ederken Karagz de onun kibarla zenmesine taklr, karlkl akalarlarm. Ancak onlarn bu hllerini seyreden dier iiler ilerini unuturlar. Mimarn btn uyarlarn kulak ard eden iki arkadan yznden yapnn bitimi gecikince Padiah mimar cezalandrmak ister. Mimar olay anlatnca Hacivatla Karagzn boyunlar vurulur.

761

Bir gn padiahn huzurunda bu iki arkadan nktelerinden sz edilir, padiah onlar idam ettirdiine zlr. eyh Kter, Hacivat ile Karagzn suretlerini karp hayal oyunu eklinde oynatmaya balar (Sevin 1968, 25). 3. Rivayet: Hacivat ile Karagz, Yldrm Beyazt zamannda ayn arda karlkl olarak dkkn iletmektedir. Aktar Hacivat ile demirci Karagz devaml olarak birbirleriyle akalamaktadr. Gelip geenler de bunlar dinlemektedir. arnn civarnda bir cami yaplmaya balaynca burada almakta olan iiler de karlkl konumalar dinlemeye balamlar. Byle olunca da iler aksar. in niin ilerlemediini soran vezir (ki N. Sevine gre andarl Halil Paann olu Ali Paa olmaldr) bu iki arkadan iileri oyaladn renir ve her ikisinin de kafalarn kestirir. Ancak iki arkada kesik kafalarn koltuklarnn altna alp padiah Orhan Beyin huzuruna kp veziri ikyet eder (Sevin 1968, 25-26). Bir Karagz aratrcs bu riavayetin kaynan veriyor: Armenag Bey Sakisian, Karagz Bulletin de lAssociation Franaise des amis de lOrient, 14-15, 1993. Yazar bu rivayeti Bursal bir Karagzcden dinlediini kaydediyor (Siyavugil 1941, 34). 4. Rivayet: Sivrihisar Beyi kendisine bir saray yaptracaktr. Mimar da Hacivattr. iler arasnda bulunan Karagz de dlger olarak almaktadr. Ancak Karagzn tuhaflklar iileri almaktan alkoymaktadr. Her cuma sarayn durumunu grmeye gelen Bey, ilerin niin ilerlemediini renince Karagzn ban kestirir. Bir sre sonra baka bir beyin at sava kaybeden Beyin btn neesi kaar. Hacivat da, Karagz ldrtmeseydi byle kederli gnlerinde kendisini elendirebileceini syler. Bey de, onun tuhaflklarn anlatmasn ister; bylece kederlerinden kurtulacaktr. Bunun zerine Hacivat, bata Karagz ve kendisininkiler olmak zere yapda alan iilerin tasvirlerini keserek oynatmaya balar (Sevin 1968, 26). 5. Rivayet: Orhan Bey Bursay fethettikten sonra kendi adna bir cami yaptrmaya balar. Irgat ba Hac Evhadddin (Hacivat) zarif ve bilgili bir adamdr. Asl ad Samakoflu Bali elebi olan Karagz ise okumam halktan biridir. Ancak her ikisi de nktedan ve hazr cevap kimselerdir. Bunlarn karlkl akalamalar, kendilerini seyreden iileri de oyalamaktadr. Cami yapmn grmeye gelen Orhan Bey ilerin ilerlemediini grr. Hzl allmasn emretmesine ramen br geliinde de ilerin ar gittiini grnce sebebini sorar ve renir. Onlar dinlemek ister. ki arkada Orhan Beye camiyle birlikte bir de hamamnn yaplmas gerektiini anlatan bir Hamam muhaveresi oynarlarsa da padiah bundan pek bir ey anlamaz. Bey, daha sonraki geliinde de ilerin yrmediini grnce iki arkadan balarnn kesilmesini emreder. Bunu iiten Hacivat iki yumruunu skp sakalnn altnda birbirine vurarak, Ta stnde ta kalmasn! diye beddua eder. lm hie sayan Karagz ise sa elini yle bir sallayp Adammm. Sen de deyip boynunu cellada uzatm. Bundan dolay Hacivatn iki yumruu enesinin altndadr; Karagzn de bir eli durmadan hareket etmektedir.

762

Bey, yapnn hzla ilerlediinden memnundur. Ancak bir geliinde bir iinin ayn ta yukarya kadar kardn, yerine koymadan tekrar aaya tadn grr. Sebebini sorduu zaman Hacivat ile Karagzn hamam konulu konumalar hatrlar. Meer iinin ykanmas gerekiyormu; o hliyle de bir ibadethaneye ta konulmasna raz deilmi. Hemen emir verilir; bir hamam ile bir de medresenin yapmna balanlr. Zamanla iki insan haksz yere ldrttn hatrlayan bey zlmeye balar. zntsn halk da renir. Vaktiyle dier arkadalaryla birlikte Karagz ile Hacivatn da gittikleri derghn eyhi Kter de bunu iitir. Hemen eski arkadalarnn lmediini yayar. Beyin huzuruna davet edilir. Sarndan bir perde yapar, arkasndan da mum yakar. Sonuta glge oyunu iki lnn perde gerisinde ekillendirilip seslendirilmesiyle balam olur. eyh Kter de hayalilerin piri olur (Sevin 1968, 26-27; apolyo 1947, 48-52; Tanboa 1996, 126-127). Evliya elebi Ne Diyor Evliya elebiye gre Hacivat kimdir, Karagz kimdir? Bu sorularn ilkinin cevab, Seyahatnamenin eitli yerlerinde kk ipularyla yer alr; Hacivat ile ilgili olan ise daha azdr. Ancak elebimiz, eserinin bir yerinde her iki kahramanmz eitli zellikleriyle tantr. Evliya elebinin Hacivat Hac Ayvad ki Bursal Hac vazdr. Selukler zamannda Yorka/Yrke/Brke Halil ismiyle msemm peyk-i Reslullah idi ki yetmi yedi sene mddet Mekkeden Bursaya gidp gelirdi. Efelioullar nmiyle ecddlar hret bulmudu. Evliya elebinin Karagz Karagz ise stanbul Tekfuru Kostantinin sisi idi. Edirne kurbndeki Krk Kiliseden bir mr-i shib-kelm- cihn kbt idi. Adna ofyozlu Karagz Bali elebi dirlerdi. Tekfur Kostanti ylda bir kere Aleddin-i Selukye gnderdikte Hacivat ile Karagzn birbirleriyle mbhase ve mcadelelerini o zamann pehlevanlar hayl-i zlle koyup oynadrlar idi. eyh Kter Karagz ve Hacivat adlaryla birlikte anlan bir ad da eyh Kterdir. Acaba eyh Kter kimdir? Bu zat gerekten yaam mdr? Bu zatn hayal oyunu ile ba var mdr, varsa kimdir? Siyavugilin de iaret ettii gibi, Kter/teri adl eyhin Seyahatnamede anlmas, gnmzdeki hayalcilerin de kullanmaya devam ettiin nreke adl sazn icadyla ilgilidir (Siyavugil 1941, 36-37). Kald ki bu saz, sadece hayalcilerin kulland bir saz olmayp musikiinaslarca eitli ekillerde kullanlmaktadr. Gerekin verdii bilgiler arasnda dikkatimizi eken baz noktalar daha vardr.

763

Sadeddin Efendinin ayn eserinde verdii bilgiye gre, Tter, Hozistanda bir beldenin ve Badatta bir mahallenin addr. Bu bilgiyi tamamlayacana inandmz bir aklama da, McemlBldnda yer almaktadr: Badatta bir mahalle idi ki, Dicle ile Basra Kaps arasnda idi. Burada Tsterliler otururdu. (Msr Basks II, 389dan Gerek 1942, 55). Siyavugilin bir notuna gre ise Kter, Hozistann merkezi olan kasabadr. Buraya Acemler uter, Araplar ise Tster demektedir (Siyavugil 1941, 38, not. 4). Hayal Trleri Evliya elebinin bize verdii deerli bilgilerden biri de, hayallerin iki trl olduudur. O, bunlar hakknda herhangi bir bilgi vermeden sadece adlarn anyor. a. Pehlevn- ebbz yni hayl-i zlcyn, b. Hayl-zll-i tasvirciyn (Seyahatname I, 626). Konu zerinde duran And, 1834te ngilizceye evrilen Seyahatnamedeki terimlerden yola karak baz tahminlerde bulunur. Evliya elebinin dnemine daha yakn bir tarihte evrilmesinin baz ip ular verebilecei dnlrse de kesinlikle gvenilebilir diyemiyoruz. Hayal Snflar Evliya elebinin bize ulatrd bilgilerden biri de hayalcilerin snflardr. O, deta ad konulmam bir snflamayla, ilerini yerine getiren hayalcileri ikiye ayrr. Adlandrma, hayallerin zellikleri gz nne alnarak tarafmzdan yaplmtr. a. Halk tipi Karagzcler Bunlar daha ok Ramazan gecelerinde kahvehanenin birinden kp brne giden, oralarda perde kuran oyunculardr. Bazen orta hlli stanbullularn snnet gibi, dn gibi toplantlarnda hayal oynatrlard. elebi, bir eit avam Karagzcs diye adlandrlabileceimiz bir oyuncularn adlarn saymakla yetinir, haklarnda daha fazla bilgi vermez. Samurka Kolu gibi, oyuncular Yahudi olan kolda bu tr hayal oynatanlar bulunurdu. b. Saray ve Konak Karagzcleri Bunlar; bata padiah saray olmak zere, vezir konaklar ve kibar meclisleri gibi ileri gelenlerin meknlarnda hnerlerini gsteren oyunculardr. elebi, bunlardan uzun uzadya sz etmekten son derece holanrd. Bu tr oyuncular, daha ok gelenee uygun, tasavvufla olan ban btnyle kaybetmemi oyunlar sergilerdi. Bu oyuncular arasnda yer alan Kr Hasanzade Mehmed elebi, Evliyann da hayranlkla and bir hayl-i zlci idi. Karagz ve Tasavvuf

764

Karagz oyunlar nasl bir oyun trdr? Anlatlanlar olduu gibi mi kabul edeceiz, yoksa perdenin arkasndaki suretler gibi, konumalarn arkasnda da ayr bir anlam dnyas var mdr? Bu konuda, Karagz aratrclarn bir grte birletiini sylememiz mmkn deildir; hatta aralarnda tam bir kutuplama bile sz konusudur. Gerek, Hayal, tasavvuf kymeti haiz olmas itibariyle mutaassp muhitlerde de msamaha ile karlanmtr. bulunmaktadr. Metin Andn konuya yaklam btnyle farkldr. Ona gre, Karagz oyunlarnda tasavvufun yeri yoktur; byle bir eyi aramak da anlamszdr. Karagze ingenelik Yaktrmas Evliya elebi, nl Seyahatnmesinin bir yerinde, Karagz iin, ayyar- cihan kpt idi. diyor. Seyyahmzn bu hkm verdii yer ve zaman ok nemlidir. Biz nce zaman ile balayalm. Karagzle kptlik yaktrmasnn yamand yl 1640 idi. Peki, bu tarihe kadar, yani 17. yzyln ortalarna kadar Karagz ile ilgili olarak neler yazlmt ve rivayetler gnmze kadar gelirken kken olayn nereye kadar gtrebiliyorduk? Rivayetlerin hibirinde Karagzn ingenelii ve Kptlii ile ilgili kk bir ip ucu dahi yoktur. Sadece sonuncu rivayette Krklarelinin Samakof beldesinden olmas, onun ingeneliine delil (!) olarak kullanlmaktadr. Karagzde Oyun Daarc Karagzn sonsuz zenginlikte bir oyun daarc vardr. Oyun kurucularnn hayal gleri bu zenginliin balca kaynadr. Yzyllardr belirli konular etrafnda dnyay gldren bu sanatlarn torunlar, son yzylda yeni zenginliklere imzalarn atmlardr. Gnmzde bile bu ie gnl veren, hatta yeni oyunlar dzenleyen sanatlar da vardr. nver Oral, Metin zler gibi adlar bu arada sayabiliriz. Artk Karagzcler daarcklarn Ramazan gecelerinin saysyla snrlamamakta, en azndan eski oyunlarn yanna yenilerini de eklemektedirler. Yeni konularla zenginleen daarck, elbette yeni tipleri de beraberinde getirecektir. Nitekim, elimizde konularyla ve tipleriyle yeni olan pek ok oyun vardr. Aada, bu konuya eilen baz aratrclar ve onlarn inceledii oyunlar eitli alardan ele alnacaktr. Bylece, Karagz dnyasna baka bir adan da yaklam olacaz. Georg Jacobun Snflandrmas dedikten sonra, eyhlislm Ebussuud Efendinin, fetvasna gndermede

765

Trk halk edebiyat ve glge oyunu zerine yapt deerli almalaryla tandmz Georg Jacob, bu alann nemli adlarndan biridir. Yz yl nce, mevcut bilgiler ve metinlerden yola kan Jacob, bugn de aratrclar tarafndan kabul edilen deerlendirmeler yapmtr. Bunlardan biri de, onun, oyunlar konularna gre snflandrmasdr (Jacob 1900, 46-54). Bu deerlendirme son otuz yln deerli Trk aratrclarnca da (Kudret I, 24-25; And 1969, 245-247) ele alnm ve Trk okuyucularna da ulatrlmtr. Jacobun konu esasna dayal snflamas drt dala ayrlmaktadr: a. Karagzn bir i tutmas. b. Karagzn, girilmesi yasak olan yerlere girmek istemesi, yaplmamas gereken ilere burnunu sokmas. c. Karagzn bamsz bir entrika iinde kendini gln veya aprak bir durumda bulmas. d. Efsanelerden, halk hikyelerinden, edeb eserlerden alnan konularn Karagze uyarlanmas. Aada bu dallar ksaca tanyacak ve rnekleriyle tantacaz. A. Karagzn Bir Tutmas Karagz, oyunlarn ounda isiz olarak karmza kartlr; ancak bu isizlikler ve onlarn giderilmesinde farkllklar grlr. Onun girdii iler de genellikle geleneksel sanatlardr. Karagzn i tutmas ile ilgili alt dallar unlardr: a. siz Karagz Baz oyunlarda Karagz isizdir; yakn dostu Hacivat arac olur ve ona bir i bulur: Karagzn Ahl, Karagzn Bakkall, vb. Baz oyunlarda ise iki arkada ortak bir i tutarlar: Cambazlar, Orman, Kayk, Yazc, vb. b. Yarma le e Giren Karagz Karagzn bir i sahibi olmas her zaman yakn dostu Hacivatn yardmyla olmaz; o bazen de girdii bir yarmay kazanarak i sahibi olur: dll, airlik (Karagzn airlerle imtihan olmas). c. Tesadf Sonucu e Giren Karagz lk iki alt dalda Karagzn ie girmesi zel abalarn sonucunda gereklemitir. Burada ise o, tesadflerin yardm ile bir i tutar: Balklar, Tahmis. B. Karagzn Girilmesi Yasak Olan yerlere Girmek stemesi, Yaplmamas Gereken lere Burnunu Sokmas

766

Baz yerlere girilmesi, herkese olduu gibi Karagze de yasaktr. Baz yerler ise Karagze yasaktr. Baz ilerin de yaplmamas gerekir. Karagz, girilmemesi gereken yerlere girmeye alr, yaplmamas gereken ileri yapmaya alr. Bu oyunlar da deiik balklar altnda ele alabiliriz. a. Snf Farkllndan Kaynaklanan Yasak Karagz, temsil ettii halk tabakasnn stnde gibi grlen okumularla ilgili meknlara girmek ister; ancak izin verilmez. Bahe yahut Murgzar Bahesi/Ba, ivi Baskn veya Abdal Beki. b. Merakl Karagz Karagz, baz oyunlarda ar derecede merakl olarak grlr; ayrca onun baz istekleri de kendisini harekete geirir. Bylece oyun eitli tekrarlarla devam eder c. Karagzn Uursuz Yerlerde Dolamas eitli inanlarn sonucu olarak baz yerlerde bulunmak, oralarda dolamak uursuz olarak kabul edilir. Baz oyunlarda da benzer meknlarn yer ald grlr. Karagzn bu inana uymamas bana i aabilecektir: Kanl Kavak. C. Karagzn Bamsz Bir Entrika inde Kendini Gln Veya aprak Bir Durumda Bulmas Bu daldaki oyunlarda genellikle bamsz bir entrika bulunur; buna bal olarak da olaylarn bir dizi hlinde sunulduu grlr. Oyunlarn glme unsurunu ise byk lde aprak durumlar salamaktadr. Burada asl dikkati eken nokta, Karagzn oyundaki arldr. Bu da oyunlarn alt dallara blnmesinde nemli rol oynamaktadr: Karagzn Yalova Safas, Sahte Gelin yahut Ters Evlenme, eytan Dolab a. Karagz Oyunun Eksen Kiisidir Bu durumda oyunun rgsn oluturan olaylardaki entrikalar onu zor ve gln durumlara drecektir. b. Oyunun Eksen Kiisi Bakasdr Bu oyunlarda Karagz daha az grlr; bunun yerine bakalar n plndadr. Karagzn etrafnda gelien olaylar artk bakalarnn etrafnda gemeye balamtr: Meyhane veya Bekri Mustafa vb. D. Efsanelerden, Halk Uyarlanmas Hikyelerinden, Edeb Eserlerden Alnan Konularn Karagze

767

Hayale dayanan olaylardan dorudan faydalanan oyunlarn yannda, eitli ekillerde yazya aktarlm edeb eserlerden faydalanlarak ortaya konulmu Karagz oyunlar da vardr. Bu oyunlarn kaynaklarn adlandranlardan Kudret, efsane; And halk masal, efsane ve halk efsanesi terimlerini kullanmaktadrlar. Ancak verilen rnekler bu adlandrmalara uymamaktadr. Kudretin sayd adlar arasnda (Ferhat ile irin, Tahir ile Zhre, Leyl ile Mecnun, Hanerli Hanm) bir tane efsane yoktur. Bunlarn ilk halk hikyesi, sonuncusu ise kitab, mensur, realist stanbul halk hikyesidir. Andn halk efsanesi ad altnda verdiklerinin hepsi (Ferhat ile irin, Kerem ile Asl, Arzu ile Kamber, Leyl ile Mecnun, apur elebi) halk hikyesidir; ne masaldr ne de efsane. Ancak sonradan efsane eklini alan varsa da o da hikyeye gre son derece ksaltlm bir ekildir. Burada tiyatro aratrclarmzn halk edebiyat terimlerini, inceliklerine eilmeden, genel szlk bilgileriyle ele aldklarn gryoruz. Bu da, Karagze orta oyunu; orta oyununa meddahlk demek kadar farkl syleyilerdir. a. Halk Hikyelerine Dayandrlan Oyunlar Halk hikyeleri eitli konulardaki, biraz da benzer yapdaki halk anlatmalardr. Genellikle; sevda, kahramanlk ve ikisinin de yer ald yaplarda grlr. lerinde, hikyesine gre eitli saylarda iirler bulunur; bu say anlatclarn hafzasna gre azalabilir. Daha ok nemli konumalar ve kiisel dertlemeler iir eklinde olur: Ferhat ile irin, Leyla ile Mecnun, Tahir ile Zhre. Bu hikyelerin kaynaklar dou edebiyatlarndan olduu gibi bizim edebiyatmzdan da olabilir. Hikyelerin Karagz oyunu hline getirilmeleri srasnda baz deiiklikler de yaplabilir. b. Kitab, Mensur, Realist stanbul Halk Hikyelerine Dayandrlan Oyunlar Halk hikyeleri arasnda zel bir yeri olan kitab, mensur, realist stanbul halk hikyeleri zerinde ilk defa Mustafa Nihat zn durmusa da (zn 1937, 96-111) bunlarn tamamn bamsz bir incelemenin konusu olarak ele alan kr Elindir (Elin, 1969). Biz de, getiimiz yllarda yaymlanan stanbul Ansiklopedisinde bunlar birer madde olarak ele almtk. Bu hikyeler ve yer aldklar ciltler yledir: Cevr elebi (2, 1994, 422-423), Hanerli Hanm Hikyesi (3, 1994, 547), Sansar Mustafa Hikyesi (6, 1994, 454), Tayyrzade Hikyesi (7, 1994, 229230), Tfl ile ki Birader Hikyesi (7, 1994, 265). Bu hikyelerin zellikleri arasnda; olaylarn stanbulda gemesini, iinde manzum parann bulunmamasn, halk hikyelerine gre daha inandrc olmalarn sayabiliriz. Bir ksm matbu olan bu hikyeler daha ok stanbul ve evresinde anlatlmaktadr. Karagz oyunu hline de getirilenler unlardr: Hanerli Hanm, Tayyarzde veya Binbirdirek, Hain Khya vb. Bu hikyelerin dnda kalan Sansar Mustafa, Tfl ve ki Biraderler, Cevri elebi vb. hikyeler Karagz oyunu hline getirilmemitir. Ancak bu hikyelerin Karagz oyunu hline getirilmi ekilleri, biri dnda mevcut deildir: Hain Khya. Dier oyunlarn metinleri ne yazk ki gnmze gelememitir.

768

c. Romanlara Dayandrlan Oyunlar Yzylmzda baz hayaller modern edebiyatn rnlerinden yola karak yeni Karagz oyunlar ortaya koymulardr. Bunlarn ilk rnei, Hayal Kk Alinin (Muhittin Sevilen), Ahmed Mithat Efendinin Hasan Mellah Hseyin Fellah adl romanndan uyarlad oyundur. Bu konuda Siyavugil daha 1941de yle diyordu: Bu meyanda baz edeb eserlerin bile son zamanlarda perdeye adapte edilerek oynatldn biliyoruz. (Karagz, 114) Oyunun metni elimizde olmad iin, romann oyunlatrlmas srasnda aslna ne dereceye kadar bal kalndn bilemiyoruz. d. Tiyatro Eserlerine Dayandrlan Oyunlar Tiyatro eserleri de Karagz oyunlarnn konular arasnda yer almaktadr. deta, modern bir tiyatro eseri geleneksel tiyatro oyunu ekline getirilmekte, bylece, belki de deiik bir seyirci kitlesine seslenme frsatn yakalam olmaktadr. Fransz tiyatro tarihilerinden Adolphe Thalasso bir yazsnda, Molirein oyununun baz blmlerinden, faydalanlarak Karagz faslnn ortaya konulduunu bildirmektedir. a. Cimri oyununun birinci perdenin nc sahnesi, b. Tartuffe oyununun birinci perdesi beinci sahnesi, c. Scapinin Dolaplar oyununun ikinci perdesinin ikinci sahnesidir (Thalasso 241-256dan And 1985, 425). Bu sonuncu oyunun, Direktr Ali Bey tarafndan yaplm adaptesi Ayyar Hamza adn tamaktadr. Ancak, Th. Menzel bunlarn gerek Karagz oyunlar saylamayacan ifade etmektedir (And, 1985, 425). Yine ayn yazarn Zoraki Tabip adl tiyatro eseri de Hayal Kk Ali tarafndan hayal perdelerine uyarlanmtr. Karagzn Hekimlii adn tayan oyunun ses kaydnn bir kopyas Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Blm Arivinde bulunmaktadr. d. Karagzn Hekimlii: Karagz ile kars kavga ederler. Ei almak dncesindedir. Kaplar alnr. Gelenler, aalarnn hastalanan kzna iyi bir hekim aramaktadrlar. Karagzn kars, einin iyi bir hekim olduunu, anca k dvlmedike hekim olduunu sylemediini bildirir. Aslnda kz hasta deildir, babas onu zengin birine vermek istemektedir. Oysa, elebi ile kz sevimektedirler. Karagz kz iyi eder, babasn da ikna ederek genlerin evlenmesini salar. e. Cincilik: Cevdet Kudret, bu oyunda, Molierin oyunlarndan izler bulmaktadr. Onun tespitleri yledir:

769

ea. Birbirini seven iki gencin evlenmelerine engel olan babay yola getirmek iin genlerden birinin yalandan hasta olmas, bir sahte doktor (burada sahte bakc) araclyla genlerin birbirine kavumas (Zoraki Hekim). eb. Genlerin evlenmelerine engel olan babann bahede gml para ekmecesi alnarak (burada, alma tehdidiyle) onun yola getirilmesi (Cimri). ec. Dne karar verilince, babann (burada Karagzn) yeni bir elbise giymek istemesi (Cimri) (Kudret I, 409). Kudret, konumuzu farkl ynden ilgilendiren bir hususa dikkatimizi ekmektedir. Hain Khya, Sahte Kedi gibi tuluat tiyatrolarnn oyunlarndan da Karagz oyunlar iin faydalanlmtr. (Kudret I, 24). Ancak her iki oyun da Andda (1969, 261-262, 272) Karagz oyunu olarak zetleriyle birlikte yer almaktadr. e. Dou Edebiyatna ve Kltrlerine Dayandrlan Oyunlar Aratrclar, Karagz oyunlarndan bazlarnn Hint, in ve Arap oyun, hikye ve masallaryla yaknlk gsterdiine iaret etmektedir. Jacobun bu tr tespitlerine dokunan Kudret; Ters Evlenme, Yalova Safas, Cincilik gibi oyunlar bu arada saymaktadr. O, kaynak eser olarak da Araplarn nl klliyat 1001 Gece Masallarn anmaktadr. Bu oyunlarla ilgili olarak Batl aratrclardan E. Jacob, H. Ritter ve N. Eliessef baz deerlendirmelerde bulunmulardr. Aslnda, kaynak olarak ileri srlen metinde ortaya konulan Karagz oyununun metnini birlikte incelemek gerekecektir. a. Sahte Gelin oyunu, Binbir Gece Masallarndaki Kad ile Kars masal ile Krk Kse masal, b. Yalova Safas oyunu, Binbir Gece Masallarndaki Kahireli Kadn ve Drt Sevdals masal ile Cahzla Namuslu Emine masal, c. eytan Dolab oyunu, Binbir Gece Masallarndaki Harunreid ve Delikanl Maceras masal, d. Yalan Kp adl ara sylemesi bir Hint masal, e. Cazulardaki tlsml deimeler, Binbir Gece Masallarndaki Yollanar ve Olu Besim masal, f. Kanl Kavaktaki tlsml deimeler, Binbir Gece Masallarndaki Yollanar ve Olu Besim masal arasnda ba kurulmaktadr. And, ayrca gstermeliklerin de bu konuda yardmc olabilecei grndedir. Mesel, Vakvak Aac Gstermelii, bir yandan Binbir Gece Masallarndaki Bulkiyenin Maceralarn, br yandan yine ayn klliyattaki Basral Cevahirci Hasan masaln hatrlatmaktadr (And 1969, 251; 1985, 428).

770

Yukarda (a) maddesinde yer alan Sahte Gelin oyunu, ayn zamanda Boccacionun Decameron adl eserindeki Cassandrinonun macerasna benzemektedir. Karagz Oyunlarnn Oluum Dnemleri Elimizde pek ok Karagz oyununun metni vardr; bunlar arasnda yzyllar grm olanlar bulunduu gibi emekleme anda olanlar da vardr. Kendiliinden, bir oyun ortaya koyma arzusundan kaynaklanan oyunlarn yannda yarma sonucu ortaya konulanlar da grlr. Baz oyun metinleri eksiksiz olarak elimizin altnda bulunmaktadr; ancak sadece adlarn bildiklerimiz de vardr. Hatta ilgi ekicidir, ok bilinen bir oyunun (Balklar), Karagzc dedenin torununun hafzasnda kalan ekli ilenerek oyun metni hline getirilmitir (vgin-zlen 1999, 46). I. Baz Snflamalar Aratrmaclar, Karagz oyunlarnn tarih iinde ortaya kmalarn yine farkl sayda balk altnda ele almlar, farkl kavramlarla ifade etmeye almlardr. Konuya dorudan bu adan eilen Kudret ve And, u kk snflamay ortaya koymulardr: Cevdet Kudret, Karagz oyunlarn iki ana blme ayrr: a. Kr- Kadm ( eski zaman ii: klsik) oyunlar. b. Nev-icd (yeni uydurulmu: modern) oyunlar (Kudret I, 23). Metin And; Bir baka ayrma da tarih srasna gredir. Bu ayrma yledir. demektedir: a. En eski oyunlar b. Merutiyet ann oyunlar c. Cumhuriyetten sonraki oyunlar (And 1969, 248). Bu arada bir nokta dikkatimizi ekmektedir. Kudret niin dal saysn ikide tutup da yeni oyunlar dikkate almamtr? Yoksa Kr- Kadmden sonraki btn oyunlar Nev-icd olarak m kabul etmitir? II. Yeni Bir Adlandrma Biz, oyunlarn dnemleriyle ilgili olarak yeni bir adlandrma sistemi getirmek ve bilim dnyasna sunmak istiyoruz. Blmlemeyi Anddaki gibi olarak kabul ediyor, ancak adlandrmay daha farkl kavramlarla yapyoruz. Biz, dnem adlarn siyas tarihin kavramlarndan seerek anlalmay da kolaylatrmak istiyoruz. Teklifimiz, dier aratrclarmzn adlandrmalaryla birlikte yledir: a. mparatorluk Dnemi Oyunlar (Kr- Kadm, En Eski Oyunlar). b. Merutiyet Dnemi Oyunlar (Nev-icd, Merutiyet ann Oyunlar).

771

c. Cumhuriyet Dnemi Oyunlar (...., Cumhuriyetten Sonraki Oyunlar). Andn sonuncu dala verdii adda, deta, Cumhuriyet sona ermi de o dnemdeki oyunlar anlalyormu gibi bir hava esmektedir; ancak, Cumhuriyetin ilnndan sonraki oyunlar denilmesi daha doru olurdu. Bu blmlemeyi rnekleriyle birlikte ksaca deerlendirelim. A. mparatorluk Dnemi Oyunlar (Kr- Kadm Oyunlar/En Eski Oyunlar) Bu oyunlar; eskiden beri bilinen, bir blmnn metinleri elimizde olmasa bile deiik kaynaklardaki bilgilerden yola karak bilgilendiimiz oyunlardr. Bunlar, Hayal/hayalci olarak kabul edilen her oyuncunun daarcnda mutlaka bulunmas gereken oyunlardr; bu dn eski oyuncular iin de byleydi, bugnn oyuncular iin de byledir. Aslnda her hayalnin daarcnda, bir Ramazan boyunca yetebilecek sayda oyun bulunmaldr. Kadir Gecesi oyun olmad iin her hayal en az 28 oyundan oluan bir daarca sahip olmaldr. Ramazann ilk gecesinde genellikle Mandra oyunu, son gecesinde ise Meyhane oyunu oynatlrd. Baz aratrclarn, son geceki oyun iin Ramazan sresince kapal bulunan meyhanelerin almas iin mjde yerine geebilecei eklindeki yorumlarna katlmamz mmkn deildir. Oyuncular, zengin daarcktan arzu ettii veya istenilen oyunlar da ara gnlerde oynatrlard. Kr- Kadm oyunlarla ilgili olarak Kudretin verdii adlarn says 27dir. Alann nllerinden Hayal Memduhun daarcndaki oyunlar iine alan bir yazmadaki oyunlarn listesi ise genitir. Aada iki listenin birletirilmi ekli yer almaktadr. 1. Abdal Beki, 2. Aalk, 3. Bahe, 4. Bakkal-Yangn, 5. Balk, 6. Bursal Leyl, 7. Byk Biyav (byk evlenme), 8. Cambazlar, 9. eme, 10. Czlar, 11. ivi (Abdal Beki), 12. Denyolar (Tmarhane), 13. Eczane, 14. Enver Aa (Hain Khya), 15. Ferhad (Ferhad ile irin), 16. Hamam, 17. Kathane, 18. Karagzn Divanelii (Tmarhane), 19. Kavak (Kanl Kavak), 20. Kayk, 21. Krgnlar, 22. Ktahya (eme), 23. Leyl ile Mecnun, 24. Mal karma, 25. Mandra, 26. Meyhane, 27. Nigr (Kanl Nigr), 28. Orman, 29. dll, 30. Sahte Esirci, 31. Salncak, 32. Snnet, 33. airlik, 34. Tahir ile Zhre, 35. Ters Evlenme, 36. Yalova Safas, 37. Yazc. Sabri Esad Siyavugil, Evliya elebide taklid ad altnda anlan on oyunun listesini vermitir: 1. Civan Nigr, 2. Hoppa, 3. Dilsizler, 4. Dilenci Arap ve Arnavut, 5. Bekri Mustafa, 6. Mirasyedi elebi, 7. Devran elebiler, 8. Ekiya elebiler, 9. Civan Nigr Hamama Gidip Gazi Bonak Hamamda Civan Nigr Basp Karagz Geri Yandan Balayp Hamamdan karmas, 10. Hac Ayvat Babas erbetizade (Seyahatname I, 654, oradan Siyavugil 75-76). Bu on oyunun gnmze yansmas, Siyavugil tarafndan aadaki ifadelerle dile getirilmitir.

772

Yalnz isimleri zikrolunan bu oyunlardan birkann zamanmza kadar devam edip bugnk Karagzclerce de malm bulunduunu zannetmekteyiz. Nitekim: 1. Civan Nigr taklidi, bize, bilhere Kanl Nigr adn alan oyunu hatrlatyor. 2. Hoppa taklidi de, bugn Yalova Safas adyla tannan oyun olsa gerektir. 3. Bekri Mustafa, IV. Murad devrinde yaam olan bu garip ahsiyet, bugn dahi baz fasllarn sonunda bir nevi adaleti olarak arz endam eder. Ekiya elebilerin de bugn Orman oyununa tahavvl ettii dnlebilir. 4. Gazi Bonakn Hamam Basp Karagz rl plak Sokaa Atmas ise, muhakkak bugn ifte Hamamlar veya sadece Hamam diye bilinen oyunun mevzuudur. Bu adn ndekste eksik olarak yer almasna karlk Nev-icda yer bile verilmemitir. Siyavugilde Kr-Kadm yerine daha ok ve uygun olarak kullanlan baka bir ifade vardr: Klsik repertuvara dahil bulunan oyunlar dierlerinden 1. Eskilikleri, 2. Karagzcler arasnda taammm etmi olmalar ve baz fasl-tiplere uygun bulunmalaryla ayrlr. (Siyavugil 1941, 98-99). B. Merutiyet Dnemi Oyunlar (Nev-icd Oyunlar-Merutiyet ann Oyunlar) Bu oyunlarn ortaya konulmalarnn balamasn bir tarihe, bir olaya balayabilir miyiz? And, bu oyunlarn dnemini adlandrrken Merutiyet ann Oyunlar demektedir. Bunda, biraz da eski terimleri kullanmama eiliminin de rol olduu unutulmamaldr. Andn adlandrmasnn kaynan Siyavugilde bulabiliriz. O, bu konuda yle diyordu: 1908 nklb hayal sahnesine taze bir hamle vermitir. Bir taraftan Karagz oyunlarnn tab ve Karagz firmas altnda baz neriyat, dier taraftan perdede yaplan yenilikler, Bursal Tahir Beyin hayale dair Srat Mstakimde kan makalesi kabilinden ilk tetkiklerin neri, umumun alkasn celbetmekle beraber, zaten mevcut olan rabeti bir kat daha arttrmtr. Merutiyetle beraber tiyatromuzda grlen faaliyet, hatta tuluatlarn rekabeti bile Karagzn halk arasndaki prestijine zararl olmamtr. (Siyavugil 1941, 53). Kudret, Nev-icd oyunlar olarak u oyunlar rnek olarak vermektedir: 1. Alk, 2. Bakkal-Yangn, 3. Bursal Leyl, 4. Cincilik, 5. Eczane, 6. Hain Khya, 7. Hanerli Hanm, 8. Kerem ile Asl, 9. Leyl ile Mecnun, 10. Sahte Esirci, 11. Sahte Kedi, 12. Ortaklar, 13. Karagzn Fotorafl, 14. Karagz Dans Salonunda. Ancak Kudret daha sonraki aklayc bilgiler arasnda birka oyunu daha anmaktadr:

773

15. Tayyarzade, 16. Hseyin Fellah, 17. Karagzn Hekimlii. And, konuya ad listesi vermeden eilmi, bu arada, yukarda 6, 10 ve 11 numaralarda gsterilen oyunlar anmtr. O, ayrca Tahir ile Zhreye de bu arada yer vermitir (And 1969, 248). Ancak bu oyun Kudrette Kr- Kadm oyunlar arasnda yer almaktadr. Siyavugil, Kr- Kadmden Nev-icda geiin aklanmas diyebileceimiz baz grler ileri srmektedir. Dier aratrclarn pek zerinde durmadklar bu konuda aratrcmz yle demektedir: Fasllarda da, muhaverelerde olduu gibi, oynatann kabiliyet ve niyetine bal imknlar vardr. Baz stad Karagzclerin klsik repertuvardan ayrlarak, Karagz espirisine ve Kr- Kadm fasl emasna uygun oyunlar yaratt vkdir. Ancak bu gibi icatlarda muvaffakiyet, oyuna hadiseler karsndaki halk ruhunu nefhetmek (yayabilme) nisbetinde mmkn olur. Aksi takdirde ortaya Kr- Kadm fasln acemi bir karikatr kar ki bu da seyircide yalnz garip bir nostalji yaratr. Nitekim yakn zamanlarda Karagz repertuvarn yeniletirmek isteyenlerin cehdinden bugn pek az ey kalmtr. (Siyavugil 1941, 96). Aratrcmz bu bilgilerle ilgili notunda u deerli tespitlerine yer vermektedir: Abdlhamid II devrinde ve daha geni mikyasta olmak zere Merutiyette bu gibi yenilik hamleleri grld. Bu hareketin banda hayal perdesini tuluat sahnesine benzetmek isteyen Ktip Salihi hatrlyoruz. Ktip Salih oyunun tekniine dair baz yeniliklerden maada, Karagze bi roln oynatarak, hatta kanto ve detolar bile ihmal etmeyerek yeni fasllar tertip etmitir. Fakat bu fasllardan pek aznn taammm ettiini ve halkn yine eski repertuvardan holandn biliyoruz. Ktip Salih, daha ziyade muhaverelerde muvaffak olmutur. Bunun da sebebi, Karagz espirisiyle hadisat mahede ve tenkit edebilmesidir. Ktip Salihin deiiklikleri sadece konularla ilgili deildir; o, ayrca oynatma tekniiyle de ilgilenmi, daha dorusu bu ekilde ynlendirilmitir. Ayn yazarmzn baka bir notunda yle denilmektedir: Perdenin bytlmesi ve bez yerine baka effaf veya nim effaf maddeler istimali dnlmemi deildir. Nitekim Ktip Salih, Ahmet Midhat Efendinin tevikiyle Karagz sahnesini geniletmek ve perde yerine buzlu cam kullanmak teebbsnde bulunmutur. Fakat buzlu camn hem deve derisinden mamul tasvirleri pek abuk harap ettii, hem de abuk krld grlerek bu usl terkedilmitir. (Siyavugil 1941, 121). Ktip Salihin bu yenilik arzusu, yllar sonra Yakup Kadri Karaosmanolunun bir makalesine konu olmutu. nl yazarmz bu yenilie kar kyor ve arpc bir balkla Ktip Salihe hcum ediyordu: Ktip Salihi hi sevmem, Karagz buzlu camda oynatmak istemiti, Tercman, 1 Eyll 1977 (Yaznn nereden alnd belirlenememitir).

774

Bu dnemi ve Ktip Salihi tanmaya, szlkleriyle tandmz iki gen aratrmacmzdan birinin Nev-icd maddesiyle devam ediyoruz. Dilver Dzgn, konuyu biraz da geni bir adan ele alarak deerlendiriyor: Nev-icad hayal: Yeni bulgular kapsayan glge oyunu. XX. yzyl Karagz ustalarndan Ktip Salih, glge oyununda geleneksel malzeme kullanma yerine an gereklerine uygun baz yenilikler yapt. Gergi yerine buzlu cam, mum yerine lmba kulland ve tasvirleri allagelmi boyutlarndan daha byk olarak perdeye getirdi. Konularda da baz yenilikler yapt. Karagz ii tulumu ve davulla sahneye kard. Ayrca o dnemin roman ve hikyelerinden senaryolar hazrlayarak yeni fasllar oluturdu. Bylece nev-icat hayal ad verilen ve eitli yenilikleri ieren bir glge oyunu ortaya kt. Ktip Salihin ada ve ondan sonra gelen baz karagz ustalar da nev-icat hayale katkda bulundular. Kr- Kadm ad verilen klsik fasllar dndaki tm oyunlar nev-icat hayal olarak adlandrld. Ortaoyununda da sonradan uydurulmu oyunlar bu adla anlr. Ortaoyunu da Karagz gibi gnlk olaylara ak bir sanat dal olduu iin zamann eilimi ve ilgisi gz nnde bulundurularak daarca her devirde yeni oyunlar eklenmitir. (Dzgn 1996, 106). Dzgnn son cmlelerindeki gr de ilgi ekicidir. Bu gr Kudrete gre dorudur; onda da nc bir dnem yoktur. Ancak bu gr Anda gre doru deildir; nk o bir de Cumhuriyetten Sonraki Oyunlar blm teklif etmektedir. Biz, bu konudaki grlerimizi yukarda ele alm ve ona gre blmlemeye gidip adlandrmtk. Merutiyet Dnemi Oyunlar (Nev-icd Oyunlar/Merutiyet ann Oyunlar) nelerdir? Bu soruya cevap verirken baz aklamalara gerek duyulacaktr. nce, Andn adlandrmasndaki Merutiyet ann belirlenmesi gerekir. Sadece dnem adlarna baklrsa aklmza Hangi Merutiyet? sorusu gelecektir. Geri Birinci Merutiyet Trk toplumunda ikincisi kadar etkili olmamtr; ama yine de tarih bildirmede numaralarnn anlmas gerekmektedir. Belki baz alanlarda Merutiyet denilince akla ikincisi gelebilir. Bir dier konu da, Andn, daha ok Merutiyetten az nce veya sonra kan oyunlardr. demesinin iyi deerlendirilmesidir. Zaten Merutiyetten az ncenin snrlar bellidir; ilk eserleri balang olarak kabul edebiliriz. Ancak, Merutiyetten (az) sonray nereye kadar uzatabiliriz? Cumhuriyetten sonra ibaresiyle balayan nc dnemi, 1923ten hemen sonraki eserlerden mi balatacaz? Bize gre her iki dnemi biraz zamanla snrlamak, biraz da oyunlarn teknikleri ve konularyla ele almak gerekecektir. Bu adan baklnca bize den grev, bu yzyln bandan itibaren yaymlanan eserleri ele almak olacaktr. Aada bu oyunlarn; yazarlarna veya yaymlayanlarna, serilerine gre listeleri verilecektir ki, bizce bunlardaki eserler Nev-icd oyunlar olarak kabul edilmelidir. Eserlerden en eskisinin sahiplerini baa alacaz. Bazlarnn tarihi bilinmese bile uygun

775

bir sraya yerletireceiz. Ancak baz serilerde Kr- kadm ile Nev-icd oyunlar ayn listede yer almaktadr. Biz bunlarn sadece ikincilerine arlkl olarak eileceiz. 1. Letaif-i Hayal Dizisi Bu dizinin ayn ad tayan ikinci kitab da tarihsizdir. Eski oyunlarn bir blm yeni adlarla verilmitir: Oyunlarn bazlarnda dikkati eken husus, adlarnn asllarn hatrlatamayacak kadar deimesidir. Bir baka konu da, oyunlarn Kr- Kadm olarak oynandklar ekle olan yaknlk derecesidir. 2. Mecmua-i Hayal (Mstensihi: Yorgi), stanbul 1325/1909. Bazlar takip eden cze de taan drt oyun alt czde yer almaktadr: 3. arkl ve Kantolu Karagz Kitab (Sahibi ve nairi: hsan Rahim), stanbul 1325/1909, 16ar sayfa. Bu seridekiler, Merutiyetin ilnndan hemen sonra yaymlanan eserlerdendir. On ayr czde yer alan oyunlar, metin olarak eksik, bask olarak ktdr. Ancak bu kusurlarna ramen bu czler byk ilgi grm ve yaymcsna seri hazrlama yeni bir cesareti vermitir. Baz adlarda grlen farkl adlandrmalar dikkatten kamamaktadr. 1. Abdal Beki (ivi Baskn), 2. Karagzn airlii (airlik), 3. ki Kskan Hemireler yahut Biare Delikanl ( Kanl Nigr), 4. Tahir ile Zhre, 5. Mdhi ntikam ( Hanm Khya), 6. Karagzn Evlenmesi yahut Bedava Dayak Yemesi ( Byk Evlenme), 7. Karagzn Doktorluu, 8. Karagzn Ryas ( Cincilik), 9. Ferhad ile irin, 10. Yazc. 4. Behi ve Salih Efendiler Hayal yahut Karagzn Son Perdesi (tb ve nairi hsan Rahim), stanbul 1325/1909. Bir nceki eserin grd ilgi zerine yaymcs, Behi ve Salih Efendilere yeni oyunlar hazrlatr. Bunlarn bir blm asl oyun (fasl) olmakla birlikte bazlar sylemedir (muhavere). Asl oyunlar iin Karagz mellifi yle demektedir: fasl mahiyetinde olanlar da klsik oyunlarn tahrif edilmi, asriletirilmi ekilleridir. (Siyavugil 1941, 86). Bunlardan alts Salih Efendi tarafndan yazlm olup ikisi sylemedir: B. Behi efendinin imzasn tayan yayn ise oyundur. Bu iki Efendinin birlikte hazrladklar onuncu eserde drt syleme yer almaktadr. Btn eserlerden sadece bir tanesinde tarih vardr: 1911.

776

5. S. F. Bu yazarmz, Karagzmz yurt iinde deiik semt ve kurumlarda gezdirmi, ayrca yurt dna da gndermitir: Ordu, skdar, Kthane, Donanma, Londra. Tarihi belli olan ilk 19121914 yllarnda yaymlanmtr. 6. M. Sami Yazarmzn btn oyunlarnda Karagzn baka lkelere yolculua karld grlmektedir: Belgrat, ngiltere, ran, Kafkasya, Msr ve Balkanlar. 7. Hayal Memduh Dnemin en nde gelen hayalsidir. Oyunlaryla ilgili olarak Karagz mellifi yle demektedir: Hayali Memduhun 1922de nerettii oyunlar, en ok tahrif edilmi olmalarna ramen klsik repertuvara dahil fasllardr. (Siyavugil 1941, 86-87). Gerekten de btn oyunlar mparatorluk Dnemi Oyunlardr. Ancak Hayalnin oyunlara mdahale oran nemli bir noktadr. Bu oyunlar, Merutiyet Dneminde yaymlanan son eserlerdir: Saylar 12yi bulan bu oyunlar repertuarn en sevilen oyunlarn oluturmaktadr. O hlde Merutiyet Dnemi Oyunlar (Nev-icd Oyunlar/Merutiyet ann Oyunlar) nelerdir? sorusunu cevaplandralm. Bu oyunlar, Kudretin sayd 17 oyun, yukarda kii ve dizi adlaryla verdiimiz oyunlarn ilgili olanlardr. Bu arada tarih srasn ve yayn younluunu gstermek iin verdiimiz mparatorluk Dnemi Oyunlarnn klsik yapy koruyanlar elbette konumuzun dnda kalacaktr. Ayrca, Cumhuriyet Dnemi Oyunlarnn ilk ikisi de Hayal Memduhun imzasn tamaktadr. Bunlarn dnda Ali Sami adl bir yazarmz ise, konusu Karagz olan 12 kitap yazmtr. Bunlarn bir ksm hikye, bir ksm ise romandr. Bunlar arasnda onu Londraya, Bulgaristana, Rusyaya ve Yunanistana gnderenler de vardr. En ksas sekiz, en uzunu 200 sayfa olan eserlerden sadece ikisinin tarihi belirtilmitir: 1912, 1917. Belki brleri de aradaki yllarda yaymlanm olabilir. Bu eserlerin hi bir edeb deeri olmayp Karagzn adndan faydalanmay amalamaktadr. Ayrca, Karagz gazetesinin yayn olan eitli kitaplar faydal bilgiler vermektedir: Karagz Mutfakta (1913, 79 s.), Karagz Evleniyor (1913, 63 s.) vb. Her ikisi de stanbulda baslmtr (Siyavugil 1941, 53). C. Cumhuriyet Dnemi Oyunlar (.... Cumhuriyetten Sonraki Oyunlar) Bu oyunlarda, girilen yeni dnemin artlarna uygun yenilikler grlr. Yeni hayat tarz, elenceler, medeniyetin nimetleri, ky ve ehir hayat deiik yazarlar tarafndan kaleme alnr. lk yllarda, eskiden olduu gibi hayallerden kaynaklanan oyunlar, zamanla yazarlara, retmenlere,

777

hatta niversite hocalarna kadar uzanan bir izgide herkesin ilgisini ekmeye balar. Dans salonu, milyonerlik, dnyaya dn gibi konular bu arada sayabiliriz. Baz yazarlar sadece eski oyunlar yeniden yayna hazrlarken bazlar da yeni oyunlarn yannda eski oyunlara da eilmilerdir. Bu dnemde ortaya konulan oyunlarn nemli bir blm, yazar adlar ve tarih srasna gre aada yer alacaktr. Ancak, dorudan metin yayn olan ve aratrclar tarafndan yaymlananlar (Gerek, zn, vb.) listeye alnmayacaktr. 1. Hayal Memduh Asl hretini ve yaynlarn nceki dnemde yapm olan Hayal Memduhun son iki oyunu da bu yeni dnemde yaymlanmtr. a. Karagzn Bana Gelenler yahut Bahe Safas (Bahe), stanbul 1925, 8 s. b. Karagzn Bekilii yahut Mahalle Baskn, stanbul 1925, 16 s. Grld zere oyunlar yine eski oyunlardr; Cumhuriyetin izleri henz oyunlara sinmemitir. 2. Mehmet Muhittin Sevilen (Hayal Kk Ali) Yzylmzn en nde gelen ve en uzun mrl hayallerinden olan Kk Ali (1302/1886-1974), harf inklbndan nce balad yayn almalarn da uzun yllar srdrmtr. Oyunlar arasnda eskilerin yeniden yazlanlar olduu gibi mensubu bulunduu dnemin oyunlar da yer almaktadr. Onun basl eseri de gzel bir tesadf zeri olarak Cumhuriyet Ktphanesi yaynlar arasndadr. Onun, bu ilk yllarn temsil eden kk hacimli kitaplar (drt kitap), gazete ve dergilerde tefrika edilen oyunlar (drt kitap) ve 15 oyunun ortaya konulduu son eseri Karagzn yannda ariv malzemesi olarak ses bandna kaydedilen oyunlar Sevilenin baka bir ynn oluturur. Onun yeni baz oyunlar ise ortak bir eserde yer alr. 3. Ahmet Sleyman Hepsi stanbulda 1931 ylnda baslan bu be oyunun ilk on beer son ikisi on altar sayfadr. Ahmet Sleyman da, Sevilen gibi eski oyunlara eilmi, onlardan birini yeniden yazmtr. 4. Hazm (Krmk) Bir oyun yaymlamtr.

778

5. K. M. Vasf (Okugil) Alt klsik oyun yaymlayan Okugilin oyunlarnda, asllarna gre deiiklikler grlmektedir. Oyunlar, Tefeyyz Ktphanesi Karagz Kitaplar Serisi ad altnda yaymlanmtr. Btn oyunlarn kapaklarnda, Son derece glnl ve taklitli (komedi 4 perde) ibaresi yer almaktadr. Daha ilk kitabn Okuyucularmza balkl sunu yazsnda, biz bunlar klsik bir ekilde ve kendi hususiyetlerini muhafaza etmek artiyle yazdk. denilmektedir. Btn oyunlar stanbulda 1933 ylnda yaymlanmtr. 6. Kzm (Karagzc) Her iki oyun da, stanbulda 1934 ylnda yaymlanm olup on altar sayfadr. 7. smayl Hakk Baltacolu Drt oyun yaymlamtr. 8. Mustafa Rahmi Balaban kitapta be oyun yaymlamtr. 9. Ercment Behzat Lav Bir oyun yaymlamtr. 10. Karagz/ 7 Senaryo, Ankara 1941, XXIII + 168 s. Oyunlar yazardan (. H. Baltacolu, R. Balaban ve Hayali Kk Ali) alnmtr. 11. Abdlkadir Karamrsel oyun yaymlamtr. 12. Mustafa Rona (Drl.) Trkiye Yaynevinin Sahne Yaynlar serisini oluturan kitaplar says yedidir. 13. Nejat Akdemir Drt oyun yaymlamtr. 14. M. nver Oral

779

Biri bir yarmada derece alan drt oyun yaymlamtr. 15. Aziz Nesin Karagz Oyunu, stanbul 1968, 95 s. 16. Ayrca Nurhan eren ve Tekin zertenin de Birer Oyunu Vardr. 17. Karagz Metin Yarmalar Yeni Karagz metinlerinin kazandrlmasn amalayan yarmalardan 1968, 1976 ve 1986 yllarnda, ayr kurum tarafndan dzenlenmitir. Yeni konularn yannda yeni yazarlarn da kazandrld yarmalarda dereceye girenler arasnda, bu alanla ilgisi olanlar, profesyonel yazarlar ve bu yarma iin kaleme sarlanlar grmekteyiz. a. Karacan Armaan 1968 ylnda, Karacan Armaan-Karagz Metni Yarmas dzenlenmi ve dereceye giren ilk be eser yaymlanmtr. Gnmzn Hayatna Uygun 5 Karagz Oyunu, stanbul 1968, 80 s. b. Yap ve Kredi Bankasnn Yeni Karagz Oyunlar Metin Yarmas. 1976 ylnda, halk kltrne arlk veren almalaryla tannan Yap Kredi Bankasnca dzenlenmitir. c. Kltr ve Turizm Bakanlnn Karagz, Kukla, Ortaoyunu Oyun Metni Yarmas 1986 ylnda dzenlenen yarmaya katlan eserlerden ilk ne derece, drt tanesine de mansiyon verilmitir. Karagz Oyun Metinleri, Ankara 1987, (IV)+227 s. Bir Glge Oyununun Blmleri I. Genel Bilgiler Bir glge oyunu drt blmden oluur. Aratrclarn yaadklar dneme, dil anlaylarna ve farkl karlklar da verme dncelerine bal olarak, bu blmlere olduka deiik adlar verilmitir. Alanmzda yazlm pek ok kaynak eser yerine, almalaryla her zaman ilgimizi eken sayn Andn iki eserini, merhum Kudretin alanmzn klsii hline gelen ciltlik eserinin birinci cildini nde gelen almalar olarak ele aldk. Her eserde de, bir glge oyununun blmleri zel balklar altnda verilmitir. Bu alann en eski eseri olan Gerekin almas ise ok faydal bilgilere ramen, terimlerin

780

derli toplu olarak verilmemesi, aklamalarn arasna sktrlmas sebebiyle daha zor faydalanlabilen bir alma olarak dikkatimizi ekti. Biri, dorudan Karagz terimleriyle (Gkta), br geleneksel tiyatronun btn blmleriyle ilgili (Dzgn) iki szl de, bir yandan tantmak, br yandan da ilk drt almadaki terimlerin ne dereceye kadar kabul grdklerini belirlemek amacyla almay uygun bulduk. Genel bir tiyatro szlnn de (Nutku) ilgili blmne bavuruldu. Son olarak da, bir hayalnin bildirisindeki terimleri alacaz. 1. Blm: Eski dildeki karl mukaddimedir; yaayan Trkemizdeki karl olan giri daha uygundur. Baz aratrclar ayrca u Trke terimleri de ileri srmektedirler: Balang, ndeyi. Bir aratrcmz ise bat dilindeki prologun ayn anlamda olduuna iaret etmektedir. 2. Blm: Eski dildeki karl muhaveredir; yaayan Trkemizdeki karl olan syleme daha uygundur. Ayn aratrcmz bat dilindeki karl olarak diyalogun ayn anlamda olduuna iaret etmektedir. 3. Blm: Eski dildeki karl fasldr; yaayan Trkemizdeki karl olarak oyunu teklif etmeyi dndk. Ancak oyun terimi ok kapsaml bir kelime olduu iin, Andn oyunun kendisi ifadesinde olduu gibi baka bir kelime grubunu, mesel Tanboada da grdmz asl oyun terimini teklif ediyoruz (Tanboa 1996). Tiyatroda, musikide, kanun ve ynetmelik hazrlanmasnda ve daha pek ok yerde karmza kan fasl artk sadece eski bir terim olarak deerlendirmemiz gerekecektir. 4. Blm: Eski dildeki karln sadece en eski kaynakta gryoruz: Hitam. Dier kaynaklarn ortaklaa kullandklar karlk ise Trkedir: Biti. Ayn aratrcmz bat dilindeki karl olarak epilogun ayn anlamda olduuna iaret etmektedir. Bizim, bundan sonra kullanacamz terimlerle brlerini yle bir tablo olarak gsterebiliriz. Blm Sras 1. 2. 3. 4. Yer Vereceimiz Dier Trke Trke Ad Adlar Eski Ad Ad Prolog Bat Dilindeki

Giri Balang, ndeyi Syleme ---------

Mukaddime

Muhavere Diyalog

Asl Oyun Oyunun Kendisi Fasl ----Biti --------Hitam Epilog

Aada bu snflamay bir yandan tantacak, bir yandan da seilmi rneklerini vereceiz. A. Giri (Mukaddime, Balang, ndeyi, Prolog) Blm

781

Bu blmn belirlenmesinde Gerek, Kudret ve And arasnda baz farkllklar grlmektedir. Gerek, blmn balamasn ilgili terimleri kullanmadan anlatmaktadr. Kudret ise, Giriten nce birtakm ilerin yapldn ak bir dille ifade eder. Ancak, ondaki bu giri ncesi hazrlklar diyebileceimiz olaylar Andda blmn kendisine dahildir. Onun iin Giriin nasl balayp devam ettii konusu farkllk gstermektedir. Bize gre perdenin aydnlanmasyla Giri balam olmaktadr. Bu blm deta birka kk alt blmden olumaktadr. Olaylarn akna bal olarak blmler birbirlerinin iine girmi gibi sunulmaktadr. nce Karagz perdesi aydnlanr. Bunun hemen ardndan gsterme/gstermelik ad verilen bir suret perdeye drlr. Gstermelik ok eitli konular sergileyen grntlerdir. Baz gstermelikler oynatlacak olan oyunla dorudan ilgilidir; onun bir paras olabilir. Mesel bazlar Kayk, Meyhane, Tahmis ve benzeri oyunlarla ilgilidir. Sonuncu oyunda, kahve dcleri gsterilir. Deniz kzlar, deve, saksda iekler gibi gstermelikler ise oyunlarla ilgili deildir. Gstermeliklerin perdeden kaldrlmas ise zel bir algnn icra edecei musikinin eliinde olacaktr. Nareke adl alg; ucuna sigara kad sarlm, bir kenar oyulan delikli bir kamtan ibarettir. flendii zaman ar vzltsna benzeyen crlak bir ses karan narekenin alnmasyla gstermelik kaldrlr. Bu algnn icras gerekten byk bir ustalk istemektedir. nl nareke icraclar arasnda taksim yapanlar bile varm. Bundan sonraki gelimeler de aratrclarca kk farkllklarla verilmektedir. Gerek; gstermeliin kaldrlmasndan sonra, Karagzn yardmcs Yardakn oyuna has bir usul ile tef almaya baladn, bu srada balayan semainin sonuna doru Hacivatn perdeye indirildiini sylemektedir. And ise, gstermeliin kaldrlmasndan sonra, tefin ritmine uygun olarak, seyircilere gre perdenin solundan Hacivatn geldiini ve semaiye baladn kaydetmektedir. Kudret, Hacivatn semai syleyerek perdeye getirilmesini giriin balamas olarak kabul eder. Hacivat, bu semaisini uak, segh, evi, dgh, rast, nihavent, beyati vb. makamlardan biriyle okur. O, bazen bir de ara semaisi okuyabilir. Bir Semai rnei Bursal Leyl Oyunundan (Beyati makamnda) Her gzel byle nazl m olur Srmeli el gzl m olur Dilberi sevmek gizli mi olur mrmn var

782

Gel sarl bari Dilberin duda b- kevser mi Dileri inci lli gevher mi Rahm yok zalim kalbi mermer mi mrmn var Gel sarl bari And, semailerin daha ok Haim Mecmuas, Hanende, ark Mecmuas, Glzr- Musiki, Nevzd- Musiki gibi derlemelerde yer aldn sylemektedir (And 1969, 147). Semainin sona ermesini Hacivatn konumas takip eder. O, kaynaklarda benzer ekillerde yer alan, Off hy Hak!., Hy Hak szlerinden birini syledikten sonra perde gazeline balar. Gereke gre bu gazeller, Karagzn tasavvuf anlamn aklamak iin yazlm, ancak gnmze gelinceye kadar olduka bozulmutur. Kudret ise gazellerin grevlerini yle aklamaktadr: Dnyann geiciliini, bu d grntlere aldanmayp onun arkasndaki gerei grmek gerektii yolundaki tasavvuf grn anlatr. Ayrca, Karagz oyununun kurucusunun eyh Kteri olduu da belirtilir. Perde gazellerinde dnemin yneticilerine de dokunulur; bu, bazen yakarma, bazen de onlar anma eklinde grlr. Dnemin ynetimi ile ilgili syleyiler de eksik deildir. Aadaki iki beyitte Merutiyet ve Cumhuriyet konular ele alnmtr. ok zamandr hkm-i istibdadda olmutuk esir Geti ol zulm ve ceflar nil-i hrriyetteyiz Hd elbet mzhirdir erkn- Cumhuriyete Mlk mamur eyle ya Rb n- kudretle Perde gazellerinin eskilerinin yannda yzylmzda, hatta son eyrek yzylda yazlanlar da vardr. Bunlarn bazlar aratrclar tarafndan (Baltacolu, Sevin), bazlar da dorudan konuyla ilgilenenler tarafndan (Hayal Torun elebi, nver Oral, Metin zlen, Mustafa Mutlu) yazlmtr. ki perde gazeli rnei Evliya elebinin Seyahatnmesinden Ol hokka-dehen turre-i tarrr ile oynar Tiryk-i lebin satmak in mr ile oynar

783

n d- gamn yollarn sneye dzd Bu nerd-i mahbbetle gnl zar ile oynar Benzetmek in lemi bir zll-i hayle Syende gne glgede dvr ile oynar Elenmee dvne gnl imdi muzaffer Zencr-i ser-i zlf-i siyeh-kr ile oynar *** Gel ey ehl-i nazar zanneyleme bu haymeyi hl Dernu pr acyibdir tecesss eyle ahvli Grnrken grnmez derler lemde bu ses okdur Zuhr eyler tem eyle bir kez nice ahvli (And 1969, 148) Hacivat, perde gazelinin okunmasndan sonra yere kapanp secde eder; kalktktan sonra da konumaya balar. Bu secili (i kafiyeli) konumalar eitli konularda olabilir. Huzur- erbb- safada, nazargh- ehl-i dehada, yani u bezm-i evkefzada icr-i lubiyta ibtidar etmeden evvel Cenb- Hlik- kevn mekna du ile tezyin-i zebn edelim (Gerek 1942, 8182). Bazen de seyircilerin salna dua edilerek konuma bitirilir ve hemen ardndan da Hacivat yeri per. Bu kafiyeli konumalardan sonra Hacivat bir beyit okur. Ndanlar eder sohbet-i nadanla telezzz Divnelerin hemdemi divne gerektir Bu beyitler daha ok Fuzl, Nef, Nedm gibi airlerin divnlarndan alnm olabilecei gibi Ziya Paann Terkib-i Bendinden de alnabilir. Bunlarn arasnda ranl air Hafzdan alnanlar da grlr. Bu ana kadar grntsyle ve sesiyle tanyabildiimiz Hacivat artk kendisine bir arkada isteyecektir. O, arkadanda arad zellikleri, yine kafiyeli szlerle dile getirecektir.

784

Efendim! Demem o demek deil! Bu bendenize, bu hkir ducnza eli yz yunmu, elfaz dzgn, sz sohbeti tatl bir fashllisan yr-i vef-iar olsa, geliverse u meydn- pr-sefya, Arab bilse, Fris bilse, bir az fenn-i iir musikye in olsa, o sylese bendeniz dinlese, bendeniz sylesem o dinlese, oturan zevkpervern- kirm da sefyb olsa! Diyelim: Bu gece iimizi Mevlm rast getire ! Yr, bana bir elence, aman bana bir elence! Yr, bana bir elence! (And 1969, 152) Hayal Kk Alinin daha ok yer verdii, yukardaki ilk beyti okuyanlarn bazlar ise yle devam edeceklerdir. Beyt-i gzininin mddeasna u meydan- mesertte, her hli ltif, etvr zarif bir yr- vefkr, bir refk-i gamgsrm olsa, olduka Arab ve Farisi bil, bz fnna da vukufu olsa, fenn-i musiki ve iirden anlasa, o bendenize tatl tatl sylese, bendeniz de ona gzel gzel cevap versem, bu vesileyle huzzar-kirm safayb olsa Diyelim: Bu gece de Mevl iimizi rastgetire!. Yr bana bir elence!. Yr bana bir elence!. Medet Son olarak tekrar edilen szlerin, Gerek tarafndan taksim diye adlandrldn gryoruz. Eer Karagzc byle bir taksime gerek grmezse, Hacivat gazeli ad verilen bir gazeli makam ile okumaya balayacaktr. And bu son ilemi, bazen yine bir beytin okunmas eklinde vermektedir. Hacivat Gazelinden iki beyti sunuyoruz: Sezdr fahredersem meclis-i irfna geldim ben Ezelden lubebzm ta ebed mestane geldim ben Bursa semtidir aslm Hac Evhat denir nmm Sefa meddahdr tabm zehi bir tane geldim ben Perdede suretini grdmz Hacivat bir yandan i kafiyeli konumalarla kendisine arkada ararken veya gazelini okurken br yandan da Karagz, perdenin, seyircilere gre sa tarafndan ona

785

sz atmakta, cevap vermektedir. Bunun sonunda Karagz de aa indirilir. Gerekin Karagz aa atlr ifadesiyle dile getirildii bu olaya, And, Karagz indirmek ad verildiini belirtiyor. Karagzn indirilmesiyle bir dv balayacaktr. Sonuta Hacivat kap kurtulacak, Karagz ise yerde boylu boyunca uzanacaktr. Bu arada Andn gzel bir tespiti vardr. Karagzn yatmakta olduu srada syledikleri bir tekerlemedir ve daha sonraki aratrclar bunun zerinde pek durmamlardr (And 1969, 152-153). Ona gre, tpk masallardaki tekerlemenin dinleyicisini asl masala hazrlamasnda olduu gibi burada da Karagzn konumalar seyircileri asl oyuna hazrlayacaktr. Karagzn uzand yerden sylediklerini iki blmde incelememiz mmkndr. a. Gerekin ad vermeden rneklendirdii, bizim adlandrdmz sade tekerlemeler. Tarafmzdan sade tekerlemeler diye adlandrlan secili syleyilerin baz rnekleri yledir: Uf bayldm, mumula gibi yerlere yayldm, amann kafam omuz balarm samur kalarm diz kapaklarm krmz yanaklarm (Bu arada Karagz ayaa kalkarak devam eder) Hay utanp arlanmaz kpek hay. Kapnn nne gelmi bir grlt, bir patrt Ben deil komular bile bhuzur oluyor. b. Andn adn vererek akladktan sonra rneklendirdii ve bizim bir sfat ekleyerek deerlendirdiimiz ssl tekerlemeler. And, bu tekerlemeleri anlatrken; genellikle ipe sapa gelmez szlerle Arapa ve Farsa kelimelerle kurulu, ounlukla secili olarak tanmlamaktadr. Hatta bu tr tekerlemelerde Karagzden beklenilmeyen szlerin de bulunuu ortada ironik bir durumun olduuna iaret edebilir. Bylece Karagzn farkl bir cephesi de ortaya konulmu olmaktadr: zel durumlarda farkl bir karaktere brnmek. Bu tr tekerlemelerin 15 rneinin, Hayal Memduhun Semailer, Tekerlemeler adl yazma defterinde bulunduunu Anddan reniyoruz (And 1969, 153). Bu rneklerden ilki aada verilecektir. Dikkat edilirse bu tekerlemenin dili olduka ssldr. Bu da bize Karagzn deta bir kendinden geme hlinde konutuu havasn vermektedir. Of, aman, aman, halim yaman. T, t, t, senin suratna, teessfler olsun dhilen inksm ve tlen irtifna. Ben senin bunca yllk muhibb-i vefdrn olaym da hukuk- kadmeye ramen tasavvurtm tersme kym et ha. Ulan senin bu kadar vech-i mundar olduun Allah bilir hatrma gelmezdi. Meer sen khne-i kerhelsiyret, rezalet-mefru fir- mezelletmisin. Bir defa da ceryim-i sbikam derp etme de, ber-y uhuvvet, ibka-y nmn iin, bir htra rekzine tesadd et. Bakalm ben, tehayyrt-i amka ile mstark- dyn olacak mym. Bir de durmu da, teml-i kadmi tahrf edersen, atvr- sbkna techlden geri durmam diyor. Belki ben mensuct- mstameleye temr-i sk- himmet etmek istemem. Zorlan esmak- (?) ybise itirk ettiremezsin ya. Efendim,

786

keyfemye bir ey, nki zaten ess- madde revgan- sde vastasiyle terkb edilmitir. Bu halde badem rite-i alkay fek ile evrk- perian miynna idhalden baka arem kalmad (And 1969, 153). Baz aratrclarca deta bir gstermelik gibi alglanan bu gsteriler Anda gre bir n-oyundur. B. Syleme (Muhavere, Diyalog) Blm Giri blmnn bitmesiyle, oyunun ikinci blm olan Syleme blm balam olur. Syleme, tam anlamyla bir ene yartrma blmdr. Blm; oyunun iki nemli kahraman olan Hacivat ile Karagz arsnda geen konumalara dayandrlr; ancak ara sylemede bunlarn dnda baka kiiler de grlr. Ayrca, az da olsa baz sylemelerde konuanlarn says drd bei bulabilir. 1. Syleme Adlar Sylemelerin bazlarnn belirli adlar vardr. Gerek, bunlardan 24 tanesinin adn vermektedir: 1. Akl, 2. Babam ld, 3. Beki, 4. Bilmece, 5. amar pi, 6. evre, 7. Gel Ge, 8. Hasta, 9. Hayr hi, 10. ftar, 11. sim Deitirme, 12. Kul, 13. Klbast, 14. Masana, 15. Meddah, 16. Mektep, 17. Muski, 18. Nasihat, 19. Nazire, 20. Rya, 21. Seyahat 22. Turu, 23. Yazma, 24. Zurna. Nurullah Tilgenin listesindeki 29 sylemenin sadece bir tanesi (Meddah) Gerekte de vardr. 1. Aalk, 2. Arap Kle, 3. Asma, 4. Ayrlk, 5. Cierci, 6. amar, 7. Doktorluk, 8. Dn, 9. Emanet Para, 10. Esas Hayal, 11. Hacivat Kz, 12. Ham Hum, 13. Hasan Efendi, 14. Hasan Efendi isim, 15. Havuz, 16. ktisat, 17. tibar, 18. Kayk, 19. Karagz, 20. Mangiz, 21. Meddah, 22. Muayene, 23. lm, 24. Saat, 25. Sahte Hasta, 26. Saryer, 27. Gller, 28. Yal Brek, 29. Yalan (Tilgen 1953, 15-16; And 1969, 156). Yukardaki 52 sylemeye Hayali Memduhun yazmalar arasnda yer alan sekiz sylemeyi de eklersek say 60a ulaacaktr. Memduhtaki Gl, Gerekteki Kuldur; listeye alnmamtr. 1. Asma Basma, 2. Bilezik, 3. Evet Efendim, 4. Kayarto, 5. Kitabet, 6. Kse, 7. Lz, 8. Tmarhane. Bu zengin listeyle yola kan usta Karagzcler her oyunda bunlardan birini seerek oyuna devam ederler. 2. Genel Olarak Sylemeler Okumu insanmz temsil eden Hacivatn szleri, okumam insanmz temsil eden Karagz tarafndan eitli sebeplere bal olarak yanl anlalr:

787

a. Karagz gerekten bilgi eksiklii sebebiyle yanl anlamtr. b. Karagz bilerek yanl anlam grnerek karsndakini kk drmeye almtr. Her iki durumda da Karagz, yanl anlad kelimeler zerine cinaslar kuracak, nkteler yapacaktr. Bu nokta, bazen manzum paralarn yanl anlalmas eklinde de grlr. a. Hacivatn Bilgilik Taslad Sylemeler: Musiki Sylemesi, Drt lem Sylemesi, Okul ve Eitim Sylemesi. Bunlarn dnda Hacivatn stanbulun semtlerini, hastalk terimlerini, oyun adlarn sorduu, Karagzn olunda da grg eksikliinin olduunu ortaya koyduu sylemeler de vardr (And 1969, 158-159). b. Yarmal Syleme: Karagz ile Hacivat eitli konularda yaracaklardr; yarmalarn konusu son derece eitlidir: Masana oyunu, bilmece bulmaca sorma oyunu, yalan syleme oyunu. c. Ryal Sylemeler: Orta oyununun tekerlemesinde Kavuklu ha bire rya grr. Her biri ayr konu zerine kurulan bu tekerlemeler gayet cidd bir ekilde anlatlrken son andaki gelimelere bal olarak birdenbire ryaya dnverir. Buradaki kadar olmamakla birlikte bu tekerlemeler gibi anlatlan sylemeler vardr: Yangn seyretmek iin minareye kan Karagzn arkasndan da bir deli gelir. Ortaklar oyununun sylemesinde Karagz karlat iki gzel kadn takip ederek evlerine gider. d. eitli Sylemeler: And, bunlarn dnda, belli bir balk altnda toplanamayacak sylemelerin olduunu syler. Birka tanesini hatrlatmak isteriz: amar pi Sylemesi, Turu sylemesi, Zurna Sylemesi, Nasihat Sylemesi e. Syleme rnekleri Aada, baz sylemelerden alnan ksa blmler verilecek, sonra ise tam olanna geilecektir. - yleyse heceleyelim. - Nerede geceleyelim? - Ah zevzek ah! Yalnz nerede idi bakaym?

788

- Boaziinde idi, Kavakta. - Kavakn hangi semtinde idi? - Orta dalda oturuyordum. - Akam- erifler hayrlar olsun. - Senin de sinsileni sansarlar bosun (veya Mendebur, kargalar gzn oysun). Trafik Sylemesi Hacivat- (Gelir) Merhaba iki gzm, Karagzm merhaba! Karagz- Ho geldin yada kzarm balkaba! (Vurur) Hacivat- Aman Karagzm, ben sana gemi olsun! diyorum, ayaa kaldryorum. Sen bana vuruyorsun. ok ayp oldu. Karagz- Hangi ocuk kayboldu (Vurur)? Hacivat- Allah mstakn versin! Yine neden vurdun? Karagz- Bama gelenlere sen sebep oldun! Hacivat- Nasl olur, hibir eyden haberim yok. Karagz- Gece hastahanede yatrdlar, sabah eve getirdiler. Hacivat- Ya, demek ki hasta oldun? Karagz- Hay hay, brekli pasta oldum! Hacivat- Canm pasta demedim. Yani mikrop mu almsn? Karagz- Mikrop da kim? Hacivat- Okula gitmemenin ktln gryor musun Karagzm? Bak u yavrular bile biliyor, sen biymiyorsun! Mikrop hastalk yapan ve grnmeyen canllardr. Karagz- Ben de gzlkle bakarm! Hacivat- Olmaz!. Karagz- Drbnle bakarm, hepsini toplayp yakarm. Hacivat- Olmaz efendim! Neyse, syle bakaym, hastaln nasl balad? Atelendin mi?

789

Karagz- Hay hay, gre tuttuk, ben atei yendim. Hacivat- Allah iyiliini versin! Yani hastahaneye giderken atein var m idi? Karagz- Ateim vard Hac Cavcav! Bir yer yanmasn diye beni itfaiye arabas ile gtrdler, hastahanenin kapsnda bamdan aa koca su dkp ateimi sndrdler. Hacivat- Anlald, yine hazrcevaplln stnde! Pekal ka ine yedin? Karagz- Be tane engelli ine, yedi tane toplu ine, iki tane yorgan inesi be tane diki inesi yedim ama karnm doymad. Hacivat- Canm sana nasl anlatmal? Hastaln ne imi? Karagz- Ne bileyim!. Gzm atm ki bembeyaz bir oda, bembeyaz giyinmi hanmlar Herhalde ldm de melekler bama topland dedim. Hacivat- Vah vah vah! Desene yeniden dnyaya geldin? Karagz- Evet, beni kundaklayp hanma teslim ettiler. Nur topu gibi sakall bir bebeiniz dnyaya geldi dediler. Hacivat- Hah hah hah!. lahi Karagzm, hasta iken bile neeli olmak ok gzel ama doktor ne dedi? Karagz- Pratik kazas geirmiim, ucuz atlatmm! Hacivat- Allah Allah, pratik kazas olur mu? Karagz- Doktor syledi! Hacivat- imdi anladm, ona trafik kazas denir. Karagz- Hay hay, patik kazas denir. Hacivat- Patik deil efendim, trafik! Yani insanlar ile motorlu veya motorsuz aralarn yollarda dolamalar demektir. Geilerde tkanklklar veya kazalar olmasn diye yollara kl yazl veya ekilli iaretler konur. Karagz- nsanlar bu iaretleri bilmezse veya bilir de dinlemezse ite byle kazalar olur. Hacivat- Aferin Karagzm, ne gzel syledin! Karagz- Gzel syledim ama sen bana bunlar retmedin (Vurur). Hacivat- Canm sen de ret demedin.

790

Karagz- Bilir miyim bama kaza geleceini. Hacivat- Pekal sras gelmiken birka ey retiyim. Mesel krmz yannca ne yaparsn? Karagz- Yangn var! diye barrm. Hacivat- Allah iyiliini versin! Yani yoldaki krmz iaret lmbas yannca ne demektir? Karagz- Lmbaya krmz elektrik geldi demektir (Karagz Oyun Metinleri, 191-192). 3. Baz zel Sylemeler Btn oyunlarn vazgeilmez ss olan bu sylemelerden baka, oyuna veya dier sebeplere, mesel zamana bal olarak grlen baz zel sylemeler de vardr. Bunlarn balcalar unlardr: Gel-ge sylemesi, ki Karagzl sylemesi, Vurumal sylemesi, Ara sylemesi Ancak bu sylemelerin bazlarnn ortak zellikleri de yok deildir. Nitekim, iki Karagzl syleme, ayn zamanda bir ara sylemedir, ama tad zellik sebebiyle ayr bir alt dal olarak almay uygun bulduk. C. Asl Oyun (Fasl, Oyunun Kendisi) Blm Buraya kadar deiik zellikleriyle tanmaya altmz Giri ve Syleme blmleri, esas itibariyle bizleri asl oyuna hazrlamak iin sunulmutur. Biz, daha zengin bir oyuncu kadrosuyla karlaacamz bu blmle artk asl olay dinleyecek, onun hareketlerini seyredeceiz. Bu blm oyunun kendisidir. Asl Oyunda belli bir olay gsterilir, bir konu ele alnr. Burada olaylar bir zincirin halkalar gibi birbirlerine eklenerek oyunu olutururlar. Oyunlar, bu blmdeki olaylara gre ad alrlar. Aada bu ad konusu ayrca ele alnacaktr. Bu arada Karagz ve Hacivattan baka oyunun dier kiileri de yer alrlar. Bu kiilerin bazlar pek fazla oyunda karmza kmakla birlikte bir oyunda yer alanlar da vardr. Bu blmn yeni oyuncular eitli zelliklerine gre tantlrlar. Bazlar klk kyafetleri ile dikkati ekerken bazlar da az zellikleriyle bizi etkilemeye alrlar. Genellikle ive taklidi diye adlandrlan bu olaya her blge, il; daha dorusu her corafya alnmaz; az zellii olan ve bu zellikleriyle tannan blgelerin insanlar bazen zel adlarla (Hseyin, Himmet, Hayrettin, Mestan), bazen de genel adlarla (Karadenizli, Kayserili) alnrlar. Ancak corafyaya bal olmadan oyunlarda yer alan kiiler de vardr: elebi, Zenne, Tiryaki, Beberuhi, Tuzsuz Deli Bekir, vb. Ayrca Karagz ve Hacivatn aile yeleri de (Eleri, ocuklar, yaknlar) oyunlarda grlrler. Bir Karagzc oynatmakta olduu oyunun asl konusuna bal kalmak kaydyla deiiklikler yapabilir; ancak bu deiikliklerin boyutu kk apta olmaldr. Bunlar daha ok taklit saysnn azaltlmas veya arttrlmas, sralarn deitirilmesi gibi, oyunun zn zedelemeyen deiikliklerdir.

791

Gerekteki bir bilgiye gre, oyunun uzatlmasnn istenilmesi hlinde asl oyunun sonunda kek oynatlr veya eitli rakslar eklenilir. And, daha nceki almalarda yer alan oyunlarn adlarn eser sahiplerine gre listeler hlinde vermektedir. Buna gre Gerekte 37, Tilgende Gerektekilerle yeni oyunlarn dnda kalan 24 oyunun ad yer almaktadr. Ayrca, Hayal Memduh yaymlarndaki listede de bunlarn dnda kalan yedi ad daha grlmektedir. Son olarak Andn ekledii 19 oyun adyla listenin toplam 87ye ulamaktadr. Gerekin listesindekiler kendi ifadesine gre, o yllarda oynanan oyunlarn listesidir. Bunlardan alt tanesi ayrca son zamanlarda tertip edilmitir ibaresiyle belirtilmitir. Baz oyunlarn konular arasnda benzerlikler dikkati eker; hatta bu benzerlikler bazen byk boyutlara ular. Ancak bu, ayn oyunun farkl ekillerde adlandrlmasnn sonucudur. Pek bilinen Kanl Nigr oyunu, Yorginin Mecmua- Hayal adl dizisinin beinci cznde Karagzn Soyulup Dayak Yemesi ad altnda verilirken bir sonraki czde yer alan ikinci yarsnn ad Karagzn Karaman Koyunu Olmas eklindedir. Baz oyunlarn ise, deiik ekillerde olaylarn sralannda farkllk grlmektedir. Anda gre bu deiiklikler daha ok yabanc seyyahlarn zetlerinde grlmektedir (And 1969, 162). 16. yzyln hayal oyunlar belirli bir konudan daha ok kopuk sahneler halinde gsterilirdi. Ayrca hayvanlar ve gemiler de bu sahnelerde yer alrlard. 17. yzyldan itibaren asl oyunun konular belli bir dzene gre sunulmaya balamtr. Artk olaylar belirlenmi, bir dizi hlinde perdeye aksettirilmeye allmtr. Evliya elebi, ifadesinden anlaldna gre, kendisinin de oyununu seyrettii Mehmet elebiyi anlatrken ok ilgi ekici bilgiler vermektedir. Bunlar arasnda; yz taklidinin olmas, hibir mukallidin ona nazire olmak zere bir taklit vcuda getiremedii, kendisini bir kere dinleyenin ona sevgi duyup mutlaka irad olmasnn mukarrer olduu gibi zellikler dikkati ekmektedir. elebinin bu konudaki son cmleleri aynen yledir: Zira cemi takldi tahkk-i hakik olmak zere nice kelmlar vard ki netice-i ilm-i tasavvuf idi. Yine byle iken lem glmeden baylrd. (And 1969, 161). Bu arada Evliya elebi tarafndan adlar saylan taklitlerden bazlarnn adlar yledir: 1. Gayet zen-dost olduundan hayal-i zilde cevan Nigr taklidi, 2. Dilsizler taklidi, 3. Bekri Mustafa ile dilenci kr Arap taklidi, 4. Mirasyedi elebi, 5. Ekiya elebiler, 6. Hac Ayvad babas erbeti-zdenin taklidi vb. (Evliya elebi I, 654; Siyavugil 1941, 75-76; And 1969, 161). Karagz oyunlarnn daarc ayr bir balk altnda ele alnacandan oyun adlar burada anlmayacaktr. D. Biti (Hitam, Epilog) Blm

792

Bir Karagz oyununu Syleme ve Asl Oyun blmlerende uzun uzadya anlatlan olaylardan sonra dinleyiciler de yorulmutur, hayalci de. Artk oyun sona erdirilmelidir. Baz oyunlarda bu son blm olduka ksadr. Karagz ile Hacivatn ikier er konumasndan sonra hayaller sra ile perdeden indirilir. Bu arada, konumalar srasnda Karagz Hacivat dver. Oyunun sonuna gelindii srada (Aalk, Alk, Kayk, Tmarhane, vb.) Karagz ile Hacivat, eer rolleri gerei baka klklara girmilerse tekrar eski elbiseleriyle grlrler. Sona eren oyundan alnmas gerekli olan ders de bu arada dinleyicilere iletilir. Bu arada, Karagz, Hacivatn elinden kurtulduunu, ertesi gn filn yerdeki falan oyununda iki eli yakasnda olacan da dinleyicilere duyurur. Bylece ertesi gnk oyunun ad ve oynanaca yer de duyurulmu olur. Genel olarak bir oyun yle bir karlkl konuma ile sona erer: Hacivat- Yktn perdeyi eyledin viran! Varaym sahibine haber vereyim heman! (ekilir.) Karagz- Her ne kadar src-i lisn ettikse aff ola! Yarn akam Tahir ile Zhre oyununda yakan elimi geerse, Hacivat, bak ben de sana ne oyunlar oynarm (O da ekilir)! Bu arada, perde arkasndaki mum sndrlr ve perde kararr; bylece oyun sona ermi olur. Oyunun Kiileri Bir glge oyununda deiik grevleri stlenmi eitli kiiler bulunur. Bu kiilerin bazlar her oyunda grlrken, bazlar daha seyrek veya pek az grlrler. Oyunlarda yer alan kiilerle ilgili olarak eitli snflandrmalar yaplmtr. Oyunlarmzdaki kiilerle ilgili ilk snflandrma Georg Jacoba aittir (1900). Daha sonra Trk aratrmaclar farkl gr asndan yaklaarak eitli snflamalar yapmlardr. Bunlarn balcalar Sabri Esat Siyavugil, Selim Nzhet Gerek, Enver Behnan apolyo, Ahmet Kutsi Tecer, Metin Anda aittir. Biz de btn snflamalar gz nne alarak yeni bir deerlendirme denemesini gerekletirdik. Daha nceki snflamalar ksaca hatrlatmak isteriz. I. Georg Jacob: Asl tipler, Lehe tipleri, Maraz tipler, Kadn ve ocuklar (Jacob 1900, 19-40). II. Selim Nzhet Gerek: Zenne taklidi, ive taklidi, stanbul taklidi, Muhtelif taklitler, Yeni taklitler (Gerekten And 1969, 279-280). III. Sabri Esat Siyavugil: Mahallenin yerlileri, Hariten gelenler (Darlkl Trkler-Eyalet Trkleri, stanbul veya mparatorluk tipleri) (Siyavugil 1941, 44).

793

IV. Enver Behnan apolyo: Karagz, Hacivat, mparatorluk iindeki Mslman unsurlar, mparatorluk iinde yaayan Hrstiyanlar (apolyo 1947, 12). V. Ahmet Kutsi Tecer: ive taklitleri, Karakter taklitleri (Tecer 1956, 14-18). VI. Metin And, deta iki ayr snflama vermi gibidir. a. Oyuncularn oyunlardaki sreklilii ve nemine gre. b. Kiilerin zelliklerine gre (And 1969, 280-281). Metin Andn blmlemesinin 11 dal aadaki gibidir: 1. Eksen Kiiler: Karagz-Hacivat. 2. Kadnlar: Btn Zenneler. 3. stanbul Az: elebi, Tiryaki, Beberuhi. 4. Anadolulu Kiiler: Laz, Kastamonulu, Kayserili, Einli, Harputlu, Krt. 5. Anadolu Dndan Gelenler: Muhacir (Rumelili), Arnavut, Arap, Acem. 6. Zmm (Mslman olmayan) Kiiler: Rum, Frenk, Ermeni, Yahudi. 7. Kusurlu ve Ruhsal Hastalar: Kekeme, Kambur, Hmhm, Ktrm, Deli, Esrarke, Sar, Aptal ya da Denyo. 8. Kabadaylar ve Sarholar: Efe, Zeybek, Matiz, Tuzsuz, Sarho, Klhanbeyi. 9. Elendirici Kiiler: Kek, engi, Kantocu, Hokkabaz, Cambaz, Curcunabaz, Hayalci, algc. 10. Olaanst Kiiler, Yaratklar: Byc, Cazular, Cinler. 11. Geici, kincil Kiiler ve ocuklar (And 1969, 281). Kudret, bu konuda bir snflama yapmam, oyunun kiilerini oklukla yer almalarna gre sralamtr (Kudret I, 26-32). Biz, snflamamz ortaya koyarken, bizden nceki almalar gz nne alarak sonuca ulamaya altk. Bu sebeple, baz ynleriyle Siyavugil, Kudret ve And hatrlatrken kk ynleriyle de Gerek ve Tecerden izler aranabilir. Ancak bu snflama yepyeni bir snflamasdr; bu hem dal says hem de terimleri asndan farkl bir deerlendirmedir. Snflamamz aadaki gibidir: 1. Asl kiiler (Karagz, Hacivat) 2. Sklkla grlen kiiler (elebi, Tiryaki, Beberuhi).

794

3. Zenneler/Kadnlar (Leyl, Nigr, irin Zhre, Rabi; Karagz ve Hacivatn eleri, Hacivatn kz; Cemlifer, etafet, all Nigr, Salkm nci, Suluca-Yayla ayr, Dillice eme, Gar-Bit Ahr, Arap Dad, erkez Halayk, Zenci Kadn, kaynana, gelin, baldz, ebe hanm, hamamc kadn, algc kzlar). 4. Kabadaylar ve Sarholar (Tuzsuz Deli Bekir, Klhanbeyi, Metiz-Sarho, Efe-Zeybek). 5. mparatorluk Tipleri/Taklitler A. Anadolulu ve Rumelili Tipler (Kastamonulu, Kayserili, Bolulu, Karadenizli/Trabzonlu, Rumelili, Einli Harputlu, Karamanl, Tatar). B. Trk Olmayan Tipler (Arap, Ak Arap, Kara Arap, Arap Uak, k Arap, Acem, Arnavut). C. Mslman Olmayan Tipler (Yahudi, Ermeni, Rum, Frenk). 6. zrl Tipler (Deliler, Hmhm, Kekeme, Sar, Kambur, Ktrm, Esrarke). 7. Elendirici Tipler (Kavuklu, Piakr, Kk Hacivat, Kk Karagz, Hayal, Yardak, Hokkabaz, Curcunabaz, Cambaz, algc kzlar, Kekler). 8. Olaanst Kiiler ve Yaratklar (Byc, Byk Cin, Cin, Cz). 9. Dierleri. A. Edebiyat evresinden adlar ve yaknlar: Ferhat ile irin, Leyl ile Mecnun, Tahir ile Zhre, k Hasan ve Olu. B. Karagz ve Hacivat ailelerinin ocuklar ve akrabalar: Karagzn ocuklar, Karagzn akrabalar, Hacivatn ocuklar, Hacivatn akrabalar. C. Meslek sahipleri: algc, mleki, Hademe, Hamal, Hararc, mam, skele khyas, Kilci, Klhanc, Snneti, Tablal, Tulumbac, Uak. D. Yeni oyunlardaki tipler: arlo, Miki Fare, Tarzan, Grato Garbo, Nurullah Ata, Mnir Hayri Egeli, Franois, Albert, Madmazel Jani, Madmazel Marie, Hans, Helga (turist). Bu kiilerden ilk dal oluturan ve oyunlarn vazgeilmez karakterleri olan alt tanesini ana hatlaryla tantacaz. brlerinin belirleyici ve ayrc zellikleri snflamamzn ilgili dalnda grlecektir. 1. Karagz Oyunlarn iki ba kiisinden biridir. Her oyunun banda, giri blmnde Hacivattan hemen sonra perdeye indirilir, bitite en son olarak perdeden kaldrlr. Baz oyunlarda ei ve ocuuyla birlikte yer alr. Bir ara muhaveresinde ikinci bir Karagzn ortaya kt (Bahe), baz oyunlarda

795

deta roln deitirip kukla oyunundaki bie dntrld, hatta uak rolne oturtulduu da (Sahte Kedi, Sahte Esirci, Hain Kahya) grlr. Baz oyunlarda ise eksen kii olma zellii yoktur (Meyhane). Bize kadar gelebilen tasvirlere (suret, figr) gre Karagz; ablak yzl, kt burunlu, iri gzl ve top sakalldr. Karagzn zelliklerine gelince, ortaya gerek bir tanmlama koymak olduka zordur. Baz kaynaklardan aktaracamz u ortak zelliklerinin sunuluu bizi dndrmelidir: Cahil ve kabalna ramen vakur, hr, atlgan, doru szl ve tendrsttr (salam, kuvvetli). Halk diliyle konuur. oluk ocuunun maietini kazanma peindedir. Egosantrik kalm yal bir ocuk gibidir (Siyavugil 1941, 151-155). Okumam bir halk adamdr. Halk diliyle konuur, renim gren kiilerin (Hacivat, elebi, Tiryaki, vb.) yabanc szck ve dil kurallaryla ykl szlerini anlamaz, anlayabildiklerini de anlamaz grnr z sz bir, dndn sylemekten ekinmeyen, patavatsz bir kii olduu iin iki de bir zor durumlara der En zor durumlarda bile neesini kaybetmez (Kudret I, 26-27). Karagz, da dnk, i tepkilerini hemen aa vuran, olduundan baka gzkmeye almayan bir halk adamdr. Halkn ahlk anlaynn ve saduyusunun temsilcisidir. z sz birdir, dndn ekinmeden syledii iin bana trl amazlar gelir. Belli bir ura, okumuluu, yze glcl olmad iin srekli geim tasasndadr. Paraszlktan istemedii ileri yapmak zorunda kalr Eli aktr, para sahibi olunca gnl ycedir. abuk kanar, i adam deildir. Yalancl, iki yzll hemen ortaya vurur. (And 1969, 287-288). Karagz tam manasyla kt bir tip deildir. Fakat iradesizdir, cahildir, tembeldir, sabrszdr, hilekrdr. Hibir ite diki tutturamaz, hibir baltaya sap olamaz, ataktr, her eyi tokatla halletmek ister, sonunda daima bana bel gelir, dvlr, kovulur, atlr O, kaba saba kiilere kar da, kibar hlli kiilere kar da alaycdr O, biraz kabaday, biraz korkak, biraz zorba, biraz uysal ve bir hayli muzip tiptir. (Sevin 1968, 53-54). Grlyor ki, Karagz deta birden fazla insan gibi anlatlmaktadr. Aratrclar onunla ilgili olarak birbirleriyle elien zellikleri sralamaktadrlar. Bunda, ele alnan oyunlarn says, aratrcnn konuya yaklamas ve yine aratrcnn Karagz nasl bir gzle grmek istemesinin nemli rolleri vardr. Ksacas Karagz, biraz kendisinden, biraz da bizlerden kaynaklanan sebeplere bal olarak deta ift kiilikli birisi gibidir; belki baz zellikleri ortak olan ikiz kardeler gibidir. 2. Hacivat Oyunlarn Karagzden sonraki ba kiisidir. Her oyunun banda, giri blmnde, Karagzden nce perdeye indirilir, bitite Karagzden nce perdeden kaldrlr. Baz oyunlarda ei ve ocuklaryla

796

birlikte grlr. Baz oyunlarda Hacivatn rolnn azaltld, hatta btnyle kaldrld da vardr (And 1969, 248). Hacivat iin yazlanlar, ayr ayr kalemlerden vermeyecek, zelliklerine bir dzen vererek sunacaz. Karagzde grdmz gibi, baz tezatlarla ortaya konulmasna alacaz. Sayacamz zellikleri asndan Hacivat Karagzle ters dmektedir. Her ikisini birlikte ele alan baz aratrclar, Karagz iin sylenilenlerin Hacivat iin sylenilemeyeceini dile getirir, arkasndan da baz zellikleri her ikisinde birlikte ele alrlar. Siyavugilden alnan bir rnek cmle bu adan nemlidir. lk fark ve ilk tezat kullandklar lisanda tezahr eder Bu ayrlk bilgide de kendini gsterir (Siyavugil 1941, 153-156). Hacivat; okur yazar olup medrese eitimi grmtr. Oyunlarn Giri blmlerinde de dile getirildii zere; Arapa ve Farsa bilir, musikiden ve iirden anlar. Medrese diliyle konutuu iin szleri ounlukla Karagz tarafndan ters anlalr. O, ayrca gramer, matematik, iktisat, ahlk vb. bilimlerden de bireyler syleyebilecek kadar anlamaktadr. Alaturkann pek ok makamn ezberden syleyecek kadar musiki bilir. Eski kltrmzn kitap katalounu bir rpda syleyebilir. Grg kurallarnn inceliklerini bilir, bu alanda Karagz de eitmeye alr. Gzel konuur, karsndakileri ilgiyle dinleyip hakl olduunu syler; bylece onlarn gvenini kazanr. Bunda nabza gre erbet verme zellii sezilir. Yalova Safasnda hikye anlatmay stlenir. 3. elebi Oyunun en eski ve tannm tiplerinin banda gelir. Tam bir stanbul efendisi grnndedir. Oyunlarn bu renkli kiisinin pek ok da ad vardr. Evliya elebinin adn sayd oyunlarda yer alan Hoppa, Mirasyedi elebi, Devran elebiler bu tipimizle ilgili olmaldr. Oyunlarnda ise yine Hoppa Bey, Zppe Bey, Zampara Bey ve k adlar ile de anlr. Ayrca pek ok takma ad vardr: Zater Bey, Knapzade, Razakzade Fruzan Bey, Razakzade Tarn Bey, skdarl Gelenbevizade Fatin Bey vb. Onun bu zadelii galiba, Karagzn onun soyluluu ile alay etmek istemesiyle ilgilidir. Bu adlar daha ok Karagzclerce taklr. Oyunlarn ounda gen ve zengin bir mirasyedi olarak yer alan elebi kibar bir aile ocuudur. Oyunlara gre; ince, nazik, zppe, tkrldm biridir. Hacivatn yakn arkadalarndandr; deta onu vekili umur tayin etmitir. O, elebinin Murgzar Bana bakar (Bahe), Canbaz Menzili (Canbazlar), Hamam (Hamam) tahmisi (Tahmis) iletir; ev ve bakkal dkknn (Karagzn Bakkall), meyhaneyi (Meyhane) kiraya verir. 4. Tiryaki

797

Bu da stanbul az zellii gsterenlerdendir. Bir baka zelliinden tr ruh hastal olanlar grubuna da alnabilir. 17. yzyldan itibaren, lkemizde yasak da olsa yaygnlaan afyon kullanmann oyunlarmza yansm tipi olan Tiryaki, ufak tefektir; ayrca kamburdur da. Peltek konuan disiz bir ihtiyardr. Devaml olarak afyon yuttuu iin ba nne eilip uyuklamaya ve horlamaya balar. Karagz, ona bilinen zelliinden dolay, uykucuzade ve Afyon Baba der. Ayrca Nokta elebi diye de anlr. Ttn, nargile, kahve, esrar gibi keyif vericilerle aras iyidir. Bu sebeple dalgn ve gerek dnyadan uzaktr. Duygusuz, tembel ve nobran bir kiilie sahiptir. Baz oyunlarda keyfine dkn asalak bir ihtiyar olarak grlr. 5. Beberuhi Bu da stanbul az ile konuanlardandr. Boyunun ksal ve cceliinden dolay kusurlu tiplerdendir. Beberuhinin bir ad da Altkulatr; ona Karagzc argosunda Pibob ad verilir. Az kalabalk, yaygarac birisidir; abuk ve durmakszn konuur. Karagzle sk sk alay edip onun srtna biner. Fizik farkllna aldr etmeksizin btn zennelerin kendisi iin yanp tututuunu syler. Baz oyunlardaki Beberuhilerin says birden fazladr. 6. Zenneler / Kadnlar Karagz oyunundaki btn kadnlarn ortak ad Zennedir. lerinde adlaryla tannp oyunla btnleenler olduu gibi ok kk rolleri olanlar da vardr. Karagz oyunlarndaki zenneleri belirli balklar altnda toplayabiliriz. Dal saysn ve rneklerin fazla olmamasna dikkat edilmitir. 1. Ad bilinen zenneler. Her birinin ad oyunun adnda da yer alr. a. Leyl, b. Nigr, c. irin, d. Zhre. Ad, oyunun adnda gememekle birlikte Mandra Safasndaki Rabii de buraya dahil edebiliriz. 2. Karagz ve Hacivatn yaknlar, a. Karagzn kars, b. Hacivatn kars, c. Hacivatn kz Dilber (Cincilik). 3. Ad bilinen dier kadnlar, a. Cemalifer (Bakkallk, 1. zenne), b. etaret (Bakkallk, 2. zenne; Hamam), c. all Natr (Hamam), d. Salkm nci (Hamam, Kanl Nigr). 4. Bir oyunda oka kadn grlr. Byk Evlenme oyunundaki kadnlar unlardr: a. Kaynana (1. zenne), b. Gelin (2. zenne), c. Baldz (3. zenne), d. Ebe Hanm (4. zenne), e. Karagzn kars.

798

5. Bir oyundaki kadnlarn tamamna yakn takma adldr. Cambazlar oyunundaki kadnlar unlardr: a. 1. Zenne (Hacivatn Kars), b. 2. Zenne (Suluca-yayla ayr), c. 3. Zenne (Dillice-eme), . 4. Zenne (Gar-Bit Ahr), d. Karagzn Kars. Karagzclerin kendi argolarnda Gaco diye adlandrdklar kadnlarla ilgili olarak baz deerlendirmeler yapmak istiyoruz. Belirli yalardaki kadnlarn ounluu olumsuz tiplerdir. Aralarnda; hafifmerep olanlar, aile balarn geri pnda tutalar, evlilik d mnasebetlere girenler vardr. Baz erkekleri, biraz da cezalandrmak amacyla, evlerine alp, sonra da soyup sokaa brakanlar da grlr. En nl zenne phesiz Nigrdr. Evliya elebideki Civan Nigrdan anladmza gre, 17. yzyldan beri perdede yaamaktadr. Nef dneminin nl kadnlarndan Kirli Nigr hicvetmektedir. Bursal Leyl da, Nigr gibi yaayan olumsuz tiplerdendir. Metin AND, Geleneksel Trk Tiyatrosu/Kukla-Karagz-Ortaoyunu, Ankara 1969. Metin AND, Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Ankara 1977. Metin AND, Geleneksel Trk Tiyatrosu/Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, stanbul 1985. Dilaver DZGN, Geleneksel Trk Tiyatrosu/Ansiklopedik Szlk, Erzurum 1997. kr ELN, Kitab, Mensur, Realist stanbul Halk Hikyeleri, Hacettepe Sosyal ve Beeri Bilimler Dergisi, 1(1), Mart 1969. Selim Nzhet Gerek, Trk Temaas/Kukla-Karagz-Ortaoyunu, stanbul 1942. Uur GKTA, Karagz Terimleri Szl, stanbul 1986. Hayrettin VGN-Metin ZLER, Eski ve Yeni Karagz Oyun Metinleri, Ankara 1996. Georg JACOB, Turkische Litteraturegeschichte in Einzeldarstellungen, I, Das Trkische Schattentheater, Berlin 1900. Georg JACOB, Geschichte des Schattentheaters im Morgen-und Abendland, Hannover 1925. [Georg] JACOB, Trklerde Karagz, (ev. Orhan aik Gkyay), stanbul 1938. Karagz Oyun Metinleri, Ankara 1987. Cevdet KUDRET, Karagz I, Ankara 1968. nver ORAL, Karagzname, stanbul 1977.

799

nver ORAL, Karagz Perde Gazelleri, Ankara 1996. M. Nihat ZN, Trkede Roman, stanbul 1937. Richard PSCHEL, Die Heimat des puppenspiels, Halle 1900. Hermann RECH, Der Mimus, ein Literarent Wicklungsgeschictlicher Versuch, I, Berlin 1903. Hellmut RTTER, Karagz, slm Ansiklopedisi, c. 6, stanbul 1955. Nurettin SEVN, Trk Glge Oyunu, stanbul 1968. Sabri Esat SYAVUGL, stanbulda Karagz ve Karagzde stanbul, stanbul 1938. Sabri Esat SYAVUGL, Karagz/Psiko Sosyolojik Bir Deneme, stanbul 1941. Enver Behnan APOLYO, Karagz Teknii, stanbul 1947. Tuncay TANBOA, Trk Glge Oyunu, I. Trk Halk Kltr Aratrma Sonular Sempozyumu Bildirileri/22-23 Aralk 1994, Ankara, II. Cilt, Ankara 1996, 125-131. Ahmet Kutsi TECER, ive Taklitleri-Karakter Taklitleri, stanbul, 3 (29), Mart 1956, 14-18. Adolphie THALASSO, Le thatre Turc, LAvenir Dramatique et Littrature, 1 Temmuz 1894, 241-256. Andreas TETZE, The Turkish Shadow Theater and the Puppet Collection of the L. A. Mayer Memorial Foundation, Berlin 1977. Nurullah TLGEN, Karagz/Tarihe-Fasllar-Fkralar, stanbul 1953. Etem Ruhi NGR, Karagz Musikisi, Ankara 1989.

800

Geleneksel Trk Tiyatrosu / Yrd. Do. Dr. Dilaver Dzgn [s.487-496]

Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Batl anlamdaki modern tiyatronun dnda kalan, Trk toplumunun geleneksel yaps iinde ortaya karak bu temel zerinde sreklilik arz eden gsterim trlerinin tm geleneksel Trk tiyatrosu terimiyle karlanmaktadr. Aratrmaclarn balangta Trk temaas olarak adlandrdklar bu sanat dal, zellikle alann otoritesi konumundaki Metin Andn kullanmyla birlikte geleneksel Trk tiyatrosu biiminde yaygnlk kazanmtr. Ancak, halk tiyatrosu, seyirlik halk oyunlar ve Trk seyirlik sanatlar biimindeki kullanmlara da rastlamak mmkndr. Modern tiyatronun ortaya kndan itibaren konuyla ilgili tartmalar, genellikle geleneksel Trk tiyatrosu kapsamna giren dramatik gsterilerin tiyatro, hatta sanat saylp saylamayaca ve bu gsterilerin modern tiyatronun hazrlaycs olup olmad noktalarnda younlamtr. Bu konudaki ilk deerlendirmeler, Namk Kemale aittir. 1885 ylnda yazlan ve daha sonra Celaleddin Harzemah adl eserin ba ksmna konulan, bu nedenle Celal Mukaddimesi olarak nlenen yazda Namk Kemal, yetersizliinden yaknd Batl tarzdaki eserlerin hayatn lezayiz-i hakikiyesini bilenlere gre bu kadar nekayisiyle beraber yine hayal gibi, ortaoyunu gibi s-i edeb talimhanelerinden bin kat ehven1 olduunu belirtir. Ahmet Hamdi Tanpnar, ortaoyunu gibi, ahs repertuvar muayyen tipler halinde evvelden tesbit edilmi sahne oyunlarnn hakiki tiyatro ile hi bir surette alakas olmayacan iddia ederek bu konudaki grlerini tiyatro her eyden evvel edebiyatn bir nevi olduuna gre, ou irticali olan ve yazl repertuvarlar da bir sanat kymetine hibir zaman eriemeyen bu tekniklerle kartrlamaz biiminde zetler. 2 Niyazi Ak ise tiyatro ile uraan baz yazarlarn geleneksel seyirlik sanatlarmzdan meddah, karagz ve orta oyununun edebiyatmzda beliren Batl biimdeki tiyatromuzu hazrlad kansnda olduklarna iaret ederek konuyla ilgili grlerini yle ifade eder: Ne var ki Batl grnmdeki tiyatromuzla bu seyirlik sanatlar arasnda tek ortak ge dildir; bundan baka byle bir douu hazrlayacak veriler bulma olana yoktur. Bu gr douu hazrlama biiminde deil de, edebiyatmzda Batl biimde beliren tiyatromuza birlikte yrdkleri yllar boyunca seyirlik sanatlarmzn baz katklar olmutur, diye dzeltmek daha akla yakn geliyor.3 Ak, bu tesbitiyle birlikte seyirlik sanatlarn tiyatroya yakn olup olmamalar onlarn orijinal olularn ve deerlerini kukusuz azaltmaz biiminde bir yargya varmay da ihmal etmez.4 Kenan Akyz, bu konuda farkl bir yorum getirerek Tanzimat takip eden yllarda ortaoyununun halk arasnda henz rabette bulunmasn Avrupai Trk tiyatrosunun daha ksa bir zaman iinde kurulmasna engel olan faktrler arasnda sayar.5 Geleneksel Trk tiyatrosu zerinde aratrma yapanlar, genellikle bunu kyl tiyatrosu ve halk tiyatrosu olmak zere iki ayr grup halinde incelemek eilimindedirler. Birincisiyle kylerde sergilenen dramatik gsteriler, dieriyle de ehirlerdeki dramatik oyunlarla sihirbazlk, hokkabazlk gibi el becerisine dayanan gsteriler amalanmaktadr. Ky tiyatrosunda ritellerin uzants olarak trensel

801

nitelik ne kar ve bir takvim gelenei iinde anlam kazanr. Eski oyunlarn deitirilmi biimi ile gncel konular ileyen yeni oyunlar da vardr. Halk tiyatrosu ise ehirlerde aydn ve entelektel kesimin dnda kalan halk tabakasnn gelitirdii ve srdrd bir gelenektir. Bu gelenei kyl tiyatrosundan ayran en nemli zellik, ritellere dayanan ilevlerinin olmaydr. Ayrca oyuncular, belli bir eitim alm olan profesyonel sanatlardr. Bu gelenek, saraya yakn evrelerin tiyatro anlay zerinde de etkili olmutur. Dramatik nitelik gsteren ky seyirlik oyunlar, karagz, ortaoyunu, meddah ve kukla trleri geleneksel Trk tiyatrosu kapsamnda ele alnr. Batl tarzdaki modern tiyatro ile ortaoyununun kaynamas sonucunda ortaya kan ve geleneksel geleri byk lde bnyesinde barndran tuluat da bu ereve iinde dnmek gerekir. Ayrca btnyle dramatik nitelik gstermeseler de dramatik oyunlarla i ie bulunmalarndan ve gsterilerinde az ok canlandrmaya yer vermelerinden dolay engilik, keklik, hokkabazlk gibi sanatlar da geleneksel Trk tiyatrosunun ilgi alan iine girer. Kayna ok eski dinsel trenlere dayanan ve bugn de varln srdren ky seyirlik oyunlarnn dndaki dramatik gsteriler farkl kaynaklardan beslenmelerine ramen Osmanl toplum yaps iinde ekillenmi ve asl etkinliklerini XVII-XIX. yzyllar arasnda srdrmlerdir. Trk toplumunun Batl anlamdaki modern tiyatro ile tanmas, deien yaam koullar ve ortaya kan teknolojik gelimelere bal olarak geleneksel Trk tiyatrosuna ilginin giderek azald, hatta kaybolduu gzlenmektedir. Bu eilimin Tanzimatla baladn ve XX. yzyln balarnda hzlandn dikkate alrsak anlan sahne sanatlarnn ortadan kalkmas ile Osmanl mparatorluunun sona ermesi arasnda bir paralellik olduu grlr. Geleneksel Trk tiyatrosu kapsamnda ele alnan oyunlar bir btn olarak deerlendirdiimizde bu oyunlarn kkenleri ve oluum dnemlerindeki nitelikleri bakmndan birbirleriyle i ie olduu grlr. artlarn deimesi ve toplumun farkl kesimlerinin ilgisi dorultusunda ayr ayr gelime izgisi izledikleri ve ancak son tekml noktasnda birbirlerinden tamamen ayrldklar anlalr. Hatta bu trlerin birbirinden ayrtklar dnemlerde dahi ayn sanatnn birden fazla tr baaryla sergiledii grlr. rnein XIX. yzyl meddahlar ok ynlydler. Bir yandan meddahlk yapar, br yandan ortaoyununda belli tipleri canlandrr, baka bir yerde karagz oynatrlard. Bunlarn kimi bu yeteneklerini gnlk yaamda da srdrrlerdi.6 Selim III ve bilhassa Mahmud II devirlerinde Enderunda birok mukallidler ve mudhikler yetimiti; bunlar hkmdarn huzurunda birbirleriyle latife ederler, hikyeler sylerler, taklitler yaparlar, karagz oynatrlar, hatta hep beraber ortaoyunu dahi tertip ederlerdi. lerinden bazs daha ziyade hayalcilikle, bazlar da meddahlkla hret olmakla beraber, ayn adamlar, birbirlerinden hemen hemen farksz olan bu muhtelif sanatlar icra etmekte idiler.7 Millet olarak Orta Asyadan getirdiimiz rki unsurlarla slam medeniyeti erevesi iinde benimsediimiz sanatsal deerlerin Anadolu corafyasndaki terkibi sonucunda ortaya kan bu oyunlarda Osmanl yaam tarznn etkileri aka grlr. Anadolunun dier blgelerinde de rastlanan, ancak stanbul merkezli bir ierikle gelimesini srdren meddahlk, karagz ve ortaoyunu

802

gibi dramatik tezahrler Tanzimattan sonra gelien modern tiyatronun yaygnlamas ile birlikte etkisini giderek azaltmtr. Orta Asya kkenli olduunda kuku bulunmayan kuklann da stanbulda XVI. yzyln sonlarndan itibaren grld ve byk kentlerimizde zellikle talyan oyuncularn etkisiyle teknik bakmdan gelitirildii bilinmektedir.8 Tuluat ise Tanzimat sonrasnda geleneksel tiyatro -zellikle ortaoyunu- ile Batl anlamdaki tiyatronun kaynamasndan oluan bir tr olarak karmza kar. Krsal kesimde varln srdrerek stanbul etkisinden ve imparatorluk damgasndan olduka uzak kalabilen ky seyirlik oyunlar ise yine bu erevenin dnda kalamaz. Ayin Candann ifadesiyle Osmanlda tiyatro ve gsterim etkinliklerinin geliimini izlerken krsal trensel oyunlarn bu geliime bir art alan oluturduunu da fark ederiz. Karagz, meddah gibi halk elenceleri zaman zaman bu art alandan beslenerek, zenginleerek varlklarn srdrrler.9 Bu gr somut rneklerle aklayan Sevin Sokullu ise karagz oyunlarnda yer alan lp dirilme, kz karma ve hayvan motiflerinin ky seyirlik oyunlarndan getiini iddia eder.10 Metin And, Osmanl dneminde varln srdren geleneksel Trk tiyatrosu trlerinin etkileim halinde olduklar sosyal evreleri ve kurumlar drt grup halinde incelemitir:11 1. Saray ve evresi: Osmanl saraynda grevli nedim ve musahiplerden baka meddah, hokkabaz ve karagzcler de bulunurdu. Bunlar saray evresinin ihtiyalar dorultusunda hizmet verirlerdi. XVIII. yzyldan sonra ise bir kurumlamaya gidilerek saray tiyatrolar kurulmaya baland. Abdlmecitin Dolmabahe Saraynda, II. Abdlhamitin Yldz Saraynda tiyatrolar vard. Saray ve evresinde ortaya kan dramatik etkinliklerden bir ksm da eitli vesilelerle dzenlenen enliklerde sergilenirdi. ehzadelerin snneti, saray evlenmeleri, doum, bir yabanc konuun gelii, tahta geme, bir savan kazanlmas gibi vesilelerle dzenlenen enliklerde uzun bir olay rgsne sahip oyunlardan ziyade iinde dramatik unsurlar barndran eitli gsteriler yer alrd. Karagz, ortaoyunu gibi oyuncularn oluturduu gruplar da geide katlrlard. 2. Esnaf Topluluklar: eitli esnaf topluluklarnn iinde birtakm seyirlik oyunlar sergileyenler bulunduu gibi seyirlik oyunlar meslek haline getirmi kiilerinde topluluklar, bugnk anlamyla dernek, meslek odas gibi kurulular vard. Oyuncularn oluturduklar topluluklar genellikle kol adyla anlyorlard. Dier esnaf topluluklarnda olduu gibi kolba ynetiminde bir araya gelen oyuncu topluluklarnda da belirli geleneklere ve trelere uyulmas gerekiyordu. zellikle raklktan ustala gei aamalarnda uygulanan ed balama veya petemal balama trenlerinin yakn dnemlerdeki ortaoyunu ve tuluat oyuncular arasnda da uyguland biliniyor. Kollar, gndelik hayatta eitli sanatsal etkinliklere katldklar gibi genel enliklerde de geit alayna katlrlard. Ayrca dier esnaf teekklleri de enliklerde dramatik gsteriler sunarlard. 3. Asker Ocaklar: Yenierilerin arasndan seyirlik sanatlarla uraanlar yetitii gibi yenierilerin enliklerdeki gsterilere yaptklar katklar da asker ocaklarnn geleneksel tiyatro ile yakn ilikisini ortaya koymaktadr.

803

4. Dini-Tasavvufi evreler: eitli dini gruplara ve tasavvufi evrelere mensup insanlar da enliklerde hnerlerini, rakslarn gsteriyorlard. Bedenlerine iler, demirler sokan tarikat mensuplarnn yan sra dne dne rakseden tasbazlara da rastlamak mmknd. Ayrca tarikat mensuplar arasnda seyirlik oyunlardan bazlarn icra eden kiiler mevcuttu. Bu aratrmamzda geleneksel Trk tiyatrosu kapsamnda ele alnan meddahlk, karagz, ortaoyunu, tuluat, kukla ve ky seyirlik oyunlar ile dier seyirlik sanatlar ayr ayr inceleyerek bu gsterim trlerinin kaynaklar, tarihsel sreleri ve ierikleri zerinde durmak istiyoruz. I. Meddahlk Arapa medh kknden tretilmi olan meddah kelimesi, ok metheden, ok ven anlamna gelir. Seyirlik sanatlar sz konusu edildiinde ise bir seyirci topluluu karsnda hikye anlatan ve anlattklarn canlandran kii akla gelir. Meddahlkla ilgili ilk ciddi almay kaleme alm olan Fuat Kprl, bu gelenein Trk toplumunda iki kaynaktan gelitiine dikkat ekmi,12 konuyla ilgili en kapsaml almann sahibi zdemir Nutku da ayn tezi ayrntl bir biimde ilemitir.13 Bunlarn ilki, Orta Asya kkenlidir. Orta Asyadaki Trk boylarnda hikye gelenei, anlatmaktan ok canlandrmaya yaknd. amanlar, halka iyi vakit geirten sanat konumundaydlar. Yeniseyliler, amanlarn ses ve hareketle yklerdeki kiileri canlandrmalarn ve eitli kiileri oyunla taklit etmelerini severlerdi. Orta Asyadaki amanlk, eitli Trk toplumlarnda mimikle anlatma sanatn getiren bir zellii ortaya karmtr. Sonradan Trk meddahlar da bu mimikle anlatma ve hareketlerle canlandrma zelliini kendi karakterlerine uygun bir biimde gelitirmilerdir. Dinsel nitelii n plana kan dier kaynak ise slam kltrdr. Balangta Hz. Muhammedi ve ailesini venlere meddah denilirken daha sonra her trden kahramanlk hikyelerini anlatanlara kssahan, meddah adlar verildi. Meddahln hikyecilik ve seyirlik sanat olmak zere iki boyutu vardr. Meddah, kahvehanelerde hnerini gsterecei zaman dinleyicilerden daha ykseke bir sekiye konulmu olan iskemleye oturur, elinde bir baston, omuzunda byke bir mendil tutard. Mendili trl ses ve ive taklitleri yaparken azn, burnunu kapatmak iin, bastonu da eitli grltler karmak iin kullanrd. Hikyesinin slubu da taklitli bir anlatya uygulanmt. Karlkl konumalarda roman, hikye, masal trlerinde ve genel olarak kitaba gemi anlat slubunda olduu gibi dedi, cevap verdi eklinde, sylenenleri anlatcnn aktarmas teknii yerine, anlatcnn aracl olmadan aktarlan, yani dedi, cevap verdi aralarna bavurulmadan, sadece seslerin, ivelerin deimesiyle, konuanlarn kiiliini belirten syleme tekniini kullanrd ki bu, dorudan doruya tiyatro metinlerinin yazya getii zaman ald biimdir.14 Metin And, meddahn hikyesini sunarken izledii tavra dikkat ekerek karagz ve ortaoyununun salt birer gstermeci tiyatro olmasna karn meddahn, setii konulara gre benzetmeci, gereki, yanlsamac tiyatroyu zorladn15 belirtir. And, medahln dier geleneksel gsterim sanatlarndan farkl olan zelliini de yle aklar: Meddah gelenei, dramatik seyirlik oyun trleriyle birok ortaklaa zellikler gstermekle birlikte, teki trlerin hep gldrye ynelmi ve

804

gstermeci bir sunuta olmalarna karlk meddahn dinsel, destans, yiitsi, duygusal, alatl konulara da yer vermesi, ayrca dinleyici ve seyirciyle duygusallk ba kurmaya ve zdelemeye dayanmas bakmndan teki trlerden ayrlr.16 Pertev Naili Boratavn meddah seyirlik halk oyunlarnn ortak gelerinden bir bln hikyecilik hnerine katan ve bylece hikye anlatmasna tek ve canl aktrl bir oyunun niteliklerini kazandrma abasndaki sanat17 biiminde tantmasna karlk Niyazi Ak, meddahln hikyecilik ve seyirlik sanat ikilemine yle bir yorum getirir: Meddaha tek aktrl piyes adndan ok konuan yk ad yakr; nk etrafndakilerin ilgisini ekmek iin eitli taklitlere bavursa da meddahn dinleyicisi var, fakat seyircisi yoktur. Bir bakma meddahn da seyircisi vardr, denilebilir, lakin burada seyredilen kiiler meddahn anlatt kiiler deil, meddahn kendisidir, yani yknn iindeki kii deil dardan bir kiidir. Zaten meddah, taklit gc ile anlatt yknn kahramanlarn adeta silen bir sanatdr, bunun iindir ki canlandrmaya alt kiiye deil, meddahn kendisine glnr.18 Seluklu saraynda kaside ve gazel yazan airlerden tamamen farkl birtakm ozanlarn, nedim ve mukallitlerin bulunduu biliniyor. Osmanlnn ilk dnemlerinde de sarayda yaptklar iin ayrntlar ile icra ettikleri sanatn nitelikleri ve meddahlk sanat ile olan ilgileri tam olarak anlalmamakla birlikte nedim, meddah, kssahan, mukallit adlaryla anlan birtakm sanatlar vard.19 Boratavn da belirttii gibi XVI. yzyl iin kesin bir ey syleyemesek bile XVII-XIX. yzyllarda meddahlk, taklit ve temsil ynn gelitirmi ve anlatdan gsteriye, seyirlik bir sanata dnme eilimini gitgide glendirmi,20 tek bir kiinin, anlatt yky oynama biimini almtr. Saray evresinde ve stanbulun eitli semtlerinde aktif olarak sanatlarn icra eden meddahlarn yan sra Anadolunun eitli blgelerinde de meddahlarn bulunduu biliniyor. Evliya elebi, stanbul, Erzurum, Malatya ve Bursada, kahvelerde, mesirelerde ve byklerin konaklarnda sanatlarn icra eden meddah-kssahanlardan birounun adlarn sayar ve o dnemde stanbuldaki meddahlarn saysn 80 olarak gsterir.21 II. Karagz Adn oyunun iki ba kiisinden biri olan Karagzden alan Trk glge oyununun kkeni ile ilgili olarak farkl grler ileri srlmtr. Asya kkenli olduu tahmin edilen glge oyununun Anadoluya ne zaman girdii ve oyunun iki ba kiisi Karagz ile Hacivatn yaam gerek kiiler olup olmad konusunda da eitli grler sz konusudur. Bu karkln nedenlerinden biri Karagzcler ve halk arasnda yaygnlk kazanan, ancak gereklii kantlanamayan rivayetler, dieri Evliya elebinin verdii bilgiler, ncs ise eski kaynaklarda yer alan kogurcak, kavurcak, kabarcuk kelimeleri ile ilgili farkl yorumlardr. Evliya elebiye gre Trk glge oyununun iki ba kiisi olan Karagz ile Hacivat, Anadolu Seluklu Hkmdar Alaaddin Keykubad zamannda yaam gerek kiilerdir. Bunlarn birbirleriyle yaptklar mnakaalar ve tartmalar hayal perdesine konu olmutur.22

805

Halk arasnda yaygnlk kazanan ve karagzcler tarafndan doruluuna inanlan bir sylentiye gre ise glge oyunu ilk kez Bursada ortaya kmtr. Karagz ile Hacivat, Sultan Orhan zamannda Bursada bir cami yapmnda alm iilerdir. kisi arasnda her gn srp giden nkteli konumalar teki iileri ilerinden alkoyduu iin Sultan Orhan tarafndan ldrlmlerdir. Bundan dolay bir sre i acs ekmeye balayan padiahn acsn dindirmek isteyen eyh Kteri, bir beyaz perde arkasnda Hacivatla Karagzn deriden yaplm tasvirlerini (ya da kendisinin sar edik pabularn) oynatp onlarn akalarn tekrarlayarak padiah avutmu.23 Bu rivayet oyunun kurucusu olarak rann Kter kasabasndan gelmi olan eyh Kteriyi gsterir. Gelenee gre eyh Kteri, Karagzclerin piri saylmakta, Karagz perdesine de Kteri meydan denilmektedir. XX. yzyln ilk yarsnda alanla ilgili aratrma yapanlar Karagz Orta Asya Trk geleneine balama eilimi gstermiler, ancak kesin bir yarg bildirmekten kanmlardr. Sabri Esat Siyavugil, XIII. yzyla ait olup 1894 ylnda Houtsma tarafndan yaymlanan Trke-Arapa bir szlkte kogurcak, kavurcak, kabarcuk kelimelerine hayal oyunu anlamnn verildiini, kavurcak kelimesinin baka szlklerde de benzer anlamlarla yer aldn, bu kelimenin zamanla kolkuraka dnerek kukla anlamnda kullanldn, glge oyununun ise adr hayal adyla varln srdrdn belirtir. Siyavugil, A. Samoyloviin Trkistan Sanatkrlar Loncasnn Risalesi, Cveyninin Tarih-i Cihanga, Ferideddin Attarn trname, Chodzkonun Theatre Persan adl eserlerinden de alntlar yaparak bu tezini kantlamaya alr.24 Selim Nzhet Gerek ise ok sayda yerli ve yabanc kaynaktan alntlar yaparak Trk glge oyununun kkenini aratrmakla birlikte kesin bir kanaat ortaya koymaz.25 Bu konudaki en kapsaml almann sahibi olan Metin And, daha nce ileri srlen tm grleri ayrntlaryla inceleyip dikkatlice eletirerek glge oyununun, Yavuz Sultan Selimin Msr ald 1517 ylnda Cizede seyrettii oyunu beenip Msrl glge oyunu ustasn stanbula gtrmesinden sonra Trkiyeye girdii sonucuna ulamtr. O, Orta Asyada varl bilinen ve kavurcak, kaburcak, kolkorak adlaryla anlan oyun ile kuklann kastedildiini, aratrmaclarn da bu noktada yanlarak kolkorak glge oyunu sandklarn, bu yzden kkenle ilgili yanl tahminde bulunduklarn belirtir.26 Gnmzde en fazla kabul gren gr budur. Glge oyunu zellikle XVII. yzyldan sonra Trkiyede ok yaygnlam, padiah ocuklarnn doumu, snnet olmas, evlenmesi mnasebetiyle dzenlenen genel enliklerde, ayrca Ramazanlarda kahvehanelerde ve konaklarda oynatlmtr. Glge oyunu XIX. yzylda ksaca hayal oyunu diye anlmaya balanm, bu oyunu sergileyen sanatlara da hayali denilmitir. XX. yzyln balarnda ise tmyle ortadan kalkma eilimine girmitir. Macar Trkolou gnacz Kuno, 1885 ylnda stanbuldan derledii birka karagz oyununu yaymlar. Ancak 1924 ylnda tekrar geldii stanbuldaki karagzle ilgili izlenimlerini yle ifade eder: Bu sene stanbulda bulunduum vakit karagz oyunlarn her ne kadar arayp taradmsa da hi birini bulamadm. Karagzn yerini sinemalar, bir de Fransz komedileri ald. Hamdolsun ki krk yl nceki zamanlarda bu oyunlar toplayp kaybolmak tehlikesinden kurtarabildim.27 III. Ortaoyunu

806

evresi seyircilerle kuatlm bir meydanda belli bir konu etrafnda, fakat herhangi bir yazl metne bal kalnmadan, canl oyuncularla oynanan domaca bir oyun olan ortaoyunu, belli bir olayn evresinde rlm, alg, ark, dans, yanslama ve konumalardan ibarettir. Ortaoyununun kayna ve ad ile ilgili eitli grler vardr. Bunlardan en yaygn, oyunun ortada, halk arasnda oynandndan bu ad ald yolundadr. Bunun yan sra yalnzca yer asndan deil, oynand zaman bakmndan da bu adn verilmi olabilecei, baka gsteriler arasna konulmu oyun anlamna geldii de savunulur. Ortaoyununun Comedia dell arteye benzerliinden yola karak talyadan Venedik ve Cenevizliler yoluyla geldiini, Trkiyede buna Arte oyunu denildiini ve bunun giderek ortaoyununa dntn ne sren kaynaklar da vardr. XV. ve XVI. yzyllarda spanya ve Portekizden gelen Yahudilerin stanbulda auto adyla sergiledikleri oyunlar kaynak gsterenler yannda ortaoyunuyla yenieri ortalar arasnda iliki kuran aratrmaclara da rastlanmaktadr. Bunlar, yenieri ortalarnda bu tr oyunlar sergileyen topluluklarn bulunmas nedeniyle oyunun ortaoyunu adn aldn ileri srerler.28 Aratrmaclarn byk bir ksm ortaoyununun XIX. yzylda ortaya ktn belirtirler. Oysa ayn nitelikte oyunlar XVI. ve XVII. yzyllarda kol oyunu, meydan oyunu, taklit oyunu vb. adlarla sergilenmekteydi. Ortaoyunu, bu oyunlara XIX. yzylda kesin biimini aldktan sonra verilen isimdir. Ortaoyununun tipleri, konular ve oynan biimi Karagzle byk benzerlik gsterir. Glge oyunundaki Karagz ve Hacivatn yerini ortaoyununda Kavuklu ve Piekr almtr. teki tiplerde de byk benzerlikler sz konusudur. Ortaoyunu, fasl daarc ynnden de glge oyununa benzer. Hatta ortaoyunu metinlerinin ounun Karagz repertuarndan alnp kk deiiklikler ve eklemeler yaplarak bu oyunun niteliklerine uygun hale getirildiini sylemek mmkndr. Sevin Sokullu, ortaoyununun bu zelliine deinirken Karagzn folklordan gelen zenginliine karn, ortaoyununda kent grenek ve tresinin daha youn olduunu belirtir.29 Konular olduka zengindir. Gnlk yaam, olaylar, masallar, efsaneler, eski halk hikyeleri vb. ok deiik malzeme, oyun konularn oluturur. Ortaoyunu, mukaddime, muhavere, fasl ve biti blmlerinden oluur. Genellikle kek, engi ve curcunabazlarn mzikli danslarnn ardndan Piekr sahneye gelir, izleyicileri selamlayp zurnacyla ksa bir konuma yapar ve oyun balar. Kavuklu ve Kavuklu Arkasnn mzik eliinde sahneye girmesiyle muhavere blm balar. Bu blmde Kavuklu ile Piekr tanr ve sonunda rya olduu anlalan bir olay karlkl olarak tekerleme biiminde anlatrlar. Belli bir olayn canlandrld fasl blmnden sonra Piekr, izleyicilerden kusurlar iin af dileyip gelecek oyunun duyurusunu yaptktan sonra oyun biter. Ortaoyunu, palanga ya da meydan ad verilen alanda oynanr. Erkekler mevki, kadnlar kafes denilen yerlerde oyunu izlerler. Balca dekoru ev, dkkn vb. yerleri simgeleyen yeni dnya ve dkkn adl ift katl iki kafes paravana oluturur. Ortaoyununun en nemli gelerinden biri de Piekrn elinde tuttuu iki dilimli, birbirine arpldnda ses karan akaktr. Ortaoyununun da Karagzde olduu gibi kendine zg bir argosu vardr.

807

Ortaoyunu, daha ok stanbul ve evresinde sergilenen bir oyun tryd. Yazn ak yerlerde, kn kraathane ve hanlarda temsil edilirdi. stanbulda ok sayda ortaoyunu kolu vard. Ortaoyununu meydanda oynamak zorunluluu gereince yaz aylarnda akta kurulan geni oyun yerlerinde oynand ve bu nedenle halkn rabet ettii mesirelerin tercih edildii biliniyor. XIX. yzylda Karagz gibi Ortaoyunu da ahlaka aykr sz ve davranlara yer verdii gerekesiyle tartma konusu oldu. Tartmalarn odak noktasn oyuncularn konumalarnda oka yer verdikleri kfrler ve ak sak szckler oluturuyordu. Baz yazarlar bu tr oyunlarn yasaklanmasn, bazlar da yazya aktarlp sansrden geirilmesini istiyorlard. Kimileri ise ortaoyununun slah edilerek oynanmasndan yanayd. Geleneksel biimiyle ortaoyununu savunanlarn aznlkta kalmas yannda ada tiyatronun geliim sreci de ortaoyununun eski nemini ve izleyicisini yitirmesine neden oldu. IV. Tuluat Aratrmaclar, Gll Agopun 1870 ylnda saraydan ald belli bir metne dayanan oyun oynama tekelinin ardndan teki oyun topluluklarnn metinsiz oyun sergilemeye ynelmesi olayn bu trn balangc olarak kabul ederler.30 nceleri Kavuklu Hamdinin Aksarayda oyunlar sergileyen Zuhuri Kolu ile balayan bu akm giderek yaygnlat ve zamanla nl temsilcilerini yetitirdi. Tuluat, yani doalama oyun ortaya koyma, geleneksel Trk tiyatrosunun btn dallarnda genel bir zellik olarak bilinmekle birlikte bal bana bir tr halinde ortaya karak sahnede sergilenen bir oyun haline gelmesi, bu dnemlere rastlar. Yerine gre ya ortaoyunu Avrupa tarz tiyatrodan bireyler alyor, ya da bu tiyatro tr ortaoyununun halka tutulan yntem ve konularndan yararlanarak seyircilerine kendini sevdirmeye alyordu. Kavuklu Hamdi, Kel Hasan, Nait gibi sanatlarn hem tuluat aktr, hem de ortaoyunu sanats olmalar, sadece ortaoyununun nemini yitirmesiyle aklanamaz. Bu olgu, iki oyun trnn yaknlklarn, birinden tekine gemenin kolay olabildiini de kantlar. Tuluat oyuncusu, bir metne bal kalmadan, iinden geldii gibi konuyu gelitirir, kendi zeks ve yetenei dorultusunda oyunculuunu sergiler, oynad eseri, oyunun sergilendii zamana ve seyircinin zelliklerine gre deitirebilirdi. Bazen oyunun konusunu bile dnmeden halkn beenecei bir ad bulunur, ilan edilir, ancak ondan sonra sahnede konunun nasl ilenecei oyun yneten tarafndan ana izgileriyle belirtilirdi. Tuluat tiyatrosunun ilk nemli temsilcisi, ortaoyununda da byk n yapan Kavuklu Hamdi Efendidir. Bundan baka, Cumhuriyet ncesi tuluat tiyatrosunun en nemli oyuncular, Abdrrezzak, Kk smail, Kel Hasan ve Ali Rza idi. Cumhuriyetten sonra Nait (zcan), smail Dmbll, evki akrak gibi sanatlar bu trn belli bal sanatlar arasnda yer aldlar. Muammer Karaca da zaman zaman doalamaya dayanan oyunlar sergileyerek Nait ve Dmbll gibi tuluatlarn teknik ve slubuyla gnn konularn kaynatrmay ve halkn ilgisini toplamay baard. Eski ustalarn dzeyine ulamamakla beraber bu sanat bir ynyle bir sre daha yaatt. Anadoludaki eitli gezici tiyatrolar

808

da bu gelenei srdrd. Tuluat geleneinde ustaln simgesi saylan kavuk, Kel Hasandan smail Dmbllye, Ondan Mnir zkula geti. Mnir zkul, tuluat geleneine dayal oyunlar nedeniyle kavuu Ferhan ensoya verdi. Tuluat, eski byk ustalar lp gittikten sonra kendi geleneini srdrmekten tmyle vaz gemi saylmaz. Anadolu ehir ve kasabalarn dolaan eitli topluluklar eskisi kadar ok olmamakla birlikte hl yaamaktadrlar. Trk sinemas da tuluattan pek ok geler almtr. V. Kukla Trk seyirlik sanatlarnn en eskilerinden biri olan kukla, konumalarn ve ses taklitlerini tek bir sanatnn zerine ald ve kiileri temsil eden bebeklerle oynatt bir oyundur. Aratrmalar sonunda kuklann Anadoluya Orta Asya Trklerince getirildii kantlanmtr. Orta Asyada kuklay karlamak zere kavurcak, kabarcuk, korak ve adr hayal terimleri mevcuttu. Bu terimler baz Trk boylarnda bugn de kullanlmaktadr. XIII. yzyla ait Sultan Veledin divanndaki baz dizeler, Seluklular arasnda da kuklann bilindiini ve oynatldn gstermektedir. XVI. yzyla kadar kukla ve glge oyununun ayn terimlerle karlanmas bu iki oyunun birbirine kartrlmasna yol amtr. XVI. yzylda Trkiyede glge oyunu zerine bilgilerin birden artmas ve kukla iin kullanlan hayali glge oyunundan ayrmak iin hayal-i zll veya zll- hayal terimlerinin kullanlmaya balamas bu terim karklna bir lde zm getirmitir. Kaynaklarda araba kuklas, ayak kuklas, dev kukla, yer kuklas gibi adlar verilen eitli kukla trlerinden sz edilmekle birlikte gnmzde yaygn kuklann iki eidi vardr: el kuklas, ipli kukla. Kuklaclar tpk tuluat tiyatrosu gsterilerinin bandaki kantolar, dettolar gibi dansl numaralar ipli kuklalar ile asl oyun blmn, yani bir macerann temsilini el kuklalar ile icra ederler. El kuklalarn oynatyorsa kuklac kk bir sahnenin altnda gizlenir, iki eline geirdii iki kuklay karlkl konuturur ve onlara trl hareketler yaptrr. Oyunun elendirici etkisinde byk bir pay, szlerden ok bebeklerin karikatre benzer biimlerinde ve hareketlerinin tuhaflndadr. pli kuklada kuklac sahnenin stnden ipleri ekecek biimde yine sahnenin gerisinde gizlenir. Batllama hareketinin bir uzants olarak XVIII. yzylda Bat kuklasnn Trkiyeye girdii grlr. 1884te Mecmua-y Ebuzziyada yaymlanan Kukla balkl yazda Bat kuklasnn III. Ahmet dneminde sefaret greviyle Parise gnderilen Yirmisekiz Mehmet elebinin yanndaki bir kii tarafndan stanbula getirildii ve ilk gsterisinin Damat brahim Paa huzurunda dzenlendii bildirilmektedir. Bat kuklalar eittir: ipli kukla, el kuklas ve iskemle kuklas.31 Trk kuklasnda kiiletirme Karagz ve Ortaoyunundaki gibi kesin izgilere sahip deildir. Kukla tiyatrosunun szl bir seyirlik oyun olarak geliimi olduka ge olduundan buradaki kiiler ve oyunlar daha ok tuluat tiyatrosuyla yaknlk gstermektedir. Kukla metinleri incelendiinde bunlarda da Karagz ve Ortaoyununda olduu gibi birbirleriyle olduka zt iki birinci derecede kahraman grlr. Trk kuklas bugnk biimiyle konular ve kiileri bakmndan XIX. yzylda Bat tiyatrosu ile yerli Ortaoyununun kaynamas sonunda olumu tuluat tiyatrosunun minyatrlemi bir modeli

809

saylabilir. Kuklann daarcn tuluat tiyatrosu repertuvarndaki oyunlar, ya da onlarn taklidi gsterilerden ibarettir. Kiileri bakmndan da kukla ile tuluat tiyatrosu tam bir paralellik gsterir. teki geleneksel oyunlar gibi kukla da XIX. yzyln sonundan balayarak eski nemini yitirmitir. Gnmzde kiisel abalarla kuklaclk canlandrlmaya allmaktadr. Anadolunun baz blgelerinde oynanan bebek ve yamur gelini oyunlarnda da ilkel biimiyle bir kukla sz konusudur. VI. Ky Seyirlik Oyunlar Ky seyirlik oyunlar, daha ok ky evrelerinde, yln belirli gnlerindeki baz trenlerle dnlerde ve genellikle k aylarnda dzenlenen sra gecelerinde sergilenir. Oyunlarn bir ksm kken bakmndan eski kutsal trenlere ve ritlere dayanr. Baz oyunlarn belirli bir zamanda, belirli bir biimde ve bolluk, bereket getirmesi midiyle sunulmasn dikkate alan Metin And, oyunlarn byk bir ksmnn bolluk treni kalnts olduunu savunarak bu oyunlarn ayniyet derecesindeki benzerlerinin Yakn Dou lkelerinde, Balkanlarda ve Avrupada da oynandn belirtmekte, bunlarn kaynak itibariyle Yakn Dounun eski tarmsal bolluk trenlerine uzandn aklamaktadr.32 Btn eski kltrlerde mevcut olan yeni yl mefhumunu canl tutan Trkler de yzyllar boyunca Ergenekondan k simgelemek zere kn bitip baharn balad, yani doann canland gnlerde tren dzenlemiler, atete kzdrlan demir paralarn rs zerine koyup ekile vurarak temsili bir ayin sergilemilerdir.33 Orta Asya steplerinde hayvanclkla uraarak gebe hayat yaayan Trkler, yerleik dzene getikten sonra bu rki karakterlerinin yan sra komu kltrlerin de etkisiyle yeni birtakm trenler icra etmeye balamlardr. Ko katm, koyun yz, yln iki ayr blmnden biri olan Ruz- Kasmn bitip Ruz- Hzrn balamas, topran canlanmas ve rn alma dnemlerinden her biri toplu trenlere ve kutlamalara sahne olmutur. Bu trenlerde hayvan postuna girilerek eitli taklitlerin yaplmas, evlerin dolalarak yiyecek toplanmas, bugnk k yars oyunlarnn kaynan tekil eder. Eski bolluk trenlerinin kalnts olduu anlalan k yars trenleri muhteva bakmndan incelendiinde kz karma ve lp dirilme motiflerinin arlkl bir biimde yer ald grlr. Karlan kz, remenin, bereketin simgesidir. Bu, beraberinde iftlemeyi ve arkasndan oalmay salar. lp dirilme de tabiatn her yl canlln, verimliliini kaybetmesi, sonra tekrar canlanmas ile ilgili olaylarn simgesi olarak seyirlik oyunlara girer. Tabiatn canlanmas, tohumun tarlaya atlmas, bitkilerin yeermesi, yeniden dirilii hatrlatr. Yamur yamad zamanlarda ocuklarn veya genlerin bir aa parasn yahut sprgeyi bebek biiminde ssleyerek bunu kap kap dolatrmalarndan ibaret olan yamur gelininin de ok eski bolluk trenlerinin kalnts olduunda phe yoktur.34 Btn bu rnekler ve deerlendirmeler, eski kutsal trenlerin ve ritellerin asl amalarn kaybederek oyunlat, zamanla ilevini kaybederek elence haline geldii gereini ortaya koyuyor. Totem, Ongun ve Kutsal Hayvanlar da ky seyirlik oyunlarnn ortaya knda etkili olmulardr. Kltr tarihi aratrmalar, insanlarn bir hayvan soyundan geldikleri biimindeki inanlar kapsayan Totemizmin giderek kaybolduunu, ama izlerinin her dnemde varln koruduunu gsteriyor.35

810

Gnmzde Anadolunun ky seyirlik oyunlarnda ve danslarnda bu inancn izlerini grmek mmkndr. Ancak bugn oyunlar sadece elence amacyla sergilenmektedir. Oyuncu ve seyirciler, ou kez bu motiflerin anlamn bilmemektedirler. Ky seyirlik oyunlarnda, zellikle ritel oyunlarda ve halk danslarnn bir ksmnda eski kutsal ayinlerden, Totem ve Ongun dnemlerinden kalma izler vardr. Profan mahiyetteki oyunlarda da hayvan benzetmelerine rastlamak mmkndr. Ancak bunlarn mitolojik kaynakl olsalar bile ky hayatyla btnlemi oyunlara girdiini gryoruz. Kyl, hayatnn eitli safhalarnda yararland hayvanlar oyunlarna konu olarak semitir. Mitolojik kaynakl oyunlardan baka, konusunu gnlk olaylardan alan oyunlar da vardr. Tarm ve hayvanclkla uraan kylmz, gnlk ura haline gelen tohum atma, hasat, hayvanlarn doumu ve gelimesi olaylarn oyunlarna konu olarak semitir. Bu oyunlarda karmza kan tipler, genellikle ky ortamndan alnmtr. Ky hayatndan ksa kesitler halinde ve ou kez gldr unsuruyla birlikte sunulan olaylar, kylnn ilgi alann, duygu, dnce ve hayat anlayn yanstmas bakmndan nemlidir. Ritel kaynakl ky seyirlik oyunlarnn sergilendii belirli gnler vardr. K yars oyunlar ylbanda ortaya konulur. Yamur trenlerindeki oyunlar ise Mays-Haziran aylarnda sergilenir. Ancak, oyunun deimez bir gn yoktur. Kurakln ileri aamaya ulat herhangi bir gnde gerekletirilir. Profan mahiyetteki oyunlar genellikle k aylarnda sergilenir. Oyun iin seilen yer, byk bir oda veya ky meydandr. K yars oyunlar ve yamur trenleri, darda sergilendii iin kyn sokaklarndaki herhangi bir yer, evlerin nndeki boluklar, oyun alan konumundadr. Seyirci ve oyuncu, kesin snrlaryla birbirinden ayrlmad iin sahne, seyirci koltuklar gibi blmler szkonusu deildir. Kapal meknlarda icra edildiinde oyun iin ayrlan yer neresi olursa olsun, oyun sresince sadece bu i iin tahsis edilmitir. Buraya giri-klar, davranlar, her ey belli bir kural dahilinde gerekleir. Oyunlar, btnyle kylnn maldr. Yzyllarn birikimiyle kendi artlar iinde gelierek kuaktan kuaa aktarlm, bylece anonim bir karakter kazanmtr. Bu oyunlarn k yeri ky olmakla birlikte eitli etkileimlerin sonucu olarak ehir merkezlerinde de sergilenir. Sadece taklit ve akalama esprisine dayanan oyunlar ise kna gecesi, ksr gecesi adlaryla anlan ve dn trenlerinin bir aamasn oluturan gnlerin vazgeilmez elenceleri arasndaki yerini korur. ada anlamdaki tiyatrodan habersiz olan kylnn seyirlik oyun sergilemesi, kendi sosyal ve ekonomik artlar iinde gelien bir ky tiyatrosunun varln gsteriyor. Bu ilkel tiyatronun erevesini halkn bizzat kendisi belirlemitir. zellikle saya gezme, k yars, yamur gelini oyunlar, fonksiyon ve ierik bakmndan kalplamtr. Dier oyunlar biraz daha deikendir. Oyuncu-seyirci btnlemesinin doruk noktaya ulat ky seyirlik oyunlar, sahne, dekor ve aksesuar unsurlarn asgari dzeye indirerek gstermeci bir nitelik kazanmtr.

811

Pertev Naili Boratavn ifadesiyle ky seyirlik oyunlar sadece elence vesilesi ve arac, hayal rn, gelip geici eyler deildir; onlar, toplumun gnlk sorunlarndan, tasalarndan, kayglarndan, sevinlerinden, ilerinden, retim ve tketim abalarndan, trelerinden, trenlerinden ayrlamaz. Bir kelime ile, halkn yaam ile kaynamlardr; onunla bir btn halindedirler ve ancak toplumun yaamnn trl ynleriyle bir arada incelenerek deerlendirilip yorumlanabilirler.36 VII. Dier Seyirlik Sanatlar Osmanl toplum hayat iinde etkin bir biimde yer alan ve bir olay veya olaylar dizisinin canlandrld dramatik oyunlardan baka, zaman zaman bu dramatik oyunlarn bir blmn oluturan, yahut bamsz olarak sunulan gsteriler de vard. Bu gsterileri sunan sanatlar canbazlar, gzbaclar, danslar, g gsterisi veya denge sanatlar, hayvanlarla gsteriler yapanlar, tulumcular, sava oyuncular biiminde zetlemek mkndr. zellikle bir gzbaclk tr olan hokkabazlk, szl ve sylemeli bir nitelik arz ediyordu. Asl ii dans etmek olan engiler ve kekler de yer yer daramatik nitelikte gsteriler sergiliyorlard. Bu tr gsteriler ounlukla enliklerde sunulurdu. Doum, evlenme, snnet, yabanc bir konuun karlanmas, zafer sonras kutlama gibi nedenlerle saray tarafndan organize edilen enliklerde bu gsterim trlerinin tmne rastlamak mmknd. Osmanl enliklerinin ayrntlar konusunda en kapsaml bilgilerin yer ald inceleme eserleri, Metin Andn Osmanl enliklerinde Trk Sanatlar ve zdemir Nutkunun IV. Mehmetin Edirne enlii adl almalardr. VIII. Sonu Geleneksel Trk tiyatrosu, Tanzimata kadar btnyle, Tanzimattan Cumhuriyete kadar geen sre iinde ksmen Osmanl toplumunun tiyatro ihtiyacn karlamtr. Gnmzde ise krsal kesimde varln az da olsa srdrebilen ky seyirlik oyunlarnn dndaki dramatik tezahrler btnyle ortadan kalkmtr. Bu oyunlar yaatma gayreti iinde olan birka kurum ve sanat, gelenei bir nostalji halinde yrtmektedirler. Deien artlarn doal bir sonucu olarak kabul edilmesi gereken bu durum karsnda oyunlar orijinal biimiyle yaatmann gl, hatta olanakszl ortadadr. Bugn yaplacak i, tarihe mal olmu bu oyunlarn temel esprilerinden, dil ve ifade mantndan yararlanarak elde edilecek malzemeyi ada gsterim sanatlarnda kullanmaktan ibarettir. Gerek anlamda ulusal bir tiyatronun kurulmas da ancak bu yolla mmkn olabilir. 1 2 3 4 5 Namk Kemal, Celaleddin Harzemah, 1315, s. 15. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1985, s. 278-279. Niyazi Ak, Trk Tiyatro Edebiyat Tarihi-I, stanbul 1989, s. 8. Ak, a.g.e., s. 14. Kenan Akyz, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri-I-(1860-1923), 4. Bask, s. 34.

812

6 7 8 9

zdemir Nutku, Meddahlk ve Meddah Hikyeleri, Ankara 1997, s. 35. M. Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar-I, stanbul 1989, s. 360-412. kr Elin, Halk Tiyatrosu, Trk Dnyas El Kitab, c. 3, Ankara 1992, s. 374. Ayin Candan, Ky Meydanndan Tiyatroya, Hrriyet Gsteri, say: 212, Temmuz-

Austos 1999, s. 70. 10 11 s. 182-189. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Kprl, a.g.e., s. 360-412. Nutku, a.g.e., s. 18. Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul 1988, s. 185. And, a.g.e., s. 219. Metin And, Tiyatro Klavuzu, stanbul 1973, s. 416-417. Boratav, a.g.e., s. 185-186. Ak, a.g.e., s. 10. Kprl, a.g.e., s. 374. Boratav, a.g.e., s. 186. Evliya elebi Muhammet Zlli bni Dervi, Evliya elebi Seyahatnamesi, c. I, (nereden: Sevin Sokullu, Trk Tiyatrosunda Komedyann Evrimi, Ankara 1997, s. 118-119. Metin And, Geleneksel Trk Tiyatrosu-Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, stanbul 1985,

Ahmet Cevdet), 1314, s. 525. 22 23 24 25 65. 26 27 Metin And, Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Ankara 1977, s. 250-251. gnacz Kunos, Trk Halk Edebiyat, (Haz. Tuncer Glensoy), stanbul 1978, s. 67. Evliya elebi, a.g.e., s. 654-655. Cevdet Kudret, Karagz, c. 1, stanbul 1992, s. 12. Sabri Esat Siyavugil, Karagz-Psikososyolojik Bir Deneme, 1941, s. 26-28. Selim Nzhet Gerek, Trk Temaas-Karagz, Meddah, Ortaoyunu, stanbul 1942, s. 46-

813

28 s. 337-343. 29 30 31 s. 264. 32 33

Metin And, Geleneksel Trk Tiyatrosu-Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, stanbul 1985,

Sevin Sokullu, Trk Tiyatrosunda Komedyann Evrimi, Ankara 1997, s. 173. Metin And, Tiyatro Klavuzu, stanbul 1973, s. 422-423. Metin And, Geleneksel Trk Tiyatrosu-Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekeri, stanbul 1985,

Metin And, 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi, stanbul 1970, s. 20. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980, s. 80-81. Ziya Gkalp, Trk Tresi, stanbul 1339, s. 74.

34 35 36

lhan Bagz, Folklor Yazlar, stanbul 1986, s. 13-23. erafettin Turan, Trk Kltr Tarihi, Ankara 1990, s. 85. Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul 1988, s. 224.

AKI, Niyazi, Trk Tiyatro Edebiyat Tarihi-I, stanbul 1989. AKTA, Kemal Kmil, Karagz Oyununun Tarihine Bir Bak, Fikirler, say, 306-307, 1 ubat 1946, s. 9-10. AKYAVA, Ragp, Eski Karagz Oyunlar, Trk Folklor Aratrmalar, c. 5, say, 120, Temmuz 1959, s. 1945. AKYZ, Kenan, Modern Trk Edebiyatnn Ana izgileri-I-(1860-1923), 4. Bask. ALPAY, Fethi, Trk Kuklas ve Karagz, Folklora Doru, say, 15, Nisan 1971, s. 24-28. ALTUNTA, Yener, Kaybolmakta Olan Bir Kltr, Keklik V. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Halk Mzii, Oyun, Tiyatro, Elence Seksiyon Bildirileri, s. 35-39, Ankara 1997. AND, Metin, 100 Soruda Trk Tiyatrosu Tarihi, stanbul 1970. AND, Metin, Drama At The Crossroad-Turkish Performing Arts Link Past and Present-East and West, stanbul 1991. AND, Metin, Dnyada ve Bizde Glge Oyunu, Ankara 1977. AND, Metin, Gemite Karagzcler ve Ortaoyuncular, Forum, say, 330, 1 Ocak 1968. AND, Metin, Geleneksel Trk Tiyatrosu-Kyl ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri, stanbul 1985.

814

AND, Metin, Karagzde Tekerleme ve Perde Gazeli, Forum, say, 325, 15 Ekim 1967. AND, Metin, Karagz-Turkish Shadow Theatre, stanbul 1979. AND, Metin, Osmanl enliklerinde Trk sanatlar, Ankara 1982. AND, Metin, Oyun ve Bg, stanbul 1974. AND, Metin, Tiyatro Klavuzu, stanbul 1973. BAGZ, lhan, Folklor Yazlar, stanbul 1986. BORATAV, Pertev Naili, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul 1988. BORATAV, Pertev Naili, Folklor ve Edebiyat, 2 cilt, stanbul 1983. BORATAV, Pertev Naili, Saya-Anadolu ve Azerbaycan Trklerinin Bir Yrk Bayram, Folklora Doru, Eyll-Ekim 1975, say, 42, s. 3-9. CANDAN, Ayin, Ky Meydanndan Tiyatroya, Hrriyet Gsteri, say, 212, Temmuz-Austos 1999, s. 70. Cevdet Kudret, Karagz 3 c., Ankara 1968-1970. Cevdet Kudret, Ortaoyunu 2 c., stanbul 1994. ALILAR, Aziz, Tiyatro Ansiklopedisi, Ankara 1995. APANOLU, Mnir Sleyman, stanbulda Eski Ramazanlarda Karagz, Trk Folklor Aratrmalar, c. 2, say, 46, Mays 1953, s. 728-729. AY, Abdlhaluk M., Hdrellez Kltr-Bahar Bayram, Ankara 1990. DZGN, Dilaver, Erzurum Ky Seyirlik Oyunlar, Erzurum 1994, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Doktora Tezi. ELN, kr, Anadolu Ky Orta Oyunlar (Ky Tiyatrosu), Ankara 1977. ELN, kr, Halk Edebiyat Aratrmalar 2 c., Ankara 1988. ELN, kr, Halk Tiyatrosu, Trk Dnyas El Kitab, c. 3, Ankara 1992, s. 370-375. Evliya elebi Muhammet Zlli bni Dervi, Evliya elebi Seyahatnamesi, c. I, (nereden, Ahmet Cevdet), 1314. GEREK, Selim Nzhet, Trk Temaas-Meddah Karagz Ortaoyunu, stanbul 1942.

815

GKBAKAR, brahim, Halk Hikyeleri ve Karagz Oyunu, lk, say, 93, Austos 1943, s. 1718. GKTA, Sema, XVII. Yzyldaki On ki Byk enlik ve Bunlardaki Sanatsal Gsteriler, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, say, 11, 1999, s. 81-99. Hayali Kk Ali, Eskiden Karagz Nasl Oynatlrd, Trk Folklor Aratrmalar, c. 6, say, 140, Mart 1961, s. 2239-2240. NAN, Abdlkadir, Makaleler ve ncelemeler, c. II, Ankara 1991. NAN, Abdlkadir, Tarihte ve Bugn amanizm-Materyaller ve Aratrmalar, Ankara 1986. KANSU, Nafi Atuf, Panayr ve Tuluat, lk (Yeni Seri), c. 1, say, 1, 1 Birinciterin 1941. KARADA, Nurhan, Ky Seyirlik Oyunlar, stanbul 1978. KAZMAZ, Sleyman, Ky Tiyatrosu, Ankara 1950. KIRZIOLU, M. Fahreddin, Koyuncu Trklerde Saya enlii ve Karsta Derlenen Sayac Trkleri, TFA 5 (115), ubat 1959, 1847-1850. KIRZIOLU, M. Fahrettin, Kars ehrinde Karagz Oyunu-Adlar ve Demeleri, Trk Folklor Aratrmalar, c. 5, say, 112, Kasm 1958, s. 1789-1790. KPRL, M. Fuad, Edebiyat Aratrmalar-1, stanbul 1989. KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1980. KUNOS, gnacz, Trk Halk Edebiyat, (Haz. Tuncer Glensoy), stanbul 1978. MUTLU, Mustafa, Karagz Tasvirlerinin Yapm, Trk Halkbilim Aratrmalar Yll-1977. NUTKU, zdemir, Gerek Halk Tiyatrosu Olan Meddahlk Gnmzde de nem

Kazanmaldr, Milliyet Sanat, say, 122, 7 Mart 1975. NUTKU, zdemir, Gsterim Terimleri Szl, Ankara 1983. NUTKU, zdemir, Meddahlk ve Meddah Hikyeleri, Ankara 1997. NUTKU, zdemir, Tarhimizden Kltr Manzaralar, stanbul 1995. NUTKU, zdemir, Tuluat, Milliyet Sanat, 7 ubat 1975. NUTKU, zdemir, VI. Mehmetin Edirne enlii, Ankara 1987. OUZ, Reat, Karagzde Halk Trkleri ve Halk Hikyeleri, Kayseri 1946.

816

ORAL, nver, Karagz Perde Gazelleri, Ankara 1996. NGEL, Hasan Basri, Ritel Kkenleri ve Folklorik zellikleri Bakmndan Keklik Geleneimiz, V. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi Halk Mzii, Oyun, Tiyatro, Elence Seksiyon Bildirileri, s. 264-278, Ankara 1997. ZHAN, Mevlt, Seyirlik Oyunlarda Ak-Kara atmas, Trk Folkloru Aratrmalar-1985/1, s. 71-80. ZN, M. Nihat-Baha Drder, Trk Tiyatrosu Ansiklopedisi, stanbul 1967. ZTELL, Cahit, Karagz ve tesi, Trk Folklor Aratrmalar, c. 6, say, 136, Kasm 1960, s. 2257-2258. SAYGUN, Ahmet Adnan, Anadolu Danslar ve Bunlarn Ayinsel Nitelii stne, Folklora Doru, 39, Mart-Nisan 1975, s. 23-27. SEVENGL, Refik Ahmet, Trk Tiyatrosu Tarihi-Eski Trklerde Dram Sanat, 2 c., stanbulAnkara, 1959-1969. SEVLEN, Muhittin, Karagz, Ankara 1986. SEYDOLU, Bilge, Mitoloji zerine Aratrmalar-Metinler ve Tahliller, Erzurum 1992. SYAVUGL, Sabri Esat, stanbulda Karagz Karagzde stanbul, stanbul 1938. SYAVUGL, Sabri Esat, Karagz, Psikososyolojik Bir Deneme, stanbul 1941. SOKULLU Sevin, Trk Tiyatrosunda Komedyann Evrimi, Ank. 1997. ENER, Sevda, Tiyatronun Kaynana likin Kuramlar, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, 1975, s. 6, s. 23-48. TANPINAR, Ahmet Hamdi, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, st. 1985. TECER, Ahmet Kutsi, Karagz ve Kuklaya Ait Ksa Notlar, Trk Folklor Aratrmalar, c. 10, say, 119, Haziran 1959, s. 1917-1919. TECER, Ahmet Kutsi, Kyl Temsilleri, Ankara 1940. TURAN, Osman, On ki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul 1941. TURAN, erafettin, Trk Kltr Tarihi, Ankara 1990. Trklerde Karagz, ev, Orhan aik Gkyay, stanbul 1938. TRKMEN, Nihal, Orta Oyunu, stanbul 1991.

817

NGR, Etem Ruhi, Karagz Musikisi, Ankara 1989. Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stabul 1976. Ziya Gkalp, Trk Tresi, stanbul 1339.

818

Avusturyal Trk Murad Efendi ve III. Selim Tragedyas / Prof. Dr. zdemir Nutku [s.497-501]
Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi / Trkiye 4 Mays 1872, Cuma: Viyanadaki imparatorluk Tiyatrosu, Hofburgtheater1 uzun gelenei iinde ilk kez bir Osmanl diplomatnn yazm olduu Trk tarihine ilikin bir tragedyay oynayacaktr. Bu gsteri iin haftalardr srp gelen youn ve yorucu bir alma yaplmt. Byk bir dikkat ve titizlikle hazrlanan bu oyunun o gece al vard. Bu yapt Trk tarihinin en ilgi ekici olaylarndan birini iliyordu. Yeniliki padiah III. Selimin kiilii, sanatl ve yapmak istedii yenilikler, Alemdar Paa Olay bu manzum tragedyann iinde inandrc bir biimde ortaya konuyordu. Oyunun yazar, Osmanl mparatorluunun, nce konsolosluk, sonra da byk elilik grevlerinde bulunmu olan baarl diplomat Murad Efendiydi. Murad Efendinin Trk uyrukluuna gemeden nceki ad Franz Xavier von Werner idi ve 30 Mays 1836da Viyanada domutu. Babas mlk sahibi bir Hrvatt. Genlii zerine bilgiler biraz bulank olmasna karn, altml yllarda Viyanada yaamakta olan torunu Dr. Gabrile Steinhart2 ile yaptmz zel konumadan edindiim bilgilere gre, onun genlik yllar zerine iki sylenti var. Bunlardan biri, annesinin doum srasnda lmesiyle ona teyzesinin bakp bytt ve zorla askeri okula gnderildiidir. Onalt, onyedi yalarndayken, 1853te subay aday olarak Galiyaya gnderilen gen Franza Rus casusu olarak kuku duyulan iki kiiyi vurmas grevi verilmitir. Aslnda air bir gen olan Franz, onlar da yanna alarak Osmal mparatorluuna snmtr. Trkiyede nce bir gazetenin Fransa muhabiri olarak alm, sonra da Mehmet Ali ve Ethem3 paalarn hizmetine girmitir. Baka bir sylentiye gre, Franz, Avusturya ordusundaki Hrvatlar eitmek iin grevlendirilmitir. Ona iki Hrvat gencini kuruna dizmesi emredilince, onlar da yanna alarak Osmanllara snmtr. Ansiklopedik bir kaynaa gre, o, 1854 ile 1856 yllar arasnda, Avusturya imparatorluk, hassa alaynda temen olarak grev yapmtr.4 Onun 1853 ylnda, Trk uyrukluuna girdiini ve Osmanl ordusunda Krm Savana katldn, stleri tarafndan beenilerek kendisine binba rtbesi verildiini baka bir kaynaktan reniriz.5 Franz von Wernere Trkiyede Murad ad verilmitir. 1856 ylndan sonra Osmanl mparator-luunu d lkelerde baaryla temsil etmitir. ok ksa bir srede, nce konsolosluk, sonra da elilik makamna ykselmitir. 1859da eitli grevlerle Bkree, 1860da Palermoya gnderilmi, 1864 ylnda Temevara konsolos olarak atanmtr. 1873te Venedike bakonsolos olarak grevlendirilmi, daha sonra ayn grevle Dresdene giden Murad Efendi, 1876 ylnda Paris byk elilii mstear, 1877de Ethem Paann gzde diplomatlarndan biri olarak nce sve, sonra da La Hey Byk Elisi olarak grev yapmtr. Paris Byk Elisi olarak greve balamak zereyken, bir damar tkanmas sonucu, 14 Eyll 1881de, 45 yanda lmtr. Temevardayken beenerek seyrettii, oradaki Alman Tiyatrosu aktrisi ilezyal Henriette Ebell ile evlenmi ve ondan Geza Arifi ile Gaston evket adnda iki olu ve Elinor adl bir kz olmutur.6 Henriette, kocas ldkten sonra, imzasn Henriette Murad Efendi diye atmtr. Olu Geza evket

819

Murad ise Trk uyrukluunu brakmamtr.7 Murad adn aldna gre, bu bilginin doru olmas gerekiyor. Trke konumay ok abuk renen, anadili Almanca dnda Franszca, talyanca, Hrvata ve Macarcay ok iyi konuan Murad Efendinin dile olan yatknl herkesi artm, daha da nemlisi Osmanl mparatorluunun diplomatik ilikilerinde nemli rol oynamtr. Osmanl mparatorluu ile Avusturya arasnda salam bir kpr kuran Murad Efendinin bir baka byk baars da sve Krall ile temsil ettii Osmanl Devletinin birbirine yaknlatrmasdr. Kendi de bir ozan olan sve Kral, Murad Efendinin ozanln beendii iin, yabanc diplomatlar arasnda en ok onunla ibirlii yapm, ou kez de onun etkisi altnda kalmtr.8 Onun evresini etki altna alan bir kiilik ve kendine zg bir ozan olduunu, dneminde yazn tarihisi olarak tannan Ernst Alkerden reniriz. Alker, Freiburgda yaymlad incelemesinde Murad Efendinin dnemin en ilgin ozan olduunu belirtmitir. Onun diplomatlna bir rnei Gustav Khne adnda bir Alman yazar verir: Tiyatrodaki baars kadar, diplomasi dnyasnda da baarl olan Murad Efendi iki lke arasnda salam bir kpr kurmutur. () ilk kez, fesi ve Trk niformasyla sarayda grdmz Murad Efendi, akc bir Franszcayla sarayl bayanla konuuyordu. Bu bayan ona Franszcay mkemmel konutuunu syledikten sonra Dresdene gelmiken Almanca renmesi gerektiini belirtti. Oysa o bayan, Murad Efendinin Almanca iirleriyle nl bir ozan olduundan haberi yoktu.9 Murad Efendinin ozan, oyun yazar ve diplomat olarak incelenmesi, onun kiilii zerinde daha birok aydnlatc noktay ortaya kartmaktadr. Ksa yaam iinde, bir Osmanl diplomat olarak yapt hizmetler yansra ok sayda rn vermi olan yazar burada daha ok III. Selim tragedyas ile anmak istiyorum. Yazarlk yaamna Trk uyrukluuna getikten sonra balyan ozan, yaptlarn Almanca yazmtr. Yirmi yln stnde Trklerle yayan, onlarn anlaylarn, zelliklerini ve trelerini benimseyen Murad Efendinin onsekiz yapt vardr.10 Bunlarn drd iir kitab, biri gnlk, biri yk, onikisi de tiyatro oyunudur. Yazarn, 1877de, Leipzigde iki cilt olarak yaymlanan Trkische Skizzen (Trkiye Skeleri) adl yapt batdan Karadeniz kylarna kadar Trk yaamn nesnel bir biimde ele alr. Murad Efendi, Osmanl mparatorluunun o dnemdeki durumunu, Trklerin yaayn, trelerini, sanat olaylarn canl ve srkleyici bir slpla, o yaamn bir parasym gibi anlatmtr.11 Ramazan, Osmanl Tiyatrosunu, Gedikpaa Tiyatrosunda grd Schillerin Haydutlar adl yaptn, stanbul semtlerini, bu semtleri zelliklerini, Anadolu kentlerini, buradaki dn greneklerini, Trk kadnlarn, ocuklarn, memurlarn, devlet adamlarn ve benzer konular akc bir slpla ustaca anlatrken, onun bu konularndaki sevecenlii ve hogrs de dikkat eker. Trkiye Skeleri, kltr tarihimiz asdan nemli bir belgedir. 1878 ylnda, nc basks yaplan Nasreddin Hoca12 ise, bu byk mizah kahramanmz Avrupaya ilk kez dorudrst tantan bir yapttr. Yazar, Nasreddin Hoca zerine baz bilgiler verdikten sonra, onun fkralarn byk bir incelikle dizgesel bir almayla aktarmtr. Bu kitap ksa bir srede iki kez tkenmitir. Yazarn incelemeciler tarafndan en ok vlen iir kitab 1878de yaymlanan Ost und West Gedichte (Dou ve Bat iirleri) adn verdii yaptdr. Murad Efendi, bu

820

kitapla o dnemin en iyi ozanlar arasnda saylmtr. Onun, iir alannda, lkemizde yaygnlamam oluunun nedeni, tm yaptlarn Almanca yazm olmasndan kaynaklanr. Yazarn Selim, Der Dritte (III. Selim) adl tragedyas ilk kez 1871de Temevar daki Alman Tiyatrosu tarafndan oynanmtr. Ancak bu oyunun Avrupada tannmas bir yl sonraya rastlar. 1872 Mays aynda, Viyanadaki imparatorluk tiyatrosu olan Hofburg-theater daki (bugnk Burgtheater)13 gsteri, tarihsel bir anlam da tar; nk bu tiyatronun uzun gelenei iinde ilk kez bir Trk diplomatnn yazd ve Trk tarihini nyargsz olarak ileyen bir sahne yapt oynanmtr. Osmanl tarihinin en ilgin tarih dilimlerinden birini ileyen bu oyunda, III. Selimin yapmak istedii yenilikler ve Alemdar Paa olay baarl bir iirsellik iinde ele alnmtr. Batan sona manzum olan bu yaptta izlenen inandrc ve yapaylktan uzak sahneler, Trk tarihinin bir dnemini renkli ve canl bir biimde verir. Yazarn kitap olarak baslan metninin banda14 ekbilgiler vermeyi uygun grd anlalyor. nce, Trk adlarnn nasl syleneceini gsteren yazar, daha sonra oyun kiilerinin giysilerini ayrntlaryla anlatyor; kiilerin giysilerinin renklerini, taklarn, pabularn, sakal ve byk biimlerini de titizlikle aklyor. Bununla da yetinmeyen yazar, ayrca yle de bir not koymu: Bu oyunun sahnelenmesi srasnda bu konuda iyi anlalmayan, kiiyi kukuda brakan bir nokta olursa, bu oyunun yazar tiyatroya giysi ve dekor taslaklarn gndermeye de hazrdr.15 Bu tragedya, oyun seiminde ok titiz davranan eski Hofburgtheaterda, yani o dnemin en nemli tiyatrolarnn birinde, sekin bir oyuncu kadrosu ile sahneye karlmtr. Burg Tiyatrosu tarihinde ilk (ve bugne kadar da son) Trk yapt olan III. Selimin dekorlar, tiyatro tasarm tarihi iinde yeri olan Hermann Burghardt, giysileri de yine byk bir tasarmc olan Franz Gaul tarafndan gerekletirilmitir. Kalabalk bir oyuncu ve figuran topluluu gerektiren bu oyunun ba roln (III. Selimi) nl Fritz Krastel (1839-1908), Valde Sultan Frau Strassmann, Sadrazam Hseyin Paay Hallenstein, Alemdar Mustafa Paay Pettera, Muhtar Aay yine o dnemin nllerinden Joseph Levinsky (1835-1907), Zleyhay Friederike Bognar oynamlardr.16 Bu tragedyay sahneleyen Adolf Ritter von Sonnenthal (1832-1909), yazarn dncesine bal kalmas ve Osmanl-Trk yaayn doru bir yolda gerekletirmesi asndan ok baarl bulunmutur. Bu temsil hakknda kan eletirilere yle bir bakmadan nce, oyunun konusu zerinde biraz duralm. Be blmlk, klasik anlamda bir tragedya yaps ile kurulmu olan bu oyunun birinci perdesinin ilk yars bir ar iinde, ikinci yars ise sarayda geer. Yazar, birinci perdede, hem halkn genel grnmn, hem de saraydan bir kesit vererek oyunun serimi iin gerekli olan atmosferi tamamlamtr. kinci perde ile nc perdenin ilk yars sarayn harem dairesini ele alr; yazar, oyunun bu geliim kesiminde evrilen dolaplar, ikiyzllkleri, hileleri, haremin saray nasl ynettiini gsterir. nc perdenin ikinci yars ile drdnc ve beinci perdeler de taht salonunda geer. Murad Efendi bylece, halkn ve sarayn genel atmosferini verdikten sonra, III. Selimin ldrlndeki siyasal ve zel nedenleri amlyabilmek iin nce iin rtl olan arka plann, yani haremdeki olaylar sergilemitir. Ancak bunlar gsterdikten sonra, iin d yzne, yani taht salonuna girmitir. Bu adan, yazarn dokuyu ok akllca iledii izlenir.

821

ar iinde geen birinci perdenin ilk yars, genel durumu, halkn yeniliklere kar olan tutumunu, karclar ve araclar gstermesi ynnden ok canldr. Yenierilerin, hocalarn ve ar esnafnn tutumlar ilk sahnede aa karlmtr. Nizam- Cedite yabanc askerlere bakarm gibi baklmas, yenierilerin yozlam durumlar ilk yarda gsterilir. Birinci perdenin ikinci yarsn kapsayan saraydaki grnm ise evrilen dolaplar, General Sebastianinin etkisini, III. Selimin yalnzln vurgular. Tarihsel gereklere de dayanarak Alemdar Mustafa Paay ilgin bir karakter durumuna getiren Murad Efendi, III. Selimin ac sonuna doru adm adm yaklarken, Zleyha ile Nizam- Ceditin gen komutan skender Bey arasndaki gizli sevgi ban da yardmc tema olarak ilemitir. III. Selimin Hofburgtheaterdaki baarsn, o tarihlerde yazlan ok saydaki eletiriler ile incelemelerden anlyoruz. III. Selim iin alacak sayda yaz yazlm olmas, bu tragedyann o dnemde bir sansasyon yarattnn delilidir. Fikir vermesi iin bu yazlarn arasndan birkan seip baz blmler aktaryorum. 25 Mays 1872 tarihli Die Presse gazetesinde Joseph Bayer unlar yazm: Asl Viyanal olan ve burada Trk Konsolosu olarak grev yapan Muradn III. Selimi olaanst bir baaryla oynanmaya balad. Oyunu doru bir biimde sahneleyen Herr Sonnenthal, alkn bykl karsnda her perdenin sonunda iki ya da kez selama kmak zorunda brakld. Ancak bu alk yalnzca ynetmen iin deildi, ynetmen bu alklar yazar adna selamlad. Nitekim, oyun bittiinde yazar da sahneye kt ve seyirciler tarafndan uzun uzun ayakta alkland. Eletirmen Bayer, yukardaki szlerini biraz daha genilettikten sonra, ertesi gn bu oyun zerinde daha etraflca duracan belirtiyor. Gerekten de szn tutuyor ve ayn gazetenin ertesi gnk saysnda uzun bir yaz yazyor. nce, Avrupa tiyatrosunda Trklerin hep ya gln kiiler ya da heykel gibi souk gsterildiini belirterek, bylece Trk insannn daha ok kostm ve maske figr olarak kabul edilmi olmasndan yaknyor. O gne dek, Trkleri byle gerek karakterleriyle canlandran bir yazarn kmadn rneklerle anlatyor; sonra da yazsn yle srdryor: Ama dn sahnede grdmz, Murad Efendinin konusunu Osmanl mparatorluu tarihinden ald III. Selim tragedyasndaki Trklere gelince i deiiyor. Bu kiiler birer kalp ya da maske deiller; () bunlar gerek, tarihsel, hatta modern Trkler. Bu kiilere yakndan dikkatlice baktmzda yapay hibir ey bulamyoruz; bu kiiler kanl canl, bizi etkiliyecek nitelikte. () Uzun yllar Trklerin hizmetinde olan Herr Murad, oyununda ba karakteri daha kesin izgileriyle ve ayrntlaryla gsterebilirdi; tersine, o, Trklerin zelliklerini daha ok genel grnler iinde ele almay doru bulmu. () Sultann portresini izerken dnceli, geni bir aln, sanki dncelerini uzun kirpiklerinin ardna gizlemek istermi gibi ukurda gzler, Osmanllarn tipik kartal gagas burnu, kk bir az; yle ki, sakallarn dalgalar arasnda kii zorlukla grr bu az. At stnden ok, divanda oturmaya yarayan yorgun bir gvde; ksacas, melankolinin bir glgesi, sanki talihsizliin bilincine varm bir insan. Fransz ozan Lamartinenin izdii III. Selim portresi budur. Bizim ozanmz (Murad Efendi) bu ilgin zellikleri daha ileri gtrerek ac olaya k tutmak istemi.17

822

Bayer, bu yaz iinde, III. Selimin tutumunu, Avusturya imparatoru Franz Josephin liberal eilimine benzetiyor, ama Selimi Josephe oranla daha talihsiz buluyor. Ayn paralellik bir baka yazar tarafndan da belirtiliyor. Buna az sonra geleceiz. Bayer yazsn yle srdryor: nc Perdede Sultan Selim divan toplar ve bir tiradla yapmak istediklerini aklar; bunlar, 1Btn ynetim kadrolarnda reform yapmak, 2- Mslmanlarla mslman olmayanlar arasnda yasal eitlik salamak, 3- nan zgrl, 4- Sarayda radikal deiikliklere gidip haremi devlet ilerinden uzaklatrmaktr. () stanbulda yaayan bir Viyanal olarak, yazar bize hi bilmediimiz nemli bir kesiti anadilimizde gstermekle byk bir i baarmtr. Neue Freie Pressenin 25 Mays 1872 gnl saysnda, III. Selimin byk baarsndan szeden ve imzasn Em. K. diye atan bir eletirmen, Murad Efendinin iyi bir ozan olduunu belirttikten sonra Hofburgtheater ynetiminin byle bir ozan bulup ortaya kard iin vyor. Ancak bir ozann iyi de olsa, byle ilk oyunuyla dorua trmanmasn tehlikeli buluyor: Trk Franz Josephi olan III. Selim zerine yazlm olan bu tragedya belirtmeliyim ki, ok byk bir baaryd. Hatta bir srprizdi. () Muradn almasnda etkileyici bir dram var. Oyun sahne sahne geliiyor; ama gereinden ok tiyatro efekti ile oyun yer yer aksyor, hatta duruyor. Ba rolde Fritz Krastelin ok canl bir portre izdiini yazan eletirmen, dekor ve giysilerin gzkamatrc gzellikte olduunu, tiyatronun bunlara ok para harcam olabileceini belirtiyor ve bu konuda daha uzun bir yaz yazacan vadediyor. Gerekten de ayn gazetenin gn sonraki saysnda bu konuya yine dnyor: Yeni bir tragedyann, III. Selimin yazar, rendiimize gre, Viyana doumlu olup Avusturya ordusunda bulunmu, sonradan Trkiyeye giderek orada mslman olmu. Oyunundaki retorik ve ssl dil, bize hemen kendi iir slbumuzu anmsatt gibi, Osmanl iirinin de o gzel, byl havasn estiriyor.18 24 Mays 1872 gnl Wiener Zeitung, tiyatro haberleri sayfasnda, o gece yepyeni ve gen bir yazarn ok ilgin bir yaptnn Hofburgtheaterda oynanacan haber veriyor. III. Selim tragedyasnn seyirci nne karlmasnda alan nl sanatlarn adn veriyor. Bu yaz daha ok haber niteliinde baslm. Ayn gazetenin drt gn sonraki saysnda ise A. W. Ambros, son derece beendii bu tragedyann iir gcn verek yazsna balyor: Oyunun serimi baarl, eitli kiilerin tantld bir sokak sahnesinde stanbulun atmosferini yayoruz. Yazarn beenmedii noktalar da var: Bu serim sahnesinden sonra herey ok bireysel oluveriyor. Hemen her karakterin ipi oyun yazarnn elinde. Her karakter ayn agzdan, yani yazarn azndan konuuyor. Oyun kiileri klasik Fransz tragedyalarndaki gibi hareket ediyorlar ve hepsi de ssl ve uzun tiradlarla konuuyorlar. ()

823

Belli ki, tiyatro ynetimi, bu zor oyun iin hibir zveriden kanmam. Oyun ve sahne dzeni iin ne gerekiyorsa yaplm. Dekora ok para harcanm, tpk yeni bir bale sahneleniyormu gibi: eitli yeni dekor paralar, kapal arnn nndeki sokak, arkada Ayasofyann sileti, gz kamatrc bir saray; sanki gerek saray alnp da sahneye konulmu. Birinci sahnede aksiyonu ok canl bir duruma getiren ok gzel, grlmedik giysiler, gerek ss eyalarndan ayrtedilemiyecek taklar var. Btn bunlar fevkalade. Hatta Zleyhann srd koku btn tiyatro salonunu bir anda kaplad. Ama bu da naturalizmi biraz arya gtrmek olmuyor mu? Ya bu sahne bir ahrda geseydi, o zaman ahrn parfmn de mi koklamaya zorlanacaktk?19 25 Mays 1872 gnl Neue Wiener Tagblatttaki imzasz yazda, III. Selim ile Viyana seyircisini yrekten vuran Murad Efendi yine gklere kartlyor. Bu yazda, oyundaki Osmanl padiahnn tpk Viyanal bir liberal gibi konutuu belirtiliyor. Bu yazda da, Sultan III. Selim, Avusturya-Macaristan mparatoru Franz Josephe benzetiliyor. Bunun iin de, oyunun temasnn Viyanallara yabanc gelmediinden szediliyor, sonra unlar syleniyor: Her perdeden sonra, ynetmen Sonnenthal, yazar temsilen sahneye kt, halk selamlad. Perde son kez kapandnda Murad Werner Efendi sonu gelmeyen alklara teekkrn belirtmek iin drt be kez sahneye kp seyircileri selamlamak zorunda kald. Oyun zerine yazlanlarn birkandan yapm olduum alntlar bile III. Selimin dnemi iinde ne kadar baarl olduunu gsterir. Birok tiradla gelien ve neo-klasik Fransz tragedyas biiminde kaleme alnm olan bu yapt, yine konunun ilenii, karakterlerin ele aln ve olaylara doru bak ierdiinden bugn de sahnelebilecek bir oyundur. Viyanada domu, onyedi yanda Trkiyeye gelmi ve Trk uyrukluuna geip bu lkeye byk hizmetleri dokunmu olan Murad Efendi, yazarlk yaamna Trkiyeye geldikten sonra balam ve olgunluk dneminde birbirinden ilgin onsekiz yapt retmitir. O, yaptlarn Almanca da yazm olsa, Dounun romantizmi iinde bir Trk gibi duymu ve dnmtr. Ancak bundan da nemlisi, onun, Trkiye ile Avusturya, Trkiye ile sve devletleri arasnda scak ve insancl bir kpry kurmu olmasdr. 1 Bu tiyatro 1888 ylnn sonunda yktrlm ve yerini o tarihte yapm biten daha byk bir

saray tiyatrosu bugnk Hofburgtheatera brakmtr. Bugnk ad Burgtheaterdr. 2 Di Doktoru Gabriela Steinhart-Murad, Murad Efendinin olu Gaston evket Muradn

kzdr. evket Murad 1936 ylnda, Viyanada lnce, ona annesi Frau Gabriele Murad bakmtr. Dr. Steinhart-Murad, bugn de babadan kalma evde oturmaktadr. Murad Efendinin teki torunu, Gabrielenin erkek kardei Profesr Anatol Murad da bu konumada hazr bulundu. yi bir raslant olarak Prof. Murad, konuma iin randevu aldm gnlerde, alt Puerto Rico niversitesinden izin alarak

824

Viyanaya, kardeinin yanna gelmiti. Onlarla yaptm konuma 1966 ylnn Mart ortasnda oldu. Viyanaya gidilerimden birinde, 1980de, Dr. Steinhart bulamadm, ama kapsnn stndeki prl prl parlayan pirin levhadaki Steinhart soyadnn yanna, Murad da eklemi olduunu memnuniyetle grdm. 3 Belgeliimde bulunan, Murad Efendinin, Trkische Skizzen (Trkiyeden Grntler) adl

iki ciltlik, ilk Leipzig 1877 basksnda, yazarn Ethem Paaya bir ithaf yazs vardr: Ethem Paaya sonsuz sayglarmla bir hatra. Murad, Dresden 4 Kasm 1876. Onun altnda eski Trke u dizeler yar almaktadr: Ydigr, Dresden Devlet-i Aliyye baehbenderi zzetl Murad Efendinin telfidir. Almanyada Devlet Sefir-i kebri Edhem. evval 93, Terin-i evvel 92 Berlin. Altta Ethem Paann bir notu var: Mellifin hakkmda mbalaa ederek yazm olduu ey ikinci cildin 137. sahifesindedir. 4 Constant von Wurzbach, Biographische Lexikon, K. K. Hof-und-Staatsdruckerei, Wien

1886. Murad Efendi zerine ayrntl bilgi iin bkz. Dr. Heinrich Ziegler, Murad Efendi (doktora tezi), Mnster 1917. 5 Wilhelm Kosch, Ein sterreichischer Dichter und Trkischer Diplomat in Holland, Der

Wchter, Yl 22, Cilt I, 1940, 51-2. 6 Geza Arifi Murad, 1931de Kremsmnsterde, Gaston evket Murad 1936da Viyanada ve

Elinor Murad, 1921de yine Viyanada lmlerdir. 7 8 9 10 Bkz. Franz Brmmer, Deutsches Dichter-Lexikon, Eichstadt und Stuttgart 1877. Gustav Khne, Illustriertes Musik-und Theater-Journal, 19 Temmuz 1876. Ayn. iir kitaplar: Doudan Sesler (1859), Betimlemeler (1878), Dou ve Bat iirleri (1878),

Baladlar ve Betimlemeler (1878); oyunlar: III. Selim (1871), Marino Faliero (1871), Ines de Castro (1872), Kreuzhof Yolunda (1872), Kendine E Arayan retmenin Yolculuu (1874), Akntda (1874), Bogodil (1874), Johanna Grey (1875), Mirabeau (1875), Vazo (1875), Bir Roman (tarih yok), Sarayda (tarih yok); gnlk: Trkische Skizzen, 2 cilt (1877); yk: Nasreddin Hoca (1878). 11 I. Ciltteki balklar: anakkale Boaz, Hali, stanbulda Gezinti (Kubak stanbul,

stanbuldaki Halk Tipleri, Eski Blge, Trk Kent Ulam, Beyolu ve Beyolular, stanbulda Ramazan, Osmanl Tiyatrosu, Gedikpaa Tiyatrosunda Schillerin Haydutlar, Sultann Hazinesi, Trk Evi, Kapalar), Bosna Hersekten Anlar (Mostar Liman, Stola, Trebinye), Kbrsta Temmiz Ay, Kk Asya (Gzel Bir Kent-Bursa, Bir Bey ve Evi, Birinci Blme Ek, Bir Bey Dn, Dou Karadeniz ve Limanlar), Trabzon. II. ciltteki balklar: Harem ve Trkiyedeki Kadn Sorunu, Osmanl Kadnlar, Trk ocuklar, Douda Efendi ile Uak, Osmanlda Memurluk, Osmanl Saray Erkn, Ulema, Derviler, Osmanl Hanedan, Osmanl Devlet Adamlar I, Osmanl Devlet Adamlar II, Osmanl Devlet Adamlar III, Osmanl iiri.

825

12 13

Nasreddin Hoca, Ein Osmanische Eulerspiel, Oldenburg 1878 (3. basm). O srada, bu tiyatronun banda, 1871-1881 yllar arasnda genel sanat ynetmenlii

yapm olan ve Alman tiyatro tarihinde nemli bir yer tutan Dr. Franz von Dingelstedt (1814-1881) bulunmaktayd. 14 Selim Der Dritte, Trauerspiel in fnf Aufzgen vo Murad Efendi, Leipzig, Verlag von

Philipp Reclam, Juni., 1871. 15 16 A.g.y., s. 90. teki rollerde u sanatlar vard: Silistre Valisi = Galster, brahim Bey = Bernhard

Baumeister (1828-1917), Ba Terifati = Paulman, Pertev Paa = Ludwig Friedrich, Fatma Hanm = Frau Negro, General Sebastian = Friedrich Mitterwurzer, skender Bey = Kirschner, Dervi Sleyman = August Frster, Hasan Aa = Staetter, Birinci Yenieri = Hermann Schne (1836-1902), kinci Yenieri = Ferrari, Arap Emiuri = Leuchert, Bir Molla = Verstl, Dilenci Dervi = Karl Wilhelm Meixner (1815- 1902), Birici Kadn = Frulein Link, kinci Kadn = Frulein Krner, Bir Hamal = Rden, rtkan = Jehly. 17 18 19 Die Presse, 26 Mays 1872, Sanat Eki, ss. 1-2. Em. K., Neue Freie Presse, 28 Mays 1872, Sanat Eki, ss. 1-2. A. W. Ambros, Wiener Zeitung, 28 Mays 1872.

826

Yenileme Dnemi Trk Tiyatrosu ve Ahmet Vefik Paa / Ebru Burcu [s.502-506]
nn niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tiyatro tarihimizin ilk dnem eserleri bugn elimizde olmamakla beraber, bu eserlerle ve balang dnemiyle ilgili bilgileri yabanc kaynaklardan renebiliyoruz. Tiyatro eserleri yazya geirilmedii iin sadece varlna dair bilgiler aldmz bu kaynaklar, tiyatromuzun ilk rneklerini Trklerin mslman olmadan nceki dnemlerinde aramaktadrlar. Tiyatromuzun kaynan ok tanrl dnemde yaplan ayinlerde arayan grlerin yannda, tiyatronun bize o dnemde sk ilikiler ierisinde olduumuz inden getiine ya da Trklerin kendi tiyatrolarn yarattklarna dair grler vardr. Trk tiyatrosuyla ilgili olarak M.M. Nicolitchin hazrlad makaleye gre, Trklerin yaklak drt bin yl nce, kahramanla dair epik karakterli iki piyesi vardr ve bu piyesler, inlilerle yaplan seferler dnemine ait olup, o devirde yaplm bir savata kazanlan zafer anlatlmaktadr.1 Mslmanln kabul edilmesiyle birlikte byk bir ksm ayinlerden oluan bu seyirlik oyunlar, yaanan deiimin etkisiyle ilerleyen dnemlerde farkl hviyetlerde karmza kmlardr. Trklerin Anadoluya yerlemeleriyle birlikte corafi konum, soy, slam dini, imparatorluk dncesi ve dier devletlerle etkileim gibi unsurlarn tesiri sanat alannda da kendisini gstermitir. Yerleik hayata geilmesiyle birlikte seyirlik oyunlar da halk ve saray evresine gre farkl tarzda eserlerle gelime gstermeye balamtr. Kyl tiyatrosu gelenei, bamsz bir kltr birimi olan kylere bal olup daha ok tarih ncesi bolluk trenlerinden ve canlclk inanlarndan km bir tiyatro anlaydr2 Bu trn bir st dal olarak gelien halk tiyatrosu da metinsiz olup, kukla, glge oyunu (Karagz), ortaoyunu, meddah, engi, hokkabaz gibi dramatik zellikler gsteren trlere sahiptir. Halk tiyatrosuna karlk sarayda ok farkl bir tiyatro anlay olumam, sarayda yetitirilen sanatlarn grev ald bir halk tiyatrosu anlay devam etmitir. 1875 ylnn sonlarna doru ortaoyunu sanatlar tarafndan balatlan tulat tiyatrosu nem kazanmtr. Nitekim Tanzimat Dnemi Trk tiyatrosunun nemli deiiklikler yaad ve modern tiyatronun temellerinin atld bir dnem olmutur. Orta oyunundaki klasik metinler braklm, baz nl yaptlar bu tiyatronun yapsna uygun bir biime getirilerek sahneye kartlmtr. Tanzimat Dneminde gerek sosyal hayattaki gerekse edeb trlerdeki yenilikleri halka daha ak bir ekilde tantmak iin tiyatro tr olduka yaygn olarak kullanlan bir ara olmutur. inas, Namk Kemal, Recaizde Mahmut Ekrem, Abdulhak Hamid ve Ahmed Vefik Paa gibi yazarlarn oyunlaryla bu dnemde dramatik edebiyat gelime gsterirken ayn zamanda bat tiyatrosunun ilk rnekleri verilmeye balanr. Bir gei dnemi olan Tanzimatta temaa hayatmz bir yandan geleneksel seyirlik oyunlarmzla devam ederken bir yandan da Batdan eviri ve adapte yoluyla sahnelerimize kazandrlan eserlerle Avrupa tarzda bir Trk tiyatrosu kurulmaya allyordu.

827

Tarihimizde pek ok alanda nemli gelimelerin yaand bir dnm noktas olan Tanzimat Dnemi, gerek siyasi gerekse kltrel hayatmzda dikkate deer deiimlerin milad olarak kabul edilmektedir. Siyas tanzimattan daha nce varln hissettiren edeb tanzimatla birlikte, batdan alnan trlerden biri de tiyatrodur. Bu dnemde hem sanat asndan hem de fayda ve eitme fonksiyonlar gz nnde bulundurulduunda tiyatro, byk bir nem kazanmtr. Tiyatro trnn yadrganmadan kabul grmesinde, halkn daha nceden meddah, karagz ve ortaoyunu vastasyla bir gldr geleneine sahip olmas etkilidir Tiyatro, hzl bir deiimin yaand Tanzimat Dneminde edebiyatmza giren en nemli yeniliklerden birisidir. Batl tarzda tiyatro faaliyetleri ilk olarak stanbuldaki eliliklerde, Beyolunda, zmirdeki konsolosluklarda ve temsil vermek iin yurtdndan gelen gezici tiyatro topluluklar vastasyla gelimeye balamtr. Bu konuda sarayn ve yneticilerin de olumlu bir yaklam sergilemeleri gelimeleri daha da hzlandrmtr. rnein, Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlazizin sk sk saray dndaki tiyatrolara gittiklerini, byle gecelerde Beyolunun batan aa donandn kaynaklar bildirmektedir. Sultan Abdlhamit ise saray dndaki tiyatrolara gitmemi olmakla beraber, 1899da Yldz Saraynda bir tiyatro yaptrmtr. Yabanc topluluklar, yerli ve yabanc sanatlar Dolmabahe ve Yldz saray tiyatrolarnda gsteriler dzenlemi, temsiller vermilerdir.3 Padiahlarn yan sra pek ok devlet adam da bu konuda zel olarak aba sarfetmilerdir. Nitekim; Ziya Paa Adana Valilii, Ahmet Vefik Paa Bursa Valilii ve li Bey Trabzon Valilii srasnda yaptklar hizmetlerle tiyatronun gelimesine nemli katklar salamlardr. Batl anlamda tiyatronun lkemizde yerlemesine yardmc olan dier unsur yabanc-zellikle de ermeni-oyuncularn verdii temsiller, opera ve sirk gsterileridir. Tiyatro faaliyetleri iin Gedik Paa tiyatrosunu kullanan Gll Agop, bu dnemde tiyatronun gelimesine hizmet eden en nemli isimlerden biridir. Hayat hakknda fazla bilgiye sahip olmadmz Gll Agop, edebiyat tarihimizde modern Trk tiyatrosunun gelimesindeki hizmetleriyle anlmaktadr. Tiyatronun kamuoyunda tannmasnda ve halkn tiyatroya altrlmasnda onun abalar nemli lde etkili olmutur. Bu baarsndan dolay 1870 ylnda hkmet Gll Agopa stanbulda Trke temsil vermek iin on yllk tekel imtiyaz vermitir. Gll Agop ynetimindeki Osmanl Tiyatrosu, salad faydalara karlk, temsillerde ounlukla Ermeni oyuncularn rol almas Trkenin kullanm hususunda bir takm aksaklklarn domasna sebep olmutur. Tiyatro trnn yaygnlk kazanmas; tiyatronun bir sanat olarak ele alnmas, tiyatro eitimine nem verilmesi, oyun yazarlnn gelitirilmesi ve Trk kadnnn sahneye kmas gibi konular da beraberinde gndeme getirmitir. Beyolunda ilk tiyatrolarn ald dnemde, Ermeni sanatlar n planda yer alm, onlarla birlikte, Ahmet Necip, Kk smail, Abdrrezzak (Abdi), Kavuklu Hamdi, Ahmet Fehim gibi Trk oyuncular da rol almaya balamtr. Kadnlara ait roller de Ermeni kadn oyuncular tarafndan canlandrlmaktadr. Tanzimattan nce de bizde tiyatro trne karlk gelen bir takm faaliyetler varsa da, batl anlamda tiyatro 19. yzylda zellikle de 1839dan sonra gelimeye balar. Kaynaklarn verdii bilgilere gre tiyatro tarihimizde rastlanan ilk telif eser, Kefger Ahmet adl perdelik komedidir.

828

Eserin sonunda ketebe el-fakr skerle ifadesi yer alyorsa da, bu ismin yazara m yoksa istinsah eden kiiye mi ait olduu konusunda net bir bilgi yoktur. Bu eserin ardndan yazlan, Hikye-i brahim Paa ve brahim Glen ve ir Evlenmesi gibi oyunlarla Trk tiyatrosu yazl metinlerle gelimeye balamtr. li Bey, Nmk Kemal, Manastrl Mehmet Rfat, Hasan Bedrettin Paa, Ahmet Vefik Paa, Ali Haydar Bey, gibi yazarlar verdikleri eserlerle, bir yandan zengin bir repertuar olutururken, bir yandan da dramatik edebiyatn gelimesine hizmet etmilerdir. Trk tiyatro edebiyatnn gelimesinde en etkin rol oynayan devlet adam ve sanatlarmzn banda hi phesiz, Ahmet Vefik Paa gelmektedir. ok ynl bir insan olan Ahmet Vefik Paa, kiiliindeki renklilii verdii eserlere de yanstmtr. Sahip olduu derin kltr ve kk yatan itibaren tant fikr ve edeb muhitler onun ufkunu geniletmi, bata dil, tarih, tiyatro olmak zere pek ok sahada eserler vermitir. Dou ve Bat dillerinden ounu bilmesi baarl tercmeler yapmasna yardmc olmu, bu sayede edebiyatmza nadide eserler kazandrmtr. Fevziye Abdullah Tansel, Vefik Paann eserleriyle edebiyatmzda ne derece nemli bir yere sahip olduunu u cmlelerle zetlemektedir: Abdulhak Hamidin Trkiyede Moliere idi dedii Vefik Paa, Avrupa tiyatro edebiyatmz iin tercme ve birer aheser saylan adapteleri ile salam bir temel atmakla kalmamtr; memleketimizde ilk salname onun tarafndan tertip edildii gibi, ecere-i Trk tercmesi ile tarih Trklk yolunda ilk adm atan, Anadolu Trkesinin ilk lgatn, kendinden sonrakiler iin senelerce rnek tekil eden Avrupa tarzda ilk defa tarih ders kitab yazan da Ahmet Vefik Paadr.4 Ahmet Vefik Paann Trk tiyatrosunda sahip olduu baar adapte ve tercme yoluyla dilimize aktard Molire klliyatdr. 1869dan itibaren balad bu almann ilk rn olarak Zor Nikahn adapte etmi ve bu eser Matbaa-i mirede baslmtr. Ayn sene ierisinde Yorgaki Dandini ve Zoraki Tabip adl eserler Osmanl Tiyatrosunda temsil edilmitir. Vefik Paann Moliere klliyatndan tercme ve adapte ettii eserler unlardr: Tercme Edilenler: Savruk Zor Nikah Adapte Edilenler:

nfil-i Ak Zorki Tabip Dudukular Tabib-i Ak

Kocalar Mektebi Merk Kadnlar Mektebi Azarya Tartf Dekbazlk

Don Civan Adamcl

829

Yorgaki Dandini Okumu Kadnlar Ahmet Vefik Paa, Molirein dnda bata tiyatro eserleri de evirmitir. Ancak bu eserlerin hemen hemen hepsi kaybolmutur. Sadece L. Thiboust ile E. Lehmannn LeTueur de Lionsundan Arslan Avclar yahud Hak yerini Bulur ad ile evirdii iki perdelik komedi baslabilmitir. (1303/1886) Mustafa Nihat zn, Molire klliyatnn ikinci cildine baz sayfalar karm olan bir Hernani Tercmesinden bahsetmitir.5Ancak bu tercmenin bugne kadar dier sayfalarna rastlanmamtr. Bursa Valilii srasnda kendisi ile gren Edmond Dutemple, seyahatnamesinde Ahmet Vefik Paann Shakespeareden isimleriyle birlikte baz tercmeler yaptn haber verdii gibi, La Grande Encyclopediede Shakespeareden baka Schillerden de tercmeleri bulunduundan bahseder. Ahmet Fehim de Ahmet Vefikin Schillerden manzum olarak yapt ve Alman veliaht Wilhelmin Bursay ziyareti erefine kendilerinin de oynadklar Haydutlar Tercmesini haber vermektedir.6 Ancak bu tercmelerin metinleri ortada yoktur. Bunlarn dnda Ahmet Vefik Paann Oyuncuya Bir Oyun adyla hazrlad oyunlarnn varl bilinmekle beraber bunlar da ba aktr Faslyeciyann Msrda lmyle birlikte ortadan yok olmutur. Ahmet Vefik Paann tiyatroya ilgi duymas Fransada kald dnemde karlat kiiler, ald eitim, okuduu kitaplar ve orada seyrettii tiyatro eserlerinin etkisiyle olmutur. Mnevver bir ailenin ocuu olarak yenilie ak bir anlayla yetien Vefik Paa, hayatnda karlat her durumu kendisini gelitirmek iin kullanmasn bilmitir. Onun tiyatroya olan ilgisi kendisine olduu kadar Tanzimat Dneminin sosyal ve edeb yndeki geliimine de ok nemli katklar salamtr. 1834 senesinde babasnn Reit Paayla birlikte Parise gnderilmesi zerine Saint-Louis Lisesinde renim grme frsat bulan Vefik Paa burada Franszca renmenin yan sra Latincesini de ilerletmi, byk Fransz klasikleriyle zellikle de Molirein eserleriyle tanmtr. Bu tecrbeden sonra 1860 ylnda bir lise talebesi olarak gittii Parise, yllar sonra Osmanl mparatorluunun sefiri olarak gnderilmitir. Eskiden babasyla hi karmadklar Comedie Franaisein gsterilerini yeni versiyonlaryla seyretmeye devam etmitir. Sahip olduu yksek kltr ve sanat ak, sefareti fikir, sanat ve siyaset adamlarnn toplantlar yapt bir yer haline getirmitir. Ald vazifelerden srekli azledilerek farkl grevlere getirilmesi devletin pek ok kademesinde almasna sebep olmutur. Ancak son olarak atand Anadolu Sa Kol Ciheti Mfettiliinden azledildikten sonra uzun yllar akta kalan Vefik Paa bu yllarda kendisini ilm, edeb ve fikr almalara vermitir. Dil ve tarih konusundaki eserleriyle, Telemaque, Mikromegas ve Molire tercmeleri bu dnemin rnleridir. 1871 ylnda Mahmut Nedim Paann sadreti zamannda Rsmat Emni olarak greve balayan Vefik Paa 1878 ylnda eitli vazifeler alm ve bu yl ierisinde en st noktaya kadar ulam, son olarak da Hdavendigr (Bursa) Valiliine tayin olmutur. Bursa Valilii onun tiyatroyla her ynden ilgilendii mekn olmutur. Bursa Tiyatrosunu kurmas ve Molireden tercme ve adapte ettii oyunlar bu tiyatronun sahnesinde oynatmas valilik yllarna rastlar. Onun Bursada grev yapt yllar tiyatro edebiyatmz iin byk kazanlar salamtr.

830

Ahmet Vefik Paa bu dneme kadar siyas grevler iin bulunduu Paris ve Tahran eliliklerinde dou ve bat dillerini iyi bir ekilde renme imkan bulmutur. Encmen-i Dni yelii esnasnda tarih ve ilm eserler yazp lgat hazrlamasna ramen tiyatroya olan merak, Bursadaki zamannn nemli bir blmn Molirenin oyunlarn tercme ve adapte etmesinde etkili olmutur. Vefik Paadan nce de tiyatro ile ilgili almalar mevcuttu. Ancak bu almalar duraklama devresine girmitir. stanbulda faaliyet gsteren Gedik Paa Tiyatrosu II. Abdulhamitin emriyle yktrld iin bu tiyatroda alan pek ok Trk ve Ermeni tiyatro oyuncusu isiz kalmlard. Bu durum zerine Ahmet Vefik Paa Bursada bir tiyatro yaptrarak bu oyuncular himayesine ald. Bu oyuncularn banda Faslyeciyan grevlendirildi. Bursa Tiyatrosu, Faslyeciyan efendinin rejisrl altnda teekkl eden heyete parasz kiraland. Kira olarak tiyatro heyeti, memleket hastahanesi menfaatine, ylda iki defa temsil vermeyi taahht ediyordu.7 Tem hayatna girdikten sonra adeta bir rejisr gibi hareket eden Vefik Paa sahnenin dekorundan, oyunlarn provasna kadar her konuyla yakndan ilgilenmitir. Paa, oyunlarla ve oyuncularla o derece ilgilenmitir ki adeta bir hoca edsyla eserlerin provasnda hazr bulunup geveklik gsteren oyuncular azarlamaktan ekinmemitir. Hatralarna, hayatna ve sanatna ait bilgileri bir deftere yazan orta oyunu sanatkar Kk smail Efendi u bilgileri vermektedir: Ahmet Vefik Paa, hkmet civarndaki gazinoyu Gureb Hastahanesi nmna tiyatroya evirdi, bize piyesler vererek provalara balatt, her provada mutlaka bulunurdu, hi unutmam Zor Nikah piyesinde Holasa kzd, yerinden kalkarak bir tokat att. O gece piyesi fevkalde oynadk, Holas da ok iyi muvaffak oldu. Oyundan sonra Holas locasna davet ederek on altn hediye etti8 Vefik Paann tiyatroyla ile bu kadar fazla ilgilenmesi birtakm kukulara sebep olduu iin saraydan gelen bir emirle valilikten ekilerek tekrar stanbula yerlemek zorunda kalmtr. Ahmet Vefik Paann asl baars Molire gibi usta bir sanatkrn eserlerini Trke olarak oynatmasdr. Eserleri dilimize evirirken, sahip olduu geni dil bilgisi ve aznlklar yakndan tanmas oyunlarn baar kazanmasnda ok etkili olmutur. Onun tiyatro hayatna etki eden iki mekn Paris ve Bursadr. Paris, tiyatro kltrnn ilk tohumlarnn atld yer olup, Bursa da bu tohumlar yetitirdii muhit olmutur. Bursa Valilii, ehrin dzeni asndan faydal olduu gibi, bata Molire Klliyat olmak zere kltr hayatmza da pek ok kazanmlara vesile olmutur. Ahmet Vefik Paann, elimizde bulunan oyunlarnn hepsi Molireden adapte ve tercme yoluyla tiyatromuza kazandrlmtr. Tiyatro klliyatnda yer alan oyunlarn tamamnn kayna yabancdr. Bu oyunlarn o dnem Trk toplum yapsna uygun olanlar kendi tiyatro anlayna gre adapte etmi, uymayanlar ise Molireden aynen tercme etmitir. Adapte ettii eserlerde bile ayrca vaka icat etmesine gerek kalmam, asl konu zerinde -zorunlu deiikliklerin dnda- bir deiiklik yapmamtr. Molirei ve eserlerini Fransada kald yllarda daha iyi tanma frsat bulan Vefik Paann kendi karakteri ve sanat anlayyla Molirein gln kiiler ve vaka icat etme yn arasndaki benzerlik, ona yaknlamasnda etkili olmutur.

831

Tiyatro alanndaki ilk eserini Molireden adapte ederek Zor Nikah adyla edebiyatmza kazandran Ahmet Vefik Paann gei dnemindeki ikilemden etkilenmemesi mmkn deildi. Her ne kadar klasik Bat komedyas tarznda eserler vcuda getirmeyi amalamsa da, yazm olduu eserlerin geleneksel seyirlik oyunlarmzdan izler tamas kazanlmazd. nk halk arasnda yerlemi olan bir temaa gelenei varken, bu gelenein olduka dnda eserler yazmas dneminde bu derece kabul grmesine engel olabilirdi. ncelikle halk tiyatroya altrmak ve onlara bir tiyatro zevki alamak amacyla balad almalarn yadrganmamas iin, allagelmi tem anlaynn dna pek kmamtr. zellikle Tanzimat Dneminde komedyayla tanan Trk seyircisinin bu tr kolayca benimsemesini, daha nceden meddah dinlemeye, karagz ve ortaoyunu seyretmeye alk olmasna balayabiliriz. Bat tiyatrosu anlayyla yazlan ilk oyunlardaki konularn ve kiilerin ortaoyunundaki konu ve tiplerle benzerlik gstermesi de geleneksel seyirlik oyunlarmzn Avrupa Trk tiyatrosuna kaynaklk ettiini gstermektedir. Klasik bir Bat yazarnn lkemizde kendini kabul ettirmesinin zel bir anlam vardr. nk lkemizde Bat tiyatrosunun benimsenmesinden ok daha nce yerlemi bir gldr gelenei bulunmaktadr.9 Vefik Paa, Ahmet Mithat Efendinin Trk hikayeciliinde stlendii retme misyonunu tiyatro sahasnda stlendii iin tercme ve adaptasyon iin setii eserlerin, halkn daha nceleri izledii oyunlarla paralellik gstermesine dikkat etmitir. Bu tutum, eserlerinin dneminde yadrganmadan izlenmesine yardmc olduu gibi, gnmzde hala canlln korumasn salamtr. Vefik Paann baars kendi tiyatro anlayna kaynaklk eden Bat tiyatrosuyla geleneksel seyirlik oyunlarmz kaynatrabilmesidir. Oyunlarda, kiilerin kap sesi yerine tak tak tak eklinde zil sesi iin de ng ng drelin drelin eklinde taklid sesler kullanmalar ve hu, yahu gibi nidalarla birbirlerine seslenmeleri bu durumun en bariz rnekleridir. Vefik Paann oyunlarnda dekor unsuruna fazla yer verilmemesi ve olaylarn getii mekn olarak daha ok fiziksel anlamda ak meknlarn tercih edilmesi de ortaoyunu geleneinin devam olarak karmza kmaktadr. Dekor genellikle itbardr. Konumalardan elde ettiimiz ipularyla mekn canlandrabiliyoruz. Oyunda herhangi bir fonksiyonu olmayan dekoratif unsurlara yer verilmemitir. Ahmet Vefik Paa oyunlarnda kendi fikirlerini hayata geirme imkan bulmutur. Toplumsal konular erevesinde dnemin en ok tenkit edilen konularna oyunlarnda yer vermi, kendi bak asn ve fikirlerini tematik deerleri temsil eden oyun kiilerinin azndan syleterek oyunlarnn retme ve fayda verme fonksiyonlarn n plana karmtr. Olaylarn seyri ierisinde gldr unsurunu en uygun yerlerde kullanarak, komedyann gldrrken eitme ilkesine uygun eserler yazmtr. Bu yzden oyunlarndaki atmalarn tamam tenkit edilen dnceyle olmas gereken dnce arasnda yaanmaktadr. Tartf ve Don Civan adl oyunlarda da din deerlerin hafife alnmasnn eletirisi yaplrken bir taraftan da din adamlarn tenkidinin o dnemde bizim insanlarmzn ahsnda temsil ettirilmesi uygun grlmedii iin bu eserler tercme etme yoluna gidilmitir.

832

Ahmet Vefik Paa, yazd btn eserlerde, sade dil anlayna bal kalmtr. Halk diline yaklama abalarnn daha youn olduu tiyatro eserlerinde atasz, deyim ve halk syleyilerine geni lde yer vermesi onun dil anlaynn bir sonucudur. Adapte ettii oyunlarda dili baarl bir ekilde kullanm, kelimelerin Franszca karlnda grlen komik etkiyi Trkede de yakalayarak ahs slbunu ortaya koymutur. Ahmet Vefik Paann siyasi kimliinin yannda en nemli yararll tiyatro sahasnda olmutur. O, tiyatronun Trkiyede bir oyun ve sanat olarak uygulanmasna byk nem verdii gibi, tiyatro edebiyatmzn kurulu ve gelime aamasnda da nemli bir yol gsterici olmutur. 1 2 Niyazi, Ak, XIX. Yzyl Trk Tiyatrosu Tarihi, Atatrk niv. Yay., Ank. 1963, s. 15-16. Metin And, Balangcndan Gnmze Trk Tiyatrosuna Toplu Bak, Littera, (Haz:

Cengiz Ertem) 1990, s. 49. 3 Metin And, Tanzimat ve stibdat Dneminde Trk Tiyatrosu (1839-1908), Trkiye

Bankas Kltr Yay., Ankara 1972, s. 26. 4 Fevziye Abdullah Tansel, Ahmet Vefik Paann ahsiyetinin Teekkl, Hususi Hayat ve

Muhtelif Karakterleri, Belleten, TTK Yay., C. XX VII, No: 109, s. 144-145. 5 s. 54. 6 7 mer Faruk Akn, a.g.y., s. 157. Ltfi. Ay, Bursa Ahmet Vefik Paa Tiyatrosunun Al Mnasebetiyle-Ahmet Vefik Mustafa Nihat zn, Ahmet Vefik Paa ve Ernani Tercmesi, Kalem, nr 2, 15Nisan 1978,

Paa-, s. 28. 8 9 Cevdet Kudret, Ortaoyunu, Bank, Yay., Ank. 1973, s. 112. Sevda ener, Moliere ve Trk Komedyas, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, s. 5., Ankara

1974, s. 27.

833

D. Yeni Sanat Dallar: Fotoraf ve Sinema Osmanl'da Fotoraf Sanat / Engin zendes [s.507-517]
Fotoraf Tarihisi / Trkiye Osmanl mparatorluunda Fotorafn Gelimesini Etkileyen Faktrler Deien Yzylda Osmanl Sultanlar Osmanl sultanlar bestekar, mzisyen, air, nakka, ince marangoz, minyatrc olarak, daha ok Dou sanatlarna ilgi duydular. Bestekar Sultan III. Selimin yeeni ve fotorafn kefi yllarnda Osmanl Sultan olan II. Mahmudun da, btn bu geleneksel sanatlara yaknl olmakla birlikte, Bat sanatlarna meyli bykt. Bat mzii, piyano, Avrupa tarz bando, orkestra, tiyatro, askeri yenilikler, Osmanl lkesine onun saltanat yllarnda girmeye balad. Bu yeniliklerin uyguland sralarda, Osmanl mparatorluu, tarihinin en kritik dnemini yayordu. Geni mparatorluk topraklarn askerlik ve diplomasi ynnden savunmak, gittike zorlayordu. II. Mahmud, son zamanlarda gericilik ve tutuculuun simgesi haline gelen Yenieri ocaklarn 1826 ylnda kapattktan sonra,1 modern bir ordu ve donanma kurdu. Batl hkmdarlar eskiden beri, devlet dairelerine astrmak ve birbirlerine hediye etmek zere resimlerini yaptrmay adet haline getirmilerdi. Bu det Sultan II. Mahmudla birlikte Osmanl saraylarnda da balatlm oldu. lk kez resimlerini devlet dairelerine astran Osmanl Sultan II. Mahmud oldu. 1836da Selimiye Klasna byk bir trenle resmi asld. Sultan II. Mahmud, ayrca kendi resmini tayan bir nian hazrlatarak, Tasviri Hmayun ad verilen bu nian, en sadk bildii devlet erkan ve ricalinin boyunlarna kendi eliyle takt. Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa kuvvetlerine kar arpacak olan2 Osmanl ordusunun kumandan erkes Hafz Mehmed Paaya, 1838 ylnda moral olmas iin bir resmini gnderdi. II. Mahmuddan sonra Sultanla gelen olu, Abdlmecid zamannda da bu gelenek srd. Sultan Abdlmecidin grp seyretmesi iin, bir ressamn eserleri sarayda sergilendi. Atalar derecesinde dou kltrn bilmeyen Sultan Abdlmecid, Bat mziine byk bir ilgi duymaktayd. Franz Liszt, 1847de Osmanl Sultannn saraynda mziini dinletmiti. Bu konserden sonra, piyanist Liszte Sultan tarafndan bir nian verildi. Samuel Morseun telgraf buluundan dolay Abdlmecid kendisini tebrik edip, bir nian ve ihtira berat gnderdiinde, Morse: Sultan Abdlmecid, bu nian ve tebrikiyle icadmn deerini anlayan Avrupal ilk byk insan olmutur demiti. Sultann bu davran, ayn zamanda telgrafn dnya zerinde ilk defa Osmanl mparatorluunda tanndnn kantyd. 1847de Beylerbeyi saraynn yerindeki byk ahap sarayda, bizzat Abdlmecidin nnde mparatorlukta ilk telgraf denemesi yaplm ve Sultan, kurulan bu hattan ilk mesaj kendisi gndermiti. Bu denemeden sonra da

834

Edirneye kadar uzanan bir telgraf hattnn kurulmasn istedi. Samuel Morse, kendi lkesinde buluunun patent hakkn ancak 1854 ylnda alabildi. Abdlmecidden sonra Sultanla gelen Abdlaziz, aabeyi gibi Bat mziine deil, daha ok geleneksel Trk mziine ilgi duyard. ok iyi ney alar, beste yapard. Osmanlnn Berlin sefiri araclyla, 1863te mparatorie Augustaya,3 Abdullah Biraderlerin ektii bir fotorafn gndermiti. Avrupay ilk kez ziyaret eden Osmanl Sultan olan Abdlaziz ayn zamanda resim yapard. Olu son Halife Abdlmecid Efendi ise, Trk resim tarihinde yeri olan bir kiidir. mparatorluun sonlarna doru yaklat dnemde, gerilemenin Batllaamamak olduuna inanan Osmanl yneticileri, Avrupadan pek ok yabanc uzman getirterek, askeri, ekonomik, sosyal nemli grevlerde etkin roller verdiler. Bat lkelerinin gelimelerinin, bu alanlardaki uygulamalarna bal olduuna inanan Osmanlda, byk bir yenilenme hareketi balatld. Sultanlarn giysileri, altyz yllk mparatorluun geleneksel giyiminden ilk kez farkllat. Kavuk, kaftan ve alvar yerine, Avrupal hkmdarlar gibi, yandan eritli pantolonlar, krmz fesler4 giyilmeye baland, ceketler de apoletlerle bezendi. Donizetti Paa Mzka- Hmayunu ynetmek zere arld.5 Ordunun eitli kademelerinde Alman, sveli, ngiliz ve Fransz paalar grev aldlar. Bylesine hzl bir yenilenme dnemine girmi Osmanl lkesi, elbette Batdan gelen yeni bir bulua, fotorafa kar olamazd. Fotorafn Gelimesinde Sultan II. Abdlhamidin Rol Abdlazizden sonra ay gibi ksa bir dnem sultanlk yapan V. Muradn arkasndan tahta geen Sultan II. Abdlhamid, Osmanlda fotorafn en byk koruyucusu ve destekleyicisi oldu. Gzel sanatlarla ilgilenen Sultann kendisi de fotoraf ekerdi. Sarayda vaktinin ounu resim salonu, mzik salonu ve fotoraf atlyesinde geirirdi. Sultan Abdlhamid ayn zamanda ok iyi bir fizyonomistdi. stanbulun nemli ailelerinin kendisinde bulunan aile fotoraflarna bakarak, Harbiyeye girecek rencileri seerdi. Tahta geiinin 25. ylnda6 Osmanl topraklarnda karlacak af iin, lkenin btn cezaevlerindeki mahkumlarn, tek tek veya erli gruplar halinde boy fotoraflarn ektirdi, mahkumlarn isimleri, sular ve mahkumiyet mddetleri de yazl olan bu albmlere bakarak af kararn verdi. Cezaevlerinin, her trden insan toplayan yerler olduu dnlrse, bu albmlerin, o devrin giyim, kuam asndan da ok deerli folklorik bir kymette olduu aktr. Sultann baktibi Tahsin Paa7 anlarnda, Abdlhamidin sk sk kendisine; Her resim bir fikirdir. Bir resim yz sayfalk yaz ile ifade olunamayacak siyasi, hissi manalar telkin eder, onun iin ben tahriri mnderecatdan ziyade resimlerden istifade ederim dediini yazar. te Sultan II. Abdlhamidin fotorafa verdii bu olaanst nem, bu sanatn, dneminde Osmanl mparatorluunda sratle gelimesini salad. Fotoraflara lkedeki olaylar ve temel

835

kurumlar belgeleme grevini verdi. Hemen btn donanma gemileriyle, askeri kurulularn, fabrikalarn, mensuplarnn, devlet tarafndan yaplm btn binalarn, okullarn, karakollarn, camilerin, etnografik evrenin, arkeolojik grnmlerin ve doann fotoraflarn ektirdi. Ziyarete gelen yabanc devlet adamlarnn mparatorluktaki gezilerini, Hastane ve byk messeselerin allarn da yine ektirdii fotoraflardan izledi. Dier devlet bakanlarna, lkenin propogandasn yapmak amac ile albmler gnderdi. Ebubekir Hazm Tepeyran,8 ba darda olduu bir zaman, Sultana bir albm takdim ederek, ondan derdine are arad ve olumlu sonu ald. Tepeyran anlarnda; Eer ben fotoraf sanatn bilmeyerek bu albm Sultana takdim etmemi olsa idim, daha nce hakkmda verilen jurnallerle mimlenecektim diyerek, Sultann fotorafa olan ilgi ve sevgisini vurgulad. Yine Tepeyrann anlarnda, Sultan II. Abdlhamidin tahttan indirilmesinden ve parasna, mallarna el konmas kararndan sonra Yldz Saraynn harem dairesine giren heyetin orada sultana ait kk bir fotoraf atlyesi ile karlatklar yazldr. Balangta Mslman halktan tepki gren, ama Osmanl saraynn Mslman sultanlarnca desteklenen fotorafn bu nedenle sarayla ve devrin sultanlar ile dier lkelerde olduundan farkl bir ilikisi vard. Fotoraf ve Din likileri Reformlar ve yenilikler Osmanl ynetiminden gelmekteydi, halkn bunlar kabullenmesi ise bir sre iinde olacakt. Osmanl topraklarndaki nfusun ounluunu Mslman halk oluturmaktayd. Ancak Osmanl bu geni topraklar iinde, Rum, Ermeni, Karadal, Grc, Msrl, Trk, Yahudi, Arap, Arnavut, Srp, erkez gibi deiik guruplar iine alan bir milletler ve dinler topluluuydu. Kuranda resmi yasaklayan bir ayet yoktur. slamda resim yapmak deil, resimlere tapmak yasaklanmtr. Pek ok Osmanl sultan bandan beri resimlerini, hem de yabanc ressamlara yaptrdlar.9 Trklerin slaml kabul edilerinin daha ilk yzylnda resim ve heykel yapld ve mezar talarnda l ile ilgili kadn ve erkek figrleri kullanld.10 Kuranda olmamakla birlikte, baz hadisler canl varlklarn resmini yapanlarn, Allahla yaratmada boy lmeye kalktklar iin kt kii olduklarn ve bu kiilerin kyamet gn, yaptklar tasvirlere can vermek zorunda kalacaklarn, bunu baaramayacaklar iin de cehennem azab ekeceklerini belirtmilerdi. Tp, astronomi, mhendislik ve fen bilimleri konusunda yazlm kitaplardaki figrler, ou kez glge, k kullanmadan renklendirilmi, naif eylerdi. Bu resimleri yapan kiiye hibir zaman ressam veya tasvirci denmemesinin, nakka denmesinin sebebi de, bu tr sslemelerin daha ok nak olarak dnlmesinden ileri gelmekteydi. slamn temel kurumu ve slam mimarisinin odak yaps olan camilerde hi canl figr yoktu.

836

stanbulda 1910 ylnda alan ilk Mslman fotorafhanesinin sahibi, Rahmizade Bahaeddin yle diyor: Tesettr, gnah, haram korkusuyla mcadele etmek istediim iindir ki, atlyemi stanbul cihetinde11 kurmaya karar verdim. Osmanl mparatorluunun halkndan olan Musevilerin dininde ise, tasvir kesinlikle

yasaklanyordu. Ne yukarda gkte, ne aada yerde, ne de yerin altnda suda bulunann resmini yapma, onlara tapma ve hizmet etme. nk ben senin efendin ve tanrn kskan bir tanrym. (k 20/4) te bu dini nedenlerle ilk fotoraflar Mslmanlar ve Museviler arasndan kmad. Osmanl topraklarna gezginler yolu ile girmi olan fotoraf, ncelikle Hristiyan dinine mensup topluluklar, Ermeni ve Rumlar tarafndan balatlm oldu. Bu fotoraflar, fotoraflarnda model olarak da Hristiyanlar kullandlar. Orientin havasn belirleyen bu fotoraflarda nceleri beyaz peeleri ile gsterilen ve Trk kadn diye adlandrlan zarif hanmlar da slamik giysileri iinde Hristiyan kadnlar veya kadn kostm giydirilmi erkeklerdi.12 Usta-rak likileri mparatorluun tebasndan olan Ermeniler, Diyarbakr, Sivas, Trabzon, Elaz ve stanbulda daha ok eczac ve kimyager olarak bilinirlerdi. Bu nedenle de ilk bulunduu yllarda fazlaca kimya bilgisi isteyen dnemin fotorafl Daguerreotypea gemeleri kolay oldu. Ayrca Ermeniler, Venedikdeki Murad-Raphaelyan okulundan sanat alannda ok ey rendiler.13 mparatorluun eitli yerlerinde yaayan Ermeni aileler de ocuklarn stanbula meslek renmeye gnderirlerdi. Bu genler, o dnemlerde yeni alm bulunan Ermeni fotorafhanelerinde rak olarak altlar. zellikle Abdullah Frreslerin stdyosunda yetien pek ok renci, fotorafl hemen hemen bir Ermeni tekeli haline getirdiler. Ermenilerden sonra fotorafa ilk ilgi gsteren teba arasnda Rumlar bulunuyordu. Ondokuzuncu yzyln sonlarna doru baz levantenler de fotorafla ilgilenmeye baladlar. Mslman Nfus ve Ticaret Mslman Osmanl vatandalar ticaretle fazlaca megul deillerdi. zellikle, fotoraf gibi yeni bir buluun ticaretine atlmay macera olarak kabul ettiklerinden, byle bir ie yanamazlard. Gen Mslman Osmanl erkekleri, daha ok geleneksel askerlik mesleini, garantili bir geliri olan memuriyeti veya ulemadan olmay setiler. Bu nedenle de Mslmanlarn bu meslee ilgi duymalarnn balangc asker fotoraflarla oldu denebilir. Asker Fotoraflar Bat tarz resim lkeye girmeden nce, resimle ilgili almalar minyatr, tezhib, kalem ileri ile mimari elemanlar, ini sslemeleriydi. Minyatr, 13. yzyldan beri bir yzey resmi olarak gelimiti. nc boyut ve perspektif kullanlmazd. Kitap sayfalarna metni aklamak iin izilen minyatrler,

837

yakndan izlenen bir resim olduundan ve perspektif de belli bir uzaklktan derinlik etkisi yapacandan, buna gerek grlmemiti. Minyatrn okulu yoktu. Usta-rak ilikileri ile renilirdi. Bu sanat, okullarda gsterilse bile eyay ve doay doru bir biimde ifadelendiremeyeceinden bir anlam da olmazd. Oysa bat tarz resim, yalnzca resim sanat iin yaplmamakta, doa ve eyay doru gstermek amacn da tamaktayd. Resim ilk kez, 1795 ylnda retime balam Mhendishane-i Berri-i Hmayuna, 19. yzylda bir ders program olarak alnd. Askeri okullarda ncelikle asker mesleinin gerei olarak okutulan resim derslerinde, pespektif ve glgenin arlk kazanmasnn tek nedeni, resimsel olmaktan ok, boyutlu eyann doru grntsn yakalayabilmek iindi. Bat tarznda resim dersleri okunan ilk okul Mhendishane olduundan, ilk ressamlar da buradan mezun oldular. Mhendishaneye resim derslerinde yararlanmak zere 1805te ngiltereden bir Camera Obscura getirtildi. Daha sonralar fotoraf derslerinin de eklendii bu okullarda retmenlii, ressam snfndan mezun olmu askerler yaptlar. Saray tarafndan grevlendirilen bu fotoraflar, tarihi saptamalar ve gezginci dkmanter devrinin balamasn salam oldular. 1870lerde Mslman fotoraf adna bu nedenle rastlanmaktadr. lk Yllar Osmanllar Fotorafn Bulunuunu reniyor stanbulda yaymn Trke, Arapa, Franszca, Rumca ve Ermenice srdren Takvim-i Vekayi gazetesinin 28 Ekim 1839 (19 aban 1255) tarihli 186. saysndan: Avrupada yaynlanan baz gazetelerden alnan haberin tercmesidir. Herkesin bildii gibi, son yllarda buharl makinalar fabrikalarda ray zerinde gidebilir hale geldi. Bu sralarda bir adam dncelerini dikkatle bir noktada toplayp kanalize etmi ki, i bir acaip sanata ynelmi, sonunda cilveli bir ayna (sath) ortaya km. Fransal Daguerre adl marifet sahibi rendii deiik sanat fenninin usulleri ile gne n yank yaptrp, nesnelerin hatlarn karm ve bu acaip sanatn olumasna gizli ve ak olarak 20 senesini vermitir. Nihayet sonuca gelmi ve bu olay herkesin beenisini kazanmtr. yle ki, cismin grnts, ktan arndrlm byk veya kk kutu eklinde olan aletin, nndeki camdan geerek ieride resmolunur. eri yansyan resmin bir sath zerinde zaptolunmas iin baz eczalar hazrlanmas gerekir. Daguerre tecrbesine dayanarak bu karm baarmtr. Bakr levhaya srlen maddeye iyot ismi verilir. Bu levha iyodun buharna birka dakika tutulduktan sonra hemen karanlk kutuya konulur, be dakika mddetle kutunun penceresinden geen grnt resimlenir. Baz saklanmas gereken eylerin byle zaptedildii dnlecek olursa, bunun ne kymetli bir icad olduu anlalr. Ne gariptir ki, Daguerrein bu kefi srasnda Talbot isimli bir ngiliz de kendi diyarnda gne n byle kullanmtr. Byle ise de, Daguerrein resim ekmesi daha nce gereklemitir. Bu gazete haberi ile Osmanl mparatorluunda fotorafn icad duyurulmu oldu. 1840 ylnda ise, ngiliz William Churchillin yabanc basndan aktard yazlarla yaymna balayan Ceride-i Havadis gazetesinin 15 Austos 1841 (26 Cemazyelahir 1256) tarihli 47. says, bu defa Daguerrein ticari amala oaltt makinasnn icadndan yle sz ediyordu:

838

Ressamlarn kulland aletlere lzum kalmadan ve dzgn bir blmleme ile vakit kaybetmeden, bir yerin resim grntsn almak iin, Avrupada Daguerre dedikleri zat, bir alet icadedip, Daguerrein basmas manasnda Daguerreotype diye adlandrmtr. Daha nce kitabnn stanbula gelip ve tercme edilip basld, ilgililer tarafndan bilinmektedir. Bu Daguerreotype icadeden Msy Daguerre, bu defa da fotografya, yani k yazmas iini bir aletle yapmaya balamtr. ok ksa bir zamanda bu alet vastasyla bir yerin veya bir ordunun resmi levha zerinde tesbit olunuyor. Eer ekilen bir belde ise, btn binalardan baka ba ve bahesinde olan aalarn yapraklar dahi tek tek anlalyor imi. Eer levhadaki bir ordu ise, adamlardan baka yzlerindeki kllar dahi seiliyormu. Pra stanbul yakasndaki surlarn iine yerlemi olan Bizansllar, Haliin kar kysna bu anlama gelen Peramatis, ksaca Pra derlerdi. Buraya zamanla sahip olan Cenevizliler de Pra adn kullandlar, kendi topluluklarna da Magnifica Communita di Pra yani Ulu Pera Topluluu dediler. Cumhuriyetin balangcndan beri ad stiklal Caddesi olan Grand Rue de Prann, Osmanl dneminde ayr ad vard. Adal Osmanlca konuanlar iin Cadde-i Kebir, Avrupallar ve Levantenler iin Grand Rue de Pra, stanbul yakasnda oturanlar iin ise Doruyol. nceleri Prann dar ve karanlk sokaklarnda baz karanlk iler dnerdi. Eski korkulu sokaklar, elilik binalarnn yava yava buraya tanmalar ile zellikle ondokuzuncu yzylda deimeye balad, en canl ve kibar semtlerden biri haline geldi. Caddenin iki tarafn sal sollu dolduran apartmanlarn alt katlar, her lkenin bayran tayan zarif ve daha ok yabanclarn sahip olduu kimi saray ayakkabcs, kimi saray terzisi, kimi saray gmlekibas, kimi de saraya fes kalplayan dkkanlard. mparatorluk bakentinin en Batl yeri olan bu caddeye, 1850li yllardan sonra fotoraflar da gelmeye baladlar. Perann Fotoraflar Vasil Kargopoulo (1827-1886) 1850de Rum asll fotoraf Kargopoulo, Prada Rus Sarayna yakn bir yerde stdyosunu at. Daha sonra, o zamanlar kalabalk bir ordu merkezi olan Edirnede E. Foscolo ile ortak ikinci bir stdyo at. Kargopoulonun sslenme heveslisi ayak takm genlerin, kyafet deitirip fotoraf ektirmeleri iin, fotorafhanesinde geni bir gardrobu vard. Kargopoulo, ok sayda seyyar satcnn fotoraflarn ekip, 6x9 cm. boyutundaki katlara basarak, stdyosunun zel kartonlarna yaptrd ve bunlar stanbulun halk tipleri olarak sata kard. Byk nn bu almalar ile salayarak, stanbul tarih ve folklurunun belgelenmesine byk katkda bulundu. Pascal Sbah (1823-1886)

839

1857de, Avusturya Posta Ofisinin bulunduu Tom Tom Sokann 10 numaral binasnda bir fotoraf stdyosu at. Bu stdyoya El Chark Societe Photographic adn verdi. 1860 ylnda Grand Rue de Pradaki Rus Eliliinin bitiiinde bulunan 439 numaral yere tanan Sbah, A. Laroche adl bir Fransz stdyonun ynetimine getirdi. Pariste fotoraflk tekniini iyice renmi ve bu konuda almalar yapm olan Laroche, 1873l yllarn sonuna kadar Sbahla stanbulda almalarn srdrd. 1869larda Pascal Sbah, nl ressam Osman Hamdi Bey ile tant. Osman Hamdi Bey, yapt tablolarn byk bir ounluunda Pascal Sbahn fotoraflarndan yararlanmaya balad. 1873te Viyanada alacak sergide gsterilecek olan giysilerin byk boyutta fotoraflar ekilerek bir albm hazrland. Albmn tm fotoraflar Pascal Sbah tarafndan ekildi.14 Pascal Sbah, 1873 yl sonlarnda Kahirede nl Shepards otelinin yannda bir ube at. 1883 ylnda fel geiren Pascal Sbah 25 Haziran 1886da ld. Kardei Cosmi Sbah, 1888 ylna kadar stdyoyu ynetti. Pascal Sbahn olu Jean, amcasnn yardmlaryla stanbulda alan fotoraf Policarpe Joaillier ile ortak oldu. Ad Sbah & Joailliere dnen firma altn an yaamaya balad. 1871 ylnda Jean Pascal Sbah, Hagop skender ve Leo Perpgnani ile ortaklk yapmaya balad. Cumhuriyet dnemindeki yenilenme hareketlerine uyarak firmann ad Sabaha dntrld. Abdullah Frres (Vien: 1820-1902, Hovsep: 1830-1908, Kevork: 1839-1918) Prann en nl fotoraflar Ermeni asll Abdullah Biraderlerdi. Kevork Abdullah, 9 Eyll 1857de Venedikteki Murad Raphaelyan okulundan mezun oldu ve 1858 ylnda stanbula dnd. Vien Abdullah, 1856da stanbul Beyazdda bir fotoraf stdyosu aan ve bu stdyoda Daguerreotype ile uraan Alman kimyager Rabachn yannda rtuu olarak almaktayd. Kevork, kardeleri Vien ve Hovsep ile birlikte lkesine dnmek isteyen Rabachn stdyosunu devrald. 1886da, Msr Hidivi Tevfik Paann ars zerine, Kahirede bir ube atlar. Abdullah Kardelerin Kahirede atklar bu iyeri, hretlerine paralel olarak daha ilk gnden itibaren byk bir baar kazand. Saysz takdir dlleri, madalyalar, kutlama mektuplarnn sahibi Abdullah Biraderler, zellikle stdyo fotoraflarnda ustaydlar. Bu nedenle de deiik desenli panolar, kadife perdeler, eitli stunlar, gnn modas kanapeler, Douyu simgeleyecek sedef kakmal masalar, nargile, ubuk, sim ili terlikler yaratacaklar ortam iin vazgeilmez aksesuarlard. almalarnda doal n rol bykt. Nikolai Andreomenos (1850-1929)

840

1867 ylnda Abdullah Frreslerin Beyazttaki stdyosunu devralan Andreomenos buray 30 yla yakn altrdktan sonra da fotorafln merkezi haline gelen Prada bir ube at. stanbul yaantsn byk bir titizlikle ekti. 27 Ocak 1929da fotoraf almalarn srdrrken ld. Olu Tana Andreomenos 1930 ylnda stdyonun ad Foto Saray olarak deitirdi ve almalarn 90 yana kadar Beyolunda srdrd. Guillaume Berggren (1835-1920) sveli Guillaume Berggren, 1866da dnya seyahati iin Odessadan bir gemi ile ayrld. Gemi stanbul limannda durdurulduunda, Guillaume bir frsatn bularak ehri gezmeye kt. Dounun bu gizemli ehrini grdnde de hemen gemiden ayrlarak buraya yerlemeye karar verdi. Bu adm onu yaamnn sonuna kadar kalaca kente getirmiti. 1870li yllarn banda Grand Rue de Prada Dervi soka (bugnk ad ile Piremeci) bandaki 414 nolu binann ikinci katnda bir fotoraf stdyosu at. Berggren, usta teknii ve kompozisyon anlay ile, stanbulun en gzel grntlerinin, Boaziinin, kylarn, sokaklarn, trl tiplerin, manzaralarn belgeleyicisi oldu. Badat demiryolunun yapm srasnda, Goltz Paa ile birlikte Anadoluya yapt gezilerde, demiryolu zerindeki pek ok kentin fotoraflarn ekti. Glmez Frres Glmez Kardeler, 1870 ylnda Prada bir stdyo atlar. stanbulun krsal grnmlerinin fotoraflarn eken kardeler, 1900de stdyoyu kapatarak btn fotoraflar Ail Samancya sattlar. Bogos Tarkulyan (?-1940) Bogos Tarkulyan, Pol adn kullanrd. Daha sonralar ise asl ad unutularak kendisine fotorafhanesinin ad olan Febs efendi denmeye baland. Karaka biraderlerin atlyesinden yetiip, daha sonra Abdullah Frresin asistanln yapt ve 1890da Phbus ad ile kendi fotorafhanesini at. 1890 yllarnda ocuk resimleri ekmek iin, Fransadan stdyosuna all kartondan yaplm 70-80 cm yksekliinde bir oyuncak at getirdi. Uzun seneler resim dersleri alan Febs, zellikle portre resmi zerine ok baarl almalar yapt. Ail Samanc (1870-1942) Ressam ve dekoratr Jacob Samanc Efendinin olu Ail Samanc, fotorafl Abdullah Biraderlerden rendi. stanbulun eski eserlerinin fotografik bir koleksiyonunu hazrlad. Ail Samanc, Apollon adl stdyosunda 1925 yllarna kadar almalarn srdrd.

841

stanbul TarafRaif Efendi 1854 yllarnda, stanbul emberlitata alan Raif Efendi, 1848de Osmanl mparatorluuna snan ve 1849da Ktahyaya yerleen Macar mltecilerindendi. emberlitataki dkkannda saatilik ve dnemin teknii Daguerreotype ile fotoraflk yapt.15 Rabach Alman kimyager Rabach, 1856da Beyaztta bir stdyo at. Bir minyatrc olan ve fildii zerine minyatr portreler izen Vien Abdullah yanna rtu olarak ald. 1858de Rabach bu stdyoyu Abdullah Biraderlere devretti. Rahmizade Bahaeddin Bediz (1875-1951) 1910 ylnda, bugnk stanbul vilayetinin karsnda fotorafhanesini at. Titiz almann bir sembol haline geldii iin Resna ad ile bilinen bu fotorafhanenin n, nce stanbula sonra btn Trkiyeye yayld. Daha nceki nl stdyolarn uzun seneler sonra kapanmaya yz tuttuu yllara rastlamas da Resnann ansn arttran unsurlardand. stanbulda Sublime-Portedan (Babali) sonra, skdar ve daha sonra da Bahekap ubeleri alan fotorafhanede 20yi akn ii alyordu. Ksa zamanda byk ne kavuan fotorafhanenin, ayn hzla ykselip kapanmas 15 yl gibi ksa bir dnemin iinde oldu. Kadky yakasnda bulunan fotoraflar ise bakent fotoraflnda ok etkin bir rol stlenemediler. Bunlarn en nemlisi Amirayand. Garabet Amirayan (1857-1927) Andreomenosun yannda fotorafl rendi. 1900 yllarnda Osmanl Fotorafhanesi ad ile Beyaztta bir stdyo at. 1905 ylnda fotorafhanesini skdara tad. lnceye kadar almalarn burada srdrd. 1918 yllarnda kz Ardemis ve olu Jirayr kendisine fotoraf almalarnda yardmc oldular. niformal Fotoraflar mparatorluktaki tm olaylar, hastane almas, niversite kurulmas trenlerini, misafir krallarn yolculuklarn, Sultan II. Abdlhamidin sarayndan kmadan izlemesi, asker fotoraflarn ektikleri fotoraflar sayesinde olmutur. Gazetecilik o dnemde, bir fotoraf kadrosu barndracak teknik olanaklardan uzak olsa bile, ekilen bu fotoraflar, lkede basn fotoraflnn balangcdr. Yzba Hsn Bey (1844-1896)

842

1865 ylnda Mhendishane-i Berri-i Hmayunun Topu-Ressam snfndan mezun oldu. Langal ressam Hsn Bey, Topu Okulunda resim hocal yapt. II. Abdlhamidin olaylar izlemek iin grev verdii asker fotoraflardand. 1872 ylnda Risale-i Fotografya adl bir kitap yazd. Servili Ahmed Emin (1845-1892) 1845te stanbulda dnyaya gelen Ahmed Emin, 1865te Mhendishane-i Berri-i Hmayundan topu mlazm olarak mezun oldu. Byk resim yeteneinden dolay mezun olduu yl, Tophane resimhanesine desinatr olarak alnd. Resimhanede fotoraf ileri ile de yakndan ilgilenerek, bu alanda byk n kazand. Fotoraftaki byk baars Sultan tarafndan duyulan Ahmed Emin, bir heyetle Anadoluya gnderilerek Bursa, Bozyk, Eskiehir ve zniki dolap pek ok fotoraflar ekti ve bunlar bir albm halinde Sultan II. Abdlhamide hediye etti. Fotoraftaki baars ve fotorafa olan ilgisi, onun Sultan tarafndan yaverlie alnmasn da salad. Bir mddet yaverlik yapan Ahmed Emin, daha sonra Mhendishanede resim hocas olarak almalarn srdrd. yi bir suluboya ressam olan ve gravr bilen Ahmed Emin, fildii oyma sanatnda da ok baarlyd. Sultana verdii fotoraflarn muhafaza etmesi iin hazrlad albm, kendisi fildii kabartma ile oyarak hazrlad. 4. dereceden bir Osman ve yine 4. dereceden bir Mecid nian vard. Ali Rza Paa (?-1907) nceleri skdarl Ali Rza Bey, daha sonralar da skdarl Ali Rza Paa diye anlan Ali Rza Bey, askeri okuldan 1866da 18. dnemde Kurmay Yzba olarak mezun olan asker fotoraflardand. Ali Rza Paann son grevi Milli Savunma Bakanl fotorafhanesindeydi. Kolaas Mehmet Hsn (1861-?) 1882de Harbiyenin Piyade snfndan mezun olan Hsn Efendi, ayn yl Bab- Seraskeri fotorafhanesine tayin edilerek, 1894 ylna kadar burada fotoraf ileri ile urat. Bu tarihten sonra, genel kurmay bakanl resimhanesinde de fotoraf ileri ile ilgilenen Hsn Beyin almalarndaki baars nedeniyle ald beinci rtbeden Medici nian vard. Bahriyeli Ali Sami 14 Mays 1890da Mekteb-i Bahriye-i ahane ve Leyl Tccar Kaptan Mektebine giren Mehmet Beyin olu Kasmpaal Ali Sami, 22 Mays 1892de naiye snfndan deniz temeni olarak mezun oldu. Osmanl Bahriyesinde albayla (12.12.1905) kadar ykselen Ali Sami Bey, Bahriyeli Ali Sami olarak anlrd. Bahriyeli lakab kendisine yine saray iin alan fotoraf, Mhendishane-i Berri-i Hmayundan mezun baka bir asker fotoraf ile ayn ad tadndan verildi.

843

Darlacezede ba fotoraflk ve Bahriye okulunda fotoraf retmenlii yapan Bahriyeli Ali Sami, Osmanl Donanmasn ve mparatorluu ziyarete gelen Amirallerin ve yabanc donanmalarn fotoraflarn ekti. 1893 (Rumi 1309) ylnda baslan Mebadi-i Usul Fotografya adl kitabn Bahriye naiye Mhendislerinden Ali Sami diye imzalad. Stefan Matbaasnda baslan bu kitabn, her biri mhrlendi ve mhrl olmayanlarn sahte olduu da kitabn giri sayfasnda belirtildi. Dnemin fotoraf tekniklerini ieren bu kitabn girii de Sultan II. Abdlhamide ithaf olundu. 1897deki Trk-Yunan Savandan gm madalya ald. Bahriyeli Ali Sami, 1897den sonra Yldz Saraynda alan serginin de mdrln yapt. Sultan II. Abdlhamid Dneminin saray fotorafs olan Ali Sami Bey, Sultan iin pek ok deerli albmler hazrlad. zellikle Bahriye iin ok kymetli dkman olan bu albmlerdeki fotoraflar ekti. 3. dereceden Osman, 4. dereceden Mecid ve bir de sanat madalyas vard. Merutiyetin ilanndan sonra, II. Abdlhamid daha tahtta iken, geen istibdad dneminin aratrlmas iin bir komisyon kuruldu. Bu komisyon yaverleri ve devlet yneticilerini inceleyerek pek oklarn aa ald. Ali Sami, 4 Mays 1909da albaylktan uzaklatrld. Tercman- Hakikat gazetesinin 2 Austos 1909 tarihli saysnda Bahriye Fotorafs Ali Saminin bir hafiye olduu belirtilerek Sultan yaverliinden alnd ve yaverlik cretinin kesilerek, skenderun Liman Reisliine tayin edildii bildirilmekteydi. Bu arada Msra kaan Bahriyeli Ali Sami, fotoraf makinasn da yannda gtrd. 28 Austos 1909 tarihli kdam gazetesinde, istibdad devrinin masraflarn kontrol etmek iin kurulan komisyonun, kaak Ali Saminin beraberinde gtrd devlet mal fotoraf makinasnn 1740 kuru bedelinin, kaan haciz edilen mallarndan tahsil edilecei bildirilmekteydi. Bahriyeli Ali Sami, Milli Mcadelenin balad yllarda tekrar Anadoluya gelerek Bandrmada be say yaymlanabilen Adalet adnda bir gazete kard. Bu gazetesi ile, Sultan II. Abdlhamid Dnemini savundu ve Mustafa Kemal Atatrke kar olduunu yaymlad. Trk Kurtulu Sava baladnda ise, nce kars ile zmire, oradan da Selanike kat ve orada ld. 150likler listesinin gazeteciler blmnde Bahriyeli Ali Saminin de ad yazlyd. Fahrettin Trkkan Paa (1868-1948) Tuna boyunda Rusukta dodu. renimine yine ayn yerde balad. Babas Tuna Vilayeti Posta ve Telgraf Mfettii Mehmed Nahiddi. 1877-1878 Trk-Rus Savanda gelen, Trk gmen kafileleri ile birlikte stanbula geldiler. Babas Nahid Efendi, Rusuktan sonra stanbul Posta ve Telgraf bamdrlne getirildi. Fahri Bey, bir yandan stanbulda Harbokuluna devam ederken, dier yandan da, babasnn yannda grevli Fransz mhendislerden, matematik ve Franszca dersleri ald. Bu arada, onlardan

844

fotorafl rendi. 1885te henz 17 yanda iken, stanbul ve evresinin fotoraflarn ekmeye balad. Fotorafln daha da ilerletmek iin Febsn stdyosunda da alt ve stdyonun sahibi Bogos Tarkulyandan zel dersler ald. 1888de Harbiyeden ve 1891 ylnda da Kurmay okulundan mezun oldu. 1891-1894 yllar arasnda stanbulda, daha sonra 13 yl Erzincanda askeri grevlerde bulundu. 1908 sonlarnda stanbula geldi. 1910 ylnda Arnavutluktaki byk isyann bastrlmasnda grev ald. Albay olarak Tekirdada Kolordu Kurmay Bakanlna getirildi. Bu kolordu ile 1911 talya Savanda, anakkale Boaz savunmasnda grev ald. 1912-1913 Balkan Savanda 31. Tmene komuta etti. 1914de Musulda, sonra Suriyede komutanlklar yapt. 31 Mays 1916da Medineye gelerek, isyan eden Mekke emirine kar Medineyi, 1916dan 1919a kadar savundu. Bu nedenle kendisi, Medine Mdafii Fahri Paa olarak da anlr. Askeri grevle gittii yerlerin fotoraflarn eken Fahrettin Paann yabanc yaynlardan derledii fotoraflkla ilgili notlar vard. Ali Sami Akzer (1866-1936) Rusuktan stanbula gelen aile, skdar Beylerbeyi ktne kayt olduundan, Ali Sami de, skdarl Ali Sami diye de arlrd. 1303 (1886) ylnda Mhendishane-i Berri-i Hmayunun topu snfndan mezun olan 24 subaydan biriydi ve bu okulda resim ve fotoraf retmenlii yapt. Osmanl ordusunda Topu Albay olarak grevli olan Ali Sami, sarayn da fotoraf hocaln yapt ve ehzade Burhanettin Efendiye uzun seneler ders verdi. Servili Ahmed Eminin damad olan Ali Sami, Mhendishanede onun yardmcln da yapt ve bu okulda Merutiyetin ilanna kadar retmen olarak resim ve fotoraf dersleri verdi. Kara kalem, sulu boya resim almalarnda da ok byk baar elde etti. Ali Sami, 1889 ylnda Abdlhamidin yaverliini yapt ve 1892de kolaas rtbesine ulat. Sultan Abdlhamidin grevlendirdii asker fotoraflardan olan Ali Sami Bey, Alman mparatoru II. Wilhelmin Osmanl mparatorluunu ziyaretini, stanbuldan Kudse kadar olan yolculuunu, 1898 ylnda yol boyunca izleyerek bu seyahati bir albm halinde Sultan II. Abdlhamide sundu. Soyad kanunu ktnda Akzer soyadn alan Ali Sami, Merutiyetin ilanndan sonra Trabzonda bir lisede resim retmenlii yapt. Buradan ayrldktan sonra da 1936da stanbulda ld ve Nakkatepeye gmld. skdarl Hasan Rza (1864-?) 1883te Harp Okulunun Piyade snfndan mezun oldu. 1888 ylndan 1895 ylna kadar Kuleli Askeri Lisesinde resim hocal yapt.

845

Sultan II. Abdlhamidin tahta ktndan beri (1876) stanbul ve tara vilayetlerinde yaplan askeri binalarn fotoraflarn ekmek iin 1893te bir Komisyon kuruldu. Hasan Rza bu komisyonun yesi idi ve binalarn fotoraflarn ekerek bir albm halinde Sultana sundu. Kenan Paa (1855-?) 1855de Rusukta dodu. Babas Nazif Paa, Bosna valisi idi. Daha sonra stanbula gelerek, Mevkib-i Hmayun alayna yazld. Temen rtbesi ile fahr yaverlie kabul edildi. 1884te Nizamiye Yzbalna, 1886da kdemli yzbala, 1888de binbala, 1889da da yarbayla ykseldi. 1897 ylnda Trk-Yunan Savann zarar tespiti iin, II. Abdlhamid, en gvendii yaverlerinden bir heyet kurarak, Yarbay Kenan Beyi fotoraflar ekerek, bir albm hazrlamas iin grevlendirdi. 1900 ylnda Paala ykselen Kenan Bey, 1908de Merutiyetin ilanndan sonra grevden alnd. stibdad devri ileri gelenlerinden olduu kabul edilerek srgne gnderildi. Gazeteciliin lk Yllar Robertson (1813-1888) Gazetecilik anlay ile sosyal evrenin belgelenmesi ise, 1853 ylnda balayan Krm Sava srasndayd. Osmanl Darphanesinde hakkak olarak alan James Robertson, 1855 ylnda Krm liman, sava alan grntleri ile mparatorlukta ilk gazetecilik fotoraflarn ekmi kii oldu. Yirminci yzyl balarken, Msr, Sudan, Bulgaristan, Bosna-Hersek, Kbrs, Sisam, Girit, Gney ve Dou Arabistan gibi yerler mparatorluun denetiminden karak, geni lde bamszlk kazand. mparatorluk bu yzyla pek ok isyanlar, talyan Sava, Birinci ve kinci Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava ile girdi. Birinci Dnya Savandan sonra, dnyann siyasi haritas ve toplumlarn siyasal ynetimleri deiti. Osmanoullar, Habsburg,16 Romanov17 gibi ebedi sanlan hanedanlar ikidardan dtler. 1 Austos 1914te balayan Birinci Dnya Savana, Osmanl mparatorluu 30 Ekimde girdi. ngiltere, Fransa, Rusya, talya, vb. gibi gl devletlere kar, Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristann yannda savat. 1914-1918 yllar arasnda sren bu savan sonunda, dier yenik den mttefikleri gibi, Osmanl mparatorluu da bir mtareke yapmak zorunda kald. Ve 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalad. Bu mtarekenin ar artlaryla, mparatorluk fiilen sona ermi oldu. Talha Ebzziya (1880-1921)-Velid Ebzziya (1882-1845) Trk basn tarihinde sekin bir yere sahip olan gazeteci Ebzziya Tevfik Beyin (1849-1913) oullar Talha Bey ve Velid Bey, 1912 ylnda matbaalarna bir karanlk oda kurdular ve nemli olaylar kendileri foto muhabirlii yaparak ektiler.

846

1915 anakkale Zaferinden sonra, Velid Bey harp alannn fotoraflarn ekmek zere anakkaleye gitti. Savaa katlan mehmetikleri, kumandanlar ve Trk bataryalarnn fotoraflarn ekti. Bu fotoraflar Tasvir-i Efkrda yaymland. Velid Bey, 16.3.1920 gece yars, stanbulu igal eden ngilizlerin, ehzadeba askeri karakolunda sngleyerek ldrd, alt mzka askerinin fotoraflarn ekti. Fotoraflarn altna ehitlerin knyelerini de yazp, ok sayda basarak, Anadoluya gndermeye ve milli mcadeleyi alevlendirmeye altlar. 2.6.1921de Tevhid-i Efkr gazetesini yaymlamaya balayan Velid Bey, yapt hizmetlerden dolay stiklal Madalyas ile dllendirildi. Arif Hikmet Koyunolu (1888-1982) Sanayi-i Nefise Mektebinin (Gzel Sanatlar Akademisi) mimarlk blmn bitiren Koyunolu, 1915te stanbul Babalide, Yeralt fotorafhanesini at. Kurtulu Sava srasnda askerliini yaparken, Erzurum dalarnda ordu kayak takmnn fotoraflarn ekti. Burhan Felek (1895-1982) 1914 ylnda Karargh genel fotorafs olan Burhan Felek, 1915 yl sonlarnda anakkale Savann cephe fotoraflarn ekmek zere grevlendirildi. 1911de Trablusgarpta talyanlara, 1915te anakkalede tilaf Devletlerine kar zaferler kazanan Mustafa Kemalin 1919da Samsuna k, lkenin kaderinde yeni bir sayfa at. Bu adm, alt asr sren Osmanl mparatorluunun tarihe kart noktada Trklerin kurtulu savann balangc olacakt. Kurtulu yolunda, her gn yeni zaferler kazanlan savalarda fotoraf ekenlerin ou, savalara katlan askerlerdi. Cumhuriyetin ilanndan sonra, says artarak alan Mslman stdyolar, hemen her ehirde stdyolarna Zafer adn verdiler. 1 Yenieri ocaklar ad ile bilinen Osmanl ordusunun artk imparatorluu savunacak gc

olmadna inanan II. Mahmud, yeni ve modern bir ordu kurmak iin harekete geti. stanbulda bulunan 51 yenieri ocann her birinin en yetenekli 150 kiisinden ekinciyan oca kurulacakt. Bunu duyan Yenieriler 4 Haziran gecesi isyana baladlar. syanc gruplar kente yayld. eitli yamalar yapld. Ancak halkn yeni bir ordu kurulmas konusunda Sultandan yana olduunu anlayan yenieriler, klalarna ekildiler. Sultann askerleri klann evresini sardlar ve top atei ile tm isyanclar ldrp, klay atee verdiler. (15 Haziran 1826) Bu olaya Vaka-i Hayriye ad verildi. 2 Osmanl mparatorluunun Msr Valisi olan Kavalal Mehmed Ali Paa ile Sultan II.

Mahmudun aras ok iyi deilken, 1834te Mehmed Alinin imparatorlua dedii yllk vergiyi azaltmak istemesi, ilikileri iyice bozdu. 25 Mays 1838de Mehmed Ali Paa bamszlk isteyince, II. Mahmud seferberlik ilan etti. Her iki taraf da savaa hazrd. Suriyenin bir ksmn yeniden kazanmak

847

isteyen Osmanllar, Fratn kuzeyinde byk bir ordu toplad. lerinde von Moltkenin de bulunduu bir grup Prusyal, danman olarak harekta yardmc olmalar iin gnderildi. Osmanllar Frat geip, Halep zerine yrdler (21 Nisan 1839). Kar kuvvetler de Halep giriini koruyan Nizip ve Birecik arasnda toplanmt. 24 Haziran 1839da Osmanllar geri pskrtld. 3 Augusta (30.9.1811-7.1.1890): 1861 ylndan itibaren Prusya Kraliesi ve 1871den

itibaren de Alman mparatoriesi. Saksonya-Weimar Grandk Karl Friedrich ve Grandes Maria Paulownann kzdr. 1829 ylnda da I. Wilhelmin kars oldu. 4 Osmanl mparatorluunda fesler, dnemlerinin sultanlarna gre de isimler aldlar.

Bunlar; Abdlmecidin giydii bask ve yuvarlak hatl olan Mecidiye, Sultan Abdlazizin yine bask fakat keskin kenarl olan Aziziye, Sultan II. Abdlhamidin yksek fakat keskin hatl olan Hamidiye fesleriydi. Dnemlerinde halk da bu tr fesleri giydi. Bunlardan baka Zuhaf, Fino, Dar Beyolu gibi adlar da vard. Esnaflar fes stne yemeni sararlard. Sarksz fese Dalfes denirdi. 5 Donizetti Paa (1788-1856): talyann Bergamo kentinde dodu. Bando efi ve bestecidir.

Dier besteci ve ef Gaetano Donizettinin kardeidir. 1832de Sultan II. Mahmud, tarafndan Askeri bandolarn bana gemesi iin Osmanl mparatorluuna davet edildi. Bandolara Bat enstrmanlar ve Bat mzii tarzn uygulad. Sultan Abdlmecidden de byk destek gren Donizetti Paa, eitli madalyalar ve hediyelerle dllendirildi. 1856 ylnda stanbulda ld. 6 Sultanlarn tahta kt gnler her yl trenlerle kutlanrd. II. Abdlhamid Dneminde bu

kutlama gnlerinde, Yldz Saraynn baheleri, binalar, fener ve bayraklarla sslenir ve kaplarn zerine Padiahm ok yaa yazl levhalar aslrd. Sultan erkenden Byk Mabeyn-i Hmayuna gider ve akama kadar vkela ve vzerann, ecnebi sefirlerin tebriklerini kabul ederdi. Akama doru haremde byk salonda ailesi ile toplanrd. Bu arada ehirde de enlikler yaplarak, fener alaylar dzenlenir, fiekler atlr ve halk da bu trenlere itirak ederdi. Bu culs enliklerinin en muhteemi 1901 ylnda II. Abdlhamidin tahta knn 25. yl trenleri oldu. 7 Tahsin Paa: Sultan II. Abdlhamidin mabeyn baktibi. II. Merutiyetten sonra grevi ve

rtbesi elinden alnd (1908). Abdlhamid ve Yldz Hatralar adl kitabn 1931de yazd. 8 Ebubekir Hazm Tepeyran (1864-1947): Nidede dodu. Memurluk yaamna ktiplikle

balayarak valilie kadar ykselip, Manastr, Musul, Bursa, Ankara, Beyrut, Badat, Hicaz, Trabzon, Sivas valiliklerinde, Dantay yelii ve daire bakanlnda bulundu. Kurtulu Sava yllarnda da Sivas ve Trabzon valiliklerinde bulundu. kinci Trkiye Byk Millet Meclisinde Nide Milletvekili idi. 1939dan 1946ya kadar iki dnem yeniden Nideden milletvekili seildi. Ky gereklerini sergiledii Kk Paa adl bir roman vardr. stanbulda ld.

848

II. Mehmed (1430-1481), I. Selim (1467-1520), II. Selim (1524-1574), IV. Murad (1612-

1640) resimleri yaplm olan sultanlardr. Fatih Sultan Mehmed, 1479da Venedik ile bar imzaladktan sonra, onlardan usta bir ressamn gnderilmesini istedi. Bu grev Gentile Belliniye byk bir trenle verildi. Ayn yl stanbula gelen Bellini, Fatih Sultan Mehmedin ve ahzedelerin portrelerini yapt. Ressam Ruben Manas, 1850de Sultan Abdlmecidin kz Fatma Sultann resmini yapt. Pek nl bir ressam olmamakla birlikte Kanuni Sultan Sleyman (1494-1566) anda yaam olan Trk Haydar Bey, I. Fransuva ve V. arln resimlerini yapt. 10 Trk heykeltralnn en gzel eserleri, kurganlarda kefedilen eya arasnda bulunur.

Yenisey yaknlarnda, Orhonda, Turfanda, Hotanda ve Orta Asyann eski Trk ehirlerinde bulunan heykelcikler budist bir karakter tar. slamlktan sonra Trklerde heykel sanat yava yava snmeye balarsa da, heykeltralk bir mimari ssleme unsuru haline dnr. Bunlar mezar yaztlarn sslemeye devam eder. Anadolu Seluklu Trklerinde, Nidedeki Hdavent Trbesinin pencere kesinde insan figr vardr. nc yzylda bile Konyadaki kabartmalarda melek, muharip, avc eklinde insan tasvirlerine rastlanr. 11 stanbuldaki Mslman halkn youn olarak yaad yerler, Prann kar sahilinde

bulunan kylard. Pra tarafndaki Kasmpaa ve Tophane srtlarna ise, Trkler, II. Beyazd (14471512) Devrinde yerlemeye baladlar. ehrin blmlerini ayrmak iin sylenen stanbul ciheti Trklerin youn olarak yaadklar blm belirtmek iin sylendi. 12 19. yzyl fotorafl, matbaa basksnn teknik artlarnn yetersizliinden dolay, bugn Her lkenin fotoraflar

gezilen grlen yerlerden alnan posta kartlarnn grevini de stlenmiti.

da bu turistik nitelikli fotoraflar ekip, o lkenin etnografik, sosyal, mimar grntlerini turistlere sundular. Bunlar genel olarak albmler halinde hazrland. Bu yzylda Mslman kadnn peesini aarak, fotoraf karsnda poz vermesi sz konusu olamazd. Bu nedenle fotoraflar imparatorluun Hristiyan tebasndan kadnlar model olarak kullandlar. 13 Murad-Raphaelyan okulu, nce Raphaelyan ad ile Venedikte Mkhitaristler tarikat

tarafndan 1836da ald. Maddi destei Yetvard Raphael Garamyann (1734-1791) brakt mirasla saland. 1870te Paristeki Muradyan mektebi ile birleerek Murad-Raphaelyan adn ald. 1929da Muradyan okulu ayrlarak tekrar Pariste ald fakat ad deimedi. 1917de Romaya tand, ertesi yl tekrar Venedike geti. II. Dnya Sava srasnda kapand. 1950de tekrar ald. 1879 ylna kadar ortaokul seviyesinde olan okul, bu yldan sonra lise seviyesine getirildi. Kevork Abdullahn 1852 Ekim aynda on yeni renci ile birlikte balad bu okuldan pek ok dereceleri ve birincilikleri oldu. Sanat eitimine byk arlk verilen okuldan Kevork Abdullah

849

1857de resim ve piyanodan dier derslerinde olduu gibi birinci olarak dl alan alt renci arasnda yer almay baard. 14 Les Costumes Populaires de la Turquie en 1873 adl albm, 27.5x37 cm. boyutlarnda,

370 sayfa olarak hazrland. 20x36 cm. boyutunda Sbahn atlyelerinde phototype metodu ile baslm 42 adet fotoraf kullanld. 15 Daguerreotype: 1839da, Louis Jacques Mand Daguerre tarafndan bulunan bu yntem,

bulucusunun ad ile anld. 1850li yllarn sonlarna kadar kullanld. nce gm bir tabakayla kaplanan bakr levhada grnt cva buhar ve sodyum hiposlfitle elde ediliyordu. Tm bu ilemlerin fotoraf ekiminden en fazla bir saat sonra gerekletirilmesi gerekiyordu. Sonu ise, oaltma olana olmayan yalnzca tek bir pozitif grntyd. 16 oldular. 1859da talyadan, 1866da Almanyadan karlan Habsburg slalesi, Orta Avrupa blgelerinde hakimiyetini bir sre srdrd. Kasm 1918den sonra ise sonuncu hkmdar I. Karl, szde kral olarak kald. 17 Romanovlar Litvanya asll Rus ailesidirler. 16. yzylda Rusyaya yerletiler. 1613-1917 Habsburglar, 1278-1918 yllar arasnda Avusturyada hkm srm ailedir. Saltanatlar

boyunca gerek savalarla, gerek evlenmelerle Avrupa lkelerinin byk ounluunda sz sahibi

yllar arasnda lkeyi ynettiler. Abdlhamid IInin Hatra Defteri; Selek Yaynevi, stanbul 1960 Abdlhamid; Siyas Hatratm, Dergh Yaynlar, stanbul 1984 Cezar, Mustafa; Sanatta Batya Al ve Osman Hamdi, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 1971 Ebbzziya, Tevfik; Yeni Osmanllar Tarihi Cilt II, Kervan Yaynlar, stanbul 1973 Ebbzziya, Tevfik; Yeni Osmanllar Tarihi Cilt III, Kervan Yaynlar, stanbul 1974 slimyeli, Nzhet; Asker Ressamlar ve Ekoller, Asker Ressamlar Sanat Dernei Yaynlar I, Dou Ltd ti Matbaas, Ankara 1965 Mehmed Esad; Mirat- Mhendishane-i Berri-i Hmayun, Karabet Matbaas, stanbul 1312 zendes, Engin; Fotoraf Ali Sami 1866-1936 (Haet Yaynevi/stanbul, 1989) zendes, Engin; Trkiyede Fotoraf (letiim Yaynlar/stanbul, 1992) zendes, Engin; Osmanl mparatorluunda Fotoraf (letiim Yaynlar/stanbul, 1995)

850

zendes,

Engin;

Abdullah

Frres

Osmanl

Saraynn

Fotoraflar

(Yap

Kredi

Yaynlar/stanbul, 1998) zendes, Engin; Sbah & Joaillierden Foto Sabaha Fotorafta Oryantalizm (Yap Kredi Yaynlar/stanbul, 1999).

851

Osmanl mparatorluu'nda Fotorafn Balangc / Prof. Dr. Simber Atay [s.518-523]

Dokuz Eyll niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi / Trkiye Pariste Austos 1839da Daguerreotypein dnyaya tantlmas olay, pek ok lke gibi Osmanl Devletinde de ilgi ekmi ve hemen kamuoyuna bu icatla ilgili bilgiler verilmitir. Bu konuda en eski belge, gnmzde, Sleymaniye Ktphanesi, gazete koleksiyonlar arasnda bulunan 19 aban 1255 ya da 28 Ekim 1839 tarihli ve 186 sayl Takvim-i Vekayidir. Gazetenin 5. Ve 6. sayfalarnda Daguerreotypein bulunu evreleri zetlendikten sonra, teknik zelliklerinden sz edilmekte ve mucidi Daguerre tantlmaktadr: Avrupa canibinden tevart eden baz gazete evrakndan mstahre havadisin tercmesidir. Cmlenin malumu olduu vecihi ile teksir-i ulumu marifet ve tevfir-i sanayi hirfet kaziyelerine itina ve dikkat ve vesail-i ilmiye ve istikmali levazm- fnn-u hikemiyeye sarf makderet olunduka anbean enva- sanayi-i acibe ve gunagum fnn-u garibe ihdas ve ihtira olunmakta ve tevsi-i daire-i menafi ve ticarete bezl-i mahasal vs dirayet klnmakta olup nice senelerden beru eshab- tecrbe ve malumattan bulunan mellahlarn tekil-i esbab- seyr-i sefayin hususunda mincihetil-amel vaki olan mesai ve gayretlerinden bir semere-i nafia hasl olmayarak nihayet kuvve-i ulum sanayi ve vasta-i ulum u maarif ile icat ve ihtira olunan vapur sefayini ile istihsal-i teshilat- icabiyeye destres olunmu ve bu keyfiyet cmlenin malumu mehudu olan mevattan olduu cihetle azade-i klfe-i isbat beyan bulunmu olup ibu vapur alatnn seyr-i sefayin hakkn istimali suretiyle memalik-i baidede bulunan milel tavaif i muhtelife beyninde iyab zihap ve mnasebeti yevmen feyevmen kesb-i ysr shulet etmekte olduundan mada fenn-i mezkurun peyderpey tetkik istimali mnasebetiyle kre-i arzn mehal ve mevaki-i mteferrika ve muhtelifesi bir iklim-i cesim-i vahit hkmne girecei asar- mahsusesi cihetiyle rehin-i istidlal olarak ancak alat- mezburenin menafi ve muhassenat- kesiresi yalnz bahren istimali suretine mnhasr olmayp eksr karhane ve fabrikalarda dahi istimal olunmakta id ve hasl olan menafiinin derece-i tasavvurdan efzun olduu derkar ve biraz vakitten beru baz mahallerde timur tarikler inasiyle vapur arabalar vaz ve mezkur arabalarn srat-i seyr hareketleriyle ne mertebelerde takrib-i merahil mesafat mmkn olduu varestei kayd iardr. Bu esnalarda dahi sarf- efkar dikkat ve bezl-i nakdine-i akl ferasetle bir dahi sarf- efkar dikkat ve bezl-i nakdine-i akl ferasetle bir sanat- garibe dahi cilveker-i mirat i zhur olmu ve sanat- mezkurenin mucidi fransalu Msy Dager nam bir ehl i hner bulunmu olup mumaileyh tahsil etmi olduu fnun-u mtenevvia-i bediann asar- hikemiyesinden olarak inikas- ua- ems ile tersim-i eya tarikinin ihtira ve istihra eylemi ve bu sanat- garibenin suretger-i ayine-i husul olmasna hafi ve celi yirmi sene miktar alp abalyaruk nihayet hezar gune tecarib-i kaviye ile file getrm ve kuvye-i ura- ems-i mnir ile mnakka olan ekal-i mahsuseyi cmleye irac ve ilan eyledikte keyfiyet beis-i tahsin-i fravan olmu olarak ancak sanat- mezkurenin bervechi tafsil beyan ve tasrihi tatvili makali mucip olaca mtaleasiyle yalnz sureti-imal ve icrasnn bu mahalde zikr tarifi mnasip grlmtr.

852

yle ki ezmine-i kesireden beri bir nevi sagir ve kebir kutu eklinde olarak yukarusunda camdan ayine resminde bir penceresi ve hizasnda vazolunan eyay- hariciye pencere-i mezbura akseder (kamara opskura) tesmiye olunur bir nevi alet mevcut olmala salifzzikir msy Dager eyay- mezkurenin alet-i mezbure ile bir levha zerine tersimi mmkn olacan evvel-i emirde cezmetmi ise de eyay- hariciyenin tersimine muktezi olan bilcmle keyfiyatn istihsali zmnnda emsin tesir-i ziya ve ua mmkin olacak baz eczay- kimyeviye tedariki icabtan olduunu yakinen tefehhm etmekle ressam- mumaileh bu hususun istihsali aresine alarak nihayet eyay- mezburenin nuhasdan masnu olarak zeri gayet ince gm kaplu bir levha zerinde tersimi mmkn olduunu mlahaza ederek olbapta vaki olan tecrbesi rehin-i hayyiz-i husul olmu olup filhakika levha-i mezkure iyot tesmiye olunur bir nevi cezay-l kimyeviye buharna birka dakika karu tutularak badehu derhal salifuzzikir kamara opskura devaz olundukta be dakika mrurunda lavhay- mezkurenin eyay- mezbure ile mrtesem olarak karld mehud-u sgar kibar ve alelhusus baz emakin-i cesime ve enbiye-i mrtefiann tersimi maddesine gelince sanat- mezkurenin kadr kymetine baha olmad ve tahsil-i ulum-u rizaziyeye hacet kalmakszn kaffe-i eyay- zahiriyenin bilcmle keyfiyat- tabiiye ve snaiyyesiyle tersim ve istihrac mmkn olduu bedihi ve aikardr. Ve eyay- mezburenin ber minval-i muharrer ekal-i mahsusesi tabiat- ecza iktizasnca karakalem ise de badazin kuvve-i ulum u marifet ve vasta-i tecarip ve dikkatle elvan- mtenevviaden mrekkep olarak tersim ve tekili dahi mmkn olaca muhtemelattan grlmekte ve elhalet hazihi Almanya taraflarnda Lipman nam ahsn bu hususun ihtirana destres olduu dahi nakl i riayet klnmaktadr. Ve garaipten olarak salifzzikir Msy Dagerin icat ve ihtira kerdesi olan sanat- acibenin zaman- ner ilan eshab- ilm kemalden Talbat nam bir ngilterelunun dahi ayn olarak sanat- mezkurenin ihtirai ile halka ilan vaktine tesadf etmi ve ahs- merkum dahi filhakika ua- emsi tersim-i zevahiri eyada diledii gibi aksettirmekte ise de mumaileyh Msy Dagerin sanat- muhterias tamamiyet zere bulunduu tahakkuk eylemitir. Yine Sleymaniye Ktphanesinde bulunan 26 Cemaziyel-ahir 1256 ya da 15 Austos 1841 tarihli ve 47 sayl Ceride-i Havadis gazetesinde ise yle bir haber yer almtr: Alat- hendesiyeye ihtiya messetmeksizin ve tatih taksim ile vakit geirilmeksizin bir mahallin resm-i mcessemini almak iin Avrupada Dager dedikleri bir zat bir alat icad edip Dagerin basmas manasna Dageryotip tesmiye etmi ve mukaddema kitab dahi stanbula gelmi ve terceme edilmi olmala bilenlerin malumudur. Bu paradan, Daguerrein fotoraflk teknii zerine yazd bir kitapn 1841de Osmanlcaya evrilmi olduu anlalmaktadr. 1842de ise Daguerreotype stanbula gelir. 8 Cemaziyelahir 1258, ya da 17 Temmuz 1842 tarihli ve 95 sayl Ceride-i Havadiste yle bir ilan kar: -lanat- Alemin acayib-i icadatndan olan eyann biri dahi (Dageryotip) dedikleri eydir. bu alat Fransa hnermendanndan Msy Dager icat etmekle ana nisbetle Dageryotip tesmiye olunmutur. Ressamlar bir adam resmedecekleri vakit an birka gnler kemal-i sabr skunla karularna oturdup defa be defa nazar ederek hayl zahmetli resmederler lakin bu alatla resmolunacak olduu vakitte gnete alt saniyede ve gnesiz vakitte yarm dakikada ol alat vastasyla resmedip bitirirler yleki adam bir ayine karusuna oturdup drbin

853

vastasiyle matlubun resmi alat olan sandn iindeki bakr levha zerine mnaks olur. imdi Msy Dagerin akirdanndan Msy Kompa stanbula gelmitir. Ve Beyolunda Belv dedikleri lostryada eleniyor. Btn gn ol arada bulunup icray- sanat eyliyor. Hususiyle Pazar gnleri saat dokuzda balayup adam bana onar kuru alarak seyr iin gelenlerre izhar- marifet eyler. Bundan baka ister ise bir adam ister ise bir mahal ve ister ise birka adam olarak resmini karr. Mahal dediimiz faraza skdardan stanbulun grnmesi ve stanbuldan skdarn resmi seyrolunmas gibidir. Bir adamn ve birka adamn tasvirinin yaplmas yz kurutan yz yetmi be kurua kadar olup bir mahal resmi yzyirmi be kurutan bin kurua kadar cerametine gredir. Ve Msy Kompa ibu sanat talip olana talim edecek ve iktiza eden alatn dahi satacaktr. bu keyfiyeti bu vechile olduu malum olmak iin ilan olundu. Fotorafln Trkiyedeki lk Temsilcileri Yabanc Gezgin Fotoraflar 17 Temmuz 1842 tarih ve 95 sayl Ceride-i Havadis gazetesinde kan lanattan da anlald gibi, msy Kompa adnda, Daguerrein rencisi olduu belirtilen bir zat stanbula gelerek, Beyolunda Daguerreotype olayn uygulamaya, gstermeye ve isteyen olursa retmeye balamtr. Msy Kompa, fotorafn icadndan hemen sonra dnyaya dalarak, bu sanat tantan ve dnyay grsel adan belgeleyen pek ok fotorafdan sadece bir tanesidir. Daguerreotypein ne olduunu, bulunuunu ve zelliklerini 1839da gazeteden renen stanbul ahalisinin bu bulula karlamas ise ilk kez Msy Kompann geliiyle gereklemitir. Osmanl lkesi ve zellikle stanbul, Batllarn daima ilgisini ekmi ve pekok diplomat, yazar, air, ressam, fotoraf, maceraperest ve gezgin buraya uramtr. lerinde sanatkar olanlar gravr, seyahatname, fotoraf gibi eserleriyle gezdikleri yerleri, grdkleri eyleri, insanlar, gndelik yaam belgelemilerdir. Edmondo de Amicis, Gerard de Nerval, Gustave Flanbert, Maxime du Camp bunlardan sadece birka tanesidir. Sonuncu isim yani Maxime du Camp zel bir neme sahiptir. Du Camp, Antik Msrn fotoraflarn eken ilk kii olmak tutkusuyla yanp tutuan bir amatrd. Geni maddi olanaklara sahipti. 1849da Fransa Eitim Bakanlndan, kendisine ayn zamanda resmi bir sfat kazandrmak amacyla burs temin ederek, Filistin, Msr, Suriye, Lbnan, zmir ve stanbulu gezmi, getii her yerin sistematik bir biimde fotoraflarn ekerek, seyahatini belgelemiti. Ayn zamanda Revue de Parisin yaz ileri mdr olan Maxime du Camp, gezi anlarn, ektii fotoraflarla yaynlad. Bu, basm tarihinde bir dneme noktasdr. nk ilk olarak bir gezi rportaj, fotoraflarla da deerlendirilmi olarak kyordu.1 Maxime du Camp ayrca bir fotoraf albm meydana getirmitir. Gerek yaz anlarnda gerekse albm iinde yer alan fotoraflardan Trkiyeye ait olanlar, ok byk bir olaslkla, lkenin ciddi, sistematik biimde ekilen ilk fotorafik grntleridir. XIX. yzyln en nemli olaylarndan biri Krm Savadr. Bir yanda Osmanl mparatorluu, ngiltere, Fransa, Sardunya, br yanda Rusya arasnda cereyan etmitir. 1853-1856 yllar arasnda ikibuuk yl devam etmi, Rusyann yenilgisi ile sonulanmtr.

854

Krm Sava, askeri ve politik bakmdan olduu kadar fotoraflk asndan da nemli bir tarihi olaydr. Roger Fenton, fotojurnalizmin ilk rneklerini, savan dehetini yakalad fotoraflaryla burada verir. Ayrca tesadflerin, balanglarn nedeni olduu gerei, bir kez daha ispatlanm ve Krm Sava dolaysyla harekete geen Mareal Moltke birliklerine dahil ve asl meslei kimyagerlik olan Rabach adnda bir fotoraf, stanbula gelerek profesyonel anlamda ilk fotorafhaneyi amtr. (1856) Rabach, ksa srede ilerini gelitirir. Bir yandan da yardmclarna-ki bunlar gelecein nl fotoraflar Abdullah Biraderlerdir-sanat retmektedir. ki yl sonra Almanyaya dner. Stdyosunu ve laboratuarn Abdullah Biraderlere brakmtr. (1858) Abdullah Biraderler, Sbah-Joailler, Phbus, Apollon, D. Joseph, N. Andriomenos, Vafiadis, Michailides, Nicolaides, Papazyan Biraderler, Pascal-Sbah, Glmez Biraderler gibi Osmanl fotoraflarnn; Maxime du Camp, Gustave Flaubert, Grard de Nerval, Joseph Girault de Prangey, Edmondo de Amicis gibi gezginlerin; Guillaume Berggren, J. Sandoz, E. Rommler, James Robertson gibi yabanc fotoraflarn; Stphan Passet, Frdric Gadmer gibi Albert Kahnn Archives de la Plante tasars erevesinde,2 lkemizde alm fotoraflarn faaliyeti bilinmektedir; ama kapsaml aratrmalarn yapldn sylemek hayli gtr. Hatta hl stanbul Ansiklopedisi esprisi3 alamamtr. imdi stanbul Ansiklopedisinin 1946da yaynlanm ilk cildinin 36. sayfasn aalm ve Abdullah Biraderler maddesini okuyalm: Abdullah kr Efendi ve kardei, Abdlaziz Devrinin ilk ve en naml fotoraflar; aslen Ermeni idiler, Fotoraf kelimesinin henz dilimizde yerlemedii o devirde, Abdlaziz tarafndan, Abdullah Efendiye iradei seniye ile Ressa Hazreti ehriyar unvan verilmiti. kinci Abdlhamidin clusunda, 1876 Hazirannda kan bir iradei seniye ile bu unvan Abdullah Efendinin zerinde ibka edildi. kardklar resimlerin kartonlarnda Ressam Hazreti ehriyar ibaresiyle padiahn turasn bulundururlard. Btn devlet ricali vekibarlar aile portrelerini Abdullah Biraderlere kartrlard. nceleri sadece bir Mslman ad tayan bu fotoraf kardeler, ikinci Abdlhamidden grdkleri himaye, ltuf ve ihsann karl olarak Mslman oldular, vakay yevmi malumat yle kaydediyor: Geenlerde erefi slam ile merref olan Serfotorafii Hazreti ehriyar izzetl Abdullah kr Efendi ile nefer mahdumlarnn hitan cemiyeti evvelki gn Hamidiye Etfal Hastanesinde icra edilmitir. Fotorafhaneleri, Beyolunda, imdiki Hachette Ktphanesinin karsnda, medhali karanlk, merdivenleri kmak ile tkenmez binann en st katnda idi; kardklar portrelerin, abide ve halk tipleri resimlerinin bir koleksiyonunu yapm olsalard bugn elimizde mparatorluun son devrine ait esiz kymette bir vesika hazinesi bulunurdu. Abdullah Biraderlerin karsna kan ilk rakib Febs Efendi, sonra da Apollon Fotorafhanesi oldu. Hnkar fotorafl unvan Febse verildi. Abdullah Biraderler, Merutiyetten sonra ise bsbtn dt, Beyolunun nc snf bir atlyesi oldu. Oysa Abdullah Biraderler, tipik birer XIX. yzyl fotorafsdr. Dnemin nl ve nemli Avrupal ve Amerikal meslektalar ile ortak zellikler tamaktadr: Abdullah Biraderler ncdr. Fotoraf faaliyeti ve sanat adna birok ilk alma gerekletirmilerdir. Suret yasann olduu bir toplumda

855

fotoraf kurmu ve kabul ettirmilerdir. Bylece fotorafn kltrel snr tanmayan pluralist yaps sayesinde, Osmanllar da varlklarn maddi ve manevi boyutlaryla birlikte, grntlerde kalc klabilmilerdir. Hem saray nezdinde hem de halk arasnda ilk fotoraf kahramanlardr. 1858de kimyager Rabachdan devralarak ilk srekli fotoraf stdyosunu kurmulardr. Gnmzde stanbul niversitesi Ktphanesinde muhafaza edilen Yldz Saray Fotoraf Koleksiyonunun olumasnda nemli rolleri vardr.4 Mkemmel performanslar ile yazl arivin yannda grsel arivin de kurulmasn temin etmilerdir. 1867 Paris Evrensel Fuarna katlmlardr.5 Bu hem fotoraf dil yetisinin kvrak kullanmna ilikin uluslararas nitelikli bir kant hem de bir sanat olarak fotorafn milli kltrn temsilinde kazand nemin gstergesidir. Abdullah Biraderler zanaatkardr. XIX. yzylda fotoraf prosesleri maharet gerektiren zahmetli uygulamalard. rnein, yaygnlaan ilk nemli fotoraf prosesi, Louis-Jacgues Mand Daguerrein Dagherrotipi (1839) be aamada gerekletiriliyordu: 1) Kimyasal olarak saf, gm bir tabaka ile kaplanm levha (bakr) alnr. yice parlatlr ve bir ereve iine yerletirilir. 2) ereve bir kutuya konur. Gm ile kapl bu yzey, metali altn rengine boyayacak iyot buharna tabi tutulur. 3) Levha kasnaklanr. Bir saat iinde kullanlmaldr. Pozlama sresi 15 ila 30 dakikadr. 4) Pozlamadan sonra, levha 60 derece stlm, civa ihtiva eden bir kutuya aktarlr. Burada resim ortaya kar. Gelime, sar camdan bir pencerecik araclyla incelenebilir. 5) ardndan levha saf suya ve deniz tuzu ya da sodyum hiposlfit eriyiine batrlr, sonra da bol ar scak su ile ykanr.6 Abdullah Biraderlerin kulland, Frederick Scott Archerin buluu Wett-Collodion Metodu (Islak Levha Yntemi) ise aadaki ilemlere dayanyordu: Cam levha iyice temizlenir. zerine bromr ya da iyodr kartrlm kollodyon eriyii (pamuk barutu+eter alkol) yaylr. Levha, gm nitrat banyosuna yatrlarak (be dakika) duyarl hale getirilir. Pozlamadan sonra, levha henz nemli iken grnt pirogallik asitle gelitirilir ve hiposlfitle tespit edilir.7 stelik btn bu ilemlerin, levhalar nemini kaybetmeden yaplmas gerekiyordu. nk nem kaybolduka, a kar duyarllk da azalmaktadr. Calotype (1841, mucidi: William Henry Fox Talbot), Albmin kapl levha yntemi (1850, mucidi: Louis Dsir Blanquart-Evrard), Ambrotype (dorudan pozitif grnt veren Islak Levha yntemi, 1853, mucidi: Frederick Scott Archer), Tintype (1856, mucidi: Hamilton L. Smith) vb. gibi yntemler de benzeri karmak yapya sahipti. 1871de Richard Leach Maddox, Kuru Levha yntemini gelitirdi. Maddox, jelatini suda eritiyor, kadmiyum bromr ve gm nitrat ekliyordu. Bylece, jelatin iinde kurutuluyor ve kuru duyarl levhalar elde ediliyordu. Proses, Richard Kenneth (1873) ve Charles Harper Benneth (1878) tarafndan gelitirldi. Bu aamadan sonra, George Eastmann 1888de sata sunduu Kodak olanana -bu yntemde demakinann iinde yer alan duyarkat, a kar duyarl jelatin tabaka ile kaplanm kat tabanlyd- ve 1891de selloid tabanl effaf duyarkatlarn icadna dek8 zorluklar devam etti. Dolaysyla sz konusu devirde fotoraf sanatlarnn ayn zamanda birer zanaatkar olmas kurald. Ho, gnmzde de gelien teknolojiye ramen, zellikle stdyo teknikleri balamnda bu kural halen geerlidir.

856

Daguerre, bir diorama ustasyd; Jean-Baptiste Sabatier Blot minyatrc ve ressamd; Matthew Brady mcevher ve minyatrler iin deriden mahfaza imalatsyd; David Octavius Hill usta bir ressamd; Etienne Carjat karikatristti onlarn bu zellikleri, fotoraf almalar iin faydal olmutu. Abdullah Biraderlerden Abdullah kr Efendinin (Wichen,?-1902) uzmanlk alan, fildii zerine minyatr iiliidir. Aabeyi Kevork (1839-1918) Venedikte yetimi bir ressamdr. Abdullah Biraderler sanatdr. nl meslektalar Fotoraf Devi9 Nadar tarafndan, Claudet, Luckhard, Sarony Kardeler, Silvy gibi nemli fotoraflarn yan sra; Bu klasiklerin bazlarn grmemi ve yaptklar iin bilincinde olmalar ile pozlarnn orjinallii, efektlerin salaml ile salanan, ortaya koyduklar eksiksiz yeteneklerine hayranlk duymam, hangi seviyede olursa olsun fotoraf yoktur.10 eklinde vlen Abdullah Biraderlerin kareleri, Klasik resim estetiinin ereveleme, kompozisyon ve perspektif kurallarnn disiplini ve esprisiyle rlmtr. Sadece insanlarn ya da insan figryle bezeli grntlerle yetinmemiler, insan izlerini de saptamlardr. eitli kltr ve meslek gruplarndan, farkl snflardan gelen insanlarn stdyoda ya da kendi ortamlarnda gerekletirilmi fotoraflarnn yan sra bo i ve d mekanlar da ekmilerdir. Bilhassa stanbul ehrinin mitik yaps, canl-cansz btn ayrntlaryla belgelenmitir. rnein saraylarn interior grntleri, ok sonraki bir fotoraf almasnn (1898-1927), Eugne Atgetnin anlay ve mekan duyarlln artran metafizik sessizliklerle donanm fotoraflardr. nl kiilere ya da sradan insanlara ait binlerce portre ise, bir adan Andr-AdolpheEugne Disderinin ayn dnemde Fransada yaratt Cardomaniaya benzeyen bir fenomenin eseri iken, dier bir adan da -eer farkna varlsayd- Sandervari bir koleksiyon niteliine sahiptir. August Sander, 1910dan 1933e, ticari almalarn, Alman halknn grsel haritasn karmaya kanalize ederek gruplandrm ve 1929da Zamanmzn ehresi bal ile yaynlamt. Abdullah Biraderler, ister fotoraflara zg, igdsel gzlem ustal, ister Baudelairevari bir flaneurluk (dnr-gezerlik), isterse ticari ve resmi fotoraf faaliyeti rutini erevesinde olsun, 1858 ve 1899 yllar arasnda yaklak krk yl boyunca, stanbulda ve Kahirede kurduklar stdyolar araclyla mparatorlukun mkemmelen grsel toporafyasn karmlardr. Belirtmek gerekir ki kariyerleri boyunca, izlenimleri, zel bir slup aratrmas, yeni tekniklerin ve teknik olanaklarn denenmesini iermez ama eserlerinde, yalnzca fotoraf olanaklarndan yararlanarak zgn estetik boyutu elde etme iddiasna dayal modern fotoraf anlayna ilikin sakl evrimin balang ltlarna rastlamak mmkndr. Yan sra, fotoraflar boyunca fotoraf tarihi ve estetii asndan saptamalar yapacak entelektel deerlendirmelerden de yoksun kalmlardr. Bu, onlarn yeteneklerinin tesinde kltrel bir ansszlktr. Padiah Abdlaziz, onlar, saray fotorafl unvann vererek taltif eder. Sultan II. Abdlhamit Yldz Saray fotoraf koleksiyonunu meydana getirirken grevlendirir. Mustafa Kemal Atatrk, bu

857

koleksiyonu stanbul niversitesi Ktphanesine devrederek (1925) gvence altna alr ve akademik deerlendirme olanaklarnn yolunu aar. Abdullah Biraderlerin gzde fotoraf pozisyonunu kaybetmelerinden sonra yerlerine geen sanatlarn en nemlilerinden bir tanesi de Phbus Efendidir. Ermeni asll ve asl ad Boos Tarkulyan olan Phbus Efendi, Abdullah Biraderlerin ardndan sarayn resmi fotoraflna getirilmi ve bu makamn doal uzants olan sarayda fotoraflk dersi verme grevine de devam etmitir. Fotorafn, gazete ve dergi gibi yayn aralarnda kullanlmasnn balamas, Osmanl dergi ve gazetelerine de yansd. Padiahn seyahatleri, bayramlar, resmi trenler, toplantlar gibi nemli olaylarn, stanbul, Bursa, Edirneden ilgin kelerin, eitli cephelerin, stanbulu ziyaret eden heyetlerin fotoraflar, saray mensuplar, yksek rtbeli subaylar, devlet erkan, eyh-l slam, sanatlar vb. gibi nemli kiilerin portreleri, bunlarla ilgili haberleri tamamlar nitelikte gazeteleri, dergileri sslyorlard. XX. yzyl balarnda, devrin nemli fotoraflarndan biri olan Phbusun fotoraflar sk sk yaynlanrd. 1841de stanbulda doan, Nikola Andriomenos, dier nl bir fotorafdr. O da Abdullah Biraderlerin atlyesinden yetimitir. Andriomenos, stdyo almalarndan baka, saray iin fotoraf albmleri dzenlemitir. stanbulun kibar ve zengin evrelerinde, sarayda taktir kazanarak, bu ailelerin genlerine, ehzadelerine fotoraflk konusunda bilgi vermi, son Osmanl Padiah, VI. Mehmet Vahidettin Efendiye ehzadelii zamannda yllarca fotoraflk hocal yapmtr. Beyazt Meydannda olan fotorafhanesi, 1923te Saray Fotorafhanesi adn alm, 1829da lmnden sonra oluna kalarak, Beyoluna tanmtr. Apollon Fotorafhanesi, XIX. yzyln sonlarnda, 1870-stanbul doumlu Ail Samanc tarafndan kurulmu, XX. yzyln balarnda byk n ve nem kazanmtr. Ail Samanc, babas ressam, dekoratr Yakop Samancnn yannda, nce bu meslekte yetimi, daha sonra da Abdullah Biraderlerin atlyesinde fotorafl renmiti. Daha sonra Abdullah Biraderlerin tavsiyesi ile saraya girmi ve ie ehzadelere fotoraflk dersi vermekle balam, ardndan sarayn resmi fotorafs nvann kazanarak, padiahn turasn eserlerinde kullanmtr. Stdyosu, imdiki Beyolu, stiklal caddesinde olup, o zaman ki adresi, Grand Rue de Pra, 397, Vis-a-vis le Bazar Allemand, Constantinople idi. Apollon Fotorafhanesi, foto muhabirlii dalnda ilk nemli rnekleri veren messesedir. 1908-1909 olaylarn, ayrntlaryla belgelemi, devrin fla isimlerinin, -Niyazi Bey, Enver Bey gibi- V. Mehmet Readn eitli portrelerini ekmitir. nemli almalar arasnda, II. Abdlhamidin, Osmanl niformas iinde Alman mparatoru Kayzer II. Wilhelmin ve Zbeyde Hanmn portreleri nldr. Apollon Fotorafhanesi, balang dnemi Trk fotorafl asndan iki nemli zellie sahiptir. Birincisi, kameray ssz saray bahelerinden, insansz ihtiaml salonlardan, tarihi binalarn ntr grntlerinden, ehrin iine, padiahn gezilerine, siyasi hadiselere, hareketli bir gnlk yaama evirmi olmasdr. kincisi, baarl fotoraf rneklerinin yansra bilinli fotojurnalizm almalar yapm bulunmasdr. Apollon messesesinin kurucusu, Ail Efendi olmakla birlikte fotoraf kartonlarnda zaman zaman Glmez Frres ismi, Apollon ibaresinin altnda gemektedir.

858

Kuruluu 1857ye dayanan, Sbah-Joaillier messesesi, imdiki Beyolu, stiklal Caddesinde, o zaman ki adresi ile, 439, Grand-Rue de Perada faaliyet gsteriyordu. Hem resmi olarak saray fotorafl unvann kullanabiliyordu, hem de basnn grsel malzeme ihtiyacna byk lde cevap veriyordu. rnein devrin revata mecmualarndan ehbalde sk sk Sbah-Joaillier tarafndan ekilmi, padiahn seyahat rportajlarna, devrin nemli ahsiyetlerine, eitli resmi trenlere vb. gibi nemli olaylara ait, pek ok fotoraf yer almaktadr. Ayrca, saray iin hazrlanan, fotoraf albmlerinin ok byk bir ksm onun tarafndan dzenlenmitir. Sonralar Jac Ques skender tarafndan devralnarak Foto Sabah adyla -eskiyle hi benzerlii bulunmamakla birlikte- gnmze dek gelmitir. Phbus, Apollon ve Sbah Joaillier, ok zgn bir slup sahibi olmamakla birlikte, fotojurnalizm dalnda gsterdikleri samimi ve youn aba, onlara Trk fotorafl tarihi iinde tarihi bir yer kazanmaktadr. Bu fotoraflarn dnda, Kargapulos zellikle stanbul gndelik yaamnn vazgeilmez unsurlar olan, stanbul esnafnn fotoraflaryla, Nicolaides, Michailidis, Vafiadis, stdyo almalarnn yannda saray iin, Bursa, stanbul, Edirne bata olmak zere yurdun eitli kelerinden gzellikleri, nemli yaplar, srmekte olan inaatlar ekerek meydana getirdikleri fotoraf albmleriyle dikkati ekerler. Mslman-Trk Fotoraflar Osmanl uyruundaki aznlklar, yabanc dil bilmeleri, Avrupaya gitme olanaklarnn bulunmas ve Avrupa kltryle aralarndaki balant nedeniyle, ortaya kan yeniliklerden yerli halka nazaran daha abuk haberdar olmaktadrlar. Bu durum, ilk fotoraflarn ounluunu, aznlklara mensup kiilerin tekil etmesinin nedenlerinden biridir. Ama zamanla Trk fotoraflar da bu sanat icra etmeye balamlardr. Rahmizade Bahattin Bey, 1905te Giritte kk bir atelyede balad fotoraflk mesleini stanbulda srdrmeye karar verir ve bylece burada fotorafhane aan ilk Mslman-Trk unvann kazanr. (1909) Sonradan Resne adyla anlan messesesi, 1920lerde Babalideki merkezin yansra Bahekap ve skdarda da ube aacaktr. Rahmizade Bahattin Bey (Baha Bediz), Trklere bu konuda nc olur ve ondan sonra da fotoraflk alannda pek ok sanat faaaliyet gsterir. Trkiyede Batllama hareketinin ilk uygulamas okullarda zellikle de askeri eitim kurumlarnda balamtr. Batl llerde retim yapan bu yerlerden yetien subaylar zellikle de ressam ve haritac olanlar arasnda dorudan fotorafla uraanlar bulunmaktadr. Bu kiiler, askerlik alannda vazgeilmez bir ilevi olan fotorafln, ordunun iinde bir daire haline gelerek almasn salamlardr. 1 s. 5. Yazar belirsiz, 100 Yl nce Yabanc Gzyle Trkiye, Milliyet gazetesi, 30 Mart 1972,

859

Bu tasar, 1910-1930 yllar arasnda Albert Kahn tarafndan finanse edilmi ve bilimsel bir

anlayla, dnyann birok lkesinde film ve fotorafla belgeleme almalar yaplmtr. Tasar dahilinde, 1912-1923 yllar arasnda Trkiyede 1557 autochrome ekilmitir. 3 Reat Ekrem Kounun (1905-1975) hazrlad stanbul Ansiklopedisi, kltr hayatmzn

ilgin giriimlerinden biridir. Ayrntl bir ekilde stanbulu konu almtr. Padiahlar, airler, kabadaylar, fotoraflar, tabipler vb. gibi ok deiik gruplara mensup kiiler, saraylar, sokaklar, kahveler, baheler, emeler boyunca kent tarihiyle corafyas dahilinde, hakikat, tevatr, rivayet ve tecesss ile rl bir atmosferde anlatlmaktadr. Dolaysyla yapt, adeta Borgesvari espriyle kaleme alnm ironik boyutta seyreden ansiklopedik bir fiction/kurgu esere benzemektedir. Nitekim esrarengiz bir ekilde, yalnzca H harfine kadar yaynlanmtr (!) Yine de fotoraf tarihimiz asndan yararl olabilmektedir. 4 Simber Rana Karadada (Atay), Fotorafln Balang Dnemi ve Trkiyede lk Yllar,

Yksek Lisans Tezi, zmir 1983, s. 59. 5 6 7 8 9 Engin izgen, Trkiyede Fotoraf, letiim Yaynlar, stanbul 1992, s. 51. Jean A. Keim, Breve Storia della Fotografia, Giluilo Einaudi Editore, Torino 1976, s. 10. Wiladimiro Settimelli, I Padri della Fotografia, Cesco Ciapanna Editore, Roma 1979, s. 89. Beaumont Newhall, Storia della Fotografia, Giulio Einaudi Editore, Torino 1984, s. 178. Nadar (Gaspard-Flix Tournachon asl addr. 1820-1910), 1850lerde, sade ama sekin

slubuyla nl kiilerin fotoraflarn ekmeye balam ve bir sanat olarak portre fotoraflnn tesisinde nemli rol oynamtr. lk yeralt ve hava fotoraflarn da O gerekletirmitir (1858). Sanat, stdyosu, yaam tarz ve fotoraf anlay ile nemli bir semboldr. Havadan fotoraf ekerken kulland balonun ad Le Gant (Dev) idi. 10 Nadar, Quando Ero Fotografo, Editori Riuniti, Roma 1982, s. 153; Aktaran: R. E. Martinez,

Mimarlk Dergisi, stanbul, Nisan 1968, s. 39

860

Sinemann Trkiye'ye Girii ve lk Yllar / Yrd. Do. Dr. Hale Knen Yrd. Do. Dr. A. kr Knen [s.524-532]
Gazi niversitesi letiim Fakltesi / Trkiye Giri Sinema, bir grnt sanatdr. Baka bir deyile, grnt diliyle yaplan bir anlat sanatdr. Sinemada ses ve grntnn gerekliin kendisi olmaktan ok onun bir eit glgesi olmas durumu ve dolaysyla bu durumun seyircide oluturduu gereklik duygusu, sinemann etkinliini byk lde arttrmaktadr. nk, sinemada sesler ve grntler, gereklie iaret eden anlaml bir sistem olutururlar. Bu nedenle, sinemada anlatlan birbirinden farkl dnyalar, yaam biimleri ve olaylar hangi zaman diliminde olursa olsun, bu gerekle kar karya kalan seyirci iin inandrcdr ve gerektir. Sinema, milad olarak kabul edilen 1895ten bu yana ciddi anlamda devrine tanklk eden, yepyeni dnyalar yaratarak farkl gr ve grntleri gzler nne seren, ok eitli lkelere ait filmleri mesafe ve kltrel farkllk gzetmeksizin seyircisine ulatran etkili bir iletiim arac olmasnn yan sra, sanatlar arasnda en evrensel olandr. Bunun nedeni, kukusuz sinemada kullanlan tekniin giderek zenginleen olanaklar ve durmadan gelien yaratc gcn sinemaya evrensel bir nitelik kazandrmasdr. Ne var ki, bulunuu 19. yzyln sonlarna rastlayan sinemann bu zellik ve olanaklarndan 20. yzyln ortalarna kadar pek ok lke yeterince yararlanamam, krntlaryla yetinmeye almtr. lkemizi de bu lkeler arasnda saymakla beraber zellikle belirtmemiz gereken bir nokta da sinemann, kefinden tam bir yl sonra 1896da Osmanl topraklarna girmesidir. te bu alma, sinemann lkemize giriini ve ilk yllarn konu almaktadr. Kukusuz sinemann sahip olduu zellik ve olanaklardan gemite lkemizde yeterince yararlanlamam olmasnn sosyal, kltrel ve teknolojik anlamda dnlmesi gereken yanlar vardr. Ayrca, sinemann btnyle ortak bir retim ve byk bir organizasyonla gerekleebilen bir yapsnn olduunu, bu yapnn ise, hem estetik, hem teknik, hem ekonomik, hem de bal bana kltrel bir olgu olduunu da unutmamak gerekir. Bu anlamda, Trk Sinemasna ilikin zerinde etraflca tartlabilecek ve yorum getirilebilecek konu oktur. Ancak almamz, bu trden bir yorumu dile getirmek gibi bir kayg gtmemektedir. almann amac, Sinemann Trkiyeye Girii ve lk Yllarna ait bilgileri sinema tarihileri, sinema yazarlar ve akademisyenlerin almalar referans alnarak doru ve tarafsz bir ekilde bir araya getirmektir. Bilindii gibi bir konunun zellikle tarihi sz konusu olduunda, belli dnm noktalar ya da dnemlere ayrarak ele alma eilimi vardr. Sinema iin de tarihine ait bilgileri z olarak anlamamza yardmc olacak noktalara iaret eden dnemlerin varlndan sz edebiliriz. Sinemamzda da birbirinden deiik zellikler tayan ksa ya da uzun dnemler yer almaktadr: lk Dnem (1914-

861

1923), Tiyatrocular Dnemi (1923-1939), Gei Dnemi (1939-1950), Sinemaclar Dnemi (19501970), Gen/Yeni Sinema Dnemi (1970-1987).1 Bu alma, sinemann lkemiz topraklarna ilk giriinden Cumhuriyetin ilanna kadar olan ilk yllar ya da ilk dnem ile snrlandrlmtr. Sinemann Douu Bilindii gibi sinema, Louis ve Anguste Lumire kardelerin Sinamatographe adn verdikleri aygtlaryla 28 Aralk 1895 gn Pariste Capucines Bulvarndaki Grand Cafede yaptklar gsteriyle domutur. Cinematographen icad ise, Lumire Kardelerin dnyaca tannmasn salar. Lumire Kardeler, cinematographe yalnzca geici bir sre ilgi ekecek bir aygt olarak dndkleri ve bir eit oyuncak olarak grdkleri iin insanlarn bu aygta olan ilgi ve meraklarndan mmkn olduunca abuk yararlanmak istemilerdir. Bu nedenle, ellerinde tek olan cinematographen ok sayda retilmesi iin mhendislere sipariler vererek, ayn zamanda bu aygtlar kullanacak elemanlar da eiterek bir taraftan bu kiilerle ellerindeki filmlerin gsterimlerini yaparken dier taraftan da arivlerini zenginletirmek iin dnyann eitli yerlerinde filmler ekilmesini saladlar. Lumirenin Elemanlar Trkiyeye Geliyor... Lumirenin bu elemanlarndan Alexandre Promio, Felix Mesguich, Francis Doublier, Charles Moisson, Perrigot gibi isimlerin 1896 ylndan balayarak eitli zamanlarda Rusyaya ve Orta Douya gidip gelirlerken Trkiyeye de gelerek stanbul, zmir ve o tarihlerde Osmanl mparatorluu snrlarna dahil olan baz yerlerde hem filmler ektiklerini hem de sinemay Trkiyeye tanttklarn kaynaklardan reniyoruz.2 Trkiyede lk Film Gsterimi Yaplyor... Trkiyede ilk film gsterimi II. Abdlhamit Dneminde 1896da Bertrand adl bir Franszn Sarayda yapt gsterimler ile balamtr. Sinemann Trkiyede tannmas, halka ulamas ise 1897 yl balarnda Pathe isimli bir Fransz irketinin Trkiyedeki temsilcisi olan Romanya uyruklu Sigmund Weinberg aracl ile mmkn olmutur. (Fotoraf 1) Sinemay Trkiyede tantmaktan ok satt Pathe mallarnn reklamn yapmak amacyla halka sinema gsterileri dzenleyen Weinberg, daha sonra da bu ii iyice benimseyerek Trk Sinemasnn balangcnda nemli bir yer alm oldu.3 Halka Ak lk Film Gsterimi Yaplyor... Halka ak ilk film gsterisini stanbul Galatasaraydaki zamann nl birahanesi olan Sponeckte gerekletiren Weinberg, daha sonra bu geici sinemasn Sponeckin biraz ilerisinde bulunan eski Concordia elence yerine tad. Weinberg, halkn gsterdii ilgi zerine bir sre sonra sinema aygtn stanbul yakasna gtrd ve orada nl Fevziye Kraathanesinde tannm Karagzclerin perdede sergiledikleri geleneksel glge oyunu ile ada glge oyunu yan yana getirilmi oldu.4

862

Weinbergin film gsterilerini 1898 ylnda yine stanbul Beyolunda Cambon adl bir Franszn yapt gsteriler izler. Gsterim aygtnn kalitesi, filmlerin uzun olmas ve filmlerdeki Trke aklamalar nedeniyle halkn Cambonun gsterilerini daha ok beenmesi zerine Weinbergin aygtn yenilediini, daha uzun filmler getirterek seyircinin filmi daha iyi anlamas iin gsterim srasnda bir grevlinin ayaa kalkp aklamalarda bulunmasn saladn hatta ayn dnemde Weinbergin sk sk Saraya arlarak filmler oynatt da belirtilmektedir.5 Ayrca, o yllarda gsterilen filmlerin ksa metrajl belge ve gldr filmleri olduunu, zamannda filmleri izleyen yazarlarn anlarndan ve belgelerden anlalmaktadr.6 lk zamanlarda zel bir gsteri salonuna sahip olmayan ve birahane, kraathane gibi erkeklere zel mekanlarda halka tantlan ve ksa srede sevilen, hatta Ramazan gecelerinde Karagz ve Meddaha elik eder duruma gelen sinemann kadnlarla tanmas ise bu yeni aygtn konaklara girmesiyle olmutur. Bu dnemde stanbulun her tarafnda elektrik tesisat tam olmad iin sinema gezgin bir durumdayd. Sinemac, gsterim aygtyla elektrik tesisat olan mekanlara gider, drder beer dakikalk yedi sekiz filmden oluan programlarla seyircileri elendirirdi.7 Ancak, sinemann srekli bir salona kavumas iin 1908 yln beklemek gerekecekti. Trkiyede lk Yerleik Sinema Salonu Alyor... Halkn sinemaya gsterdii rabeti gz nne alan Weinberg, 1908de Trkiyedeki ilk sinema olan Pathe Sinemasn yaptrd.8 Bylece stanbulda Tepebanda ilk yerleik sinema salonunun almasyla elence yerlerinde adeta bir snt gibi yaayan sinema, gerek mekanna kavumu ve giderek Trk toplumunun geleneksellemi elence yapsndaki yerini de alm oldu. Burada hemen belirtmek gerekir ki, sinemann Trkiyeye giriinden sz ederken aslnda zellikle stanbulun Avrupa yakasna, o zamanki adyla Peraya-Beyolu semtine girii kastedilmektedir. Sinemann halk tarafndan sevilmesi, gsterilere talebin artmas, bu buluun stanbulda ve dier byk kentlerde de yaylmasna neden oldu. stanbulda alan Pathe Sinemasnn ardndan Beyolunda Palas, Taksimde Majik sinemalar alr. stanbul yakasnda ise Sirkecide Kemal ve akir (Seden) kardeler Fuat Uzknay ile birlikte Ali Efendi ve Demirkapda Kemal Bey sinemalarn aarlar. 1914te Murat ve Cevat Beyler tarafndan stanbul yakasnda ilk film gsterisinin yapld Fevziye Kraathanesinin yerinde Milli Sinema adyla alan sinema, Trkler tarafndan iletilen ilk srekli sinema salonu olarak tarihteki yerini alr. Daha sonra bunlar Elektra, Elhamra ve Opera sinemalar izler. zmirde de Kordonboyunda 1909da ilk alan Pathe Kardeler ya da Kramer Sinemasn izleyen dier sinemalar ise Asri Sinema, Ankara Sinemas, Lale Sinemas, Milli Sinema, Elhamra Sinemas, Tayyare Sinemalar ile Gzelyal ve Karyakadaki sinemalar olmutur.9 1914lerde sinema, en azndan stanbul, zmir, Selanik gibi kentlerde bilinen bir olaydr, sinema salonlar vardr, bir seyirci yetimektedir. Baka bir deyile, Trkiyede bir sinema vardr, ancak bu, Trk Sinemas deildir. Sinemayla yeni yeni ilgilenmeye balayan birka Trk vardr: Fuat Uzknay, Cevat Boyer, akir ve Kemal Seden vd. Henz Trk Sinemasnn varlndan sz etmek mmkn

863

deildir. nk sinema iletmeciliinin byk bir ksm aznlklarn veya yabanc uyruklularn elindedir. Trkiyede sinema denilince Weinberg, akla gelen tek uzman sinemacdr. Bu tarihlerde Trkiye sinemay kefetmi, ayn zamanda sinema da Trkiyeye gelip geen ve daima egzotik grntler peinde olan yabanc operatrler, sinemaclar yoluyla Trkiyeyi kefetmitir.10 Trkiyede lk Sinemaclar, lk Film zerine Kukular... Bilindii gibi sinema, her eyden nce teknoloji, yetimi eleman ve para gerektiren ciddi bir i, byk bir organizasyondur. O gnn Trkiyesinin siyasi ve ekonomik koullar gz nne alndnda sinemann hzl bir geliim gstermesi beklenemezdi. nk ne ekim-gsterim aygt, ne yetimi eleman ne de para vard. Bu nedenle, Trkiyede sinemann geliimi, film yapmlar ancak Birinci Dnya Savandan itibaren mmkn olabilmitir. Weinberg, Trk Sinemasna yapt byk katklar nedeniyle tarihsel adan ok ynl bir nc olarak dikkatimizi ekmektedir. Trkiyede sinemann ncln yapan Weinberg, Sarayda, paa konaklarnda ve en nemlisi, Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) ile stanbul Sultanisi (stanbul Erkek Lisesi) bata olmak zere okullarda film oynatan, ilk srekli sinema salonunu aan, film eken, ilerde deineceimiz Merkez Ordu Sinema Dairesinin ilk yneticisi olan bir kii olarak adeta bir mitos haline gelmitir. Weinbergin stanbul Sultanisindeki film gsterileri srasnda ileride greceimiz gibi, gen bir sinema heveslisi olan ilk Trk Sinemacs Fuat Uzknay yetiecektir.11 Sinemamzn tarihine kaynaklk eden kitaplarda, sinema tarihi ve Trk Sinemas zerine alanlarn bir ksmnn da belirttikleri gibi 14 Kasm 1914 tarihinde ekilen Ayastefanostaki Rus Abidesinin Ykl adl belge filmin ilk Trk filmi olduu ve bu filmi eken Fuat Uzknayn da ilk Trk Sinemacs olduu dnlmesine ramen, bu filme ait hibir belge ya da bulgunun olmamas, bu film zerine yllardr sren bir kukuyu da beraberinde getirmektedir. Kukusuz tarihi olaylar deitirilemez, ancak yeni bulgular tarih hakkndaki bilgilerimizi deitirir ve gelitirir. Yeni bulgu ve belgelere gre Trk Sinemasnn balang tarihi 1911dir. Osmanl Devleti snrlar iinde olan Manastrda fotoraflk yapan Osmanl Uyruklu Janaki ve Milton Manaki kardeler (Fotoraf-5) Balkanlarn Lumire kardeleri olarak tanmlanan), Londradan getirdikleri Bioscope 300 adl kamera ile 1911de ektikleri V. Sultan Mehmed Reatn Manastr Ziyareti adl belgeseli (Fotoraf 7) Lumire kardelerden 12 yl sonra, Fuat Uzknaydan 3 yl nce ekmilerdir.12 Sz konusu bu belgesel Osmanllarn son dneminde ekilen ilk film olma zellii tamakta ve orijinal kopyas Makedonya-skp Sinematekinde bulunmaktadr. 1998 ylnda Makedonyada gerekletirilen uluslararas bir sempozyumda Trk Sinemasnn Manastrda balayan yksn konu alan bir bildiride13 bu filmden sz edilmi ve filmin kopyas Trkiyeye getirilmitir.14 lk Mslman Trk Sinemacs: Fuat Uzknay Fuat Uzknay stanbul Erkek Lisesini bitirdikten sonra girdii stanbul Dar-l-fnunun fizik-kimya blmnde bir yandan eitimini srdrrken bir yandan da hayatn kazanmak iin nce retmenlik,

864

sonra da stanbul Sultanisinde dahiliye memurluu grevlerini srdrd. Uzknayn sinemayla yakndan ilgisinin ban yapt grevle kuran zn (1970), ayn zamanda Uzknayn zellikle kinci Merutiyetin ilanyla stanbulda yerleik sinemalarn oalmasyla kazanlm sinemaseverlerin arasnda yer aldn da vurguluyor ve ayn okulda grev yapt akir Sedenle birlikte rencilerine film gsterileri yaparak sinemann ilk kez bir okula girmesine neden oluyor ve ileride kurulacak olan Weinberg, Uzknay ve Seden arasndaki ibirliinin de temellerinin bylece atlm olduunu belirtiyor.15 (Fotoraf 2). Osmanl Ordusunda Bir Sinema Kolu Kuruluyor... Birinci Dnya Savanda sinemann gl bir propaganda arac olduu anlalmt. Sava srasnda Trk Ordularnn bakomutan Enver Paa, Almanyaya yapt bir ziyaret srasnda Alman Ordusunda bir sinema kolunun kurulduunu ve bu kolun ektii baz filmleri seyredince, sinemaya verilen deeri anlamt. Enver Paa, yurda dndnde ilk i olarak ayn kolun Osmanl Ordusunda da kurulmas iin emir verir. 1915 yl ortalarna doru Osmanl Ordusunda da Merkez Ordu Sinema Dairesi adyla bir birim kurulur. Bylelikle Enver Paa, Trk Sinemaclnn balamasn salam olur. Bu dairenin bana, halka ilk film gsterilerini yapm olan Weinberg, onun yardmclna da o sralarda temen olan Uzknay getirilir. Merkez Ordu Sinema Dairesi, bugnk stanbul niversitesi ktisat Fakltesinin karsndaki binada almalarna balad. Bu daire balangta, savala ya da bakomutann ve padiahn resmi ve zel yaamlaryla ilgili belge filmleri ekti. Daha sonra, Ayasofyadaki bugnk Askeri Mzenin bir blmne tanan Merkez Ordu Sinema Dairesinde gerek merkezin ektii filmler gerekse yabanc askeri filmler ve savala ilgili aktalite filmleri burada halka gsterilmeye baland.16 Trkiyede Konulu lk Film ekiliyor... Giriken bir sinema adam olan Weinberg, lkede baka bir sinema kuruluu olmad iin belge filmlerin yan sra konulu filmlerin de ekilerek halka gsterilmesinin gerei konusunda Enver Paay ikna ederek gerekli izni ald ve konulu film ekimi iine giriti. Bunun iin stanbulda gsteriler sahneleyen Benliyann Milli Operet kumpanyasyla anlaarak topluluun repertuarnda bulunan Leblebici Horhoru ekmeye balad (1916). ekimlerin balamasndan bir sre sonra filmin barol oyuncularndan birinin lmesi zerine film yarda kald. Weinberg, bu kez de yine ayn kumpanyann repertuarndaki Molierein Zoraki Nikah oyunundan uyarlanan Himmet Aann zdivac adl oyununu ekmeye balad (1916). Bu filmde Benliyan topluluu oyuncularyla birlikte Ahmet Fehim, smail Galip Arcan, Behzat Butak gibi Trk oyuncular da rol ald. Ancak ekimler srasnda oyuncularn ounun askere arlmas zerine yine yarda kalan bu filmi sava sona erdikten sonra Weinbergin yardmcs Uzknay tarafndan tamamlanabildi (1918). Bylece Trkiyede ilk konulu film de ekilmi oldu.17 1916da Osmanl mparatorluu Romanyaya sava ilan edince, Romanya uyruklu Weinberg, Merkez Ordu Sinema Dairesindeki grevinden uzaklatrlr ve yerine Uzknay tayin edilir. 1917de

865

Almanyaya yapt bir uzmanlama yolculuundan sonra Uzknay, gerek grnt ynetmeni, gerekse belgesel film ynetmeni olarak artk sessiz dnemin faal sinemacs olmutur.18 Trkiyede Seyirci nne kan lk Film: Pene Merkez Ordu Sinema Dairesinin yan sra bir baka yar resmi kurum olan Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin sinema almalarn Nurullah Tilgen, Yldz Dergisindeki Trk Filmcilii balkl yaz dizisinde; ...Mdafaai Milliye Cemiyeti adyla kurulmu olan bir teekkl imdiki salk mzesinin igal ettii binada bir stdyo kurmutu. Bu cemiyetin yelerinden olan Sedat Simavi cemiyetin hep aktalite filmleri evirdiini bunun da gerek maddi gerekse manevi bakmdan pek tatminkar olmadn ileri srerek mevzulu filmler evrilmesini teklif etti. Teklif cemiyet idare heyetince mnasip grlerek Darlbedayi artistlerine Pene, Casus ve Alemdar Vakas yahut Sultan Selim-i Salis adlarnda mevzulu filmler evriltilmitir19 eklinde ifade etmektedir. Mdafaa-i Milliye Cemiyeti tarafndan ilk olarak Sedat Simavinin ynetmenliini yapt Pene ve Casus adl iki film ekildi (1917). Mehmet Raufun bir oyunundan uyarlanan ve orijinal metni 1900 ylnda yaynlanm olan Pene, oynanmaktan ok okunmaya elverili bir metin olduundan teknik bakmdan sahneye bile uyarlanmas g bir eserdi. Hareketsiz ve daha ok diyaloglarla gelien oyun, filme ekildiinde de ayn etkiyi yapmtr. Tilgen (1953), yukarda sz edilen yaz dizisinde Penenin byk beeni topladn ifade etmektedir. Dernein ikinci ykl uzun filmi olan Casus hakknda ise Onaran (1999), yeterli bilgi bulunmadn ve bu filmle elde edilen sonucun da birincisi kadar parlak olmadn sylemektedir. lk Tarihsel Film Denemesi... Simavi, savan son aylarnda, Celal Esat (Arseven) ile Selah Cimcozun 1909da yazdklar Alemdar Mustafa Paa ile III. Selimin ackl sonunu anlatan Sultan Selim-i Salis adl oyundan esinlenerek Alemdar Vakas yahut Sultan Selimi Salis adl filmin ekimine balad. Bir buuk ay sonra sava sona ermi, Osmanl Devleti yenilgiye urayarak Mondros Mtarekesini imzalamt (30 Ekim 1918). Bu anlamayla birlikte yar-askeri bir dernek olan Mdafaa-i Milliye Cemiyeti de dalmak zorunda kald. Bylelikle ilk tarihsel film denemesinin sonu gelmedi.20 Mondros Mtarekesinin imzalanmasyla Merkez Ordu Sinema Dairesi ile Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin elindeki sinema aralar igal kuvvetlerinin eline gememesi iin Malul Gaziler Cemiyetine (Malulin-i Guzat-i Askeriye Muavenet Heyeti) devredildi (Kasm 1919).21 Malul Gaziler Cemiyetinin ilk iki ykl uzun filmi 1919 yl iinde evrilen Mrebbiye ile Binnazd. Dernein sinema almalarnn bana getirilen ve ayn zamanda kameramanlk da yapan Uzknay bu iki filmin ynetmenliini Ahmet Fehim Efendiye vermiti. Ahmet Fehim Efendi, (Fotoraf 3) sinemayla bir ilikisi olmayan ancak, tiyatromuzun kurulu dneminde byk hizmetleri olan bir tiyatro ynetmeni ve oyuncusuydu. Ahmet Fehim Efendi ilk olarak, barollerinden birini de kendisinin

866

oynad Hseyin Rahmi Grpnarn nl roman Mrebbiyeyi ekti. (Fotoraf 4) Fehim Efendinin bu eseri semesinde; Fehim Efendinin Mrebbiyeyi daha nce sahneye koymu ve oynam olmasnn ve igal altndaki bir sinemann istilaclara kar sessiz direnme amacnn olmasnn rol oynad ileri srlebilir. nk romann konusu basn, tiyatro ve sinemann sansrne dorudan doruya katlmaya balayan igal kuvvetlerinin ho grmeyecei trdendi. Grpnarn, alafrangala dkn baz ailelerin balarna gelebilecek gln ve tehlikeli durumlar anlatt bu roman, 1919 ylnn stanbulunda bilinli ya da bilinsiz bir protesto zellii kazanyordu. Romana adn veren kadn kahramann, bir Trk ailesine mrebbiye olarak kaplanan, ailenin btn erkeklerini birbirine dren ahlaksz bir Fransz olmas, igal makamlarnca uzun zaman bu filmin gsterimine izin verilmemesine neden olmutu.22 Filmin kahraman Fransz kadnn kiiliinde igalcileri yerdii iin Mrebbiyenin sinema tarihimizin sansre urayan ilk filmi olduunu sylenmektedir.23 Fehim Efendi ile birlikte bir Rum Kumpanyasnn oyuncular ve ayrca Rait Rza Samako, ahap Rza, smail Zahit, Behzat Butakn oyuncu olarak rol aldklar filmin genel olarak eletirisi konusunda. Filmin batan sona; sahne dzeni, dekorlar, oyun, makyaj bakmndan tamamyla tiyatro zellii tad, ayrca Mrebbiyeye tiyatro nitelii kazandran bir baka noktann da; alcnn son derece fakir ve ireti tiyatro dekorlar iinde batan sona duraan altrlm olmasna balanmaktadr. Mrebbiyenin, sessiz direnme niteliinden, ok sevilen bir romann sk sk oynanm bir sahne oyununun aktarl olduundan, zamann baz tannm oyuncularna yer verdiinden, kolay anlalr bir konuya dayandndan ve bu konuyu sade bir ekilde anlattndan dolay o zamann koullar iinde baarl bir film saylabilecei belirtilmektedir.24 lk Baarl Filmi: Binnaz Malul Gaziler Cemiyetinin evirdii ikinci film Yusuf Ziya Ortan bir oyunundan sinemaya uyarlanan Binnaz oldu. ekim tarihi 1919 olan bu filmin konusu, oyuna adn veren Lale Devrinin nl gzeli Binnazla onu elde etmek iin birbirleriyle atan iki erkek arsndaki iliki zerine kurulmutu. Ak, kskanlk, arkadalk ve kahramanlk temalarna dayanan filmin ynetmenliini Ahmet Fehim Efendi ile Fazl Necip birlikte yapmlard. Fehim Efendinin olu ressam Mnif Fehim, oyunu senaryo haline getirmi ve filmin dekorlarn yapmt. Kameramanln Fuat Uzknayn yapt filmde Matmazel Blanche, Rana Dilberyan, Ekrem Oran, Hseyin Kemal Grmen, Rt ve Mecdi rolleri paylamlard (Fotoraf 5). ay iinde Topkap Saraynda ve Ferah Tiyatrosunun sahibi Molla Beyin konanda ekilen Binnazla ilgili eletirilerde; sinema teknii, k, kamera kullanm ve kurgu bakmndan epeyce dk dzeyde bulunduu, ancak, tiyatromsu da olsa oyuncularn belirli dzeyde baar gsterdii ve saray evresindeki bahelerden baz gzel grntlerin filmde yer aldnn anlald aktarlmaktadr. Ayrca Binnazn bugn bile tiyatro havasndan kurtulmaya abalayan bir yapt olarak grlmesi ise Ahmet Fehimden ok filmin senaryosunu yazan ve sanat ynetmenliini yapan Mnif Fehime borlu olduu sylenmektedir.25 zn (1970) ise, Binnazn daha nceki Mrebbiyenin yannda ok ilkel kaldn belirterek bunu yle ifade eder:

867

Bu ilkellik, dayand sahne oyununun zayf ynnn perdeye bsbtn abartlarak aktarlmasyla balamaktayd. Deiik insanlarn tutku ve duygularnn arpmasna, dolaysyla ruhbilimsel zmlemelere, gelimelere dayanmas gereken konu, cansz ve ruhsuz kuklalarn anlamsz hareketlerinden meydana gelmie benziyordu. Oyuncularn Mrebbiyedekine gre bile ok baarsz almalar bunu bsbtn aa vurmaktaydBinnaz bu aksaklklarna ek olarak Mrebbiyedeki kusurlar ve tiyatro kokusunu birka katyla tamaktayd.26 Bununla birlikte kuku gtrmeyen bir yn, Binnazn ilk baarl i filmi oluudur. 5.000 liraya kan bu filmin yalnz stanbulda 55.000 lira gelir getirdii, ayrca ngilterede de 5.000 ngiliz liras saland sylenmektedir. 45 dakika sren film, nceki filmlerle kyaslandnda o yllar iin Binnazn bir eit stn yapm nitelikleri tad, filmin d lkelere; ngiltereye bir rivayete gre Amerikaya bile satld ve 55.000 lira toplad belirtilir.27 Cemiyetin, film evirmek iin giriilen zahmetli almalarn yerine sinema aygtlarn kiraya vererek para kazanmann daha yerinde olaca kararn almas zerine, kurumun sinema almalarna bir sre ara verilir. Malul Gaziler Cemiyetinden kiralanan aygtlarla Tombul An Drt Sevgilisi adl bir sahne eserinin ekilmeye baland ve filmin tamamlanamad bilinmektedir. lk Gldr Tipi Yaratlyor... ki yl sonra 1921de Malul Gaziler Cemiyetinin ektii nc film, o zamanki tiyatro seyircisinin bir tiyatro eseri olarak ok beendii Hisse-i ayia adl bir oyunun uyarlamasdr. Bu oyunda Bican Efendi adl bir evkaf memurunun eitli servenleri anlatlmaktadr. Bu filmde ynetmen olan adi Fikret Karagzolu, bir gldr tipi olan Bican Efendiyi daha nce sahnede bir oyuncu olarak baaryla temsil ettii iin bu tipi bir de sinemada denemek ister. Bican Efendi Vekilhar ad ile sinema iin tasarlanan yeni bir konuyu senaryolatrarak 22 dakikalk ksa bir filmde Trk Sinemasnda ilk gldr tipini yaratm olur. Kameramanln Uzknayn yapt bu filmde, adi Fikret Karagzolu ve ei ehper Karagzolu, . Galip Arcan, Vasfi Rza Zobu, Behzat Butak ve Nurettin efkati gibi oyucular rol almtr28 (Fotoraf 6). Bican Efendi Vekilhar filmiyle ilgili olarak Scognamillo (1998), mizah anlayyla Chaplinin ve 1910larn bol grltl gldrlerine yakn olmaktan baka, filmin anlatm, ksa, kopuk ancak hareketli sahneleriyle dier deneylere oranla daha ok sinemasal zellikler tadn, ilk kez sinema iin bir yk dnldn ve gene ilk kez Uzknayn kamerasnn Karagzolunun eylemlerini izleyebilmek iin canllk kazanarak, tiyatrovari endielerden, durgun kompozisyonlardan uzak, gerektiinde boy ekimlerden syrlp yaknlara gelebilen bir sinema diline sahip olduunu belirterek filme olumlu eletiri getiriyor. Ayrca, filmin baars zerine ayn yl (1921) yine Bican Efendi tipinin eitli servenlerini anlatan Bican Efendi Mektep Hocas ve Bican Efendinin Ryas adl filmleri eken Karagzolu, hem ynetmenliini hem de barol oyunculuunu yapt bu ksa filmle, sinema tarihimizde ilk dizi almasn da gerekletirmi olur.

868

Birinci Dnya Savann devam ettii drt yl iinde gerek Malul Gaziler Cemiyeti ve gerekse Mdafaa-i Milliye Cemiyeti baz ksa filmler de ekmilerdir. Bunlardan Boksr Sabri, Efe Merzak, Kara Bela ve stanbul Perisi adl filmler ekilmi, baz filmlerin ekilmek zere senaryolar da hazrlattrlm, fakat bunlar ekilememitir. Malul Gaziler Cemiyetinde Fehim Efendi ve Karagzolundan sonra dernein rejisrlne getirilen Fazl Necipin ynetiminde Lale Devri, stanbul Esrar, Binbir Direk Vakas filmlerinin baz sahneleri ekildikten sonra braklm, stanbul Perisinin ise btn sahneleri ekilmi olmasna karn montaj yaplamamtr.29 Sava srasnda Trkiye Byk Millet Meclisi ordular bnyesinde Ordu Film ekme Merkezinin kurulmasyla daha nce Malul Gaziler Cemiyetine verilen sinema aralar tekrar geri alnarak almalara balanmtr. Bu yllarda Trk Ordusunun kahramanlklarna sahne olan sava alanlarn, yaananlar sinemaclar da ordunun peine derek belgelediler. Ordu Film ekme Merkezi elemanlar zmir Zaferi, Dumlupnar Vekayii, zmir Nasl stirdat Edildi, zmirin gali, zmirdeki Yunan Fecayii, zmir Yanyor, Gazinin zmire Gelii ve Karlan adl birok ksa film ektiler. Bir yandan Ordu Film ekme Merkezinin ektii bu filmler dier yandan Kemal Film ekibi tarafndan yrtlen almalar sonucunda elde edilen ve enerin (1970a) deyimiyle altn deerindeki30 film paralar sonraki yllarda hem balbana kullanlm, hem de kurgu filmleri iin nemli bir malzeme olarak Ordu Foto Film Merkezi arivindeki yerini almtr. Kurtulu Savayla ilgili olarak meydana getirilen filmlerin en nemlisi stiklaldir. lk ekliyle yalnzca Fuat Uzknayn Kemal Film adna ektii belge filmlerinden meydana getirdii stiklalin ilk ad Zafer Yollarndadr. Zaferden sonra Uzknay, Film ekme Merkezi Laboratuar Grup Amirliine atannca, sava srasnda Film ekme Merkezi elemanlarnn ektii belge filmleriyle Zafer Yollarnda adl film geniletilir. Sava telayla sada solda kalan filmler de aratrlr ve gerekten de nemli film paralar ele geirilir ve btn bunlar da Zafer Yollarndaya eklenir. 1922de yapmna balanan stiklal, yaplan eitli almalar sonunda Zafer Yollarnda adyla 1942 ylnda son eklini alr.31 lk zel Yapmevi Kuruluyor... 1919da Kemal ve akir Seden kardeler yabanc filmler getirmek amacyla ilk Trk film irketini kurmulard. Daha sonra 1922de Kemal Film adyla bir laboratuar ve stdyo kurarak faaliyete getiler. Bylece ilk zel yapmevi kurulmutu. 1916-1922 yllar arasnda Berlinde tiyatro ve sinema almalar yapan Muhsin Erturul stanbula dner ve ayn yl Kemal Filmde rejisr olarak almalarna balar32 (Fotoraf 7). Muhsin Erturul, 1922de Kemal Film adna ilk olarakstanbulda Bir Facia-i Ak adl filmi ynetir. Konusunu mtareke yllar stanbulunda yaanan gerek bir olaydan, bir cinayetten alan film, daha nceki yerli filmlere gre daha ekici ve srkleyici bir konuya sahiptir. Bu nedenle de teknik yetersizlii ve tiyatromsu oyun tarz sergilemesine ramen filmin gie haslat olduka iyi olmutur. Bu film daha nceki almalara gre hi olmazsa iki bakmdan nem tayordu: gnlk bir olaydan

869

derlenen orijinal bir senaryoya dayanyor, ykl bir filmde d sahnelere ilk olarak bu kadar geni yer veriliyordu33 (Fotoraf 8). Bu filmin ardndan Erturul, bir edebiyat uyarlamasnn ekimine balar. Yakup Kadri Karaosmanolunun Nur Baba romanndan sinemaya uyarlanan Boazii Esrar adl bu filmde, Bektai tekkelerinin yaamn konu alan ve gen bir kadnn bir dergahn eyhine olan yasak ak anlatlmaktadr. Bu filmle ilgili olarak sinema teknii bakmndan btn ilkelliine ramen, konusunun ekiciliinden dolay byk bir rabetle karland, o gnlerde Kemal Filmin tek film irketi olduu, konu olarak gl eserler verdii ve alt rejisr, kameraman ve oyuncularn lkenin bu alanda tannm, deerli genleri olduu sylenmektedir.34 ener (1970a),35 Uzknayn belge filmleri ekmek zere Anadoluya gitmesi zerine Kemal Filmdeki yerini Cezmi Ara braktn ve kameraman olarak Cezmi Arn ektii ilk konulu filmin ise stanbulda Bir Facia-i Ak olduunu belirtir ve Kemal Filmin asl verimli almasnn haber filmi alannda grldn ve irketin 47 adet haber filmiyle ileriye paha biilmez deerde belgeler braktn vurgular. lk Trk Kadn Oyuncular Sinemamzda... Muhsin Erturulun Kemal Film adna ektii nc film, Halide Edip Advardan uyarlad Ateten Gmlektir (1923) (Fotoraf 9). zmirde kocas ve ocuklar ldrldkten sonra Kurtulu Sava srasnda Anadoluya geen Ayenin yksn anlatan bu film, Kurtulu Savan konu alan ilk filmimizdir. Bu filmin nemli bir dier zellii de; ilk kez Bedia Muvahhit ve Neyyire Neyyir adl iki Trk kadn oyuncunun rol almasdr. (Fotoraf 10-11). Yer yer belge film havasnn grld film, o gnlerin cokun heyecan iinde her gsterildii yerde byk ilgiyle karland ve Atatrk tarafndan da seyredildi.36 Rakm alapala (1944) Yldz Dergisindeki Ateten Gmlek37 filmiyle ilgili yazsnda; Muhsin Erturulun kendisinin de oynad bu filmin onun eserlerinin en gzeli olduunu ifade ederek, Kurtulu Savana ait ekilmi olan filmlerin birer aktel film nitelii tamas, zayf olular, bal bana bir konuya sahip olmaylar nedeniyle hibirinin Ateten Gmlek kadar seyirciyi etkileyemediini iddia eder ve bir kez daha ekilmesinin gereini vurgular. Leblebici Horhor38 ve Kz Kulesinde Bir Facia, Erturulun 1923 ylnda ektii dier iki filmdir. (Fotoraf 12). Tarihi kostmlerle ekilen Leblebici Horhorun filme ekilmi tiyatro oyunu gibi olduunu, daha ok sava ve macera filmlerinin rabet grd yllarda sessiz sinema devrindeki bu arkl oyunun hi i yapmad, Kz Kulesi Faciasnn ise, Muhsin Erturulun Fener Bekileri adl Paristeki Grand Guignol (Korku Tiyatrosu) repertuarna ait adapte bir dramdan senaryosu karlm bir film olduu, ayn zamanda baroln oynad bu filmin yine tiyatrovari ac bir olay anlatt belirtilmektedir.39 1922 ylnda ilk zel yapmevinde sinemaya balayan Muhsin Erturul, 1923ten 1939a kadar sren ve sinemamzda Tiyatrocular Dnemi olarak anlan ikinci dnemde de sinema almalarna devam edecektir. Sonu

870

Toplumlarn geliiminde eitim kurumlar kadar iinde varolduu toplumun bir aynas, gstergesi olan sanat kurumlarna da byk grevler der. Bata da belirttiimiz gibi sinema, hem verdii mesajlarla byk kitlelerde ortak bir gr yaratma zelliine sahip bir iletiim arac hem de kltrel yaama biim verebilen gl ve evrensel bir sanattr. Dolaysyla ait olduu toplumun bir aynasdr. Her sanat dalnda olduu gibi, sinemann da bir lkedeki yeri ve geliimi o lkede varolan siyasi, teknolojik ve ekonomik koullarla doru orantldr. Sinemann lkemize girdii ilk yllarda sinemamzn geliimi adna bu koullarn olumlu bir tablo gsterdiini ne yazk ki syleyemiyoruz. Osmanl sahne sanatlar arasnda geleneksel grnt sanatlarna kadar uzanan bir gemie sahip olan sinemamzn Trk Sinemas adn alana kadar geirdii yllar nemli bir zaman dilimini kapsamaktadr. Tarihsel ve toplumsal gerekliin anlatlabilecei en gzel grsel anlatm yolunun zgn ve ulusal bir dille oluturulmasnda geirilen yllardan ilk dnem ya da ilk yllara ait bilgilerin sonunda grlyor ki, ilk yllarda yaplan her faaliyet daha sonraki yllara temel oluturmas bakmndan zel bir nem tayor. zellikle yetersiz almalar, desteksiz kalan giriimler, profesyonellikten uzak organizasyonlar, teknik ve ekonomik anlamda yaanan deneyimsizlikler, sinemada eitim sorunu ve en nemlisi dnya sinema dilini kurarken lkemiz topraklarnda hala sinema adna atlmas gereken temel admlarda ge kalnm olmas, sinemamzn daha sonraki dnemlerine salam temeller oluturamam olmas bakmndan etkili olmutur. Aslnda, Osmanlnn ar yapsna ramen sinemann lkeye giriiyle beraber bu alandaki gelimelerin pek de ar gitmedii sylenebilir. lk gsterimlerden sonra alan sinema salonlar, seyircinin hzla artan ilgisi, ekilen eitli ksa filmler ve konulu film abalar eitli glklere ramen kmsenemeyecek giriimler olarak deerlendirilebilir. 1 2 Tarihi, 18. 3 4 5 6 7 Nijat zn: Trk Sinemas Tarihi, 20-21. Nijat zn: Trk Sinemas Tarihi, 20-23. Nijat zn: Trk Sinemas Tarihi, 23. Alim erif Onaran: Trk Sinemas 1. Cilt (Ankara, 1999), 11. Ali zuyar: Sinemann Osmanlca Serveni (Ankara, 1999), 33 35; Zahir Gvemli: Nijat zn: Karagzden Sinemaya Trk Sinemas ve Sorunlar (Ankara, 1995), 18. Ayrca bkz: Trk Sinemas Ksa Tarihesi (Ankara, 1979), 2: Nijat zn: Trk Sinemas

Sinema Tarihi (stanbul, 1960), 231 232. 8 9 Alim erif Onaran: Trk Sinemas, a.g.e., 12. Alim erif Onaran: a.g.e., 12.

871

10 11 12 13

Giovanni Scognamillo: Trk Sinema Tarihi (stanbul, 1998), 22-24. Giovanni Scognamillo: a.g.e., 29-30. Agah zg: 80. Ylnda Trk Sinemas (Ankara, 1994), 18. 12-13 Ekim 1998 Uluslararas Atatrk ve Manastr Sempozyumu Manastrda Balayan

Trk Sinemas Serveni ve Atatrkn Sanat ve Sinema Anlay balkl H. Hale Knen tarafndan sunulan bildiri. 14 H. Hale Knen: Osmanlda Balayan Sinema Servenimiz Osmanl, Cilt: 11, (Ankara:

Yeni Trkiye Yaynlar, 1999), 693. 15 16 Nijat zn: lk Trk Sinemacs Fuat Uzknay (stanbul, 1970), 6. Ayrca bkz: Cemil Filmer: Trk Sinemasnda 65 Yl (stanbul, 1984), 85-86; Alim erif

Onaran: Trk Sinemas, 13; Nijat zn: Trk Sinemas Tarihi, 38-39. 17 18 19 20 21 22 23 Alim erif Onaran: Trk Sinemas, 14. Giovanni Scognamillo:, a.g.e., 33. Nurullah Tilgen: Dnden Bugne Trk Filmcilii, Yldz Dergisi, 30 (stanbul, 1953), 16. Nijat zn: Trk Sinemas Tarihi, 44-45. Erman ener: Kurtulu Sava ve Sinemamz (stanbul, 1970a), 18. Zahir Gvemli: a.g.e., 233; Nijat zn: lk Trk Sinemacs Fuat Uzknay, a.g.e., 19. Onat Kutlar: Trk Sinemasnn Altmnc Yl ve lk Trk Filmini eviren Fuat Uzknay

Milliyet Sanat Dergisi, Say: 106 (Kasm 1974), 5-7. 24 25 26 27 28 Nijat zn: lk Trk Sinemacs Fuat Uzknay, 19. Alim erif Onaran: Trk Sinemas, 15-16; Giovanni Scognamillo: a.g.e., 45. Nijat zn: lk Trk Sinemacs Fuat Uzknay, a.g.e. 31. Alim erif Onaran: Trk Sinemas, 16; Giovanni Scognamillo: a.g.e., 47. Alim erif Onaran: Trk Sinemas, 17; Nijat zn: Trk Sinemas Tarihi, a.g.e., 55; Agah

zg: Trk Sinemas, 30; Giovanni Scognamillo: a.g.e., 47-48. 29 30 Nurullah Tilgen: a.g.e., 16; Erman ener: Kurtulu Sava ve Sinemamz, 26. Ayrca bkz: Erman ener, Kurtulu Sava ve Sinemamz, 25.

872

31 32 16. 33 34 a.g.e., 238. 35 36 37

Erman ener: a.g.e.; 25-29. Zahir Gvemli: a.g.e., 236; Erman ener: Yeilam ve Trk Sinemas (stanbul, 1970b),

Nijat zn: Trk Sinemas Tarihi, 76. Alim erif Onaran: Muhsin Erturulun Sinemas (Ankara, 1981), 156-162; Zahir Gvemli:

Ayrca bkz: Erman ener, Kurtulu Sava ve Sinemamz, 23. Erman ener: Kurtulu Sava ve Sinemamz, 37-39. Rakm alapala: Ateten Gmlek Tekrar ekilmelidir, Yldz Dergisi, 129, (stanbul,

1944), 10-11. 38 Leblebici Horhor sinemamzda kez filme alnmtr. Ayrca bkz.: Rakm alapala,

Yldz Dergisi, say: 129, s. 10-11, stanbul, 1944. 39 Zahir Gvemli: a.g.e., 241.

ALAPALA, Nurullah. Ateten Gmlek Tekrar ekilmelidir, Yldz Dergisi, Say: 129, Trkiye Basmevi, stanbul, 1944. FLMER, Cemil. Hatralar-Trk Sinemasnda 65 Yl, Emek Matbaaclk, stanbul, 1984. GVEML, Zahir. Sinema Tarihi, Varlk Yaynlar, stanbul, 1960. KUTLAR, Onat. Trk Sinemasnn Altmnc Yl ve lk trk Filmini eviren Fuat Uzknay, Milliyet Sanat Dergisi, Say: 106, Kasm 1974. KNEN, H. Hale. Osmanlda Balayan Sinema Servenimiz, Osmanl, Cilt: 11, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999. ONARAN, Alim erif. Muhsin Erturulun Sinemas, Kltr BakanlYaynlar, Ankara, 1981. ONARAN, Alim erif. Trk Sinemas (I. Cilt) Kitle Yaynlar, Ankara, 1999. ZG, Agah. 80. Ylnda Trk Sinemas, Kltr Bakanl Yayn, Ankara, 1994. ZN, Nijat. Trk Sinemas Tarihi, Artist Reklam Ortakl Yaynlar, stanbul, 1962. ZN, Nijat. lk Trk Sinemacs Fuat Uzknay, Trk Sinematek Dernei Yaynlar, stanbul, 1970.

873

ZN, Nijat. Karagzden Sinemaya Trk Sinemas ve Sorunlar, I. Cilt, Kitle Yaynlar, Ankara, 1995. ZUYAR, Ali. Sinemann Osmanlca Serveni, teki Yaynevi, Ankara, 1999. SCOGNAMLLO, Giovanni. Trk Sinema Tarihi Kabalc Yaynevi, stanbul, 1998. ENER, Erman. Kurtulu Sava ve Sinemamz, Dizi Yaynlar, stanbul, 1970a. ENER, Erman. Yeilam ve Trk Sinemas, Kamera Yaynlar, stanbul, 1970b. TLGEN, Nurullah Dnden Bugne Trk Filmcilii (1914-1953). Yldz Dergisi, Say: 129, Trkiye Basmevi, stanbul, 1944. Trk Sinemas Ksa Tarihesi. Kltr Bakanl Yayn, Ankara: 1979.

874

E. Yenileme Dnemi Kltrnden Kesitler II. Abdlhamid Dnemi Askeri Kyafetleri / Sadk Tekeli [s.533-538]
Askeri Mze / Trkiye Savalar ve savaan kavimlerin ordular insanlk tarihi kadar eskidir. zellikle lkalardan itibaren belgesel (heykel, rlyef, resim vb.) kaynaklarda canlandrlan sava sahnelerinde, birbirleri ile savaan kavimlerin askerlerinin plak ya da kendi kavimlerine ait gnlk giysileriyle savatklar grlmektedir. Eski Yunan ehir devletlerinde subay ve askerler iin ayr bir niforma belirlendii, yine birok kaynak tarafndan belgelenmektedir. Romallarn da savalarda, imparator dahil, subay ve erleri iin ayr ayr belirlenmi niformalar giydii bilinmektedir. Trk sanatnn nemli kaynaklarndan olan minyatrler ve kabartma ta eserlerde grlen sava figrlerinden Hun, Gktrk ve Seluklular dnemlerinde Trklerin de savalarda zel kyafetler giydikleri grlmektedir. Figrlerde yer alan savalarn balarna yuvarlak, tepelikli, kulak ve ense sperlikli, demir miferler giydii, vcutlarna da yine elik plakal ve zincir rgl zrh gmlekler giydii bilinmektedir. Osmanl Devletinde Sultan Orhan Gazi, airetten cihana hakim olacak bir devlet kurmak iin bir yenieri ordusu kurarak daim bir muhafz ordusu oluturmutur. Sultan Orhan; yeni kurduu bu orduyu, airet halkndan ayrabilmek iin yine ilk defa ordu iin yeni bir niforma kabul etmitir. Osmanllarn ilk defa daimi bir ordu oluturmas ve onlar halktan ayrmak iin bir askeri niforma kabul etmi olmas birok Avrupa lkesine de rnek oluturmutur. Osmanl yenieri ordusunun kuruluundan bir asr kadar sonra Fransa Kral VII. arln Fransada daimi bir ordu kurduu ve kurulan bu daimi ordu iinde bir niforma kabul ettii bilinmektedir.1 Osmanl Devletinde askeri alanda ilk olarak modern bir ordu kurma fikri Sultan I. Mahmut (1730-1754) zamannda olumutur. zellikle orduya sevk ve idare edecek subaylarn yetitirilebilmesi iin Handesehane ve Humbarahaneyi skdar Toptanda retime amtr. Ancak yenierilerin yenilikleri kabul etmeye niyetleri olmadndan sk sk ayaklanarak padiaha yaptklar basklar neticesinde bu okullar 1740 tarihinde kapatlmak zorunda kalnmtr.

875

Sultan III. Selim zamannda ise; orduda bir reform zellii tayan baz giriimler yaplmtr. 1789 tarihinde devlet ileri gelenlerinden ve ulemadan (din adamlar) oluan bir Mevered Meclisi (Danma Meclisi) oluturulmutur. Bu mecliste; yenieri tekilatnn artk gnn artlarna uygun olmad gr arlk kazanmas nedeniyle Sultan III. Selimin 1792 ylnda Koca Yusuf Paann Avrupadan getirdii (Fransa, ngiltere, sve) birka askeri retmen vastasyla Levent iftliinde oluturduu Nizam- Cedid ad verilen ordu iin kabul ettii askeri kyafetler bir nceki askeri niforma ile gelecekteki Batl niforma arasnda bir ara geii hazrlamtr. 18. yzyl ortalarndan itibaren muharebe ekillerinin deimesi ve Osmanl askeri kyafetlerinin buna uygun olmamas yeni kurulan bu ordu iin askeri niformalarn deitirilmesini zaruri klmtr. Nizam- Cedid ordusu, o gnn modern Avrupa ordular gibi silahlandrlm ve donatlmt. Ordu iinde kyafet birlii salanarak subay ve er kyafetleri rtbe ve snflarna gre yeniden dzenlenmitir. Ayrca aldklar eitimde Avrupa lkelerinden getirilen retmen subaylar tarafndan yeni usullere uygun olarak yaptrlmaya balanmtr. Osmanl ordusunun tmn birdenbire Avrupa ordularnn kyafetlerine uygun hale getirmek mmkn olmadndan, eski niformalarn Avrupa niformalarna uygun hale dntrlmesi ile yetinilmitir. Sultan III. Selim, Nizam- Cedid erlerine Avrupa ordularnda olduu gibi nceleri setre ve pantolon giydirmemitir. Erler iin skma tabir edilen dize kadar paalar dar ve yukars biraz genie bir alvar ile uzunca bir mintan (ceket) kabul edilmitir. Subay iin ise Boy cepkeni denilen dar bir cbbe ve bunun altna da ksa entari ve alvar kabul edilmitir.2 Sultan II. Mahmud dneminde, devlet iin byk bir bask unsuru olan Yenieri Ocann kaldrlmasna karar verilmitir. 17 Haziran 1826 ylnda halkn da yardm ile devlete yarardan ok zarar veren bu ocak, lavedilerek yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediyye ad ile yeni bir ordu tekilat kurulmutur. Sultan II. Mahmuttan nceki devirlerde eitli snf ve rtbelerdeki askerlerin her biri iin ayr ayr ekilde balklar ve kyafetler belirlenmi olduunu biliyoruz. Asakir-i Mansure-i Muhammediyye ordusunun yeniden tekilatlanmas srasnda yeni niformalarn tek tip olmasna karar verilmitir. Rtbe ve snflar elbise zerinde belirlenecek ekillerle gsterilmitir. Sultan II. Mahmud bir irade ile 3 Mart 1829da devlet memurlar ve askerlerin bundan byle kavuk yerine fes giymelerini mecbur etmitir.3 Sultan Abdlmecid dneminde ise; Orduyu Hmayunun subay ve erlerinin niformalarnda yine devrin artlarna gre deiiklikler yaplmtr. ncelikle Tunus Fesi yerine aa ksm enli, yukars

876

dar ekil verilmi ve psklleri biraz kltlm fesler kabul edilmitir. Fesin tepesinde pskl ile fes arasna sar madenden ferahi taklmtr. Tm subay ve erler iin krmz zrhl ve nden bir sra dmeli setre kabul edilmitir. Piyade subay ve erlerinin pantolonlar kenarnda krmz ince bir zh bulunuyordu. Topu ve Svari subaylar ve erlerinin pantolonlarnda ise; kaln krmz zh bulunuyordu. Rtbe iaretleri; Sultan II. Mahmut dneminde boyuna taklan nianlarla belirlenirken Krm Savandan sonra rtbe iaretleri bu dnemde setrenin kol kapa etrafna dikilen 1 cmden enli srma eritlerin renk ve adedine gre belirlenmeye balanmtr. Yine bu dnemde ilk defa gs ksm srmal Byk niforma olarak adlandrlan kyafetler de kabul edilmitir. Sultan Abdlaziz dneminde askeri kyafetlerde pek ok deiiklikler yaplmtr. Bu dnemde subaylar lacivert uhadan bel ksm bzmeli ve gs ksm bir sra dmeli setre giyerlerdi. tfaiye subaylar ise gsten bir sra dmeli ksa bir ceket giyerlerdi. Setrelerin zh ksmlar piyade, svari, topu, itfaiye ve zabtiye (jandarma) snflarnda krmz, Taliha taburlar subaylarnda yeil, istihkam snf subaylarnda ise mavidir. Topu snf subaylarn elbise dmelerinde apraz iki top ile bir yanar glle yer alrd. Dier snf subaylarnn elbise dmelerinde ay-yldz bulunurdu. Subay pantolonlar da setrede olduu gibi lacivert uhadandr. Pantolonlarda da setre zhlar renginde zh yer alrd. Svari ve Topu snf subay pantolonlarnda geni, dier snf subaylarnda ince zh olurdu. tfaiye snf subay pantolonlarnda ortadaki zh ince olup, her iki yannda geni olmak zere adet krmz zh bulunurdu. Paa ve subaylarn rtbe iaretleri Sultan Abdlmecid dneminde olduu gibi kol kapaklar zerindeki srmal eritlerle belirlenirdi. Armud olarak tanmlanan kol kapa kenarnca dikilen, ular dar bir a oluturarak birleen bu eritler geni olup, her rtbeye gre renk ve adedi farkl idi. Paalarn setrelerinde rtbe iareti olarak, ular gl eklinde birleen eritlerden mirlivalarda iki, feriklerde , mirlerde ise drt sar erit yer alrd. Paa ve byk rtbeli subaylara mahsus byk niforma setrelerinin yaka ve kol kapaklar ile iki tarafl olarak gs ksm tamamen sar srma ilemeli olurdu. Byk niformal olarak piyade snf paalar som apolet, piyade snf st subaylar ise saakl apolet takarlard.

877

Svari ve Topu snf paa ve subaylar byk niformalarnda apolet kullanmayp, burma kaytandan yaplm spalet denilen apoletler kullanrlard. Apoletler paa ve st subaylarda sar srmal, subaylar iin krmz iplikli kaytandan olurdu. Kolaas rtbesindekilerinin apoletleri srmal ve ipekli kaytandan kark olarak rlm olurdu. Bu dnemde, tm snflara ait subaylar balarna fes giyerlerdi. Eskiden farkl olarak feslerden ferahiler kaldrlm ve pskller topuz bal olarak kullanlmaya balanmtr. Erler de balarna fes giymelerine ramen snflarna gre her ordunun birinci ve ikinci zuhaf alaylar fesin stne beyaz veya yeil sark sararlard. Er niformalar, n taraf ve kenarlaryla diki yerleri harl yani yn eritlerle sslenmi bir ceketten ibaretti. Ceket altna giyilen ve yan taraftan kopalanp, diki yerleriyle gs ksm sslemeli bir cameden, baldrdan yukars geni, aas dar olan bir alvar, bele sarlan krmz veya mavi bir kuak, ayakkab ile alvarn paalar zerine giyilen bir beyaz tozluk erlerin kyafetini tamamlyordu. Er niformalar genellikle lacivert renk uhadan dikiliyordu. Yalnz zabtiye (jandarma) er niformas yeil, Arnavutlukta ise genelde krmzyd. Er elbiselerinin zerindeki sslemeleri meydana getiren eritler her ordunun birinci Zuhaf Alaylarna mensup erlerin niformalarnda sar, Birinci ve kinci Svari Alaylar erlerinde siyah, Talia taburlar niformalarnda yeil ve dier alaylara mensup erlerde genellikle krmz renkte olurdu. Sultan II. Abdlhamid dneminde ordunun ekirdeini nizamiye kuvvetleri oluturmaktayd. Bunlar muvazzaf birliklerdi. Nizamiye ordusunda erlerin hizmet sresi drt yld. Bu hizmet sresini tamamlayanlar iki yl sre ile yedek snfta bulundurulurdu. Ordunun en nemli ikinci blmn Redif kuvvetleri olutururdu. Bu snfta hizmet sresi sekiz yld. Muvazzaf, yedek ve redif srelerini bitirenler mustahfaz snfn olutururlard. Mustahfazlk sresi alt yld. Buna gre Osmanl ordusunda askerlik sresi kademeli olarak yirmi yl devam etmekteydi. Sultan II. Abdlhamid dneminde yaplan yeni bir dzenleme ile askeri rtbeler u ekilde devam etmekteydi: Mlazm- sani (Temen), Mlazm- evvel (stemen), Yzba, Kolaas (Kdemli Yzba), binba, kaymakam (Yarbay), Miralay (Albay), Mirliva (Tugeneral), Ferik (Tmgeneral), Birinci Ferik (Korgeneral), Mir (Maraal). Ayrca svari snfnda yzba vekili ve Topu Sanayi Snfnda Mlzm- slis rtbeleri de yer almaktayd. Mlazm- sniden kolaasna kadar olanlara zabit veya zabitan, binbadan miralay rtbesine kadar olanlara byk zabitan veya mera, paalara da erkn denilirdi. Mlazm- sniden, binbaya kadar olanlara Efendi, kaymakam ve miralay rtbesinde bulunanlara Bey diye hitap edilirdi.

878

Yazmalarda ise mlazm- sani ve mulazm- evvellere Hamiyetl ve Gayretl, kolaas ve yzbalara Ftvvetl binbalara Rfatl, kaymakam ve miralaylara zzetl Mirlivalara Saadetl Ferik ve Birinci Feriklere Ulufetl, Mirlere de Devletl nvan ile hitap edilirdi. Yine bu dnemde Osmanl ordusunun ihtiyac olan subaylar okuldan ve alaylardan yetitirildikleri iin Mektepli ve Alayl diye iki blme ayrlrd. Kk zabit rtbeleri piyade snfnda; Blk emini, avu ve baavular, Svari snfnda; Blk emini, avu vekili, avu ve baavular, Topu snfnda; Blk emini, avu, baavu ve cephane avuu rtbeleri olarak isimlendirilirdi. Sultan II. Abdlhamitin ilk yllarnda zellikle 1877-78 Trk-Rus Sava nedeniyle askeri niformalarda fazla bir deiiklik yaplmamtr. Yalnz setre kollarnda rtbe iareti olarak yer alan srma eritler iki yl kadar kaldrlarak, bunlarn yerine rtbe iareti olarak setre yakalarnda sar veya beyaz yldz eklinde iaretler yer almtr.4 Erler iin daha nce kabul edilmi olan ksa ceket, camedan ve alvardan oluan er niformalar da 1878 tarihinde kartlan bir kararname ile tekrar setre ve pantolona dntrlmtr.5 Subay niformalarnda da ayn kararname ile baz deiiklikler yaplarak tekrar rtbe iaretleri Sultan Abdlaziz dneminde olduu gibi paa ve subaylarda setre kol kapa etrafna dikilen eritlerle gsterilmeye balanmtr. Ancak erit genilikleri eskisine nazaran hayli inceltilmitir. Yine ayn kararname ile svari ve topu paalar ile subaylarna ait kk niformalarn kol yenleri armudi ekilde vine r renginde uhadan dikilirdi. Rtbe iaretleri de bu armudi kol kapann etrafna dikilen eritlerle belirlenirdi. Topu ve svari paa ve subaylaryla birlikte erlerinin de pantolonlar svari snfnda biraz daha ak olmak zere gmi renkte uhadan dikilirdi. Yine ayn snflara mensup paalar ile subaylar gerek byk ve gerekse kk niformalarna sar srma kaytandan rlm apolet takarlard. Bu snflarn paalar ve subaylar hibir zaman srmal apolet takmazlar ve niforma omuzlarnda da apolet kprs bulunmazd. 1878 Kararnamesi ile tm subay ve erlerin siyah pskll fes giymeleri kabul edilmise de 1881 senesinde svari ve topu subay ve erlerin kalpak giymesine karar verilmitir. Birinci ve kinci Zuhaf Alaylarnn erleri iin ayr bir zuhaf niformas kabul edilmi olup, Birinci Alay erleri balarna yeil sark sararlard. 1891 tarihinde Hamidiye Svari Alaylar iin de blge ve blgede yaayan Krt, erkez ve Arap airetlerine gre eit niforma kabul edilmitir. Svari Erturul Alay ile Svari Mzrakl Birinci Alay subaylarnn giydii setrelerin kol yenleri emperyal denilen bir formdadr.

879

Her snf paa ve st subaylarnn giydii byk niformalarn setre kol yenleri armudi ekilde sar srmal olurdu. Setre yakalarnda da sar srma ile rtbe iaretleri bulunurdu. Doktor ve cerrahlarn kk niforma setrelerinin kol yenleri, yakalar ve apoletleri, gvez renkli kadifeden ve genellikle de zhl krmz uhadan dikilirdi. Doktor apoletlerinde sar sr madan rlm ylan, cerrahlarda ise neter iareti bulunurdu. Eczaclarn kk niforma setre kol yenleri, yakalar ve apoletleri yeil kadifeden dikilirdi. Apoletlerin zerinde sar srma ile ilenmi mee dal yer alrd. Doktor, cerrah ve eczaclarn byk niformalar dier snflarda olduu gibi kol yenleri ve yakalar sar srmal olurdu. Yalnz apolet takmadklar iin omuzlarnda apolet kprs yer almazd. 1892 tarihine kadar ordu tekilatnda yer alp, piyade snflarnn nnde giden baltaclar, meinden bir nlk giyerler ve omuzlarnda bir balta tarlard. 1902 tarihinde yaplan bir dzenleme ile zellikle svari ve topu paa, subay ve erleri ile dier snflarn byk niformalarnda ve snf iaretlerinde byk bir deiiklik yaplmtr. Sultan II. Abdlhamid dneminde, Subay niformalar kk, byk ve gndelik olmak zere eittir. Genellikle her snf subay kendilerine ait olan zrhlarn rengine gre kk farkllklar gsteren pantolon giyerlerdi. Sultan II. Abdlhamid dnemi niformalar snflarna gre deiik renklerde uhadan yaplrd. Yalnz Beinci ordu (Suriye Ordusu merkezi am), Altnc Ordu (Arabistan ordusu merkezi Badat) ve Yedinci ordu, (Yemen ordusu, merkezi Sana) ile Trablusgarp frkasnn yazlk kyafeti beyaz renk bez veya keten kumatan dikilebilirdi. Erlerin elbisesi genellikle lacivert veya siyah aba kumatan yaplmaktayd. Subaylarda olduu gibi Hicaz veya Trablusgarpta bulunanlarn yazlk elbisesi beyaz ketendi. Kk zabit ve erlerin biri yeni dieri gndelik olmak zere ikier kat elbiseleri bulunurdu. Halkla irtibatta olan erler daima yeni niformalarn giyerlerdi. Padiah yaverleri mensup olduklar snfa ait niformalar giyerlerdi. Yalnz yaver iareti olarak sa taraflarna yaver kordonu denilen bir kordon takarlard. Ayrca kollarnda yer alan rtbe iareti zerinde srmadan beyaz bir erit ve sar bir yldz bulunurdu. Byk niforma setrelerinde kol yen kapann st tarafnda sar srmadan bir ay ve yldz bulunurdu. Padiah yaverlerinden bir ksm zel emirle siyah uhadan ift kollu drogon setresi de giyerlerdi. Bu ift kollu setrelerin altn da yer alan kollar krmz uhadan dikilirdi. Setre uhas renginde dikilen st kollar ise yrtmal olurdu. Rtbe iaretleri her iki kol zerinde de yer alrd.

880

Yaverlere ait kk niformalarn, armudi ekilde olan kol yen kapaklaryla birlikte sar srma ilemeli olurdu. Padiah mahiyetinde grevli olan paalar ile st rtbeli subaylar, dier snflara ait paa ve st rtbeli subay niformalarnn aynsn giyerlerdi ancak bu niforma ile de yaverlere zg iaretleri tarlard. Erkan- Harbiye snfna mensup paalar dier snflara ait paa niformalarnn aynsn giyerlerdi. Ancak kk niformalk setre ve gndelik niforma ceketlerinin yakalarndaki apoletleri siyah uha zerine srma ile ilenmi Erkan- Harbiye snf iaretli olurdu. Bu snf paalar resmi gnlerde byk ve kk snf armalarna trtl eklinde ilenmi ince kaytan kordon takarlard. Erkan- Harbiye subaylarnn niformalar da piyade subay niformalar gibi olup Erkan- Harbiye paalarndaki zellikleri tard. Piyade snf paalarnn kk niformalar yani cumalk setreleri koyu lacivert uhadan dikilirdi. ki sra altar dmeli setrenin etekleri hari etraf krmz zhl olurdu. Dmeler ay-yldzl ve sar yaldzldr. Setre yakas ile kol yen kapaklar setrenin rengindendir. Omuzlarda krmz uha zerine sar srma ile ilenmi birer apolet kprs yer alrd. Piyade snf paalar kk niforma setrelerin omuzlarnda resmi gnlerde som apolet tabir edilen apoletleri, dier gnlerde ise burma apolet denilen apoletleri takarlard. Soru apoletler omuzlardaki srma ilemeli apolet kprs altndan, burma apolet ise stnden geirilerek taklrd. Kk niformann pantolonu da setre renginde uha veya triko kumatan dikilirdi. Pantolon yanlarnda aralarnda bir ince krmz zh bulunan ikier adet enli krmz zh bulunurdu. Byk niformalk setreler ise lacivert renk uhadan olup n ksmnda bir sra sar yaldzl dokuz adet dme bulunurdu. Dmelerin zeri kabartma Osmanl devlet armalyd. Bu niformann da kenarlar bordo renk zhl olup yaka ve kol kapaklar sar srma ilemelidir. Kk niformada olduu gibi bu niformann omuzlarnda da birer srma ilemeli apolet bulunurdu. Byk niforma setresinin pantolonu, kk niforma pantolonu gibi olup, yalnz yanlarndaki zhlar bordo renktedir. Piyade snf paalarnn gnlk niforma ceketleri lacivert uha kumatan dikilir ve etek ksm hari kenarlar krmz zhl ve n ksmnda bir sral alt adet sar yaldzl, zeri ay-yldzl dme bulunurdu. Ceketin omuzlarnda ise kk niformalk setrede olduu gibi birer sar srmal apolet kprs ile burma apolet yer alrd. Rtbe iaretleri de kol yen kapaklar zerinde gsterilirdi. Gnlk niforma ile de kk niforma ile giyilen pantolon giyilirdi. Her niforma ile de balarna siyah pskll fes giyerler, kl kaylarn setre veya ceketin altndan takarlard. Ayaklarna sar mahmuzlu potin ayakkab giyerlerdi.

881

Miralaydan alay eminine kadar piyade snf st subaylarnn her eit niformalar da lacivert uha kumatan dikilirdi. Setre ve ceketler paalarnki gibi olup, yalnz pantolon zhlar ile kk niforma setresinin yakalar krmz uhadandr. Kol yen kapaklarndaki rtbe iaretleri de yine krmz uha zerine ilenirdi. Piyade snf st subaylar resmi gnlerde kk ve byk niformalarn giydikleri zaman omuzlarna saakl apolet takarlard. Dier gnlerde ise kk niforma setresi ile gnlk niforma ceketlerinin omuzlarnda yalnz apolet kprs yer alrd. Kol aasndan mulazm- saniye kadar piyade snf subaylar kk ve byk niformalar tek tip olup, st subay niformalarnn renk ve eklinde idi. Pantolon yanlar tek ve ince krmz zhlyd. Resmi gnlerde setre omuzlarna saaksz apolet taklrd. Gnlk niforma ceketi st subay ceketleri gibiydi. Piyade snf erlerinin niformalar, tek tip olarak setre ile pantolondan ibarettir. Setrenin n blmnde yedi adet dz sar dme bulunurdu. Omuzlarnda setre kumandan krmz zhl apoletler olup, zerelerinde erlerin mensup olduklar alaylarn numarasn gsteren krmz renk rakamlar bulunurdu. Setre yakasnn her iki taraf da krmz uha kumatan olurdu. Kol yen kapaklar stnde de uzunlamasna ve zerinde iki dme bulunan krmz uha kuma bulunurdu. Piyade erlerinin pantolonlar, subay pantolonlar gibiydi. Gerek setre ve gerekse pantolonlar lacivert abadan dikilirdi. Pantolon zhlar genelde krmz olurdu. Osmanl ordusu erleri tfek tadklarndan setrelerinin stnden bellerine siyah kayl ve mensup olduklar ordu frka, alay, tabur ve blk numaralarna bulunduu pirin tokal bir palaska balarlard. Kasaturalarn da bu palaska kayna takarlard. Omuzlarndan geirdikleri palaska zerinde iki kk nde, bir byk arkada olmak zere ktklk tarlard. Erlerde balarna fes ve ayaklarna kla dnda piyade izmesi, kla iinde ise galo ad verilen yarm bot eklinde ayakkab giyerlerdi. Sava srasnda eyalarn tamak zere srtlarnda bir srt antas tarlard. Yamurluklarn anta zerinde drerek tarlar, ayrca sol taraflarna peksimet (ekmek) torbas ile su mataras asarlard. Redif snf erleri de tpk nizamiye erleri gibi niforma giyerlerdi. Ancak Birinci Ordu nizamiyesinden balamak zere tm piyade snf nizamiye ve redif alaylarna birden sona kadar srasyla alay numaras verilmi olduundan redif erleri setre ve yamurluk omuz apoletleri zerindeki alay numaralarndan nizamiye erlerinden ayrlrlard. Svari snf paalarnn kk niformalar, etek ksm hari kenarlar bordo renk zrhl ve arkas vcuda gre belden oyuk ksa siyah renk uhadandr. nde bir sra dokuz adet dz beyaz dme bulunurdu. Pantolonlar ak mavi renktedir.

882

Setre kollar piyade snf paalarnda olduu gibi kapakldr. Kol kapaklar ve yakalar da bordo renkte olup, yen kapaklar zerinde emperyal denilen sar srma iaret yer alrd. Setre yakasnda da yaka yksekliince sar srma ileme bulunurdu. Pantolon zrhlar bordo renk olup, bir ince ve iki kenarnda geni olmak zere zh bulunurdu. Svari snf paalarnn byk niformalar kk niformalarnn ayn olup, yalnz setrenin yen kapaklar ile yakas piyade snf paalarnn byk niformasnda olduu gibi srma ilemelidir. Dmeleri ise dz sar dmelidir. Yen kapaklar zerindeki srmalar drt dilimlidir. Kolun altna gelen bir dilimin yeni srmas braklm olup, kol dmeleri ile svari snf iareti d blme dikilmitir. Gnlk niformalar ise siyah uha kumatan bir ceket ile ak mavi renk ve yanlarnda biri ince iki kenarda geni zh bulunan pantolondan ibarettir. Ceket nnde dokuz adet dme olup, omuzlarnda siyah uhadan kprsz birer apolet mevcuttur. Rtbe iaretleri yen kapaklar zerinde olmayp, srma erit ve yldzlardan olmak zere omuz apoleti zerinde bulunurdu. Svari snf paalar resmi gnlerde ve trenlerde gerek kk ve gerekse byk niformalar giydiklerinde, omuzlarnda piyade snf paalarnda olduu gibi kprl som apolet takarlard. Normal gnlerde kk niforma giydiklerinde apolet yerine srmal burma kaytandan yaplm apolet takarlard. Kk ve byk niformalk setre ile resmi gnlerde, arka blmde kk bir anta bulunan srma ilemeli bir kemer takarlard. Bu kemer sol omuz apoleti altndan geirilerek sa kol altna doru ve zerindeki kk anta arkaya gelecek ekilde taklrd. Svari snf paalar balarna kalpak, ayaklarna svari izmesi denilen krkl Napolyon izmesi giyerlerdi. Kalpan tepesinde birbirine apraz adet sar srma erit yer alrd. Svari snf subaylarnn da kk, byk ve gnlk olmak zere eit niformalar vardr. Rtbe iaretleri hari olmak zere paa niformalarnn aynsdr. Yalnz pantolon zrhlar tek ve genitir. Pantolon zh paa niforma pantolon zh ile ayndr. Birinci Mzrakl Svari alay subaylarnn pantolon zhlar ile birlikte kk ve byk niforma setrelerinin yaka ve kol yen kapaklar krmz, Drdnc Svari Alay subaylarnn pantolon ve setreleri de yeil renktir. Erturul Svari Alay subaylarnn niformalar dierlerinden farkl olarak zeytuni, Birinci Mzrakl Alay subaylarnn niformalar ise lacivert uhadandr. Bu iki alaya mensup subay niformalar nde iki sra dmelidir. Her sra Erturul Svari Alaynda be, Birinci Mzrakl Svari Alaynda yedi dmeli olurdu. Svari snf subay niformalarnda kullanlan dmeler svari paalarnda olduu gibi ise de Erturul Svari Alay subaylarnn niforma dmeleri Osmanl devlet armaldr. Birinci Mzrakl Svari Alay setrelerinin gsnde bir krmz gslk mevcut olup, gerektii zaman kartlabiliyordu. Erturul Svari Alay st subay niformalarnn sa tarafna beyaz srmadan bir kordon taklrd.

883

Gerek Erturul ve gerekse Mzrakl Alay st subay kk niformalarnda yaka ve yen kapaklarndaki srmalar beyaz renktir. Svari st subaylar resmi gnlerde byk ve kk niformalarn giydiklerinde paalar gibi ancak saakl olmak zere kprl apolet takarlard. Dier gnlerde kk niformalarn giydiklerinde yine paalar gibi apolet kprsnn stnden srmal burma kaytandan apolet takarlard. Subay apoletleri saaksz olup, apoletler paa ve st subay apoletleri gibidir. Genelde apolet ve apoletler sar srmal idiyse de Erturul ve Mzrakl Svari Alaylar subaylarnn apoletleri beyaz srmaldr. Svari subaylarnn omuzlarndan geen palaskalar, srmasz ruganl meindendir. Svari subaylar da paalar gibi balarna kalpak, ayaklarna Napolyon izme giyerlerdi. Redif ve Hamidiye Svari Alaylar subaylarnn niformalar svari nizamiye subaylarnn niformalarnn aynsdr. Ancak Karapapak ve Trkmen airetlerinden oluan alaylarda erkez elbisesi eklinde geni kollu ve giysinin iki tarafnda fieklik bulunan uzun bir setre giyerler, palaskalarn da dier Hamidiye Alaylar svarilerinde olduu gibi takarlar ve bellerinin n ksmnda bir kama tarlard. st subaylarn fiekliklerinin etraf sar srmal sslemeler ile bezenmitir. Rtbe iaretleri setre kol yenlerine armud ekilde olarak dikilirdi. Balarna svari kalpa takarlar, Nizamiye Svari alaylarndan farkl olarak kalpan n tarafnda sar madenden bir Osmanl devlet armas sembol yer alrd. Arap airetlerinden oluan Hamidiye Svari alaylarnn subaylar balarna kefiye takarlard. Kefiyelerin zerinde de Osmanl devlet armas bulunurdu. Kk niformalarn yaka ve kol kapaklar srmasz, byk niformalarn ise srmaldr. Kk niformaya Cumalk elbise ad da verilirdi. Resmi gnlerde byk veya kk niforma giyildiinde apolet, nian ve madalyalar takld gibi, nian hamaili zellikle byk niforma giyildiinde kullanlrd. Yalnz Hrka- erif ziyareti srasnda byk niforma giyilmesine ramen nian hamaili taklmazd. Bu ziyaret srasnda eldivende giyilmezdi. Askeri niforma ile dar kan, klada nbet tutan veya bir stn huzuruna kan subaylarla, kk zabitler bellerine kl veya kasaturalarn takmak zorundaydlar. Erler ise darya srekli olarak silahsz kabilirlerdi. Askerlerin salarnn ksa olmasna dikkat edilirdi. Sakal brakmak isteyenler olursa, komutanlarnn verecei izne gre brakabilirlerdi.6 Grld gibi Sultan II. Abdlhamid dneminde Osmanl ordusunda snflarn artmas ve dier Avrupa devletlerinde olduu gibi niformalarn daha gsterili ve eitli hale gelmesi, niforma zerinde sk sk deiiklikler yaplmasna neden olmutur. Osmanl Devletinin son kkl kyafet deiiklii, 1909da kartlan askeri kyafet nizamnamesi ile yaplmtr.7

884

1 M. evket, Osmanl Tekilat ve Kyafet-i Askeriyyesi, C I, Mekteb-i Harbiye Matbaas, 1325, S. 25. 2 M. evket, a.g.e. , C I, S. 38. 3 zzet Kumbaraclar; Serpular, s. 34. 4 M. evket, a.g.e, C. II, S. 49. 5 M. evket, a.g.e, C. II, S. 51. 6 M. evket a.g.e. C II. S. ?. 7 Elbise-i Askeriyye Nizamnamesi, Dersaadet (stanbul), Matbaa-i Askeriyye, 1333, S. 1-6. Mahmut evket ; Osmanl Tekilat ve Kyafet-i Askeriyyesi, C. I-II. Mekteb-i Harbiye Matbaas, 1325. Fenerci Mehmet; Osmanl Kyafetleri Albm, 1811, Beyazt. Ktphanesi Asakir-i Mansure-i Muhammediyye Defteri; Topkap Saray Hazine Ktphanesi, 2867 numara. SEVN, Nurettin; On Asrlk Trk Kyafet Tarihine Bir Bak, Kltr. Bakanl Yaynlar, 1990. Elbise-i Askeriyye. Nizamnamesi; Dersaadet, Matbaa-i Askeriyye, 1333. KUMBARACILAR, zzet; Serpular, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu. Yaynlar, stanbul, 1970 (?). BOLEL KO, Pnar; Osmanl Askeri Kyafetleri (16-20. yy.) Mimar. Sinan niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana Bilim Dal Trk ve slam Sanatlar program yaynlanmam yksek lisans tezi, stanbul, 1993. ADIRCI, Musa; Ankara Sancanda Nizam- Cedid Ortasnn Tekili. ve Nizam- Cedid Askeri Kanunnamesi Belleten, C. XXXVI (141, Ankara, 1972). KOU, Reat Ekrem; Trk Giyim Kuam ve Ssleme Szl, Ankara, 1967. BRNDERSR, Jean; Ancers Costumes Turc de Constontinople Albm, Paris, 1854. Ali Bin Emir Beyk irvani; Sleymanname, Topkap Saray Ktphanesi, H. 1517, Vr. 220. Seyyid Lokman; ahname-i Selim Han, Topkap Saray Ktphanesi.

885

No: A. 3595, Vr. 129. Salim, Cevat: Mekteb-i Harbiye Ordu ve Osmanl Tekilat ve. statistik, stanbul, 1924.

886

Yenileme Dnemi Kltr ve Sanatna Katkda Bulunan Mevlevler ve Mevlev Derghlarnda Gzel Sanatlar / Yrd. Do. Dr. Sezai Kk [s.539552]
Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi / Trkiye I. Mevlevlikte Msik ve Msikinas Mevlevler Dn msik; cmi msiksi ve tasavvuf msiksi diye ikiye ayrlr. Tasavvuf msiksi de; Mevlev msiksi, Bekta msik ve dier tarkatlardaki msik diye grupta mtala edilmitir.1 Tarkat topluluklar iinde muski ve semnn bir vecd unsuru olarak zikir meclislerinde, Mevln dneminde ve ondan nceki dnemlerde var olduu bilinmekle birlikte,2 daha sonra Mevlev msiksi diye isimlendirilecek olan msiknin, Mevln ile balad hususunda btn kaynaklar ittifak etmektedirler.3 Bu msik, Mevlev semnn icrs iin meydana gelmi olduundan, sem mukabelelerinin balad devirden itibaren -ki bu gn ki tertibiyle olmasa bile Mevln dneminde nceden tasarlanmam zamanlarda sem yapld bilinmektedir- var olmutur.4 Mevlnnn meclislerinde neyzenlerin, rebabzenlerin ve hnendelerin olduunu da, Eflk bata olmak zere dier menkb kitaplar bildirilmektedir.5 Mevlnnn Mesnevnin ilk beyitlerinde, neye yer vermesi, sazlktan koparlan neyi, asl vatanndan ayrlan ruh olarak takdim etmesi ve bununla Rabbine kavumann hasretini eken insan- kmili remz etmesi de, Mevlevlikte msiknin ehemmiyetine katk yapt dnlmtr.6 Sultan Veled devriyle birlikte sem meclislerinde, bestelenen yinler okunmaya balanmtr. Mevlev msiksinin kendisi olan yinler denince; mlga mevlevhnelerde alnp okunan eserler manas anlalr. Bu eserler Klasik Trk Msiksi sistemi dahilinde, dn duygulara tercman olacak slupta bestelenmi yin-i erifler7dir. Bu yin-i erifler de tarih seyirleri ierisinde; Itrye kadar, Itrden smil Dedeye kadar ve smil Dede sonras olmak zere grupta ele alnmtr. e ayrlan bu srete, Mevlnnn yolundan gidenlerce belirlenen tarkat erkn ve db gibi yin ekli de, onun fikir ve iretlerinin ilhm ile olumutur. Mevlevlikte sem trenleri esnasnda, sadece ism-i Cell (Allah) kelimesinin tekraryla zikredilmi, zikir sessizce gerekletirilmitir. yinde bu zikir duyulmad, yalnzca icr edilen msik duyulduu iin, Mevlevlikte msik bu adan da nem kazanmtr. teki tarkat yinlerinde kullanlmayan ney, rebb, tanbr, d gibi sazlarn kullanlmas da Mevlev msiksinin ayrt edici zelliklerindendir.8 Mevlev msiksi, yukarda verdiimiz tarihi seyir ierisinde XIX. asra gelinceye kadar mevcut btn derghlarda, yin gnleri sem meclislerinde icr edilmitir.9 XIX. asrn ilk yarsnda Trk msiksi tabii seyrini devam ettirerek en yksek derecesini bulmutur. Bu dnem ierisinde msiknin bu derecelere gelmesinde, kendisi de bir msikinas olan,

887

yapm olduu besteler tm msik evrelerince bilinen III. Selimin, msikinaslara kar byk tevecch gstermesi ve onlar himaye etmesi, bu sanatn lke dahilinde ykselmesinde byk bir amil olmutur. Onun dneminde bu sahada, Trk Msiksinin byk ustas smil Dede Efendi gibi bir dh yetimitir. Yine bu dnemde II. Mahmudun da msikinaslara kar daima taltifkr tavrlar iinde olduunu, kendisi her ne kadar III. Selim gibi bestekar olmasa da, sarayda tertip ettii kme fasllarnda msikinas eyhleri ve dervileri grmekten byk mutluluk duyduu bilinmektedir.10 Dn msik alannda XIX. asrda bilhassa Mevlev msiksi, zellikle yin besteciliinde byk bir gelime iindedir. Bu asr ncesi dnemlerde, Mevlev yinlerinin miktar 3-5 saysyla mahdut iken, XIX. asrda bu tarz dn bestelerin says 56ya kmtr.11 Mevlev msiksinin de bu asrda bu dereceye ykselmesinde, Mevlevlie kar zel ilgileri bulunan devrin Osmanl padiahlarndan III. ve II. Mahmudun byk tesirleri olmutur. II. Mahmudun olu olan Sultan Abdlaziz de hatt ve msikye kar ar ilgisi bulunan bir padiahtr. . Mahmud Kemalin padiahn bakatibi Atf Beyden naklettiine gre; msikinasl n plana km, her saza aina ise de tarkat- Mevlevyyeye muhabbetinden dolay ney flemeye merakldr.12 Mevlevlie kar byk bir ilgisi bulunan ve kendi icad olan Szdilr makamyla bir Mevlev yini besteleyen III. Selim, kendi dneminin msikinas Mevlev eyhlerinden Ali Nutk Dede ve Abdlbk Nsr Dedeye daima tevecchkr davranmtr. Abdlbk Nsr Dedenin de bestelemi olduu iki eserini III. Selime ithaf etmesi de, padiahtan grd byk ilgi sebebiyledir. Ayrca gerek III. Selim gerekse II. Mahmudun mevlevhnelere srekli devam etmeleri, marifet iltifata tabidir sz gereince, bu derghlardaki msik faaliyetlerinin artmasnda nemli bir mil olmu, bu asrda deerli bestekarlarn, kudmzenlerin ve neyzenlerin yetimesini temin etmitir.13 XIX. asrda ldn msikde de, daha ziyade Mevlevler gelime gstermitir. Abdlbk Nsr Dede, bu msik tarznda da nde gelen Mevlevlerdendir. Dn msikdeki maharetini bu alanda da sergileyen Nsr Dede, bir takm terkipler bulmu, bir nota icat etmi ve Tedkk u Tahkk isimli msik nazariyatndan bahseden bir eser telif etmitir.14 Yine bu asrda dni ve ladni alanda mahir olan iki mhim simadan biri bestekar smil Dede Efendi, dieri ise asrn sonlarna doru yetien Zek Dededir.15 S. Nuzhet Ergunun tespitlerine gre; bu asrda Mevlev msiksindeki hakim ruh, tamamyla slm bir mahiyet arz etmektedir. Mevlevlikte akde bakmndan dier tarkatlere uymayan hi bir yn mevcut deildir. Tekke ve Mevlev msiksinde ancak sanat fark vardr. Tekke msiksi daha ok tekke edebiyatna denk bir ekilde devam etmi, Mevlev msiksi ise, Mevlev edebiyatnda olduu gibi klasik bir izgide varln srdrmtr.16 Mevlev msiksinin intiar ettii yerler Mevlev tekkeleri olmu, bata stanbul olmak zere btn Mevlev derghlar bir konservatuar grevi yapm ve bu merkezlerden, bestekarlar, kdmzenler ve neyzenlerle birlikte dier msikinaslar yetimi, Mevlev olmayan msik mensuplar da buralardan faydalanmtr.17 1. Mevlev Bestekrlar

888

XIX. asrda mevlevhnelerden smil Dede Efendi olmak zere, bir ok Mevlev bestekr yetimi, bu dnemde bilhassa bestelemi olduklar yin ve ilahileriyle mehur olmulardr. XIX. asr balarnda vefat eden Ali Nutk Dede bu bestekrlardan biridir.18 Ali Nutk Dede mehati mddetince Mevlev tarihinde, Hammmzde smil Dede Efendi, Vakanvis Pertev Efendi, Mehmed Said Hlet Efendi, uardan Hayret Efendi, Sleyman Neti ve Musahib Seyyid Ahmed Aa gibi, msik ve edebiyat alanlarnda n yapm bir ok kiinin yetimesine, dergha intisap ederek veya muhip sfatyla, birok zevatn Mevlev terbiyesi almasna nder olmutur.19 Yine bu asrn kymetli bestekarlarndan biri de, Abdlbk Nsr Dededir. (. 1236/1820) Kaynaklarda kendisinden tzizle bahsedilen Abdlbk Nsr Dedenin meclislerinde bulunmak bir mazhariyet sayld belirtilmektedir.20 Mehatte bulunduu dnem ierisinde Yenikap Mevlevhnesini tam anlamyla msik konservatuarna dntrm, Trk msiksi konusundaki derin bilgisi nedeniyle derghta geni bir sanat evresi olumutur. Dede Efendiye ney ve din msiksi dersleri vermi ve II. Mahmud zamannda padiahn huzurunda icr edilen kme fasllarnda bulunmutur. Bestelemi olduu msik eserleri ve bu alanda telif ettii kitaplaryla klasik ve Mevlev msiksinde yed-i tl kabul edilmitir.21 XIX. asrda yetimi nemli bestekarlardan biri de, yine Yenikap Mevlevhnesinin bu dnem eyhlerinden Abdurrahim Knh Dededir. Abdurrahim Dede, Knh malasyla snrl sayda baz iirler de yazmtr. Fakat onun asl kymeti msik sahasndadr. iirlerinde daha ok tasavvuf konular ele alan Abdurrahim Dede, iirlerini bir divanda toplamamtr. Tabii bir ses gzelliine sahib olan Abdurrahim Dede, besteledii dn ve dn olmayan eserler ve yetitirdii talebeleriyle zamannn en nemli msik stadlarndan kabul edilmitir. Yetitirdii talebeleri arasnda Galata Mevlevhnesi kudmzenbas Dervi Mehmedle, III. Selimin musahibi Ahmed Aa en mehurlardr.22 Onun talebelerinden, msikye kar ar istidad ve meyli olan Musahib Ahmed Aa, Mevlev olduktan sonra btn msik bilgisini makamt- mevlevyyeye sarf ederek Hicz, Nihvend ve Sab makamnda yin bestelemi ve III. Selimin huzurunda okumutur. Dinledii bu bestelerin tesiriyle de III. Selim, mehur Sz-i Dilr makamn ihdas ederek bir yin bestelemitir ki, bu yin daha sonra Yenikap Derghnda okunagelmitir.23 Abdurrahim Dedeyi, gayet tesirli ve gzel sesi, msikye ileri derecede meyli sebebiyle fenn-i msikde ikinci Frb sfatyla tanmlayacak kadar ileri gidenler de olmutur.24 Bu asrn bir baka Mevlev bestekar da, Hemdem elebi dneminde Msr Mevlevhnesi eyhlii yapan Mustafa Nak Dededir (. 1270/1853). Nak Dede, msik alannda mehur neyzen Subhi Beyi yetitirmitir. S. Nuzhet Ergunnun naklettiine gre; Nak Dedenin bu gn sadece bir msik eseri mevcuttur.25 XIX. asrda Mevlev bestekarlar denince hi phesiz ki en nemli ahsiyet Hammamzde smil Dede Efendidir. Msikye yatknl, onun kendini Yenikap Mevlevhnesinde bulmasna

889

neden olmu ve dergh eyhi Ali Nutk Dededen msik dersleri almaya balamtr. Ali Nutk Dedeye intisab ederek ileye soyunup, sem mekine balam fakat ilesini tamama erdirememitir. ilede iken besteledii Zlfndedir benim baht- siyahm bselik arks, hzla stanbul msik merakllar arasnda yaylm, hatta padiah III. Selimin kulana kadar gitmitir. III. Selim de saraya artp, Mushib-i ehriyr unvanyla dllendirmitir.26 S. Nuzhet Ergun, Dede Efendinin msikinasln deerlendirme babnda unlar

sylemektedir: Dede, yalnz kuvvetli bir bestekar deil, Trk Msik Tarihinin hakk bir stad vasfyla tannmtr. Devrinde onun kadar mahfuzt ok olan ve eslfn eserlerini onun kadar mkemmel bir srette renmi olan ahsiyet pek ndirdir denebilir.27 Ylmaz ztuna da, Dede Efendi ismiyle hazrlad ve onu btn ynleriyle inceleyen eserinde, onun Trk msiksindeki yerinden bahsederken; Trk msiksinde smil Dedenin XVIII. ve XIX. asrn tamamnda yetien bestekrlarn en by olduu zerinde anlamazlk yoktur. Daha tam bir ifadeyle, Itr (1638-1712) ve Arel (1880-1955) arasnda yetienlerin en by olduunu sylemek gerekir. Muazzam dehasn grebilmek iin, hangi formlarda neler yaptn gzden geirmek lazmdr. demektedir.28 Dede Efendi arkasnda bata yine Trk msiksinin mehur bestekar Dellalzde Hac Hafz smil Efendi (. 1316/1898) 29 olmak zere Hac Arif Bey ve Zeka Dedeye varncaya kadar bir ok talebe yetitirmitir.30 Yine bu asrn Mevlev msikinaslarndan biri bestekar Behll Efendidir (. 1313/1895). Yenikap Mevlevhnesi eyhi Osman Salahaddin Dedeye gen yata intisab etmi, msik tahsiline bu yata balam ve smil Dededen istifade etmitir. Fakat onun asl hocas mezkr derghn neyzenlerinden Musa Dededir. Sesi gzel, mahfuzt bol, kuvvetli bir msikinastr.31 Mevlev Hafz Mehmed Zeka Dede de bu asrda yetien msikinas bestekarlardan biridir. Dede Efendiden de dersler alan Zekai Dede, bir ara Mustafa Fazl Paann yannda Msra gitmi ve orada da eyh ahab isminde bir msikinastan dersler almtr. 1285/1868 ylnda Yenikap eyhi Osman Salahaddin Dedeye intisab ederek Mevlev olmutur. Her hafta Pazartesi ve Perembe gnleri dergha devam ederek yin okumutur. 1300/1882 Dr-afaka Msik Muallimliine tyin edilmi, 1302/1884de de Bahariye Mevlevhnesi kudmzenbalna getirilerek, Dede unvn verilmitir. Hayatnn sonuna kadar bu vazifeyi if etmi ve 1315/1897de vefat etmitir.32 Zeka Dede Trk msiksinde Hoca unvann alm tek ahsiyettir. Onun dn eserleri arasnda en byklerini Mevlev yinleri tekil etmitir. Dede Efendi gibi ok eser vermitir.33 Zeki Dedenin fevkalade sratli besteler meydana getirdii de mehurdur. Dedenin en nemli eseri olan talebeleri de unlardr: Bata olu Hfz Ahmet Efendi (Irsoy) (. 1943)34, Beylikizde Ali Aki Bey, Hseyin Fahreddin Dede, evki Bey, Ahmed Avni Konuk, Dr. Suphi Ezgi, Muallim kazm Uz, Dr. Arif Ata ve Rauf Yekt.35

890

Yenikap Mevlevhnesinin bu asrdaki son eyhi Mehmed Celaleddin Dede, dn mevzularda edebiyatta ve bilhassa tasavvuf ile msikde ihtisas sahibi bir Mevlev eyhidir. Bestekr, Tanbr ve msik alannda Atullah Dede ve Hseyin Fahrettin Dede ile birlikte Trk msiksinin ses sistemi zerine yapt almalar ile tannmtr.36 Mehmed Celaleddin Dede, msikyi ve tanbru, smet Aa, Byk ve Kk Osman Beylerle, mehur Bestekar Nioostan renmitir.37 Yine bu asrda yaayan Mevlev bestekrlardan Arif Hikmet Dede (. 1291/1874), 1254/1838-1291/1874 yllar arasnda skdar Mevlevhnesinde eyhlik yapmtr. Mhurdan bir yin-i erif bestelemi fakat unutulmutur.38 Bu asrda yetimi bir baka Mevlev bestekar da, Hac Haim Beydir. Beikta Mevlevhnesi eyhi Hasan Nazif Dede ve Eyb Bahariyesi karsnda Bekta eyhi Hafz Babaya intisabl olan Haim Bey, Dede Efendi ve Dellalzde smil Efendiden msik dersleri almtr. eitli makamlarda deerli eserleri ve Haim Bey Mecmuas adyla bilinen bir ark mecmuasnn var olduunu Mahmud Kemal nal aktarmaktadr.39 2. Mevlev Kudmzenbalar,yinhanlar Mevlevhnelerde icr edilen Mevlev yinleri esnasnda en mhim vazifeyi yerine getirenler hi phesiz ki, kudmzenbalardr. Mevlev msiksine ve bu msikde kullanlan usullere vakf olmaktan baka, kudm usllerini de hakkyla vuran bu Mevlev msikinaslarn, Trk msiksinde kymetli smlar olduklarn belirtmek gerekmektedir. XIX. asr Mevlev msiksi iinde mehur olmu bir ok kudmzenba vardr. Seyyid Hafz Efendi, bu asrn ilk yarsnda mehur olan kudmzenlerdendir. Beikta Mevlevhnesinde kudmzenbalk yapm ve 1224/1809 ylnda vefat etmitir.40 Mehmed Dede,41 Arif Dede (.1302/1884)42 ve Mehmed Hsameddin Dede (.1320/1884)43 bu asrn deerli kudmzenbalarndandr. Bu asrda yetimi bir baka Hsameddin Dede daha vardr ki, o da kudmzenbalk sfat ile hret bulmutur. Hsameddin Dedenin bestekarlk, yinhanlk yn de varsa da asl hreti kudmzenbal iledir. 1318/1900 senesinde vefat etmitir.44 XIX. asrn ikinci yarsnda mehur olan kudmzenbalardan biri olan Rif Dede, Yenikap Mevlevhnesinin mehur eyhlerinden Ali Nutk, Abdlbk Nsr Dede ve Knh Abdurrahim Dede ile amca ocuklardr. 1321/1903 senesinde vefat etmi ve Bahariye Mevlevhnesine defnedilmitir. Rif Dede, okuyuuyla ve idredeki muvaffakiyetiyle tannm, muasrlar arasnda en iyi kudmzenba olarak hret bulmutur. yinleri de en doru bilenlerden kabul edilmitir.45 Yukarda ismi geen kudmzenbalardan baka muhakkak ki, mevlevhnelerin olduu her ehirde hret sahibi, mhir, msikinas mevlevler vardr. Fakat bunlarn ou ile ilgili bilgiler kaynaklara gemedii iin imdilik onlarla ilgili bir ey syleyemiyoruz. Yalnz bu konuda stanbul

891

Mevlev derghlarnda vazife yapanlar, isim ve maharetlerinin kaynaklara gemesi hususunda ansl olmulardr. Yine XIX. asrda isimleri yinhan olarak tespit edilmi ve kaynaklara gemi olan Mevlev yinhanlar da unlardr: Kanber Dede, Bestekar Hsam Dede ve Gelibolu ve Msr eyhi Azm Dede. zelikle Msr Mevlevhnesi eyhi Azm Dede (. 1311/1893), Mevlev yinlerinin stanbul, Msr, Gelibolu gibi merkezlerde yaylmasnda byk amil olmutur. yinhanl yannda alim bir zat, baz iirler kaleme alacak kadar air ve neyzendir. Dini msikyi her yl stanbula geldike smil Dededen mek etmitir. Gerek Gelibolu, gerekse stanbul ve Msrda bir ok talebe yetitirmitir.46 3. Mevlev Neyzenler XIX. asrda bir ok deerli neyzen yetimitir. Daha nceki asrlarda daha ok Mevlev tekkelerinde veya kme fasllarnda yer alan bu alg, bu asrdan itibaren dier tarkat tekkelerinde de flenmeye balanmtr. Mustafa zzet Efendi, Hammamizde skdarl Osman Bey (Kdiri), Musahib Said Efendi, skdarl Salim Bey (Sad), eyh Halim Efendi (Rifa) ve Zkir Gbel Mehmed gibi Mevlevlie intisab olmayan isimler de ney almakla mehur olmulardr.47 Fakat daha ok Mevlevlere ait olan ney, bu derghlarda bir ok neyzenin yetimesine sebeb olmutur. Bunlardan biri XIX. asrn maruf neyzenlerinden Ktahyal Mehmed Dededir. Ktahya Mevlevhnesinin neyzenbasdr ve 1220/1805 ylnda vefat etmitir.48 Yine Yenikap Mevlevhnesi neyzenbas Mcellid Dervi Mustafa (. 1223/1808), Rumeli erafndan smil Efendi (. 1220/1805), Beikta ve Galata Mevlevhnesi neyzenbas Dervi Mehmed Emin (. 1227/1812) bu devrin nemli neyzenlerindendir.49 Bu arada ismi Mevlev bestekarlar ksmnda geen Abdlbk Nsr Dedeyi de nl neyzenler arasnda zikretmek gerekir. XIX. asrn en bilinen neyzeni Beikta Mevlevhnesi eyhi Mehmed Said Dededir (. 1270 / 1853). Msik alannda, zelliklede neyzenlikte zamannn statlarndan kabul edilen Mehmed Sad Dede, ilm-i maneviyedeki yksek derecesi ile de dikkat ekmitir. Oullar skdarl Neyzen Salih Bey (.1304/1886)50 ve Yusuf Paay (.1301/1883)51 ve kardei Salih Dedeyi yetitirmitir. Olu Neyzen Yusuf Paa ve kardei Neyzen Salih Dede, Mzka-i Hmynda grev yapmlardr.52 Yine bu asr idrk eden ve neyzenlii ile mehur olan bir Mevlev de smil Dededir. Tahminen 1275-1280/1858-1863 yllar arasnda vefat etmitir. smi sk sk smil Dede Efendi ile kartrlan ve devrinin en mmtaz stad olarak tannan Deli smil Dede, bir ok neyzen yetitirmitir ki, bunlardan en mehuru Kozyata Rifai tekkesi eyhi Halim Efendidir.53 XIX. asrn ortalarnda neyzenlik yn ile bilinen Mevlevlerden biri de Nizameddin Dededir. (. 1286 / 1870)54 Bu isimler arasnda neyzenlii ile bilinen Gelibolu Mevlevhnesi neyzenbas Ziya

892

Dede (.1298/1889), Yenikap Mevlevhnesi kudmzenbas Ahmed Hsameddin Dedenin olu Cemal Dede (. 1317/1899) ve Galata, skdar ve Bahariye mevlevhnelerinde grev yapan Aziz Dede de (.1323/1905) vardr.55 Konyal Hasib Dede (.1287/1871), hem air, hem ressam hem de neyzendir.56 Bahariye Mevlevhnesi eyhi Hseyin Fahrettin Dede (.1329/1911), bu asrn son yarsnn mehur neyzenlerindendir. Akif Paann tfl- nzenim unutmam seni msrasyla balayan trksn besteleyen ve birka ark vcda getiren Hseyin Fahreddin Dedenin en mhim eser Acemaran yinidir.57 Bat Notas renen Fahreddin Dede, Chopenin eserlerini alabilecek kadar da Avrupa mziine de vakftr.58 Besteledii Acemaran yini, Mevlev msiksinin son dnem Osmanl kltrnde vard aamay gstermesi asndan nemli kabul edilmitir.59 Hseyin Fahreddin Dedenin msik alanndaki baars XIX. yzyln sonlarna doru Bahriye Mevlevhnesini, stanbulun belli bal msik merkezlerinden biri haline getirmi ve aralarnda Yenikap Mevlevihnesi eyhi Celaleddin Dede, Galata dergh eyhi Ataullah Dedenin de bulunduu ve Hafz evki Bey, Meden Azz Efendi, Tanbr Kemal Bey, Yenikyl Hasan Efendi, Bolahenk Nri Bey, Dr. Sphi Ezgi ile Rauf Yekta gibi tannm devrin msik stdlarnn da katlmlaryla fasllar mekedilmitir.60 Kendisinden sonra XX. yzyln en nemli bestekr ve msikinaslarn yetitirmitir. Bunlar arasnda Mevlev olanlar unlardr: Ud Mehmed Sabri Efendi ( 1914),61 Mehmed Raf Yekt Bey (. 1935),62 Ahmed Avn Konuk (. 1938),63 eyh Rza Efendi,64 Kazm Uz,65 eyh Osman Dede.66 Zekizde Ahmed Nureddin, Telgraf Nezreti memurlarndan Rid Efendi, Doktor Subh ve Arif Beyler, Mnir Kkden, Sabri Efendi, Nurullah Kl ve Neyzenba Cemal Dededir.67 Bu devrin nthanlkta ve neyzenlikte hret bulmu bir dier Mevlev ismi de Galata Mevlevhnesinin son eyhi Ahmed Celaleddin Dededir. Kudmzenlik, neyzenlik, nathanlk, yinhanlk, gibi muhtelif sahalarda baar gsteren Dedenin bir ok talebesi vardr.68 Tekkeler kapatldn da ise Yenikap Mevlevhnesinin neyzenbas ayn zamanda hattat olan Emin Dededir. (. 1945)69 Emin Dededen nce ise ayn dergh neyzenbal grevini neyzen deli Salih ve Ceml Efendi yrtmtr.70 Galata Mevlevhnesi eyhlerinden Ataullah Dedenin (1328/1910) de, kanun ve ud almakta fevkalade mahareti olduunu, Mehmed Ziya Bey, bnl-Emin Mahmud Kemal nala naklettii gibi, talebesi Rauf Yekta Bey de bunu dorulamaktadr.71 Mevlev derghlar yukarda isimlerini verdiimiz bestekr, kudmzen, neyzen ve yinhanlarn dnda, XIX. asr ierisinde baz msik aratrmaclarn da yetitirmitir. Bu aratrmaclarn banda da Galata Mevlevhnesi eyhi Ataullah Dede, Yenikap Mevlevhnesi eyhi Mehmet Celaleddin Dede ve Beikta Mevlevhnesi eyhi Hseyin Fahrettin Dede gelmektedir. Bu aratrmaclar msiknin bir ilmi olmas gerektiine inanarak, Farsa, Arapa ve Osmanlca eitli eserleri ve edvr okumaya koyulmulardr. Trk msiksinin perdeleriyle aralklar, makamlaryla usulleri zerinde zaman zaman derinlemesine bilgi edinmilerdir. Bylece sadece aratrma inceleme deil,

893

aydnlanma yolunu da amlardr. O zamana kadar nota yazsna ihtiya duymadan, gelenein kulayla perdeleri, aralklar bulan icrc, makamlar gene gelenein zevkiyle bulan besteci, bu uygulamalarn temelli bir aklamasn, niinini nasln aramaya, bu tanmlanmam msikyi ynetip ynlendiren sistemin srlarn zmeye girimilerdir. Ad geen Mevlev msikinas youn almalarn yazl eserler haline getirme frsatn bulamamlar, fakat ortaya koyduklar bilgi ve bulgularn Ruf Yekta Bey, Suphi Ezgi, Hseyin Saadettin Arel gibi talebeleri aktarmlardr. Bylece yetien bu grup sayesinde, son asrn msik aratrmaclar ortaya km ve msik ile ilgili birok konunun telif temin edilmitir.72 Yukarda gerek bestekarlkta gerekse kudmzenlik ve neyzenlikte usta derecesinde mahir olan Mevlevlerin dnda, mevlevhnelerde ikamet eden dervi ve dedelerin de ou da msikinastr. Bu durumda olan Mevlevlerle ilgili tezimizin iinde yeri geldike bilgiler aktarmtk. II. Mevlevilikte iir ve Mevlev airler Tasavvuf his iidir, gnlde balar, gnlde makes bulur. Sanat ve sanatn szl kolu edebiyat ile onun en soylu ksmn tekil eden iir de bu duygu mahsuldr. Trk iirinin Anadoludaki teekkl ve tekml ana bir gz gezdirilecek olunursa, Mevlndan sonra Anadoluda yetien tasavvuf ehlinin zengin bir edebiyat muhiti ortaya koyduklar grlr. Bu muhit ierisinde en mstesna yeri phesiz Mevlev tekkeleri igal etmektedir.73 Mevlevlik kltrnn sanat ve edebiyat sahasnda zengin motifler tam olmas, Mevln mntesiplerinin genellikle mnevver tabakadan bulunmas, onun tefekkr sisteminde iire byk nem verilmesi ve daha da nemlisi, iir yoluyla irad bizzat Mevlnnn da ir edinmesi,74 Mevlevliin dier tarkatlara nazaran edebiyat hamiliini daha aktif olarak slenmesi sonucunu da beraberinde getirmitir. Bunda vezin ve kafiyeye balanan szn, daha uzun yaayan ve daha fazla aklda kalan sz olmasnn da etkisi byktr.75 Duyguyu anlatmak ve muhtab ikn etmekte nesirden kat kat stn olan iiri bizzat Mevln kullanmtr. Mesnev bata olmak zere telftnn ounu iir slbuyla yazan Mevln, bunu gerek iirin tesiri sebebiyle gerekse o dnem Anadoluda iirin ok geerli olduunu bildii iin yapmtr.76 Buna, Mevlnnn Fhi M Fhte dedii gibi onu sevenlerin iiri sevdiklerini ve kendisinden iir sylemesini istediklerini, bu yzden iir sylemeye baladn77 da ilave etmek gerekmektedir. Mevlndan sonra Anadoluda iir el stnde tutulmu ve zellikle Mevlevler iin hayatn bir paras olmutur.78 Mevlevler ve mevlevhneler ile iir btnlemi ve ite bu sebeptendir ki, Osmanl dneminde sanat hayatnda mevlevhneler birer msik ve edebiyat okulu olmulardr.79 Bylece iirle nsiyeti olan aydn kesim, tarkat tercihi yaparken Mevlevlii tercih etmi ve Mevlevlik tarihi boyunca, gerek bu kesimden, gerekse devlet erkanndan olan paalar, beyler ve sanat heveslisi zengin eraf tarafndan tercih edilen ve desteklenen tarkat olmutur. Mevlevliin tarkat yaplamas ierisinde yava yava ehirlere ekilmesi ve saraya yakn olup, XVII. asrdan itibaren bir devlet tarkati grnts vermesi de bu sebebe balanabilir.

894

Ayrca bizzat bu tarkatin iinde dervi olarak yetien Mevlevler de iire meyletmiler ve cokun duygu ve dncelerini bu dille ifadeye almlardr ki, bunda da en etkin sebep, tarkatin pr olan Mevlnnn en nemli eseri olan Mesnevyi okuyup anlama gayretidir.80 Bu sebeple mevlevhnelerde, Mesnev okutma grevi olan mesnevhanlk meslei gelimitir. Biliyoruz ki, XIX. asr iinde de bu vazife bizzat devlet eliyle desteklenmi ve Drl-Mesnevler almtr.81 iir, Mevlev kltr iinde ncelikle mevlevhnelerde canl tutulmu, bu messeselerde grev yapan hemen hemen btn eyh ve dedeler, derviler iirle yakndan ilgilenmiler, hatta pek ounun ir diye anlacak kadar hret bulduunu, bu alanda yazlan uar tezkirelerinden biliyoruz.82 uar tezkirelerinde, Mevlev olarak zikredilen dvn irlerinin saysnn pek de az olmad ve dvn edebiyatnn nde gelen isimlerinden eyhulislam Baha, Cevr, eyhulislam Yahya, Fash Ahmed Dede, Net Ahmed Dede, Mneccimba Ahmed Dede, Ny Osman Dede, Receb Ens Dede, Nef, Nil, Nb, Nedm, Skb Mustafa Dede, lhm (III. Selim) ve nihayet eyh Glib gibi irlerin, Mevlev olduklar btn edebiyat evrelerinin ve tezkire yazarlarnn malumudur.83 Ayrca, XIX. asra girmeden birka yl nce vefat eden ve XIX. asr etkileyen, eyh Glibin yakn arkada Esrar Dede (. 1211/1796),84 yine eyh Glibin dervilerinden Neyyr Dede (. 1225/1810) ve Galata Mevlevhnesinin abas Hulus Dede, Mevlnnn yolunda dvnlar tekil etmilerdir. Yine bu alanda Tanzimat devrinde, dvn iirinde en iyi temsilcilerinden Beikta Mevlevhnesi eyhi Hasan Nazf Dede (. 1278/1861) ve damad Avn Bey (. 1300/1883), Mehmed Sad Hlet Efendi (. 1239/1823), Nf mahlasl Mehmed Abdnnf (. 1275/1858), Konyal em (. 1253/1837), eref Hanm (. 1278/1861), Leyla Hanm (.1263/1847), Ramiz Abdullah Paa (. 1226/1811), Pertev Mehmed Paa (. 1253/1837), Ziver Paa (. 1277/1860), Hakk Paa, Nazm Paa gibi devlet ricli Mevln ve dier Mevlev byklerini metheden, derghlar, sikke-i Mevlny, klh- Mevlny, sema, neyi ven iirler yazmlardr.85 Bunlar arasnda XX. yzyl da idrk eden Veled elebi (zbudak)yi, Ahmed Remzi (Akyrek) Dedeyi, Tahirl-Mevlev (Olgun)yi, A. Avni Konuku, ve Midhat Bahr Beyturu da anmak gerekir.86 XIX. asr Mevlevlerinin (eyh-Dede-Dervi-Muhib) hemen hemen hepsinin, musiki de olduu gibi iir hususunda da, kendi kabiliyetleri mesabesinde bu maharetlerini ortaya koyduklarn ifade etsek, pek isabetsiz olmaz kanaatindeyiz.87 Mevlev irleri XIX. asrda Mevlev irleri ile ilgili bilgi vermeye tarkatin bu asr balarndaki mmessili Mehmed Sad Hemdem elebi ile balyoruz. Sad Hemdem elebi ile ilgili her ne kadar tezkirelerinde ir sfatyla sz edilmese de, elebi, . Mahmud Kemal nal ve Mevlev evrelerince ir kabul edilmitir. Kendi zamannda herkes tarafndan fazletli, rif, kamil bir zt olarak bilinen Mehmed Said Hemdem elebi, zellikle Mesnevye vukfiyeti ve tasavvufne erhleriyle dikkat ekmi,88 Trke ve Farsa pek ok iiri vardr.89

895

Yenikap Mevlevhnesi eyhi Ali Nutk Dede ise; mehati mddetince Mevlev tarihinde, Hammmzde smail Dede Efendi, Vakanvis Pertev Efendi, Mehmed Said Hlet Efendi, uardan Hayret Efendi, Sleyman Net ve Mushib Seyyid Ahmed Aa gibi, msik ve edebiyat alanlarnda n yapm bir ok kiinin yetimesine, dergha intisap ederek veya muhip sfatyla, bir ok zevatn Mevlev terbiyesi almasna nder olmutur.90 Ali Nutk Dede ayrca, zamannn sanat zevkiyle yetimi, hat, msik ve iir dallarnda da eserler vermitir. 1203/1788de talik hatt ile istinsah ettii Net Dvn, Sleyman Neat Efendinin iir severler tarafndan srekli hatrlanmasna sebep olmutur.91 Bu asrda irlik ynyle de tannm Mevlev eyhlerinden biri de Yenikap Mevlevhnesi postniini Mehmed Celleddn Dededir. eyhin rifne ve kne iirleri bulunduunu ve eyh mahlasn kullandn Mehmed Ziy Bey nakletmektedir.92 Yine bu asrn nemli ir Mevlev simalarndan Beikta Mevlevhnesi eyhi Hasan Nazif Dede de (1228/1861-62), yazd akne iirlerle tannmtr. Tasavvuf umdeleri ve klasik Trk edebiyatnn teknik ve estetiini lykyla yanstan ve zerinde durulmas gereken muhteval iirleri hv orta hacimli bir dvn vardr.93 Eserlerinden Tarifus-Sulk isimli bir risalesi matbudur.94 Esad Muhammed Dede de, bu asr irlerindendir. Yenikap Mevlevhnesi eyhi Osman Salahaddin Dedeye intisab etmi ve onun ilim halkasna dahil olarak, Fuss-u Hikem ve Mesnev okumu, eyhinin vefatndan sonra, Mesnev icazetini, Eskiehir Mevlevhnesi eyhi Hasan Dededen almtr. Daha sonra Fatih Camiinde Mesnev, Hfz Divn, Pend-i Attr, Glistn, Levyh, Molla Cm, Glen-i Rz ve Sipehsalar okutmu ve bir taraftan da, Davud Paa ve Mahmdiye rtiyelerinde Farsa muallimlii yapmtr. 1329/1911 ylnda vefat etmi ve Kasmpaa Mevlevhnesi mevlevhnenin hamuuna defnedilmitir. Tasavvufa dair telif ettii kitaplar yannda iirlerini toplad Dvne-i Er isminde bir de dvn bulunmaktadr.95 Yine bu asr sonunda yaam Bahariye Mevlevhnesi eyhi Hseyin Fahreddin Dede irlik yn ile de mehurdur. Hseyin Fahreddin Dede Trke ve Farsa iirlerini kendisine ait Mecmuasnda96 toplam ve iirlerinde Fahr mahlasn kullanmtr. Menkb- Mevlny nazmen tercmeye balam fakat ancak mukaddime ile baz ksmlarn tamamlayabilmitir.97 Bir baka Mevlev ir de, Sleyman emsi Dededir. ems mahlasyla tannm, Konya Mevln derghnda yetimi, nce dergh eyhi Horasani Ali Dede vefatyla 1287/1870 ylnda Aydn Gzelhisar Mevlevhnesi eyhliine tayin edilmi, daha sonra 1297/1880 ylnda Hanya Mevlevhnesini am ve derghn ilk eyhi olmutur. 1303/1886 ylnda vefat etmitir. Tertip ettii dvn A. Sevgi tarafndan 1985 ylnda Trke harflerle yaynlanmtr.98 Fehmi Hsam Dede (. 1330/1912)99 Mahrem Dede (. 1270/1854),100 Edirneli Nak Dede,101 ve Hseyin Azm Dede, bu asrda yetimi Mevlev irlerindendir.

896

Mevlev mntesibi devlet adamlarndan Keecizde zzet Molla da, bu asrda ir olarak hret bulmutur.102 Trk Edebiyatna iki dvn, iki mesnev, iki lyha brakmtr. Dvnlarndan biri Bahr- Efkr103 dieri ise Hazn- srdr.104-105 Yine bu asrn Mevlev airlerinden biri de Yeniehirli Avnidir (. 1301/1884). XIX. asr iirinin istisnasz en kudretli iri olarak kabul edilmitir. Hemen btn dvn sehl-i mmteni iirleri cmidir. Mertib silsilesine gre Mevlev eyhi Nazifin mrdi ve damad, iir fenninde ise cmlenin mridi ve stad olmutur.106 II. Mahmud dnemi, devlet adamlarndan Mevlev Mehmed Said Hlet Efendi de Mevlev irler arasnda saylmtr.107 Halet ve Sad mahlaslarn kullanan irin, dvn 1258/1842 ylnda baslmtr.108 Hasrzde eyhi Mehmed Elif Efendi (. 1345/1927).109 Hoca Neet (. 1222/1807),110 Mevlev ir ve devlet adamlarndan Hasan Hakk Paa, (. 1313/1895),111 Ahmed Sadk Ziver Paa (. 1278/1862),112 Mehmed Nzm Paa, (. 1345/1926),113 Seyyid Mehmed Pertev Paa, (.1253/1837)114 bu asr idrak etmi mevlevi airlerdendir. Bu asr ierisinde baz kadn Mevlev irlere de rastlanmaktadr. Bunlardan biri Leyla Hanm (.1264/1848)dr. Arapa ve Farsa iirlerde syleyen Leyla Hanmn dvn vardr ve nce 1260/1844 ylnda Bulakda, daha sonra da 1267/1851 ylnda stanbulda baslmtr.115 Bir baka kadn Mevlev irde olan eref Hanm (. 1278/1861) da bu asrda yetimi, dvn vefatndan yedi yl sonra 1285/1868 ylnda baslmtr.116 Hersekli Ali Paann kz Habibe Hanm (. 1308/1899),117 Sadrazamlardan Mehmed Dervi Paann kz Mmine Hanm (.1321/1903)118 ve Hatice Nakiye Hanm, (.1316/1899)119 bu asrda yetien mevlevi kadn airlerdendir. Yukarda ksa hayat hikayelerini vermeye altmz Mevlev irleri dnda kaynaklarda ir olarak ismi geen mevlevler de unlardr: Abdullah Rmiz Paa (1226/1811),120 Akif Efendi (1243/),121 Mihr Efendi (. 1255/1840),122 em (. 1257/1841),123 Muharrem Dede (. 1273/1856),124 Fazl Mehmet Paa (. 1300/1883),125 Mustafa Safvet Efendi (.1283/1866),126 Mehmed efik Efendi (. 1288/1871),127 Nebil Bey (. 1307/1889),128 Sleyman Salim Bey (.1311/1894),129 Mahmud Rtib Bey (. 1317/1899),130 Ali lhm Efendi (lhm),131 Sleyman Senh Efendi (.1318/1900),132 Refet Efendi (.1321/1903),133 Abdullah Celal Paa (.1321/1903)134 hsan Mahf (. 1936),135 Ahmed Kemaleddin Per Dede (1864-1937),136 Tahirl-Mevlev (1877-1951).137 III. Mevlevlikte Hat Sanat ve Hattat Mevlevler slam aleminde resme pek rabet edilmediinden hsn- hat, zellikle Osmanllarda mill bir resim kabul edilmi ve bu sanat dalnn gelimesi iin gayret sarfedilmi, hatta halk ve sanatlar

897

tevik iin padiahlar, ehzadeler ve ileri gelen devlet erkan, elin dili kabul edilen hsn- hat sanatn taallm ederek gzel yazlar yazmlardr.138 Devrinin birer sanat akademisi gibi alan Mevlev tekkelerinde ve bu tekkelerin mensup olduu Mevlev Tarkati bnyesinde, kltr ve sanat tarihinde n yapm, musikiinas ve airlerin yannda, bir ok hattat, hakkk, nakka, mzehhib, minyatrc ve ressam yetimitir.139 Ana gaye olarak ruhu tasfiye ve nefsi tezkiyeyi hedef alan ve bu amala hcreye yerleen derviler, genellikle bir ura ve bazen de bir gelir kayna olarak el sanat trnde de gzel eserler vermilerdir.140 Musiki ve iirle birlikte, yukarda isimleri geen sanat dallarnda ve hattatlkta da isimlerinin sonuna el-Mevlev sfatn yerletiren bir ok hattat, bu dergahlardan yetimitir. 141 Hat sanatnn bata gelen malzemesi olan kam, Mevln ile Mevlevlerin dilinde ve tefekkrnde nemli bir unsur, mhim bir sembol olmutur. Kam gibi kamlk ve kamtan yaplan ney de, Mevlev kltrnde dern manalar ifade eder. Mevlnnn dilinden szlen Mesnevnin ilk on sekiz beyti neyden, kam ve kamlktan bahseden satrlarla balar. Mevlev kltr ve tefekkrnde derin manalar sembolize eden kam, Mevlev sanatnda hsn- hattn geliip reva bulmasnda byk lde rol oynam,142 Mevlev ilesi ve hattatln, her ikisinin de azm sabr gerektirmesi, Mevlevleri bu sanata ynlendiren baka bir unsur olmutur. Bir sanat oca olan dergahlarda hsn- hat, bal bana bir gzel sanat kolu olarak gelimi ve bu mekanlardan kan bir ok sanat eseri levhalar bu gn baz ktphne, mze ve koleksiyonlar sslemektedir.143 Mevlev hattatlar Mevlev airleri gibi, Mevlevlikle ilgili konular ilemiler, Mevlnnn ismini bir Mevlev sikkesi gibi istiflemeyi adet haline getirmilerdir.144 Hsn- hat iin gerekli kalem, makta, makas gibi aletlerin imlinde de mhir olan Mevlevler, seyr sulklerinin gelitirdii sabr ve olgunlatrd rh yaplaryla, grenleri artan ve hayran brakan eserler ortaya koymulardr. Bu alanda dergah mensubu Mevlev sanatkarlar yannda, Mevlev muhibbi hattatlar da, bata Kuran Kerim ve Hadis-i erifler olmak zere, Mevlnnn iirlerini btn incelikleriyle kaleme almlar ve bylece Trk-slam sanatlar arasnda nemli bir yeri olan hsn- hat sahasna Mevlev sanatkarlar byk katkda bulunmulardr.145 Mevlevlik tarihi boyunca Mevlev dergahlarndan bir ok hattatn yetitii kaytlarda mevcuttur.146 Mevlev Hattatlar Bu asrda yaam Mevlev hattatlardan bazlar da unlardr: Mehmet Bhir Efendi, 1282/1865,147 Mehmed Zeki Dede (.1291/1874),148 Hasan Srr Efendi,149 Galata Mevlevhnesi eyhi Ataullah Dede (.1328/1910),150 Seyyid Ali Ulv el-Mevlev de Mevlev,151 Hasirzde eyh Mehmed Elif Efendi.152 Bu asr iinde yetien bir baka Mevlev hattat Ahmed Vesim Paadr. stanbullu olan ve 1240/1824-1328/1910 yllar arasnda yaayan Ahmed Vesim Paa, son Osmanl Kaptan- Deryas ve Bahriye Nzrdr. Ayn zamanda minyatrlerde izen Ahmed Vesim Paann, Deniz Mzesinde,

898

1311/1893 ve 1323/1905 tarihli nesih hat ile yazd Kuran- Kerimler bulunmaktadr. 1323/1905 tarihli Kuran- Kerimin sonunda Ketebe Ahmed Vesim el-Mevlev ibaresi bulunmaktadr. 1311/1893 tarihli Kuran- Kerimin Medine ve Mekke minyatrl olmas da ilgin bulunmutur. Ahmed Vesim Paann 1305/1887 tarihli, Galata Mevlevhnesindeki bir ayini resmeden ve minyatr iinde de kendisini de gsteren bir almas mehurdur.153 Yukarda isimleri geen ve Mevlev hattat olarak anlanlardan baka, Nfi Efendi (.1274/1858),154 Rza Efendi (1815/1905),155 Edirneli Dervi Mustafa,156 mer Vasfi Efendi (1880-1928), Sdk Dede (1824-1933),157 Ny Emin Dede (1884-1945),158 Hulsi Efendi (18601940), Sud el-Mevlev (1882-1948)159 ve Necmeddin Okyay (1885-1976) da, XIX. asr idrak etmi Mevlev hattatlar arasnda ismi geenlerdendir.160 IV. Dier Sanat Dallar ve Mevlevler Mevlevlikte Resim, Tezhib, Nak ve Ressam, Mzehhib, Nakk Mevlevler Her birini birer sanat akademisi diye ifadelendirilen Mevlev derghlarnda msik, iir ve hat sanatnn yannda, sanatnn dier ubeleri olan resim, tezhib, nak gibi konularda da eser veren mevlevler mevcuttur.161 Mevlevler musiki, iir ve hat sanatn nasl Mevlnya onun fikir ve dncelerine dayandryor ve bu sanatlarn icr ederken ondan ilham alyorlarsa, sanatn bir kolu olan resim sanatn da, yine Mevlnnn iaretlerinden yola karak icra etmilerdir. ahabettin Uzluka gre; btn Mevlev kaynaklar, Mevln ile Sultan Veledin resim sanatnda geni bilgileri olduunu bildirmektedir. Bilhassa bu haberleri, Mevlnnn muhtelif kaytlaryla da teyit etmek mmkndr. Mevln Mesnevnin birok yerinde resme ait pek ok fikirler vermektedir. Resme ait iki byk hikaye nakletmesi, bu hususta kendisinin ciddi bilgilere sahip olduunu gstermektedir. Bu hikayelerinden birinde, resim sanatnn tarihine temas etmekte, dier bir hikayesinde de, inlilerle Rumlar arasnda geen bir resim msabakasn nakletmektedir.162 Eflk ise Mevln dnemi ressamlarndan Aynddevlenin bir defasnda Mevlnnn resmini izmek istediini fakat Mevlnnn kerametiyle, srekli deien sreti neticesinde buna muvaffak olamadn, her biri dierinden farkl yirmi sret karp, geirdii heyecan neticesinde kalemini krdn nakletmektedir.163 Mevlnnn resmini yirmi ayr suret zerine izen Aynd-devle, bunlardan baka Mevlnnn baneyzeni Hamza Dedenin resmini izmitir.164 ehabettin Uzluk XIX. asr da iine alan, Mevlevlikte Resim ve Resimde Mevlevler bal altnda yaynlad bir eserle bu konudaki boluu doldurmutur.165 XIX. asrn en tannm Mevlev ressam Hasan Leylek Dededir. Yenikap Mevlevhnesi mntesiblerinden, mesnevihan Hasan Leylek Dede, leylek sfatn, uzun boylu olduundan veya bu hayvann resimlerini ok tekrarladndan almtr. Gnmze 1209/1794 tarihli bir hilyesi ile leylek eklinde;

899

Ak- Mevln ile hayretzede Mevlev Seyyid Hasan Leylek Dede yazs ulamtr. 1243/1827 ylnda vefat etmitir.166 Mushib veya Hayl diye mehur Said Efendi de, XIX. asrn birinci yarsnda yaam Mevlev ressamlardandr. Daha ok portreler izmeye arlk veren Said Dede, ayna karsna geerek izdii kendi resmi bata olmak zere, iman Emin ile Keresteci Nuri Dedenin bir arada yaplm kompozisyonu, 1239/1823de Galata Mevlevhnesi ba neyzeni Neyzen Ali Beyin (. 1245 / 1829) ayakta ney flerken resmini izmitir.167 Sulu boya ile insan resimleri de yapan Said Dede, pek ok derviin resimlerini izmitir. 1273/1856da vefat etmi ve Eyb mezarlna defnedilmitir.168 Mehmet Nr de bu asr balarnda yaam bir baka Mevlev ressamdr. Fahr Oymas tabir edilen bir uslde resimler yapmtr. 1238/1822 ylnda vefat etmitir.169 Yine XIX. asrda yaam Mevlev ressamlar arasnda; daha ok cansz resimleri konu edinen Mustafa Aa (. 1238/1822),170 Cerrahpaal Salih (. 1310/1892 ncesi),171 Hasib Dede ( 1287/1871),172 Hsn Yusuf Efendi173yi ve Konya elebileri soyundan olan elebi Yusuf Ziya Paa (. 1326/1908) ve Osman Hamdi Beyi Mevlev konular altklar iin mevlevlie intisaplar olmad halde Mevlev ressamlar arasnda zikretmitir.174 XIX. asr idrak eden bir dier Mevlev ressam da, Hattatlar ksmnda ismini zikrettiimiz fakat daha ziyade ressam ve minyatrcl ile tannan, Ahmed Vesim Paadr. Ahmed Vesim Paann Galata Mevlevhnesindeki bir yini resmeden ve minyatr iinde de kendisini de gsteren bir almas mehurdur. 1305/1887 tarihli olan bu minyatrde, Ahmet Vesim Paa; Abdlvahid elebi, Galata eyhi Ataullah Dede, Kasmpaa eyhi Ali Dede, Selanik eyhi Eref Dede, Yenikap eyhi Mehmed Celaleddin Dede, skdar eyhi Vekil Halid Dede, Manisa eyhi Abdlhhalim Dede, Semazenba Hac Halil Efendi, Bahriye eyhi Hseyin Fahreddin Dede, Serny Cemal Dede, skdar Kk eyhi Arif Efendi ve kendisini resmetmitir.175 Ahmet Vesim Paadan baka bu asrda yaam bir Mevlev ressam da, Dr. Ali Beydir. Galata Mevlevhnesi son eyhi A. Celaleddin Dededen sikke giymitir. Bir ok peyzaj ve natrmort sujeli tablolar arasnda mevlevlie ait konular da ilemitir. Vefat tarihi 1346/1927dir.176 Mevlev muhitinde ve zellikle Mevlev derghlarnda ressamlarn yan sra bir ok dier sanat dallarnda da Mevlevler yetimitir. Mevlev mzehhibleri bata Kuran olmak zere Hadis kitaplar, Mevln ve tarkat byklerinin kitaplarn sslemilerdir. lk Mesnev 677/1278 tarihinde Muhsin b. Abdullah tarafndan tezhiblenmitir. Bu tarihten itibaren isimleri bilinebilen baz mzehibler yetimi olmakla birlikte, XIX. asr da Mevlev mzehhibleri arasnda ilk ismi geenler; II. Mahmud Dnemi mzehhiblerinden, Rokoko tarz tezhipler yapan Hac Dede, Mevlev Sleyman Efendi ve Nak Dededir. Bu sanatlar, vazolu vazosuz iek buketleri, demetler ve tek iek yapan sanatlar arasnda saylmlardr. Bu dnem Lke mzehhibleri arasnda ise Mevlev Haim Dedenin ad gemektedir.177

900

Dier bir sanat dal olan mcellidlik mesleinde de Mevlevler rn vermilerdir. XIX. asrda yetien; Ebu Bekir el-Cild el-Mevlev ve Mehmed Said Hemdem elebi dndakiler adlarn belirtmedikleri iin bilinmemektedirler.178 Yine Yenikap Mevlevhnesi neyzenbas Mcellid Dervi Mustafann (. 1223/1808) da isminin banda mcellid sfatnn bulunmasn da cilt sanatyla uratna delil kabul edebiliriz.179 Mevlevler kat oyma sanat olan Kaatlkta da (oymaclk) kendilerini gstermilerdir. Eski kitap sanatlar iinde mhim bir yeri olan ve Kaata denilen bu oyma eserler, kat zerine yazlm zarif bir hatt, ince bir motifi en kk detaylarn dahi bozmadan yardmc kesici aletlerle oyup karmak ve baka bir kat zerine orijinalindeki gibi yaptrmak sanatdr. Oyma sanatyla hazrlanm tek tek levha olduu gibi, yzlerce sahifelik yaz ve albmler de vardr. Bu eserler daha ok da Y Hz. Mevln yazl Mevlev sikkesi eklinde yaplmtr.180 XIX. asr ncesi bu sanatta mhir, Mehmed b. Gazanfer, (. 1/929/1523 sonras), Fahr (. 1020 / 1618), XVIII. asr sanatlarndan Eyyb Dervi Hasan Dede gibi isimler tesbit edilse de XIX. asrda elde mevcut baz eserler olduu halde eser sahibi sanatlarn isimleri tespit edilememitir.181 Mevlevler iinde makta, kat makas, kalemtra, altlk yapan dervilerle birlikte hakkak Mevlevlerde bulunmaktadr. Mevlev dedelerinin derghlarda en fazla megul olduklar sanatlardan biri de makta imalidir. 10-20 santim boyunda, 2-3 santim eninde ve 2-3 mm kalnlnda stnde kam kalemin aznn kesilip dzeltilmesi ve atlatlmasnn yapld, kalemtran kreltilmemesi iin baa, kemik, fildii, sedef gibi maddelerden yaplan bir alettir. Bu basit aleti Mevlev ustalar kl testeresi, bak ve bir mil ile, makta zerinde imza sikke, yaz, iek bezeme gibi eitli ssleme unsurlar detaylaryla ileyerek ince bir sanat haline getirmiledir. XIX. asrda yaam ve yapt maktalarn zerine mahlaslarn yazm Mevlevlerden, Kemlnin 1227/1812 tarihli, Fikrnin 1271/1855 tarihli birer makta ve yine XIX. asr sanatkarlarndan Hatt, Hakk ve Ali gibi Mevlevlerin bir maktalar gnmze kadar gelmitir.182 Yine Mevlevlerden deiik bir sanat dalnda ad duyulan Deirmenci brahim (. 1320/1902), hakkak, saati, bak, ve kalemtra imli yapan bir sanatdr.183 eitli maden, ta veya tahtaya, ksa vecize ve imzalar kazma sanat demek olan hakkklk alannda da Mevlev sanatkarlarn kymetli eserleri vardr. Kbrs Mevlevhnesinden eyh Feyzullah Dede,184 Galata Mevlevhnesinin XIX. asrdaki neyzenlerinden Nazif Dede, ondan baka Fethi Dede, Debbh Ahmed Dede ve Mevlev muhibbi Fenn de bu asrda tannm hakkklardandr. Bu isimler arasna yukarda ismi geen Bursal Deirmenci brahimi de ilave etmek gerekmektedir.185 Ayrca 1240/1825 senesinde Msr Mevlevhnesine eyh tayin edilen ve 1254/1838 tarihine kadar bu derghta postniin olarak bulunan, musikiinas, air ve hattat Edirneli Nak Dede186nin, gnmze ulam ve zerinde Mevlev Nak Dede imzas bulunan, hattatlarn yaz yazarken

901

kulland altlk mevcuttur. Bu altlk basit bir alet olmakla beraber dedenin imzasn koyacak kadar zariftir.187 Mahmud Keml nalin Hseyin Fahreddin Dede dnemi Bahariye Mevlevhnesi ile ilgili aktard u anekdot da ilgi ekicidir: Hseyin Fahreddin Dedenin mehati boyunca (1874-1911) Bahriye Mevlevhnesi ok verimli bir tasavvuf, kltr ve sanat merkezi olmu, derghta ok tuhaf ve garip kimseleri barndrd gibi, hattat, ir, oymac, msikinas, boncukla bezenmi kurun yzkler yapan, ndide gller yetitiren Mevlev dervilerini de barndrmaktadr. Bunlar; Hattat Deli Haydar Dede, kurun yzk dken, baz oyuncaklar yapp bunlar arda satan ve parasn dervilere sarf eden Nur Dededir188 Yukarda saydmz sanat dallar arasnda Mevlev dervilerin yapt ilemeleri de katmak gerekmektedir. Kavuk rts, boha, seccade, levha, baz Mevlev byklerinin sandukalar zerinde bulunan sanduka rts (pde), perde gibi eyalar zerinde grnen ilemeli baz Mevlev sembolleri, en azndan bunlar yapanlarn bir ksmnn Mevlev olduuna iaret etmektedir.189 Mevlev sanatlarndan son olarak bahsedeceimiz, Mevlev saat tamircileri ve saat imalcileridir ki, bunlardan saat tamircisi Deirmenci brahimin ismini yukarda zikretmitik. II. Mahmudun muvakkiti Ahmed Gleniyyl-Mevlev de saat imal eden bir Mevlevdir.190 Fakat bu asrda yaam Ahmet Eflk Dede (. 1293/1876), bu sahann en mehurudur. 1223/1808 ylnda doan Eflk Dede, Tekfurda Halvet eyhlerinden Krmzde Ali Efendinin oludur. Babasyla birlikte stanbula gelmitir. Yine babasyla birlikte Mevlevlie intisab etmi ve 1241/1825 ylnda on sekiz yanda iken Galata Mevlevhnesinde ileye soyunmu ve 1244/18228 ylnda ilesini tamamlamtr. Daha sonra ilm-i ncma olan ilgisi sebebiyle, bu hususta ilim tahsil ettii gibi, saatilie de merak sarm ve bu meyanda kazand mahareti sebebiyle II. Mahmudun Muvakkiti olmu, daha sonra da Sultan Abdlmecid tarafndan, sanatn gelitirmesi iin Parise gnderilmitir. Pariste zamann saat ustas Berkeye talebelik yapm ve bu ustann mehur olan iki randan biri olmutur. Pariste bulunduu sre iinde bandaki Mevlev sikkesiyle dolaan Eflk Dede, Parislilerden ilgi ve hrmet grmtr. Bir mddet sonra stanbula dnm ve Bb- l Muvakkitliine getirilmi ve mrnn sonuna kadar bu vazifeyi srdrmtr. Mevlev muhibbnndan Ferid Paann vefat ettii gn ailesine taziyeye gitmi ve Canm ne var alayacak, bu gn onun alay ise, yarn da benim demi ve ertesi gn vefat etmitir.191 Mevlev sikkesi eklinde imal ettii saatlerden Topkap Saraynda saatler galerisinde bulunmaktadr. Kendisinden sonra olu da babas gibi saat imaliyle megul olmutur.192 Mevlev dervileri btn bu sanatlar if ederken, bir sanat zevki ve endiesini tamalarnn yannda, zellikle son asrda, tekkelerin vakf gelirlerinin fark edilir bir dzeyde azald gz nnde bulundurulursa, bu sanatlara ynelmelerinin bir sebebinin de, bakalarna el amamak ve tekkeye ekonomik katkda bulunmak iin olduunu sylemek yerinde olur kanaatindeyiz.

902

1 s. 32-37. 2

Halil Can, Mevlevlikte Msik ve Msikde Mevlevler, Mevln Gldestesi, Konya 1969,

Asaf Hlet elebi, Mevlanda Sema, Trk Yurdu Dergisi, Ocak 1956, Say: 252, s. 529;

Sleyman Uluda, slam Asndan Msik ve Sem, Bursa 1976, s. 357-370; Abdlbk Glpnarl, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, s. 455; a. mlf. Mevlevlik Adab ve Erkan, stanbul 1963, s. 49-54; M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl (OTDTS), III, 162-164. Ayrca bk. Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, (nc Bask) stanbul 1980, s. 394-404. 3 4 H. Can, a.g.m., s. 32; A. H. elebi, a.g.m., s. 528. Ethem ngr, Mevlev Msiksi, Yeni Msik Mecmus, Aralk 1959, sy. 142, s. 307-

308; Sabahattin Volkan, Mevln ve Mevlev Msiksi, Mevln Gldestesi, Konya 1969, s. 45-46; S. Uluda, a.g.e., s. 358-359; A. H. elebi, a.g.m., s. 529-532. 5 70-73. 6 Mevln Celaleddin Rm, Mesnev, (trc. Veled zbudak), stanbul 1990, I, 1-2; Saadettin Eflk, a.g.e., I, 178-180, 193-199, 252, 280, 304-305, 323; Ferdn Ahmed Sipahsalar,

Risle (Mevln ve Etrafndakiler), (vr. Tahsin Yazc), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1977, s.

Nuzhet (Ergun), Mevlnnn Trk iiri ve Msiksi zerindeki Tesirleri, Konya, Konya 1943, s. 112; Uur Derman, Mevlevlikte Sanat, Mevln Gldestesi, Ankara 1974, s. 65. Ayrca, Msik ve Sema ile ilgili Mesnevden semeler iin bk. Celleddn elebi, Hazret-i Mevln, Konya 1996, s. 61-68. 7 Geni Bilgi iin bk. S. Nuzhet, a.g.m., s. 112; Saadettin Heper, Mevlev yinleri, Konya

1974, s. 368-374; Cinuen Tanrkorur, Osmanl Msiksinde Mevlev yini Bestecilii, Osmanl, Ankara 1999, X, 707-721. 8 Buraya kadar aktardklarmzla ilgili geni bilgi iin bk. A. Glpnarl, Mevln Celleddn,

stanbul 1985, s. 214-217; a. mlf. Mevlevlik Adab Ve Erkan, s. 48-109; a. mlf., Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 453-516; O. evki Uluda, Mevln ve Msik, Trk Msiksi Dergisi, Kasm 1949, III/25, s. 4-21; Aralk 1949, III/26, s. 9-21; Galip Alnar, Mevlev Msiksi, Trk Msiksi Dergisi, Mart 1950, III/27-28-29, s. 4-19, 7-21, 7-19; A. H. elebi, a.g.m, Trk Yurdu Dergisi, Ocak, ubat, Mart 1956, say: 252-253-254, s. 529-532, 613-616, 677-681; E. ngr, a.g.m., s. 307-308; S. Volkan, s. 44-48; H. Can, a.g.m., s. 32-37; . T. naner, Mevlev Msiksi ve Sem, DBA, stanbul 1993, V, 420-430; Blent Aksoy, Tanzimattan Cumhuriyete Msik ve Batllama, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, stanbul 1985, V, 1212-1236. Ayrca daha geni literatr iin bk. M. nder-. Binark-N. Seferolu, Mevln Bibliyografyas I, Ankara ty. 9 A. Halet elebi, a.g.m., s. 613; A. Glpnarl, Mevlev Adab ve Erkn, s., 99-100; . T.

naner, a.g.m., s. 420. 10 Saadettin Nuzhet Ergun, Trk Msik Antolojisi, stanbul 1943, II, 399-401.

903

11

XIX. asrda bestelenen Mevlev yinleri listesi iin bk. A. Glpnarl, Mevlndan Sonra

Mevlevlik, s. 457-459; Saadettin Heper, Mevlev yinleri, s. 368-374; . Turul naner, a.g.m., DBA, V, 420-430. 12 13 14 1242/1. 15 16 17 18 S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 406. S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 406-407; a. mlf, a.g.m., s. 112. Mahmud Ragb Gazimihal, Konya Msiksi, Ankara 1947, s. 40-50. Rauf Yekta, Dede Efendi-Estiz-i Elhn, III. Cz, stanbul 1341/1924, s. 127-131; S. N. . Mahmud Kemal nan, Ho Sad, stanbul 1958, s. 19-21. S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 405-406. Abdlbk Nsr Dede, Tetkik u Tahkk, Sleymaniye Ktphnesi, Nafiz Paa Yazmalar

Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 415. 19 Bk. Defter-i Dervian I, Sleymniye Ktphnesi, Nafiz Paa 1194, vr. 1a, 15b;

Abdlbk Nsr Dede, Tetkik u Tahkk, s. 2b; M. Ziy, a.g.e. s. 144; S. Nuzhet Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 413-415; Ylmaz ztuna, Trk Msik Ansiklopedisi (TMA), stanbul 1969, II, 32-33; N. zcan, a.g.m., DA, II, 423. 20 21 4-5. 22 II, 292. 23 24 M. Ziy, a.g.e., s. 157; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 420. Zekzde Ahmed-Dr. Suphi-Mesut Cemil, Mevlev yinleri, stanbul Konservatuar, M. Ziy, Yenikap Mevlevihanesi, s. 155-156; H. Can, a.g.m., s. 47-48; N. zcan, a.g.m., Ahmed At, At Tarihi, stanbul 1293, III, 193. S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 415-420; Ho Sad, s. 24-26; Y. ztuna, (TMA), II,

stanbul 1936, s. 560; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 420; M. Ziy, a.g.e., s. 155; Y. ztuna, TMA, I, 21-22; H. Can, a.g.m., s. 45; N. zcan, a.g.m., II, 292. 25 26 S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 427; Y. ztuna, TMA, I, 64-65. Hammamizde smali Dedenin hayat hikayesiyle ilgili geni bilgi iin bk. Rauf Yekta,

Dede Efendi-Estiz-i Elhn, III. Cz, s. 127-131; Ylmaz ztuna, Dede Efendi, Ankara 1996; Y. ztuna, TMA, 302-308; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, s. II, 428-442, 469; Ho Sad, 133-170; Baki Sha Edibolu, nl Trk Bestekarlar, stanbul 1962, s. 51-59.

904

27 28 29 30

S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 438. Y. ztuna, a.g.e., s. 41. Ho Sad, s. 171-172. Dede Efendinin yetitirdii talebeleri ve hayat hikayeleri iin bk. Y. ztuna, TMA, II, 402-

408; Y. ztuna, a.g.e., s. 62-108. Ayrca Dede Efendi ile ilgili kaynaklar iin bk. a. yer, s. 132-144. 31 S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 442-444; Ho Sad, s. 104-105; Behll Efendi ile

ilgili kaynaklar iin bk. Y. ztuna, TMA, I, 104; Y. ztuna, a.g.e., s. 76. 32 Rauf Yekt, Esatiz-i Elhan, Hoca Zekai Dede Efendi, stanbul 1900; Ho Sad, 286-300;

S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 446-464; Y. ztuna, a.g.e., s. 94-108; Blent Aksoy, Zeki Dede, DBA; VII, 544-545. 33 34 Eserleriyle ilgili geni bilgi iin bk. Ho Sad, 296-300. Hayatyla ilgili bilgi iin bk. Ho Sad, s. 46-47; Cem Behar, Zaman Mekan Mzik, stanbul

1993, s. 141-162. 35 S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 457-463; B. S. Edibolu, a.g.e., s. 81-87; Blent

Aksoy, a.g.m., DBA, VII, 545. Ayrca tercme-i hali ve msik hayat ile ilgili kaynaklar ve talebeleriyle ilgili geni bilgi iin bk. Y. ztuna, a.g.e., 94-108. 36 37 38 Osmanl Mellifleri, I, 133; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 464. Ho Sad, s. 111. S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 637-638; A. Glpnarl, Mevlndan Sonra

Mevlevlik, 457; Y. ztuna, TMA, I, 68. 39 Ho Sad, s. 185-186; Y. ztuna, TMA, I, 255-257; Mehmet Gntekin, Haim Bey,

DBA, IV, 14. 40 41 42 43 S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 492. S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 492-493. S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 493. Konya Mevlana mzesi Arivi (KMMA), Dosya No:, 65/1, 65/5; S. N. Ergun, Trk Msik

Antolojisi, II, 493.

905

44

Ho Sad, 190-191; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, s. 494-495; Saadettin Heper,

nl Kudmzenbalar, Mevln Gldestesi, Konya 1967, s. 25; a. mlf., Mevlev yinleri, Konya 1974, s. 368-374; Y. ztuna, TMA, I, 271-272; Nuri zcan, Ahmed Hsameddin Dede, DA, II, 92. 45 Tahir Olgun, ilehne Mektuplar, (hzl. C. Kurnaz), Ankara, 1995, s. 90; Ho Sad, 176;

S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 496-497; Y. ztuna, TMA, I, 163. 46 KMMA, Zarf No: 65/6; Sefne-i Evliy, V, 237-239; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II,

497, 664-666; R. Ekrem Kou, Ahmed Celaleddin Dede, A, stanbul 1958, I, 334-335; Abdullah Uman, Ahmed Celaleddin Dede, DA, stanbul 1992, I, 53. Ayrca lmi eserleri ve iirleri iin bk. S. Nuzhet E. Trk airleri, II, 640-644. 47 48 49 50 51 52 S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 502-505 S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 498; Y. ztuna, TMA, I, 301-302. S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 498-499. Ho Sad, 259. Ho Sad, 285-286. Hseyin Fahreddin Dede, a.g.e., s. 5; Ho Sad, 255, 259; Y. ztuna, TMA, II, 197; S. N.

Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 499-500; A. Sheyl nver Defteri, vr. 4. 53 54 55 90. 56 57 ehabettin Uzluk, Mevlevlikte Resim ve Resimde Mevlevler, Ankara 1957, s. 72-73. Musavver Nevsal-i Osmn, yl 4 (1328-1330), s. 279-280; Sefne-i Evliy, V, 186; Zkir S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 500; Y. ztuna, TMA, I, 301-302. S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 501. Ho Sad, s. 93-96; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 501-512; Y. ztuna, TMA, I,

kr, a.g.e., V, s. 108; Ho Sad, s. 202; Son Asr Trk airleri, I, 348; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 507-511; Y. ztuna, a.g.e., s. 96; Y. ztuna, TMA, I, 211-212; Muzaffer Erdoan, a.g.m., s. 42. 58 Musavver Nevsal-i Osmn, s. 279, 282; Sefne-i Evliy, V, 185; Ho Sad, 193-196; S. N.

Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 507. 59 60 Musavver Nevsal-i Osmn, s. 282; Sefne-i Evliy, V, 185. Musavver Nevsal-i Osmn, s. 279; M. Ziya, a.g.m., s. 279; Ho Sad, 197.

906

61 62 318;. 63

Y ztuna, TMA, I, 193; Ho Sad, s. 249-250. Y ztuna, TMA, II, 169-171; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 668-669; a. mlf. Trk

airleri, I, 101; M. Ziya, a.g.e., 237-241; . Aladdin Gvsa, Mehur Adamlar ve Trk Mehurlar, 317-

Ho Sad, s. 40-41; Y. ztuna, TMA, I, 348-349; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II,

645; a. mlf. Trk airleri, II, 573-575. Ayrca A. Avni Konukun Hayat Eserleri ve msikinasl iin bk. Seluk Eraydn, Ahmed Avni Konuk, Hayat ve Eserleri, Fusul-Hikem Tercme ve erhi (hzl. M. Tahral-S. Eraydn), stanbul 1994, I, 13-20. 64 65 66 S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 505. Y. ztuna, TMA, II, 355-356; Ho Sad, 211-212;. Ho Sad, s. 187-188; Y. ztuna, TMA, II, 126; S. N. Ergun, Trk Msik Antolojisi, II,

677-678; a. mlf. Trk airleri, II, 463. Ayrca, yetitirdii talebeleriyle ilgili geni bilgi iin bk. Y. ztuna, a.g.e., s. 96-108. 67 68 Musavver Nevsal-i Osmn, s. 279; Y. ztuna, TMA, II, 212. Sefne-i Evliy, V, 237-239; Son Asr Trk airleri, I, 217-218; S. N. Ergun, Trk Msik

Antolojisi, II, 664-666; a. mlf. Trk airleri, II, 273-276;. 69 70 71 Ho Sad, s. 176; Y. ztuna, TMA, II, 383-384. ilehne Mektuplar, s. 48, 143. Rauf Yekt, Trk Msiksi, (trc. Orhan Nasuholu), stanbul 1986, s. 54; Ho Sad, s. 85.

Ayrca Mevlev veya Mevlev muhibbi olan dier msikinaslar iin bu bahiste ismi geen kaynaklara ayrca mracaat edilebilir. 72 Rauf Yekta, a.g.e., s. 54, B. Aksoy, a.g.m., V, 1233. Rauf Yekt Beyin Hayat, Trk

Msiksi ile ilgili yazm kitaplar ve makaleler iin bk., R. Yekt, a.g.e., (Giri) s. 9-16. 73 Saadettin Nuzhet (Ergun), Mevlnnn Trk iiri ve Musikisi zerindeki Tesirleri, Konya,

Konya 1943, s. 110-111; skender Pala, Edebi ehreleriyle Mevlevhneler, S Trkiyat Aratrmalar Dergisi, sy. 2, s. 55. 74 M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1981, (nc Bask), s. 246-248; efik

Can, Mevln Hayat, ahsiyeti Fikirleri, stanbul 1995, s. 198-202. 75 Asaf Halet elebi, Mevln ve Mevlevlik, stanbul 1957, s. 148; . Pala, a.g.m., s. 55.

907

76

efik Can, Mevlnya Gre iir ve irlik, III. Milli Mevln Kongresi (Tebliler), 12-14

Aralk 1988, Konya 1989, s. 55-60. Ayrca, Seluklular dneminde Trk Dili ve Edebiyat iin bk. O. Turan, a.g.e., s. 417-427. 77 A. Glpnarl, Mevln Celleddn, s. 234; Adnan Karaismailolu, Tasavvuf iir

Geleneinde Mevlnnn Yeri ve nemi, VI. Milli Mevln Kongresi (Tebliler), 24-25 Mays 1992, Konya 1993, s. 87-90. 78 . Can, a.g.e., s. 202-205; Hasibe Mazolu, Anadoluda Trk Edebiyatnn

Balamasnda ve Gelimesinde Mevlnnn Yeri ve Etkisi, Mevln Sevgisi, IV. Uluslararas Mevln Sempozyumu, 15-17 Aralk 1980 (Hzl. F. Halc), Konya 1981, s. 30-39; . Pala, a.g.m., s. 56. 79 smail nver, Net, Ankara 1986, s. 9; Nevzad Odyakmaz, Bektailik, Mevlevlik,

Masonluk, stanbul 1988, s. 337. 80 81 H. Mazolu, a.g.m., s. 32-36. Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, stanbul 1939, s. 133-135; Celalettin elebi, Hz.

Mevlnda lim, Konya ty. (719. Vefat Mns.), 53-54; B. Furzanfer, Mevln Celleddn, (F. Nafiz Uzlukun nsz), s. V; M. Kara, a.g.m., s. 305. 82 zellikle Mevlevlere yer veren, Mustafa Sakb Dedenin (. 1145 / 1732) telifi Sefine-i

Mevleviyye isimli eseri, her ne kadar Mevlev irleri ihtiva ediyor ve eserde Mevlev irleri hakknda biyografik bilgiler ve menkbeler varsa da, eserin ar derecede klfetli bir nesirle ve her bakmdan yorucu bir ifade ile kaleme alnm olmas, bu asrda yazlan ve tamamen Mevlev irlerini ihtiva edin Esrar Dedenin (. 1315/1897) Tezkire-i uar-y Mevlevyye isimli eserinin daha sevimli ve mehur olmasn salamtr. Bu sebeple, uar tezkirelerinin en hretlisi Esrar Dedenin tertip ettii ve iinde Mevlev irlerini toplad Tezkire-i uara-y Mevlevyyedir ve yaklak iki yz Mevlev irin hal tercmelerini ihtiva eder. Fakat XIX. asr ncesi dneme ait olduu iin, ancak XIX. asr ncesi mevlevileriyle ilgili bilgiler aktarrken bu eseri kullanma imkan bulduk. Bk. Esrar Dede, Tezkire-i uar-y Mevlevyye, Millet Ktphnesi, Ali Emiri No: 756, 204 yk.; Esrar Dede, Tezkire-i uara-y Mevlevyye, nceleme-Metin, (hzl. lhan Gen) Ankara 2000; N. S. Banarl, a.g.e., II, 789; Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri, (terc. B. ok), Ankara, 1982, s. 348-349. Ayrca bk. Osman Horata, Esrar Dede, Hayat Eserleri, iir Dnyas ve Dvn, Ankara 1998, 5-42; Aah Srr Levent, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara 1984, I, 348-352; Haluk pekten, Trke uar Tezkireleri, Erzurum 1988, s. 157-161. 83 . Pala, a.g.m., s. 56. Ayrca XVIII. Tezkireleri ve burada isimleri geen Mevlev irler iin

bk. A. S. Levent, a.g.e., I, 305-327; H. pekten, a.g.e. 84 Nihat Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, II, s, 789-780.

908

85

Bu tezkireler unlardr. efkat (. 1242/1826), efkat Tezkiresi (Telif Tarihi; 1229/1813),

stanbul niversitesi Ktphnesi, Trke Yazmalar 3916; Tevfik (. ?), Mecmuatt-Tercm (1242/1826), . . Ktphnesi, Ty. 192; Vakanvis Esad Efendi (. 1264/1848), Bahe-i Saf Endz (1251/1835), Sleymaniye Ktphnesi, Esad Efendi Yazma Balar 4040; eyhulislam Arif Hikmet (. 1275/1859), Arif Hikmet Tezkiresi (1250/1834-35), Millet Ktphnesi, Ali Emr 749; Fatin Davud (. 1283/1866), Htimetl-Er (1269/1852), stanbul 1271/1854; Mehmed Tevfik (. 1311/1892), Kfile-i uar (1290/1873), stanbul 1290. XIX. Asrda yazlan uar tezkireleri ve bu tezkirelerde yer alan Mevlev irler iin bk. A. S. Levent, a.g.e., I, 327-348. 86 A. Kabakl, Trk Edebiyat, II, 396; H. Mazolu, a.g.m., s. 38; Ayrca bu irlerle ilgili

geni bilgi ve bibliyografya iin bk. a. mlf., Sefine-i Evliya, I, 3332-342; Son Asr Trk irleri, X, 18201823; XI, 1934-1939; S. N. Ergun, Trk irleri, yer ve ty., II, 573-575, II, 671-678; ilehne Mektuplar, s. 7-27; H. Mazolu, A. Remzi Akyrek ve iirleri, Ankara 1987; Atilla entrk, TahirlMevlev, stanbul 1981; Nevin Koruc, Veled elebi zbudak, Ankara 1994; Edip Sevi, Mevlev ir Mithat Bahar Beytur ve Neyzen eyh Hseyin Fahrettin Dede, VI. Milli Mevln Kongresi (Tebliler), 24-25 Mays 1992, Konya 1993, s. 183-86. 87 Tahir Olgunun Ahmed Remzi Dedeye yazd mektuplar ierisinde XIX. asrn sonlarnda

stanbul ve dier Mevlev derghlarnda bulunan baz Mevlev eyh ve dervilerinden de ksa ksa bahisler bulunmaktadr. Bk. Tahir Olgun, ilehne Mektuplar, s. 46-48, 90-92, 142-146. 88 89 erifzade M. Fazl, a.g.e., s. 420. Saadettin Nzhet-Mehmed Ferid, Konya Vilayeti Halkiyat ve Harsiyat, Konya 1926, s.

143-147; Son Asr Trk irleri, IV, 628-630. 90 Bk. Defter-i Dervian I, Sleymniye Ktphnesi, Nafiz Paa 1194, vr. 1a, 15b;

Abdlbk Nsr Dede, Tetkik u Tahkk, s. 2b; M. Ziy, a.g.e. s. 144; S. Nuzhet Ergun, Trk Msik Antolojisi, II, 413-415; Y. ztuna, TMA, II, 32-33; N. zcan, a.g.m., DA, II, 423. 91 Sleyman Neat Efendi, Net Dvn, Sleymaniye Ktphnesi, Nafiz Paa Yazmalar,

nu: 942; S. Nuzhet Ergun, Net, stanbul 1933, s. XLVII. 92 M. Ziy, a. e., s. 232. Celleddin Dedenin yazd iirlerine rnekler iin bk. M. Ziy,

a.g.e., s. 232-234; Son Asr Trk irleri, II, 217-218; Trk irleri, II, 939-942. 93 94 Rahan Grel, Enderunlu Vasf Dvn, stanbul ty., s. 22. Davud Fatin, a.g.e., s. 312-313;. Son Asr Trk irleri, VI, 1109-1110; Muallim Naci,

Osmanl irleri, (hzl. C. Kurnaz), stanbul 1995, s. 327-328. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, VI, 1110-1112. 95 Sefine-i Evliya, I, 329-332; Osmanl Mellifleri, II, 95; Son Asr Trk irleri, II, 328-330.

909

96 97

Hseyin Fahreddin Dede, Mecmu, Konya Mevln Mzesi Ktphnesi, nr. 7467. Musavver Nevsal-i Osmn, s. 275; Sefne-i Evliy, V, 185; Son Asr Trk irleri, I, 348-

349. Mehmed Tahir Efendi ise Mevln Hazretlerinin menkbelerini aklayan Farsa Sipehsalardan seme suretiyle tercmelerini olduunu belirtmektedir. Bk. Osmanl Mellifleri, I, 170. 98 KMMA, Dosya No: 47/16; KMMA, Dosya No: 53/30, 47/5, 50/17-29; 1303/1886 Konya

Salnamesi, s. 314; Veled elebi, a.g.e., s. 824; Son Asr Trk irleri, X, 1768-1769; A. Sheyl nver, a.g.m., s. 32; BOA, HH, 27356, 25 1256/1840; smail Kara, Gittike Uzaklaan Hanya Mevlevhnesi, Tarih ve Toplum Dergisi, say 35, Mart 1995, s. 133; a. mlf. Hanya Mevlevhnesi ve Vakfiyesi, S Trkiyt Aratrmalar Dergisi, sy. 2, s. 293; Ahmet Sevgi, XIX. Yzyl Mevlev irlerinden Konyal emsi Dede ve Dvnesi, VII. Milli Mevln Sempozyumu (Tebliler), (13 Aralk 1985), Konya 1985, s. 62-63. 99 Son Asr Trk irleri, III, 387.

100 Fatin, a.g.e., 366-67; O. Peremeci, a.g.e., s. 280-281; Rdvan Canm, Edirne irleri, s. 432. 101 O. Peremeci, a.g.e, s. 280-281; Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. Dergh yay, Naki Dede mad. VI, 506. R. Canm, a.g.e., s. 430. 102 zzet Mollann edebi ahsiyetiyle ilgili daha geni deerlendirmeler iin bk. . Blbl, a.g.e., s. 21-34. 103 irin genlik yllar iirlerini ihtiva eden bu dvn 1839da Bulakta baslmtr. Bk. N. S. Banarl, a.g.e., II, 835; . Blbl, a.g.e., s. 35-37. 104 Birinci dvnndan sonra syledii irlerini toplad dvndr. 1841 Matbaa-y Amirede baslmtr. Bk. N. S. Banarl, a.g.e., II, 835; . Blbl, a.g.e., s. 37. 105 Bk. N. S. Banarl, a.g.e., II, 835; . Blbl, a.g.e., s. 35-37. 106 M. Naci, Osmanl irleri, s. 142-145; Son Asr Trk irleri, I, 123-124; Trk irleri, II, 578-596; . nver, Yeniehirli Avni, Byk Trk Klasikleri, stanbul 1988, VIII, 163. iirlerinden rnekler iin bk. Son Asr Trk irleri, I, 124-132; Trk irleri, II, 582-596; . nver, a.g.m., VIII, 163-165. 107 Fatin, a.g.e., s. 54-55. 108 Cemil ifti, Maktul irler, stanbul 1997, s. 553-560. 109 Son Hattatlar, s. 810-813; Son Asr Trk irleri, II, 291-293. Ayrca dier eserleri iin bk. a. yer.

910

110 Faik Reat, Eslf, (hzl. . Kutlu), stanbul 1975, s. 311-314; Osmanl Mellifleri, I, 279280; E. J. W. Gibb, a.g.e., III-V, 411-141. 111 Son Asr Trk irleri, III, 498-500. 112 Son Asr Trk irleri, XI, 2042-2044. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, XI, 2045-2046. 113 Son Asr Trk irleri, VI, 1137-1139. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, VI, 1139-1141. Ayrca geni bilgi iin bk., Fevziye Abdullah Tansel, Bir Mevlev Nzm ve iri M. Nazm Paa, A lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1966, XIV, Ankara 1966, s. 155-174. 114 Son Asr Trk irleri, VII, 1301-1311; . nver, Pertev Paa, Byk Trk Klasikleri, stanbul 1988, VIII, 133. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, VII, 1311-1312; . nver, a.g.md., VIII, 134-136. 115 Muallim Nci, Esm, stanbul 1308, s. 271; a. mlf., Osmanl irleri, I, 311; Osmanl Mellifleri, II, 213; Son Asr Trk irleri, 880-885; N. S. Banarl, a.g.e., II, 839-840. Ayrca iirlerinden rnekler iin bk. Son Asr Trk irleri, 880-885. 116 Osmanl Mellifleri, I, 402-403; M. Naci, Osmanl irleri, s. 323; N. S. Banarl, a.g.e., II, 840-841; nder Ggn, Bir Mevlev iri eref Hanm, II. Milli Mevln Kongresi, (Tebliler), 3-5 Mays 1986, Konya 1987, s. 287-293. eref Hanmn hayat, edebi ahsiyeti ile ilgili geni bilgi iin bk. Yusuf Mardin, ir eref Hanm, Ankara 1994. 117 Son Asr Trk irleri, III, 475. Bir Gazeline rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, III, 475. 118 Son Asr Trk irleri, VI, 1015. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, VI, 10151017. 119 Son Asr Trk irleri, VI, 1094-1095. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, VI, 1096-1099. 120 Bursal Mehmet Tahir, Krm Mehiri, (hzl. Hasan Aksoy), stanbul 1989, s. 82-83. 121 Son Asr Trk irleri, I, 78-79. 122 Bursal Mehmet Tahir, Aydn Vilayetine Mensub Ulem uar Mverrihn ve Etibbnn Tercim-i Ahvli, zmir 1990, s. 79-80. 123 Son Asr Trk irleri, X, 1755-1756. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, X, 1756. 124 Mehmet Tahir, a.g.e., s. 81.

911

125 Son Asr Trk irleri, II, 372-373; Krm Meahiri, s. 81-82. 126 Osmanl Mellifleri, I, 386-387; Son Asr Trk irleri, IX, 1566-1571. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, IX, 1573-1575. 127 Ahmet Sevgi, XIX, Yzyl Mevlev irlerinden Mehmet efik Efendi ve Dvnesi, VI. Milli Mevln Kongresi, (Tebliler), 24-25 Mays 1992, Konya 1993, s. 131-138. 128 Osmanl Mellifleri, I, 287; Son Asr Trk irleri, VII, 1153. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, VII, 1154-1155. 129 Osmanl Mellifleri, I, 367; Son Asr Trk irleri, IX, 1612-1614. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, IX, 1614-1615. 130 Osmanl Mellifleri, I, 331; Son Asr Trk irleri, VIII, 1366-1370. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, VI, 1370-1372. 131 Son Asr Trk irleri, IV, 712-714. Bir gazeline rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, IV, 712-714. 132 Osmanl Mellifleri, I, 369-370; Son Asr Trk irleri, IX, 1658/1659. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, IX, 1659-1661. 133 Son Asr Trk irleri, VIII, 1382-1383. iirlerine rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, VI, 1383. 134 Son Asr Trk irleri, II, 209-210. 135 Son Asr Trk irleri, IV, 702-704. Bir Gazeline rnek iin bk. Son Asr Trk irleri, IV, 704. 136 Son Asr Trk irleri, IV, 863-865. 137 Sefine-i Evliya, I, 332-342; Son Asr Trk irleri, X, 1820-1822; T. Olgun, ilehne Mektuplar. iirlerine rnek iin bk. Sefine-i Evliya, I, 332-342; Son Asr Trk irleri, X, 1822-1823; ilehne Mektuplar, s. 29-182. 138 Mahmud Kemal nal, Son Hattatlar, stanbul 1955, s. 1-3. Hsrev Suba, Hattat Osmanl Padiahlar, Osmanl, Yeni Tkiye Yaynlar, Ankara 1999, XI, s. 52-60. 139 ahabettin Uzluk, Mevlevlikte Resim ve Resimde Mevlevler, Ankara 1957, s. 2; Hamit Arba, Mevlev Sanatlar, Osmanl, Ankara 1999, XI, 93-99. 140 A. Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 3; H. Arba, a.g.m., s. 93.

912

141 bnl-Emin Mahmud Kemal nal, Son Hattatlar isimli kitabnda, bu sahada telif edilmi eserleri tantan bir giri yazmtr. Bk. Mahmud Kemal nal, Son Hattatlar, stanbul 1955, s. 1-14. Ayrca, XIX. asra kadar yetimi Mevlev hattatlar ve geni bibliyografya iin bk. A. H. Bayat, a.g.m., s. 85-99; Z. Cihan zsayner, Mevlev Hattatlar, IX. Vakf Haftas Kitab (Trk Vakf Medeniyetinde Hz. Mevln ve Mevlevhnelerin Yeri Seminerleri), 2-4 Aralk 1991, Ankara 1992, s. 124-125; H. Anba, a.g.m., s. 98-99. 142 Hasan znder, Mevlevlerde Hat ve Hattat Sdk Dede, II. Milli Mevln Kongresi, (Tebliler), 3-5 Mays 1986, Konya 1987, s. 129-131. 143 Mehmed nder, Trk Hat Sanatnda Sikkeli Yaz Levhalar, Antika, Say: 36, 1988, s. 36-37; Z. C. zsayner, a.g.m., s. 125; H. znder, a.g.m., s. 130. 144 A. Alpaslan, a.g.m., s. 21; Z. C. zsayner, a.g.m., s. 125. 145 Ali Haydar Bayat, Hsn- Hat Sanatnda Mevlevlik ve Mevlevler, IV. Milli Mevln Kongresi (Tebliler), 12-13 Aralk 1989, Konya 1990, s. 81; evket Rado, Trk Hattatlar, stanbul ty., s. 206-207. 146 Mevlev hattatlarn yzyllara gre dalm ve kaynaklar iin bk. Z. C. zsayner, a.g.m., s. 125-127; H. Arba, a.g.m., s. 95-99. 147 Son Hattatlar, s. 512; . Rado, a.g.e., s. 210; Z. C. zsayner, a.g.m., s. 126. 148 Z. C. zsayner, a.g.m., s. 126. 149 Son Hattatlar, s. 370-371; Z. C. zsayner, a.g.m., s. 127. 150 Son Hattatlar, s. 360-361. 151 Z. C. zsayner, a.g.m., s. 127. 152 Son Hattatlar, s. 810-813. Ayrca dier eserleri iin bk. a. yer. 153 Z. C. zsayner, a.g.m., s. 127. Bu minyatr iin bk. . Uzluk, a.g.e., s. 76-77; A. S. nver Defterleri, Sleymaniye Ktphnesi, Def. No: 77. 154 Son Hattatlar, s. 586-589. 155 Son Hattatlar, s. 745-747. 156 Oral Onur, Edirne Hat Sanat, stanbul 1985, s. 79-80. 157 Sdk Dede ile ilgili geni bilgi iin bk. H. znder, a.g.m., s. 131-149.

913

158 Son Hattatlar, s. 80-84.; Halil Can, Ebedileen Dehalarmz Emin Dede, Trk Musikisi Dergisi, I/4, s. 2-3, 23, I/5, 4-5, 20, 1948; . Hakk Baltacolu, Emin Dede, Yeni Adam, say: 530, 1945, s. 1, 3, 11. 159 Son Hattatlar, s. 374-376. 160 Z. C. zsayner, a.g.m., s. 127-128. Ayrca, Veli Sabri Uyar, Konya Dergisinde seri halinde telif ettii Hattatlar Armaan isimli makalelerinde Konyal hattatlar anlatm ve bunlar ierisinden Mevlev olan hattatlardan; Cemalettin elebi (. 1928), Abdlhamid Efendi (. 1887), emszde Dervi Ahmed (. 1943), Hafz Abdurrahman Vehbi (. 1253/1836), Fehmi Efendi (. 11902) gibi hattatlarn hayat hikayelerine ksaca yer vermitir. Bk. V. Sabri Uyar, Hattatlar Armaan, Konya, sy. 93-94, 95-96, 116-117, 120-121, 123-124, yl: 1946-1949. 161 ehabettin (Uzluk), Trk Nak Tarihinde Mevlevler, Milli Mecmua, sy. 42, 1 Austos 1341, s. 680. 162 Mesnev, I, 242-444; ehabettin Uzluk, Mevlnnn Ressamlar, Konya 1945, s. 5-6. 163 Eflaki, a.g.e., I, 459-460; Elif Nci, Mevlnann Portreleri, Yeni Musiki Mecmuas, XIII/154, (Aralk 1960), s. 694-695. 164 . Uzluk, a.g.e., s. 14-15; O. Turan, a.g.e., s. 391-392. 165 ehabettin Uzluk, Mevlevlikte Resim ve Resimde Mevlevler, Ankara 1957. XIX. asra gelinceye kadar Mevlevlerin resimle ilgili ortaya koyduklar ve ressam Mevlevler iin bk. a. yer. 166 . Uzluk, a.g.e., s. 66-68; Malik Arsel, Trklerde Dn Resimler, stanbul 1967, s. 77; Celal Esat Arseven, Yaz Resimler, Yedign, XVIII, 1973, s. 12-13. 167 . Uzluk, a.g.e., s. 68. 168 . Uzluk, a.g.e., s. 69. 169 M. Ziya, stanbul ve Boazii, I, 354-355; . Uzluk, a.g.e., s. 70. 170 . Uzluk, a.g.e., s. 70-71. 171 . Uzluk, a.g.e., s. 71. 172 . Uzluk, a.g.e., s. 72-73. 173 . Uzluk, a.g.e., s. 73-75. 174 . Uzluk, a.g.e., s. 75-76.

914

175 . Uzluk, a.g.e., s. 76-77; Z. C. zsayner, a.g.m., s. 127. Bu minyatr iin bk. A. S. nver Defterleri, Sleymaniye Ktphnesi, Def. No: 77. 176 . Uzluk, a.g.e., s. 78. 177 . Uzluk, a.g.e., s. 37; H. Arba, a.g.m., s. 96. 178 H. Arba, a.g.m., s. 96. 179 S. N. Ergin, a.g.e., II, 498-499. 180 Uur Derman, a.g.m., s. 68; A. Haydar Bayat, a.g.m., s. 84; H. Arba, a.g.m., s. 96. 181 A. Sheyl nver-Glgn Mesara, Trk nce Oyma Sanat Kaat, Ankara 1980, s. 14-16, 23-26; A. Haydar Bayat, a.g.m., s. 84-85. 182 Uur Derman, a.g.m., s. 68; a. mlf. Makta, letler ve detler, stanbul 1987, s. 45-46; A. Haydar Bayat, a.g.m., s. 82; H. Arba, a.g.m., s. 96. 183 . Uzluk, a.g.e., s. 75. U. Derman, Kalem, slam Dncesi, sy. 3, 1967, s. 173-174;. 184 Hakkak olan Feyzullah Dede, 1251/1835 ylnda Atpazari Osman Efendi Trbesinde bulunan manzumeyi ahap zerine oyarak yazmtr. Bk. H. znder, Hasan znder, Kbrsta Mevlevlik ve Mevlevler VI. Milli Mevln Kongresi (24-25 Mays 1992) Tebliler, Konya 1993, s. 110. 185 A. Sheyl nver, Trk nce Sanatlar Tarihi zerine, Atatrk Konferanslar I, Ankara, 1964, 103-153; A. Haydar Bayat, a.g.m., s. 83. 186 Sicill-i Osman, IV/, 578; S. N. Ergun, Trk Musikisi Antolojisi, II, 424-428. O. N. Peremeci, Edirne Tarihi, s. 280. 187 A. S. nver, a.g.m., s. 103-153;. 188 Ho Sada, s., 198-200. 189 rcn Barta, lemelerde Baz Mevlev Sembolleri (XIX. ve XX. Yzyl Osmanl mparatorluu Dnemi), S Trkiyat Aratrmalar Dergisi, sy. 2, Konya 1996, s. 143-153. 190 Ahmed Gleniyyl-Mevlevnin yapt 1224/1809 tarihli, mevlev sikkesi eklindeki saat Topkap Saray saatler galerisinde bulunmaktadr. Bk. U. Derman, Mevlevlikte Sanat, s. 69. 191 Abdlbak (Baykara), Sanatkar Mevlevler, Milli Mecmua, sy. 25, 1340/1921, s. 402; U. Derman, Mevlevlikte Sanat, s. 68-69. 192 U. Derman, Mevlevlikte Sanat, s. 69.

915

stanbul'un Deniz Hamamlar / Burak Evren [s.553-563]

Gazeteci-Yazar / Trkiye Osmanlnn Denizle Flrt lkemizde denize girme alkanlnn 19. yzyln balarnda yayglat varsaylr. Ama bu dnemden nce, seyrek de olsa denizle insann yzme-serinleme eylemini ortaya koyan kimi belgelere de rastlanmtr. Gndelik yaama ilikin belge-bilgilerin ok az olduu, hatta nemsenmedii bir toplumda bu tr alkanlklara ve ilklere ilikin aratrma-incelemeler hep bilinmezliklerle kuatldndan sanlr szc ile ifade edilir. Her bir olaya tarih den vakanvistlerimiz, ne yazk ki gndelik yaamn kimi olaylarna yabanc kalmlar, saraya dnk yzleriyle halkn yaam biimine ilikin alkanlklarn hep skalamlardr. Her konuda olduu gibi, bu konuda da kendine zg o tatl uslubuyla Evliya elebi imdadmza yetiir. Salacak sahiliyle Kathane Deresi boyunu anlatrken cmle dilberan mahi temmuzda deryada imerler mukaer badam (kabuu soyulmam badem) gl pembe misal vcudi nazeninlerin nilgn (krmz) ibriim futalara (petemallara) sarub mahiler gibi gavvaslk iderler der. Evliya elebinin bu betimlemesinden daha 17. yzylda denize girildiini, mayolarn atasnn da tpk ar hamamlarndaki gibi petammallerin olduunu anlarz. 17. yzyla ait bir trkde de; Edirne Tunca suyunda Bursann kaplucasnda stanbul Kumkapusunda Deniz melekleri oynar denilerek 17. yzylda Kumkapda denize girildiinin alt izilir. Osmanl Arivindeki 1781 tarihli bir belgede ise (Babakanlk Osmanl Arivi, Cevdet Belediye, Nr. 6337; Malmat, 29 M 1312, Nr. 89782, s. 181) stanbulda Davud Paa skelesi yaknlarnda deniz hamam emesinin varlndan sz edilir. Bu belgeye dayanarak deniz hamamlarnn 18. yzyln sonlarnda olumaya baladn anlarz. 19. yzyla ilikin grsel kaynaklarn banda minyatr, gravr, resim, illstrasyon, fotoraf ve kartpostallar gelir. Bu grsel kaynaklar sistematik bir ekilde tarandnda bir ka rnek dnda insanla denizin rtt, ya da insanlarn denize girdii grntlere rastlamak neredeyse olanakszdr. Bu olanakszlk, minyatrc, gravr ustalar, ressamlar, fotoraflar ya da kartpostal editrlerinin zaaf deil, aksine denize girme eyleminin yaygn olmayndan kaynaklanmaktadr.

916

stanbula ilikin binlerce gravr iersinde yalnzca tanesinde denize giren insana rastlanmtr. Miss Pardeonun Beauties of the Bosphorus kitabnda William H. Bartlettin izdii bir gravrde skdar ile Salacak arasnda denizde atn serinleten bir kiiye, Allomun izdii bir dier kitapta da yine ayn yreye ait iki gravrde denizde yzenlere yer verilmitir. Bu gravrlerin tanklndan yola karak stanbulda 19. yzyln ilk yarsnda Salacak ve skdarda denize girme alkanlnn yaygn olduu anlalr. Ayrca sanats bilinmeyen 20. yzyln balarna ait bir fotorafta da skdar skelesinde mandalarla birlikte denize giren bir erkek ocuk grlmektedir. 19. yzyln sonu ile 20. yzyln balarnda saylar binlerle ifade edilen kartpostallar ve fotoraflarda ise denizle insann ilikisini yzme ya da serinleme eklinde ortaya koyan tek bir rnee rastlanmamtr. Buna karlk bir ok kartpostalda, zellikle Galata Kprs, Bykdere, Bakrky, Tarabya, Yeilky, Moda bata olmak zere bir ok semtte deniz hamamlarnn grnmleri yer alm, ancak bu hamamlarn evresinde denize giren bir insana rastlanmamtr. 19. yzyln ikinci yarsna ait illstrasyonlar da durum, gravr, kartpostal ve fotoraflarda olduu gibidir. Bir gravre ya da kartpostala baklarak yaplan, ama ounlukla bir resim gibi dneminde aslna uygun olarak izilen bu illstrasyonlarda denizle insan ilikisinin yzme ya da serinleme biimindeki ilikisi yer almamtr. Sistematik bir ekilde taranan binlerce grsel rnek iinde denizde yzme eyleminin, bir ka rnek dnda yer almamas biraz gariptir. nk kimi yazl kaynaklardan bu eylemin 17. yzyln sonlarndan itibaren stanbulun kylarnda baladn biliyoruz. Zaten deniz hamamlarnn varl da bunu kantlamaktadr. Deniz hamamlarnn iinden ya da yaknndan, o dnemin kstlayc koullar gz nne alndnda bir grntnn izim ya da fotoraf yoluyla elde edilmesinin zorluu hatta onun da tesinde olanakszl bir mantk erevesine oturtulduu halde, kylardaki serbest denize girilerin hi kimse tarafndan grntlenmemesi biraz garipsenmektedir. Herhalde, her yenilikte olduu gibi burada da ayp, yasak ve gnah lsnn etkili olduu dnlebilir. Denize girme alkanlna ilikin yazl belgeler de grsel belgeler kadar azdr. ou daha sonraki yllarda bir tespit olarak deil de nostaljik anmsamalar, anlar biiminde yazlmtr. Refik Halid, Abdlaziz dnemindeki Cad Bostann (Caddebostan) anlatrken Lakin, mevsim yaza da rastlasa denize girmek kimsenin aklna gelmez der. O dnemlerde denize girmek yalnzca balk, kayk, tulumbac makulesiyle bir de gemi tayfalar ve bahriyelilerin iidir. Sonra da yazar, biraz aknlk biraz da ironi ile sanki gnmzdeki durumu kastederek: Nasl da hastalanmazlar? alacak ey! der. Fikret Adil, deniz hamamlarn konu alan bir yazsnda Vcudunu gnee verip yakmak aypt. Byle yanm bir kimsenin ingene, Krt veya Dellak telakki edilmek ihtimali muhakkakt der. nk o dnemde denize girmek, salkl olmann tesinde, hastalanmann, pek revata olmayan esmerlemenin, ksacas avamln, sradanln ayp saylan bir eylemiydi.

917

Yazn, bordrleri dantelelarla bezenmi gsterili emsiyeler altnda tatl sularn civarnda ya da kayklarda sefa srp, gz szmek ya da her bir rengi ve ilemesi bir sevda yanklnn tercmesi olan dantel mendili durgun sularn zerine iaretlemek iin brakmak dururken, bostanlarn kuatt, ide, hnnap ve incir aalarnn yetitii deniz kenarnda gnelenip tuzlu sularda kayk ya da tulumbac taifesi gibi serinlemek olur mu hi? lk dnemlerde deniz yalnzca ocuklar iin bir ey ifade ediyordu. O da girmek iin deil, ancak; kysnda dad, bac ve lalalar refakatinde ara sra ayaklarn dahi slatmadan ky boyu, kumlar, kayalar arasnda eytan minarisi, ve renkli talar toplamak iindi. 19. yzyln ortalarna doru deniz biraz ge de olsa kefedilmeye balad. Yaysz muhacir arabalarnda, ayaklarn sarktarak, yeldirmeli, bartl kadnlar, bozuk yollarda sarsla sarsla, alkana, toz bulutlarndan aa yuvarlana, ikindi st Caddebostan ile Bostancdaki sala hamamlara gitmeye balarlar. Ama bu gidi, denize yalnzca bir giri ktan ibarettir. O da hekimin izniyle, dakikalar saylarak Denize Giren lk Padiah Osmanl ile denizin yabanclamasndaki tek neden yalnzca dinselsosyal kstlamalar deildi. O dnemin yaygn olan inancna gre deniz suyunun insan bedenindeki olumsuz etkilerinden kaynaklanan salk nedenleri de vard. Halk iin deniz suyu salkszlk kayna olurken, sarayllar iin bu pek geerli deildi. yleki, oniki yanda bir kaza geiren Abdlhamidin iyilemesi iin deniz banyosu yapmas gerekiyordu. Aye Osmanolunun Babam Abdlhamid adn tayan anlarnda bu tedavi Abdlhamidin azndan yle anlatlr: O zaman sarayda doktor Masiro adnda bir talyan hekimi vard. Hemen onu getirip tedaviye balattlar ve bunu babamdan sakladlar. ay kadar hasta yattm. Doktor bana deniz banyosu tavsiye etti. Beylerbeyi Sarayna gittim. Doktor da benimle birlikte Beylerbeyi Saraynda kald. Her sabah denize birlikte girdik. Beni denize altrd gibi banyo usuln de doktordan rendim. imdi bir itiyat haline geldi. te o gn, bugn susuz yaayamaz oldum. Abdlhamid on yanda edindii denize girme alkanln uzun bir sre srdrmt. Bu olaydan yllar sonra, padiah olmasna bir yl kala ok sevdii kz lviye Sultann 1875te beklenmedik trajik lm gnnde ise yine denizde yzmekteydi. nk Aye Osmanolu, Naciye Sultann ld gn; O zamanlar babam her sabah Tarabyada denize girermi. Murad Efendi derhal bir kayk gnderip (Birader gelsin) diye haber yollam diye sz eder. Abdlhamid ehzadelii srasnda kznn lmn Tarabyada denizde yzerken renmiti. Padiah olduktan sonra bu alknln devam ettirip ettirmediini bilmiyoruz ama, yine eitli anlarda, denizle olmasa bile suyla arasn bozmayp, her sabah mutlaka banyo yapma alknln srdrdn reniyoruz.

918

Denize girme alkanlnn az da olsa yaygnlamasyla bir dizi tartmalar da gndeme gelmeye balad. Bu tartmalardan biri de Andriyadis Efendinin 1889 ylnn Temmuz aynda Mrvvet gazetesinde yaymlanan bir yazs idi. Bu yaz denize girmenin yararl m, yoksa yarasz m olacana ilikin bir dizi tartmay da balatt. Yazlanlara itiraz olan Rsmat Emaneti Kayt Odas Ketebesinden smail Bey, ayn gazetede yant hakkn kullanarak nl doktor Andriyadisa bir karlk verdi: Hasb el-mevsim deniz hamamlarna mdavemet (devam etme) hakknda tabib-i ehir (nl doktor) Andriyadis Efendinin Mrvvet Gazetesinde bir makaleleri mtalaa olundu. Etbba-i kiram tarafndan ilm-i hfzsshhate mteallik ner edilen bu makale istifade-i umumiyyeyi mucip olacandan her vehile ayan- kr ve mahmidettir (vgye deerdir). Acizleri sevk ve tavsiye-i etbba ile denize mdavemet mecburiyetinde bulunduum mnasebetle ikametgahmn baidiyyetini (uzakln) nazar- dikkat ve itinaya almayarak sabah ve akam azimet etmekteyim. Fakat tabib-i mumaileyhin makaleleri mukaddemesinde grlen bir ihtar zan ve kyas- acizanem vehile ise yevmiye azimet ve avdet iin zayi edilen vakit kazanlm olacandan istifade tezayd edecek demektir. Mezkur makalede ylece buyruluyor: Denize girildii zaman vcudun hararet-i tabiiyyesi defaten bir brudete (souga) tesadf edecei mnasebetle cilt bzlp mesamat kapanm olacandan deniz suyu dahil-i bedene nfuz etmez. Bu takdirde souk bir suya girilmesinde ister deniz olsun, ister dere veyahut herkes hanesinde dknsn madem ki cildin dahiline nfuz etmeyecek deniz suyu ile aher (dier, baka) sularn tesirata bir fark kalmyor. Eer bu szlerden muhassal- zan ve kyas- acizanem mukarin-i hakikat (geree yaklam) deil ise mezkr ifadelerindeki maksadn daha ak ve bizim gibi hekim olmayanlarn anlayabilecei surette erh ve izaham rica ve iltimas eyleriz. Hekimlerin tavsiyesiyle denizin kimi rahatszlklar iyiletirici bir salk kayna olduu kefedilip de zorunlu denize girme eylemi balaynca bylesine bir gereksinme sonucu deniz hamamlar da almaya, giderek oalmaya balad. Deniz hamamlaryla birlikte yzme mevsimi halkn deyimiyle karpuz suya dt zaman olarak belirlenirdi. Yani karpuz kp da harcalem olup rkleri denize atld zaman souk alp mek, sam yelinden vcudun lekelenme tehlikesi ortadan kalktktan sonra Deniz mevsimi ise zm kfelerinin ortaya kmas yani zm satan satclarn sokaklarda gezinmesiyle son bulurdu. Deniz hamamlar, Osmanlnn denize ksknlne son veren, bir bakma insanla tuzlu suyu, kumu, gnei buluturmaya ortam hazrlayan, Cumhuriyet dneminin plajlarnn ncs, yalnzca ve yalnzca Osmanl toplumuna zg simgesel birer yap oldular. II. Blm Deniz Hamamlar lk Deniz Hamamlar

919

19. yzyln ilk yarsnda Allom ve Bartlet tarafndan yaplan kimi gravrlerinde Evliya elebinin szn ettii petemall deniz meleklerinden bir ka tanesini grrz. Ama burada melekler dlendii gibi dii deil, erkektir. Dii meleklerin denize girmesi ise ancak deniz hamamlarnn ortaya kmasyla balamtr. Deniz hamamlarnn ilk kez hangi tarihte nerede kurulduuna ilikin rivayetler muhteliftir. 1781 tarihli belgede stanbulda Davud Paa iskelesi yaknlarndaki bir deniz hamam emesinden sz edilmektedir. Bu belgeden de anlald gibi stanbuldaki deniz hamamlarnn kurulu tarihi kimilerince iddia edildii gibi 19. yzyln balar deil, 18. yzyln ikinci yarsna kadar inmektedir. Ayrca yine bir baka belgede 1829da zmirde deniz hamamlarnn varlndan sz edilmektedir. Bu tarihte Mtesellim Tahir Paann izniyle zmirde birden fazla deniz hamam yaptrlmtr. Bu deniz hamamlarn tm zmirdeki bir hastaneye gelir salamak iin Hariciye eski katibi Emin Efendi tarafndan iletilmitir. Fakat bu hamamlar ksa bir sre sonra redif miralay Hac Reit Beyin emriyle yasad olarak yktrlmtr. Daha sonra bu yktrlma eylemi zerine dava alm ve Hac Reid Bey, yapt iin yanl olduunu kabul ederek, davacdan zr dilemitir. Ama bu zr dileme hamamlar geri getirmemi, onun yerine onikibin kuru harcanarak bir iskele yaplmtr. Bu olaydan anlald zere zmirde 1829 ile 1853 arasnda deniz hamamlarnn iletildii bilinmektedir. 12 Mart 1847 tarihli bir ura-i Bahri kararnda Hali kysndaki Tersane-i Amirede iki deniz hamamnn bulunduu, bir dier deniz hamamnn ise gayri mslm bir vatanda tarafndan Galata Kprsnn Karaky ayanda almak istendii yazmaktadr. Ama bu vatandaa; kurulmas istenilen deniz hamamnn deniz trafiini engelleyecei iin bir baka yerde yaplmas kaydyla izin verildii belirtilmitir. O yllarda deniz hamamlar belediye deil, Tersane-i Amireye balyd ve yeni deniz hamam kurmak isteyenler de bu kurumdan izin almak zorundayd. Kalender adl bir halk airinin ardak skelesi Kahvehanesi annda yazlm yirmi ktalk destannda, stanbuldaki bir deniz hamamndan sz edilir: Kurulu kurbinde deniz hamam stanbulu tutmu hreti nam Grrsn uryan nice gl endam Her biri bir semtin bir mahparesi Kimi kebuterdir atar taklay Kiminde gr bkn mereb eday Belde al futayla yz mehlikaay stanbulun kumrii avaresi

920

Bu destann yazl tarihinden yola karak stanbulda ardak skelesi yaknnda 1826 ile 1850 tarihleri arasnda deniz hamamnn bulunduunu ve burada denize girme alkanlnn kazanldn anlarz. ardak Deniz Hamamndan az sonra bir ikinci deniz hamam da 1875-76 tarihlerinde yapm Abdlaziz tarafndan balatlan Galata Kprsnn Halie bakan tarafnda faaliyete gemiti. 1869 ylnda Kabatata Rikab Hmayun Blkleriyle sair saray bendegah iin zel bir deniz hamam da yaplmt. Bu deniz hamamn ise Salpazarndakiyle Kumkap sahilinde yaplanlar takip etmitir. 1867 ylnda stanbul kylarnda 62 deniz hamam bulunuyordu. Bu hamamlarn byk bir ksm erkeklere mahsus deniz hamamlaryd. Erkek ve kadn deniz hamamlarnn birlikte olduu yerlerde ise hamamlar arasndaki uzaklk seslerin duyulamayaca bir mesafe olarak ayarlanyordu. Ayrca iki hamam arasnda grevliler gn boyu dolatrlyordu. Deniz hamamlar hakknda bilgi veren tarihilerden biri Haluk ehsuvaroludur: Deniz hamamlar byklkleri ve inalar itibariyle snfa ayrlmt. Bunlarn balar zira boyunda ve yirmi drt zira eninde olur, dierleri de muayyen llerde yaplrd. Deniz hamamlar akntl sularda kazklar stnde ahap olarak, suya dayanr, rmez keresteler kurulurdu. Hamamlarn derinlikleri ekseriyetle iki arn olurdu. Bilhassa erkek hamamlarnda bir kahve oca bulunur, kahve, ay, gazoz, limonata satlrd. Sarho ve bi edeb olarak gelenler hamama kabul edilmezlerdi. Her hamamda ehremeneti tarafndan tayin edilmi birer avu oturur ve bunlar nizamlara, umumi edebe aykr harekette bulunulmamasna dikkat ederlerdi. avularn aylklar hamamlarn haslatndan denirdi. Hamamlarn iinde soyunma yerleri umumi ve hususi localar olarak iki snf idi; umumi peykelerde soyunanlar 1 kuru, locada soyunanlar 2 kuru hamam paras derlerdi. Deniz hamamlarnda ayrca yzme bilmeyenlere yzme retmek, ya da gerektiinde ilk yardm grevini stlenen bir ka usta yzc de bulundurmak zorunlu idi. Deniz Hamamlarnn Denetimi ve Bu Konuyla lgili Nizamnameler Deniz hamamlar ilk nceleri Tersane-i Amireye balyd. Bu kurum ayrca denize girilecek ak yerlerin dzenlenmesinden ve deniz kazalaryla boulmalardan da sorumluydu. Yerel idarelerin olumasyla bu grevin ehremanetine verilmesi dnld. 6 Ekim 1868 tarihli Dersaadet idare-i Belediye Nizamnamesinin 4 maddesiyle mnasib mevkilerde deniz hamamlar tertip ve tekiline belediye yetkili klnd. Ama bu biraz gecikerek gerekleme olanan buldu. 10 Mays 1870te ura-i Devlet dairesi deniz hamamlaryla ilgili drt maddelik nizamiye layihas hazrlayarak umumi deniz hamamlarnn belediye tarafndan verilecek projeler zerine ina olunmasn istedi. Bu nizamnameye

921

gre; hamamlar, talk, uurum yerler, drt kadem derinlikten fazla olmayacak, havuzlar zgarasz ve hcreler korunakl olacak, akntl yerlerde hususi ve umumi hamamlar yaplmayacak, yallara mahsus zel hamamlarn derinlii ikibuuk kademeden fazla olan yerde ise alt zgaral olacakt. Ayrca ayn nizamnamede stanbul ve evresi sahillerde hamam yaplacak mahaller, her sene inaasndan iki ay evvel zel evrak ve gazetelerle belediye tarafndan ilan edilecekti. Hamamlar dnda sahillerde denize girenler cezalandrlacak, deniz hamamlarnn idare ve imali belediye tarafndan yaplacakt. Ama o dnemlerdeki deniz hamamlarnn durumu pek iyi deildi. Her nekadar nizamnamelerde koullar aka belirtiliyorsa da buna uyulmuyor, derme-atma, can gvenliini hie sayan deniz hamamlar yaplyordu. stelik var olan deniz hamamlarnn says da, artan nfusun deniz banyosu gereksinimlerini karlamaktan da bir hayli uzakt. ehremaneti bu ihtiyac karlamak iin 28 Eyll 1870te stanbul, Kadky, Adalar ve Boaziinde 21 adet erkek, 5 adet de kadnlara mahsus 26 hamamn yaplmasn kararlatrd. Kadky, Salacak, Bykada, atladkap, Yenikapda kadn ve erkeklere ayrlm ikier, Heybeliada, skdar, Mumhane skelesinde, Beylerbeyinde Havuzba skelesinde, Paabahe, Bykdere, Tarabya, Bebek, Kurueme, Ortaky, Beikta, Kabata, Salpazar, Kpr, Eski Kpr, Makriky, Ayasofyada birer adet erkek deniz hamam alacakt. ehremaneti hamamlarla ilgili tm sorunlar ieren projeyi Dahiliye Nezaretine sundu. Bahariye Nezareti ise deniz hamamlarndan elde ettii gelirin hazineden karlanmas istei ile ehremanetinin sunduu projeyi prensipte kabul edeceini aklad. nk Bahriye Nezareti 1870 ylnda ruhsat bedeli olarak deniz hamamlarndan 96.650 kuru gelir salyordu. 11 Haziran 1871 tarihinde deniz hamamlarnn tmyle ehremanetine devredilmesi iin konu ura-i Devlete havale edildi. Ve 28 Austos 1872de deniz hamamlar ehremanetinin sorumluluuna verildi. Umumi deniz hamamlarnn kuruluu, denetimi, zellikleri ile ilgili nizamname 16 Sefer 1292/1875 tarihinde yaymland. Umumi Deniz Hamamlar Hakknda Nizamname 16 sefer 1292/1875 Birinci Madde: Deniz hamamlarnn nizamna tevfikan ina ve idareleri birer ve nihayet ikier seneye mahsus olmak zere ehremaneti tarafndan bil-mzayede ihale ve iltizam olunacaktr. kinci Madde: Hususi olan deniz hamamlar dahi nizam- mahsus ve resmine tevfikan ehremaneti tarafndan verilecek ruhsat zerine tasviye ve ina olunacaktr. nc Madde: Mezkur hamamlar ksma munkasm olup icab halinde tezyid edilmek zere imdilik altm iki adetten ibaret olacak ve kadnlarn denize girmek ihtimali olan yerlerde hamamlar ifte olarak yaptrlacak ve bunlarn beyni ses iitilmeyecek derecede biri birinden baid bulunacaktr.

922

Drdnc Madde: Zikrolunan aksam- selaseden birincisinin boyu krk ve eni yirmi drt ve umum iin bulunacak havuzun boyu otuz ve eni on drt zira alaca gibi hususi olmak zere on iki kiilik bakaca bir havuz dahi bulunacaktr. Beinci Madde: bu hamamlardan fevkalade olmak umum iin yaplacak hamamn otuz adet locas ve byk suffe yani havuzun etrafnda ve localarn nnde gezinti mahalli ve bir kahvehane ile havuza hi bir suretle fenalk tecavz edilip karmamak zere iki helas olacak ve bu da cisr-i ceddidde ve mcerred skura mahsus bulunacaktr. Altnc Madde: bu hamamlar akntl mahalle yaplmasyla beraber bir tarafnn derinlii iki arn ve dier canibinin umku alt parmak olduu halde zemini tahta puideli ve kenarlar parmaklk olarak iki arn umkunda bulunacak taraf stanbula ve alt parmak olacak ciheti dahi Boaziine doru nazr bulunacaktr. Yedinci Madde: bu hamamlar suya dayanr surette rmez keresteden yaplacak ve bu da numaral birbirine rapt olunur ve mevsimi hullnde bozulup saklanr surette tesviye edilecektir. Sekizinci Madde: Akbam- mezkureden ikincisinin binas boyu otuz iki ve eni yirmi iki ve havuzunun boyu yirmi iki arn bulunduu halde hususi olarak yirmi adet locas ve bir suffe ve kahvehane ile erait-i merutaya tevfikan helas bulunacak ve bu ksmn biri zkura ve dieri inasa mahsus olmak zere Kadky ve Bykada ile Bykdere ve Beiktata ikier bab olarak yaplacaktr. Dokuzuncu Madde: Aksam- mezkureden ncsnn ebniyesi boyu yirmi sekiz ve eni yirmi ve havuzun boyu on sekiz ve eni on arn bulunup on beer loca ile bir suffe ve kahvehane ve art- muayyen vechile helas olduu halde Salacak ve Bebek ve Ortaky ve Kabata, skdar ve engelky ve Tarabya ve Yeniky ve Salpazar ve Eskikpr ve Davutpaa ve atladkap ve Yenikap ve Ahrkap ve skdarda Ayazma skelesi ve Heybeli ve Kuleli ve Beykoz ve Yenimahelle ve stinye ve Kurueme ve Kumkap ve Samatya ve Makriky ve Ayastafanosda biri erkeklere ve biri kadnlara mahsus olarak ikier ve Modaburnu ve Beylerbeyi ve Eski Kpr ve Paabahe ve Hamam skelesinde yalnz erkekler iin birer adet olarak yaplacaktr. Onuncu Madde: Deniz hamallarnn haricinde olarak deniz kylarnda ve aklarnda denize girenler olduu halde zabta ve liman idaresi tarafndan kemakan men olunacaktr. Hamamlarn dare-i Dahiliyesi Onbirinci Madde: bu deniz hamamlarnda mskirata dair asla birey satlmayp yalnz limonata ve bu gibi sair merubat- adiye furuht olunacak ve mekulata mteallik matbuh ve gayr-i matbuh itama bulundurulacaktr. Ve sarho ve bi-edeb ehas olarak gelenler hamama kabul olunmayacak ve herbir hamama maa hamamlar haslatndan tediye olunmak zere ehremaneti canibinden birer avu konulup bunlar hilaf- nizam ve muayir-i adab- umumiye bir gna hal ve hareket vukua getirilmemesine dikkat edecektir.

923

Onikinci Madde: Hamamlarda mteriler tarafndan istimal olunmak zere verilecek numuneye tatbikan ksa donlar ve lzumu kadar havlu ve kmalar ve petemallar bulundurulaca gibi yzme bilmeyenlere istenildii halde retmek zere bir muallim mevcud olacaktr. Oncnc Madde: bu hamamlardaki hususi localarda denize girecekler ister takm hamamdan alsn isterse almasn nhas aka olarak er ve umuma mahsus olan havuza takm hamamlarndan alp girenlerden ikier ve kendi takmyla ykananlardan birer kuru alnacak ve fakat zabitan- askeriyye ve zaptiyyeden mlazm ve yzbalar ile kk ocuklardan mezkr cretlerin nsf ve avua kadar neferat- askeriyyeden onar para alnacaktr. Hususi Hamamlar in Ondrdnc Madde: Boazii ve mahalli-i sairede bulunan yallar pigahnda yaplacak hususi hamamlar herkes istedii keresteden ve talep eyledii ekilde yapabilecek ve fakat altlar mutlaka tahta denmi ve cevanib-i erbaas parmaklkl bulunduu halde bir buuk arndan ziyade derinlii olmayaca gibi tahtnda heyet ve vaz mutlaka yedinci maddeye mevafk olmak lazm geleceinden bu babda olan tarifat ina edecek kalfann ahzedecei ruhsat tezkiresinde bend-i mezbur aynyla yazlacaktr. Onbeinci Madde: Herkes hamamlarn hin-i inada ehremenatine bildirerek nizamna muvafk ina olunmu idne ruhsat tezkiresi bulunmadka yapmayacak ve yapan olur ise ehremaneti tarafndan menedilecektir. Onaltnc Madde: Bu nizama kar bir dlger hamam ina edecek olur ise kendisinden ceza-y nakdi istihsaliyle beraber muhtelif-i nizam hareket etmi bulunaca cihetle hakknda mcazat- kanunuyye ifa edilecektir. ksma mnkasm dokuzuncu bendde muharrer eraite tevfikan mevkiin kalabalklna gre yaplacak deniz hamamlarnn miktar ve mahalleriyle envan mbeyyindir. Aksam- selaseden birincisi fevkalade cis-i cedidi Kta 1 Deniz Hamamlarnn Trleri Deniz hamamlar hususi (zel) ve umumi (genel) olarak ikiye ayrlrd. Genel hamamlar da kadnlara ve erkeklere ait olmak zere iki eitti. Baz semtlerde, Salpazar ve Kumkapda olduu gibi erkek hamamlar tek olarak yaplr, kimi semtlerde ise Fenerbahe, Bostanc, Moda gibi kadn ve erkek hamamlar birbirlerinin seslerini duymayacak uzaklkta yan yana olurdu. Bu hamamlara ailecek gidilir, herkes kendi hamamnda ykanrd. zel hamamlar ise byk yallarn nnde yaplrd. Eer yal denizle bitiikse hemen yannda, eer denizle arasnda bir rhtm varsa rhtmn bir kesine yaplrd. Boaz iindeki tm yabanc eliliklerin nnde kendilerine ait birer zel deniz hamamlar bulunurdu. Bu zel hamamlar, genel hamamlar gibi her yaz banda yeniden yaplmaz, bir kere yaplp, her mevsim bakm grdkten sonra kullanma sokulurdu.

924

Reat Ekrem Kou bu zel hamamlar yle anlatr: deniz stnde ssl, zarif ahap odacklar idi; denize aklm kazklar stne kurulur, ierden ortas havuz halinde, yandan deniz yznden st tahta perde ile kapatlm, dardan ii grlmez, iinde yzen ykananlar da darsn gremezdi; erkekler, olan ocuklar, daha yerinde tabir ile beylerle kk beyler, denize hamamdan girerler, tahta perde altndan dar karlard. Fakat hanmlar, kk hanmlar, ltfen denize girmelerine izin verilmi halayklar, pek mkemmel yzme de bilseler, tahta perde dna asla kamazlard. Hususi deniz hamamlarnn bina ekli, bykl, dnn ss, iinin konforu, yal sahibinin kudretine, zevkine bal kalmtr. Sermet Muhtar Alusa gre ise bir ikisi dnda zel deniz hamamlar genellikle kmes kadar eylerdi. Hani imdiki apartmanlar yaplrken drt ta dikip etrafn tahta kuatarak duvarclara, ameleye mema yaptrmyorlar m tpk onlar gibiydi. ffet Evin Yaadm Boazii adl anlardan derlenmi kitabnda Kandillideki Adile Sultann zel deniz hamamnn son dnemlerini yle anlatr: Kandilli Burnu tepesindeki Adile Sultan Saraynn (Kandilli Kz Lisesinin 1986 baharnda yanan binas) eski Vaniky kysnda kapal deniz hamam vard. Yksek dam ile, her taraf bindirme tahtadan kaplanm, ii mermer deli bu penceresiz bina, kendi haline terkedilmi bir yerdi. Buralar bir zamanlar Vanikyn ssz, tenha bir kesi olduu iin, kara tarafndan kimse buraya gelmez, gelse de, kilidi, zinciri pas tutmu, kullanlmaz hale gelmi kapsndan ieri girmezdi. Bir sandal dolusu irili ufakl akraba ocuklar buraya gelirdik. Denize alan kapsnn paslanm zinciri aralanr, sandal ieriye alnr ve sanki baka yerde denize girmek imkan yokmu gibi burada denize girilirdi. Dipteki mermerlerin ou sazlar, kum birikintilerinin altnda kalm, basamaklarn dibinde, en s yerinde ise bembeyaz karaler tertemiz duruyorlard. Bir an nce o basamaklardan inip dipteki o mermerlere basmak iin kendimizi kaybedercesine bir telala sandaldan yksek rhtma kar, her yan mermer deli o lo yerlerde basamaklardan iner, sulara dalp kmaktan sonsuz zevk duyardk. Ka g olduu iin hanmlar, kapal kaykhanelerden sandallara binip inerlermi, diye bir rivayet aklmda kalm. Buras da, her halde sultanlarn, sarayl hanmlarn sadece denize girmeleri iin deil, o geni mermer basamaklardan kaya binmeleri iin de kullanlrm. Denize alan iki kanatl byk kapsnn ierden kapaynca yeilimtrak loluu ve epe evre mermerleriyle bu deniz hamamnn ve arkasndaki saray mtemilatndan bir bina harebesinin yerinde imdi bir ka daireli modern binalar bulunmaktadr. Hususi deniz hamamlarnn yapm da ehremaneti tarafndan bir kurala balanmt. Bu hamamlarda isteyen diledii tahtay kullanabilirdi ama yalnzca deniz hamamnn derinliini kendisi tespit etmezdi. ehemaneti tarafndan daha nceden tespit edilmi bir derinlie gre yaplmas artt. Ayrca hususi deniz hamamlarnn tabannda tahta zgara bulunmas mecburidi. Hususi deniz hamam yaptracak kii ehremanetine mracaat edip izin almas da gerekiyordu. zin alnmadan kaak olarak

925

yaplanlarla nizamnamenin artlarna uymayan deniz hamamlar yktrlyor, bunu yapan usta ise cezalandrlyordu. Deniz Hamamlarnn Yaps Deniz hamamlar Reat Ekrem Kounun tanmlamasyla kazklar stne konmu gayet muntazam bir ambalaj sandna benzetilir. Genel hamamlarn yaps, zel hamamlardan biraz farkl idi. Boyut olarak bykl bir yana, daha sade ve zensiz bir grne sahipti. Bir adan mevsimlik olduu iin, alel acele, gelii-gzel yaplrd. Hamamlar deniz zerine aklan kazklar zerine suya dayankl kerestelerden suyun belirli bir derinliinde yaplrd. Hamamlara kadar kurulan kk bir iskeleyle girilirdi. Su seviyesinin olduka dk yerlerinde ise hamamlar kydan olduka uzak mesafede, gerekli su derinliinin olduu yerde yaplr sahille balants ise kazklar zerine akl dar ama uzun bir kpr ile salanrd. Kadnlar hamam ile erkeklerinki arasnda plan fark bulunurdu. Kadnlar hamamn ii frdolay soyunma ve peyke ve odalardr. Bunlarn nnde, korkuluk dar bir yol vardr, buradan denize salnm bir veya bir ka merdivenle, hamamn ortasnda etraf tahta perde ile kapanm ve bir eit havuzla bezenmi denize inilirdi. Erkekler hamamnn ii de aa yukar bu plann benzeriydi. Fazlas ise, hamamnn evresini dolanan ikinci bir balkonun ya da gneleme-dinlenme yolunun bulunmasyd. ou zaman bu balkon-yolda kk peykeler bulunur, denize girenlerin dinlenmesi salanrd. Gemiin deerlerine sayg duyan her yazar, nostaljinin duygu ykl sularnda gezinirken deniz hamamlarna da uramadan edememilerdi. Bu yazarlardan biri de Fikret Adildi. Yazdklar belki dier yazarlardan pek farkl deildi ama, o da deniz hamamlarna bir tarih dmt: Deniz hamamlar salatan yaplm kapal yerlerdi. lerinde kenarlarnda soyunma yerleri vard. Sahile iskelelerle bal olan bu drt ke tahta havuzlarn altlarnda birer skara bulunurdu. Suyun en derin yeri ekseriya adam boyu gemezdi. Boulmak tehlikesi yoktu. Buna mukabil ivilerden, skara tahtalarnn sklmesinden yaralananlar olur, etraftan (tuzlu suda bir ey olmaz) tesellisinden gayr tedavi imkan bulunmazd. Hamamlarda dar kmak kadnlar iin kattiyen yasakt. Zaten yzme bilen kadn yok gibi bir eydi, bilenler kurbaalama veya yan yzer, havuz iinde drt dnerlerdi. Erkeklerden de dar alanlar nadirdi. Havuzun kazklar aralarndan szlerek veya denizin sathna kadar inen tahta perde altndan dalarak geerlerdi. Fakat tannmam kiiler olmalar artt. Yoksa etraftan barmalar olur, deniz hamamcya polis ceza yazard. En makbul yzme ift kula, en makbul atlama mlek krma idi.

926

 Deniz hamamlarnn yanlarnda birer gazino ve gazinonun gedikli mterileri vard. Bunlar katiyen denize girmezler, sadece, kendilerine hamama gelenleri grebilecek yer seerler, nargilelerini fokurdatarak, tesbihlerini ekerek birer halete duar olurlard. Bu sebepten, deniz hamamclar, yanlarnda akrabalarndan ve pala bykl kimseler olmadka genleri ieri almaz, soyundurmazlard, yahut genler mahalle mahalle toplanp gelebilirler, beraber denize girer, beraber kar giderlerdi. Gazinolarda iaret yasakt. Polis asayiin muhafazas namna buna msaade etmezdi. Hamamlarn i ksmnda belirli ykseklikteki yerlere petemal aslp kurutmak iin zel kancalar bulunurdu. Islanan petemallar buraya aslr, uzaktan hamamn st bayraklarla donatlm gibi bir grnt verirdi. Petemallarn asld yerler, rzgarl havalarda yerlerinden sklp hamamn iine derdi. Genel hamamlar her mevsim yeniden yaplr ve mevsimin sonunda rmesini nlenmek iin sklp deniz kysnda st kapal bir yere konurdu. Yalnzca denize aklm, suya dayanakl ahap direkler yerinde kalrd. Deniz hamamlar tarihe kart yllarda bu kalc direkler uzun bir sre plajlarn yannda ya da iinde gemii anmsatan birer sade abide olarak kalmaya devam etti. Deniz hamamlarn bilmeyen yeni nesil ise, plajlarn ortasnda ylece braklveren bu direklere bir anlam veremediler. Deniz Hamamna Gidi Osmanl kadn iin beyaz tenli olmak gzelliin ve tercih edilmenin neredeyse olmazsa olmaz ba kouluydu. emsiyeler yamurlu havalardan ok gneli havalarda kullanlrd. Kibar bir hanmn brakn deniz hamamnda denize girmesi, ayaklarn bile suya dedirmesi sz konusu deildi. Kibar hanmlar serinlemek iin deil, elenmek iin deniz hamamlarna giderlerdi. Tabii ellerinde emsiyeleri hi bir zaman eksik olmazd. Ziya Osman Saba ise deniz hamamlarna; denize girmek iin deil de, adeta orada ykanmak iin gidilirdi der. Denize girmek, gnele rtmek ise sradan kadnlarn iiydi. Onlar tpk ar hamamna gider gibi deniz hamamna da bohalarla giderlerdi. Bohalarn iinde gn boyu hamamda giyecekleri petemallarla kk ocuklarn ukurlu donlar bulunurdu. Kadnlar gslerinden dizleri altna dek petemala brnrler, bylece denizin tadn karmaya alrlard. Daha gen olanlar ya da ilerindeki atei denizde sndrmeye uraan skntl tazeler ise petemal yerine gecelik benzeri ince i amarlarn tercih ederlerdi. Islanm ince amarlarn bedenlerine yapmasndan oluan grntler ise yalnzca kadnlar hamamndaki hemcinslerine deil, onun da tesinde eskimi ve kimi yerlerine delikler alm tahta paravanlarnn arkasndaki erkekler iin de dayanlmaz ve kar konulmaz bir gz ziyafetine neden olurdu. Gn boyu kadnlar hamamn evresinde frdnen grevli ise ou zaman denize girme yerine gnaha girmeyi tercih edenlerin kaamak ama srarl baklar karsnda ou zaman aresiz kalrlard. Onca sk denetime karlk, bu tahta paravann arkasna kmayanlar da yok deildi. Malik Aksel stanbulun Ortas kitabnda buna ksaca deinir:

927

 amarlaryla kyda denize giren yetikin kzlar farknda olsalar da aldrmyorlar. Kayalar arkasnda delikanllar pusuda, onlar gzetliyorlar, bunlar kzlar iin olaan eyler. stedikleri kadar gzetlesinler, hatta (seyri bedava) desinler. Bu balk kzlar konak kzlar gibi denizi pencereden gren rkek kzlar deil. sterlerse kllarn kprdatmadan karlk da verirler. nsan vcutlar balklar gibi denizde yakamozlar, parlak grnr. Dalyandaki beki, gece olduu halde balklar grebiliyor. Ama gz onlarda deil ki. Deniz hamamcs ne kadar tedbir alsa denizde dahi atele barut yan yana gelebiliyor. Buna kim karabiliyor, polis yasa var, bunu balk kzlar dinler mi? Ama yine de kadnlar hamamnn etrafnda kaykl bir grevli ile polis devaml bulundurulurdu. Bunlar ne kadnlar hamamndan darya kacak bir kadna, ne de dardan kadnlara hamamn yaknna gelecek bir erkee kesinlikle msaade etmezlerdi. Yasak blgenin snrna aanlara nce ddkle ihtar edilir, duymaynca (daha dorusu ii dalgnla verip duymak istemeyince de) apar topar sandalla alnp yar ryan bir ekilde en yakn karakola gtrlp denizde olduundan daha fazla serinletilirdi. Deniz hamamlarnda serinleyen kadnlarn kendileri grnmezdi ama amatalar ve lklar ok uzaklara kadar ulard. Kimi gn grm, bu gnleri yaam yazarlara gre ise kadnlar hamam gibi tabirinin buradan tredii rivayet edilir. Geri ar hamamlarnn da deniz hamamlarndan pek fark yoktur ama, nedense eski statlar, bu amatann kaynan arnn scak ve kubbeli hamamlarndan ok, deniz hamamlarnn serinliine balamay uygun grmlerdir. Deniz hamamlarna, ar hamamna gider gibi her zaman bohalarla gidilmezdi tabii. zellikle dierlerine oranla biraz daha sosyetik olan Moda Deniz Hamamna stanbulun kar yakasndan da akn edenler olurdu. Refik Halidin (Ago Paann Hatrat) bu gidii ben ne durgun, ne hissiz bir erkeim ki yle kendimi toplayp da henz bir Florya sahiline ayak basamadm, bir Ada hamamlarna kadar uzanamadm diyerek hayflanarak anlatr: Feneryoluna giderken nme tesadfen bir vapur kt, Moda ve Kalama gidiyormu, tam yolumun zerinde idi, atladm. Atladm ama ara kaldm, aman yarabbi o ne kalabalkt! Fakat beni artan bu kalabalk deildi, kalabal tekil edenlerdeki fevkaladelikti; ben mrmde bu vapur gvertesi zerinde bu kadar ok, bu kadar gen ve hatta bu kadar gzel kadn kafilesine rast gelmemitim! lerinde ihtiyar hemen hemen hi yoktu, irkini de pek azd ve hepsi de mmkn olduu kadar hafif giyinmiti. Drt tarafm deniz ve kadnla evrilmiti Hem de denize girmee giden kadnlarla. ounun gen oluuna sebep yallarn denize tahamml edememesidir; irkinlerin azl da plaklklarn gstermekten korkmalardr.

928

Hava smscakt, biz de smsk idik. Gne dmz yakyordu, biz iimizden kavruluyorduk. Mamafih buna ramen, o ne nee, ne etaret, ne hayatt! Marmarann kucanda bir yn kadn ve bir miktar erkek bir mddet sonra serin deniz suyunun vcutlara verecei zevki tahayyl ederek aheste aheste gidiyorduk skeleye ktk; onlar ykanacak olan kadnlar, apkalarnn rengarenk klar zerinde dalgalanarak kumsala indiler. Deniz, upuzun serilmi, sessiz, fakat iin iin memnun bekliyordu. Onda ne baygn, ne ho bir ak intizar seziliyordu. Biraz sonra iskarpinler iinde bu scakta mahpus kalan yzlerce apkn ayak, hamamn merdiveninde serinlie kavuacak, toz ve ter iinde yorgun dm vcutlar su kavrayp saracak, deniz istedii kadar ok ve istedii kadar gzel ve taze yzlerce kadnla hembezm olacak. yle zannediyorum ki scaktan ate gibi yanan bu ateli vcutlar serin denize girer girmez, suya temas eden yanar bir kor paras gibi hldayacak ve tedricen snecek. Hamamlara doru bin bir tahayyle bir anda dalarak uzun bir bakla yle bir baktm Fakat, sonra, bam yere edim ve toz, gne, rzgar iinde, ile karan bir dervi gibi perhizkar ve rkek, dik, sert admlarla kanaatin yolunu tuttum. Hani olduka klasik bir sz vardr ya; hanm oldu olacak babasn da getirseydin denilinceye kadar ben de annemle birlikte Bostanc ve Moda deniz hamamlarnn zorunlu mdavimleri arasndaydm. O gnleri hayal-meyal de olsa anmsyorum. Katana benzeri iri kadnlarn her denize giriinde glmelerin ardndan deniz tat dokundurmalar, bir gn ncesinden annemin yapt zeytinyal dolmalar, ayaklarmn doland slak amarlar, beni kucaklayp szm ona yzme dersleri veren i amarl komu kzlarn ve hl gzmn nnden gitmeyen (acaba neden?) o Fellininin filmlerindekine ta kartan devasa gsl yabanc hatunlar bir trl unutamyorum. Ama; o, bymenin kar konulmaz ilk belirtileri var ya, beni bylesine yitip giden, tarih olaca aklmn ucundan bile gemeyen bu mekanlardan mahrum kld. Artk annemle deil de, babamla onun biraz tesindeki erkeklere mahsus deniz hamamna gitmeye baladk. te o zaman kadnlara mahsus deniz hamamlarnn evresinde yalnzca polislerin ve bekilerin niye dolandn, tahtalara zenle alm deliklerin ne ie yaradn biraz ge de olsa, o zamanlar zmeye baladm. Ama, i iten oktan gemiti. Kkken farkna varp, deerini bilmediim bu gzelliklerin bir kez daha yinelenip gerek olmas iin asri plajlarn almasn beklemem gerekiyordu. imdilerde denizin ortasnda deil de, bir parkn iinde olan Sreyya Plajnn simgesi Bakireler Mabedinin iinde gemi gnleri anmsarken, artk iyiden iyiye nesli tkenmi deniz hamamlarndaki gnlerim bir bir gzmn nnden film eridi gibi akp gitti Tahta paravanalar, slak amarlar, iri gsler, komu kzlar ve artk; denizden karken elimi hi bir zaman tutmayacak denli uzaklarda olan annem ve babam Biliyorum zlemin eski tadn yinelemek olanaksz.

929

Keke, keke; hi olmazsa bir kere, yaamn da filmlerdeki gibi geri dnleri olsayd Deniz Hamamlarna Giri creti Deniz hamamlarna giri creti ehremaneti tarafndan belirleniyordu. Bu cretle ilgili ilk belge 1875teki Umumu Deniz Hamamlar Hakkndaki Nizamnamede belirtilmiti. Nizamnamenin onnc maddesinde bu hamamlarn hususi localarnda denize gireceklerin cretleri ise yle saptanmt: bu hamamlardaki hususi localarda denize girecekler ister takm hamamdan alsn isterse almasn nhas aka olarak er ve umuma mahsus olan havuza takm hamamlardan alp girenlerden ikier ve kendi takmyla ykananlardan birer kuru alnacak. Subay, zaptiye ve ocuklara tenzilat yaplp giri cretinin yars, avu rtbesine kadar olan er ve erbatan ise on para alnyordu. 20. yzyln balarnda ise bu cret tarifesi deimi kadnlar hamamna giri 60 para olurken, localar iin cretler 100 paraya karlmt. Lks localardaki serinlemenin bedeli ise 5 kuru olmutu. Deniz Hamamlarnn Vergisi 21 Aralk 1907de yaynlanan Temett Vergisi Nizamnamesinde deniz hamamlar belediye ait olduu halde vergisinin mltezimlerden alnacan ieriyordu. Bu nizamnameye gre deniz hamamlarnn birinci snfndan 200, ikinci snfndan 100, nc snfndan 50 kuru temett vergisi alnaca akland. Ama deniz hamamlar eitli nedenlerle her yl krla kapatmyorlar, kimi yllar tmyle zarar edip vergilerini deyemez duruma dyorlard. sene sreyle deniz hamamlarn ileten mltezim Hseyin Avni Efendi, 1984 ylndaki kolera salgn, havalarn iyi gitmemesi ve ertesi sene de depremden dolay hamamlara rabetin azaldn iddia ederek zarar ettiini beyan etmi, zararnn ihale bedelinden karlanmasn istemiti. Yaplan aratrmada mltezimin gelir gider defterleri incelenerek 1893 senesinde 55.107, 1894 senesinde 75. 418 kuru 30 para zarar ettii saptanmt. Mteahhit 1892den itibaren senelik ihale bedeli olarak 355.953 kuru demiti Kitaplar ADANALI Ahmed kr, Deniz Hamamlar, Envai, Menafi-Denize Kimle Girebilir?, stanbul 1322. Alus, Sermet Muhtar, Masal Olanlar, letiim Yaynlar, stanbul 1997. ABASIYANIK, Sait Faik, Btn Eserleri 1: Semaver, Sarn, Bilgi Yaynevi, Ankara 1973. AKURA, Gkhan, Ivr Zvr Tarihi, Cep Kitaplar A. . stanbul 1990.

930

AKSEL, Malik, stanbulun Ortas, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1977. AKIN, Samim, Halk Plaj, alayan Yaynevi, stanbul 1954. ARAL, Tekin, Salacak ykleri, Parantez, stanbul 1998. BARAZ, Mehmed Rebil Hatemi, Terifat Merakls Beyzade Takmnn Oturduu Bir Kibar Semt: Beylerbeyi, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, stanbul 1994. BAYDAR, Oya (Hazrlayan), 75 Ylda Deien Yaam Deien nsan: Cumhuriyet Modalar, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, stanbul 1999. DELEON, Jak, Beyolunda Beyaz Ruslar, stanbul Ktphanesi, stanbul 1990. EKDAL, Mfid, Bizans Metropolnde lk Trk Ky Kadky, Kadky Belediye Bakanl Yaynlar, stanbul, 1996. EKDAL, Mfid, Bir Fenerbahe Vard, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1987. ERGN, Osman Nuri, Mecelle-i Umur- Belediye, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar, Cilt 1-9, stanbul 1995. EVN, ffet, Yaadm Boazii, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1987. EVREN, Burak, Galata Kprleri Tarihi, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1994. FRUZAN, Benim Sinemalarm, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1973. IIN, Ekrem, stanbulda Gndelik Hayat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999. LMEN, Sreyya, Teebbslerim, Reisliklerim, Hilmi Kitapevi, stanbul, 1949. KARAY, Refik (Halid), Tandklarm, Semih Ltfi Kitapevi, stanbul, tarihsiz. KARAY, Refik (Halid), Ago Paann Hatrat, Semih Ltfi Kitapevi, stanbul, 1939. KARAY, Refik (Halid), lk Adm, Semih Ltfi Kitapevi, stanbul, tarihsiz. KARAY, Refik (Halid), Nesil, Hayat, Semih Ltfi Kitapevi, stanbul, tarihsiz. KARLIkl, aziye-TOZAN, Defne, Cumhuriyet Kyafetleri, GSD Holding, stanbul 1998. OSMANOLU, Aye, Babam Abdlhamid, Gven Yaynevi, stanbul, tarihsiz. ORTA, Yusuf Ziya, Beik, stanbul, 1948.

931

NCE, Gkhan, Kendine zg Bir Semt Moda, Kadky Belediye Bakanl Kltr Yaynlar, stanbul, 1998. NDER Mehmet, Atatrk Evleri, Atatrk Mzeleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1970. PARDOE, Julia, The Beauties of the Bosphorus, London, 1838. RASM, Ahmet, Muharrir Bu Ya, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1997. SABA, Ziya Osman, Deien stanbul, Varlk Yaynlar, stanbul, 1959. SEDAT, Feliha, Gen Kzlara Muaeret Usulleri, stanbul, 1932. SPERCO, Willy, Yzyln Banda stanbul, stanbul Ktphanesi, stanbul 1989. EHSUVAROLU, Haluk, stanbul Kprleri, Cumhuriyet Yayn, stanbul 1953. TEMEL Mehmet, gal Yllarnda stanbulun Sosyal Durumu, Kltr Bakanl Kltr Eserleri Ankara, 1998. TUTEL, Eser, GemilerSuvarilerskeleler, letiim Yaynlar, stanbul 1998. TUTEL, Eser, irket-i Hayriye, letiim Yaynlar, stanbul 1994. TULACI, Pars, Tarih Boyunca stanbul Adalar, Cem Yaynevi, stanbul 1989. Makaleler ADL, Fikret, Deniz Hamamndan Plaja, Tan, 9 Austos 1941. AKURA, Gkhan, Cumhuriyet Dnemi in zel Tarih 1933-1942, Aktel zel dizi 2. AKURA, Gkhan, stanbulun Plajlar Tarihinden Bir Sayfa; Florya, Skylife, Temmiz 1999. ALUS, Sermet Muhtar, Eski Deniz Hamamlar, stanbul in ehrengiz, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1991. BEYOLU, Sleyman, Osmanl Deniz Hamamndan Plaja, Tombak Dergisi, s. 30, s. 6-11, ubat 2000. DERLEME, stanbul Plajlar, Albm, Haziran 1998, s. 5, s. 10-21. DERLEME, Yeni Plaj ve Kamplar ile stanbul, Hayat Dergisi, 25 Temmuz 1966. ERSZ, Cezmi, Karaya Vuran Plajlar, Cumhuriyet Dergi, s. 18-20, 26 Temmuz 1987. ES, Hikmet Feridun, Yaadmz lkler, Yllarboyu Tarih, Temmuz 1979 s. 7, s. 30-33.

932

ES, Hikmet Feridun, Eski Deniz Hamalar, Hrriyet, 2 Austos 1987. EVREN, Burak, stanbul Denizle likisi: Tanma, Buluma, Ayrlk, Cumhuriyet Dergi, s. 326, s. 14-16, 21 Haziran 1992. EVREN, Burak, Paketi Kim At?, Cumhuriyet Dergi, s. 326, s. 16-17, 21 Haziran 1992. EVREN, Burak, stanbul Plajlar, Dnden Bugne stanbul Anskilopedisi. EVREN Burak, Florya Plaj, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, cilt 3, s. 326, stanbul 1994. EVREN, Burak, Bakireler Mabedi, Cumhuriyet 2. EYCE, Semavi, Eski Galata Kprs Sempozyumu, s. 50, stanbul 1990. Fikret Adil, Deniz Hamamlarndan Plaja, Tan Gazetesi, 9 Austos 1941. GVSA, . Alaettin, Yanklar, Yedign, s. 285, 23 Temmuz 1940. Gngr, Selahattin, Haremde Selamlk, Yedign, 18 Temmuz, s. 332, s. 6-7. KOU, Reat Ekrem, Bykada Yrkali Plaj, stanbul Ansiklopedisi, cilt 6, s. 3212, stanbul 1963. KOU, Reat Ekrem, Bykada Deirmen Plaj, stanbul Ansiklopedisi, cilt 6, s. 3204 stanbul 1963. KOU, Reat Ekrem, Beyazpark Gazinosu ve Deniz Banyosu, stanbul Ansiklopedisi, cilt 5, s. 2623, stanbul 1961. ORTA, Yusuf Ziya, Acaba o Gnler mi Geldi? Aydabir, Ocak 1953. SAKAOLU, Necdet Adile Sultan, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, cilt 1, kltr Bakanl ve tarih Vakfnn Ortak Yayn, stanbul, 1993. TARCAN, Selim Srr, Gne Banyosu Nasl Yaplr?, Muhit, Temmuz 1932. TUTEl, Eser, Buyrun Plaj Sefasna... ve de 100 Yl ncesinin Deniz Hamamna, Yllarboyu Tarih, Haziran 1979 s. 6, s. 28-33.

933

ngiliz Kltrnde Osmanl Etkileri / Do. Dr. Netice Yldz [s.564-580]

Dou Akdeniz niversitesi Mimarlk Fakltesi / KKTC Giri Osmanl-ngiliz iliklerinin devlet dzeyinde balangc 1580li yllarn banda olup 1914 yllarna kadar srmtr. Bu sre iinde ngiliz sosyal yaamndaki Trk imgesi ve bunun deiik ekillerde yorumlanmas sonucu meydana gelen Osmanl etkileri, ngiliz kltr yaam iinde nemli bir yer tutmutur. Bu kitap kapsamnda sosyal ierikli blmde yaynlanan ngilterede Trk mgesi balkl makalede Ortaalardan itibaren ngilizlerin Trkler hakkndaki bilgileri ve bak alar yanstlmaya allm ve ngiliz-Osmanl ilikilerinin balamasna ait bilgi verilmitir. Bu makalede ise Osmanlngiliz ilikileri srecinde zellikle ngiliz kltrnn sanat, edebiyat, mimari ve sosyal yaam kapsamnda Osmanl kltrnden ald etkiler ele alnacaktr.1 Osmanl Kltrnn ngilizlere Tantlmas: Diplomatik ve Ticari likiler Kltrlerin oluumunda yerel zellikler yannda d etkenlerin nemi byktr. Kltrler aras iletiimin tm toplumlarda ne denli nemli olduu gnmzde artk kabul edilmi bir olgudur. Avrupa kltrnn geliiminde 7. yzylda balayan slam aknlar ve bunu izleyen Hal Seferleri srelerinde, bilim ve Gotik sanatn gelimesinde Yakn Dou kltrnn etkisi olduu bir ok aratrmac tarafndan ortaya konmutur. Bunu izleyen Rnesans Dneminde de eski klasik kltrn yeniden canlanmas ve eski Yunan ve Roma kentlerinin yeniden nem kazanmas ile eski Roma eyaletlerine ilgi artm ve Avrupa kltrnn yeniden oluumunda yeni araylara girmesinde byk bir rol oynamtr. Eski klasik eserleri yeniden inceleme, onlardan ilham alma gayesi ile yeniden ekillenen aratrmac ruhu ve turizm olgusu, bunlarn da tesinde dounun efsanevi zenginliklerinden pay alma amac, ticaretin gelitirilmesi istei ile de birleince ortaya yeni araylar km, yeni karlalan kltrlerden kendilerince uygun olanlar bir szgeten geirip yeni bir Avrupa kltrnn oluumu gereklemitir. Fransa, Almanya, spanya, Hollanda ve Avusturya gibi Avrupa lkeleri arasnda ngiltere de, zellikle Amerika ktasnn kefinden sonra, denizcilik alanndaki baarlarn Hindistan Kumpanyas, Rusya Kumpanyas veya Trkiye Kumpanyas gibi ticaret birlikleri kurarak gelitirmi, dounun zengin rnlerini ithal etmeye karlk, kendi rettikleri ynl kumalar ve madenleri pazarlayarak halknn refah seviyesi ve kltrel boyutlarn gelitirmitir. Bu alma kapsam iinde ele alnan konularda zellikle Turkey Companynin iki lke kltrne katks byktr. 1581 ylnda kurulan Turkey Company adl ticaret filosu, 1592 ylnda Venetian Company ile birleerek Levant Company adyla 244 yl ngilterenin Osmanl mparatorluu ile olan ticaretinde olduu kadar kltrne de byk katkda bulunmutu.2 Bir Yaam Biimi ve Eitim Gereksinimi Olarak Dou Ziyaretleri ngiliz kltr yaamnda genellikle ayn dini ve corafyay paylamalar nedeniyle Fransa, Almanya Hollanda gibi Batl lkeler ile ayn izgiyi izlemiler, genellikle de nce talya iken daha

934

sonra Fransann nclk yapt sanat akmlarn izlemilerdi. Dou kltr ise ayr bir din veya mezhep olmas ve uzakl yannda yaam tarz ile Batllar iin gizemli ve egzotik olmu ve bu kltr de renme yolunda byk abalar sarfetmilerdi. ngilterede Douya olan ilgi ok erken yllarda olmasa da zellikle ticari ilikilerin balad yllardan itibaren youn bir ekilde grlmtr. Trk imgesi yannda kltrne de olan ilginin srekli olarak ngilterede gndemde kalmasna neden olan en nemli unsur saysz ngiliz soydann srekli olarak Osmanl mparatorluunu deiik nedenlerle ziyaret etmesi idi. Bu gezginler, balca tccarlar, diplomatlar, ngiliz aristokrasisi, din adamlar, bilim adamlar ve sanatlar olarak gruplandrlabilir. ngilizler 400 yl akn bir sre ticari faaliyetleri yan sra, Osmanl mparatorluunun eitli yrelerini gezip, aratrmlar, Trk gelenek ve grenekleri ile sanatn renmeye almlar, hatta kimisi Trk gelenekleri ve slam dinini benimseyerek Osmanl topraklarnda yerleip, Trkler gibi yaamay yelemilerdi. Trk kltrn ngiltereye tantan ngiliz seyyahlar arasnda diplomatlar bata gelmektedir. Eliler yansra 19. yzyla kadar Levant Company tccarlarnn bazlar da eli kabul trenlerinde Osmanl sarayna girebilmiler ve Padiahn yaam tarzn ksmen gzlemleyip, anlarn yaznsal veya resimsel olarak ifade etmilerdi. Ancak Dou Saray ou kez egzotik temalarla ifade edilmi ve byle taklit edilmiti. Elilerin maiyetlerinde saraya girebilmek iin ngiliz tccarlar, soylular, aratrmaclar adeta kendi aralarnda rekabete girmiti. nl air Lord Byron, eli maiyetinde huzura kmasna izin verilmediinden eli Lord Elgine ok ierlemiti.3 Eliler genellikle rahat hareket etmek iin Trk giysilerini zellikle yolculuk srasnda benimsemilerdi. Bunun dnda bunu trenlerde de benimseyen eliler vard. Barton, bunlardan biri idi. Msr seferi sonucunda bir ok ayrcalklar kazanan ve Parthenon kabartmalarn ngiltereye kazandran eli Lord Elgin grevini tamamlayp stanbuldan ayrlrken yaplan grkemli trende hem kendisi, hem de maiyetindekiler ihtiaml Trk giysileri giymilerdi. Lord Elgin, son derece zengin takmlarla donatlm atnn stnde, banda yeil bir sark ve al renkli ilemeli, krk kapl bir kaftan giymi, maiyetindeki adamlarn bazlar da ilemeli atlas kyafetler giymilerdi.4 Grevli veya gnll olarak Osmanl mparatorluunu gezen bir ok gezgin, benimsedikleri, ya da kmseyip alay ettikleri Osmanl adet ve gelenekleri ile sanatn, deiik anlatm yollar ile memleketlerine tantm, buna karlk, ngiliz adet ve gelenekleri ile sanat, dolays ile de Bat kltrnn bu gezginlerce direk olarak Osmanllara da tantlmasnda rol oynamlard.5 ou kez anlarn yazmay ihmal etmeyen gezginler Trk grg ve geleneklerini lkelerine tantmlard. Tarih, sanat, arkeoloji ve din bilimi almalar yapan aydn kiiler tarafndan hazrlanan ok sayda resimli kitap ve albm daha sonraki gezginlere rehberlik grevini yaparken, gnmz aratrmalar iin de Osmanl mparatorluu ile ilgili deerli dkmanlar olarak incelenmektedir. Adeta eitimin bir paras olarak nitelenen yabanc lkelere seyahat etme konusunda 17. yzyl ortalarndan itibaren rehber kitaplar dahi yazlm,6 seyahat etmenin gerei yan sra, genlik yllarnda kendilerine aileleri tarafndan grevlendirilen bir eitmen eliinde seyahat etmeleri, nelere dikkat etmeleri ve renmeleri konusunda bilgiler verilmiti.

935

Fotoraf makinesi, kamera gibi gnmz teknolojilerin olmamas nedeniyle ressamlara grev dm, elilerin maiyetinde ve dier heyetlerin arasnda ressam bulundurulmas bir gelenek haline gelmiti. ngiliz sanat tarihinde ngiliz ressamlarn azl ve bunun yerine yabanc ressamlarn zellikle ngilterede alt bilinen bir husustur. ngiliz eliler de zellikle talyan ve Hollandal ressamlar altrmakta ekinmemiler ve John Vosterman,7 Luigi Meyer, Jean Etinne Liotard, William Pars8 gibi sanatlar Osmanl mparatorluundaki grevleri srasnda maiyetlerine alp, altrmlard. Meyer, Sir Robert Ainslie iin, Liotard da Lord Ponsonby iin alan nemli ressamlardr.9 Antikaclk Meraknn Artmas ve ngiliz Mzelerinin Zenginlemesi Diplomatlar, Osmanl mparatorluunun eitli yerlerini belgelemeleri yannda, kendilerine verilen ayrcalklarla eitli yrelerdeki antik eserlerin ngiltereye tanmasnda da byk bir rol oynamlard. Halikarnas Mozolesi, Lidya ve Likya eserleri, Akropolisten Parthenon frizleri, Asur ve Babil eserleri ve daha bir ok eser, elilerin giriimleri sonucu ngiltereye tanm eserlerden bazlar idi. Sir Thomas Glover, ngiliz aristokrasisi iin antik eser toplama geleneini balatan ilk kii idi. Sir Glover, bu i iin Osmanl mpartorluunun her tarafna aratrma yapmak zere adamlarn gndermiti.10 1621-1628 yllarnda stanbulda eli olarak grev yapan Sir Thomas Roenun yaynlanan yazmalarndan ngiliz soylularndan Lord Arundel ile Buckingham Dkne eser toplama iin ne derece ura verdii, adeta diplomatik grevinin balca ksm haline geldii izlenebilir. Roe, skenderiyede altn ve gmten yaplm antik Yunan eserlerinin bulunduu, ancak bunlarn ok pahal olduunu, Roma eserlerinin de buralardan toplanabildiini renmise de eski Fransz elisinin bir ok yrede aratma yapp, tespit ettii bu eserleri talyanlarn satn almaya hazr olduunu anlatmt.11 Arundel Kontu, ngiltereye getirttii bu antik eserler ile evinin salonlarn, etrafn ve bahesini sslemiti.12 Arka fonda tanr ve tanralarn kaideler zerindeki heykelleri olan ve kendisini tek olarak, ayrca ei ile de gsteren portrelerini de yaptrmt. Londra National Portrait Galleryde Daniel Mytensin yapt c. 1618 tarihli yalboya portrede Arundel Dk Thomas Howard elindeki bastonun ucu ile gerideki galeride sral duran Yunan heykellerini iaret etmekte iken gsterilmesi13 bu eserlerle ne denli gurur duyduunun ak bir ifadesidir. Yazl Yunan tabletleri ve bir ka sikkenin izimlerini ise Marmora Arundeliana adl 1629 tarihli Latince kitapta yaynlamt. Bu kolleksiyonun bir ksm daha sonra Arundel Dk Henry Howard tarafndan Oxford niversitesine verilmi14 bir ksm ise 1771 ylnda yaynlanan bir kataloa gre15 Pembroke Dkne ait Wiltondaki malikaneye gemiti. 17. yzylda yazlp sahnelenen Antiquary adl oyunun kahraman da Arundel ve arkadalarndan esinlenerek yaratlmt.16 1650 ylna kadar Arundel malikanesinde 37 heykel, 128 bst, 200 civarnda yazl tablet ve eitli lahit ve krk paralar toplanmt.17 Bu eserler baz kiilerce niversitelere verilse de genellikle soylularn evlerini ve bahelerini sslemekte kullanlm, Barok, Rokoko ve Neoklasik sluplarn hepsinde de tamamlayc bir e olmutu. nl ngiliz tarihisi Horace Walpole, ngilterede 18. yzylda byk bir evin Orta Doudan tanan antik heykellerle

936

sslenmeden muazzam saylamayacan ifade etmesi18 bu modann ne denli yayldn da gstermektedir. Sir Richard Warsley 1783-1787 yllar arasnda Yunanistan, Anadolu, Msr, stanbul gibi yreleri gezip, talyaya dnm ve birlikte yaad arkadalar ile buradaki deneyimlerini paylap, onlarn da teviki ile ok yetenekli sanatlara grd bu yerlerin ve toplad eserlerin gravrlerini yaptrarak ok byk boyda bir albm halinde yaynlamt.19 Sir Warsley, Museum Warsylaneum diye isimlendirdii bu albmn alt ksma ayrmt. zellikle altnc blmden sz ederken, bu blm resimleyen Mr. Revely adl olaanst yetenekli sanatdan da bahsetmiti. 18. yzylda antik eserlere ilgi artm ve byk bir tutku haline gelmekle kalmam, kurumlamaya da balamt. 1735 ylnda kurulan Society of Dilettanti, Msr antikitelerini aratran Egyptian Club ve Society of Antiquarian kurulmutu. Bunlardan Society of Dilattenti en etkin alan bir kurumdu. 1734 ylnda antik eser merakls Richard Chandler, mimar Nicholas Ravett ve ressam William Pars Yunanistandan Anadoluya kadar bir aratrma gezisine yollam ve zmiri merkez olarak kullanarak aratrmalar yapmalar, lkenin eski adetleri ve ayakta kalm eski abideleri hakknda bilgi toplamalarn istemiti. Richard Chandler ve arkadalar gezileri sresince daha ok antik eserleri aratrm ve Chandlerin kaleme ald aratrmalar 1775 ylnda Travels in Asia Minor and Greece ad altnda Dilattenti Society tarafndan yaynlanmt.20 ngilterede bu yllarda gelien mimari tarzda da bu yaplardan esinlenerek zellikle Neoklasik slubun gelimesinde nemli etkiler olmutu. 1748de Buckimhamshire, Stowda Richard Greville, William Kent Thomas Pitt tarafndan yaplan Concord ve Victory tapna, 1758de James Stuartn Worcestershireda Hangley Hallda yapt Theseus tapna, 1782de Warwickshireda Joseph Bonominin yapt Pompeian Gallery ve 1793-1818de James Wyattn Gloucestershireda Dodington Parktaki binalarn n cepheleri tamamyle Yunan mimarisinin taklidi idi.21 Eli Lord Elgin de skoyada yaptrd malikanesini sslemek amac ile ok sayda antik eseri ngiltereye gndermi, bu arada rekabet ortam da kzm ve zaman zaman kavgalara bile neden olmutu. Elgin, Napolili ressam Giovanni Battista Luisieriye yazd mektupta skoyada yaptrmak istedii ev ile ilgili tasarlarndan bahsetmi, salonunu antik stunlarla sslemek istedii, bunun yan sra evin dier ksmlarnn da sslemelere ihtiyac olduu ve kolaylkla evdeki sslemeleri artrabilecei, hi bir eyin gnn modasnda yaplacak deiiklikler kadar gzel ve bamsz olamayacan belirtmi, kendisine bulabildiince eitli mermer temin etmesini istemiti. Elgin ayrca ressam, kendisine srekli olarak bu heykellerin deerli yada da tarihi paralar olduklarn hatrlatmaktan vazgemesi konusunda da uyarmt.22 Lord Elgin, evi iin bir ant sktnden dolay bir ok antika toplaycsnn eletirisine uramt. Edward Daniel Clarke, sanat eserlerini Trklerin elinden kurtarma bahanesiyle asrlar boyunca zamann savalarna ve barbarlarn tahriplerine karn ayakta kalabilmi tapnaklarn bir sko villasn sslemek amacyla tahrip edilmesine ok zldn belirtmiti.23 Romantik air Lord Byron her frsatta Lord Elginin bu eser tahribatn eletirmi, Elgini bir akala, a gzl aptal bir ta dkkan sahibine benzetmiti.24

937

Onyedinci yzyl banda John Sanderson, William Lithgow, Tom Coryaten gezi anlarnda25 anlattklar eski harabelere ait bilgilerle dikkat ekilen antik eserler 19. yzyln sonuna kadar ok sayda antika meraklsnn da ura olmutu. Sir Kennelm Digby, zmir konsolosu William Raye, Dr. John Covel, George Wheler, Henry Maundrell, Edmund Chishull, Dr. Daniel Clarke, Henry Salt, Claudius James Rich, William Ouseley, Charles Taxier, Charles Fellows, Henry Austen Layard ok sayda antik eseri ngiltere mzelerine kazandran ve bunlarla ilgili yaynlar yapan kiilerden bazlar idi. Bunlar arasnda Osmanl mparatorluu ile ilgili deiik aamalarda grevler stlenen Austin Henry Layardn yaam yksn bir rnek olarak burada ele almakta yarar vardr. Douyu Grme stei ile Balayan Serven ve Bykelilikle Sonlanan Dou Ziyareti 19. yzylda ngiliz elisi olarak grev yapan ve Kbrsn ngilizlere verilmesinde nemli bir rol oynayan Sir Austin Henry Layardn Osmanl mparatorluu ile ilikisi, Layardn yaam yks nce macera arayan gen gezgin, daha sonra bir arkeolog, en son ise etkin bir politikac ve diplomat olarak sonulanmt. Bu yaam yks nemli grevlerde bulunan bir ok ngilizin meslek yaamlarnda deneyim kazanmalarnda Osmanl mparatorluunun ne denli nemli bir yer aldn yanstan ilgin rneklerden biridir. Seylandda yaayan kardeini ziyaret amac ile at stnde Avrupay geen Layard, Musulda kaz yapan Fransz arkeolog Botta ile tanm, buradaki kaz ilgisini ekmi ve konu zerinde ksa bir aratrma sonucu Seylanda gitmekten vazgeip stanbula giderek eli Lord Stratford de Canningi ikna edip British Museumdan maddi katk ve bir ekip istemiti. ok gemeden Osmanl Sarayndan kaz yapmak zere bir berat elde ederek26 Bottann kazd yere yakn baka bir yrede ncilde anlatlan efsanevi Ninova sarayn bulmak zere ie koyulmutu. Layardn ans yaver gidince kaz sonucu ortaya kan balca dev kanatl boa heykelleri ile ok sayda kabartma tablet ve baka eserlerden oluan Asur eserlerini ngiltereye naklettirir.27 Bugn British Museumun en nemli hazineleri arasnda yer alan bu eserlerin kaz srasnda detayl izimlerle kaytlarn da yaptrmt. Layard, byk boy bir kitapta bu izimleri yaynlatm, bir nshasn da Sultan Abdlmecite hediye etmiti. Padiah, bu kitap karlnda Layard tebrik ederek, onu altn bir enfiye kutusu ile onurlandrmt.28 Henry Layardn Padiaha sunu yazsn ieren ve metin altlarnda el yazs ile Osmanlca tercmeleri de yazl olan bu katalog bugn stanbul niversitesinde Yldz albmleri arasnda muhafaza edilmektedir.29 Osmanl mparatorluuna Yaplan Seyahatlerin ngiliz Bilimi ve Ekonomisine Katks Osmanl mparatorluuna seyahat eden ngiliz bilginler ounlukla klasik eserler ile ilgilenip, ncil ve Dou kilisesinin kkenine ait sorunlarna zm arayp, Trk ve Arap dili ile tarihini aratrmakta, ayrca zellikle Bizans mparatorluundan kalan el yazmalarn toplamaktaydlar. Genellikle bunlar, Cambridge ve Oxford niversitelerine bal bilim adamlar idi. Edward Pococke, John Greaves, George Wheler, Edward Daniel Clarke, Claudius James Rich ve ei Mary Rich, Sir William Ouseley ve kardei Sir Gore Ouseley gibi kiiler bu gruba girmilerdi. Bunlar, incelemelerini kaleme almlar ve daha sonraki aratrmalara k tutmulard. Bunlardan 1638 ylnda stanbula gelen matematiki ve astronomi bilgini John Greaves, cami yapm ve adr lleri zerinde

938

aratrmalar yapm ve Observations on His Travels adl eserinde bu konulara deinmiti.30 Bu almalar, bugn dahi nemli dkmanlar olarak geerliliini srdrmektedir. Uzun yllar eli sekreterlii ve konsolosluk yapan Paul Rycautun31 yazd Trk tarihi ile ilgili 1668de yaynlanan The Present State of the Ottoman Empire, 1603 ylnda Knollsun yarm kalan tarih kitabn 1687de yeni eklemelerle The Turkish History From the Original of that Nation to the Growth of the Ottoman Empire ad altnda yaynlad dier bir kitap Osmanl mparatorluu ile ilgili en deerli almalar arasndadr. Knollsun ve Rycautun bu rn, Trk tarihini detaylar ile anlatmas yannda, her padiah ve nemli vezirlerin de portrelerini iermesi nedeniyle olduka nemli bir eser olarak hala aratrmalarda gncelliini korumakta olan Osmanl tarihidir. Ancak bilimsel almalar tarih kitaplar ile snrl kalmamt. Botanik, jeoloji, tp konularnda da almalar yapan bilginler vard. 17. yzyl Avrupa kentlerinde adeta lgn bir hastalk haline gelen lale yetitirme tutkunluu Hollandada olduu kadar ngiliz botanikileri de megul etmi bir konu idi. 1582 ylnda Trkiyeden gnderilen lale soanlar ile ok sayda lale yetitirilmeye balanmt. Tannm ngiliz botaniki James Garret, yirmi yl kadar bu iein yetitirilmesi iin byk aba harcan 1597de yaynlanan John Gerrardn Herbal adl kitab anlatmaktadr. I. Charlesn yardmlar ile Trkiyeden getirtilen soanlarndan ngiterede saray bahelerinde elliye yakn tr lale yetitirilmi, bu bitkinin soan ayrca ila yapmnda da kullanlmt. zellikle ezilerek krmz arapla kartrlp iildiinde boyun arlarn geirdii John Parkinson adl bir baka ngiliz botaniki tarafndan ileri srlmt.32 Tp konusunda makalelerden oluan bir kitapta 1694 tarihli ve anonim bir arkadaa mektup eklinde bir fizik doktoru sfatyla yazlan bir makalede Trkiyeden ithal edilen serapias veya Trklerin salep dedikleri kklerden elde edilen tozun hamileliklerde dk tehlikesini nledii, bu nedenle hastalarna ve ebelere bu tozu tavsiye ettiini yazmt.33 ngilterede Royal Society of Arts, bir ok alanda gelimeler iin bilimsel aratrmalar yapmak zere baz kiileri de Anadoluya grevli olarak gndermiti. zellikle Trk basmalarnda kullanlan parlak krmz rengin hangi boyalarla yaplabileceini aratrmak zere 1761de John Wilson ve 1764de ise Simon Spurrei, deri boyacl iin de 1767de Mr. Philippoyu grevlendirmiti. Bu kiilere yaptklar almalardan dolay da dl verilmiti.34 Yine Bapiskopos Laudun II. Charles zamannda Trke yazmalarna ilgi gstermesi sonucu bu konuda ngiltere niversite ktphanelerinde byk bir birikim balamt. Laudun kral II. Charles ikna etmesi sonucu Levant Companye kral tarafndan yazlan mektup ile Levant Companye ait her gemi bir slam el yazmas getirmekle ykmlendirilmiti. ngilterede ok sayda Kuran bulunmas nedeniyle bunlarn Kuran dnda eserler olmas hususunun da zellikle belirtildii bu mektup uyarnca Oxford ve Cambridge niversiteleri ile Bapiskoposun ikamet ettii Lambeth Palace Librarye saysz el yazmas toplanmt.35 ngilterede zellikle niversite merkezlerinde toplanan Trke, Arapa, Farsa el yazmas yannda dier dou dillerindeki el yazmalar bu niversitelerde zellikle Dou kltr zerine almalarn gelimesine nclk etmi, bunlarn evirileri yaplmt.36 Bunlar iinde bugn British Libraryde bulunan Rum Patrick Cyril Lucarn I. Charlesa hediye ettii 5. yzyla ait Codex Alexandrianus ile Oxford niversitesi Bodleian Libraryde bulunan Cyril Lucarn Edward Pococke aracl ile Bapiskopos Lauda hediye ettii Penteteuch ve Edward Daniel Clarke

939

tarafndan bulunup getirilen ncil (Ms. E.D. Clarke 39 (S.C.18400) en deerli Bizans yazmalar olarak muhafaza edilmektedir.37 1825 ylna kadar Osmanl mparatorluu ile ticareti yrten Levant Company zellikle el yazmalar ve antik eserlerin ngiltereye tanmasnda byk bir rol oynam,38 eitim kurumlar yannda ok farkl alanlarda da nemli grevler stlenmiti. Levant Companynin kapannda bu etkinlikler bir rapor halinde yaynlanmt.39 ngiliz Sanatna Trklerin Katks Bir ok ngiliz sanat Osmanl topraklarnda ilham kaynaklar aram, Trk yaantsn, giyim tarzn, mimarisini, antik eserlerini ngiliz toplumlarna tantmakta nemli bir rol oynamlard. Bu resimler iinde gereki tarzda yanstlm konular yannda, taslak olarak izilen desenlerden yararlanp, sonradan bunlar biraz deitirilerek yaplanlar da vard. Bu sanatlardan Frederick John Lewis, Thomas Allom, William Bartlett burada anlabilir. Bunun yan sra Douya hi gelmemi, ancak baka sanatlardan esinlenmi ve anlatlan anlardan da etkilenerek Dou resimleri yapan ressamlar da vard. rnein nl ngiliz ressam Hogarthn Osmanl haremini betimleyen resimleri bunlardan bazlardr. Bunlar dnda ihtiam ve heybetli grntl Trkler de tercih edilen konular olup, kitaplar dnda saray sslemelerinde, duvar resimlerinde, tuvaller veya deiik objeler zerinde betimlenmesi yaygnd. Wilton Houseda Harem kadnlar ve bir iolan resmeden ve ilgin bir eser diye nitelenen tablo gibi40 konular yannda Hogartha atfedilen ancak Hayman tarafndan yapld sanlan Kew Saraynda yaplm kklerden birinde, merdiven trabzanlarnn stnde yer alan ve oradaki enliklere hayretle bakarcasna betimlenen iki Trk figr, Rokoko Dnemindeki Dou fantazilerinin rn idi.41 Ancak Orientalism akm iinde, Dou fantazisini glendirecek konular betimlemeyi tercih etmilerdi. Batllama hareketinin balad on dokuzuncu yzylda zellikle Saray evresinde deien giysiler, askeri niformalar bu resimlerde hi gsterilmemi, egzotik dou konular ilenmiti. Osmanl kltrn ngiltereye tantan nemli bir meslek grubu ise tccarlard. Tccarlar, ngiltereye lks rnler tamakla kalmam, zellikle Trk kumalar, inileri ve hallarnn taklitlerinin yaplmasnda da n ayak olmulard. ngilterede zellikle diplomatik hediyeler sonucu ngiliz saatlerine talep artm, Trk pazar iin ngiliz saat reticileri ok sayda cep ve masa saati retmiti. Bu reticiler, Trk adet ve greneklerini, zevklerini de dikkate alarak saatler retmekte idiler. On yedinci ve 18. yzyllarda mzikli ve Boaz manzaral ngiliz saatleri Trk pazarnda en fazla aranan markalar olmutu.42 Ancak iki lkenin sosyal ilikilerine en byk katk kraliyet mensuplar tarafndan gerekletirilmiti. Kral IV. Georgeun boanmak istedii ei Kralie Caroline, 1816 ylnda Osmanl lkesine bir gezi yapm, stanbula geliinde kendisine Padiah tarafndan ok deerli taklar ve gmler hediye olarak gnderilmi, ancak saraya davet edilmemiti.43 Yine Napolyonun Msr seferi ile gelien olaylar Trk ve Dou imajnn ngilterede deiik temalarda yansmasna neden olmutu. Krm Savandan balayarak, soylularn Osmanl mparatorluuna ziyaretleri daha da sklam, adeta bir alkanlk haline gelmiti. Kralie Victoriann amcas Cambridge Dk, 1855 ylnda stanbula gelmi ve rahatszl nedeniyle Saraya

940

gidememiti. Bunun zerine ikamet ettii ngiliz sefaret binasnda Padiah tarafndan ziyaret edilmiti. Bu olay, tutucu evreler arasnda olduka eletiri konusu olmutu.44 Bu ziyaretler 19. yzyln son eyreinde saraya ok ar bir mali klfet getirecek kadar sklamt. Kralie Victoriann on be yandaki olunun ngiliz donanma gemisi ile zmire yapt bir haftalk ziyarette arlamada skntlar yaayan Mehmet Reit Paa Saraya gnderdii jurnalinde bu konuda dert yanmaktan da geri kalmamt.45 Bu tr ziyaretler yannda Krm Sava sonucunda balayan bar kutlamalar, hem Londra, hem de stanbul yaamna bir canllk getirmiti.46 Londradaki Trk sefaretinde bir balo verilmi, Kralie Victoria ve ei yan sra ok sayda ngiliz soylusu, subay ve yabanc misyon yeleri de baloya katlmt. lk kez bir ngiliz kraliesi bir Trk sefaretini ziyaret etmi ve bu olay gazete manetlerine gemiti.47 Yine stanbuldaki ngiliz sefaretinde verilen baloya da Sultan Abdlmecitin katlmas olduka heyecan yaratan bir olay olmutu.48 Avrupada unutulmaya balanan Trk imgesinin son bir kez daha canlanmas 1867 ylnda Sultan Abdlazizin ngiltereyi de kapsayan Avrupa gezisi idi. Buckingham Saray, Guildhall ve India Officede resepsiyonlar dzenlenmi, Padiah ile ilgili haberler ve portreleri gazetelerde yaynlanm, Guildhall Sultan Abdlazizin portresi ile sslenmiti. ngiliz enliklerinde Trk Giysileri ngilizlerin Trklerle olan ilgisi I. Elizabeth Devrine kadar hemen hemen fazla olmamakla beraber, ngiliz edebiyatnda Trklere zellikle Hal seferleri ile ilgili hikayelerde yaplan gndermeler yannda zellikle saray elencelerinde Trk etkilerine rastlamak mmkndr. Dier Avrupa lkelerinde olduu kadar ngiliz enliklerde de grlen Trk modas gerekte ngiliz-Osmanl ilikilerinden daha da geriye gitmekte olup, talya yoluyla ngiltereye gemiti. Londrada Public Record Officede bulunan 1510 ylna ait kaytlarda saray enliklerinde kullanlmak zere Trk balklar ve silahlarnn hazrlanmas iin sipariler verildii izlenmektedir. VIII. Henry Westminsterde dzenlenen bir enlie Essex Kontu ile birlikte, bellerinde ucu kavisli kllar, balarnda trban ve renkli Trk giysileriyle gelmilerdi.49 Bu enlik iin koyu krmz kadifeden 2 Trk bal, 2 Trk elbisesi ve bal, 2 Trk ba sipari edilmiti.50 Yine 1554-1555 ylnda Kralie Marynin saray enliklerinde kullanlmak zere Trk giysileri yan sra aksesuar olarak Trk yaylar, sadaklar, altn pskller ve kuaklar hazrlatlm, Trk kadnlarnn da temsil edildii lende bunlar Roma-Yunan Tanralar olarak tanmlayanlar dahi olmutu.51 1509-1547 yllar arasndaki moday anlatan bir yazar, ngilizlerin paltolarnn talyan, kaftanlarnn spanyol, elbiselerinin Trk, balklarnn ise Fransz tarznda olduunu belirtir.52 Elizabeth Dneminden itibaren de enliklerde zengin Trk giysileri ile bir Trk gibi grnmek g simgesi olarak kabul edilmiti. 1594 ylnda Edinburghda VI. Jamesin olu Prens Henrynin vaftiz enliklerinde yer alan etkinliklerden birinde atonun yanndaki vadide, aralarnda kraln da yer ald Hristiyan, Trk, Amazon savadan oluan bir sava oyunu yaplmt. Kral, Hristiyan sava rolnde olmakla birlikte oyunda yer alan Trkn son derece ihtiaml giysiler giymekte olduu anlatlmaktadr.53

941

1666 ylnda II. Charlesn saraynda Trk giysilerinin moda oluunu, an sosyal yaantsn hatratlarnda yanstan Samuel Pepsy ve John Evelynin yazdklarndan renilmektedir. Evelyn, kraln Trk tarznda giyinmeye baladn ve bunu bir daha deitirmeyeceine dair yemin ettiini, frapan Fransz giysilerine karn gzel bir ekilde tasarlanan Trk giysilerini kralla birlikte bir ok soylunun dahi benimsediini anlatr. Samuel Pepsy ise, Kral ile bir ok soylunun zellikle siyah ve pembe renkli bu Dou tarzndaki giysileriyle saksaan kuuna benzediklerini belirtmi54 kendisi bu modaya rabet etmemiti. Onyedinci yzyl Restorasyon tiyatrosu da bu modaya paralel olarak Trk temal oyunlar ile doludur. II. Charlesn Trk giysilerini kullanmaya balamasndan hemen sonra Roger Boylesun The Tragedy of Mustafa adl oyunun sahnelenmesi, bu modann daha da alt tabakalara inmesine neden olmutu.55 Tiyatro sahneleri ile her zaman grnen Trk giysileri 18. yzyl balarnda salon giysileri olarak da kullanlmaya balanr. 1717 ylnda stanbulda sefire olarak bulunan Lady Mary Wortley Montagu yansra 1721 ylnda 28 Mehmet elebi Efendinin Paris elilii grevine atanmas ile gelien ilikiler sonucunda Fransz ve ngiliz modasnda Trk giysilerinin yeniden giyilmesine, yada stilize edilerek yeni tasarmlarn kmasna neden olmutu.56 Lady Mary, Osmanl mparatorluunda Trklerle ilikisi olup, Sarayda Valide Sultan tarafndan kabul edilen ngiliz sefiresidir.57 Daha stanbulda iken Trk kyafetlerini ok beenmi, ngiltereye dndkten sonra da beraberinde getirdii ok sayda Trk giysisini deiik toplantlarda, maskeli balolarda giymi, ayrca bu kyafetlerle deiik portrelerini yaptrmt. Montagunun resimlerini bugn deiik kolleksiyonlarda bulmak mmkndr. Montagunun yakn evresi de ayni moday takip etmiler ve bu dnemde ngiliz soylularnn sanatlara poz vererek yaptrdklar resimlerin altlarna veya arkalarna isimlerini yazdrrken isimlerinin nnde Sultan veya Sultana unvanlar yazlmtr. National Trust of Scotlandn himayesinde bulunan West Wycombe Parkn yemek odasnda buray yaptran Sir Francis Dashwoodun Trk giysisi ve trban iinde muhtemelen o yllarda kurulan Divan Societynin yesi olarak elinde arap barda tutarken gsteren bir resmi ile yine Trk giysileri ile Lady Mary Wortley Montagu ve Sir Francisin kz kardei Maryi gsteren iki portre daha buna rnek olarak gsterilebilir. Bu resimlerin arkalarnda El Fakir Dashwood Pasha, Sultana Wortley Montagu ve Sultana Walcontinia yazmaktadr.58 Turqueri diye adlandrlan bu moda, sadece giysilerde deil, i dekorasyonda ve bahe tanziminde de kendini gstermiti. 18. yzyln ikinci yarsnda da bu moda zaman zaman yeniden grlm ve bata Lady Mary Wortley Montagunun olu Edward Montagu tarafndan srdrlmt.59 Montagunun Trk yaamna olan zentisi o denli ileri seviyede idi ki, kendini, zerinde Padiahn turas olan bir fermanla Padiahn olu olduu ve bu nedenle Padiahn kendisine bir maa baladn iddia edecek kadar ileri gitmi,60 zerinde ancak ehzadelerin takabildii irilikte bir elmas olan portokal rengi kavuu ile sk sk Londra sokaklarnda dolamay adet haline getirmiti.61

942

Ancak bu moda salt giysilerle ifade edilmemiti. st dzey kilerin yaam tarzna da yansm, Osmanl saray ve Padiahlarn zellikle Harem yaamnn yanl alglanmas nedeniyle fantazilere, ahlak boyutlarn aan bir yaam biimine dnmt. Evinde dzenledii ve gerekte Kraln gzdesi olmak iin frsatlar arayan Mademoiselle de Bleau, giydii muhteem Trk giysisi ve yapt Trk dans ile tm Londra sosyetesi arasnda Roxana diye anlm ve bu lgn balolar anlarnda anlatmt.62 Douya yapt seyahatten sonra stanbul ile ilgili gzlemlerini, Trklerin edebiyat, bilgelik ve nktedanlklarndan seme rneklerle yaynlam olan Meryland Dk Lord Baltimore,63 zellikle harem yaam ile ilgili fantazilerini Londradaki evinde srdrmt. Bir tecavz olayndan dolay yarglanan Lord Baltimoreun64 Dou tarzndaki evinde, pek ok kadnla olan ilikisini ve kendisi ile de olan ak hayatn harem yaantsna benzeten ve bu ilikilerin kurban olduunu ileri sren Sophia Watson, Baltimoreun evli olduu halde aralarnda kendisinin de bulunduu pek ok kadnla olan ilikilerini harem yaantsna benzetmi ve bunu Meryland Paasnn haremi iin koyduu kurallar ve dier skandallar eklinde olduka alayc bir dille bir kitapta anlatmt65 Covent Garden sanatlarndan Mrs. George Ann Bellamynin anlarnda da henz gen kzlk yllarnda kendisini metresi olmaya zorlayan Lord Tyrawleynin muhteem Trk saray olan evinden bahsedilmiti.66 Trk harem yaamndan esinlenen harem fantazileri 19. yzyl zellikle Victoria Dnemi ngiliz edebiyatnda ve resminde de devam etmi, sanalara ait Gizli Anlarm veya Lady Harpurun maceralar gibi isimlerde, genellikle anonim olarak yazlan ok sayda eserde anlatlmt.67 Trk, in ve dier Dou lkelerine ait giysiler ile yaplan maskeli balolar soylularn malikanelerinin de dna km ve orta tabaka halkn da elencelerinin bir paras olmaya balamt. Kraln saltanatnn yirmi beinci yl kutlamalar onuruna Renelagh Baheleri denilen yerde bir maskeli balo dzenlenmi, bunu daha sonraki yllarda yaplan dier balolar izlemiti. Venedik trnde elenceler yaplmakta ve zellikle Trk ve in giysileri tercih edilmekteydi. Bu balolarda giyilen kiralk elbiseler iin Londrada Strandda Catherine Streetde Wardrobe adl bir de dkkan almt.68 Yine ticaretle uraan bir ok ngiliz tccar ve Osmanl topraklarnda deiik amala dolaan ngilizler Trk giysili resimlerini yaptrmlard. National Galleryde bulunan 1810 tarihli bir portrede, Philip Barker Webb (1793-1854) adl bir tccar Trk giysileri iinde yine Trk tarznda denmi bir odada sedir stnde bada kurmu olarak resmedilmiti. Webbin bann stnde sol tarafta Sultan II. Mahmudun altn renkle izilmi bir turas, sada ise ksmen okunabilen Kaptan Paa yazs yer alm, bir elinde imekte olduu ubuk, belinde ise bir haner asl idi. Webbin pabular ise sedirin nnde duruyordu. III. Georgeun ei Kralie Charlotteun ocuklar ile betimlendii tabloda kk prensesin fantastik bir Trk giysisi ve Prensin de Roma giysisi iinde John Zoffany tarafndan betimlenmesi, bu giysilerin zellikle sarayda ocuklara da giydirildiini yanstmt.69 Sir David Wilkie de bu gelenekteki resimlerin ressam olmu, zellikle stanbulda ve Osmanl mparatorluunun dier yrelerinde yapt Orientalist tarzdaki resimleri yannda Trk giysili ngilizlerin de resimlerini yapan bir ressam olmutu. Bunlar arasnda Kuds konsolosunun ei Mrs. Young, Walker Bey diye anlan Amiral Walkerin kznn resmi Trk giysili ngilizlerin resmi idi.70 Wilkienin belki de nn kralie Victoria ve

943

Sultan Abdlmecidin resimlerini yapmasna borlu olduu dnlse de71 zellikle Sultan Abdlmeciin portresindeki baars sradan bir i olarak nitelenmi, ancak zellikle Walkerin kk kznn Dou giysili resmi, sanatnn byk bir k ve en mutlulukla rettii mcevher deerindeki eserlerinden biri olarak nitelenmiti.72 Wilkienin Cami kapsnda mektup yazcs tablosu tam anlamyla bitmemi olmasna karn lmnden sonra yaplan mzayedede Lord Townshend tarafndan 446 sterline satn alnmas73 da o yllarda bu tarz resimlere ilginin boyutunu yanstmaktadr. Drt ay gibi ksa bir sre stanbulda Sefaret Katibi olarak alan David Urquart, grevinin ksalna karn, Trk adet ve greneklerini kabullenip, Trk giysileri ile dolamas, tam anlamyle Trk taznda deli bir evde oturarak, Trklerle dostluk kurmas ve Trke konumas ile Lord Ponsonbynin elilii zamanndaki ngiliz misyon geleneini alt st etmiti. ngiliz Sefaretinde Urquartn bu davranlar tepki ile karlanmsa da Byk Eli Lord Ponsonby ve Sefire Lady Ponsonby, Trk adet ve geleneklerini daha iyi renebilmek amac ile Uquartn evinde yemek yemekten de geri kalmamlard. Ancak ksa srede Saray evresinde edindii dostluklar onu Sarayda sz geen bir konuma sokmu ve bu da elilik evrelerince kuku ile karlanm ve ngiltereye geri arlmt. ngiltereye dndkten sonra da bu alkanlklarn srdrm olan Urquartn Watforddaki evi, iinde gerek anlamyla bir Trk hamam da ihtiva eden muhteem bir Dou saray idi. Trk hamalarn ama giriimleri yannda balcas The Sprit of the East olan bir ok eser yazmt. Uquart iin Dou ve Dounun politik sorunlar bir air gibi ara sra gelip giden esintiler olmaktan ok, onun yaam boyunca her gnk ura olmutu.74 ngiterede Sosyal Yaamnda Trk Kahvehaneleri ve Hamamlar ngiliz yaamna Trk adet ve geleneklerinden en fazla etki eden topluma ynelik kurumlarn banda Trk kahveleri ve hamamlar en bata gelir. 17. yzyl ortalarnda Trk kahvehaneleri nce Oxford ve Cambridgede, sonra Londrada grlr. Oxford ve Cambridge niversitelerine el yazmalar satmak amac ile gelen Rum papazlar tarafndan 1650 ylnda Oxfordda ngilterenin ilk kahvehanesi Angel Inn alr.75 1652 ylnda ise Daniel Edwards adl tccar tarafndan Londraya getirilen zmirli Pasque Rose, St. Michaels Alley, Cornhillde ilk kahvehaneyi aar.76 Bu kahvehaneler, genellikle Sultans Head yada Turks Head diye adlandrlmt. Trk kafas veya bu kahvehanelerin kapsnn stne konulan Trk ba simgesi, sadece Londrada deil, baka eyaletlerde, hatta daha kk kasabalarda bile taverna veya kahvehaneler ve baka mesleklerde de sk sk rastlanlan bir simge olmutu. Bu simge ile de heybetli Osmanl imgesi anlarda taze kalyordu. Baz tarihilere gre bu ismin bu denli sk kullanlmas Ortaada Hal seferlerine kadar gitmekteydi. O yllarda kahramanlk gstergesi olarak Hal seferinden dnen valyeler evlerinin stne trbanl Trk veya Mslman ba olan bir figr ieren armalar koyarlard.77 Tarihi Londra kentini anlatan kaynaklarda, Solyman, Smyrna, Sultan, Sultaness, Turks Head, Sultans Head gibi isimlerde kahveler vard. 1665 ylnda yazlan anonim bir iirde78 kahvehanelerin tarifi yaplm ve bu iirde Eer banda apka yerine sar olan byk Murad ya da giysileri iinde Sultan veya Sultanay ya da Trk ibriinden Trk

944

fincanna kahve konulmasn gsteren bir iaret grrsen, ite buras kahve satlan yerdir diye tarif edilmiti. 1678 ylnda Sir William Jonnens79 adl bir kii ve orta Ch. Chirsted adna, Trk hamamlar aabilmek iin, bunlar zerinde senelerce aratrma yapm olmas nedeniyle bu alanda sadece kendisine Trk hamam amak iin patent hakknn verilmesinin doru olacan ileri srerek bavuruda bulunmas zerine 14 yl ngilterede Trk hamam ama izni yenilenmiti. Bu belgede verilen patent iin yenilendi denmesi 1677 ylndan nce Londrada Trk hamamlar alm olabileceini anmsatr.80 John Aubreye gre Trkiye tccarlar tarafndan Newsgate Streette yaplan Bagnio, 1679 ylnda alm Dukes Bagnio adndaki dier hamam ise Long Acrede Salisbury ahrlar denilen yerde yine ayn ylda almt.81 Ancak 1675 ylnda stanbulu gezen George Wheler, seyahatnamesinde82 Valide Sultan Camiinin yanndaki hamam anlatrken Londradaki hamama benzetmesi Jenningsin ilk hamam 1675ten nce atn gsteren bir delildir. 1680 ylnda Royal Bagnionun tarifi ve bunun erdemleri bal altnda erdemli bir kii tarafndan yazld belirtilen, ancak anonim olan bir kitapkta,83 Londrada alan hamamn Trk hamamlarna mmkn olduunca benzetilmeye alld belirtilmi, en gzel ve ihtiaml hamamlarn Osmanl padiah tarafndan yapld, bunun sadece stanbulda deil tm Osmanl eyaletlerinde de bulunduunu anlatlr. Bilimsel bir tebli olarak hazrlanan bu yazda Trk hamamlar ve bununla ilgili klhan, petemallk, tellak gibi terminolojiye de yer verip, Ortaa bilgini Galenin fizik ve tpla ilgili almalarnda, bu konudaki yazdklarna da atfta bulunulur. Ancak, burada Royal Bagnio ile ilgili binann fazla bir tarifi verilmez. Sir William Jenningsin yaptrd hamamlardan biri kendi ikamet ettii Long Acrenin Bat yakasnda Salisbury ahrlar denilen yrede yer alan Duken Banyosu ismiyle anlan bir hamamd.84 Bulunduu yer Banyo Avlusu diye anlmaktaysa da, bu 1844 ylnda Banyo Soka diye isim deitirmiti. Buras 1683 ylnda yaynlanan bir kitapta olduka detaylarla anlatlmt.85 Bu hamamn karsnda uzun yllar kralie adna denizlerde grev yapm ve ngilterede halk yararna ilk banyo veya hamamlar aan Sir William Jennignsin son derece lks ve ihtiaml evi yer almt. Bu ev, Banyoya gelenlerin ikameti iin dzenlenmi ok sayda oda ihtiva ediyordu. Bunun ilerisinde ise Banyo yer alyordu. Bu binann ilk giriindeki holde bir kapc gelen mterileri karlyor ve para alyordu. Buradan sonra girdiimiz ikinci odada kocaman bir terazi duruyordu. Bu, girerken ve karken mterileri tartp, banyoda terleme sonucunda ne kadar arlk kaybettiini belirlemek iindi. Buradan olduka geni bir baka odaya geiliyordu. Buras soyunma odas idi. Her iki yanlarda mterilerin soyunup giyinmesi ve zel eyalarnn braklmas iin kk zel kabinler vard. 30 ayak uzunluunda olan bu oda, siyah beyaz mermer karolarla deli idi. Mterilerin soyunurken tmemesi iin bu odann lk olmasna zen gsterilirdi. Bu odann tavan dz, st ise kurun kapl idi. Bu mekann teki ucunda bir baka kap vard. Bunun nnde banyoda o anda ii olmayan keseleme iini yapan tellaklar beklemekte idi. Buras nispeten daha scakt. Buradan esas banyo ksmna girilirdi. Bu ksm muhteem bir yerdi. 45

945

ayak uzunluunda, 35 ayak geniliinde, oval eklinde bir alann st bir kubbe ile rtl olup iine gml cam ielerden szlen doal kla aydnlatlmt. Bunlar, Royal Bagniodakinden daha geni, ancak sayca daha azdlar. Bu kubbe, her biri 20 in apnda ve 16 ayak ykseklikte beyaz tatan yaplm silindir eklinde sekiz stun zerinde ykselmekte idi. Burada ortada yerden 20 in ykseklikte ve alt metre kare geniliinde masa eklinde mermerden yaplm bir gbek ta vard. On oturma yeri ile duvar boyunca on drt ni iine ok sayda kurna ve musluk yerletirilmi, duvarlar ise Gali inileri ile kaplanmt. Duvarda asl olan ok gzel sarkal bir saat, mterilerin ne kadar zaman burada kalabileceklerini ayarlamalarna yardmc oluyordu. Banyo ksmna bitiik drt kk daire planl oda daha vard. Bunlarn kimisi ok scak, kimisi ok souk olup, herbirinde scak ve souk iki musluu olan birer kurna vard. Buradaki elencelere gelince yine Trk hamamlarndakinin hemen hemen ayns idi. Hamama gelen mteri, kapdaki grevliye giri cretini dedikten sonra isterse nce terazide tartlr, sonra bir berber eliinde zel kabine girer, bu kii ona soyunmas iin yardm ederdi. Berber, mterinin bana bir pekir sarp, belinden aasn bir petemal ile rtp, omuzlarna bir havlu atarak hamama hazrlyordu. Ayaklarna bir ift terklik giydirip mterisini hamam ksmna geirtiyor, burada ona bir ift tahta takunya giydirildikten sonra tellak tarafndan kei klndan yaplm eldivenle keseleniyordu. Bundan sonra iinde kurna olan odalarda nce ok scak, daha sonra da iyice souk su olan kvetlerde ykanrlard. Duken banyosunda kadnlar iin de gn ayrlmt. O gnlerde burada sadece kadn grevliler alr, tamam ile mahremiyet iinde olurdu. Sal ve Cuma gnleri hamam kadnlara ayrlrd.86 Covent Gardenda da Hummum diye anlan bir baka yerin de en eski Trk hamamlarndan biri olup87 Jenningsin 1675te nce at ilk hamam olabilecei dnlebilir. Ancak ngilterede alan bu hamamlar, tm reklamlarnda salk ve temizlik amac ile aldklarn belirtmelerine karn, tamam ile elenceye ynelik gelitirilmiler, bunlarn yannda yaplan kahveler ve zel evler birer genelev olarak kullanlmlard. Covent Gardendan Shakespearin Bana ait anlar ve elenceleri anlatan Shakespearin Hayaleti imzal kitapta, bir Londra sabah anlatlrken, gnein artk iyice ykseldii saatlerde, tutumlu ev hanmlar yemeklerini hazrlam, evredeki Banyolar ise gecenin gnahkar konuklarn perdeli tahteravanlar iinde tek tek yolcu etmekle megul olduu88 szleri bu hamamlarn temizlikten ok genelev olmalarnn ifadesi idi. 1845 ylnda ise bu gelenei yeniden canlandrmak isteyen David Urquart, yeniden Trk hamamlar ap, bunlarn oalmas iin byk bir gayret sarf etmiti. Urquartn Londrada Jermyn Streette at Trk Hamam, stanbuldakileri aratmayacak gzellikte olduu anlatlr. Urquart, yaad her yerde kendisi ve ev halknn, hatta alanlarn da kullanabilmesi iin Trk hamamlar yaptrmt. Savoydaki da evinde bulunan Trk hamamn btn kyl ve daclara am, yazd makaleler ve verdii konferanslarla Trk hamamlarnn shhi ynn bilimsel olarak anlatmaya almt.89 Hamam diye anlan bazen de sadece ksa harflerle T. B. diye anlan Jermyn Streetteki Trk Hamamna ald gnden itibare 28 ay iinde 72.000 mteri gelmiti. Victoria sokandaki Oriental Bath ise iki buuk yllk srede 54,720 mteri ile ikinci rabet edilen Trk hamam olmutu. Bu hamamn reklamlar o denli oktu ki abartllara dahi gidilmiti. Bu hamamn nne ait yklerden

946

biri stanbulda bir yemekte gemi, bir Fransz sekreterinin Harranl bir Arap eyhine en iyi hamamn nerde olduu sorusu zerine, Allah var, ahidim var. Her yerde Trk hamam var ama Londrada Picadillyde olan gibisi yok demi, bununla da Jermyn Streetteki hamamn kastedildii eklinde idi90 Urquartn yaptrd bu hamamlarn youn bir ekilde tantmlar yaplm, kk kitapklar veya brorlerde de yaynlanmt. Hamama gelindii andan itibaren nasl bir sra ile tm blmlere girilecei anlatlm, renkli bir tablo izilmiti. Bu hamamlarda Trk Hamamnda olan her ey vard. Kapda karlayan mavi atlas giysili trbanl kapc yannda, nargile veya Trk ubuklar istrahat ederken iilebilmekte ayrca mterilere helva, erbet gibi Trklere zg yiyecekler sunulmaktayd.91 II. Dnya Sava srasnda hava saldrs srasnda bomba isabet etmesi sonucu ortadan kalkmtr. Londrada yaplan Trk hamamlarnn en iyi korunmu rneklerden biri Liverpool Street civarnda Bishopgate Churchyardda bir Trk irketi tarafndan lokanta olarak altrlan Gallipoli Restauranttr. 19. yzylda ngiterenin bir ok yerinde alan Trk Hamamlar yannda, Lord Kinnairds tarafndan inekler iin de yararl olaca dncesi ile Trk hamam eklinde alan zel bir inek hamam yaptrlmt.92 Ayrca skoyada Dunfermline kentinde Turkish Suite diye anlan Trk hamam bugn halen kullanlmakta olup, dtan gri tatan yaplm skc grntsne karn renkli inileri olan muhteem i mekan grenleri artmaktadr.93 Trk Kkleri ve Camileri Trk hamamlar yannda ngilizler, Trk mimarisinin eitli alanlarnda da Osmanl topraklarnda yeni fikirler aramlar, bunlarn bazlarn uygulamaya almlard. 17. yzyl ortalarnda nl ngiliz mimar Christopher Wren, stanbulda yaayan varlkl ngiliz tccar Dudley Northdan, Trklerin mimari konularnda, zellikle cami kubbelerinin yap tekniini kendisi iin renmesini istemiti. Northun toplad bilgileri, Wren, St. Pauls Kilisesinin kubbesinin yapmnda kullanmak istemise de bu bilgileri yeterli bulmamt.94 Christopher Wrenin ansna James Elmes tarafndan yaynlanan bir kitapta95 Wrenin yazlarndan alnt yaplm ve Ayasofya ile balayan kubbenin artk sadece stanbul ve Dou lkelerinde muazzam bir ekilde yapldn belirtmi ve bunun geometrisi ile ilgili baz zmlemelere girimiti. Elmes, Royal Society yesi ve mimar John Evelynin gnlnden yapt bir alntda Royal Society yeleri olan Christopher Wren, Sir John Hoskyns ve Evelynin o yllarda ngiltereye yerleen ve Douya yapt an ve gzlemlerini aktard seyahatnamesi ile nl olan Fransz Sir John Chardindan da Dou mimarisi ve zellikle kubbe yapm zerine bilgi almak iin yaptklar ziyarete de deinmitir. Sir Chardin onlar evinde Dou giysileri ile karlam, ancak onlara Trk yaplarndan ok Yunan ve Roma eserlerinin ihtiamndan bahsetmiti. Sir John Evelyn de Christopher Wren ansna yaynlad mimarlk tarihi ile ilgili kitapa Ayasofyada yaplan kubbenin sonralar Trkler tarafndan gelitirildiini anlatmt.96 18. yzylda ise Trk mimarisi teknikten ok plan olarak benimsenmi, Rokoko Dnemi ngilteresinde yeniden gndeme gelmi, bu kez fantazi binalar oluturulmutu.

947

Bu fantaziler kapsamnda mimari alannda ilgilerini eken Trk camilerinin 18. yzylda parklarda ilgi ekici minyatr rneklerini yapmlard.97 Bahe ve parklarda Yunan ve Roman tapnaklarn andran yaplar yannda, kk Trk kkleri de yaplmt. O yllarn mimarlk kitaplarnda aka Trk yaps denilmese dahi bu tasarmlar izlenmektedir. John Evelyn, William Jones, Charles Over, John Soanun yaynlad plan ve kesit izimleri olan kitaplar bunlardan sadece bir ka tanesidir.98 Bu kitaplarn bazlarnda Gothic diye nitelenen, ancak bugnk gotik slup tanm ile ilgisi olmayan, kubbeleri ile Trk slubunu yanstan tasarmlar okluktayd. Wren, Gotik teriminin talyanlar tarafndan Roma slubunun dnda olan tm yaplara verilmi olduunu, gerekte bunun Saracen yada Arap kkenli bir slup olarak tanmlanmasnn yerinde olacan aklam,99 19. yzylda Brighton Pavyonunun tasarm iin yazd kitapta H. Repton, Hint tarznda tasarladklar bu pavyonlardan oluan Sarayda Hint kubbesi diye tanmlanan kubbenin gerekte bir Trk camiinin kubbesine benzediini anlatm ve gotik diye yanl tanmlanan Hint, Gentu, in ve Trk mimarisine deinmiti.100 18. yzylda Londradaki Vauxhall Gardensta son derece zengin ilemeli bir Trk adr vard.101 Bunun dnda Painshill ve rlandada Belle Vuede de Trk adrlar olduu bilinir.102 O yllarn tannm mimar Sir William Chambers tarafndan Wales Prensi ve Prensesi iin yaplan Surreydeki Kew Saray ve bahesinde byk bir saray yerine kk kkler tercih edilmi, bahede ise dekoratif amal in pagodas, Trk camisi, adr andran baldahinli, kubbeli yaplar, kkler yer almt. Pagodann yannda yer alan cami 1761 ylnda Sir Chambers tarafndan tasarlanp yaplmt. Bu minyatr cami, yapay bir gln iinde oluturulan adann birinde yer alacak ekilde tasarlanm103 blmden meydana gelmiti. Yapnn ortasnda sekizgen planl bir ana mekan ve iki yannda iki kk yan ksm vard. Yap ortada byk, yanlardaki blmelerin st ise iki kk kubbe ile rtl idi. Byk kubbenin stnde bir hilal vard. Kubbenin dik ksmnda 28 kk kemer ile binann aydnlatlmas salanmt. Binaya sekizgen mekann n cephesindeki kesinde zerlerinde Dr. Moretonun Kuranndan alnan altn harflerle yazl Arapa yaz bulunan giri kapsndan girilirdi. Minareler ana binann iki ucuna yerletirilmiti. Chambers, d cephede Trk mimarisinin karakterine sadk kalmaya alt halde, i cepheyi farkl bir anlayla tanzim ettiini anlatr. Kk blmelerin duvarlar gl renginde, ana mekan saman renginde, sekiz kede ise al kabartma olarak yaplan palmiye aac motifleri de yeil rengin tonlar ile boyanarak tabiat canlandrlm, kubbenin altnda alan dallar ve ipek kurdelelerle birbirine balanarak adeta bu palmiyelerin kubbeyi tarm izlenimi yaratlmt.104 1796 ylnda burada yaplan bir aratrmada bu yapnn bakmsz kalp, tamir edilemez halde olduundan yklm olduu yazlmt.105 Ba mimarln Chambersin yapt bu Parka, Kew Gardens yan sra Trk Cenneti de dendiini yine o devirde yazlan bir iirden reniyoruz.106 Mekanlarda Trk Etkisi On altnc yzyldan itibaren i mekan demesinde de Trk sanatndan etkiler grlmtr. Turkey work (Trk ii) denilen bir ileme moda olmu, sandalye arkalklar bunlarla denmiti. minelerin etraf inilerle sslenmi ve odalara Trk temal resimler aslmt. Sir

948

Chardin, Dudley North gibi Douda konsolosluk grevinde alan veya ticaret yapma amac ile bir sre yaayan veya seyahat eden ngilizler de evlerinde en azndan bir odalarn Trk tarznda deyerek, bu kltr sergilemilerdi. Ak skandallar ile nl Lord Baltimore, sk sk Dou gezilerine gidip, bir seraglio diye tanmlanan evinde de bir harem fantazileri iinde yaam, Londradan bir ka mil darda bu amala bir ev yaptrmak iin de mimarlara tasarlatmt.107 Orientalizm akm erevesinde yeni bir i tasarm balam, evlerde sigara odalar ve divanlar Trk ve Arap slubunda denmeye balanmtr. Bu odalarda gen, kibar ve yksek eitimli erkekler Dou stilinde sigara ime kasketleri ve hatta tamamyle Dou kyafetleri giyip, Delacroixn arkada Kont Palation gibi, nargile ubuklarn ierek istirahat ederlerdi. Londrada Hertford Houseda bu tarzda dzenlenmi bir sigara odas vard. Duvarlar tamam ile Minton, Hollins&Co. tarafndan yaplm Trk tarznda inilerle kaplyd. Yarm asr ncesine kadar korunan bu odada bugn sadece bir duvarda iniler kalm, salonda ise Sir Richard Wallace kolleksiyonunda bulunan Dou silahlar kolleksiyonu sergilenmektedir.108 Orta Dou lkelerini gezen Lord Frederick Leightonun mimar George Aitchsona yaptrd ve 1880 ylnda halkn ziyaretine at Londrada Kensintonda genellikle Arab Hall diye anlan evi de inileri, sedef kakmal kaplar ve slam eserleri kolleksiyonu ile kk bir Dou sarayn anmsatan hem mimari hem de i mimari ynyle bir sanat abidesi olan ihtiaml bir eserdir.109 19. yzylda ngiliz deme trlerinde Ottoman, bazen de Turk slubu diye adlandrlan oturma elemanlar kullanlmt. 1790 ylnda Orta Dou gezisini tamamlayan Thomas Hope, 1798de Household Furniture ad altnda bir kitap yaynlam ve zellikle Antik Msr ve sedef kakmal am mobilyalarndan etkilendii tasarmlar yapmt. Hopeun kitabnn 180. sayfasnda oturma odas tasarmnda zeri yastklarla ssl, bir duvardan dier duvara uzanan keli bir divan Ottoman diye isimlendirilmiti.110 Bu tr oturma elemanlar Trk kesi (Turkish Corner) diye de anlmt. Bunlar, arkalarna arabesk motiflerle ssl arkalklar da eklenerek cosy corner diye de isimlendirilmiti. Ottoman, arkal ve koltuk ksmlar olmayan, st pamuklarla iirilmi ve kuma kapl uzun divanlard. Victoria Devrinde tel emberli, geni etekler giyen kadnlarn rahat oturabilmeleri iin byk salonlarda moda olmu111 daha sonra baka tr mobilyalara da bu isim verilmiti. 19. yzyln ikinci yarsna ait mobilya kataloglarnda arkalkl, zengin bir ekilde denmi ve dedikodu koltuu denilen nl arkal koltuklar, kanepeler hep bu isimle anlmt. Byk salonlara konan ortas ieklik olan yuvarlak oturma elemanlar da Ottoman olarak anlmt.112 1.1. Trk Hals

Hal sanat, ngilizlerin Trklerden rendii en nemli sanat dallarndan biridir. 15. yzyla kadar ngilizler, zemini rtmek iin herhangi bir kayg duymamlard. Saraylarnda bile, yerler genellikle plak ve pis olurdu. Sadece, tahtn nne deerli bir kuma paras serilirdi. 15. yzylda yerler saman ile rtlmeye balanm, bu arada bir ka Trk hals da ngiltereye ulamt. ngilterede Trk hals ile ilgili ilk kayt 1439 ylna ait olup, St. John manastrnn ba rahibi iin Rodostan Antony Querrinus tarafndan getirilen Trk hallar yansra silah, zrh, eitli rt, ipekli kumalar ve araptan gmrk vergisi alnmamas ile ilgili bavuru kayd idi.113 Bunun dnda

949

Venedik ve Cenevizli tccarlar tarafndan Londraya Trk hallarnn getirilip, ngiliz ynlleri ile takas edildii bilinmektedir. rnein 1492 ylnda Cenevizli tccar Antonio Gallio Sakzdan satn ald 50 Trk halsnn 40 adedini Londraya getirip ngiliz ynlleri ile takas etmi, bu iten ok iyi kar etmesi zerine 1494te yeniden Londraya Trk hallar ile gelmiti.114 Trk hallar devlet antlamalarnda pazarlk konusu bile olabilmiti. ngiltere Bapiskoposu Kardinal Wolsey, Venedik hkmeti ile olan bir anlamazlk dolays ile tccarlar ve Venedik elisi ile olan grmelerde zellikle Venedik tccarlarnn ngiltereye getirdikleri Kandiye araplar ile ilgili verginin kaldrlmas iin yapt uzun grmelerde 12-15 am halsnn getirilmesini istemi ve buna karlk yedi hal hediye edilmiti. Ancak Kardinal kendisine getirilebilecek 60-100 haly deyebileceini sylemekle beraber bunun hediye olmasn ima etmi, drt yl sonra ise Venedik hkmeti elisi vastas ile 60 Trk halsn hediye olarak gndermiti. Kardinal, kendisine hediye edilen bu hallar saraynda tek tek incelemi ve ok beenmiti. Menmuniyetini de Venedikli tccarlara glk ektikleri pek ok konuda yardmc olma vaadini vererek dile getirmiti.115 Kardinal Wolseye hediye edilen bu hallarla ilgili detayl bir tarife rastlanmamsa da bunlarn 1529 ylnda Kardinalin devrilmesi ile Kral VIII. Henrynin zimmetine getii grlr.116 16. yzylda ise Trk hallar Osmanl mpratorluundan ithal edilmekle beraber, yine de deerli, nadir bulunan lks eyalar saylrd. 1599 ylnda Elizabethin kentteki sarayn gezen Thomas Platter ve arkadalarnn duvardaki goblenlerin dikkat ektii kabul salonunda yerlerin hasr otu ile rtl olduu, sadece Kralienin tahtna kadar yrd yerlerin Trk dml hallarla kapl olduunu anlatr.117 Hentzer adl yabanc bir gezgin 1598 ylnda Elizabethin ara sra ikamet ettii ve o yllarda ihtiam iinde olan Hampton Court Sarayn anlatrken, burann ok sayda odasnn altn, gm ve ipek ilemeli duvar hallarla donatld, bunlarn bazlarnda sava sahnelerinin betimlendiini, dierlerinde ise hepsi de ok tabii grntl Trk ve Amerikan giysilerinin (dresses) olduunu anlatr. 118 Hetznerin burada szn ettii giysiler o yllarn saray envanterlerinde de sk sk ratlanan, masalar zerinde rt olarak kullanlan Trk hallar olmas gerekirdi. Bununla beraber 16. yzylda Trk hallarnn ngilterede taklitlerinin yapld grlr. 1570 tarihli, ortasnda kralie Elizabeth, kenarlarnda ise Ipswich eyaletleri hanedannn armas bulunan bir hal bu gn Victoria and Albert Museumda bulunmaktadr. Queensbury kolleksiyonunda bulunan zerinde Montagu ailesinin armas ile 1546-87 tarihleri olan bir grup hal da Trk hallarnn taklitleridir.119 ngilterede Trk hallarna kar daha 15. yzylda balayan beeni sonucu artan talebi fark eden Richard Hakluyt, 1579 ylnda Moskova kumpanyas yesi Morgan Hubblethorna Trk hal sanatn renmesi ve geri dnerken beraberinde bu sanat ok iyi bilen kadn-erkek bir ka kii getirmesi konusunda direktif vermiti.120 Bu konuda fazla bir bilgi kmasa da baarl olduu phelidir. Ancak, 1539 ylndan nce Ormond Dk Piercein Fleman ve komu eyaletlerden sanalar ve reticiler getirip Kikennyde duvar hals, Trk hals, yastk vs. yapmnda altrd Ormond ailesinin hukuk danman Sir Robert Rothe tarafndan anlatlmtr.121 Bununla birlikte 16. yzylda Trk hallarnn taklitlerinin yapld bilinir. ngiliz kaynaklar, Trkiyeden ithal edilen hallar

950

Trk hals (Turkey carpet), taklitlerden de Trk ii hal (Turkey work carpet) diye tanmlamaktadr. 1756 ylnda yaynlanan ticaret szlnde halnn tarifi yannda en iyi hallarn ran ve Trkiyede yapld belirtilmi, hal isimleri Anadolunun deiik yrelerinin isimlerine gre veya baka isimlerle verilmiti. Mosquetes denilen cinsin en gzel hallar olup, cadene denilen cinsi ise en dk kalitesi idi.122 18. yzylda Royal Society of Arts bu sanat tevik etmek amac ile yarmalar dzenler. dl kazananlardan biri olan Thomas Whittynin Axminsterde kurduu hal fabrikas 19. yzyl ortalarna kadar almasn srdrse de, Trk pazar ile rekabete girememi ve sonuta kapanmt. Axminsterde yaplan en son hallardan biri Osmanl Padiah iin sipari verilmi, 1835 ylnda tamamlanan bu hal kasabada byk bir heyecan yaratmt. Bu imdiye dek dokunan en byk hal idi. Bunu kutlamak iin kran Gnnde kilisede bir ayin dzenlenmiti.123 Trk inileri, Ebru ve Trk Motifleri Trk inileri de ngiliz yaamna daha erken yllarda girdii dnlse de gmrk kaytlarnda znik inilerinin ithali ile ilgili bilgiye rastlanmamaktadr. 17. yzylda deerli Dou porselenlerinin gmle montrlenmesi moda idi. ngiliz kolleksiyonlarnda montrl olan baz znik inileri de bu ekilde ngiliz iiliinin birlemesi ile yeni formlara sokulmutu. zerlerinde I. H. damgas ve 1592, 1597/8 tarihleri bulunan ini124 Victoria and Albert Musueum, British Museum ve Fitzwilliam Museumun en gzel rneklerindendir. Dahas bunlardan British Musumda olan, Trk eserleri arasnda deil, Rnesans eserleri ile sergilenmesi toplum yaamndaki yerinin nemini daha da artrr. Bunlardan biri Essexde Walton Abbeyin gneyindeki evin hela ukurunda bulunmutu. Evi, Mercerss Companynin mensuplarndan I. Thomas Winspearn 1639 ylnda yaptrd sanlyor. Krk dkk seramik paralar ve yemek artklar ile bulunan bu seramik, alel acele belki de bir olayn hmyla sofradaki kaplarn kuyuya atldn anmsatm, yaplan analizde znik kasesinin ahududu tatls iin kullanld anlalmt.125 Bu da orta snfn ya da tccarlarn bu tr kaplar bereberlerinde gelirken getirmi olabileceini anmsatmaktadr. 17. yzylda Avrupada olaanst gzel veya ilgin eserlerin sergilendii ilgin ve garip eyalar dolaplarnda diye anlan caml dolaplarda Trk inileri bulmak olas idi. Julian Raby, Londradan 1614 ylna kaytl Walter Capein znik inilerini rnek olarak vermektedir.126 19. yzylda ngilterede znik inileri, Deck, Minton & Co., Maw & Co.127 William de Morgan, William Morris gibi sanatlar tarafndan incelenerek taklitlerinin yaplmas baarlr.128 zellikle Arts & Crafts akm iinde stilize edilmi motiflerle evlerin en sevilen ssleme unsurlar olur. Owen Jonesun zellikle 1856da yaynlad Grammar of Ornament adl eserinin bu iniler zerinde etkisi olmutu. 1870te hem Morgan hem de Morris, Victoria & Albert Museumda slam eserleri zerinde incelemeler yaparak inilerini gelitirmiti.129 ngilizlerin Trklerden rendii dier bir sanat dal da ebrudur. 16. yzyl sonundan itibaren Avrupada kitap sonlarnda ebru kad kullanmak moda olmutu. 17. yzyl sonlarna kadar Trkiyeye kat gnderip yaptrlm, ancak 17. yzyl balarnda ebru yapmn renmilerdi.

951

Francis Bacon, kendilerince bilinmeyen bir kat boyama sanatndan vg ile sz etmi, ksaca yaplna deinmiti. Trk sanatlarndan cilt, kaat ve tezhip sanatlar da dier Avrupa lkelerinde olduu gibi ngiliz kitap sanatn da etkilemiti.130 1851 ve 1862 yllarnda Londrada uluslararas sergilerde alan Trk pavyonu, Trk sanat konusunda bir ok tartmalara yol aar. William Morris, Trk motiflerini hal, kuma, duvar kad, vitray ve kitap resimlerinde uygular ve Douya aratrmalar yapmak, yeni motifler bulmak iin sanatlar yollar. Ayn dorultuda alan Liberty Company de sedef kakmal mobilyalar yapmakla nl bir firma idi.131 Ayrca Oeztman Company, Maple Company gibi mobilya reticileri de Dou etkili mobilyalar retir. Liberty firmasna ait tarihsiz olan bir katalogda 13 Nisan 1889 tarihli bir gazete haberinden verilen alntlarda bu tarihten bir hafta nce Dou ryas olarak hatrlanacak olan ve Lady Aberdeen tarafndan dzenlenen bir Pazardan bahsedilmiti. Bu Pazarda yer alan mzik odas ve koridorun Libertynin estetik yeteneinin rn olduu, 27 Grosvenor Squareda bulunan bu eserlerin Libertynin giriimcilii ve sanatnn bir ant olarak kalaca anlatlmt. Tavanlar, camlar, kafesler ve ocaklar eitli slam lkelerindeki trbeler ve dini antlardan kopya edilmiti.132 Sonu Gnmz ngilteresinde Trk sanat, ok sayda mzel ve zel kolleksiyonun en nadide eserleri olarak korunan ya da ve zaman zaman mzayedelerde el deitiren gz kamatrc Trk ilemeleri, silahlar, minyatrleri, inileri ve hala Londrann en byk maazalarnda nemini koruyan Trk el hallar ve kilimleri ile nemini srdrmektedir. Sk sk alan Osmanl sergileri ve mzayedelerde yksek fiyatlarla satlan Trk eserleri yannda Trk sanat alanndaki aratrmalar da bu ilginin gstergesidir. Drt yzyla yakn bir sre devam eden Osmanl-ngiliz ilikileri sonucunda iki toplum arasnda etkileim kanlmaz bir olgudur. Bu makalede sedece genel hatlar ile ngiliz kltrndeki Trk etkileri ele alnmtr. Bunun tersi olan Trklerin ngilizlere bak as, ngiltere hakknda olan bilgileri, Batllama dnemi Osmanlsnda ngiliz sanatlarn yeri ve Trk pazarndaki ngiliz rnlerinin okluu ayr bir konu olarak baka bir yazda ele alnmas tasarlanmaktadr. 1 Uzun yllar zellikle Londrada British Libraryde yaplan almalarda Osmanl-ngiliz

kltr etkileimi konusunda geni bilgi toplanmtr. Bu almalardan sonuncusu 2000 ylnda Oxford niversitesi, Dou Aratrmalar Merkezine bal Barakat Kuruluundan verilen maddi destekle yaplm ve bu konuda bir kitap hazrl balamtr. The Barakat Trust, yneticisi Dr. Julian Rabyi, hereyden de te, bana her konuda destek veren deerli hocam Prof. Dr. Nurhan Atasoyu ve ailemi burada minnetle anmak istiyorum. Ayrca bu makaleyi, Osmanl-ngiliz ilikileri alannda deerli almalar reten ve zamansz vefat eden Dr. Tlay Reyhanlnn ansna atfediyorum. 2 M. Epstein (1908/1968). The Early History of the Levant Company, New York, s. 16, 18,

40; Anonim. (1825). Account of the Levant Company, London, s. 3. 3 Sarah Searight (1979). The British in the Middle East, London, s. 255.

952

4 523. 5

William Otter (1929). The Life and Remains of the Rev. Edward Daniel Clarke, London, s.

ngiliz Osmanl likileri Srecinde ngiliz Sanat ve Sosyal Yaamndaki Trk Etkileri,

Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, say: 11, 42. 6 Bu rehberlerden biri iin bkz. James Howell (1650). Instruction and Directions for Forren

Travel Showing what course and what comes of time, one may take an exact survey of the Kingdoms, and States of Christendome, and arrive to the practical knowledge of the Languages, to good purpose, with a new Appendix for Travelling into Turkey and the Levant Parts. London. 7 8 M. Pilkinton (1770). Pilkington Dictionary of Painters, London, s. 678-679. Michael Bryan (1816). A Biographical and Critical Dictionary of Painters and Engravers,

London, s. 710. 9 Gnsel Renda (1983). Europe and the Ottomans, Europe und die Kunst des Islam 15. bis

18 Jahrhundert, 5. XXV, Internationaler Kongress des Islam feur Kunstsgenscite, Ciba, Wien 4-10. 9. 1983; Ayrca bkz. Gnsel Renda (1978). Trk Ressam diye Anlan Jean Etienne Liotard, Sanat Dnyamz, XIII, s. 12-21. 10 11 Sarah Searight (1979). s. 18, 69. Thomas Roe (1740). The Negotiation of Sir Thomas Roe in His Embassy in the Ottoman

Port, From the Year 1621-1628, Inclusive. London, s. 154. 12 13 14 15 Sarah Searight (1979). s. 71. Bu portre iin bkz. Maurice Howard (1995). The Tudor Image, London: Tate Gallery, s. 76. R. Baldwin (1773). Beauties of England, London, s. 246. Bkz. James Kennedy (1771). A New Description of the Pictures, Statues, Bustos, Basso-

Relievos and Other Curiosities at the Earl Pembrokes House at Wilton, London. 16 17 18 19 Sarah Searight (1979). s. 71. David Piper (1977). Treasures of Oxford, London, s. 21. Sarah Searight (1979). s. 71. Sir Worsley (1794). Museum Worseylanum or a Collection of Antique Basso Relievos

Bustos Statues and Gems with Views of Places in the Levant Taken on the Spot on the years MDCCLXXXV, VI and VII. London.

953

20

Sarah Searight (1979). s. 74-75; Harold Bowen (1945). British Contribution to Turkish

Studies, London, s. 27. 21 19, 20, 21. 22 23 24 25 Karl Meyer (1973). The Plundered Past, London, s. 174. William Otter (1929). s. 502. Karl Meyer (1973). s. 174. William Lithgow (1632). The Totall Discourse, of the Rare Adventures and Painefull Rolf Tomann (ed.) (2000). Neoclassicism and Romaticism, Cologne: Knemann, s. 17,

Peregrinations of long Nineteen Years Trauayles, from Scotland, to the most Famous Kingdoms in Europe, Asia, and Africa, Lyon; Gilbert Phelps (ed.) (1974). The Rare Adventures and Painful Peregrinations of William Lithgow, London, The Folio Society. 26 Gordon Waterfield (1963). Layard of Nineveh, London, s. 125, 128, 132, 141; Layardda

verilen bu ferman British Library Add. 39, 055 Layard Papers, fol. 17bde yer almaktadr. 27 28 29 Gordon Waterfield (1963). s. 40-45; Sarah Searight (1979). s. 151. Babakanlk Arivi-rade-Hariciye No: 4869. Netice Yldz (1987). ngiliz-Osmanl Sanat Eseri Alverii (1583-1914), stanbul: stanbul

niversitesi, Baslmam Doktora Tezi, s. 159-168. 30 31 Harold Bowen (1945). s. 16. Paul Rycautn zmirdeki konsolosluk grevi iin bkz. Sonia Anderson (1989). English

Consul in Turkey, Paul Rycaut at Smyrna, 1667-1678, Oxford: Clarendon Press. 32 Mike Dash (1999). Tulipomania, The Story of the Worlds Most Coveted Flower and the

Extraodinary Passions It Aroused, London: Indigo, Orion Books, s. 39-40. 33 Anonim (1694). Some Observations Made upon the Root Called Serapias or Salep

Imported from Turkey. Shewing Its Admirable Virtues in Preventing Womens Miscarriages, written by a Doctor of Pysick in the Countrey to his Friend in London. Yazar, arkadana insann yapt en nemli ant olan ocuk yapma konusunda zlmemesi ve einin kullanmasn tavsiye etmiti. 34 35 Derek Hudson (1954). The Royal Society of Arts 1754-1954, London, s. 121. H. O. Coxe (1973). Bodleian Library Quarto Catalogues, Laudian Manuscripts, Ed. By R.

W. Hunt, s. xix; Netice Yldz (1987). s. 62, 63.

954

36

Bu konuda geni bilgi iin bkz. G. J. Toomer (1996) Eastern Wisedom and Learning, The

Study of Arabic in Seventeenth-Century England, Oxford: Oxford University Press; Netice Yldz (1987). s. 62-124. 37 38 Netice Yldz (1987). s. 66, 80; H. O. Cox (1973). s. xv n. 39; William Otter (1824). s. 533. Theodore Bent ed. (1893). Early Voyages in the Levant. The Hakluyt Society: Report for

1892: Introduction: Of the Formation of the Levant Company of Turkey Merchants, s. i-ii. 39 Anonim (1825). Account of the Levant Company: with some notices of the benefits

conferred upon Society by its officers in promoting the causes of humanity, Literature and the fine Arts. London. 40 41 Richard Cowdry (1751). A Description of the Curiosities in Wilton House, London, s. 109. J. M. Brun, (18-19th centuries) Historical Collection Relative to Spring Gardens, Charing

Cross and to Vauxhall Gardens, London, s. 226; W. S. Scott (1955). Green Retreats, The Story of Vauxhall Gardens 1661-1859, London. s. 24. 42 Percy G. Dawson (1945). Clocks Made for the Turkish Market, Antique Collector, May-

June 1945, s. 96; E. H. Baillie-Cecil Clotton, C. A. Ilbert (1973). Brittens Old Clocks and Watches and Their Makers, London, s. 95; Netice Yldz (1987). s. 347-354. 43 J. Nightingale (1822). Memoirs of Her Late Majesty Queen Caroline Consort of King

George the Fourth, London. Cilt. II, s. 194-198. 44 45 The Illustrated London News, Cilt. 26, 1855, s. 33. Netice Yldz (1992) Mehmet Reit Paann Jurnali Inda Prens Alfredin zmir Ziyareti,

Tarih ve Toplum, Mays 1992, Cilt: 18, say: 101, s. 42. 46 29. 47 48 49 The Illustrated London News, Cilt. 28, 1856, s. 643. The Illustrated London News, Cilt. 28, 1856, s. 219. Samuel C. Chew (1937). The Crescent and the Rose, New York, s. 454-455; Tlay Bu konuda daha detayl bilgi iin bkz. Netice Yldz (1992). ngiliz Basn ve Ariv Belgeleri

Inda Krm Sava ile ilgili Baz Sosyal Etkinlikler, Tarih ve Toplum, Cit 19, Temmuz 1992, s. 24-

Reyhanl (1984). ngiliz Gezginlerine Gre XVI. Yzylda stanbulda Hayat (1582-1599), Ankara, s. 16. n. 6; Netice Yldz (1987). s. 484. 50 J. S. Brewer (ed.) (1814). Letters and Papers Foreign and Domestic of the King of Henry

VIII, Arranged and Catalogued by J. S. Brewer, Cilt II, London. s. 1490-92.

955

51 52

A.e., s. 1490-1492. Tlay Reyhanl (1984), s. 16, n. 6; Documents Relating to the Revels at Court, s. 172,

175. s. 181, 185; P. Cunningham, Extracts from the Accounts of the Revels, s. 21-21. 53 54 Samuel C. Chew (1937). s. 457. James Laver (1969). A Concise History of Costume, London, s. 114; Iris Brook (1934).

History of Costumes of the Seventeenth Century, London, s. 60. 55 56 Sarah Searight (1979). s. 90. Gnsel Renda (1985). Avrupa Sanatnda Trk Modas, Sanat zerine, Hacettepe

niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar, s. 44. 57 Lady Montagu, saraya kabul edilen ilk ngiliz sefiresi olarak bilinmekte ise de ondan nce

Lord Wynchelseanin ei Valide Sultan tarafndan davet edilmi, ngiliz tarzndaki jponlu giysisi saray kadnlarnn dikkatini ekmiti. The Sixteenth Volume of the Walpole Society, 1927-28, London, 1928, s. 40. Ancak Geoffrey Lewis bu sefireyi Peter Wychin ei olarak verir. Geoffrey Lewis (1984). s. 130131. Rycautun eserlerinde ise Lady Wynchelseaden olduka sz edilir. Bkz. Sonia Anderson (1989). 58 59 National Trust (1972). West Wycombe Park, National Trust, London, s. 16. Montagunun resmi iin bkz. Netice Yldz (1992). ngiliz Osmanl likileri Srecinde ngiliz

Sanat ve Sosyal Yaamndaki Trk Etkileri, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, say: 11, 42; Turquise (1990) dergisinden. 60 Edward Montagunun mektuplarndan toplanarak yaynlanan anlarnda Padiahn

Montaguyu kabul ettii ve kendisine o gne kadar hi bir Hristiyana gsterilmeyen sempatinin gsterildii anlatlmakta ve zeki bir okuyucunun buna hi armamas gerektii, nk Lady Marynin sefareti srasnda Padiah ile olan ilikisinin meyvesi olduu, bu babalk duygusu ile ona Aa unvann verip, zengin bir Emirin kzyla evlenmesine de izin verildii anlatlmt. Anonim (1779). Memoirs of the Late Edw. W M-Tague, Esq. (Collected and Published from Original Posthumous Letters), Dublin. s. 16-19, 167, 169. 61 Jonathan Curling (1954). Edward Wortley Montagu, 1713-1776, London, 118, 194, 213,

214, 220, 226. 62 Anonim (1750). Roxana or the Fortunate Mistress being History of the Life and Vast

Variety of Fortunes of Mademoiselle de Bleau, 2nd edition, revised and corrected, London, s. 183185189-190. 63 Lord Baltimore (1767). Tour of the East in the Years 1763 and 1764 with Remarks on the

City of Constantinople and the Turks. Select Pieces of the Oriental Wit, Poetry and Wisdom, London.

956

64 maddesi. 65

Dictionary of National Biography, (1886). London, Cilt. VIII, Calvert, Frederick Baltimore

(Sophia) Watson (1768). Memory of the Seraglio of the Bashaw of Meryland (Lord

Baltimore), by a Discarded Sultana, the second edition, London. s. 4-7, 8, 31 (Anonim olarak baslan bu kitabn British Library 1414. E. 64 numara ile kaytl nshasnda el yazs ile kitabn isminin altna Sophia Watson ismi eklenmitir). 66 Anne Bellamy (c. 1750). Memoirs of George Anne Bellamy, Including All Her Intrigues

with Genuine Annecdotes of all her Public and Private Connections, by a Covent Garden Theatre, London, s 7. 67 Edward Lucie-Smith (1997). Ars Erotica, An Arousing History of Erotic Art, New York:

Rizzoli, s. 163-164. 68 Anonim (1750). Jubilee Masquerade Balls at Renalagh Gardens, A Bad Return for the

Merciful Deliverance from the Earth, London, s. 17; Jacob Henry Brun, Historic Collections Relative to Renalagh Gardens, s. 26, 228, 198. 69 Lionel Cust (1906). The Royal Collection of Paintings at Buckingham Palace and Windsor

Castle, Cilt. II, London, s. 189; Freeman ODon Oghue (1908-1914). Catalogue of Engraved British Portraits preserved in the Prints and Drawings in the British Museum, London, s. 351. 70 Joseph Nash (1843). Sir David Wilkies Sketches in Turkey, Syria and Egypt, 1840 & 841,

Drawn on Stone London, s. 6, 13. 71 Edward Pinnington (c. and 19th cent.) Sir David Wilkie: and the Scots School of Painters

(Famous Scots Series), London, s. 158. 72 The Wilkie Gallery: A Selection of the best Pictures of the Late Sir David Wilkie, R. A.

including his Spanish and Oriental Sketches with Notices Biographical and Critical, London, s. 2 C. 73 Edward Pinnington (c. end 19th cent.). s. 158.

74 75 76

Gertrude Robinson (1920). David Urquart, Oxford, s. 45, 49, 50, 174. Sarah Searight (1979). s. 72. John-Linda Pelzer (1982), The Coffee Houses of Augustan London, History Today,

October 1982, s. 41; Henry A. Harben (1918). A Dictionary of London, London, s. 17; R. Ackermann (1809). Repository of Arts, Literature, Commerce and Manufactures, Fashions and Politics, Cilt. I, s. 73-74.

957

77 78 79

Henry A. Harben (1918). A Dictionary of London, London, s. 602. A.e., s. 603. Bu kiinin P.R.O. kaytlarnda ismi Jonnes diye gemekte ancak bir ok kaynakta Trk

hamamlar ile ilgili patenti ald belirtilen Sir William Jennings ile ayn kii olmas gerekir. Bk. Sam. Haworth, (1683). Description of the Dukes Bagnio and of The Natural Bath and New Spa Thereunto Belonging With an account of the Uses of Sweating, Rubbing, Bathing, and Medicinal Vertues of the Spaw, London: Sam Smith at the Princes Arms in St. Pauls Church-yard. 80 55. 81 82 83 Henry A. Harben (1918). s. 95-96. George Wheler (1682). A Journey into Greece, London, s. 193. Anonym. (1680). A True Account of the Royal Bagnio with a Discourse of Its Vertues, by a P.R.O. -Calendar of State Papers, Domestic 1678, Adenda (1674-1678), London, s. 51,

Person of Quality, London: Printed for Joseph Hindmarsh, af the Black Bull, near the Royal Exchange, s. 1-8. 84 85 Sam. Haworth, (1683). s. 1-33. John Timbs (1855). Curiosities of London, Rare and Remarkable Objects of Interesting in

the Metropolis, London, 32. 86 87 88 Sam. Haworth, (1683). s. 1-33. John Timbs (1855). s. 32. Shakespeares Ghost (c. 18. yy). Memoirs of the Shakespeares Head in Covent Garden,

Many Entertaining Adventures, and Several Remarkable Characters, 2 cilt. London, s. 186. 89 90 Getrude Robinson (1920). s. 174. Medical Tracts (1777-1869). The Hammams of the Turks, the Thermea of the Romans

Restored in Britain. In Use in Health and In Disease (Collected Fly-Leafs), London: The Hammam, 76 Jermyn Street, s. 3, 20, 37. 91 92 93 A.e., s. 45. A.e. s. 7. Miles Danby (1995). Moorish Style, London: Phaidon Press, s. 174.

958

94

Roger North (1816). The Lives of the Right Hon. Francis North, The Hon. Sir Dudley

North, and Rey. Dr. John North, London, Cilt. III, s. 41. 95 130. 96 John Evelyn&Sir Henry Wotton (ed.) (1733). A Parallel of the Ancient Architecture with the James Elmes (1823). Memoirs of the Life and Works of Sir Christopher Wren, London. s.

Modern, in a Collection of Ten Principal Authors who has written upon five Orders. London. s. 10, 48. 97 Heinrick Glck (1974). 16-18. Yzyllarda Saray Sanat ve Sanatlaryla Osmanllarn

Avrupa Sanatlar Bakmndan nemi, Eski Trk Sanat ve Avrupaya Etkisi, evr. A. Cemal Kprl, Ankara, s. 136. 98 Henry Wotton (1733). A Parallel of the Ancient Architecture with the Modern, Collection of

Ten Principal Authors who have written upon five Orders, London; Tho. Collins Overtone (1765). Original Designs of Temples and Other Ornamental Buildings for Parks and Gardens, Greek, Roman and Gothic Taste, London; Charles Over (1755). Ornamental Architecture in the Gothic, Chinese and Modern Taste. for Parks, Forests, Wood, Canals etc. London; John Soan (1778) Design in Architecture Consisting of Plans, Elevations and Sections for Temples, Bath, Cassines, Pavilions, Garden-Seats, Obelisks and Other Buildings, London. 99 James Elmes (1823). s. 107.

100 H. Repton (1808). Design for the Pavilions at Brighton, London, s. vi, 27. 101 Anonim (1762). A Description of Vaux-Hall Gardens, London, s. 9-10; (Anonim) (1822). A Brief Historical Descriptive Account of the Royal Gardens, Vauxhall, London, s. 21. 102 Patrick Conner (1979). Oriental Architecture, London, s. 74-75. 103 A.e., s. 74. 104 William Chambers (1763). Plans, Elevations, Sections and Perspective View of the Gardens and Buildings at Kew in Surrey, The Seat of the Royal Highness The Princess Dowager of Wales etc., London, s. 6. 105 Anonim, (1796). The Beauties of the Royal Palaces or a Pocket Companion to Windsor, Kensington, Kew, and Hampton Court, London, s. 40. 106 Anonim (1741). The Turkish Paradise or Vaux-Hall Gardens, Wrote at Vaux-Hall Last Summer, The Prince and Princess of Wales with many Persons of Quality and Distinction being in the Gardens, London: Printed for T. Cooper, at the Globe in Pater-Noster-Row, s. 1-8. 107 (Sophia) Watson (1767). s. 31.

959

108 Netice Yldz (1987), s. 454; Grania Lyster (2000). A Guide to the Wallace Collection, London, s. 29. Guy Francis Laking (1964). Oriental Arms and Armour, Wallace Collection Catalogues, London, s. XI-XII. 109 Ernest Rhys (1895). Sir Frederic Leighton, An Illustrated Chronicle, London, s. 50-51; Mrs. Russel Barrington (1906) The Life, Letters and Works of Frederic Leighton, London, Cilt. 2, s. 221; Miles Danby (1995). Moorish Style, London, s. 176-177. 110 Sarah Searight (1979). s. 234. 111 Margaret Macdonald-Taylor (1966). English Furniture From the Middle Ages to Modern Times, London, s. 151, 283. 112 John Clog (1964). The Englishmens Chair, London. s. 250. 113 P.R.O. -Calendar of Close Rolls, Henry VI, 1435-1441. ed. By A. F. Stamp, London, s. 214-215. 114 E. Pandini, Vita pri vata Genoveto nel Rinacimento, Genoa, 1915, s. 53, 291den naklen Michael Rogers (1986) Court and Export: Market Demands in Ottoman Carpets, Carpets of the Mediterranean Countries 1450-1550, ICOC, 1986, s. 15. 115 A. F. C. Kendrick-C. E. C. Tattersall (1922). S. 77-78; May Beattie (1964). Britain and the Oriental Carpets, Leeds Arts Calendar, s. 11-14. 116 P.R.O. -Letters and Papers Foreign and Domestic, Henry VIII, Cilt. IV, part III, 1529-1530, No: 6184, s. 2766. Inventory of Wolseys Householddan naklen May Beattie (1964). s. 4.; Ernest Law (1885). The History of Hampton Court Palace in Tudor Times, London, s. 69-71, 180, 277 291. Bu eserde ayrca belirtilen bilgiye gre (s. 238) Kardinal Wolseynin lmnden sonra el konulan eyalarna ait iki ciltlik hacimli el yazmas (British Musuem MS. Harl. 1419), bu Trk hallar kullanld yerlere gre kaydetmitir. 117 Ian Dunlop (1962). Palace and Progress of Elizabeth I, London, s. 108. 118 Henry G. Clarke (1843). The Royal Gallery of Hampton Court Palace: Its Pictures and Their Painters: A Hand Book Guide for Visitors, London. s. 5. 119 A. F. C. Kendrick-C. E. C. Tattersall (1922). Cilt I, s. 44; erare Yetkin (1981). Historical Turkish Carpets, stanbul, s. 55. 120 Richard Hakluyt (1598-1600). The Principal Navigations, Voiages and Discoveries of the English Nation, London, Cilt II, s. 162. 121 C. E. C. Tattersall (1934). History of the British Carpets, London, s. 33.

960

122 Mr. Rolt (1775). A New Dictionary of Trade and Commerce compiled from the Information of the Most Eminent Merchants and From the Works of the Best Writers on Commercial Subjects in all Languages Containing Among Other Things, carpet maddesi. Sayfa no yok. 123 C.E.C. Tattersall (1934). s. 67-68, 72. 124 Nurhan Atasoy-Julian Raby (1989). znik Seramikleri, London-stanbul, s. 269. 125 A.e., s. 272. 126 Julian Raby (1985). Exotica From Islam, The Origins of Museums: The Cabinet of Curiosities in Sixteenth and Seventeenth Century Europe, ed. Oliver Impey and Arthur Macgregor, Oxford: Larendon Press, s. 255. 127 Julian Barnard (1972). Victoria Ceramic Tiles, Studio Vista, London, s. 82. Barnard, Maw and Conin 1883 tarihli kataloundan ald izimlerle bu firmann banyolar yan sra, bina girilerinde, tren istasyonlarnda veya umumi tuvaletlerde kullanlmak amacyla rettikleri inilerden rnek vermektedir. bkz. Fig. 20, 21. 128 A.e., s. 82.; Oliver Watson (1981). znik from Isfahan, Apollo, Cilt. CXIV No: 235, s. 176. 177. 129 Martin Greenwood (1996). The Designs of William de Morgan, Somerset, England, s. 12. 130 Alexandrine St. Claire (1973). The Image of the Turks in Europe, New York, s. 14. 131 Liberty&Co. (c. 1889). Handbook of Sketches, Liberty&Co. Regent St. London, s. 34, 35, 69. 132 A.e., s. 34, 35, 69 Ackermann, R. (1809). Repository of Arts, Literature, Commerce and Manufactures, Fashions and Politics, Cilt. I. Anderson, S. (1989). English Consul in Turkey, Paul Rycaut at Smyrna, 1667-1678, Oxford: Clarendon Press. Anonim. (1680). A True Account of the Royal Bagnio with a Discourse of Its Vertues, by a Person of Quality, London: Printed for Joseph Hindmarsh, af the Black Bull, near the Royal Exchange. Anonim (1694). Some Observations Made upon the Root Called Serapias or Salep Imported from Turkey. Shewing Its Admirable Virtues in Preventing Womens Miscarriages, written by a Doctor of Pysick in the Countrey to his Friend in London, London.

961

Anonim (1741). The Turkish Paradise or Vaux-Hall Gardens, Wrote at Vaux-Hall Last Summer, The Prince and Princess of Wales, with many Persons of Quality and Distinction being in the Gardens, London: Printed for T. Cooper, at the Globe in Pater-Noster-Row1-8. Anonim (1750). Jubilee Masquerade Balls at Renalagh Gardens, A Bad Return for the Merciful Deliverance from the Earth, London. Anonim (1750). Roxana or the Fortunate Mistress being History of the Life and Vast Variety of Fortunes of Mademoiselle de Bleau, 2nd edition, revised and corrected, London. Anonim (1762). A Description of Vaux-Hall Gardens, London. Anonim (1779). Memoirs of the Late Edw. W M-Tague, Esq. (Collected and Published from Original Posthumous Letters), Dublin. Anonim (1796). The Beauties of the Royal Palaces or a Pocket Companion to Windsor, Kensington, Kew, and Hampton Court, London. Anonim (1822). A Brief Historical Descriptive Account of the Royal Gardens, Vauxhall, London. Anonim (1825). Account of the Levant Company: with some notices of the benefits conferred upon Society by its officers in promoting the causes of humanity, Lliterature and the fine Arts. London. Anonim (tarihsiz). The Wilkie Gallery: A Selection of the best Pictures of the Late Sir David Wilkie, R. A. including his Spanish and Oriental Sketches with Notices Biographical and Critical, London. Atasoy, N.&Raby, J. (1989). znik Seramikleri, London. Baillie, E. H.&Clotton, C.&Ilbert, C. A., (1973). Brittens Old Clocks and Watches and Their Makers, London. Baldwin, R. (1773). The Beauties of England, London. Baltimore, L. (Baltomore, C. F.) (1767). Tour of the East in the Years 1763 and 1764 with Remarks on the City of Constantinople and the Turks. Select Pieces of the Oriental Wit, Poetry and Wisdom, London. Barnard, J. (1972). Victoria Ceramic Tiles, Studio Vista, London. Barrington, R. (1906). The Life, Letters and Works of Frederic Leighton, London. Babakanlk Arivi-rade-Hariciye No: 4869. Beattie, M. (1964). Britain and the Oriental Carpets, Leeds Arts Calendar.

962

Bellamy, A. (c. 1750). Memoirs of George Anne Bellamy, Including All Her Intrigues with Genuine Annecdotes of all her Public and Private Connections, by a Covent Garden Theatre, London. Bent, Th. (1893). Early Voyages and Travels in the Levant, (edited with an introduction and notes.), London: Hakluyt Society. Bowen, H. (1945). British Contributions to Turkish Studies, London. Brewer, J. S. (ed.) (1814). Letters and Papers Foreign and Domestic of the King of Henry VIII, Arranged and Catalogued by J. S. Brewer, Cilt II, London. Brook, I. (1934). History of Costumes of the Seventeenth Century, London. Brun, J. M. (18-19th centuries). Historical Collection Relative to Spring Gardens, Charing Cross and to Vauxhall Gardens, London. Brun, J. H. (c. 18. yzyl sonlar). Historic Collections Relative to Renalagh Gardens. (British Libraryde yaynlanm ksa bror veya gazete kprlerinden oluan bir cilt iindeki kolleksiyon). Bryan, M. (1816). A Biographical and Critical Dictionary of Painters and Engravers, London. Chambers, W. (1763). Plans, Elevations, Sections, And Perspective View of the Gardens and Buildings at Kew in Surrey, The Seat of the Royal Highness The Princess Dowager of Wales etc., London. Chew, S. C. (1937). The Crescent and the Rose, Islam and England During the Renaissance, New York. Clarke, H. G. (1843). The Royal Gallery of Hampton Court Palace: Its Pictures and Their Painters: A Hand Book Guide for Visitors, London. Clog, J. (1964). The Englishmens Chair, London. Conner, P. (1979). Oriental Architecture, London. Cowdry, R. (1751). A Description of the Curiosities in Wilton House, London. Coxe, H. O. (1973). Bodleian Library Quarto Catalogues, Laudian Manuscripts, Ed. By R. W. Hunt, Oxford. Curling, J. (1954). Edward Wortley Montagu, 1713-1776, London. Cust, Lionel (1906). The Royal Collection of Paintings at Buckingham Palace and Windsor Castle, Cilt. II, London.

963

Danby, M. (1995). Moorish Style, London: Phaidon Press. Dash, M. (1999). Tulipomania, The Story of the Worlds Most Coveted Flower and the Extraodinary Passions It Aroused, London: Indigo, Orion Books. Dawson, P. G. (1945). Clocks Made for the Turkish Market, Antique Collector, May-June 1945. Dictionary of National Biography, (1886). London, Cilt. VIII, Calvert, Frederick Baltimore maddesi. Dunlop, I. (1962). Palace and Progress of Elizabeth I, London. Elmes, J. (1823). Memoirs of the Life and Works of Sir Christopher Wren, London. Epstein, M. (1908/1968). The Early History of the Levant Company, New York. Evelyn, J.&Wotton, H. (ed.) (1733). A Parallel of the Ancient Architecture with the Modern, Collection of Ten Principal Authors who has written upon five Orders. London. Glck, H. (1974). 16-18. Yzyllarda Saray Sanat ve Sanatlaryla Osmanllarn Avrupa Sanatlar Bakmndan nemi, Eski Trk Sanat ve Avrupaya Etkisi, evr. A. Cemal Kprl, Ankara. Greenwood, M. (1996). The Designs of William de Morgan, Somerset, England. Hakluyt, R. (1599-1603) The Principal Navigations, Voigages, Traffiques and Discoveries of the British Nation, London. Harben, H. A. (1918). A Dictionary of London, London. Haworth, S. (1683). Description of the Dukes Bagnio and of The Natural Bath and New Spa Thereunto Belonging With an account of the Uses of Sweating, Rubbing, Bathing, and Medicinal Vertues of the Spaw, London: Sam Smith at the Princes Arms in St. Pauls Church-yard. Howard, M. (1995). The Tudor Image, London: Tate Gallery. Howell, J. (1650). Instruction and Directions for Forren Travel Showing what course and what comes of time, one may take an exact survey of the Kingdoms, and States of Christendome, and arrive to the practical knowledge of the Languages, to good purpose, with a new Appendix for Travelling into Turkey and the Levant Parts. London. Hudson, D. (1954). The Royal Society of Arts 1754-1954, London. Kendrick, A. F. C.-Tattersall, C. E. C. (1922). Handwoven Carpets-Oriental and Europeans, London, 2 Cilt.

964

Kennedy, J. (1771). A New Description of the Pictures Statues, Bustos, Basso-Relievos and Other Curiosities at the Earl Pembrokes House at Wilton, London. Laking, G. F. (1964). Oriental Arms and Armour, Wallace Collection Catalogues, London. Laver, J. (1969). A Concise History of Costume, London. Law, E. (1885). The History of Hampton Court Palace in Tudor Times, London. Lewis, G. (1984). Turks and Britons Over Four Hundred Years, Four Centuries of Turco-British Relations, Studies in Diplomatic, Economic and Cultural Affairs, Ed. William Hale&Ali hsan Ba, London: The Eothen Press. s. 123-138. Liberty & Co. (c. 1889). Handbook of Sketches, Liberty & Co. Regent St. London. Lucie-Smith, E. (1997). Ars Erotica, An Arousing History of Erotic Art, New York: Rizzoli. Lyster, G. (2000). A Guide to the Wallace Collection, London. Macdonald-Taylor, M. (1966). English Furniture From the Middle Ages to Modern Times, London. Medical Tracts (1777-1869). The Hammams of the Turks, the Thermea of the Romans Restored in Britain. In Use in Health and In Disease (Collected Fly-Leafs), London: The Hammam, 76 Jermyn Street. Meyer, K. (1973). The Plundered Past, London. Nash J. (1843). Sir David Wilkies Sketches in Turkey, Syria and Egypt, 1840 & 841, Drawn on Stone London. National Trust (1972). West Wycombe Park, National Trust, London. Nightingale, J. (1822). Memoirs of Her Late Majesty Queen Caroline Consort of King George the Fourth, London. 2 Cilt. North, R. (1816). The Lives of the Right Hon. Francis North, The Hon. Sir Dudley North, and Rey. Dr. John North, London. 3 Cilt. ODon Oghue, F. (1908-1914). Catalogue of Engraved British Portraits preserved in the Prints and Drawings in the British Museum, London. Otter, W. (1929). The Life and Remains of the Rev. Edward Daniel Clarke, London. Over, C. (1755). Ornamental Architecture in the Gothic, Chinese and Modern Taste for Parks, Forests, Wood, Canals etc. London.

965

Overtone, Th. C. (1765). Original Designs of Temples and Other Ornamental Buildings for Parks and Gardens, in the Greek, Roman and Gothic Taste, London. P.R.O n. 114. P.R.O. -Calendar of Close Rolls, Henry VI, 1435-1441. ed. By A. F. Stamp, London. P.R.O. -C. S. P., Domestic 1678, Adenda (1674-1678), London. Pelzer, J.&Pelzer, L. (1982), The Coffee Houses of Augustan London, History Today, October 1982. Phelps G. (ed.) (1974). The Rare Adventures and Painful Peregrinations of William Lithgow, London, The Folio Society. Pilkinton, M. (1770). Pilkington Dictionary of Painters, London, s. 678-679. Pinnington, E. (c. end 19th cent.) Sir David Wilkie: and the Scots School of Painters (Famous Scots Series), London. Piper, D. (1977). Treasures of Oxford, London. Raby, J. (1985). Exotica From Islam, The Origins of Museums: The Cabinet of Curiosities in Sixteenth and Seventeenth Century Europe, ed. Oliver Impey and Arthur MacGregor, Oxford: Larendon Press. S. 251-258. Renda, G. (1978). Trk Ressam diye Anlan Jean Etienne Liotard, Sanat Dnyamz, XIII, s. 1221. Renda, G. (1983). Europe and the Ottomans, Europe und die Kunst des Islam 15. bis 18 Jahrhundert, 5. XXV, Internationaler Kongress des Islam feur Kunstsgenscite, Ciba, Wien 4-10. 9. 1983. s. 9-32, 161-167. Renda, G. (1985). Avrupa Sanatnda Trk Modas, Sanat zerine, Hacettepe niversitesi, Gzel Sanatlar Fakltesi Yaynlar. S. 39-50, fig. 1-12. Repton, H. (1808). Design for the Pavilions at Brigton, London. Reyhanl, T. (1984). ngiliz Gezginlerine Gre XVI. Yzylda stanbulda Hayat (1582-1599), Ankara. Rhys, E. (1895). Sir Frederic Leighton, An Illustrated Chronicle, London. Robinson, G. (1920). David Urquart, Oxford.

966

Roe, T. (1740). The Negotiation of Sir Thomas Roe in His Embassy in the Ottoman Port, From the Year 1621-1628, Inclusive. London. Rogers, M. (1983) Court and Export: Market Demands in Ottoman Carpets, Carpets of the Mediterranean Countries 1450-1550, ICOC, 1983, s. 13-28. Rolt, Mr. (1775). A New Dictionary of Trade and Commerce compiled from the Information of the Most Eminent Merchants and From the Works of the best writers on Commercial Subjects in all Languages containing Among Other Things, carpet maddesi. Scott, W. S. (1955). Green Retreats, The Story of Vauxhall Gardens 1661-1859, London. Searight, S. (1979). The British in the Middle East, London. Shakespeares Ghost (c. 18. yy sonu). Memoirs of the Shakespeares Head in Covent Garden, Many Entertaining Adventures and Several Remarkable Characters, 2 cilt. London. Soan, J. (1778) Design in Architecture Consisting of Plans, Elevations and Sections for Temples, Bath, Cassines, Pavilions, Garden-Seats, Obelisks and Other Buildings, London. St. Claire, A. (1973). The Image of the Turks in Europe, New York. Tattersall, C. E. C. (1934). History of the British Carpets, London. The Illustrated London News (1855). Cilt. 26, 1855. s. 33. The Illustrated London News (1856) Cilt. 28, 1856. s. 643. The Sixteenth Volume of the Walpole Society, 1927-28, London, 1928. Timbs, J. (1855). Curiosities of London, Rare and Remarkable Objects of Interesting in the Metropolis, London. Tomann, R. (ed.) (2000). Neoclassicism and Romaticism, Architecture, Sculpture, Painting, Drawing, Cologne: Knemann. Toomer, G. J. (1996). Eastern Wisedom and Learning, The Study of Arabic in SeventeenthCentury England, Oxford: Oxford University Press. Waterfield, G. (1963). Layard of Nineveh, London. Watson, (S.) (1767). Memory of the Seraglio of the Bashaw of Meryland (Lord Baltimore) by a Discarded Sultana, second edition, London. Watson O. (1981). znik from Isfahan, Apollo, Cilt. CXIV No: 235, s. 176-179.

967

Wheler, G. (1682). A Journey into Greece, London. Worsley, Sir (1794). Museum Worseylanum or a Collection of Antique Basso Relievos Bustos Statues and Gems with Views of Places in the Levant Taken on the Spot on the years MDCCLXXXV, VI and VII. London. Wotton, H. (1733). A Parallel of the Ancient Architecture with the Modern, in the Collection of Ten Principal Authors who have written upon five Orders, London. Yetkin, . (1981). Historical Turkish Carpets, stanbul. Yldz, N. (1987). ngiliz-Osmanl Sanat Eseri Alverii (1583-1914), stanbul: stanbul niversitesi, Baslmam Doktora Tezi. Yldz, N. (1992). ngiliz Osmanl likileri Srecinde ngiliz Sanat ve Sosyal Yaamndaki Trk Etkileri, Sanat Tarihi Aratrmalar Dergisi, say: 11, s. 41-48. Yldz, N. (1992) Mehmet Reit Paann Jurnali Inda Prens Alfredin zmir Ziyareti, Tarih ve Toplum, Mays 1992, Cilt: 18, say: 101. s. 42-45. Yldz, N. (1992). ngiliz Basn ve Ariv Belgeleri Inda Krm Sava ile lgili Baz Sosyal Etkinlikler, Tarih ve Toplum, Cit 19, Temmuz 1992, s. 24-29.

968

Yetmialtnc Blm, Anadolu'nun gali ve Mill Direni Hareketleri Trkiye'nin gali ve Mill Direni Hareketleri / Prof. Dr. zzet ztoprak [s.583-605]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Mondros Mtarekesi ve Trkiyede gal Hareketleri 918 yl, Osmanl mparatorluu iin dta ve ite kritik bir yl olmutur. 3 Temmuz 1918de len Beinci Sultan Mehmet Reat, mrnn byk ksmn bask altnda ve bir keye ekilmi olarak geirmiti. Devlet idaresinde cidd bir rol olmad, hatta bir ok nemli olaylardan haberi bile bulunmad, iktidarda bulunan ttihat ve Terakki Frkasnca alnan kararlardan kendisine sunulanlar onaylam olduu anlalmaktadr.1 Padiahn bu konumunu bir kusur saymamak gerekirse, Birinci Dnya Savana girmi olmann sorumluluu ttihat ve Terakkiye aittir. nk, bu hususu kantlayan en nemli kant, Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Sava ncesi ve sonras snrlarnn karlatrlmasdr. Bunun bir dier gstergesi de, Birinci Dnya Savana katlmakta birinci derecede ol oynam olan birka kiinin savan kaybedildiini anlar anlamaz yurt dna kam olmalardr. Sultan Beinci Mehmet Reatn yerine 4 Temmuz 1918de Mehmet Vahdettin (Altnc Mehmet) geti. O, ordu ve donanmaya bir hatt- humayun gndererek emir ve komutay ele aldn bildirdi.2 Yeni hkmeti Talat Paa kurmutu. stanbulda bu gelimeler yaanrken, devam etmekte olan sava, Osmanllar ile mttefikleri aleyhine dnm bulunuyordu. nk Iraktaki ngiliz birlikleri 1918 Martnda Badatn yz kilometre kuzey batsna varm 7 Martta Kerkk, 11 Martta Badat ve 8 Aralkta da Kuds ele geirmilerdi. Bu gelimeler zerine Filistin ve Suriye cephelerinde oluturulan Yldrm Ordular Grubu komutanlnda deiiklik yaplarak Falkenhaynn yerine Liman von Sanders getirilmiti. Ancak o da buradaki ngiliz ilerleyiini durduramamt. ngiliz komutan Allenby, 19 Eyll 1918de koldan saldrya gemiti. Nablus Savan bu artlar altnda kaybeden Osmanllar, am, Hama ve Humus gibi nemli kentleri terk ederek hzla Halepe doru ekildiler. Bu yenilgi zerine Liman von Sanders, komutay 7. Kolordu komutan Mustafa Kemale brakarak grevinden ayrlmt. Mustafa Kemal de kuvvetlerini Halepin kuzeyine ekerek skenderunun gneyinde ngilizleri durdurabilmiti. te yandan 1917 Martnda Rusyada ihtillin balamasyla mttefiklerinden birini kaybeden ngiltere, hemen onu izleyen gnlerde ABDnin savaa girmesiyle (6 Nisan) ok daha byk bir destek kazanmt. Bir sre sonra Yunanistanda babakan olarak i bana geen Venizelosun da mttefik devletlere kar sava iln etmesi (26 Haziran 1917) Balkanlarda tilaf Devletlerinin gcn artrmt. Makedonya cephesinde 14 Eyllde harekete girien Franchet dEsperey komutasndaki Fransz, ngiliz ve Srp kuvvetleri Bulgaristana girmilerdi. lkenin igal edileceini gren Bulgaristan hkmeti, 26 Eyll 1918de atekes isteme gereini duymutu. Bunun zerine Bulgarlarn 30 Eyllde

969

Selnikte bir mtareke imzalamalar Osmanllar bsbtn g duruma drmt. nk, Osmanl lkelerinin Avusturya-Macaristan ve Almanya ile kara ulam ortadan kalkmt. Ayrca, tilaf kuvvetlerinin Trakyaya ynelmeleri yznden stanbul yeniden tehlike blgesi iine girmiti. Ksacas, Kafkasya blgesindeki Osmanl baarsna karn dmanlar gneyde Anadolu kaplarna dayanmlar, kuzey batda da stanbula ynelmilerdi. Ayrca, Almanlar 4 Ekimde, Avusturyallar ise 5 Ekimde ABDye bavurarak bar istemilerdi. te bu gelimeler nedeniyle Talat Paa hkmeti, kan dklmesine son verilmek zere, Birinci Dnya Sava boyunca Birleik Amerikada Trk haklarn korumay kabul etmi olan spanya hkmetine, Amerika Cumhurbakan Wilsonun 8 Ocak 1918de Kongreye sunduu on drt maddelik bar program ve 27 Eyll 1918de verdii demete ortaya koyduu ilkeler iinde mzakerelere girimeye istekli olduunu bildirdi. Arkasndan Amerika Cumhurbakan katnda, barn yeniden kurulmas ve mtarekenin imzalanmas iine araclk etmesini bu hkmetten rica etti.3 Fakat bu yolda giriilen btn teebbsler bir sonu vermedi. Bu arada Padiah Vahidettinin yeni hkmeti kurmakla grevlendirdii Tevfik Paa bunu baaramam ve sadaret mhr bu kez Ahmet zzet Paaya verilmiti. Ahmet zzet Paa, bir an nce savaa son verebilmek iin Bykadada tutsak bulunan General Townshendi ngiliz Akdeniz Filosu Komutanlna gndermiti. Ayrca, sviredeki Osmanl Ataemiliteri Albay Halil, Franszlarla iliki kurmakla grevlendirilmi ve Ermeni Hahamba Naum Fransaya yollanmt. Hatta bir Fransz bankas mdrnn General Franchet dEspereye Osmanl hkmetinin bar istediini bildirmek amacyla Selnike gitmesi faydal grlmt.4 hkmetin bu giriimlerine paralel olarak, zmir valisi Rahmi Bey de, Osmanl yurtta bir Rumu ngiliz yetkilileri ile iliki kurmas iin Atinaya gndermiti.5 Nihayet beklenen cevap ngiliz Akdeniz Filosu komutan Amiral Calthorpetan gelmiti. O, 23 Ekimde Ahmet zzet Paaya gnderdii telgrafta, tilaf Devletleri adna mtareke imzalamakla kendisinin grevlendirildiini belirtiyor ve Osmanl temsilcilerinin Limni adasndaki Mondros limanna gnderilmesini istiyordu. Calthorpeun arsn alan Ahmet zzet Paa, mtareke grmelerine kolordu komutan Nurettin Paa bakanlnda Kurmay Yarbay Sadullah ve d leri mstear Reat Hikmetten oluan bir heyet gndermek istemiti. Fakat Padiah Vahdettin heyet bakanlnn enitesi Ferit Paaya verilmesi iin srar etmiti. Fakat Damat Ferit Mondrosta sonu alamazsa Londraya geip imparatorluu ittihatlarn drd felaketten kurtaraca yolunda ar demeler verince zzet Paa kabinesi onun gnderilmesine kesinlikle kar km, hatta hkmetin grevden ekilebilecei bile sz konusu olmutu. Bunun zerine Vahidettin, geri adm atarak Rauf Orbayn Mondrosa gnderilmesini kabul etmiti. Osmanl heyeti, Rauf Orbay, Reat Hikmet ve Yarbay Sadullahtan oluturuldu. Sekreter olarak d ileri grevlilerinden Ali Trkgeldi atanmt. Osmanl delegelerine aadaki direktifler verilmiti: 1- Silh brakmas szlemesi imzaland gn, cephelerde saldr duracakt. 2- lke iinde ve karasularnda gvenlik ve dzenin korunmas grev ve sorumluluu Osmanl hkmetine ait olacaktr. hkmetin ilerine her ne biimde olursa olsun karlmayacaktr.

970

3- Mill onuru krc nitelikteki her trl istek reddolunacaktr. 4- Boazlar, Yunan sava gemileri dnda teki devletlerin ticaret ve sava gemilerine ak tutulacaktr. Boaz istihkamlar Osmanl kuvvetleri elinde bulunacakt. Fakat bu teklif kabul edilmezse, kontrolr olarak belli bir sayda ngiliz subaynn Boazlarda bulunmasna izin verilecekti. 5- Osmanl ordusundaki asker says, i gvenlii salayacak dzeye indirilecektir. Yabanc subay ve erler de lkelerine gnderilecektir. 6- Almanya, bundan byle Osmanl hkmetine kredi vermeyecei iin tilaf kuvvetlerinden Trkiyeye para yardm salanmaya allacaktr.6 Mondros Mtarekesi grmelerine 27 Ekim 1918 gn balanm, toplantlar be oturum srmtr. Agamemnon zrhlsnda balayan grmelerde Calthorpe, nceden hazrlanm olan tasla Rauf Orbaya vererek mzakerelerin bu metin zerinde yaplmas gerektiini bildirmiti. Bu tutum, Osmanl delegeleri iin srpriz olmutu. Calthorpeun sk sk yineledii husus, madde ve hkmlerden ou zerinde hibir deiikliin yaplamayaca idi. Ayrca, Osmanl delegelerine gre ngilizler savaa devam ederek stanbula girerlerse o zaman ileri srecekleri koullar bamszlk ve varlmzla badaamayacak kadar ar olabilirdi.7 nerilen koullar ok ar bulan Orbay, kesin karar hkmete brakmakla birlikte, kar yolu kendisinin gvendii ngilizleri fazla gcendirmeden metnin imzalanmasnda buluyordu. 29 Ekimde stanbuldan Osmanl delegelerine gnderilen talimatta unlar yer almt: stihkamlarn igalinde talyan ve zellikle Yunan askerlerinin bulundurulmamas, igaller srasnda ngiliz ve Franszlarla birlikte Trk askerlerinin de bulunmas, stanbulun mtarekenin 7. maddesi dnda braklmas, Toros tnellerinin igal edilmemesi, 6 dou vilayetine ilikin maddenin gizli tutulmasnn salanmas.8 Calthorpe, Osmanl tekliflerini pek de nemli olmayan deiikliklerle kabul etmi, kimi nerilere de, mtarekeye siyasal hkmler konulamayaca gerekesiyle kar kmt. Metne son biim verilince Calthorpe, mtarekenin o gn saat 21: 00e kadar imzalanmas ya da reddedilmesi gerektiini sylemi, bu durumda Orbay, stanbuldan kesin talimat istemi ise de, verilen srede hkmetin karar renilememiti. Oysa, Ahmet zzet Paa Mebuslar ve Ayan meclislerinin gizli toplantlarnda aklamalarda bulunmu, yelerin kanaati mtareke koullarnn ok ar olduu noktasnda toplanmt. Ancak, hkmete de mtarekenin imzalanmas iin yetki verilmiti. Trk heyeti 30 Ekim 1918de mtarekeyi imzalam, heyet 1 Ekimde zmire ulatnda hkmetin mtareke metninin imzalanmasna ilikin telgrafn almt. Mondros Mtarekesi silhlar brakmann tesinde siyasal nitelikli maddeleri de ieriyordu. Mondros Mtarekesi 25 madde olarak dzenlenmiti. ok bilinli olarak, Osmanl ordusunun terhis edilmesi ve silhlarn toplanmas dnda, deiik neden ya da gerekelerle stanbulun ve lkenin herhangi bir noktasnn igalini, haberleme ile ulamn denetlenmesini salayacak maddelere yer verilmiti. Dikkati eken zelliklerden biri de, Kilikya, Mezopotamya gibi snrlar belli olmayan eski

971

corafya adlar ya da Boazlar blgesi gibi alan geniletilebilecek yre adlar kullanlmas idi. Bu da ngiliz diplomasisinin Trkleri ilk aamada kukulandrmamak iin bavurduu bir yntemdi.9 Mondros Mtarekesi10 hkmlerine gre Kafkaslardaki Osmanl kuvvetleri sava ncesindeki snr gerisine ekilecekti (madde 12). tilaf kuvvetleri Batumu ve Baky igal edebileceklerdi (madde 15).Osmanl hkmeti, balaklaryla ilgili her trl ilikiyi kesecekti (madde23). Suriye, Irak, Hicaz, Yemen, Asir ve Trablusgarp ile Bingazideki Osmanl kuvvetleri ya da subaylar en yakn tilaf komutanlna teslim olacaklard (madde 16-18). anakkale ve Karadeniz Boazlar alacak ve buralardaki istihkamlar tilaf devletlerince igal edilecekti (madde 1). Asl nemli olan Ermeni vilayetleri diye anlan 6 dou ilinde (Erzurum,Van, Bitlis, Elaziz, Sivas ve Diyarbekir) karklk kacak olursa tilaf devletleri buralar igal hakkn sakl tutacakt (madde 24). 24. maddenin Trke evirisinde bu alt il iin vilayet-i sitte deyimi kullanlm ise de imzalanan metinde Ermeni vilayetleri denilmitir. 7. maddeye gre, itilaf devletleri gvenliklerini tehdit edici bir durum karsnda herhangi bir stratejik noktay igal hakkna sahip olabilecekleri gibi, 10. maddeye gre de Toros tnellerini de igal edebileceklerdi. Yine tilaf devletleri btn demiryollar ile (madde 15) telsiz, telgraf ve kablolar da denetleyebilecekti (madde 12). Btn bu maddeler, tilaf devletlerinin Osmanl mparatorluunu paralamann yan sra Anadoluyu da batan baa igal etmek kararnda olduklarn gsteriyordu.11 te yandan Calthorpeun Rauf Beye verdii kendi imzasn tayan bir belgede stanbul ve anakkale Boazlar istihkamlarnn yalnzca ngiliz ve Fransz askerleri tarafndan igalini ngiliz hkmetinin kabul ettii, igal kuvvetleri yannda Trk kuvvetlerinin bulunmasn hkmetine duyurduu, stanbul ve zmire Yunan askeri sokulmamas konusundaki Trk dileini destekleyerek hkmetine bildirdii yazl idi.12 Mtarekeyi imzalayan Rauf Orbay, stanbula dndnde gazetelere verdii demete unlar sylyordu: Mzakereler srasnda ngilizler ok ak kalpli ve samim hareket ettiler. Bu mtareke ile devletimizin istiklali, saltanatmzn hukuku tamamyla kurtarlmtr stanbula tek bir dman askeri kmayacak, Adana igal edilmeyecektir.13 Sadrazam Ahmet zzet Paa, mtarekeyi olumlu bularak, metnin Mebuslar Meclisinde oy birlii ile onaylanmasn salam, 2 Kasm tarihli genelgesinde ise, Mondros hkmlerinin tilaf devletlerinin yenilenlere dikte ettirdikleri koullara oranla hafif olduunu aklamt.14 Mustafa Kemalin Mondros Mtarekesi hakkndaki dncelerine gelince: Mustafa Kemal mtarekenin imzaland gn olan 30 Ekimde Yldrm Ordu Grubu Kumandanlna tayin edilmiti. Mustafa Kemal, Ahmet zzet Paadan (Sadrazam ve Bakomutanlk Kurmay Bakan) mtareke hkmlerini rendiinde, bu hkmler aynen uyguland takdirde btn vatann igal ve istila edilebileceini gerekenlere anlatmaa almt. Bunun dnda Mustafa Kemal ile Ahmet zzet Paa arasnda Toros tnelleri, Suriye snr, Kilikya deyimi ve skenderun ile ilgili hususlarda anlamazlklar

972

kt. Ayrca Ahmet zzet Paa hkmeti, 7 Kasm 1918de Yldrm Ordular Grubu ile 7. Ordu Karargahn lavetmitir. tilaf devletleri Mondros hkmlerinin yrrle girmesinden hemen gn sonra lkeyi bir batan br baa igal etmeye balamlard. Bu yolda da ilk adm Suriye-Irak yresinde attlar. Mondrosta almamas gereken bir mtareke snr saptanmadndan ngilizler bundan yararlanarak nce Musulu arkasndan skenderunu igal etmilerdi. Aslnda Musuldaki 6. Ordu komutan Ali hsan Sabis, ngilizlere atele karlk verme yerine onlar mtareke hkmlerine uymaya arm ise de, stanbuldan ald direktiflere uyarak ngilizlerin 3 Kasm 1918de Musulu igal etmelerini engelleyememiti. te yandan, Mustafa Kemal skenderuna asker karlmasna atele kar konulmas emrini vermesine ramen, stanbul hkmeti ngilizlere kar koymay kendi politikasna aykr bulduundan, skenderun iin mtarekenin bozulamayaca dncesiyle kentin ngilizlere teslimini emretmiti. tilaf devletlerinin bu giriimleriyle, Osmanl ynetiminin mtarekenin maddelerini olumlu olarak yorumlamalarndan doan lml havay datmak istedikleri anlalyordu. nk ngiliz D leri Bakan A. J. Balfour, Calthorpea gnderdii talimatta, Bu, (igalleri kastediyor) Panislmizm ve Panturanizme ve slmn genellikle siyasal amalar iin smrlmesine ldrc bir darbe indirecektir.15 Adana ve evresinin ngiliz ve Franszlar tarafndan igaline gelince; yrenin ilk igal edilen yerlerinden birisi Drtyol ilesi idi. Buras 11 Aralk 1918de Franszlarca igal edildi. gal srasnda Franszlar, drt yz Ermeniden oluan bir taburdan da faydalanmt. Drtyol civarndaki kylere basknlar dzenlenerek ikence ve zulmler yapld. Drtyol ve civarnda ngilizler tarafndan gnderilen Hint Mslmanlardan oluturulan bir mfreze geici olarak skuneti salad. zerli, Karakese, ayl, Kuzuculu kylerinde katliamlar yeniden balad. Kuzuculu kynden Kara Hasana bal 300-400 kiilik bir tekilt kuruldu. Drtyol halk da bu ve benzeri kuvvetlere madd ve manev desteini esirgemedi.16 Ordunun karargahtaki son birlii 15 Aralk 1918 de Adanadan ayrlmt ki gn sonra ngiliz komutan Mc. Andrewin emrindeki Mecus ve Mslman Hintli askerler Mersine karld. Amerikan Koleji karargh olarak seilmi, istasyon binas da kontrol altna alnmt. lk aamada Hintli Mslmanlar ile Trk jandarmalar arasnda dinsel ballk nedeniyle doan yaknlk, Ermenilerin de baz saldr giriimlerini nledi. 1 Ocak 1919 tarihinden itibaren Mersin iskelesine Ermeni lejyoneri Franszlarn desteinde karld. Fransz niformal Ermeni askerler ile Mersindeki Ermeni gnlllerinden oluan taburlar eitli yerleim yerlerine datldlar. Mersinin igalinden sonra, 19 Aralk 1918de Tarsus da byk ksm Ermenilerden oluan Fransz birliklerince igal edildi. gale urayan ehir ve kasabalarda olduu gibi Tarsuslularda igalle birlikte eitli hakaretlere ve zulmlere uradlar. 21 Aralk akam, Adana, Yarbay Romieu komutasnda ounluunu Ermenilerin oluturduu Fransz kuvvetlerince igal edildi. Vali Nazm bey, istifa etmekle beraber, grevini vekaleten yrtt ve igal karsnda Mslman halka skunet tavsiye etmekten baka bir ey yapmamt. tilaf kuvvetleri igal ettikleri Adana vilayetinde zulmler uygularken, stanbul hkmeti, haklarn siyaset yoluyla elde edileceini ileri srerek, tam bir teslimiyet

973

gstermi, bylece dmana cesaret vermiti. Bu tutum, yre halkndan bir ksmnn Ulukla, Konya, Kayseri, Karaman gibi ehir ve kasabalar ile Toros dalarna snmlardr. 27 Aralk 1918 tarihinde Pozant bir itilaf mfrezesi tarafndan igal edildi. Bu igal hareketini 3 ubat 1919da, Akkpr ve iftehann mtarekeye aykr olarak igal edilmesi izledi. ngilizler, Adana hatt zerindeki tren istasyonlarn ve bu arada Ceyhan igal ettiler. Bu ngiliz igal birlikleri arasnda Mecus Hintli askerler ile az sayda Mslman Hintli de bulunuyordu. Bunlar, yol kavaklarna ve tren istasyonlarna el koydular Mart 1919da, demiryolu ile gelen Franszlar Ceyhann igaline katlmlardr. ngilizlerin Hintli Mslman askerleriyle Franszlarn getirdii Mslman askerlerin tutumu ehirdeki Ermeni basksnn artmasn bir lde nlemitir.17 Mondros Mtarekesini takiben, Osmaniye ve evresinden g etmi olan Ermeniler, Osmaniyeye geri dndler. Bunlar Fransz igal kuvvetlerinin desteinde silhlanarak, Trklere zulm ve ikence etmeye baladlar. Bunlardan bin kiilik bir kuvvet, Osmaniyenin yan sra Bahe ve Haruniyeye yerletirildiler. Adana ve evresiyle ilgili yukarda belirtilen igalleri takiben 1919 yl iinde meydana gelen gelimeler iin ayrnt bilgiyi u eserlerde bulabiliriz.18 talyan galleri talyanlar, Mondros Mtakeresinden sonra Antalyay igal etmek iin frsat kollarken faaliyetlerine de devam etmilerdir. Bakanlar Kurulu, 4 Mart 1919da, Antalyada bir konsolosluk ve misyoner okulu amaya, salk ve arkeoloji heyetleri gndermeye karar vermiti.19 General Vittorio Elia, D leri Bakanlna Rodostan 6 Martta gnderdii yazda, Antalyada asayiin mtarekeden sonra bozulduunu, mahall idaricilerin halk nezdinde prestij kaybettiklerini ve Rumlarn da Osmanl otoritelerini tanmadklarn yazmtr.20 Oysa Antalyada mtarekeden igale kadar, asayii bozacak bir olay meydana gelmemiti.21 te yandan Antalya Mutasarrf Ali Firuzan Bey, Antalyaya ard talyan siyas memuruna hkmet dairesinde bir oda tahsis etmiti. Mutasarrfn igalden bir gn nce Rodosa gitmesi, Antalya ve civarnn igal edileceini bildiini gstermektedir.22 ubat 1919da Antalya Hapishanesinden baz mahkumlarn firar etmesinden sonra, 22 Martta Antalyaya gelen Regina Elena gemisinden karlan askerlerce eski talyan hastahanesi koruma altna alnd.23 talyanlar, 26 Martta Antalya esnafndan bazlarn limandaki kruvazre davet ederek, kendilerine iyi muamele edildiine dair bir kt imzalattlar.24 Esnafn, ne anlama geldiini bilmeden imzalad bu kt, talyanlar tarafndan ehrin igalinde kendilerine davet yapld eklinde kullanlmtr.25 28 Mart 1919 gn limanda bekleyen Regina Elena kruvazrnden karaya kan yzden fazla talyan askeri ehri igal etmeye baladlar.26 Albay Alessandro Ciano tarafndan igal gn Antalya halkna yaymlanan beyannamede yle deniyordu: Antalya ahalisinin can ve mallarnn emniyeti taht- tehlikededir. Son gnlerde vahim asayisizlik ile l ve mecruh vukua gelmitir Antalya ahalisi tarafndan vki olan istida zerine talya devlet-i fehimesi asakir-i bahriyesinin bir ksm

974

dvel-i mttefike namna memurin ve zabta ya mahalliyenin muavenetiyle asayi-i umumiyeyi temin etmek iin bugn Antalyay igal ediyorlar.27 gal, Mslman halk ve Mft Ahmed Hamdi Efendi tarafndan protesto edilmi, Ortodokslar tarafndan sevinle karlanmtr.28 Harbiye Nezareti igal hakknda Antalya mutasarrflna iki yaz gnderdi. 29 Mart tarihli ilk yazda, Antalyann igali hususunda endielenecek bir durum olmad, nezaretin, meselenin zmlenmesi iin teebbste bulunduu belirtilirken, 31 Mart tarihli yazda ise, asker ihracnn bir igal olmayp, gvenlii salayan mahall glere yardm maksadyla yapld iddia edilmitir.29 Harbiye Nezaretinin Antalyadaki durumun igal olmadn iddia etmesine ramen talyanlar, kuvvetlerini alt yze kararak, kentin eitli yerlerine adrl ordugah kurarak yerletirdiler. Silh ve mhimmat depolarn denetime aldlar ve yollarda yolcular kontrol etmeye baladlar.30 talyanlar 26 Nisan 1919da Konyaya makineli tfeklerle donatlm olan beyz kiilik bir birlii gndermilerdi. galden hemen sonra talyanlar Konyada bir telsiz-telgraf istasyonu kurmulardr.31 Harbiye Nezareti, Konyadaki Yldrm Ktaat Mfettiliine talyanlarn iddetle protesto edilmesini, gerek ikamet kerekse iae hususunda kendilerine hibir yardm yaplmamasn emretmitir.32 stanbulda Kont Sforza ile gren Mevlev eyhi kinci Abdlhalim Efendi, talyanlara yardmc olmutur. 16 Temmuzda Dahiliye Nezaretine bir telgraf gnderen elebi, halkn talyan igalinden memnun olduunu yazmtr. Konyadaki talyan birliinin komutan tarafndan kabul edilen Mevlev eyhi hakknda, Rodosa gnderilen mektupta Halk zerinde byk nfuzu bulunan elebinin talyan taraftar olduu iddia edilmitir.33 11 Mays 1919 tarihinde Fethiye, Bodrum, Marmaris talyanlar tarafndan igale uramtr. Bunu 14 Mays gn Kuadasnn ve Seluk istasyonunun igali takip etmitir. 16 Mays gn iki talyan subaynn idaresinde iki yz altm iki kiiden oluan birlik Afyona giderek istasyonu denetim altna alrken, bir subay komutasndaki elli asker de Akehir istasyonuna yerleti.34 talyanlar, Afyon ve Akehiri kontrolleri altna aldklar gn, Milasn iskelesi olan Gllke de asker kardlar. Skede 17 Maysta subay ve iki yz elli askerden oluan birlik tarafndan igal edilmitir.35 Skenin igalinden birka gn sonra Ske halkna hitaben talyan komutann yapt konumada u cmleler yer almtr: Biz buraya sultann emriyle geldik. Sizlere yardm edeceiz, sizlere meden eyler reteceiz.36 talyanlarn Ispartay igale yeltenmeleri tepkiyle karlanm ve 20 Haziran 1919da kentte bir miting dzenlenmitir.37 talyan igal tehlikesine kar harekete geen Uluborlu halk da, talyan igallerini protesto eden bir telgraf 27 Haziranda Dahiliye Nezaretine gndermitir.38 Bu gibi tehlikeler veIspartallarn talyanlara kar gsterdikleri kararl tutum, talyanlar, defalarca igale teebbs etmelerine ramen, Ispartadan vazgemek zorunda brakmtr.39 Burdur Mutasarrf Vasfi Bey Burduru ziyaret eden talyan kuvvetlerinin komutanna verdii mektupta, Burdur da asayisizlik gibi yorumlanacak bir durum olmadn bildirmi ve Mslmanlarn din bayramlarn kutladklar bu gnlerde yabanc askerleri grmek istemeyeceklerini belirtmi ise

975

de,40 talyan kuvvetleri 28 Haziran da Burdurun gneyindeki Kayapnar ve Kurne ile Bucaka yerletirilmi ve ayn gn Burdur da herhangi bir direnile karlamadan talyanlarca igal edilmitir. Bu durum, Mutasarrf Vasfi Bey ve Askere Alma Dairesi Bakan smail Hakk tarafndan protesto edilmitir. kinci Ordu Mfettii Cemal Paa gnderdii bir telgrafta talyanlarn Burdur ve Isparta ynnde ilerlemelerine engel olunmasn emretmi idi.41 Yine o, Harbiye Nezaretine gnderdii bir telgrafta da, Isparta ve Burdur Blgesinde milis tekiltn kurulmasna mahall yetkililerin engel olduklarn yazmt.42 Harbiye Nezareti ise verdii cevapta: talyan igaline kar protesto ve mitinglerin gerekli olduunu, ancak milis tekilt kurmaktan ve fiilen mukavemetten saknlmasnn uygun olacan yazmtr.43 18 Nisanda Dahiliye Nezaretine Mulallar tarafndan gnderilen telgraf Antalyann igalini protesto ile ilgiydi. zmirin Yunanllarca igalini de dzenlenen bir mitingle protesto ettiler44 ve Menteeliler Mdafaa-i Vatan Cemiyetini kurdular.45 Mulallarn bu gayretlerine ramen 23 Temmuz 1919da kent talyanlar tarafndan igal edildi. gal asker ve mlk makamlarca protesto edildi.46 talyanlar son olarak 24 Temmuzda altm askerle Ka igal ettiler. Ka Kaymakam Ali Rza Bey, Antalyadaki talyan birliklerinin komutanna 24 Temmuz 1919da gnderdii bir yazyla Andifliye (Ka) asker karlmasn protesto etmitir. Bu protesto yazsnda, Asker karlmasn gerektirecek herhangi bir olay meydana gelmediini ve hkmetin de bu ynde bir emri olmad halde, mtareke hkmlerine aykr olarak yaplan ihrac protesto ettiini bildirmitir.47 Dou Anadolu igaline gelince; Kars, Ardahan ve Batumun (Elviye-i Selase: Sancak) kendi snrlar iinde kalacan kabul eden Osmanllar, mtarekeden nce 21 Ekim 1918de Dokuzuncu Ordu Komutanlna verdikleri emirle, Brest-Litovsk Antlamas ile kazanlan yerler dnda, Trk ordusunca ele geirilmi olan yerlerin 24 Ekimden itibaren alt ay iinde boaltlmasn bildirmiti.48 Onun iin Mondrosta Osmanl delegeleri Kars, Ardahan ve Batumun milletleraras bir antlama ile Osmanllara brakldn belirterek, Mondros Mtarekesinin 11inci maddesini, bu yerler Trklerde kalacakm gibi dzenlemeyi baardlar. Oysa Brest-Litovsk Antlamasn Bolevikler tanmadklarn aklam, tilaf Devletleri de bu antlamann hkmsz olduunu Almanlara bile kabul ettirmilerdi. Kald ki tilaf Devletlerinin Mondros Mtarekesi ile belirlenen koullara riayet edecekleri pheli idi. Bu devletler mtarekenin imzalanmasndan ksa bir sre sonra Kars, Ardahan ve Batumun hemen boaltlmasn istediler. Fakat Dokuzuncu Ordu Komutan Yakup evki Paa sz konusu kentlerin boaltmasn ara alyordu. Bu duruma ngilizler tepki gsteriyor, stanbul hkmetini sktryorlar, ihmal ve kt niyetin sz konusu olduunu ileri sryorlard.49 Buna karlk Harbiye Nezareti ngilizlerin ikayetlerini kabul etmeyerek, boaltmann gecikmesini doal artlara balyordu.50 Bu yazmalar srasnda 24 Aralkta Batuma ngilizler asker kard ve bir vali atad. Bylece Batumda Osmanl ynetimi son buldu. Bu gelimeyi 7 Ocak 1918de Kars istasyonunda ngiliz generali G. F. Walker ile Yakup evki Paann bulumas izledi. ngiliz generalinin istekleri arasnda Kars ve Ardahanda bulunan Trk askeri iin bir aylk yiyecek dnda gda maddelerinin terk edilmesi, Karsn ngilizlerce igal edilerek ynetiminin Ermeni heyetine braklmas bulunuyordu. Gelimeler daha ok

976

ngiliz istekleri dorultusunda oldu. Osmanl ordusu btn tehizatyla 1877/1878 snrnn gerisine ekilmi, Kars, Ardahan yresindeki top, silah ve cephanelerle yiyecek maddelerinin bir ksm nakledilebilmi, boaltlan yerlerde mill teekkller olumutu. Fakat bunlarn da mr, ngiliz destekli Ermeni ve Grc istekleri karsnda ksa srmtr. Bunlardan Kars slm uras 5 Kasm 1918de Yakup evki Paann ve Kars Mutasarrf Hilmi Beyin (Uran) yardmlaryla Trk-slm kesimi tarafndan kurulmutur. Bu kurulu Osmanl Devletinden resmen idareyi devralmtr.51 Bu kuruluun nderleri arasnda Fahrettin Erdoan, Kazmanl Ali Rza, Karsl Sar Halilolu Muhlis, Orenburglu Mamil/Mamlolu, Kepenki Emin Aa bulunuyordu. Kars slam uras ilk toplantsn 14 Kasm 1918de yapt. Bu toplantda Fahrettin Beyin bakan olduu sekiz kiilik bir Muvakkat Heyet ile Kepenki Emin Aa bakanlnda Mill slam uras Merkez-i Umumisi adyla yerli bir hkmet kuruldu. Kars sancak ve kazalar ile Ahska, Artvin, Batum sancak ve kazalarnda da Mill slam urasnn ubeleri alarak halk, Ermeni ve Grc tehlikesi karsnda uyankla, birlik ve beraberlie arma ilerine nem verildi. Bu kararlar dorultusunda almalara baland. 30 Kasm 1918de Kars slam uras Byk Kongresi topland. Bu kongrede merkezi Kars olmak zere Mill ura hkmeti kuruldu. hkmet on iki kiiden oluuyordu. Ayrca, Mill ura Ordusu kurularak Mondros Mtarekesi hkmlerinin uygulanmas nedeniyle ekilmekte olan Trk ordusunun silah ve cephanelerinin bir miktarnn elde edilmesine allacakt. Osmanl Devleti ile Trk bayrana gnlden bal kalmaya, Trk kanunlarna gre adalet ve idar ileri yrtmeye almak da kongrede alnan bir dier karard. Mill ura hkmeti 17 Ocak 1919da Byk Kars Kongresini toplad. Bu kongrede merkezi Kars olmak zere Cenub-i Garbi Kafkas hkmet-i Muvakkata-i Millyesinin kurulmasna karar verildi. 18 maddelik bir anayasa kabul edildi. On kiilik hkmetin bakanlna Cihangirolu brahim Bey getirilmitir.52 Bu hkmetin resm yayn organ Batumda neredilmekte olan Sada-y Millet Gazetesi idi. Ayrca Trabzonda kmakta olan stikll ile Erzurumda yaymlanmakta olan Albayrak gazeteleri de bu hkmeti destekliyorlard. hkmetin yapt aklamalardan birisi yle idi: Mill Meclis, halklara kendi kaderlerini serbeste tayin etme hakk tanyan Wilson prensiplerine dayanarak, Kafkasyann gneybatsnda kalan topraklar, buralarda yaayan halklarn meru mlk sayar, bu insanlar bu topraklara menfaat ba ile de baldrlar.53 Cenub-i Garbi Kafkas hkmetinin kuruluuna ve almalarna Ermenistan ve Grcistan olumsuz tepki gsterdiler. Ermenistan D leri Bakan Tigranian, ngilizlerin Karstaki Mslmanlara gstermi olduu msamahay Avrupa devletlerine de ikayet etmitir. Tigranian, Avrupallara Trk kuvvetlerinin Ermenistan skboaz ettiklerini ve ittihatlarn Ermeni halkn yeryznden silmeyi azmettikleri konusunda verdikleri karar iyice anlamalar gerektiini bildirmitir.54 Ermenilerle birlikte hareket etmekte olan Grcistan hkmeti ve basn zellikle Ardahan blgesinde hak iddia etmekteydi.55 Gneyde ve Douda Ermenilere, kuzeyde de Grclere kar nemli mcadeleler veren, bu arada stanbula gnderdikleri delegeler vastasyla eitli giriimlerde bulunan56 sz konusu hkmet, bu hkmetin ngilizler tarafndan 12 Nisan 1919da ykldn gryoruz. 25 Mart

977

1919da bu hkmet istikllini ilan etmeye karar vermiti. Bununla ilgili intibhnme ad verilen belgenin, ykltan sonra 17 Nisan 1919da bastrld grlmektedir.57 Gneydou Anadoludaki galler Mondros Mtarekesinin imzaland tarihte, Trk kuvvetlerinin elinde bulunan Katma istasyonundan 80 kilometre ieride bulunan ve blgenin nemli bir ticaret ve sanayi merkezi olan Antep, 17 Aralk 1918de ngilizler tarafndan igal edildi.58 ngilizler bu igali mtarekenin 7. maddesine dayanarak yaptklarn sylyorlard. galin bir dier nedeni de szde kn svari hayvanlarnn iaesini salamakt. Gerekte gerek ngilizlerin ve gerekse dier tilaf Devletlerinin gvenini sarsacak bir durum yoktu. Aslnda tilaf Devletlerinin kendi aralarnda imzaladklar SykesPicot Antlamasna gre -ki, bu antlamann son ekli 10-23 Ekim 1916da ortaya kmtr- Antep, Urfa ve Mara blgeleri Franszlara braklmt. Bununla beraber Mondros Mtarekesinden sonra ngilizler, Fransaya kar bir pazarlk konusu olarak ellerinde bulundurmak amacyla petrol sahas Musul vilayetiyle birlikte Kilis, Cerablus, Birecik, Urfa, Mara ve Ayntab igal etmeyi tasarlamlard. ngilizler Antepte Ermeliler tarafndan byk bir sevin iinde karlandlar, ehirde bulunan Ermeni aznl marklklar gsterdiler ve Trklere hakaret etmeye baladlar.59 23 Ocakta hkmet kona, ngilizler tarafndan basld, memleketin ileri gelenleri ve aydnlar eitli bahanelerle Halepe ve oradan da Msra srldler. ehirde silah toplama hareketine giriildi, silahlarn vermeyenler ar para cezasna arptrld. ngilizlerin igali dolaysyla Antepliler tarafndan yaplan mitingte belediye bakan Ltfi Bey, halkn bu igali kabul etmediinin Bar Konferansna bildirmesini istiyor, sancak ahalisinin yzde doksan Trk olan ve Suriye ile hibir ilgisi bulunmayan bu z Trk topraklarnn haksz igal edildii ve hibir asayisizlie meydan verilmedii, bu nedenle igalin kesin olarak reddedildii btn dnyaya iln ediliyordu.60 Ayrca, zellikle Ermeni taknlklar nedeniyle kentin ileri gelenleri tarafndan Blblzade Hac Abdullah Efendi hocann bakanlnda Cemiyet-i slmiye ad altnda bir cemiyet kurulmutur. Bu cemiyetin kurulmas; blgenin Franszlara devrini ngren 15 Eyll 1919 tarihinde imzalanarak 30 Ekim 1919 tarihinde yrrle konulan Suriye Antlamasnn Fransa ile ngiltere arasnda imzaland gnlere rastlamaktadr. Antepin igal edilmesi zerine igal srasnn Maraa geldii anlalyordu. galden nce Marata bulunan asker malzeme Kayseriye nakledilmi, ehirde Temen Cemal bir kta asker ile kalmt.61 ngilizler 22 ubat 1919da Mara igal ettiler. ngiliz birlii, Hint svari alayndan ibaretti, subay ve erlerinin bir ksm Mslman idiler.62 Marallar, ngilizlerin ehre girmesini engellemek iin Narl kesimindeki Aksu kprsn ykmlard. ngilizler, nehir zerine bir kpr kurarak yrylerine devam etmiler, Ermeniler tarafndan sevin gsterileri iinde eyhadil mevkiinde karlanmlardr. ngilizler, kla nne geldiklerinde takm komutan Cemalin davranndan ekinerek istikametlerini Amerikan kolejine doru deitirmiler, bu kolejin yan sra Ahrba kilisesi ile Ermeni ve Katolik kiliselerine yerlemilerdir.63 ngilizlerin igalinden sonra, baka yerlere g etmi olan Ermeniler Maraa tekrar dnmeye baladlar. Baz Ermeniler, Trkler aleyhine hukuk davas atlar. Birinci Dnya Sava srasnda

978

Ermeni ayaklanmas dolaysyla yaplan g hareketinde, haksz olarak Ermenileri srdrmek suu ile, o devirde Mara Mutasarrf olan Sivas valisi smail Kemal Beyi Maraa getirttiler, tutuklu olarak mahkemeye verdirttiler. Mahkemede beraat karar alan smail Kemal Bey Halepe srld.64 Grnen o ki, ngiliz igal kuvvetleri sekiz aylk igalleri dneminde Ermenilere yz vermemilerdir. nk ngilizler, Ermenilerin ikayetlerinin desise ve iftiradan ibaret olduunu ksa zamanda anlamlard. Bu da igal dneminin olaysz gemesini salamt. Bu arada ngiliz birlikleri iindeki Mslman erlerin tutumlarnn da huzurunsalanmasnda byk rolleri olmutur. Bata mutasarrf Ata Bey olmak zere kentin ileri gelenleri de idareye mdahale edilmemesini, haklarna dokunulmamasn, igal kumandannn yapt toplantda dile getirmilerdir.65 Ermenilerin Trklere kar eitli desise, yalan ve iftiralarnn giderek artmas, bu hususlarda destek grmeye balamalar Ekim 1919 sonunda ngilizlerin yerini Franszlarn almasyla kendisini gstermitir. Bu durum 1919 yl sonlaryla 1920 ylnda ok nemli direnmelere neden olacak ve yakn tarihimizde nl Mara savunmalar balayacaktr. Urfann igali: ngilizler Mondros Mtarekesinin 7. maddesini ileri srerek Urfay da yaplan mtarekenin esas ruhuna aykr olarak, igal ederek byk bir hakszlk yaptlar. ngilizlerin, Urfay igale kalkmalar hibir sebebe dayanmyordu. Mtareke srasnda Halepin gneyinde bulunan ngiliz kuvvetleri, gvenliklerini ileri srerek bu kenti igal ettiler. Fakat Halepin 200 km. kuzeydousunda bulunan Urfann igaline de haklar olmad gibi bu blgede disiplinsizlik vesaire gibi sebepler de meydana gelmi deildi. Onnc Kolordu Komutanl, ngilizlerin bir tabur askerle Bireciki igal ettiini, Urfa ve Adyamann igali haberlerinin de dolamakta olduunu ve buna gre uyank bulunulmasn, bir emirle yaymlamt.66 ngilizler 24 Mart1919 tarihinde Urfay igal ettiler. Karlamaya kmayan mutasarrf Nusret Bey ngiliz komutan tarafndan azarland. Nusret Bey, igalcileri karlamak bir Trk mutasarrfna yakmaz dedi.67 gal gn Urfada bulunan 1. Svari Alay Komutan Binba Hseyin, Urfann ngilizler tarafndan igalini ylece bildiriyordu: ngiliz komutanna aadaki protesto mektubunu gnderdim. Henz cevap alamadm: Urfa, bamsz bir sancaktr. tilaf hkmetleriyle kendi hkmetimin imza ettii mtarekede bu blgenin igaline ait hibir kayt olmamakla beraber igali icap ettiren bir gvensizlik eseri de yoktur. Mtareke hkmlerine aykr olan bu igali protesto eder ve buraya gelme sebebinin bildirilmesini rica eylerim.68 Svari alay komutannn bu raporundan biraz sonra kolorduya gnderilen ikinci bir raporda da yle denilmektedir: Urfay igal eden kuvvetin gerek miktar iki yz kiilik iki piyade bl; bir zrhl, alt yk ve binek olmak zere on otomobil ve elli kadar yk arabasndan ibarettir. gal u suretle oldu; ngiliz yarbay ve iki subayn bindii bir binek otomobili ile bir zrhl otomobil, Urfaya girerek mutasarrfn yanna gittiler. Bir sre grldkten sonra asker hastahaneyi ve civarndaki baz binalar dolaarak svireli Yakopun evine misafir oldular.69 ngilizler, Urfadaki Svari Alaynn kentten ekilmesini istediler. Alay komutan Hseyin kendisine emir verilmeden ekilmeyeceini bildirdi. ngilizlerle srarl oldular. Alay komutan durumu bal olduu kolorduya bildirmenin yan sra, Urfada daha fazla kalmann bir olaya meydan vereceini

979

dnerek 25 Mart 1919 gn, bir svari takm brakarak, Urfann be kilometre kuzeyindeki Karakpr kyne ekildi. ngiliz komutan bu kez, Alayn Urfadaki takmla birlikte kesinlikle Sivereke ekilmesini istedi. Aksi halde stanbula yazarak cezalandrlabileceini, eer alayn ekilmemesi iin kolordudan bir emir verilmise kendisine gstermesini istedi. Bu tavr, ak bir ekilde gzda vermek anlamna geliyordu. Svari alay komutan Hilvanda birtakm brakarak alayn Sivereke ekti ve kolorduya bu durumu bildirdi. ngilizler Urfada Ekim 1919 sonuna kadar kaldlar. Bu tarihte Urfay boaltacaklar ve Franszlara devredeceklerdir. Boazlar Blgesinin igali; Mondros Mtarekesinde tilaf Devletlerince igal edilecei aka belirtilen yerler Toros Tnelleri dnda stanbul ve anakkale Boazlar istihkamlaryd. anakkale Boazndaki maynlar 1 Kasm 1918 tarihinden itibaren ngilizler toplamaya balamlar, Seddlbahirde keiflerde bulunmulard. tilaf Devletleri 6-12 kasm 1918 tarihleri arasnda anakkale Boaz istihkamlarna el koydular. ki ngiliz subay 7 Kasmda stanbula gelmiti ve grevleri de Harbiye ve Bahriye Nezaretleri nezdinde irtibat subayl idi. Ertesi gn drt Fransz subay da Beyolundaki Fransz eliliine gelmiti. Bu srada aznlklar Beyolu sokaklarn tilaf Devletlerinin bayraklaryla sslemilerdi. 10 Kasmda stanbula iki ngiliz bir Fransz generali gelmi, bunu 12 Kasmda gelen bir Fransz tugay izlemitir. ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan sava gemilerinden oluan ortak donanma 13 Kasm 1918de Dolmabahe nnde demirlemiti. 61 gemiden oluan bu donanma 15 Kasma gelindiinde 167 gemiden teekkl eder olmutu.70 Bu donanmadan 3500 kiilik bir kuvvet karaya karlm, bunlarn 2000i Beyolundaki klalara, yabanc okul ve hastanelere yerlemi, geri kalanlar da ayr ayr yerlere datlmt.71 Beyolundaki ngiliz Kz Okulu, Mttefik gal Kuvvetleri Karargah olmutu. Mttefik komutanlna atanan General Milne 27 Kasmda stanbula gelmiti. Haydarpaadan Anadoluya uzanan demiryoluna hemen el konulmutu. Dou Trakyann gali: Mondros Mtarekesini takiben Fransz subaylarnn 9 Kasm gn Uzunkprye Fransz blnn geleceini bildirerek eitli ihtiyalarn hazrlanmasn istemeleri karsnda, stanbul hkmeti ilgililere gnderdii emirle, bu istee boyun eilmemesini, zora bavurduklar takdirde direnilmeyerek protesto ile yetinilmesini bildirdi. Franszlar 9 Kasmdan itibaren Uzunkpr ile Sirkeci arasndaki demiryolu iletmesini ellerine aldlar, hatta ksa bir sre sonra da Bakrkye yerletiler. stanbula ilk kez 23 Kasm 1918de gelen General Franchet dEspereynin stanbula 8 ubat 1919da ikinci kez geldiinde Beyolunda bir zafer alay dzenlemiti. Padiahn Dolmabahe Sarayndan kartlmasn isteyen bu Fransz generali Trk vatandalk haklarnn btnnden yararlanan Beyolu sakinlerini marur bir biimde selmlad. Sleyman Nazife, devrin Harbiye Nazrna, Sadrazam Tevfik Paaya ve dier grevlilere kar bu generalin tutum ve davrann ngiliz Bavekili Lloyd Georgeun yle tanmladn gryoruz: Franchet dEsperey, mmtaz bir general olmakla beraber son derece nezaketsizdi.72 Bu arada Franszlarn, Osmanl hkmetinden birtakm yersiz istekleri de oldu. Amiral Amet ve General Bunoust, Osmanllardan stanbulda bulunan deniz kuvvetleri iin hemen 120 bin ve Fransz igal ordusunun Aralk ay masraflar iin de, Aralk ay

980

bitmeden, 200 bin lirann verilmesini istediler. Byk mal sknt iinde bulunmasna ramen hkmet onlar memnun eder dncesiyle bu istei yerine getirmek zorunda kalmtr. te yandan Osmanl meclisindeki baz eletiriler ve yaknmalar hem sarayn, hem de tilaf Devletlerinin tepkilerine neden oldu. Vahdettin, Meclisin tutumunu ttihatlk hareketi olarak deerlendiriyordu. tilaf devletleri temsilcileri de, mebuslar ttihat Terakkiyi seen kurul olarak gryorlard. Bu nedenle Meclisin datlmas iin saray zorluyorlard. Meclis bakanlna verilen gensoru nergesinde, asayiin bozulduu, yiyecek skntsnn artt, basn zerinde tek yanl sansr uyguland ne srlmt. leri Bakan Mustafa Arif, Vahdettinin siyasal amillerin zorunluluu yznden anayasann 7. maddesinin verdii yetkiye dayanarak Mebuslar Meclisini dattn bildiren iradesini okudu. Bylece saray da, hkmet de ttihatlarn ounlukta bulunduu meclisin eletirilerinden kurtulmu tilaf Devletlerini de memnun etmiti. Tevfik Paann 3 Mart 1919da istifas zerine Damat Ferit Paa sadarete getirilmiti. lke ynetiminde hibir deneyimi yoktu. Vahdettinin enitesi olan Damat Ferite yaknlk gsteriyordu. Bunda akrabalk balarnn yan sra Ferit Paann ttihat Terakki dman ve ngiliz yanls olmasnn da pay vard. Damat Ferit, ttihatlar hakknda acele karar verilmesini isteyenlerin banda geliyordu. Ona gre imparatorluun mahvn, Almanlar safnda harbe girmekle ttihatlar hazrlamt. Damat Ferit hkmeti Divan- Harbi rfide bulunan sivil yelikleri kaldrmt. Bu heyet sava sulularn, sava esnasnda halk skntya drenleri ve Ermeni tehciri ile ilgili bulunanlar yarglayacakt. Hemen ie balad. nk hkmet, ttihat ve Terakki eski bakanlarn ve ileri gelenleri tutuklayarak mahkemeye sevketmi bulunuyordu. Bekiraa Bl denilen yere hapsedilen tutuklulardan altm yedisi, 28 Mays 1919da Galataya ve oradan da bir ngiliz vapuru ile elli bei Maltaya, on ikisi de Mondrosa srlmtr. Tutuklamalar yurt dzeyine yaygnlatrlmt. Boazlyan Kaymakam Kemal Bey, Ermeni g srasnda Boazlyanda Ermenileri ldrtt ne srlerek, 2 Martta tutuklanm, Nemrut Mustafa Paa bakanlndaki mahkemece 35 yandaki bu gen kaymakam lm cezasna arptrlmt. Vahdettin, fetva verilmeden bu karar hemen onaylam, 10 Nisan 1919da Kemal Bey idam edilmiti. Bu olay, stanbulda nemli tepkilere neden olmutu. zmirin gali ve Yanklar tilaf Devletlerinin 5 Mays 1919 tarihinde Pariste yaptklar toplantda zmirin Yunanllarca igaline ilikin Lloyd Georgeun nerisine Clemencau ve Wilson scak baknca, igale ilikin kararn 10 Mays 1919 gn yaplan oturumda kesinlik kazand grld.73 Kararn kesinlemesinden nce 7 Mays 1919da zmirin igal edileceinden haberdar edilen Calthorpe, 12 Maysta Defrance ve Sforza ile toplant yaparak durumu mzakere ettikten sonra ayn gn stanbulu terk etti. Maysn 14nde zmirde Albay Fitzmaurice, Tmamiral Fransz Duvauroux, talyan Yzbas Magliqno, Amerikal komutan Dayton ve Yunan deniz subay Mauroudis ile bir toplant yapan Calthorpe u kararlar almt: Franszlar Foa topu birliini, talyanlar Karaburunu, ngilizler Kstep adasn ve Yunanllar da Sancakkaleyi igal edeceklerdir.74 Bu kararlar Amiral Calthorpe 14 Maysta Vali zzet Beye ve Kolordu Komutan Ali Nadir Paaya bildirmiti.

981

Calthorpeun bu birinci notasnda zmir istihkamlar ile evresinde savunma tertiplerini haiz bulunan yerlerin Mttefik Devletler tarafndan Mondros Mtarekenamesinin 7. maddesi gereince bugn (14 Mays 1919) leden sonra igal edilecei yer almt.75 Bu notada, Yunan askerlerinin zmiri igal edeceinden bahsedilmemitir. te yandan ayn mealde bir baka nota da ayn gn leden nce Amiral Webb tarafndan hkmet bakan sfatyla Sadrazama verilmiti.76 Bu notaya ilikin hkmetin yaymlanan resm tebliinde u cmleler yer almt: Hkmet bu konuda, milletin hukuku ve devletin muhafazas iin uhdesine den vazifeleri ifaya teebbs eylemi, vekar ve sknetin muhafazaedilmesi lzumunun mnasip lisanla, ahaliye tavsiyesi, Dahiliye Nezaretinden Vilyetlere tebli klnmtr.77 Bu durumda ilgin olan, Yunan igali karsnda hkmetin kararnn millete vekar ve skunu muhafaza lzumunu tavsiyeden ibaret olmasyd! Hkmetin bu tutum ve davranna karn, Trk Genelkurmay Harbiye Nazr akir Paann hkmeti uyararak daha olumlu kararlara tevik etmesi gereine inanyordu. Bu hususla ilgili olarak hazrlanp hkmet bakanna sunulan yazda u cmleler yer almt: zmirin tehdit edici bir durumu mtareke akdetmi olanlar iin sz konusu deildir. Bundan tr, zmir ve civarn igal iin ne gibi bir sebep bulunduu hakknda Harbiye Nezaretinin aydnlatlmasn rica ile, memleketin gz bebei olan bu yerin igaline engel olacak isabetli tedbirlerinizi arz ve istirham eylerim.78 14 Mays gn akam, kimi kaynaklara gre gece yarsna doru Calthorpe zmir Valisine ve Kolordu Komutanna ikinci bir nota verdi. Bu nota ile Calthorpe; Mondros Mtarekenmesinin 7. maddesi gereince zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesine Mttefiklerce karar verilmi ve bu kararn Osmanl hkmetine bildirilmi olduunu, igalin 15 Mays gn yaplacan, bu sebeple Yunanllarn karaya asker karacaklarn, zc bir olaya yer verilmemesi iin, bir sre Trk askerlerinin klalarndan dar kmamalarn, Anadoluya herhangi bir haberin szmamas iin, yarn sabah erkenden telgrafhanenin, ngilizler tarafndan igal edileceini79 bildiriyordu. Ali Nadir Paa durumu btn ayrntlaryla hemen stanbula bildirmi ise de bir cevap alamamt.80 zmir Valisi de stanbulu durumdan haberdar etmise de Damad Ferit, Meclis-i Vkeldan bir karar almadka bir tavsiyede bulunamayacan bildirmiti.81 Bunun dnda Vali zzet, Calthorpe bavurarak, igalin hi olmazsa Mttefikler tarafndan yaplmasn istedii, amirale gnderdii bir yaz ile de olay protesto ettii anlalmaktadr.82 te yandan Kolordu Komutan Ali Nadir birliklerine verdii emirde; zmire kacak Yunan ktaat ile askerlerimiz arasnda en ufak bir hadisenin, birok esef verici olaylara sebebiyet verecei muhakkak bulunduu iin, skunetin muhafaza olunmas ok lzumlu grnr diyor ve bylece son derece olumsuz bir tutum ve davran ierisine girmi oluyordu.83 zmirin igal edilecei hem Rum hem de Trk kesimlerince duyulduunda, Rumlar Megalo deann gereklemek zere olduunu grerek sevin iinde bulunurken, Trk aydnlarndan bir grup Redd-i lhak Komitesi oluturarak iki deiik el iln ile halk Maatlkta toplanmaa ard.84 lanlardan uzunca olan Ey bedbaht Trk eklinde balyor ey kt muameleye maruz kalan Trk biiminde bitiyordu.85 Bu ilanlar etkisini gstermi, ocuk ve kadnlarla birlikte binlerce Trk, Maatlkta toplanm heyecanl nutuklar sylenmitir. Yunan igalinin ilhakla neticelenmesine mani olmak esasnda

982

birlemiyler ve Reddi lhak prensibini kabul ederek iki karara varmlardr: Birincisi: Belediye Bakan, Mft ve memleketin ileri gelenlerinden birka kii seilerek Reddi lhak Heyeti adn alarak, tilaf Devletleri katnda Yunan igalini protesto etmiler ve lhak kesinlikle kabul etmeyeceklerini bildirmilerdi. kincisi; Trkiyenin btn illerine telgraflar yazlarak, Yunan igaline kar yaplacak direnie itirak edilmesi istenmiti. Bu telgrafta; zmir ve havalisi Yunana ilhak ediliyor, igal balad. zmir ve mlhakat kmilen ayakta ve heyecandadr. zmir son ve tarihi gnn yayor. Mitingler ve telgraflarla her yere bavurunuz ve vatan ordusuna iltihaka hazrlannz deniliyordu.86 te yandan zmir Mdafaa- Hukuk- Osmaniye Cemiyeti de yaymlad bir beyannameyi stanbulda niversite profesrlerine, aydnlara, devlet adamlarna ve Amerika temsilcisine gndermiti. Bu beyannamede zet olarak u hususlar yer almt: Tarih btn bir milletin, mevcudiyetini mdafaa iin nasl ldne ahit olacaktr. Wilson prensiplerinin 12. maddesinin kesin sarahatna uygun olarak Trklerle meskn memleketlerin ayrlmaz bir btn halinde kalmas lzumunda katiyetle srar ederiz.87 15 Mays 1919 sabahnn erken saatlerinde Yunan karmas balam, zmirdeki kiliselerin anlar alm ve kadnl erkekli rhtm doldurmu olan yerli Rumlar, zito diye bararak gsterilerde bulunmulardr. Bu arada igal komutan Zafiriunun bir beyannamesi datlm,88 zmir Metropaliti Chrysostomos da bu komutana ho geldin dedikten sonra, elindeki Ha havaya kaldrarak onunla birlikte bulunanlar kutsamt.89 Bu arada Chrysostomos, Yunan askerlerini Trkler aleyhine kkrtan bir konuma yapmtr. te igalcilere kar ilk kurun bu sralarda atld ve Osman Recep Nevres (Hasan Tahsin) adndaki gazetecinin kurunlar Efzun birliinin bir ksm erlerini yere yuvarlarken, Hasan Tahsin de orada ehit edildi.90 Yunanllar ksa bir sre sonra Trk klasna saldrarak korkun bir kanl safha balad. Komutanlarnn emrine uyarak klaya kapanm ve pasif bir durumda bulunan subay ve erlerin, dipik ve sng darbeleri altnda st ve balar arand, kalpaklar alnd; ceplerinden para, saat, yzk, sigara tablalar ve mendillerine el konuldu, bir ksm ldrld, bir ksm da esir edildi.91 Bu arada Ali Nadir Paa tokatland, Zito Venizelos demeye zorlanan, fakat bunu reddeden Albay Sleyman Fethi Bey ehit edildi. Hkmet konandaki memurlar ile klada bulunan subay ve erlerin ldrlmemi olanlar rhtmdaki Yunan gemilerine doru srklenerek gtrld.92 Bir saat iinde otuzdan fazla Trk subay ldrlm, kurunlanan ya da snglenen yzlerce askerin cesedi rhtmda yerlere serilmiti.93 Kla ve rhtmda cereyan eden bu olaylardan sonra Yunanllar, Trk mahallelerine saldrdlar; evlere girdiler ve binden fazla Trk ticarethanesini yamaladlar.94 Yunanllar rast geldiklerini kadn, ocuk demeden ldryorlard, canlarn kurtarmak umuduyla daha gvenilir gibi sandklar Ziraat Bankas giriindeki merdivenlere snm olan kadn ve ocuklarn hepsi ldrlmt.95 Saylar tam belli olmamakla beraber, yakn kyler dahil, zmirde ldrlenler iki bini geiyordu.96 Bu kanl sahnelerin yan sra baka facialar da grld; Trk kadnlarna, subay ailelerine saldrld, kocalarnn nnde onlara tecavz edildi.97

983

16 Mays ile 12 Haziran arasnda Urla, eme, Torbal, Menemen, Manisa, Bayndr, Seluk, Aydn, Ayvalk, Tire, Kasaba, demi, Nazilli, Akhisar ve Bergama igale uramt. Tarihi Toynbee unlar belirtmitir: 15 Mays 1919da ykc bir kuvvet Bat Anadoluya bir anda bir volkan dehetiyle saldrmt. Dnya Savann sona eriinden alt ay sonra sivil halk ve silahsz Trk askerleri zmir sokaklarnda katliam edilmiti. zmirin kyleri de tahrip edilmi ve kan deryas haline sokulmutu.98 Bu sratli igallerin, Venizelosun istei ile meydana geldii anlalmaktadr. Venizelos, 19 Maysta intizamn salanmas ve mltecilerin dnp yerlemesi iin memleket iine girilmesi gerekeceini komutan Zafiriuya bildirmiti.99 Bu arada Rum gmenlerin zmir ve Ayvalk blgelerinde geni bir alana yerletirilmeleri gereklemi, Yunan zmir Bakomiseri 25 Maysta Aydnn hemen igal edilmesinin gerektiini ilgililere bildirmiti.100 Bu yzden Yunan ordusunun getii yollar stnde ve civarnda bulunan kasaba ve kyler, byk bir felaketle kar karya geldi, bunlarn bir ksm yamaland, bir ksm atelendi, sakinlerinin bir ksm da ldrld.101 Bu gelimeler srasnda Harbiye Nazr evket Turgut Paa, 24 Mays 1919da 56nc Tmen Komutanlna ektii telgrafta, silah, cephane ve toplarn emin mahallere nakil olunmas ve dmana tek bir fiek bile kaptrlmamas emrediliyordu.102 Bu emir bir gn sonra igal edilen Manisada uygulanamamt. Oysa Manisada ok miktarda top, silah ve cephane bulunuyordu. Bunun nedeni ise Manisa halknn ikiye blnm olmasyd. Bir ksm, Cemiyet-i slmiye Reisi Mft lim Efendinin de bulunduu grupta dier ksm da Mutasarrf Hsn-Yadisin ban ektii dier grupta yer almt.103 Mutasarrf, Manisann igal edilmeyeceini Kuadas Metropoliti Yuvakinden ald haberlere gre iddia ediyordu. ngiliz temsilcisi Ritzde Manisann igal blgesi iinde olmadn ileri srmt.104 Halk kitlesinin byk bir ksm Mutasarrfn tutumu ve ngiliz temsilcisinin telkini nedeniyle Manisann savunulmas iin gerekli tedbirleri almamlard. 25 Maysta Manisa igal edildi. Manisadaki duruma benzer bir durum da Aydnda yaand. Kenti savunmak isteyenlerle istemeyenler arasndaki mcadelede ikinci grup duruma hkim olmutu. Bu olumsuz tutum o kadar etkili oldu ki, 57. Tmenin datmak istedii silahlar halkn byk ksm reddetmiti.105 gal srasnda yaplanlar, bu olumsuz tutumun ne denli gerek olmadn ortaya koymutu. nk Manisada Camiler, algl meyhaneye evrilmi, Trklerin fesleri yrtlm, silah aramak bahanesiyle kadnlarn stleri balar yoklanmaya balanmt.106 Yunan gallerine Kar Gsterilen Tepki ve Protestolar zmirin igaline giden yoldaki gelimeler 17 Maysta Damat Ferit Paann istifasna neden olmu ise de hkmeti kurma grevi yeniden kendisine verilmiti. Yeni hkmetin kurulmasn onayladnda yaymlad Hatt- Hmayunda Padiah Vahdettin, her eit fedakarla hazr olduunu, devlet ve milletin hukukunu korumann tek emeli bulunduunu belirtmi107 ise de, Sultan Ahmet Mitingi hakknda kendisine bilgi vermek iin gelmi olan heyete azmz aalm, sesimizi ykseltelim, hakkmz isteyelim, fakat elimizi kaldrmayalm diyordu.108 Yine Vahdettin, vazife

984

almaya hazr olduklarn syleyen yedek subaylar cemiyeti temsilcilerine de Allahn yardm ile sizlerin yardmna ihtiya kalmayacaktr109 diyordu. Damat Ferit ise yaymlad beyannamede, gerekirse vatan iin bir er gibi greve hazr olduunu, belirterek kurtulu ve saadet hrriyetle, hrriyet ise cesaretle elde edilir diyordu.110 Bu szlerin sadece laftan ibaret olduu yukarda verilen aklamann da hemen ortaya kar. Bundan ayr olarak 27 Maysta Bekiraa blndeki tutuklularn 24 saat iinde teslimini isteyen igal kuvvetleri komutanlnn istemi reddedilemiyor, 67 Trk tutuklu 28 Maysta Maltaya gnderilmek zere yola karlyordu ki, bu tutum bamsz devlet anlay ile telif edilemezdi.111 zmirin igali zerine stanbulda yaplan mitinglere gelince; stanbulda ok sayda miting dzenlenmitir. Bunlar 18 Mays 1919-23 Mays 1919 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Bu mitinglerde istenen gayet akt: Bamsz yaama hakk. Bu hakka sayg gsterilmedii takdirde, karar yine ak ve kesindi: stiklal urunda lmek. lk miting 18 Mays 1919da stanbul Darlfnun (niversite) konferans salonunda yapld. Besim mer Paann bakanlnda yaplan toplantda, profesrlerden birisi Bamsz bir millet iin, icabnda esir olmamak zere, kuvvetlerini kullanmak lzmdr, mcadelenin bana Darlfnunun gemesi gerekir diyerek kesin bir tavr taknrken, bir dier konumac da kan dreker kahramanlkla lmeyi stn tutarz diyordu.112 Alnan kararlara uyularak; zmirin igali tilaf Devletleri katnda protesto edildi. Btn eylence yerleri ve okullar; maazalar, kurulular gn sreyle kapatld. 20 Mays 1919da skdarda Doanclar meydannda byk bir kalabaln katld mitingte ounluu kadnlar oluturuyordu. Hatiplerden birisi drt yz bu kadar seneden beri minarelerinde ezan, camilerinde Kuran okunan zmirimizi hibir vakit balamayacaz diyordu. Bir kadn konumac ise, Biz kadnlar bu hak cihdnda en nde olacaz ve medeniyete riyalar syleyen varlklara her zaman lnetler, lnetler diye haykrd. tilaf Devletleri temsilcilerine ekilen telgrafta Yunanistann esaretine girmeye asla tahammlmz yoktur. ocuklarmzdan baki kalanlar hell ve kendi hayatmzda feda olsun deniyordu.113 19 Mays 1919 gn elli bin kiinin katld Fatih mitinginde Halide Edip (Advar) kalabal coturan ve alatan konumasnda Sabahsz gece olmayacan belirtiyordu. Bir dier konumac kendi yurdumuzda hibir milletin bize hkim, bize efendi olarak yaamasna dayanamayz derken bir dieri ise, Bugn zmirsiz bir Anadolu ruhsuz bir cesettir. Vatan bugn iin senden sknet, yarn iin hayat bekliyor diyordu. Miting heyetinin Padiaha sunduu arza da milletin var olmak iin cann feda etmee ne bu husus iin verilecek emri hemen yerine getirmeye hazr olduu yer almt.114 stanbulda yaplan mitingler iinde en kalabalk ve cokulu olan kukusuz Sultan Ahmet mitingi idi. 23 Mays gn gerekletirilen mitingte Mehmet Emin (Yurdakul) ve Halide Edip (Advar) gibi tannm ahsiyetler konumutu. Mehmet Emin Bey, Mill ruhlarn nnde her kuvvetin ciz kaldn ve Trk mill ruhunun ahlanmak zere olduunu belirtirken, Halide Edip de, can vermekten kanlmayacana dair kalabal and imee davet etti ve kalabalk VAllahi demek suretiyle bu teklifi yerine getirdi.115

985

26 Mays 1919da Yldz Saraynda toplanan Saltanat urasna katlanlardan birisi Yunan ve talyan igalleri karsnda hkmetin giritii teebbslerden bir sonu alnp alnmadn sormu, Trk topraklarna giren dmanlarn bu topraklar sadece igal mi veya ilhak m ettiklerini renmek istemi ve bunlarn bilinmesi zerine kanaat beyan edilebileceini ileri srmt. Fakat bu kiinin sorular cevaplanmamt.116 zmirin galinin Anadoludaki Yank ve Tepkileri zmirin igali byk kk herkesi zm, Yunanllarn zmirde yapt taknlklar, azgnlklar ve cinayetler Trk milletinin heyecan ve nefretini artrmt. zmirin igalini duyan ehir ve kasabalarda o andan itibaren hareketler balam tilaf Devletleri temsilcilerine protesto yazlar gnderilmitir.117 16 Maysta Tavasta yaplan mitingte heyecanl konumalar oldu; ayn gn Erzurumda byk bir toplant yapld ve sonunda Padiaha, hkmete, yabanc devletler temsilcilerine ekilen telgraflarla ve sert bir dille olay protesto edildi.118 Aydnda yaplan mitingte de Mdafaa- Hukuk cemiyetlerine hukuk- millyemizi temin edecek olan tekilt- msellehaya vakit kaybedilmeden giriilmesini isteyen bir telgraf ekilmiti.119 15 Maysta Karamandan Sadaret makamna ekilen telgrafta igal olay nedeniyle Wilson prensiblerinin alenen bozulduuna deiniliyor, memleketin Osmanl hkmetinin elinde kalmasnn en birinci arzular olduu vurgulanarak, cebren yaplan istilalara kanlarnn son damlasna kadar kar konulaca ekleniyordu. Bu telgrafta Belediye Bakannn, Cemiyet-i slmiye Reisinin ulema ve eraftan kimi kiilerin imzalar bulunuyordu.120 Ilgn ilesinden ekilen ve 15 Mays tarihini tayan telgrafta Belediye Reisi ile Mftnn imzalar bulunuyordu. Trkln tarihi egemenlik haklarnn savunulmas urunda btn varlmzla her trl ve en yaplmas g fedakrlklar yapmaya azmeylediimizi bildiririz, deniyordu.121 Denizli mfts Ahmet Hulusinin imzasn tayan telgrafta ise, milletin Yunan etelerinin yaknda dier yerlere de geleceini dnerek imdiden erefle lmeyi gze ald belirtiliyordu. Wilson lkeleri hilafna zmirin igal edildiine deinen, bu kurumun ahali tarafndan tilaf Devletleri temsilcileri katnda protesto edildiini belirten bir dier telgraf da 17 Mays tarihinde Belediye Reisi imzasyla Kandradan dier Sadaret makamna gnderilmiti.122 te yandan 19 Mays tarihi itibaryla Edirneden ekilen Belediye Bakan, Mft, Mdafaa- Hukuk Heyeti Reisi ve dier ileri gelenlerin imzalarnn bulunduu telgrafta zmirin hibir ilikisi olmayan Yunan hkmetine terk ve tevdi edilmesinin insanlk vaadleri ile telifi kabil olmayan bir muamele olduunun alt iziliyor, Osmanl haklarna uyulmas isteniyordu. Nide Reddi lhak Heyeti imzasyla 15 Maysta Sadaret makamna gnderilen telgrafa gelince; zmirin mtareke hkmlerine aykr olarak Yunanistana ilhak mahiyetinde igal edildii belirtilerek Nidenin btn ahalisi adna protesto edildii dile getiriliyor, Wilson vaatlerini yerine getirmeye davet ediliyor, aktlan kanlarn yeterli olmamas durumunda beikteki ocuklarmzla hazrz deniliyordu. Milletin haklarnn zmirin igali ile gaspedildiini ileri sren, z Trk-slm memleketi olan zmirin her vakit Trklerin elinde kalmasnn gerekliliini vurgulayan telgraf ise Akehirden Sadaret

986

makamna gnderilmiti. Bu arada mill haklarn korunmas sebeplerinin bildirilmesi de istenmiti.123 zmirin igali kk yerleim yerlerinden gnderilen telgraflarla da protesto edilmiti. rnein Ezineden Sadaret Makamna ve Hariciye Nezaretine ekilen telgrafta igalin Wilson prensiplerine ve devletler hukuku hkmlerine aykrl zerinde duruluyor, Osmanl egemenlik haklarnn korunmas emrinde hkmetin isabetli ve kesin nlemlerine intizar edildii yer alyordu. Tekeden gnderilen telgrafta Antalya halknn kalbini kan alatt denilerek igal karsnda duyulan znt ortaya konuluyor, hkmetin kati, kesin ve acele giriimlerde bulunmas isteniliyor, direnme gc u cmleyle ortaya konuluyordu: Haklarmza tecavz etmek suretiyle ihll edilen milletin namusu varln silerek tarih sayfalarna gemek ve yaamak hakkna haiz bulunduunu ispat etmek ister.124 Sadaret makamna Krklareline bal Pnarhisar ilesinden gnderilen protesto telgrafnda zmirin Paris Bar Konferans kararlarna ve mtareke hkmlerine dayanlarak igal edildiine atfta bulunuluyor, ezici ounluunu Mslmanlarn oluturduu blgenin zulm ve imhaya alk bir devlete igaline raz olmann dnyada grlmemi bir hakszlk olacana iaret ediliyor, bu igalden Wilson prensiplerine, hak ve adalete gre ticaret, nfus, arazi, binalar bakmndan Trklerde olan ounluun ve hak severliin gz nnde tutularak vazgeilmesini istirham eyleriz deniliyordu.125 Yalvatan ekilen telgraf son derece ak ve net olmann dnda gl ve kararl bir iradenin rneini oluturuyordu. zmirin Trk ve slm kan ile yourulmu olduu hususu ilk cmle olarak yer almt. gal ve katliamlar karsnda duyulan fke ve heyecan u cmlelerle ifade ediliyordu: gallere gz yuman uygar insanlk nnde kanmzn son damlasn aktarak canmzla dmanlarmz bomak istiyoruz.126 zmirin igalini protesto eden, infial derecesinde ortaya kan duygu ve dncelerin sergilendii yzlerce telgraftan Dou Anadoludan ekilmi olanlarna da birka rnekle deineceiz. Silvandan Belediye Reisi, mft ve eraftan kimi kiilerin imzalarn tayan telgraf 17 Maysta Sadarete ekilmiti. Telgrafta istatistiklerden yararlanlarak 1.239.000 slma karlk 210.000 kiilik Rum nfusunun bulunduuna dikkat ekilen igal blgesinin Osmanl vatanndan ayrlamayaca savunuluyor, kutsal zmirin bir kar toprann bile zayi olmasna kar klyordu. te yandan Yunan gibi sefil bir hkmetin egemenliine dayanlmayacak bir duruma gelindiinin anmsatld telgraf Hasankaleden ekilmi, Padiahtan isteklerinin yerine getirilmesi iin istirhamda bulunulmutu.127 Erzurum merkezinde 18 Mays gn Vilyt- arkyye Mdafaa- Hukuk- Millye Cemiyetinin Erzurum ubesince dzenlenen mitingte Cevat Dursunolu bir konuma yapmt. Rumlarn basknna urayan zmir ve evresinde olduu gibi, Ermenilerin de Erzuruma saldracaklarna artk he kalmadn belirtmi, yaplacak olann tekilatlanarak saldrgana kar koymak olduunu szlerine eklemitir. Miting sonunda Wilsona, tilaf Devletleri temsilcilerine gnderilen telgraflarda ilenen hatann dzeltilmesi istenmiti. Sadarete gnderilen telgrafta; zmirin igali haberleri halk dilhun ettii zerinde duruluyor, vilyetin gerek sahipleri bir milyondan fazla Trkn iki yz bin kadar Ruma terk edilmesinin Wilson prensiplerine aykr olduu savunuluyordu. lhak karar kaldrlmad takdirde insan soyunca yaplmas kabil olan her trl fedakarln yaplaca ayrca belirtiliyordu.128

987

Hazirann ikinci gn Erzurum merkezinde muazzam bir miting dzenlenmiti. Konumaclar, halkn kendi bann aresine bakmaktan baka kar yol grnmediini ancak kendi kuvvetine dayanarak selmete kmann mmkn olabileceini belirttiler. Erzurum merkezindeki bu tr toplantlar kazalarda da etkisini gsterdi. Pasinler kazas merkez ve mlhakat ahalisi 2, 3 ve 4 Haziran gnlerinde gsteriler dzenlediler. lkine be bin, ikincisine alt bin insan katlm, ikinci mitingde zmir ve havalisinin boaltlmasn istemek iin kararlar alnm tilaf Devletleri Temsilcilerine, Sadarete ve Dokuzuncu Ordu Mfettiliine, yani Mustafa Kemal Paaya bavuruda bulunulmutur. te yandan 2 Haziran gn Bayburtta da bir miting dzenlenerek alnan kararlar Pasinler halknn bavurduu makamlara gnderilmitir. Hnsta da bir araya gelerek arka arkaya gn gsteriler yapan on bini akn halk da ayn ruh haleti iindeydi. Yunanllar zmirden uzaklatracaklarn beklerken, igalin geniletildii, hak ve adalete aykr tecavz ve zulmlerin daha da iddetlendii son haberlerden anlaldndan, derin bir znt iinde sabrszlanarak postahane nnde sadre ifa verici bir haber beklemekteydi. Ayn kaynama iinde K halkndan da ayn anlamda feryatlar ykselmektedir: Tarihi, eserleri ve ahalisinin ezici ounluu ile Trk vatannn tartma gtrmez bir parasn tekil eden zmirin Yunanllara verilmesinden, Kllarn yrei kan alamaktadr. Wilson prensiplerine ve tilaf Devletlerinin vaatlerine tamamyla aykr den bu kararn iptal edilmesi halinde, ilhak ret iin insanolunun gsterebilecei her trl fedakrl gze almaya hazrlard.129 Grld zere protesto telgraflarnn byk bir ksmnda zmir ve evresinin igal edilmesiyle Wilson prensiplerinin inendii ve devletler aras hukukun da uygulanmad zerinde duruluyordu. Yine igal edilen blgenin, Osmanl lkesinden ve ynetiminden kesinlikle ayrlamayaca, bu corafyada yaayan nfusun ok byk ksmn Trk-slam kesiminin oluturduu, bunun yan sra Rumlarn nfus bakmndan aznlkta kaldklar zerinde durulan dier hususlar idi. Protesto telgraflarnda ilenen bir baka konu da emlak, arazi, kltr ve tarih varlklar bakmndan da Trkslam kesiminin Rum kesimi zerinde ok nemli bir stnle sahip olduu idi. Yine bu telgraflarda oluk ocuk, gen ihtiyar demeden toplumun bir btn halinde kanlarnn son damlasna kadar igaller karsnda direnecekleri zerinde durulan bir dier husustu. te zmir ve evresinin igal edilmesi nedeniyle protesto telgraflarnda beliren bu hususlar, Mill Mcadelenin rgtsel btnsellie ve merkez bir yapya kavumasnda ok nemli etkiler yaratarak, olumlu katklar salad. Aznlklarn tutum ve davranlarna gelince; Mondros Mtarekesinin uygulamaya konulmasyla birlikte Rumlarn ehir ve kasabalardaki marklklar dayanlmaz bir duruma gelmiti. stanbulda Yunan Amirali Kokalidisin demeci ve Venizelosun Osmanl bakentine gelecei ayias Rumlar sevinten lgna dndrmt. Ayrca, eitli ehirlerde Rum ocuklarnn Trk ocuklarna saldrd, sarho Yunan askerlerinin Trk kadnlarna satat, ie karmak isteyen Trk polislerini ldrdkleri grld.130 Rumlar Ayasofyay tekrar kilise haline getirmek ve Ayasofyann civarndaki Mslmanlarn evlerini yksek fiyatla satn almak iin giriimde bulundularsa da, hkmetin nlemleri

988

sayesinde bu gereklemedi. Rumlarn kurduu Mavri Mira Cemiyetinin arkasnda Yunan hkmetinin madd ve manev yardm vard. Bu cemiyet dorudan Venizelostan direktif alyor, Yunan Kzlha da salk gere ve il yardm ad altnda silah ve cephane gnderiyordu. Bu cemiyetin rgtledii Rum eteleri Ege ve Marmara denizleri kylar ile Krklareli dolaynda ve ile yresinde faaliyet gsteriyordu. Buralarn yan sra, Pendik ve Kartal civarnda ok sayda Trk kadn, ocuk ve erkeini ldrdkleri grld. Rumlar bu faaliyetleri srasnda Ermenilerle de i birlii yapmlard. stanbuldaki Pontus Cemiyeti tarafndan ynetilen faaliyetler en tehlikeli olanyd. Ama, Rizeden stanbul Boazna kadar uzanan kuzey Anadolu topraklar zerinde bir Pontus Devleti kurmakt. Bu blgedeki Trk kyleri baslarak yamalanyor, kimi kyler de yaklyordu. Daha ok Samsun ile Vezirkpr arasnda faaliyet gsteren Pontusularn saldrlar stanbulun igalinden sonra bsbtn artmtr. rnein 1921de Amasya, Samsun, aramba, Terme, Merzifon, Vezirkpr, Ladik, Havza ve Tokatta ldrlen Trklerin says 1641, yarallarn says ise 923 idi.131 Pontusuluk faaliyetlerinde Merzifon Amerikan Kolejinin pay bykt. Bu koleje 1920 sonlarnda kurulan Merkez Ordusu tarafndan yaplan basknda Byk Yunanistan, Byk Ermenistan ve Pontusa ait haritalarla birok kitap ele geirilmiti. stanbulda kurulmu olan bir dier Rum rgt, Rum Muhacirleri Merkez Komisyonu ad altnda alan Kordos isimli komite idi. Kordos Komitesinin gerek grevi, dardan gmen gibi gelen ete mensuplarn, asayii bozmak amacyla memleketin eitli blgelerine gndermekti. Komitenin Samsundaki ilgililere gnderdii telgrafta 450 kiiden oluan fedai heyetinin asayii bozmak zere gnderilecei belirtilerek, Yunanllarca yaplan zci Tekiltndan kalan silah ve malzemenin de sevk edilecei ayrca yer alyordu.132 Pontus Devletinin kurulmasnda almalar yapanlar arasnda Marsilyaya yerlemi, aslen Trabzonlu olan i adam Konstantin Konstantinides ile Yunan Albay Katenyotis bulunuyordu. Fakat bir Pontus Cumhuriyeti kurulmasnda Trabzon Metropoliti Chrysanthos en byk faaliyeti gsteriyordu. Bu papaz 1919 Martnda Paris Bar Konferansna gnderilirken stanbul Patriki ona Pontuslularn haklarn savunma yetkisi vermiti. Bu papazn 2 Mays 1919da Paris Bar Konferansna sunduu raporda, Pontus blgesi olarak Trabzon vilayeti ile Karahisar, Amasya, Sinop sancaklar ve Sivas, Kastamonu illerinin bir ksm gsteriliyordu. Yine bu raporda gerei ifade etmeyen u rakamlarda verilmiti: hakiki Trk Mslmanlar 340 bin, Ermeniler 78 bin, Rumlar ise g eden dahil 850 bin.133 Mondros Mtarekesinin imzalanmasn takiben Ermenilerin tutumuna gelince; Padiah ve hkmet mtarekeden nce olduu gibi imparatorluun eitli unsurlar arasnda hl bir ahenk kurulacana inanmakta ve bu ahengin imparatorluun ayakta tutulmas bakmndan gerekli ve kanlmaz olduuna inanyordu. Bu ekildeki tutumdan faydalanan ve esasen ngilizler ve Franszlar tarafndan himaye edilen Ermeniler siyas almalarda bulunuyorlard. steklerini kabul ettirecekleri kanaatini tayorlard. Bogos Nubar Paa, 30 Kasm 1918de tilf Devletlerine bavurarak tam bamsz bir Ermenistann kurulmasn ve bu bamszln tilf Devletleriyle Cemiyet-i Akvamn himayesi altna konulmasn istedi. te yandan Ermeni Patriki Zaven Efendide ubat 1919da Parise

989

ve Londraya yapt ziyaretlerde Kral ve Babakan dahil bir ok devlet adamyla grmelerde bulundu. Bunu, Ermeni ttihat Kongresinin setii Bugos Nubarn bakanln yapt bir heyetin, Kafkas Ermeni Cumhuriyetinin Bakan Aharonian ile birlikte ubat 1919 sonlarnda Onlar Konseyinde Ermeni isteklerini savunmalarn takip etti. Ermenistan iin Marala birlikte Kilikyay alt Dou vilyetini ve Trabzon ilinin bir ksmn istiyorlard. Ermenistann kurulmas iin gerekecek kuvveti kimlerin verecei sz konusu olunca meselenin gl ortaya kt. nk; ngilizler Ermenistanda manda almak niyetinde deillerdi. talyanlar kuvvet vermeye yanamyorlard. Franszlar ise 12 bin kiilik kuvvet verebileceklerini akladlar. Byk devletlerin bu tereddtl durumlarna ramen Kafkasyadaki Near East Relief hemen faaliyete geti, Trkiyedeki Ermeniler de, akla ve hayle smayan taknlklara baladlar. Bu durum 1920 sonlarna dein, devam etmitir. Mondros Mtarekesinin Uygulanmas Karsnda Trk Milleti Trk milleti, mtarekeyi izleyen gnlerde, varln srdrmek iin gerekli olan iradeye hl sahipti.134 Bunun iin mill kurtulu abalar, daha ok kendiliinden, eteler kurma biiminde ortaya kt. Bu fikir ttihatlarda vard. Onlar savatan yenik kld takdirde baz nlemlerin alnmas dncesindeydiler. Pozantda, Toroslarda, Sille dalarnda, Ankara Kalesinde, Bozdada, Madran dalarnda silah ve cephanelerin depolanmas kararlatrlm ve halktan silah depolanmaya balanmt. Deniz kuvvetlerinin kk paralar da nebolu, Trabzon, Samsun, Zonguldak, Mersin ve skenderun limanlarnda toplanyordu.135 Pontusularn karsna Erzurumdaki kolordu ile Karadeniz ve civarndaki yerlerde silahlandrlan gruplar sz konusu oldu. rnein, Topal Osman Aann ynetiminde nemli bir kuvvet Giresun ve dousunda faaliyete balamt. Mondros Mtarekesi, balangta genel bir ferahlk yaratmt. O gnlerde lkenin ihtiya duyduu tek ey asayi ve bart. Bunun da elbirlii ile gerekletirilecei yolunda basnda kan haberler, kamuoyunda olumlu yanklar uyandryordu. Osmanl hkmetinin Mtareke artlarnn hafif olduu yolundaki telkinleri ile Wilson prensiplerinin inandrc etkileri, Trk halkna toparlanma ve direni gcn veriyordu. Fakat ok gemeden mit ve gven yerini mitsizlie ve kaygya brakt. nk, aznlklarn (Ermeni ve Rumlar) zulm, ikence ve katliamla biten ar davranlar ile Wilson ilkelerinin uygulanmamas halkn karamsarln ve zntsn artrmt. Mtarekenin uygulanmaya baland tarihten itibaren Anadoluda dzenli ordunun kuruluuna kadar geen sre iinde milis kuvvetleri ve mevcut nizam ordu ile ortaklaa kurulan cepheleri, kuvvetleri, komutanlarn gsteren belgelere gre Kuva-y Millye dnemini belirlemek mmkn olabilir. Bu belgelerde konuyla ilgili ifadeler yledir; Mtareke maddelerinin dman tarafndan takibine baland ilk gnden I. nn muharebesine rastlayan zamana kadar Rumeli ve Anadoluda vcut bulan Kuva-y Millye Tekilat ile bu meyanda asker ktalar tarafndan alnan tertibat ve tekilt genel olarak bundan ibarettir.136 Kuva-y Millye dneminin balang tarihi, blgelerin igal tarihleri farkl olduundan deiiktir. rnein Adanada 21 Aralk 1918, Ayvalkta 28 Mays 1919, demite 30 mays 1919 gibi. Kuva-y Millye iki anlamda kullanlmtr. Dar anlamyla istilac dmana kar koymak iin mahall olarak tekiltlanan kuvvetlerdir. Geni anlamyla, bamszln korumak uruna meru bir mill cereyan olarak, mill irade ve milletin genel destei ile oluan ve milletin btn kuvvetlerini varlnda toplayan

990

bir tekilttr. Kuva-y Miliyenin oluumunda saduyu, vatan koruma duygusu, esaret altnda yaamaya kesinlikle almam olma nemli etkenlerdi. Yurdu igal eden ve kendi dininden olmayanlara kar duyulan nefret, direnme konusunda nemli bir faktr idi. Ancak, halkn kltr dzeyinin dk oluu nedeniyle bu faktr stanbul hkmetleri ve Vahdettin tarafndan ktye de kullanlmtr, karlan fetva ve beyannameler bunun somut kantlardr. Bat Anadoluda Efe ve Zeybeklere olan halkn gven duygusu da Kuva-y Millyenin oluumunda bir dier faktrd. Trk ordusunun ekilmesini takiben Adana blgesinin yabanc gler tarafndan igal edilecei, bu topraklarn anavatandan ayrlaca sylentileri halkn telan bsbtn artrm, 20 Kasm 1918de Adanal aydn kesimi, durumu aralarnda grmeye balamlard. Feryadname olarak isimlendirilen ilk protesto telgrafn 11 Aralk 1918de stanbul gazeteleri ile eitli makamlara gnderdiler. Bu telgrafta zet olarak, Bin seneden beri bu vilyette yayoruz. Drt yz ksr sene Ramazanolu ile birlikte Yavuz Sultan Selime tabi olarak, Osmanl camiasna katldk. Bin senelik tarih bir hakkn verdii selahiyetle ebediyyen Osmanl kalmak istiyoruz. Hukukumuzun salanmasn ve savunulmasn Saltanat Makam ile Basndan bekliyoruz deniliyordu. Adanal eitli meslek mensuplaryla halk kesiminin imzalarn tayan ikinci protesto yazs 15 Aralk 1918 tarihli stanbul gazetelerinde yaymland. zet olarak Adana ilinin nfusunun byk ounlukla Trk ve Mslmanlardan olutuu belirtilerek yrenin en eski Trk yurtlarndan biri olduu kantlanyordu. Adanann igaline kar klarak Trk topraklarndan koparlamayaca savunuluyordu.137 galler karsnda halkn silahlanarak Kuva-y Millye birliklerine oluturmaya ve mitingler dzenleyerek protestolarda bulunmaya balamasnn vatann kurtarlmas hususunda ilk nemli giriimler olarak grnmesine ramen, bu tr faaliyetlerin mill amaca ulamada yeterli olmayaca anlalyordu. Bu itibarla kurtulu hususundaki eitli fikir ve kanaatlara sahip olanlar; yabanc himayesini isteyenler, mahall kurtulu aresi arayanlar ve ilm-fikr savunmalarla yurdun blnmesini nlemeye alanlar olmak zere noktada toplamak mmkndr. Himaye (Manda) steyenler Osmanl devlet adamlar arasnda, ngilizlerin sempatisi kazanlr ve himayeleri salanrsa Osmanl karlarnn korunabileceine inananlarn etkilerinin giderek artmasnda bata Vahdettin olmak zere Damat Feritin ateli bir ngiliz yanls olmalarnn pay bykt. Bu gr Hrriyet ve tilaf Partisi yelerinin ou desteklemekteydi. 20 Mays 1919da ngiliz Muhipleri Cemiyeti kurulmutu. Kurucularna gre Trklerle ngiliz arasnda yzyllardan beri srp gitmekte olan samim dostluk sz konusuydu. ngiliz mzaheretinin lzumlu olduunu bir genelge ile belediyelere duyurarak cemiyete ye kaydedilmesi istenmiti. Aslnda byle bir dernein olumasnda Mondros mtarekesinin ilk gnlerinden bu yana Vahdettin ve Damat Feritin ngiliz temsilcilii ile sk ilikiler kurup onlarn her isteini yerine getirmeleri ilk harc oluturmutu. Bu tutumun bir sonucu olarak

991

talyan temsilcisi Kont Sforza damat Feriti Bir ngiliz centilmenin ok iyi taklit edilmi ekli diye niteliyordu.138 Damat Ferit 9 Mart 1919da Webbi ziyaret ederek, padiahn ve kendisinin btn umutlarnn nce Tanrya sonra ngiliz hkmetine bal olduunu sylemiti. Nitekim Damat Ferit, 30 Mart 1919da ngiltere Yksek Komiserine bir proje sunarak ngiliz himayesini istemise de ngilizler bunu kabul etmeyerek, kendisine Trk meselesinin Pariste zmlenecei cevabn vermilerdi. ngiliz Muhipleri Cemiyetini bata Alemdar ve Trke stanbul olmak zere kimi stanbul gazeteleri btn gleriyle desteklediler. Cemiyetin yeleri arasnda sivil ya da asker her kesimden st kademe yneticileri ile emekli brokratlarn bir kesimi yer almt. Damat Ferit ile Sait Molla ynetim kurulunda yer almlard, fakat cemiyetin fikir babaln stlenmilerdi. Dernein gerek yneticisi Sait Molla idi. Kendisinin iki yardmcs vard: Ali Kemal ile rahip Frew. Eski bir Hrriyet ve tilaf olan Rza Nur bile, ngilizlerin bu 3 kii aracl ile sz konusu dernei kurdurtup Hrriyet ve tilaf hortlattklarn ve Trkiyeyi paralamaya altklarn sylemektedir.139 Yaymlanan bildiride dernein amacyla ilgili u grlere yer verilmiti: Yce ngiltere devleti ile Osmanl saltanat arasnda itenlikli dostluun devam ve glendirilmesi slmiyetin yararnadr. ki ulus arasndaki dostluu canlandrp glendirmek ve ngilterenin dosta yardmyla Osmanl lkelerinin birliini ve haklarn salamak iin dernee ngiliz Muhipler ad verilmitir. Cemiyet 16 Temmuz 1920de yaplan yllk toplantsnda ynetim kurulunda deilik yaplarak, cemiyet tam anlamyla hkmet yeleriyle st dzey yneticilerin birletii bir tekilata dnmtr. ngiliz Muhipler Cemiyeti varln Kurtulu Sava sonuna kadar srdrmtr. Sait Molla, R. Halit Karay, R. Cevdet Ulunay 150likler listesine konulup yurt dna karlm, yelerden bir ksm ise eitli cezalara arptrlmtr. D devletlerden birisinin himayesini (manda) isteyen cemiyetlerden birisi de Wilson Prensipleri Cemiyeti idi. Bu cemiyet, salt olarak Wilson prensiplerine sarlarak ABDnin yardmn salamay ama edinmiti. Bu prensipler yenik milletler iin bamszlklarn ve ounlukta olduklar topraklarda egemenliklerini srdrme yolunda umut kayna ve can kurtaran simidi olmutu. ncln Halide Edip ile Ahmet Emin Yalmann yaptklar cemiyet 4 Aralk 1918de kurulmutu. Drt kiinin ad kurulu dilekesinde yer almt: H. Edip Advar, Cellettin Muhtar zden, Hseyin Avni, Ali Kemal. Bu kurucular dnda etkin grev stlenenler ise unlard: Refik Halid Karay, Celal Nuri leri, Necmeddin Sadak, A. Emin Yalman, Yunus Nadi Abalolu, Mahmud Sadk, Velid Ebuzziya, Cevad, Ragp Nureddin farkl dncelere sahip bu kiiler arasnda ortaya kan ayrlklar, zamanla atmaya dnm ounluk Mill Mcadeleye katlp onu desteklerken; Ali Kemal ile Refik Halit Kuva-y Millyecileri asi sayacak kadar ar davranlarda bulunmulard. Cemiyetin programna bakldnda onun manda kelimesini kullanmadan ABDnin siyasal ve ekonomik korumasn salamak amacyla kurulduu sylenebilir. ABDyi buna raz edebilmek iin lkede yetenekli yelerden oluan bir hkmetin kurulmas, hukuk alannda ve ynetimde gerekli dzenlemelerin yaplmas zorunlu grnyordu. Cemiyetin bildirisinde ise iki nemli konuya yer verilmiti:

992

Bar antlamasna Wilson prensiplerinden 12. maddenin esas alnmas ve Trkiyeyi ada hale getirmek iin ABDnin yardm ile 15-25 yllk bir eitim ve aydnlanma sisteminin kurulmas, balangta; eitim ve aydnlanma sreci diye adlandrlan ABD ile i birlii ok gemeden ABD mandasna dnt. Bu ortam iinde ABD taraftar olanlar mandann gerekliliini belirten bir rapor hazrlamlard. Bu yzden de Sivas Kongresi, manda sorununun, bir bakma da Wilson Prensipleri Cemiyeti nerilerinin tartld bir arenaya dnecekti. Manda istekleri Sivas Kongresinde geersiz hale gelirken Wilson Prensipleri Cemiyeti de etkinliini tamamen yitirecekti. Yerel Kurtulu aresi Arayanlar Mondros Mtarekesini izleyen igaller ile bar konferansndan szan haberler Trklerin vatanlarnda bamsz devlet olarak yaayp yaayamayacaklar hakknda kukularn domasna sebep olmutu. Bu durum halkn kentlerini, blgelerini korumaya sevk etmi, birok dernein kurulmasn sonulandrmtr. Bu derneklerin baz ortak noktalar unlardr: Derneklerin adlar korunma ya da savunmayla ilgilidir. almalar blgenin Trk ya da Trkslm olduunu kantlamakla ilgilidir. Bu arada nfus ounluuna nem verilmitir. Blge halknn desteini ve katlmn salamak iin kongreler toplanmtr. Wilson prensiplerinin 12nci maddesinden hareketle sz konusu blgelerin bakalarna verilmesinin nne geilmeye allmtr. Bu derneklerin Muhafazaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, Redd-i lhak Heyet-i Millyesi, Vilyt- arkyye Mdafaa-i Hukuk- Merkeziyet Cemiyeti, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Millye Cemiyeti. Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi Bu dernek henz mtareke istenmeden nce Talat Paann nerisiyle kurulmutur. 2 Kasm 1918de Trakyann elden kmasn nlemek iin 30 Kasmda dernein kurulu bildirisi verilmi, nceleri Trakya Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi adn almtr. Dernein amac, Trakyann Osmanl padiahlna balln ve toprak btnln korumak idi. Bu amaca Wilson ilkelerine dayanlarak ulalabilecei belirtilmi, Trakyann birliinin salanmasyla dernein dalaca aklanmtr. Trakya adl gazete dernein yayn organyd, dernek Trakyann (Bat Trakya dahil) soy, kltr, tarih ve ekonomi ynlerinden Trk olduunu kantlamak iin yayn yapyordu. 22 Ocak 1919da stanbulda dzenlenen toplantda Trakyann btnln ve halkn drtte nn Trklerden olutuunu belirtmilerdir. Trakyann Yunanllara verilmesine kar kan dernek 1919 yazndan itibaren kongreler dzenlemitir. Bunun iin tilaf Devletleri temsilcilerine ve Paris Bar Konferansna heyetler ve raporlar gndermitir. Bu dernek Trakyann siyas birliini salamak iin Bat Trakya Komitesi oluturulmutu. Misak- Millye gre Bat Trakya, ngrlen snrlarn dnda kaldndan dernein bu hususla ilgili abalarn Erzurum ve Sivas Kongreleri kararyla badatrma olana bulunamamt. Bu amaz durum, bu dernein A. ve R. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine katlmasndan sonra da srmtr. zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti

993

zmirin Yunanllara verilecei haberinin duyulmas zerine bir talyan dretnotunun geliini izleyen saatlerde, 6 Kasm 1928de kurulu hazrlklarna giriilmi, fakat kurulu belgesi vilyete 23 Kasm 1918 gn verilmitir.140 Dernein kurucular Moralolu Halit ve Nail kardeler, Menemenliolu Muvaffak, Binba Hseyin Ltf, tibar- Mill Bankas kinci Mdr Naci, emekli asker Abdurrahman Sami, Cami Baykut, smail Stk, Tokatlzade ekip gibi ahsiyetler bulunmaktayd. lk aamada zmirin yabanclarna verilmesini nleyebilmek iin Wilson prensiplerine dayanarak blgenin Trkln gstermeye alan dernek, 13 Mart 1919 tarihli zmir Tiyatrosundaki toplantnn yaplmasnda katkda bulunmutu. Alnan kararlar 3 maddeden oluuyordu: 1- zmir ve Aydn ilinde Trkler gerek nfus ve gerek emlak ve arazi ynnden ounluu oluturduklarndan, Wilson prensiplerinin 12. maddesi gereince ilimize yabanc egemenlii giremez. 2- Milletler Cemiyetini oluturan tilaf Devletlerinin adaletli politikalarndan, zmir ve Aydn vilyetlerindeki Trk hakimiyetinin kaldrlmasnn kabul edilmeyeceini bekliyor ve inanyoruz. 3- Gelecekte insan ve meden lklerle donanm ve gerek bir medeni heyet meydana getirmek isteyen Trkler, memleketlerinde baka bir egemenliin hkm srmesini kesinlikle kabul etmemeye btn kuvvetleriyle azmetmilerdir.141 Bu cemiyet ilk ve son byk kongresini 17-19 Mart 1919 gnlerinde Mill Sinemada yapt. eitli il ve ilelerden gelenlerin arasnda belediye bakanlar ile Mftlerin bulunmas dikkati ekmektedir. Kongre tarafndan tilaf Devletleri temsilcilerine ekilen telgrafla, Trk milletinin paralanarak aznlklarn boyunduruu altna drlmemesi, istenmiti. Nfus itibaryla %80, emlak ve arazi bakmndan %95 gibi ezici bir ekseriyeti Trkler ellerinde bulunduruyordu. Cemiyetin bu kongresi, Bat Anadoluda Kuva-y Millye kongrelerinin toplanmasna ve mill glerin toplanmasna zemin hazrlamt. Cemiyetin faaliyetlerinin desteklenmesi konusunda en byk yardm zmir valisi ve kolordu kumandan Nurettin Paa tarafndan yaplm, onun grevden alnmasyla cemiyetin almalarnda yavalama balamtr. Nurettin Paann grevden alnmasnda tilaf Devletlerinin stanbuldaki temsilcilerinin hkmet zerindeki basklar nemli rol oynamtr. Onun yerine 11 Martta zmir valiliine tayin edilen (Kambur) zzet 25 Martta greve balam, btn gcyle cemiyetin almalarna engel karm, cemiyetin ttihatlk ve Boleviklikle itham edildiini ileri srmtr. Cemiyet almalarn brorler basmak, protesto telgraflar ekmek dnda Avrupadaki Trk dostu kiilerin dikkatlerini mill dava zerinde toplamak ve ieride propagandaya devam etmek suretiyle zmirin igaline kadar srdrmtr. zmirin igalinden bir gn nce, 14 Mays 1919 gn akam, Redd-i lhak Beyannamesinin hazrlanp yaymlanmasnda cemiyetin ileri gelenleri etkili olmutur.142 zmirin igalinden sonra cemiyet, ynetim merkezini stanbula nakletmek zorunda kald. Alaehir Kongresinde (16-25 Austos 1919) alnan kararla yeni ynetim kurulu tespit edildikten sonra almalarn hzlandrd. Yine bu kongrede alnan kararla cemiyetin 15 kiiden oluan ynetim kurulu yelerinin says 5 kiiye indirildi. stanbuldaki almalarna cemiyet, yeni ynetim kurulu yelerinin belirlenmesinden sonra balad. Cemiyetin propaganda ve Neriyat ubesi bltenler hazrlayp datarak Mill Mcadeleyi destekliyor, stihbarat ubesi de, igal blgesi ve Redd-i lhak cemiyetleriyle irtibatta bulunuyordu. Ayrca, tilaf devletleri Yksek Komiserlerine, hkmetlerine

994

muhtralar gnderiyordu. stanbuldaki Mill Mcadele yanls gizli rgtlerle i birlii yaplarak, birok silah ve cephanenin Anadoluya karlmasna yardm ediyordu. stanbulun 16 Mart 1920de igal edilmesiyle zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti ynetim kurulu yeleri Mill Mcadeleye katlmak iin Ankaraya gidince cemiyet bylece dalm oldu. Bu arada, zmirin igalinden nceki gece (14/15 Mays) zmir halkn Maatlkta toplanmaya aran iki deiik el iln zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetince tekil edilen Redd-i lhak Heyet-i Millyesince hazrlanm ve datlmtr. zmir halknn ortak dncelere sahip olmasn salamann yan sra, Trk halknn btnn vatan savunmasna armas ve bylece milletin heyecann kamlamas bakmndan yarar olmutur. Redd-i lhak adnn kullanlmas, Bat Anadoluda kurulan ve kurulacak olan direnme rgtlerine isim olmutur. Vilyat- arkye Mdafaa-i Hukuk- Millye Cemiyeti Dou illerinin milletvekilleri Ermenilere verilmek istenen ilerinin Trk olduunu kantlamak amacyla Mebuslar Meclisinde Dou lleri Grubu adyla bir grup oluturmulard. Erzurumlu Raif Efendi, stanbula giderek Sleyman Nazif ile grm Dou Anadoludaki topraklarn bir ksmnn Ermenilere braklacana ilikin dnce ve fikirlerin blge halk zerindeki olumsuz etkilerini anlatmt. Her ikisinin girii ile 4 Aralk 1918de dier baz kiilerin de katlmyla Vilyat- arkye Mdafaa-i Hukuk- Millye Cemiyeti kurulmu, dernein bakanlna da Mahmut Nedim Bey getirilmitir. Cemiyet yapt birka toplantdan sonra u esaslar savunmaya karar verdi: Dou vilyetleri Mslman ve Trk memleketidir. Burada Ermeniler teden beri ok kk bir aznlktr. Elli yldan beri Ermeniler blgede eitli siyas ldrmeler ve komitecilikle Mslmanlar savunma yapmak zorunda brakmlardr. Bu esaslardan hareket eden dernek davasn duyurmak ve savunmak zere Franszca Le Pays (Vatan) ile Trke Hadist gazetelerini karmtr. Cemiyet yaymlad beyannamede; Ermenilerin Dou vilyetleri zerinde hak iddia ettikleri ve isteklerini Hristiyan devletlere duyurmak zere harekete getikleri aklandktan sonra, Ermenilerin bu iddias, nfus, kltr ve tarih bakmndan reddediliyordu.143 Ksa bir sre sonra almalarn, Ermenilere verilmek istenen illerde srdrlmesi gerektii anlalm, bunun zerine ilk ube 10 Mart 1919da Erzurumda almt. 11 Mart 1919da Erzurumun kurtulu gnnde dzenlenen gsteri srasnda, o gnlerde Erzurumda bulunan eyhzade Abdlhalim Efendiye, Padiaha iletilmek zere bir muhtra verilmiti. Bu muhtrada neye mal olursa olsun Trk olan bu blgenin Ermenilere verilmesine kar konulacakt. Vilyat- arkye Mdafaa-i Hukuk- Millye Cemiyetinin Erzurum ubesinin ilk toplantsnda Bakanla Hac Fehmi, Saymanla Binba Sleyman, Sekreterlie de Cevat Dursunolu seilmi, bir sre sonra ise bakanla Raif Hoca getirilmiti. Dernek bir taraftan da baz nemli kararlar almt. Bunlar yle zetleyebiliriz: Bir Heyet-i faale meydan getirmek, Tekilt ile ve kylere kadar gtrmek, Dou illerinin hepsini bir fikir etrafnda toplamak ve ordu ile mutlaka temasa gemek. te yandan dernekte grevli olanlar. Mays 1919 banda greve balayan 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paayla yaptklar grmede gereken yardmn yaplaca vaadini almlar, bylece Kazm Karabekir Paann ahsnda bir nder, bir koruyucu ve kuvvetli bir el bulmulard. Bunun zerine vilyet kongresine hazrlanmakta olan cemiyet teki Dou illeri ile Trabzonunda katlaca

995

daha geni kapsaml bir kongre dzenlenmesi iin giriimde bulunmay da kararlatrmt. Bu amala Trabzondaki Muhafaza-i Hukuk- Millye Dernei ile Erzincan, Sivas, Van, Bitlis, Diyarbakr ve Elazdaki Mdafaa-i Hukuk- Millye ubelerine bavurmu, stanbuldaki merkezin izin vermesi halinde Erzurumda toplanp i ve g birlii yaplmasn nermiti. Ayn zamanda Trabzondaki dernekte ayn konuyla ilgili dncesini belirtmi, Erzurum Kongresi bu giriimler ve neriler sonunda gereklemitir. Kilikyallar Cemiyeti Adana ve evresinin Franszlara verileceine ilikin haberler zerine stanbulda bulunan Adana ileri gelenlerince 21 aralk 1918de kurulmu olan Kilikyallar Cemiyetinin ismi ve kurulu tarihi eitli kurulu ve yaynlarda farkl olarak verilmekte, yanlla neden olunmaktadr. Bu dernein ad Kilikya Mdafaa-i hukuk Cemiyeti, Adana Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti eklinde verildii gibi144 kurulu tarihi de yine farkl verilmitir. Dernein ad Kilikyallar Cemiyetidir. nk, leri Bakanlna verilen dilekede bu isim yer almtr ve cemiyetin nizamnamesi de Kilikyallar Cemiyeti Nizamnamesi Esasisi adn tamaktadr.145 Cemiyetin kurucular ve ynetim kurulu yeleri arasnda bulunanlardan bir ksmn u kiiler oluturuyordu; Bakan eski Ayan Meclisi Bakan Rfat, eski D leri Bakan Nabi, eski Bayndrlk Bakan Ali Mnif, eski Ayntap Mebusu Ali Cenani, eski el mebusu Hafz Mehmet, eski Mara mebusu Abdlkadir, Yargtay Hukuk Dairesi Bakan Evliyazade Hac Evliya.146 Cemiyet 6 maddelik bir nizamname neretti. Nizamnameden cemiyetin alma alanna, Adana ve evresi ile el ve Mara sancaklar ile buralara mcavir olan Ayntap, skenderun, Beylan ve Reyhaniye girmekte idi. Bu blgede nfusun yzde doksann Trklerin oluturduu, eskiden olduu gibi Osmanl Devletine ballklarnn devam edecei, bunun iin i ve d giriimlerde bulunulaca ve yukarda ad geen yerleim yerlerinde merkezi stanbulda olan cemiyetin ubelerinin alaca nizamnamesinde yer almt. Cemiyetin nizamnamesinde ve almalarnda silahl bir rgtlenmeden sz edilmiyordu. 28 Aralk 1918 tarihli Yenign Gazetesinde yer alan habere gre; cemiyetin alma alann oluturan yerleim yerlerinde toplam nfus 1.118.828 idi ve bunun 965.335ini slmlar, 160.042sini Rumlar, 104.840n Ermeniler ve 35.269unu da dier saire oluturuyordu. Kilikyallar Cemiyetinin 18 ocak 1919da tilf Devletlerinin stanbuldaki Yksek komiserliklerine ve ABD Komiserine vermi olduu uzun bir muhtra da: Toroslarn gneyinde kalan sahann, Basra Krfezine kadar Osmanl Devletinden koparlarak, mahall hkmetlere verilmesi ynndeki tasarlara kar klyordu. Muhtrada sonu nitelikli u cmleler yer almt: Dnyann haritasn dzenleyecek ve milletlerin geleceini tayin edecek olan byk devletlerin byk bir tarih gemie sahip olan Trk milletini bir aznlk boyunduruu (Ermeniler kast ediliyor) altna koymay reva gremeyeceklerini mid etmek isteriz.147 Bu cemiyet, 1919 yl sonuna doru Hrriyet ve tilf Zeynelabidinin Adana Valiliine atanmasn engellemi, valilie Celal Bey atanmtr. te yandan, Mustafa Kemal 15 Haziran 1919 tarihli yazsnda, Trkln tarihi ve meru hudud- millsi iinde yer aldn belirttii Kilikyann, anavatan dnda braklmaya alldn, bu konuda slmlarn, Ermenilerin ve dier yabanclarn gtt gayelerin bildirilmesini, istemiti. Konyada 2. Ordu Mfettii Cemal Paa, cevap telgrafnda

996

Adana ile ilgili bir tekiltn varlndan sz etmekle birlikte, daha ok igal blgesi dnda, faaliyet gsterdii gerekesiyle bu cemiyet hakknda fazla bilgiye yer vermemitir.148 Faaliyetlerini igal ve tehdit altndaki stanbulda srdrmesine ve dnemin olumsuz koullarna karlk, Kilikyallar Cemiyeti, stanbul hkmetlerine ve tilf Devletleri makamlarna ekinmeden bavurarak, olumsuzluklarn dzeltilmesini istemi, Mustafa Kemal ile ilikilerini srdrm ve bilhassa, Adanal aydnlarla birlikte yrtt almalarna etkinlik kazandrmaya almtr. Trabzon Muhafazaa-i Hukuk- Millye Cemiyeti Mill Mcadele balarnda Trabzon vilyeti, bugn be ilimizin bulunduu -Rize, Trabzon, Gmhane, Giresun, Ordu- btn Dou Karadeniz blgesini kapsyordu. 1914 nfus istatistiine gre, Trabzon vilyetinin nfusu 1.122.000 dolaynda idi. Bunun; 921.000i slm, 161.000i Rum ve 37.000i de Ermeni ahaliden oluuyordu.149 Daha nce belirttiimiz gibi Trabzon Metropoliti Chrysanthos, Pontus Cumhuriyeti kurulmas iin hararetli bir propagandaya koyulmutu. Dnlen Pontus Devletinin bakenti Trabzon olacak, gneyde Gmhaneyi iine alacak ve batda Kastamonu-Sinop yresine kadar uzanacakt. Merkezi stanbulda ubeleri Karadeniz blgesinde bulunan Pontus Cemiyeti kuruldu. Pontus Gazetesi karld. Rum halkn Avrupann eitli merkezlerine heyetler gnderdi.150 Bunu, Chrysanthosun 2 Mays 1919da Paris Bar Konferansna sunduu muhtra izledi. Burada, Karadeniz blgesinde Rum nfusun Trk nfusundan daha fazla olduu, bunun bamsz bir Rum devleti kurmak iin yeterli saylmas gerektii ileri srlyordu.151 Trabzon Muhafazaa-i Hukuk- Millye Cemiyeti belirttiimiz bu artlarn oluturduu bir ortamda 12 ubat 1919 tarihinde kurulmutur. Cemiyetin ismi ve kurulu tarihi birok eserde yanl olarak verilmitir. Cevad Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum adl eserinde (s. 23) Aralk aynn (1918) sonunda stanbuldan hareketle on gnlk bir yolculuktan sonra Trabzona geldiini halkn, Trabzon Muhafaza- Hukuk Cemiyeti, etrafnda toplandn ve davann yaz ile mdafaasnn Barutuzde Faik Ahmetin kard stikbl gazetesince stlenilmi olduunu kaydediyor. Oysa, bu tarihlerde cemiyet henz kurulmu deildi. stikbal gazetesi 10 Aralk 1918den itibaren yaymlanmaya balanmtr. Dursunolu ihtimal ki, cemiyetin kurulu tarihini onun yayn organln daha sonralar zerine alm olan stikbal gazetesinin kmakta olmasyla kartrarak yanlgya dm olmaldr. Cemiyetin kurulu tarihi konusunda bir dier yanllk Tayyib Gkbilginin, Mill Mcadele Balarken, adl eserinde Mart 1919 olarak gsterilmekle yaplm oluyor (C. I, s. 75). Bu her iki eserdeki yanllklara deinmi olan Mahmud Gololu da yaymlad eserlerde ayn hataya dm grnyor. Gololu, Erzurum Kongresi, adl eserinde (s. 17) Trabzon Muhafaza- Hukuk- Millye Cemiyetinin kurulu tarihini doru olarak 12 ubat 1919 olarak verirken, Mill Mcadelede Trabzon ve Mustafa Kemal Paa, adl eserinde (s. 15) Aralk 1918 olarak gsteriyor. Genelkurmay Harp Dairesince yaymlanm olan, Trk stikll Harbi, C. Ide (s. 173) Trabzon ve Havalisi Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti olarak yazlm, ayn serinin II. Cild 1. ksmnda (s. 12) Trabzon Mdafaa- Hukuk- Millye olarak ve III. ciltte ise (s. 21) sadece, Muhafaza- Hukuk Cemiyeti, eklinde yazlmtr. Bu deiik ve yanl isimlendirmelere iaret eden Mahmud Gololu,152 ayn eserinde

997

cemiyetin ilk kongresinin tarihini 13 ubat 1919 (s. 18) eklinde verirken, dier yaptnda ise, 12 ubat 1919 olarak gstermektedir.153 Oysa, grlecei zere ilk kongrenin tarihi 23 ubat 1919dur. Bu tr yanllklar sadece bu eserlerde deil dier eserlerde de grmek mmkndr. Bu aklamalardan anlald zere Trabzonda kurulan cemiyetin ad Trabzon Muhafaza- Hukuk- Millye Cemiyetidir: Kurulu tarihi ise, 12 ubat 1919dur.154 Trabzonda Aralk 1918den beri yaymlanmakta olan stikbal Gazetesi cemiyetin yayn organ olmutur. Cemiyetin kurucular Trabzonun gl Mslman-Trk eraf idi. Bunlarn byk bir ksm da ttihat idi. rnein Barutuzadeler, Nemlizadeler, Abanozzadeler gibi. tilf aileler ise merkezi stanbulda bulunan Trabzon Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile iliki kurarak onu desteklemilerdir. Cemiyetin idare heyetinde; Hafz Mehmet, Barutuzade Faik, ulhazade Kadri, Nemlizade evki, Subazade Mnir, Mftzade Hac Mehmet, Kulakszzade brahim vs. bulunmakta idi. Cemiyetin kurulu nedeni; siyasetle megul olmayaca, her trl parti kavgalarndan uzak, birleerek mill mevcudiyetimizin korunmas iin gereken almalarn yaplaca biiminde aklanmtr. 13 maddelik tznn ilk iki maddesi maksat ksmn oluturuyordu. Bu ksm zetle yle idi: 1- Vilyetin Osmanl Devletine balln korumak iin bilimsel belgelerle gereken savunmalarda bulunmak, mill haklarmz koruyacak vastalarn salanmasna almak, 2-Bu amac salayacak; tarih, sosyal ve ekonomik belge ve delillerin toplanmas, istatistikler dzenlenmesi ile tilf Devletleri temsilcilerine notalar verilmesi ve mill haklarmz bar konferansnda savunmak zere gerektiinde temsilciler gnderilmesi ve mill haklarn, milletlerin kendi geleceine sahip olmak hususundaki hak ve yetkilere dayanarak ihlal edilmemesi konusunda etkili giriimlerde bulunulmas.155 Cemiyetin ilk kongresi 23 ubat 1919 tarihinde topland. Kongre tarafndan cemiyetin bakanlna Barutuzade Ahmet Bey seilmitir. Trabzon ilinin Trkln, corafya ve etnik durumunu belirten ayrntl raporlar hazrlanrken bakan Barutuzade Ahmet Beyin olu Faik Beyin stikbal gazetesi cemiyetin grlerini yayma grevi stlenmitir. Ayrca tilf Devletleri temsilcileri ile bar konferans evrelerine gerekli bilgileri vermek amacyla stanbula oradan da Parise bir heyet gnderilmesi kararlatrlmtr. Bunun iin Sulh Heyeti denilen 5 kii seilmi, yol giderleri iin para toplanm, ancak bu kurulu Avrupaya gnderme olana bulamamt. Ksa srede cemiyetin Rize, Giresun, Of ve Ordu ubeleri almt. Cemiyetin ikinci kongresi 22 mays 1919da toplanmt. Bu kongrede alnan kararlar arasnda aznlklarn igallerine kar silahla kar konulmas, asker toplanmas, Vilyet-i Sitte ile birlikte almak zere her vilyetten gnderilecek delegelerin katlmasyla byk bir kongre toplanmas yer almt. Bu amala Erzurum, Van, Diyarbakr, Bitlis, Elaz, Sivas illerindeki mdafaa-i hukuk cemiyetlerine telgraflar ekilerek kongreye katlmalar istenmiti. Bylece Erzurum Kongresinin toplanmasna destek olundu. Trabzondaki bu cemiyet 27 Haziran 1919da Padiaha ve Sadarete gnderdii telgraflarda; Paris konferansnda milleti kltecek kararlar alnrsa bunun kabul edilemeyecei ile millet ve memleket iin onaylanmayacak bir senedin ve kendileriyle ilgili alnacak bir kararn kabul edilemeyeceini bildirdi. Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Millye Cemiyeti Sivas Kongresini takiben Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Trabzon ubesi haline gelmitir. Mill Kongre

998

stanbuldaki kimi aydnlara gre Trk ulusu, d dnyaya kar isteklerinde birlik halinde bulunmal ve ulusal glerin btn de birlemeli idi. 1918 ylnn 29 Kasmnda Mill Talim ve Terbiye Cemiyetinde ilk toplant gerekletirildi. Mill Kongrenin bu toplantsna katlan parti ve kurululardan bazlar unlard: Teceddt Partisi, Hrriyet Perver Avam Partisi, Radikal Avam Partisi, Trk Oca, Edebiyat Fakltesi, Tp Fakltesi, Fen Fakltesi, Himaye-i Etfal (ocuk Esirgeme), retmen Okullar Mezunlar, Mill Savunma, Kadnlar altrma, Basn Dernekleri, Mill Talim ve Terbiye, Galatasarayllar Yurdu vb. Katlan kurululardan ikier temsilcinin katld toplantda Mill Kongre ad benimsenerek bir program komisyonu seilmiti. Gz doktoru Esat Ikn ncln yapt Mill Kongre 6 Aralk 1918de dzenledii toplantda programn bir bildiri ile aklamtr. Amacn yle belirtmiti: Btn Kuva-y Millyeyi birletirmek, vatann haklarn ve menfaatlerini koruyacak ve gerekletirecek yollar ve aralar salamaya almak. Bu amaca ulamak iin takip edilecek yollar ise ncelik srasyla yle aklanmt: 1- Her eyden nce Milletler Cemiyetine zgr ve bamsz bir millet olarak girebilmek iin gerekli tedbirleri almak, 2- Basnda, vatann hak ve menfaatlerinin bir fikir birlii iinde ele alnmasn salamak, 3- Kamuoyunu aydnlatmak iin deiik dillerde brorler, gazeteler yaymlamak, konferanslar, toplantlar dzenlemek, 4- Yabanc lkelere heyetler gndermek, 5- Osmanl mparatorluunda yaayan topluluklar arasnda uyuma ve kardelik kurulmasn salamak.156 7 Aralk 1918 tarihli Hadisat gazetesinde yaymlanan bildiride Mill Kongrenin amac ayrntl olarak yle aklanmt: Devletin ve milletin geirdii bu en g ve tarihsel anlarda btn insanlk ve uygarlk dnyasna, vatann yksek ve hayati haklarnn ve menfaatlerinin salanmas ve korunmas Kuva-y Millyenin birletirilmesi ve tek tek ya da bir arada dank olan alma ve etkinliklerin derlenerek ortak amaca doru ynlendirilip ynetilmesi. Mill Kongre, bir genel sekreterlik oluturacakt ve uzmanlk komisyonlar kurulacakt. Aydn ve dnr herkes doal ye saylyordu. Ayrca Mill Kongre, mparatorluktaki btn etnik topluluklarn lke menfaatlerinin bilincine varm temsilcileri ile iliki kurmay gerekli gryordu. Bildiride zerinde nemle durulan bir husus da yaymlanacak belgelerin ve brorlerin ierikleri arasnda birlik ve uygunluk bulunmas gerektii idi. Parti ve derneklerden birounun bu giriime katlmamalar ya da onu desteklememeleri Mill Kongrenin etkin olamamasnn nemli nedenlerinden birisiydi. 1919 Ocak balarnda Hrriyet Perver Avam Partisi Bakan Fethi Okyar btn partileri ortak bir toplantya ard ise de, Osmanl Demokrat Partisi ile Hrriyet ve tilf Partisi eski ttihatlarla bir toplantya katlmayacaklarn belirttiler. Mill Kongrenin bakan Esat Ik da, ttihatlar lehine almakla suland. Mill Kongrenin giriimi 1919 sonlarna dein srdrld. zmirin igalini protesto iin 23 Maysta dzenlenen nl Sultanahmet mitingi Mill Kongrenin nemli etkinliklerdendir. 25 Maysta

999

toplanan Saltanat urasnda, Mill Kongreyi temsil eden Selahattin Bey, Mill ura oluturulmasn savunmutu. 5 Haziran 1919da tutuklanan Esat Ik srgne gnderilince Mill Kongre basz kalmt. Bir ara Amerikan mandasn isteyenler arasna katlan Esat Ik, Kasm aynda yaplan seimlerde belirli bir boluu doldurmaya almt. Son Osmanl Mebuslar Meclisinin almasyla, daha nceden giderek azalmaya balayan Mill Kongrenin etkinlii tamamyla son bulmutur. Vahdet-i Millye Heyeti inde bulunulan karmak durum ve paralanma tehlikesi karsnda birlik ve beraberlik iinde hareket etme dnce ve duygusundan doan bir baka giriim de Vahdet-i Millye Heyetinin oluturulmas idi. Bu giriimin ncs Ayan Meclisi Bakan Ahmet Rza idi. rksulu Mahmut Paa, bu giriimde onu destekleyenlerin banda geliyordu. Vahdet-i Millye hareketi iinde yer alanlar arasnda unlar bulunuyordu: zzet Paa, Tmen Komutan Rza, Osman Nizami, Bayndrlk eski Bakan Ziya Paa, Cevat Paa, Abdurrahman eref, Dr. Celal Muhtar, eski elilerden Nabi, Eski Mabeyn Katibi Cevat, Celalettin Arif ve Gazeteci Sadk. Vahdet-i Millye Heyetine gireceklerin ttihat ve Terakki Cemiyetinin son drt yllk olumsuzluklarna karmam olmalar art koulmutu ve bu heyetin kurulu tz Mart 1919 balarnda hkmete verilmiti. Milletin haklarn ve isteklerini Mttefiklerle Paris Konferansnda dile getirmek ve savunmak Vahdet-i Millyenin amac idi. Barn gerekletirilmesi iin ABD ile i birlii yapmay benimsemiti. Bunun iin olmal ki, Ahmet Emin Yalman da Vahdet-i Millye giriimini destekliyordu. te yandan bu giriime ne saray, ne hkmet ne de ngiliz ve Fransz yksek temsilcileri scak bakmyordu. Ayan Meclisinin 25 ubat 1919 tarihli oturumunda sert tartmalar olmutu. 6 Mart 1919 tarihinde kurulu ve program resmen ilan edilmi olan Vahdet-i Millye Heyeti pek baarl olamamtr. Bu heyet ayn zaman da Hrriyet ve tilflara gre ttihat ve Terakkinin yeni bir oyunu idi. 1 2 Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Trk tarih Kurumu Yayn, Ankara 1951, s. 151. Hatt- Hmayun iin; Ltf Simavi; Sultan Mehmet Reat Hann ve Halifenin Saraynda

Grdklerim, stanbul 1340, s. 135. 3 4 5 313. 6 Trk stiklal Harbi; Genelkurmay Harp Tarihi Yayn, C. I, s. 31-32.; Ali Fuat Trkgeldi; Celal Bayar; Ben de Yazdm, stanbul 1965, C. I., s. 14. Ali Trkgeldi; Montros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Ankara 1948, s. 28. Ahmet Emin Yalman; Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, stanbul 1970, C. I, s.

Grp ittiklerim, s. 32.

1000

7 8 9 10

Trk stiklal Harbi; C. I, s. 35. Trk stikll Harbi; C. I, s. 36. erafettin Turan; Trk Devrim Tarihi, Kasm 1991, C. I, s. 67. Montros Mtarekesinin metni iin, Ali Trkgeldi; Montros ve Mudanya Mtarekelerinin

Tarihi, Ankara 1948, s. 69. 11 12 13 14 15 erafettin Turan, a.g.e., s. 68. Bu belgenin metni iin; Trk istiklal Harbi, C. I, s 200. Yeni Gn, 2 Kasm 1918; Selahattin Tansel; Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. I, s. 26. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 63, s. 15 ve erafettin Turan; a.g.e., s. 70. Gotthard Jaeschke; Trk Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Trk Tarih Kurumu

Yayn, Ankara 1971, s. 21-22. 16 Kemal elik; Mill Mcadelede Adana ve Havalisi (1918-1922), Trk Tarih Kurumu Yayn,

Ankara 1999, s. 55. 17 Kemal elik; a.g.e., s. 65ten Anlarla Mill Mill Mcadelede Ceyhan (Anonim), Ceyhan

1986, s. 28. 18 Kemal elik; a.g.e., ve Ahmet Hulki Saral; Trk stikll Harbi IV, Gney Cephesi,

Genelkurmay Basmevi, Ankara 1966. 19 20 21 Mevlt elebi; Milli Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri, Ankara 1999, s. 75. Mevlt elebi: a.g.e., s. 75. Abdurrahman Gzel; Mill Mcadele Yllarnda Antalya, Xncu Trk Tarih Kongresi,

Bildiler IV, 1994, s. 2686. 22 23 24 Abdurrahman Gzel; a.g.b; s. 2685. Nizameddin Karacebe; Trk Ulusal Savann lk Paras, stanbul 1940; s. 47. Nuri Kstkl; Mill Mcadele de Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara 1940, s.

15, Ayrca Trk stiklal Harbi, c. I. S. 145. 25 26 18. Fahri Belen; Trk Kurtulu Sava, Ankara 1982, s. 30. M. efik Aker; stiklal Harbinde 57nci Tmen ve Aydn Milli Cidali, c. I, stanbul 1937, s.

1001

27

M. efik Aker; a.g.e., s. 21-22; Abdurrahman Gzel; a. g. b., s. 2689; Mevlt elebi;

a.g.e., s. 77-78. 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Mevlt elebi; a.g.e., s. 79. Mevlt elebi; a.g.e., s. 80. Mevlt elebi; a.g.e., s. 80. Mevlt elebi; a.g.e., s. 84. Trk stiklal Harbi, C. I. S. 149. Mevlt elebi; a.g.e., s. 85. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi; Say 39, Belge No. 927 (Mart 1962). Enver Behnan apolyo; Kuva-y Milliye Tarihi, 1957 Ankara, s. 52. Enver Behnan apolyo; a.g.e., s. 81; smail Gn-Ahmet zdemir; Ske Tarihi ve

Corafyas, I, Aydn 1943, s. 101. 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 Celal Bayar; Ben de Yazdm, stanbul 1962, C. 7, s. 2125-2127. Mevlt elebi; a.g.e., s. 104. Nuri Kstkl; a.g.e., s. 27-33. Mevlt elebi; a.g.e., s. 105. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi; Say 6; Belge No. 127 (Aralk 1953). Harp Tarihi Vesikalar Dergisi; Say 6; Belge No. 128 (Aralk 1953). Harp Tarihi Vesikalar Dergisi; Say 6; Belge No. 129. (Aralk 1953). Ekrem Uykucu; Mula Tarihi; stanbul 1983, s. 141, nal Trke; Kurtulu Savanda Mula, stanbul 1973, s. 255-256. nal Trke; a.g.e., s. 224 ve Mevlt elebi; a.g.e., s. 107. Mevlt elebi; a.g.e., s. 107. Selahattin Tansel; Mondrostan Mudanyaya Kadar, Mill Eitim Bakanl Yaynlar,

Ankara 1977, C. I, s. 51.; Ayrca; Tevfik Byklolu; Osmanl ve Trk Dou Hudut Politikas, stanbul 1958, s. 21.

1002

49 50 51

Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say: 41, Belge No: 972. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say: 41, Belge No: 973. Ahmet Ender Gkdemir; Cenub-i Garbi Kafkas Hkmeti Atatrk Aratrma Merkezi

Yayn, Ankara 1998, s. 64. Ayrca; Asker Tarih ve Stratejik Ett Daire Bakanl (ATASE), Atatrk zel Arivi; Kl 17, D. 1335-38-16, F-1-133. 52 487. 53 54 208. 55 56 Hovannisian; a.g.e., s. 211. Bu hususlarda geni bilgi iin; Gkdemir: a.g.e., s. 130-150; Hovannisian; a.g.e., 212, Ahmet Ender Gkdemir; a.g.e., s. 98. Richard Hovannisian; The Republic of Armenia, Cilt I, 1918-1919 Losangeles, 1971, s. Ahmet Ender Gkdemir; a.g.e., s. 90. Ayrca; Cevat Dursunolu, Mill Mcadelede

Erzurum, Ankara 1946, s. 45 ve Tark Zafer Tunaya; Trkiyede Siyas Partiler, stanbul 1952, s. 486-

213, 230 ve Trk nklp Tarihi Enstits Arivi, Kl 17/17519. 57 58 Gkdemir; a.g.e., s. 148. Trk stiklal Harbi, C. I, s. 77de Antepin igali 1 Ocak 1919 olarak veriliyor. Ayn seri

yaynn 4. cildinde ise (s. 49) igal 17 Aralk 1918 eklinde verilmitir. lk ngiliz birliinin kente gelii 17 Aralk 1918 olup, 1 Ocak 1920de General Mc. Donald komutasnda yz atldan oluan yeni bir birlik gelmitir. Bkz.; Zeki Sarhan; Kurtulu Sava Gnl, 1982, Ankara, C. I, s. 79. Ayrca; Abadi; Trk Verdn Gazi Ayntab, ev. Necmettin, Askeri Matbaa, Dersadet, 1339, s. 15. 59 60 61 Trk stiklal Harbi, C. IV, s. 50. Trk stiklal Harbi, C. IV, s. 50. Yaln zalp; Mustafa Kemal ve Mill Mcadelenin lk Zaferi, Ankara 1984, s. 16. Ayrca:

Yaar Akbyk; Mill Mcadelede Gney Cephesi Mara, Ankara 1999, s. 6. 62 a.g.e., s. 6. 63 64 Trk stiklal Harbi, C. IV, s. 51. Adil Badatllar; Uzunoluk stiklal Harbinde Kahramanmara, 1974 s. 3032.; Ayrca; Halit Hsamettin Karada; stiklal Savanda Mara, Mersin 1943, s. 7-8 ve Yaar Akbyk;

Kurtaran; Her Yn ile Mara, 1964, s. 18 ve Trk stiklal Harbi, C. IV. S. 51. 65 Yaar Akbyk; a.g.e., s. 46-47.

1003

66 67 68 69 70

Trk stiklal Harbi, C. IV, s. 53. Zeki Sarhan; a.g.e., C. I, s. 183. Trk stiklal Harbi, c. IV, s. 53. Trk stiklal Harbi, C. IV, s. 54. Bu hususta 13 ve 14 Kasm 1918 tarihli Vakit, kdam ve Minber gazetelerine baklabilir.

Ayrca; Trk stikll Harbi, C. I, s. 22. 71 72 73 74 Trk stikll Harbi, C. I, s. 22. Selahattin Tansel; a.g.e., C. I, s. 90. Gotthard Jaeschke; Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara 1970, s. 29-30. Gotthard Jaeschke; ngiliz Belgelerinin I Altnda Yunanllarn zmir kartmas,

Belleten C. 32, Say 128, Ekim 1968, s. 569. 75 Trk stiklal Harbi; C. II, Ksm I, s. 47. Ayrca; Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili

ngiliz Belgeleri, s. 75. 76 77 78 79 Jaeschke; a.g.e., s. 75 ve Trk stiklal Harbi; C. II, Ksm I, s. 51. Trk stiklal Harbi; C. II, Ksm I, s. 51. Ayrca; Gotthard Jeaschke; a.g.e., s. 75. Trk stiklal Harbi; a.g.e., s. 51. Calthorpeun verdii nota alt maddeden oluuyordu. Nota, zmir valisine Mr. Morgan,

Kolordu komutanna da Ian Smith vastasyla verilmiti. Notann metni iin; Gotthard Jaeschke; Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 77. 80 985. 81 Gotthard Jeaschke; ngiliz Belgelerinin I Altnda Yunanllarn zmir kartmas, Ali Nadir Paann telgrafnn metni iin: Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, Say: 37, Belge No.

Belleten C. 32, Say 128, s. 572. 82 83 No: 80. 84 85 Gotthard Jaeschke; a.g.e., s. 79. Gotthard Jaeschke; a.g.e., s. 70. Gotthard Jeaschke; Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 78. Trk stiklal Harbi, C. II, Inci Ksm, s. 53den Harb Tarihi Dairesi, Ariv No: 1/3, Dosya

1004

86 87 88 89 90

Hadisat; 19 Mays 1919, s. 1. Beyannamenin metni iin; Trk stikbal Harbi, C. II, Ksm I, s. 63. Zafiriunun beyannamesinin metni iin; Celal Bayar; Ben de Yazdm, C. 7, s. 1790. David Walder; anakkale Olay, s. 91. Gazeteci Hasan Tahsinin gerek ad Osman Recep Nevrestir. Selnik doumludur.

Pariste Siyas limler okumutur. zmirde kmakta olan Hukuk- Beer adndaki gazetenin bayazarln yapmtr. Geni bilgi iin; mer Sami Coarn Milli Mcadele Basn adl eseriyle, Hazan zzettin Dinamonun Kutsal syan adl eserine baklabilir. 91 92 Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, Say 37, Belge No: 898. Vali zzet Bey, ngiliz konsolosluuna snmt: Gotthard Jeaschke; Trk-Kurtulu Sava

Kronolojisi, s. 32. 93 94 David Walder; anakkale Olay, s. 91. Zarar ve ziyan milyon Trk Liras olarak tahmin edildi: Tayyib Gkbilgin; Milli Mcadele

Balarken, C. I, s. 87. Yunanllarn sadece devlete ait kurulularn kasalarndan aldklar miktar 231.426 lira idi. Trk stiklal Harbi, C. II, Ksm I, s. 57. 95 96 97 Selahattin Tansel, a.g.e., C. I, s. 194. Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, say 37, Belge No: 907. Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, Say: 37, Belge No: 896. 16 Mays 1919da Denizliden

stanbula ekilen bir telgrafta zmirden alnan malumata nazaran Yunan askerinin evvela zmir klasnda toplu bulunan askerden yz kadarn ehit ettikleri igalin demi, Bayndr, Tireye kadar ilerledii anlalyor denilmekteydi: Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, Say: 37, Belge No: 896. 98 99 Selahattin Tansel, a.g.e., C. I, s. 196. Gotthard Jeaschke; Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, C. I, s. 34.

100 Gotthard Jeaschke; a.g.e., s. 36. 101 Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, Say 38, Belge 910-912. 102 Harb Tarihi Vesikalar Dergisi, Say 37, Belge 899. Bu telgrafn Cevat Paaya ait olduu ve 22 Mays tarihini tad da iddia edilmitir. Kazm zalp, Milli Mcadele, TTK Yay. Ankara 1973, C. I, s. 14.

1005

103 Yunan taraftar olduu iin Manisa Mutasarrf Hsn Beye halk, Hsnyadis diyordu. Tayyib Gkbilgin; Mill Mcadele Balarken, C. I, s. 122. Ayrca; Rahmi Apak; stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, stanbul 1942, s. 25. 104 aatay Uluay-brahim Gken; Manisa Tarihi, stanbul 1936, s. 63. 105 Ahmet Midillili; Mill Mcadele, Ankara 1928, s. 61. Kenti savunmak istemeyenler Mslman halkn zmirde olduu gibi bundan zarar greceini sylyordu. 106 Ahmet Midillili, a.g.e., s. 26. 107 Hatt- Hmayunun metni iin; Ali Fuat Trgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1949, s. 231. 108 Tayyib Gkbilgin; a.g.e., C. I, s. 9. 109 mer Sami oar, stiklal Harbi Gazetesi, Yeni stanbul Yaynlar, No: 15. 110 Sadrazamn beyannamesi iin; T. Mmtaz Gztepe; Osmanllarn Son Padiah Vahidddin Mtareke Gayyasnda, stanbul 1969, s. 51. 111 T. Mmtaz Gztepe; a.g.e., s. 169. 112 Kemal Arburnu; Milli Mcadelede stanbul Mitingleri, Ankara 1951, s. 9. Bu toplantdan nce 17 Maysta niversite rencileri zmirin igalini protesto iin derslere girmemilerdi. 113 Kemal Arburnu; a.g.e., s. 24. 114 Kemal Arburnu; a.g.e., s. 17-19. 115 Tayyib Gkbilgin; a.g.e., C. I, s. 89 ve Kemal Arburnu; a.g.e., s. 44. 116 Tayyib Gkbilgin; a.g.e., C. I, s. 100-103. 117 Protestoda bulunan ilk ehir ve kasabalar unlardr: Bayrami, Seydiehir, Grdes, Burdur, Ezine, demi, Denizli, Aydn, Bursa, Kalecik, Keskin, Konya, Beyehir, Kastamonu, Krklareli, Nevehir, Aya, Develi, Bolu, Bergama, Bolvadin, Cide, Mucur, atalca, Kandra, Yalova, Konya, Erelisi, Dikili, Nide, Akhisar Bkz. Tayyib Gkbilgin; a.g.e., C. I, s. 88. 118 Cevad Dursunolu; Mill Mcadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 63. 119 Selahattin Tansel; a.g.e., C. I, s. 243. 120 Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 1968, Sy 7, s. 20. 121 Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 1968, say 7, s. 21. 122 A. g. dergi; Say 7, s. 23.

1006

123 A. g. dergi; Say 8, s. 6. 124 A. g. dergi; Say 9, s. 9. 125 A. g. dergi; say 9, s. 10. 126 A. g. dergi; Say 10, s. 22. Yalvallarca eliken telgraf u cmlelerle son buluyordu: gayret borcumuz, ya zmir ya lmdr. Vatan iin lmeye amadeyiz, ferman cevab bekliyoruz. 127 A. g. dergi; Say 11, s. 17. 128 Bekir Stk Baykal; zmirin Yunanllar Tarafndan gali ve Bu Olayn Anadoludaki Tepkileri, Atatrk Konferanslar, Trk Tarih Kurumu Yayn 1969, s. 122. 129 Dou Anadoludaki tepkiler iin yukarda verilen dergiye ve Bekir Stk Baykaln yazsna baknz. 130 Tayyib Gkbilgin; Mill Mcadele Balarken, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1959, C. I, s 33. 131 Selahattin Tansel; a.g.e., C. I, s. 90. 132 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say: 5, Belge No: 109. 133 Mahmut Gololu; Erzurum Kongresi, Ankara 1968, Ek ; Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1960, s. 29-30. 134 Arnold J. Toynbee; Trk-ngiliz likileri, Milliyet Gazetesi, 31 Ekim 1967. 135 Cemal Kutay; Mill Mcadelede ncekiler ve Sonrakiler, stanbul 1963, s. 22. 136 Stk Aydnel; Gneybat Anadoluda Kuvay- Milliye Hareketi, Kltr Bakanl Yayn, Ankara. s. 66. 137 Kemal elik; a.g.e., s. 48. 138 erafettin Turan; a.g.e., C. I, s. 137. 139 Rza Nur; Hayat ve Hatratm, s. 577. 140 Cemiyetin kurulu tarihi bir ok kaynakta 1 Aralk 1918 olarak gsteriliyor ise, dorusu 23 Kasm 1918dir. Baknz; 26 Kasm 1918 tarihli Anadolu Gazetesi. 141 Nurdoan Taalan; Egede Kurtulu Sava Balarken, 1970, s. 191; Hukuk-u Beer, 15 Mart 1919. 142 Nail Moral; Mtarekede zmir Olaylar, Ankara 1973, s. 14-15.

1007

143 Cevat Dursunolu; Mill Mcadelede Erzurum, Ankara 1940, s. 147. 144 Yanllkla farkl isimler kullanan eserler unlardr: Tayyib Gkbilgin, Mill Mcadele Baalarken, C. I; erafettin Turan; a.g.e., C. I; Kasm Ener; ukurovann gali ve Kurtulu Sava. 145 Tark Zafer Tunaya; Trkiyede Siyas Partiler, stanbul 1952, s. 485. 146 zzet ztoprak; Adana ve Cevresinde Mdafaa-i Hukuk almalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. VIII, Say: 22, s122. 147 zzet ztoprak; a.g.m., s. 126. 148 Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, (ATASE), Atatrk zel Arivi, Dosya No: 335/I, Fihrist: 16. 149 Kmil Erdeha; Mill Mcadelede Vilyetler ve Valiler, stanbul 1975, s. 175. 150 Gotthard Jaeschke; Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1971, s. 57. 151 Genelkurmay Bakanl, Harp Dairesi Arivi, No. 1/3 dosya No: 7. 152 Mahmud Gololu, Erzurum Kongresi, s. 18. 153 Mahmud Gololu; Mill Mcadelede Trabzon ve Mustafa Kemal Paa, Trabzon 1981, s. 16. 154 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler, stanbul, 1952, s. 508. Tunayann yaymlad Cemiyetin Nizamnamesi 12 ubat 1919 tarihini tamaktadr. Ayrca, Gmhane delegesi Kadirbeyoullarndan Zeki Beyin Hatra notlarna gre, cemiyet, 12 ubat 1919da kurulmutu, Mahmud Gololu, Erzurum Kongresi, ek: 10, s. 172; mer Sami Coar, Mill Mcadele Basn, s. 216. 155 zzet ztoprak; Trabzon Muhafazaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, Birinci Tarih boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun 1988, s. 340. 156 Tayyib Gkbilgin; Mill Mcadele Balarken, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara 1959, C. I, s. 19.

1008

Mondros'tan Samsun'a Trk Kurtulu Mcadelesinin Douu / Prof. Dr. Salahi R. Sonyel [s.606-617]
Kraliyet Uluslararas likiler Enstits / ngiltere Dou Akdeniz niversitesi / KKTC Giri Birinci Dnya Savanda yenilgiye uratlan Osmanl Devleti, Donanma Bakan Hseyin Rauf (Orbayn) bakanlndaki delegasyonu araclyla, tilf Devletlerini temsil eden ngiliz Amirali Sir Arthur Somerset Gough Calthorpe bakanlndaki delegelerle 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalyor; Osmanl Devletine ksmen zorla kabul ettirilen teslim koullarn uygulamay kabulleniyordu. Trk grnce, mtarekenin en sert maddeleri ya da sk sk ihlalinden ikayet edilenler unlard: Madde 1. anakkale ve Karadeniz Boazlar gvenlik iinde ve zgr olarak seyrsefere alacak; boazlardaki istihkmlar Balaklar tarafndan igal edilecektir; Madde 2. Hudut karakollar ve i dzeni korumada kullanlacak az sayda gler dnda, tm Trk ordular ivedilikle terhis edilecektir; Madde 7. Balaklarn gvenliini tehlikeye koyacak bir durum olursa, Balaklar, Trkiyenin herhangi bir stratejik noktasn igal edeceklerdir; Madde 24. Alt Ermeni ilinde (Dou illeri) karklk karsa, tilaf Devletleri buralar igal hakkn koruyacaktr.1 Mondros Mtarekesi hatal izlenimlere ve ar iyimserlie yol am; onu imzalad haberi lkenin her yannda sevin yaratm; bata Sadrazam zzet Paa olmak zere, kimi Osmanl yetkilileri bu mtarekeyi lml olarak gstermeye almlard.2 Ancak, Trklerin ounluunun o gnlerde pek kavrayamad (ama Trk tarihilerin daha sonra belirttikleri)3 olduka nemli bir nokta vard: Mtareke, Trk sorununun emperyalist tasarlara gre zmlenmesi ynnde bir zr oluturuyordu. ok gemeden Balaklar, mtareke koullarnn esnek ve aprak koullarndan

yararlanarak, Osmanl Devletini blmek amacyla, nceden hazrlam olduklar gizli planlarn aka uygulamaya koyuyorlard.4 Mtarekenin tilf Devletlerince nasl bozulduunu, onu imzalam olan Trk badelegesi Hseyin Rauf syle anlatmaktadr: Mtarekenin mrekkebi henz kurumadan, Franszlar, talyanlar ve ngilizler, stanbulda bir smrge havas yaratmaktan geri kalmadlar.5 ngilterenin mparatorluk Genel Kurmay Bakan General Henry Wilson bile, 4 Nisan 1919da ngiltere Babakan David Lloyd Georgea gnderdii yazda yle diyordu: Trkiye ile imzalanm olan mtarekenin uygulamasnda ar gidilmi ve ... Trklere kar belki daha sert bir tutum izlenmitir.6 galler ve Direni rgtleri Mtarekenin imzalanmasndan bir gn sonra (31 Ekimde) Osmanl aznlklarnn gsteri ve taknlklar balyor; stanbul ve zmirde kimi binalara tilf Devletlerinin bayraklar ekiliyordu.7 ngilizler, 3 Kasmda Musulu, ngilizlerle Franszlar 6 Kasmda anakkale Boazn igale balyorlard. ki gn sonra (8/9 Kasmda) yine ngilizler, Antakya, Altnz, Krkhan, Reyhanl, Samanda, Yaylada ve skenderunu igal ediyor; yerel halk arasnda honutsuzluk yaratyorlard.

1009

Bu olaylar kaydedilirken, bir Fransz tmeni 7 Kasmda Bat Trakyada skeeyi igale balyordu.8 Bu olay zerine, Bat Trakyann Trklerde kalmasn salamak amacyla, 10 Kasmda, stanbulda, Yzba Sleyman Askerinin egdmnde Bat Trakya Komitesi kuruluyordu. Yine 10 Kasm 1918de ngilizler anakkale kentine kyor; Fransz gleri Uzunkprye ulayordu. Bu gelimelere ve tilf Devletlerinin basklarna dayanamayan zzet Paa kabinesi 8 Kasmda erkten ekiliyor; yerini 11 Kasmda Tevfik Paa kabinesi alyordu. Bu kabine dneminde de igaller sryor; 13 Kasmda ngiliz, Fransz ve Yunan gemilerinden oluan 61 paralk filo stanbul nnde demirliyor; Beyolu Hristiyanlar lgnca gsteriler yapyorlard. Bu igal ve gsterilere ierleyen stanbul basn, zellikle Minber gazetesi (16 Kasm), Tevfik Paa hkmetini eletiriyor; mtareke inenirken ynetimin seyirci kaldn vurguluyordu. Ayn tarihli Tasvir-i Efkr ise, Ne yapacaz? Nasl kurtulacaz? diye sorarken, Sabah gazetesinde Ali Kemal, Kurtuluumuzu tilf sayesinde gryoruz diyordu.9 23 Kasmda gemi ile stanbula gelen Fransa Orta Dou Ordusu Bakomutan General Franchet dEsperey, Rum ve Ermeni aznlklarn takn gsterileriyle karlanyor; Trkleri kayglandryor; 24 Kasm tarihli Minber gazetesi yle diyordu: Memleketin dnrleri harekete geliyor. Vatann selmetini kurtarmak iin btn aydn fikirlerin birlemesi midi kuvvet bulmutur. Drt gn sonra (29 Kasm) ngilizler, tilf Devletleri adna Geliboluya karma yapyor; ertesi gn, skenderunun kuzeyinde bulunan Payas igal ediyorlard. Bu igallerin yaratt tehlikeleri sezen ve devletin kertilmesini, ulusun bamszlk haklarnn yokedilmesini ve Trkiye topraklarnn igal altna alnmasn nlemek amacyla 29 Kasmda, stanbulda Milli Kongre kuruluyordu. Gz doktoru Esat Paann bakanlnda 60 kadar parti ve dernein katld bu kongrede bir program komisyonu kurularak eyleme geiliyordu.10 te yandan, Dou Trakyann Trkiyeden kopartlmasn nlemek amacyla, 1 Aralkta Trakya-Paaeli Osmanl Haklarn Savunma Dernei (Mdafaa-i Hukuk-u Osman) kuruluyordu. Dernek, Edirne ve Lleburgazda kongreler dzenleyecek, Avrupaya delegeler gnderecek, daha sonra Anadolu ve Rumeli Haklarn Savunma Derneinin Edirnedeki bir ubesi olacaktr.11 Ayn zamanda, zmir blgesinin Trklerden ayrlmasn nlemek amacyla zmirde Osmanl Haklarn Savunma Dernei kuruluyordu.12 Bu srada igaller sryordu. 2 Aralkta Franszlar Drtyolu igal ediyor; Karadeniz blgesi Rumlarnn nderleri, ngiltere Dileri Bakanlna gnderdikleri bir andta, Trkiyenin Karadeniz kylarnda, tilf Devletlerinin koruyuculuu altnda Pontus Devleti kurulmas isteminde buluyorlard.13 Ermeniler de Trkiyenin Dou illerinde bir Ermenistan kurma d peinde kouyorlard. Bu tehlikeler nnde, 3 Aralkta Urfada Haklar Savunma Dernei, 4 Aralkta stanbulda Dou Anadolu Haklarn Savunma Dernei (Vilyet-i arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti) kuruluyordu. Dernein amac, Dou Anadolunun Ermeni, Rum ve Grclere verilmesini nlemek ve Trkiyede kalmasn salamakt.14 Ayrca, stanbulda, aralarnda Halide Edip, Necmeddin Sadk, Ahmet Emin, Yunus Nadi vs. gibi birok nl gazeteci ve yazarn da bulunduu Wilson lkeleri Dernei kuruluyordu. Bu dernein amac, Trkiye iin Amerikann gdmn salamakt.15

1010

galler srerken Trkiyenin kimi yerlerinde daha birok savunma rgtleri kuruluyordu. 6 Aralkta stanbulda Milli Kongre toplanarak programn ve bir bildiri yaymlyor; tm ulusal gleri birletirmeye, ulusun hak ve karlarn salamaya, Milletler Cemiyetine zgr ve bamsz bir ulus olarak girmeye, dayanma konularnda yayn yapmaya ve yabanc lkelere kurul gndermeye alacan ilan ediyordu. Ancak, ngilizler ve Damat Ferit, bu kongrenin almalarndan holanmyorlard. Esat Paa 18 Mays 1919da, Damat Feritin sadrazaml gnlerinde tutuklanarak Ktahyaya srlecektir.16 Yine 6 Aralkta ngilizler Kilisi igal ediyor ve Ermenileri ok sevindiriyorlard. 7 Aralkta Fransz birlikleri Antakyay, 9 Aralkta Ouzelini, 11 Aralkta Ermenilerle birlikte Drtyol kasabasn igal ediyor; Mslman evlerini yamalyor ve Adana halkn epeyce kayglandryorlard. 17 Aralkta ngilizlerle Franszlarn Gney ve Gneydou Anadoluda igalleri hzlanyordu. Franszlar Tarsus, Ceyhan, Karata, Misis ve Toprakkaleyi igal ediyorlard. ou Ermenilerden oluan 1500 kiilik bir Fransz birlii Mersine giriyor; ngilizler Antepi igal ediyor; Ermeni aznlk taknlklar yapmaya balyordu. 18 Aralkta Franszlar Tarsus ve Yumurtalk, 19 Aralkta Bahe, Hassa, Islahiye, Mamure, Pozant ve Adanay igal ediyorlard. Trkler, bu igallere kar ilk eylemlerine giriiyor; Drtyolun Karakese kylleri, Fransz ve Ermeni askerlerinin sk sk iledikleri cinayetlere dayanamayarak, Fransz askerleriyle arpyor; barikatlar kurarak kylerini savunuyor; 15 igalci askeri ldryorlard. Bunun zerine Franszlar aknlk iinde Drtyola ekiliyorlard.17 Bu igaller srerken, bir sreden beri stanbulda bulunan General Mustafa Kemal, 20 Aralkta General Ali Fuatla durumu gzden geirerek, askerden terhislerin durdurulmas, silah ve cephanenin teslim edilmemesi, subaylarn Anadoluya gemesi ve halkn maneviyatnn ykselmesi gerektii yolunda kararlar alyorlard.18 21 Aralkta Padiah Vahdettin, Mebusan Meclisini kapatyordu. ngilizler, igallere kar sesini ykseltmi olan bu meclisin kapatlmas iin bir sreden beri Padiah sktryorlard. Ayn gn (21 Aralk) Fransz ve gnll Ermeni birlikleri Adanaya girerek askeri binalar igal ediyor; kentte tutuklamalar balyordu. Yine 21 Aralkta stanbulda Kilikyallar Dernei kuruluyordu. Bu dernek, Trakya-Paaeli, zmir Osmanl Haklarn Savunma, Dou lleri Haklarn Savunma Dernekleri gibi, zmirin Trk egemenliinde kalmasn savunuyordu.19 te yandan, 23 Kasmda ngilizler Nizipi, 25 Kasmda Franszlar Adanann Cebeliberek (Osmaniye) ilesini igal ediyorlard. galler yeni ylda da devam etti. 1 Ocak 1919da ngilizler Antepi, 3 Ocakta Urfa-Bilecikin gneyinde, demir yolu zerinde bulunan Cerablus kasabasn igal ediyorlard. 5 Ocakta tutuklamalar yine balyor; 7 Ocakta, Boazlyan eski Kaymakam Kemal Bey, 1915 Ermeni olaylarndan sank olarak stanbulda tutuklanyordu. Tutuklamalar bundan sonra daha sistematik biimde srecekti. 9 Ocakta Yunanllar Uzunkpr-Hadmky demir yolunu igal ediyorlard. Bu olaylardan kayglanan Padiah, 10 Ocakta ngiliz Yksek Komiserine gnderdii gizli mesajda, btn umudunu ngiltereye balam olduunu bildiriyor ve Her istediimiz kimsenin tutuklanmasna razym diyordu.20 20 Ocakta, Samsundaki Amerika Ttn Firmas (American

1011

Tobacco Company) yetkilisi tm Mslmanlarn, zellikle kyllerin silahlandrldn biliyordu. Vakit gazetesinde Ahmet Emin, Yegne mit kaps, aydnlar birlik halinde bir milli kuvvet tekil etmeli; temiz amalarla bir mcadele amal; her trl fikri ve partiyi sinesine kabul edecek kadar yksek bir fikirden, vatan mcadele balamaldr diyordu.21 Bu olaylarla baa kamayan Tevfik Paa, 12 Ocakta istifa ediyor, ama ertesi gn ikinci kabinesini kuruyordu. Bu srada Trk ordusunun karargh Karstan Erzuruma naklediliyor; Ruslardan kalan ok sava arac ve yiyecek de birlikte tanyordu. Ordu ekilirken blgedeki Mslman halk silahlandryordu.22 14 Ocakta ngilizler Resulayn, Arappnar ve iftek istasyonlarn igal ediyor; bir Yunan taburu Trakyada Hadmkyden Kuleli Burgaza kadar btn demir yolu istasyonlarn ele geiriyordu. 15 Ocakta Franszlar Dou demir yollarn ele geiriyor; ngilizler de Haydarpaa istasyonuna el koyuyor, Antep sancan igal ediyorlard. Bu srada, tilf Devletlerine yaranmak amacyla stanbulda, Trkiyenin tek bana direnemeyeceine inanlar tarafndan ngiliz, Fransz, talyan ve Amerikan Dostlar Dernekleri kuruluyordu. 18 Ocakta Paris Bar Konferans Versay saraynda almalarna balyor; Kilikyallar Dernei, ngiliz, Fransz, talyan ve Amerikan Yksek Komiserlerine birer bildiri gndererek Adanann Trk olduunu, Trklerin yabanc boyunduruk altnda yaamay dilemediklerini bildiriyordu. Bildiriye bir de kitapk ilitirilerek, Adana ilinin tarihini anlatyor, nfus istatistiklari veriyor, Ermenilerin Adanada (Kilikya) nfusun ancak yzde 15ini oluturduklarn, yzde bir orannda topraa ve yzde on iki orannda tanmaz mallara sahip olduklarn aklyordu.23 18 Ocak tarihli Tasvir-i Efkr gazetesinde Kilikyann kurtarlmas konusundaki yaz sansre tab tutuluyordu. Ocak aynda Kilikyada Ermeni canavarlklar sryor; 22 Ocakta ngilizler Konya istasyonunu igal ediyorlard. Trakya-Paaeli Osmanl Haklarn Savunma Derneinin stanbulda yapt toplantda, Bat Trakyadaki Yunan igalinin kaldrlmas talep ediliyor; Trakya bir btndr, yzde 85ini Trkler oluturur diyordu.24 Trklerin mtareke koullarn keyf olarak uygulayan Balaklara kar yer yer rgtler kurarak direnite bulunmalarn hazmedemeyen ngilterede Dileri, Sava ve Donanma Bakanlklarnn 23 Ocakta katld toplantda, mtareke koullarnn uygulanmasna Trklerin zorluk kardklarna, sulu Trklerin tutuklanarak cezalandrlmasna ve tutuklananlarn Maltaya srlmesine karar veriliyordu.25 Bir gn sonra da (24 Ocak), ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe, Sadrazam Tevfik Paann, 200 kadar kiinin tutuklandn; Er-meni olaylarndan sorumlu 40 kiilik bir liste hazrlandn sylemi olduunu Londraya bildiriyordu.26 Bu sralarda stanbulda tutuklananlar Bekiraa blne kapatlyorlard. Onlarn arasnda Hseyin Cahit, Kara Kemal, Tevfik Rt, Ziya Gkalp, Mithat kr vs. de vard. Bir sre sonra hepsi de Maltaya srlecektir. 1919 yl ubat aynda igaller devam ediyordu. 1 ubatta ngilizlerle Franszlar, Kasaba (Turgutlu)-Aydn demiryoluna el koyuyor; ngilizler, ngiliz sava tutsaklarna kt davrandklarn iddia ettikleri 23 kiinin kendilerine teslim edilmesini Osmanl Dileri Bakanlndan talep ediyorlard. ki gn sonra da (3 ubat) Franszlar, Pozantnn alt kilometre kuzeyindeki Akkpr ve iftehan igal ediyorlard.

1012

Trkiye Bllyor gal ve tutuklamalar srerken, Rum, Ermeni ve teki Osmanl aznlklarnn nderleri, Osmanl Devletinden toprak koparmak iin eyleme geiyor, 3-4 ubatta Paris Bar konferansnn huzuruna kan Yunanistan Babakan Eleftherios Venizelos, szde Wilson ilkelerine dayanarak,27 zmiri de iermek zere Bat Anadolu, Trakya ve Oniki Adalar zerinde hak iddiasnda bulunuyordu.28 Bu srada Pontusular da eyleme geerek, Karadeniz sahillerinde bir Pontus Cumhuriyeti kurmak iin abalyorlard.29 Ermeni nderlerden Bogos Nubarla Avedis Aharonyan da 26 ubat 1919da konferans huzuruna karak, Osmanl Devletinin Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput, Sivas, Erzurum ve Trabzondan oluan yedi Dou ili ile Gneydouda Mara, Kozan, Cebelibereket (Osmaniye) ve skenderun limanyla birlikte Adana ilini kapsayacak bamsz bir Ermenistan kurulmas isteminde bulunuyordu.30 Bunlara ek olarak Krt ayrlklar da Anadolunun Dou illerinde, ngiliz gdm altnda kendilerine zerklik verilmesini diliyorlard.31 Pariste bu gelimeler kaydedilirken, stanbulda basna konan sansr 5 ubatta arlatrlyor; Ermeni olaylar sanklar iin kurulmu olan zel sava divanlar yarglamalara balyordu. 10 ubatta Adanadaki durum olduka karyor; Trk maazalar Ermeniler tarafndan yamalanyordu. te yandan, Trabzonun Trklerde kalmasn salamak iin Trabzon Milli Haklar Koruma Dernei (Muhafazaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti) 12 ubatta Mft mameddin Efendi bakanlnda kuruluyordu.32 Ayn gn stanbulda Sadrazam Tevfik Paa Yksek Komiserlere bar koullar konusunda sunduu andta, Wilson ilkelerinin kabul edildiini; byk Ermenistan kurulmasnn kabul edilmeyeceini, ama Ermenilere Dou illerinden biraz toprak verilebileceini bildiriyordu.33 te yandan stanbulda Rumlar ve Ermeniler tarafndan Franszca yaymlanan gazeteler Trkler iin iren yalanlar uyduruyorlard. 1919 yl ubat ay ortalarna doru durum o kadar ktleiyordu ki, Balkesirde yaymlanan Ses gazetesi yle diyordu: Milletleri yaatan, ilerleten birincil amil ittifaktr. Ey Mslmanlar, el ele verelim. Bamz stnde dolaan felket ve izmihllden titreyelim. Bir hareket-i milliye gsterelim. Yaayacaksak elbirlii ile yaayalm; leceksek de elbirlii ile lelim. Ertesi gn (14 ubat), zmir ve evresinin Yunanllara verilecei haberi zerine, Hukuk-u Beerde Hasan Tahsin (Osman Nevres) yle diyordu: Trklerin mahvolmamas iin propaganda, isyan, her ey meru olacaktr.34 Bu srada, Fransz basnnda Trkiyeye karcl yayn sryordu. Fransz ynetiminin yar resmi yayn organ Le Tempsin zmir muhabiri 15 ubatta unu bildiriyordu: Gizlice ete tekilat kuruluyor.35 Drt gn sonra (19 ubat) Pontuscu Rumlarn almalarna kar koymak amacyla Samsunda Karadeniz Trkleri Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruluyor; Hukuk-u Beerde Hasan Tahsin unlar yazyordu: Asla unutmasnlar ki, Trk lmedi, yayor! Ve buray Yunana vermeyecektir. Vermek isteyecek kuvvetle paylaacak kozumuz vardr. Snglerimiz, silahlarmz olmasa bile, s ruhumuzla,

1013

cokun kanlarmzla, hararetli vicdanlarmzla, sklmeyen dilerimizle bu memleketi savunacaz.36 Bu srada ukurovadaki (Kilikya) olaylar sryor; Mersin blgesindeki Ermeni eteleri, 20 ubatta Tece kyn sararak atee veriyor; kyde toplu ldrmeler ve yamalar yapyorlard. Bu olaylar Mersindeki halk arasnda byk gerginlik yaratyordu. Yine 20 ubatta, Osmanl Devletinin Dou llerini Savunma Dernei (Comite de Direction de la Ligue de Defense Des Droits Nationaux de Vilayets Orientaux) tarafndan ngiliz Yksek Komiserliine ve ngiltere Babakanna bir yaz gnderilerek, Trkiyenin blnmesine kar klyordu. Bu yaznn bir suretini 19 Martta ngiltere Dileri Bakan Arthur James Balfoura gnderen Amiral Calthorpe, u yorumda bulunuyordu: Bu dernek Ermenistan (Dou llerini) Trklere braktrmak ve Ermeni hak iddialarna kar mcadele etmek iin kurulmutur. Dernein komitesi benimle grmek iin bavuruda bulundu ama kendilerine, grlerini bana yazl olarak bildirmelerini syledim.37 Bunun ardndan ngilizler, 22 ubatta Mara igal ediyor; Trk halk, Narl dolaylarndaki Aksu kprsn yakyordu. Sava dneminde Trkiyeden ayrlm olan birok Ermeniler kitle halinde lkeye dnmeye balyordu. 23 ubatta Yunanllar, Edirneye bal Karaaa igal ediyorlard. Bu arada, 24 ubatta kabinesinde deiiklik yapan Tevfik Paa, 3 Martta bsbtn istifa edecektir. Yine 24 ubatta, ngilizler Urfaya bal Bireciki igal ediyor; 25 ubatta Karadeniz Trklerinin Haklarn Koruma Derneinin Tokat ubesi alyordu. 3 Martta istifa eden Tevfik Paann yerine 4 Martta Damat Ferit Sadrazam oluyordu. Ayn gn, Edremit, Burhaniye ve blgesi Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti genel sekreteri yazman Avni smail imzasyla, Balkesirde yaymlanan Ses gazetesine bir yaz gnderilerek, Trklerin haklarnn her trl arala korunaca belirtiliyordu.38 Bir gn sonra da, Edremitte binlerce kii toplanarak, Trk topraklarnn bakalarna verilmemesi iin nlem almay kararltryor; Padiaha bir tel yazs gndererek, Edremitlilerin Osmanl sanca altnda yaamak istediklerini belirtiyorlard.39 Ancak, 7 Martta Franszlar Kozan igal ediyor; oradaki Ermeniler zafer taklar kuruyor;40 8 Martta da Zonguldak ve Erekliyi igal ediyorlard. Ayn gn, Elazizden Sadrazama gnderilen ve Mamuretl Aziz, Akda, Harput ve teki kentlerle ky ileri gelenlerinin imzalarn tayan bir protesto, Sadrazam tarafndan ngiliz Yksek Komiserliine iletiliyordu.41 Bu gelimeler kaydedilirken, Sadrazam Damat Ferit, 9 Martta ngiliz Yksek Komiser vekili Richard Webbi grmeye giderek, kendisinin ve efendisi Padiahn Tanrdan sonra ngiltereye umut baladklar yolundaki gvencesini birok kez yineliyordu.42 Bu sralarda, evrede zmirin Yunanistana verilecei sylentilerine kar, 12 Martta zmir Osmanl Haklarn Savunma Derneinin temsilcileri, Yksek Komiserliklere gnderdikleri andlarda, zmir ve evresinin Trk olduunu belirterek, Yunanistana verilmemesi isteminde bulunuyorlard.43 12 Martta Urfa Mfts Hasan Efendi, Belediye Bakan Hac Ahmet ve birok genin Osmanl Dileri Bakanlna gnderdikleri ve bir sureti ngiliz Yksek Komiserliine havale edilen bir mektupta, Urfa Trk ve Krtlerinin Trkiyeden ayrlmay dilemediklerini bildiriyorlard.44 Ayn gn, Van ilesi gelerinden gnderilen bir

1014

yazda, Trkiyenin blnmemesi iin ABD Bakan Wilson ve Fransa Babakan Clemenceauya bavuruda bulunuluyordu.45 13 Martta Trabzon Ulusal Haklar Savunma Dernei kongresi de hkmete, Trabzonun Trkiyeden ayrlmamasn dileyen ve ngiliz Yksek Komiserliine aktarlan bir bildiri gnderiyordu.46 15 Martta Van, Harput, Beyazit ve teki blgelerden Padiaha ve Sadrazama gnderilen ve yine ngiliz Yksek Komiserliine suretleri iletilen yedi adet yazda, Trkiyenin btnlnn korunmas dileniyordu.47 17 Martta, Urfann Akakale ilesi Franszlarca igal ediliyor; Edremitte Redd-i lhak Dernei kuruluyordu.48 17-18 Mart arasnda ilgin bir olay kaydediliyor; Samsundaki Rum etelerine kar savamak zere Temen Hamdi, askerlerini alarak daa kyordu.49 zmirde ise, 17 Martta alp 19 Martta sona eren zmir Osmanl Haklarn Savunma Dernei kongresi, tilf Devletlerinin stanbuldaki Yksek Komiserlerine birer telgraf ekerek, zmirin Trklerden alnmamasn istiyor; Trk milleti tehlikelere kar kendini koruma kararndadr diyordu.50 20 Martta Trakya-Paaeli Osmanl Haklarn Savunma Dernei ile Bat Trakya Komitesi karma delegeler kurulu, Trakyann Trklerde kalmasnn gereini Pariste anlatmak zere stanbuldan yola kyordu. Kurula u ynerge verilmiti: Dou ve Bat Trakya birletirilip Osmanl ynetimine braklsn. Bu olmazsa, Bat Trakya bamsz olsun.51 Yine 20 Martta, Harput iline bal Egin Mslmanlar, Osmanl ynetimine gnderdikleri ve Dileri Bakanlnca ngiliz Yksek Komiserliine bir sureti sunulan telyazsnda, Ermeni canavarlklarn ve o yrede Ermeni idaresinin kurulmasn protesto ediyor; Wilson ilkelerinin uygulanmasn diliyorlard.52 Ayn gn (20 Mart), zmir ve dolaylarndaki yrelerin ileri gelenleri tarafndan ngiliz Yksek Komiserliine gnderilen bir telyazsnda, o blgedeki Rum taknlklarndan ikayet ediliyordu. Telgraf imzalayanlar arasnda zmir Belediye Bakan Hasan Paa, Manisa Belediye Bakan Vekili Bahri Bey, Balkesir Belediye Bakan Emin Bey vs. de vard.53 te yandan 24 Martta Urfa bir ngiliz piyade bl tarafndan igal ediliyor; Trk svari alay komutan igali protesto ediyordu. Ayrca Lozandaki Trkler, Trkiyenin paralanmasna kar almalarda bulunmak zere bir Savunma Dernei kuruyorlard.54 Yeni galler Bu srada talyanlar, Balaklarn bilgisi olmadan Antalya, Ka ve Silifkeyi 28 Martta igal ediyor; Trkler ve zellikle Mft Ahmet Hamdi Efendi tarafndan protesto ediliyorlard.55 Ayrca, lkenin tannm ailelerine mensup hanmlar da, 29 Martta Paris, Londra, Roma ve Washington kadn derneklerine gnderdikleri bildirilerde Trk tezini savunuyor; daha birok teki yerlerden Trk halk, eitli emellerden etkilenerek yerel ynetime ve basna bavuruyor, sevdii topraklarn ayaklar altna alnmamas isteminde bulunuyor; ayrca Van, Urfa ve Ermenekten Babakanla ve ileri Bakanlna telyazlar gnderiyordu.56 Yine 29 Martta, Antalya Mslmanlar adna Belediye Bakan Mustafa Bey, ngiliz Yksek Komiserliine gnderdii telyazsnda Antalyann talyanlarca igalini protesto ediyordu.57 Bu sralarda Dou llerindeki Krtler de Ermeni yaylmasndan kayglanyor; Diyarbakr Krt geleri, Padiaha gnderdikleri bir yazda, bir Ermeni ynetimi kurulmasndan kayglandklarn bildiriyorlard.58 Edremit ve Sivas geleri de, 8 Nisanda ngiliz

1015

Yksek Komiserinin eline geen ayr bildirilerde, Yunan ve Ermeni yaylmasna kar endielerini belirtiyorlard.59 1919 yl Nisan ortalarna doru ulusal direni haketlenmeye balyordu.14 Nisanda neboluda Rum etelerine kar ilk ulusal mfreze kuruluyor;60 15 Nisan tarihli ngilizce The Times gazetesi, Trkiyenin kimi illerinde, ok ar olan bar koullarna kar direnme hazrlklar yapldn bildiriyordu.61 Bu arada igaller sryordu. 16 Nisanda Franszlar Afyonkarahisar istasyonunu igal ediyorlard. Yine 16 Nisanda ngiliz stihbarat Servisi mensuplarndan Yzba H. A. D. Hoylandn stanbuldaki ngiliz Genel Kararghna bildirdiine gre, bir zamanlar ileri Bakanl mstearl grevinde bulunmu olan, Fezan eski milletvekili Cami Bey yerel datmn yapt bir kitapkta, tarih ve istatistiklere dayanarak, Balaklardan, zmiri Yunanistana ilhak etmemeyi diliyordu.62 17 Nisanda ise, Ein geleri Trkiyenin blnmesine kar kyorlard.63 Trabzondaki ngiliz Kontrol Subay Yzba Crawfordun 19 Nisanda kaleme ald raporda, Trabzon Muhafaza-i Milliye Cemiyetinin, halknn yzde 80i Trk olan o blgenin Trkiyeden ayrlmay dilemediine dair bir nerge kabul ettiini bildiriyordu.64 22 Nianda Diyarbakr ve Midyat geleri de, hkmete gnderdikleri ve ngilizlere iletilen telyazsnda, Osmanl ynetimine ballk beyan ediyor ve Ermeni tahakmne kar kayglarn dile getiriyorlard.65 26 Nisanda talyan askerleri Konyaya ulayor; 1 Maysta Kuadas ve Seluku igal ediyorlard. 2 Maysta da, ngiltere, Fransa ve ABD, talyadan gizli olarak, zmirin Yunanistana verilmesini grmeye balyor;66 5 Maysta Dou illeri Haklarn Savunma Dernei Erzurum ubesi, Trabzon, Sivas, Diyarbakr, Elaz, Bitlis, Van ve Erzincana arda bulunarak, toplanp ibirlii yapmalarn neriyordu. Bu ar daha sonra Erzurum Kongresiyle sonulanacaktr.67 zmirin gali Paris Bar Konferans 5 ubatta Yunan toprak isteklerinin incelenmesiyle ilgilinecek bir komisyon grevlendirmiti. almalarn Mart sonunda bitiren komisyon, Yunan dileklerini baz deiikliklerle kabul etmiti.68 Bu srana ABD Bakan Wilsonun Fiume sorunu ile ilgili tutumu yznden talyan kurulu 24 Nisanda konferans terk edince, 6 Maysta Bykler -ngiltere, Fransa ve ABD - byk gizlilik iinde aldklar bir kararla Yunanistan, zmiri igale armlard.69 Yunanllardan nce davranan talyanlar, 11 Maysta Fethiye, Bodrum, Marmaris ve Kuadasn igal ediyorlard. Kaymakam ve blk komutan ile Osmanl Haklarn Savunma Dernei, talyan kuvvetlerinin bu davrann 13 Maysta protesto ediyorlard. Bodrumdan da 25 Mslman, 5 Rum ve 1 Musevinin imzalad protesto yazs hkmete ve Yksek Komiserlere iletildi.70 14 Maysta stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri vekili Richard Webb, zmirin Yunanllarca igal edileceini Sadrazam Damat Ferite bildiriyordu. zmirde igal hazrlklaryla uraan Yksek Komiser Amiral Calthorpe da, Vali zzet Beye ve 17. Kolordu Komutan Ali Nadir Paaya, Balaklarn istihkamlar igal edeceklerini haber vermiti.71 zmirin igal edilecei haberi Trk halk arasnda byk bir fke yaratt. Vali konann nnde toplananlardan bir gen, valiye nota verdikten sonra darya kan ngiliz temsilci James Morgan ve yardmcs Stithe yle haykryordu: Henz lmedik.

1016

Biz yce bir ulusuz. Uykuda gibi grnyorsak da ura iinde bulunuyoruz. lkemizin peke ekilmesini kabul edemeyiz. Baz karklklar olacaktr. Biz lebiliriz, ama bakalar da bizimle birlikte lecektir.72 teyandan Kprl Kazm, Savaa yarar herkes silahlaryla daa ksn, savaalm arsnda bulunuyor; silahlanarak i blgelere ekilmek karar alnyordu.73 14-15 Mays aras Redd-i lhak kurulu zmirde bir bildiri yaymlayarak, halk ulusal birlie ve igale kar direnmeye aryor, yle diyordu: Wilson ilkeleri ad altnda hakkn gasp ediliyor ve namusun paralanyor. Gzel memleketin Yunana verildi... Artk kendini gster. Btn kardelerin Masatlktadr. Oraya yz binlerce toplan ve ezici ounluunu gster. Burada zengin, fakir, alim, cahil yok. Yunan hakimiyetini istemeyen ezici bir kitle olduunu ilan ve ispat et!74 Kadnl erkekli zmir halk Masatlktaki Yahudi mezarlna akyor; gece sabaha kadar ateler yaklarak limandaki tilaf gemilerine Yunan igalinin protesto edildii gsteriliyor; yaplan konumalarda zmirin Trkiyeden alnamayaca, Yunanistana verilemeyecei dile getiriliyordu.75 15 Mays sabah, Yunanllar zmiri igal ediyorlard. zmir Bapapaz Hrisanthos, Yunan askerlerini takdis ediyordu. Ellerinde Yunan bayraklaryla rhtma birikmi olan Rumlar cokun gsteriler yapyorlard. Hukuk-u Beer gazetesi sahibi Hasan Tahsin, kentte trenle ilerleyen Yunan igal gcnn bayraktarn tabancayla vuruyor; ortalk birden karyor; Hasan Tahsin ve daha birok Trk ehit ediliyordu. Bunun zerine Yunan/Rum krm ve yamas balyordu. Bu arada zmirin igali haberi hzla yurdun her yanna telgrafla yaylyordu. Denizli kenti ve yakn kyler halk miting dzenliyor; Mft Ahmet Hulsi Efendi yapt konumada gale urayan lke halknn silaha sarlmas ve savamas farz- ayindir, fetva veriyorum; Hristiyanlara dokunmaynz diyordu. zmiri igali zerine hkmete ve tilaf Devletlerine binlerce yaz ve telyazs gnderilmeye baland. Ilgn, Karaman ve Alaehir halk adna Babakanla ekilen telgraflarda igalin kabul edilemeyecei belirtiliyordu. Nide Redd-i lhak kurulu, igalin yldrm der gibi duyulduunu belirtiyor; Keiborlu halk adna belediye bakan, Babakanla ektii telgrafta, zmir iin ulusa buyruk vermenin yeteceini bildiriyor; tilaf Devletleri Yksek Komiserlerine ise zmir iin kan dkmeye hazr olduklar uyarsnda bulunuyordu. Ezine geleri, heyecanda olduklarn, kesin nlemler beklediklerini bildiriyorlard. Antalyallarn tel yazsnda, igalin Trk ulusuna hakaret demek olduu, boynu bkk lmektense onurla lmeyi tercih ettikleri, hkmetin kesin ve ivedi nlem almasn bekledikleri belirtiliyordu. Yalvallarn tel yazsnda Trk ulusu zilletle yaayamaz, namusumuzla yaayacaz, namusumuzla leceiz deniliyordu. Karacasudan ekilen telgrafta, miting yaplarak halkn lmeye ant itii belirtiliyordu. Silifkeliler de igali protesto ediyor; Aydn, Konya ve Burdurda mitingler yaplyordu. Mulada yaplan mitingde, Mustafa Kemal Paann yurdu kurtarmak iin Anadoluya getii syleniyordu.76 zmirin igali zerine Mentee Mdafaa-i Vatan Cemiyeti kuruluyordu.77 16 Maysta Yunanllarn igalleri Bornova ve Karyakaya geniledi. 173. alayn silah deposunu basan Trkler, Yarbay Kasmn emrindeki milis rgtne girerek ilk direni gcn oluturuyorlard. Ancak, Seferihisar Yunanllarca igal ediliyor, ama protestolar sryor; Kastamonu ve ilesinde yaplan mitinglerde milli yas ilan ediliyordu.78 Bursa, Tava, Bayramii, negl ve Seydiehirde

1017

mitingler dzenleniyor; orludan ekilen telgrafta, Bu hareketin fiilen isyanmza neden olacandan emin olunuz deniliyordu. Pnarhisar, Acpayam, Ayanck, Silifke, Ordu ve Hayraboludan gnderilen telyazlarnda igal protesto ediliyordu.79 Grdeten genel halk imzasyla Babakanla ekilen telyazsnda, Aydn oullarnn yurdunu batanbaa ate ve kana bomadka baka bir ele teslim etmemeye yemin ettik deniliyordu. Osmaneli, negl, Gemlik, atalca, Nevehir, Konya, Beyehir, Keskin, Babaeski ve Ezineden de protesto telgraflar gnderiliyordu.80 Edremit Redd-i lhak Dernei ilk tarih toplantsn yapyor;81 Trabzonun ileri gelenleri, belediye dairesinde bir toplant yapyor ve zmirin igalini protesto etmek kararn alyorlard. 17 Maysta, belediye bakan Osman Aa (Topal) bakanlnda byk bir miting dzenlenerek zmirin igali protesto ediliyordu.82 zmir olaylar yznden g bir durumda kalan Sadrazam Damat Ferit, 17 Maysta istifa ediyor; ayn gn talyanlar, Afyon ve Akehir istasyonlarn denetim altna alyor; Milasn iskelesine, Gllke dek el koyuyorlard. stanbul basn, zmirin igali haberini ancak 17 Maysta ak olarak yazabiliyor ve Wilson ilkelerinin uygulanmayndan yaknyordu. gal haberini verirken sansrn buyruklarna uymad gerekesiyle Tasvir-i Efkar ve Yeni Gazete 24 saat sreyle kapatlyordu. Yunanllar da zmirde Kyl ve Msavat gazetelerinin idarehanelerine el koyuyorlard.83 Yurdun birok yerinde mitingler sryor, stanbula telyazlar gnderiliyor; zmirin igali protesto ediliyordu. Eskiehir, al, Ktahya ve Kandrada mitingler yaplyor; Kandrallar, hkmetin emirlerine hazr olduklarn bildiriyorlard. Silvanllar Babakanla gnderdikleri telgrafta bir kar topran bile verilmesine seyirci kalamayacaklarn belirtiyor; Hns ve Pasinler adna stanbula ve Erzurum Valiliine gnderilen tel yazlarnda kacak boazlamann sorumluluunu kabul etmeyiz deniyordu. Bozkrlar da bir telyazyla igali protesto ediyor; Ezine, demi, Krklareli, Grde, Kalecik, Keskin ve daha birok yerden protesto telgraflar gnderiliyordu.84 Bu protestolar yaplrken, Yunanllar, 17 Maysta emeyi, talyanlar da Ske ve Milas igal ediyorlard. Hadisat gazetesi yle diyordu: Gzyalarmz olsun braknz aksn. Sevgili zmirimizin, Anadolunun gzbebei, batan aa Trk ve Mslman olan, en byk ehrimizin, can ve siyaset hasmmz olan Yunanistann askeri igali altna girdiini rendik. 1.239.782 Trk ve Mslman, 298.373 Rumun zlm ve esaretine tevdi edildi. 18 Maysta stanbul niversitesinin 4 bini bulan retmen ve rencileri, Dr. Besim mer Paann ynetiminde toplanarak zmirin igali olayn gryor; Rza Tevfik skunet tavsiye edince, zmirli Hamdi evket buna kar karak, Memleket zaten yanm, yanacaksa anl olarak yansn diyor; eyleme hazrlanlmasn neriyordu. Birka konumacdan sonra btn genlik adna, ulusun birlii iin gerek bir seferberlik ilan edilmesi; hudutta, dman ieri girmise orda savalmas neriliyordu. Fen Fakltesi adna Giyasettin, Asl mcadele bundan sonra balyor diyordu. Tp Fakltesinden Srr, Eer hakkmz teslim etmezlerse, buradan baryorum: dnya bar yz grmeyecektir uyarsnda bulunuyordu. Hukuk Fakltesi renci temsilcisi, Btn varlmzla isyan ediyoruz; gereken maddi ve manevi tekilat yaptk diyordu.85 zmirin igaline kar tm yurtta miting ve protestolar sryordu. Ankarada Cavit Paann bakanl altnda eraftan 12 kiilik bir grup, 18 Maysta leden sonra, kentteki ngiliz kontrol

1018

subayn grmeye giderek, Yunanllarn zmire asker karmalarn protesto ediyorlard. Mevlevi tevvesi eyhi, Mft ve belediye Bakan da protestocular arasndayd.86 Erzurumda yaplan mitingde Dursunzade Cevat, Ermeni istilas tehlikesine deinerek, Tek are silahlanp kar koymaktr; bunun dnda kurtulu yoktur diyordu. Wilsona ve stanbuldaki tilaf Yksek Komiserlerine, yaplm olan hatann dzeltilmesini isteyen telyazlar gnderiliyordu. Bursa, Tire, Havza ve stanbul Amerikan Kz Kolejinde yaplan mitinglerle igal protesto ediliyor; Denizli eraf ve mutasarraf, tilaf Devletleri temsilcilerine gnderdikleri telgrafta, zmiri terk etmedikleri takdirde Denizli halknn zmiri savunacan bildiriyorlard. ebinkarahisarllarn Padiaha gnderdikleri telgrafta, yurdun igaline kar susanlarn ileride lanetle anlaca belirtiliyordu.87 Zonguldak, Mudanya, skdar ve Alaehir kadnlarndan gnderilen telgraflarla igal lanetleniyordu, Bafrallar zmirin kurturlmas iin emre hazr olduklarn bildiriyor; Beyehirliler, ileri Bakanlna eli silah tutan btn halk ehitlere katlmadka bir kar topra vermemeye yeminli olduklarn yazyorlard. stanbuldaki siyasi partiler ve belediye bakan da igali protesto eden bildiriler yaymlyor, protestolar gnderiyorlard.88 Yine 18 Maysta Foa Yunanllar tarafndan igal ediliyor; ngilizler Alaehire el koyuyarlard. O gnk leri gazetesi u yorumda bulunuyordu: zmirin igali karsnda btn Anadolu, btn Trkler birleti. En son dereceye kadar vatan savunmaya karar verdi. Vakit gazetesi yle diyordu: zmirde cereyan eden olaylar - M. Am: zmirin igali, stanbul ve tara kamuoyunda yaratt iddetli heyecan... zmirle en az ilikisi olan Kastamonu taraflarndan yle telgraflar geliyor ki, bunlarn altnda Aye, Fatma imzalar vardr. Bunlar da Anadolunun kahramanl snfna katlmaktadr. zmir igal edileli hibir Trkte rahat huzur kalmamtr. zmiri birka yl Anadoludan ayrmak, Anadoluyu batan baa mezaristan yapmaya yeter. Bu olaylar srp giderken, 19 Maysta Mustafa Kemal, 9. Ordu birlikleri mfettii sfatyla, szde blgedeki silahlar toplama, eteleri bastrmak ve skn yeniden kurmak greviyle Samsuna ulayordu. Ayn gn igallere kar her yanda protestolar devam ediyordu. Tirebolular 19 Maysta bir miting dzenleyerek zmirin igalini protesto ediyor;89 haklarn son nefeslerine kadar koruyacaklarn ve bu konuda imknn elverdii her trl zveriye hazr olduklarn bildiriyorlard. stanbulda birlerce kiinin katld bir miting dzenleniyordu. Mitingi izleyen Balak Polis Kontrol Subay Ceccaldinin 19 Maysta kaleme ald raporda anlattna gre, duygulanm ve alayan bir kalabala, ikisi kadn olmak zere (Halide Edip de dahil) alt konumac hitap ederek, ulusun, zmirin Yunanllara verilmesini hazmedemeyeceini haykrmlard. Mitingde hazr bulunan ok sayda kadnlarn gslerinde zmir kalbimizdedir szcklerini tayan rozetler vard.90 Yine 19 Maysta, ngiliz Yksek Komiseri vekili Amiral Richard Webb, Dileri Bakanlna gnderdii olduka ivedi iaretli yazda yle diyordu: zmirin Yunanllar tarafndan igali tm Bat Anadolu ve stanbulda protesto frtnas balatmtr. Padiaha, ynetime ve Yksek Komiserlere durmadan telyazlar gnderilmektedir.91 Amiral Webb, ayn gn Londraya gnderdii telyazsnda, Yunan igalinin stanbuldaki Mslmanlar arasnda yaratm olduu duygularn billurlatn ve matem nianesi olarak stanbuldaki maazalarn 18 Mays gn kapandn bildiriyordu. 16

1019

Maystan beri 200 kadar protesto yazs alm olduunu bildiren Webb, bu yazlarn kimilerinin tehdit edici olduklarn, i blgelerden stanbula yry dzenlenmesinden ve eteler kurulmasndan sz edildiini belirtiyor, unlar ekliyordu: blgelerdeki durumun olduka tehlikeli olduunu seziyorum.92 20 Maysta, stanbulun skdar semtinde, binlerce kiinin katld byk bir miting dzenleniyordu. Mitingi izleyen Balak Polis Kontrol Subay Yarbay E. C. Maxwell, 22 Maysta kaleme ald raporda u yorumu yapyordu: Tm miting, benim imdiye dek tank olduum mitinglerin en etkilisi ve en hazini olmutur. Hemen hemen herkes toplantya katlmt. Erkekler, kadnlar ve ocuklar balangtan sona kadar alyor; kadnlar gslerini yoluyorlard. evrede iitilen tek ses, her yandan ykselen ahlar ve alamalard... Tm miting esnasnda dzen korundu.93 Bu srada, nyeliler, 21 Maysta bir telgrafla protestoda bulunuyor; zmirin igali protestolarna yerel dernekler de katlyordu. Trabzon Muhafazaa- Hukuk-u Milliye Cemiyeti, zmirin igali zerine, 22 Maysta Yksek Komiserlere protesto telyazlar gnderiyordu.94 28 Mays gn, igal aznlklarna silahla karlk verilmesi, btn Doa Anadoluyu temsil edecek daha geni bir kongrenin dzenlenmesi kararlatrlyordu. 29 Maysta Amiral Calthorpe, ngiltere Dileri Bakan vekili Lord Curzona gnderdii yazda, o gne dek kendisine ve teki Yksek Komiserlere, ek olarak dnya nderlerine, ngiliz Kralna, ngiliz Parlamentosuna ve hatta Japonya ynetimine, Trkiyenin her yanndan yzlerce protesto telyazlar ve yazlar gnderildiini bildiriyor; Trklerin, Yunan igaline kar duyduklar fke ve kayglar yansttn kaydediyor, unlar ekliyordu: Bir tm olarak bu telyazlarnn (Trk) halknn gerek ve geni kapsaml duygularn yansttn ve bu duygularn gzard edilemeyeceini hissediyorum.95 Trk Ulusal Akmnn Douu Trk tarihiler arasnda ulusal akmn balad tarih konusunda gr ayrlklar vardr. Genellikle Mustafa Kemalin ulusal direnii balatmak gizli amacyla, Anadoluyu yattrmak grevi ve 9. Ordu Mfettii sfatyla Samsuna ayak bast 19 Mays 1919 gn balang tarihi olarak kabullenmektedir; ancak, bu tarih, ulusal mcadelenin o tarihten nce var olmad izlenimini verir. kinci tarih olarak Yunanllarn zmiri istila ettikleri 15 Mays 1919 gsterilir. Bu tarhte ulusal direniin Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak Cemiyetleri biiminde rgtlendiine iaret olunur. nc tarih olarak, yenik dm bir Trkiyeye zorla kabul ettirilmek istenen Mondros Mtarekesinin imzaland 30 Ekim 1918 gsterilir. Bu tarihten sonra, Balaklarn mtarekenin koullarndan yararlanarak, bir sava ganimeti bildikleri Trkiyeyi blmeye koyulduklar belirtilir.96 Daha baka tarihler zerinde de durulabilir. rnein Mustafa Kemalle Ali Fuatn stanbulda buluarak, Osmanl Devletinin gelecei konusunda grtkleri, Ordu vastasyla ve ulusal i birliiyle bir direni rgtleme gerei konusunda gr birliine vardklar 20 Aralk 1918 tarihi de eklenebilir.97 O dnemde talyann stanbuldaki Yksek Komiser katn igal eden Kont Carlo Sforza, Mustafa Kemal Paa, henz 1919un ilk aylarnda, tek kurtulu yolunun bamsz bir Trkiye olduunu hissetmiti der.98 Harp Tarihi Dairesi Arivi belgelerine dayanan Ahmet Hulki Sarala gre, Karakese

1020

ky halknn 19 Aralk 1918de Franszlara kar koymas, Trk ulusuna saldran dmana kar ilk ayaklanma ve direniti. Yine Sarala gre, 1919 yl bandan itibaren eyleme geen Karahasan ve arkadalar, Trkiyede ilk ulusal direnii balatm oluyorlard.99 1934te stanbulda yaymlanan Tarihin 4. cildinin 31. sayfasnda yle denir: Ayvalk tarafndan 600 kiilik bir kuvvet banda bulunan Ali Bey, Ayvalk igale gelen Yunan alayn atele karlad (28 Mays 1919); artk dmana, saltanat ordusu tarafndan deil, Trk halknn milli teekklleri tarafndan fiili mukabele balamt. Bu andan itibaren Yunanllara kar anayurdun Trk milleti tarafndan silahla mdafaas balam demektir.100 zmirde Osman Nevres (takma ad Hasan Tahsin Recep) tarafndan 15 Mays 1919 gn atlan ilk kurunu da unutmamak gerektir.101 Ulusal akamn gelimesi ve yaylmas evreye ayrlabilir: 1. tilaf Devletlerince igal edilen, ya da igal edilmesi kararlatralan blgelerde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kurulu dnemi. Bu dernekler daha ok Bakan Wilsonun 14 ilkesinden esinleniyorlard. galin yapld ya da istila eklini ald zmir ve Aydn ili gibi yrelerde bu blgelerin yabanc lkelere katlmasn ya da igallerin genilemesini her adan nlemek amacyla Redd-i lhak Cemiyetleri kurulmutu.102 Mondros Mtarekesinin Trkler iin ne anlama geldiini kavrayan yurtsever Trk aydnlar, bata zmir olmak zere, Anadolunun eitli blgelerinde direni rgtleri kurmulad. zellikle dman igali tehlikesiyle kar karya olan ve aznlk eylemlerinin youn olduu blgelerde kurulan bu rgtlerin balca amac, kurulduklar blgelerin Trkln eitli istatistiki bilgilerle kantlayarak dman igalini nlemekti. Bat Anadoluda Yunan ve Gneydou Anadoluda Faransz igallerine kar oluturulan Kuvay- Milliye birlikleri, Anadolu insannn Avrupa devletlerinin hakknda vermi olduu haksz kararlara kar bir tepkisiydi. Anadolu Trklnn bamsz ve zgr yaama isteini yanstan bir ruhun ifadesi olan Kuvay- Milliye, dzenli ordu kurulmasna kadar geen sre iinde Yunan ve Franszlarn zgrce ve hibir tepki ile karlamadan Anadolu ilerine ilerlemelerine engel olmak suretiyle Trk ulusunun lm-kalm savanda olduka nemli bir grevi yerine getirmitir.103 2. Trk ulusularnn dzenledii ulusal kongereler dnemi. 4 Eyll 1919da toplanan Sivas Kongresiyle bu dnem doruk noktasna eriiyor; tm Mudafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak Cemiyetleri tek bir rgt olarak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Tekilat ad altnda birleerek, Anadoluda fiili bir ynetimin ekirdeini oluturan ve Sivas Kongresince seilen Heyet-i Temsiliye nderlii altnda, ana hatlarn Misak- Milli ile izdii siyasay gerekletirmek iin balangta milis glerinden oluan Kuvay- Milliyeyi eyleme geirmitir. 3. 23 Nisan 1920de Anadoluda Byk Millet Meclisi ynetiminin kurulduu dnem ve sonras. Bu dnemde Trk ulusal akmnn nderleri, 16 Mart 1920de Osmanl bakenti stanbulun tilaf Devletlerince resmen igaline karlk kendi fiili hkmetlerini kurarak, dmanlarnn dmanlaryla ilikiler kurmaya koyulmulard. Bu dnem 1923 Temmuzunda imzalanan Lozan Antlamasyla Trk ulusalclarnn baarlarn talandrmtr.

1021

ngiliz Kaynaklarna Gre Trk Ulusal Akm Niin ve Nasl Balad stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Sir Arthur Somerset Gough Calthorpe, ngiltere Dileri Bakan vekili Lord Curzona 30 Temmuz 1919da gnderdii yazda, 3 ile 24 Temmuz tarihleri arasnda stanbuldan Trabzona giderek aratr yapm olan Deniz Yarbay Heathcote-Smithin, Ulusal Savunma rgtlerine (Mdafaa-i Milliye Cemiyetleri) ilikin olarak 24 Temmuzda kaleme ald raporun bir suretini ilitiriyor, u yorumda bulunuyordu: Trk ulusal akmnn douu ve sratle yaylmas u nedenlere dayanr: Yunan ve talyan igalleri ve yaknda bamsz Ermenistan ve Pontus cumhuriyetlerinin kurulaca yolundaki sylentiler. Bu etkenler, Anadolu Mslmanlar arasnda kayg ve huzursuzluk yaratm ve onlar, ulusu kkrtclarn eylemlerine kolayca kaptrmtr. Clz ve iflas etmi bir hkmet bu gelimelerle baa kamamtr. Heathcote-Smith ise raporunda unlar kaydediyordu: Olduka ciddi bir akm bakaldrmaya balamtr. Bu akm, 3 Temmuzda henz gizli ve balang evresindeydi. 8 Temmuzda ise, Erzurumda yaplan aklamada bir akm rgtlenecei bildirilmiti ve bugn, Trkiyenin her yannda Ulusal Savunma rgtleri resmen ortaya kmtr. Bu akmn meydana geliinin balca nedeni, zmirin igal edilmi olmasdr. Trkiye (ve ttihat ve Terakki!) 30 Ekim 1918de o kadar yreksiz ve sava bitkini idiler ki, bu lkeyle ilgili herhangi bir sert bar karar hibir direnile karlamadan alnabilirdi. zmirin igaline dek aradan yaklak olarak yedi ay gemitir. Mtarekeden bu yana geen her ay halka, Trkiyenin toprak btnln ancak Wilsonun 14 ilkesinin gvence altna alabilecei telkin edilmiti. Kimi devletlerin, Trklere, sorunlarnn sempatiyle incelenmekte olduunu ima ettikleri bilinmektedir. zmir olay ve Yunanllarn, ileri berbat etmesinin ardndan, ulusal akm gelimeye balad ve bugn Ulusal Savunma rgt gerekte Trkiye anlamna gelmektedir. Rumlarla Ermeniler tarafndan katledilme korkusu... Trkiyenin belirsiz ve gittike genileyen bir blmnn gerekten yirilmi olmas, Kk Asyadaki balca kentiyle (zmir) kuzeyde bir Pontus cumhuriyeti ve bamsz bir Ermenistan kurulaca sylentileri ve Yunanllarn, Balaklarn yardmyla zmire szdklar inanlar -tm bu gereklerle kayglarn toptan etkisi- Ulusal Savunma Akm iin ideal bir hava yaratmtr.104 Sonu Mustafa Kemal (Atatrk), Samsun blgesini yattrmak, silahlar toplamak ve varsa uralar datmak resmi greviyle, Sadrazam Damat Ferit tarafndan ve Padiahn izniyle atand105 9. Ordu Mfettii sfatyla 19 Mays 1919da Samsuna ktnda, Anadoluda ulusal bir direni balatmakla ilgili tasarlar kafasnda tayordu. Daha nce bu tasarlar kimi tannm Ordu komutanlaryla, zellikle Anadoluda tilaf Devletlerinin gznden uzakta, nemli askeri glere komuta edenlerle (rnein Kzm Karabekir) grm, onlarn onaylarn almt. Bununla birlikte, balangta ulusun ve ordunun genel ilgisizliiyle karlamt, nk halk ve ordunun bir bl hala Padiah-Halifeye iten balyd. tilaf Devletlerinden yalnz biriyle bile baa klamayaca kuruntusu kafalarnda yer etmiti. Kurtulu yolu ararken, tilaf Devletlerine kar dmanlk durumuna girilmeyecek, PadiahHalifeye canla bala bal kalnacakt.106

1022

Yurdu kurtarma abalarnda Osmanl aydnlar arasnda gr ayrlklar bagstermiti. Kimileri (Padiah ve Sadrazam da dahil) Trkiyeyi ngiliz koruyuculuuna vermekle kutarlabileceklerine inanyorlard.renimlerini ABDde yapm olan kimi yazar ve gazeteciler, rnein Ahmet Emin ve Halide Edip, Wilson ilkeleri dernei evresinde toplanarak, Trkiyenin ABD gdmne verilmesi grn savunuyorlard. Kimileri de, blgesel kurtulu yollar aryor, baz blgelerin Osmanl Devletinden koparlmas yoluyla sorunun zmleneceine inanyor; dahas, kimi blgeler, devletin kmesine kanlmaz gzyle bakarak, kendi kendilerine kurtarmaya alyorlard.107 Ancak, ulusun egemenliine dayanan bamsz yeni bir Trk devleti kurmak ateiyle yanan ulusal akmn nderleri, bu grlerin hibirini benimsememilerdi. Mustafa Kemal, Byk Nutkunda yle der: te, daha stanbuldan kmadan nce dndmz ve Samsunda Anadolu topraklarna ayak basar basmaz uygulamaya baladmz karar, bu karar olmutur... Ya bamszlk, ya lm. te gerek kurtuluu isteyenlerin parolas bu olacakt.108 1 ngiliz Devlet Arivi (DA), Dileri Bakanl (FO) belgeleri, snf FO 371/dosya

3449/belge says 18110, Mondros Brakmas belgeleri; British and Foreign State Papers (Britanya ve Yabanc Devletlerin belgeleri), 1917-18, c. CXI, s. 611-613; Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, no. XV, s. 49; Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekeleri Tarihi, Ankara 1948, s. 3334. 2 Gotthord Jaeschke, Kurtulu Sava ile ilgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1972, s. 27; M.

Tayyib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, Ankara 1959, c.1, s. 3; Trkgeldi, a.g.e, s. 68 DA, FO 371/3413/183206, Trk basnndan pasajlar. 3 Hikmet Bayur, Yeni Trkiye Devletinin Harici Siyaseti, stanbul, 1935, s. 21 ve 35 ve

Atatrk, Hayat ve Eseri, c.1, Ankara 1963, s. 174. 4 1973, s. 2. 5 6 Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, no.II, dn 62, s. 16. DA, FO 371/4215/62789, Wilsondan Lloyd Georgea Yaz, Londra, 4.4.1919. Mondros Bu gizli planlar iin bkz. S. R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, c.1, Ankara

Brakmas ve uygulanmasyla ilgili ek bilgi iin bkz. Tevfik Byklolu ve tekiler, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara 1963. 7 8 9 Tanin, 23.8.1945. Tevfik Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, Ankara 1956, s. 138. Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, 1- Mondrostan Erzurum Kongeresine, Ankara

1982, s. 30 ve 33.

1023

10 149. 11

Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, 1859-1952, stanbul, 1952, s. 417;

Gkbilgin a.g.e., I, s. 149. Selahattin Tansel, Mondrostan Mdanyeryu Kadar, c. 1, Ankara 1977, s.

Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, a.g.e., II, s. 124; Tunaya, a.g.e., s. 478; Ati,

2.12.1918; Tasvir-i Efkr, 7.12.1918 12 Genel Kurmay Bakanl Harp Tarihi Dairei, Trk stikll Harbi-Bat Cephesi, Ankara

1963, s. 134; Nurdoan Taalan, Egede Kurtulu Sava Balarken, 1970, s. 147; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s. 41. 13 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1976, s. 241; Jaeshke, Trk

Kurtulu Sava Koronolojisi, c.1, Ankara 1970, s. 9 ve c.II, s. 57. 14 Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmclar, c.II, stanbul, 1975, s.

52; Tasvir-i Efkr, 14.12.1918; Hadisat, 4.121918; Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 17. 15 16 Ati, Vakit, Minber, Tasvir-i Efkr, 6.12.1918; Tunaya, a.g.e., s. 445. Hadisat, Vakit, Minber, kdam, 7.12.1918; Jaeschke, ngiliz Belgelerinde..., 165-166;

Tunaya, a.g.e., s. 4417; Byklolu, Trakyada Milli Mcadele, I, 124. 17 18 19 Trk stiklal Sava, Gney Cephesi, IV, Ankara 1966, s. 45-46; Tansel, a.g.e., s. 220. Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, s. 31. Tasvir-i Efkar, 20.12.1918; kdam, 26-27.12.1919; Himmetolu II, s. 53; Kasm Ener,

ukurova Kurtulu Savanda Adana Cephesi, Ankara 1970, s. 31. 20 21 22 23 24 Akin, a.g.e., s. 146; Bilal imir, Malta Srgnleri, Ankara 1972, s. 36. Vakit, 10.1.1919. Trk stikll Harbi-Mondros Mtarekesi, a.g.e., s. 164. DA, FO 371/4244/173831, Dernein 18.1.1919 tarihli bildirisi. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Ankara 1968, s. 72; Byklolu, Trakyada Milli

Mcadele, a.g.e., s. 152. 25 26 imir, Malta Srgnleri, a.g.e., s. 40 ve 205. imir, ibid., s. 39.

1024

27

Papers Relating to the Foreign Relations of United States (PRFRUS) (ABD Dileri

Belgeleri), Paris Bar Konferans, III, s. 856-875; Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 50; Spiros Markezinis, Politiki storia tis Neoteras Ellados (Modern Yunanistann siyasi tarihi), c.IV, Atina, 1968, s. 277-279. 28 DO, FO 371/4376/PID 161, Bar Konferans, Paris, 4.2.1919; FO 371/4256/3748, Yunan

toprak istemleriyle ilgili kitapk. 29 30 DA, FO 371/4158/113183, Deniz Yarbay Heathcote-Smithin raporu, Samsun 15.7.1919. PRFRUS, c.IV, s. 147; Firuz Kazemzadeh, The Struggle for Transcaucasia, 1917-21

(Maveray- Kafkas Mcadelesi), New York, 1951, s. 255-156; Jaeschke, ngiliz Belgeleri, a.g.e., s. 4047; DA, FO 371/3657 dosyas. 31 DA, FO 371/3657/-Calthorpedan Balfoura yaz, stanbul, 5.1.1919; DA, FO

371/4192/140507, Yzba G.R. Driverin hazrlad Kurdistan and the Kurdus (Krdistan ve Krtler) balkl kitapk. 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 Vakit, 17.2.1919; mer Sami Coar, Milli Mcadelede Basn, 1964, s. 218. kdam, stiklal, Memleket, Tasvir-i Efkar, 3.3.1919; Vakit, 4.3.1919. Sarhan, a.g.e., s. 131. Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, 1919-1922, Ankara 1957, s. 44. Taalan, s. 173. DA, FO 371/365852432, Calthorpedan Balfoura, stanbul 19.3.1919. Ses Gazetesi, 13.3.1919. Hadisat, 8.3.1919; Ses, 13.3.1919. Sarhan, s. 148. DA, FO 371/3658/6241, Calthorpedan Dileri Bakanlna, 9.4.1919. Akin, s. 229; imir, Malta Srgnleri, s. 72; Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 9. Taalan, s. 88; Asaf Gkbel, Milli Mcadelede Aydn, Aydn 1964, s. 33. DA, FO 371/3658/58433, Webbden Dileri Bakanlna, 27.3.1919. DA, FO 371/3658/58436, Webbden Balfoura, 27.3.1919. DA, FO 371/3658/72773, Webbden Dileri Bakanlna, 27.4.1919.

1025

47 48 49

DA, FO 371/3658/644421, Calthorpedan Dileri Bakanlna, 9.4.1919. Giyas Yetkin, Kuruluundan Bugne Kadar Edremitte Olup Bitenler, Balkesir 1974, s. 35. Sabahattin Selek, Milli Mcadele-Ulusal Kurtulu Sava, stanbul 1970, c.I, s. 87;

Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, Ankara 1977, c. 1, s. 138. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 stikll, Hadisat, Tasvir-i Efkar, 22.3.1919; Gkbel, s. 35; Taaln, s. 196. leri, 31.3.1919. DA, FO 371/3658/84432, Webbden Dileri Bakanlna, 18.4.1919. DA, FO 371/4154/55067, Webbden Dileri Bakanlna 27.3.1919. Jaeschke, Kronolojisi, s. 23. Saruhan, s. 187. Hadisat, 1.4.1919. DA, FO 371/4165/62440, Webbden Dileri Bakanlna, 5.4.1919. DA, FO 371/3658/60147, Webbden Dileri Bakanlna, 3.4.1919. DA, FO 371/3658/64438, Calthorpedan Dileri Bakanlna, 8.4.1919. Nurettin Peker, stiklal Sava..., stanbul 1955, s. 433. Jaeschke, Kronoloji, s. 26. DA, FO 371/4225/72723. DA, FO 371/3658/84432, Webbden Dileri Bakanlna, 18.41919. DA, FO 371/3658/80086, Webbden Dileri Bakanlna, 19.4.1919. DA, FO 371/3659/88748, Calthorpedan Dileri Bakanlna, 27.4.1919. Taalan, s. 212. Tansel, s. 144. PRFRUS, c. IV, s. 716. ngiliz Kabinesi belgeleri, Cab. P. 29/377, 181 C, 6.5.1919. DA, FO 371/4227/86549, Calthorpedan Curzona, 24.5.1919.

1026

71 72 1971, s. 5. 73

Sabah, 16 ve 25.5.1919; Memleket, leri, Zaman, 16.6.1919. Taalan, s. 236; Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 79; Kazm zalp, Milli Mcadele, Ankara

Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, stanbul 1943, s. 16;

Taalan, s. 225. 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 Taalan, s. 232; Gkbel, s. 73. zalp, s. 6; Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 41; Taalan, s. 236. nal Trke, Kurtulu Savanda Mula, stanbul 1973, s. 18. Trke, s. 255-256; Zaman, 19.5.1919. Peker, stiklal Sava..., s. 39; Kastamonu ili yll, 1973. Sarhan, s. 247. stiklal, 18-19.5.1919. Yetkin, s. 36. Sabahattin zel, Kurtulu Mcadelesinde Trabzon, Ankara 1991, s. 70. Hadisat, 17.5.1919. stiklal, Zaman, 19.5-1919; Memleket, 20.5.1919; Coar, s. 20; Ahmet Akif Ttenk, Milli

Mcadelede Denizli, zmir, s. 10. 85 86 Vakit, Memleket, stiklal, Sabah, kdam, 19.5.1919. DA, FO 371/4218/88114, Calthorpedan Curzona, 3.6.1919, iliikte, Konrol subaynn

19.51919 tarihli raporunun sureti. 87 88 89 90 91 92 Sabah, kdam, Vakit, Memleket, 19.5.1919; Alemdar, 26.5.1919. Memleket, 19.5.1919; Sabah, kdam, stikll, 20.5.1919. kdam, 22.5.1919. DA, FO 371/4218/88121 Calthorpedan Curzona, 3.6.1919. DA, FO 371/4227/76103, Webbden Dileri Bakanlna, 19.5.1919. DA, FO 371/76549, Webbden Dileri Bakanlna, 19.5.1919.

1027

93 94 95 96 97 98

DA, FO 371/4218/88120, Calthorpedan Curzona, 3.6.1919. DA, FO 371/4218/88747, Calthorpedan Curzona, 29.5.1919. DA, FO 371/4227/76459, Webbden Dileri Bakanlna, 29.51919. Sonyel, Trk Kurtulu Sava, I, s. 65 vd. Cebesoy, s. 37; evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, stanbul. 1976, c.1, s. 344-345. Carlo Sforza, Construttori e Distruttori, Roma, 1945, s. 373, naklen Mevlt elebi, Milli

Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri, Ankara 1999, s. 43. 99 Harp Tarihi Dairesi Arivi, no.5/7723, dosya no.220; Saral, s. 55-56.

100 Tarih, c. IV, stanbul 1934, s. 31. 101 Coar, s. 6-8; Gkbilgin, I, s. 87; Jaeschke, Kronoloji, s. 80. 102 Tark Zafer Tunaya, Mdafaa-i Hukuk Ruhu, Vatan, 23.3. 1949; ayr. bkz. Milli haklarn muhafazas, Redd-i lhak Zihniyeti, Vatan, 10 ve 28.6.1950. 103 Mevlt, s. 158. 104 DA, FO 371/4158/118411, Calthorpedan Curzona, 30.7.1919. 105 Mustafa Kemalin atanmasyla ilgili rade-i Seniye ve ona verilen ynergeler iin bkz. Takvim-i Vekayi, no.3540; Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, no.1, Eyll 1952, belge no.3; Faik Reit Unat, Mustafa Kemal Paaya 9. Ordu kitaati mfettii sfatyla verilen vazife ve selahiyetlere dair baz vesikalar, Tarih Vesikalar, II, no. 2, vesika 7. 106 Mustafa Kemal Atatrk, Sylev I ve II, Ankara 1963 ve 1964, s. 1-4 ve 7-8. 107 Sylev I, s. 1-9. 108 Sylev I, s. 8-9.

1028

A. Mill Direni ve Tekiltlanma: Kuv-Y Milliye ve Mdafaa- Hukuk Mondros Mtarekesi Sonras Trkiye'nin galine Kar Mill Direni: Kuvy- Milliye (1918-1921) / Do. Dr. Adnan Sofuolu [s.618-627]
Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits / Trkiye 1914 ylnn sonbaharnda ttifak Devletleri (Almanya, Avusturya-Macaristan, talya) saflarnda 1. Dnya Savana katlan Osmanl Devleti, uluslararas balarndan kurtulmak iin, ayn zamanda ngiltere ve Fransann tahakkmnden kmak dncesindeydi. Buna mukabil dier taraftan da Almanyann etkisi altna girmekteydi. Savaa katlan Osmanl Devleti birok cephede mcadele etti. Ancak 1918 ylna gelindiinde savataki genel durum A.B.D.nin tilaf Devletleri yannda savaa girmi olmas sebebiyle ttifak Devletlerinin aleyhine bir gelime gstermekteydi. Bu ortamda Osmanl Devletinin durumu da parlak deildi. Nitekim Mays aynda Romanya, Eyllde Bulgaristan mtareke imzalayarak savatan ekildi. Bu gelimeler karsnda Osmanl Devletinin de mtareke imzalayp savatan ekilmekten baka seenei kalmamt. Nitekim 8 Ekim 1918de Talat Paa Hkmeti istifa etti. Yerine Ahmet zzet Paa Hkmeti kuruldu. Yeni hkmet stanbulda esir tutulan ngiliz generali Townshend araclyla 20 Ekim 1918de mtareke iin giriimlerde bulundu. Bilahare Bahriye Nazr Rauf Bey bakanlnda Trk Heyeti Limni Adasndaki Mondros Limanna geldi. Burada tilaf Devletleri adna ngiliz komutan Amiral Calthorpe bakanlndaki heyetle yaplan grmeler sonucunda 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi imzaland.1 Bylece Osmanl Devleti savatan ekildi. 11 Kasmda Almanya da teslim olarak savatan yenik olarak ekilecektir. 25 maddeden oluan Mondros Mtarekesi ar hkmlerden olumaktayd. Yani Osmanl Devleti tam anlamyla teslim olmaktayd. Esasnda Osmanl Devleti daha 1. Dnya Savandan nce emperyalist devletler arasnda nfuz blgeleri halinde paylatrlmt. Sava srasnda da tilaf Devletleri (ngiltere, Fransa, Rusya bilahare talya) yaptklar gizli antlamalarla Osmanl Devletini aralarnda paylatlar. Yani bir bakma nfuz blgelerini teyit ettiler.2 te imdi mtareke hkmleri galip devletlere bu nfuz blgelerini fiilen igal etme frsat verdii gibi aznlklara da harekete geme imkan salyordu. nk mtareke uygulandnda devletin elini kolunu balayacakt. Mtarekenin yrrle girmesinden sonra ise tilaf Devletleri Trk topraklarn fiilen igal ederek paralayacak giriimlerde bulunacaklardr. Nitekim antlama ksa bir sre sonra uygulanmaya baland. Antlamaya uygun olarak Trk birlikleri geri ekildi ve terhis edildi. Ordunun mevcudu 50000e indirildi. Dier taraftan devletin ulam ve haberlemesi, askeri nemi olan maden rnleri tilaf Devletlerinin denetimine geti. 6 Kasmdan itibaren anakkale ve stanbul boazlar tilaf Devletleri kuvvetlerince igal edildi. Kendi donanmalar arasnda bulunmayacana dair sz verdikleri halde ilerinde Yunan sava gemisinin de bulunduu tilaf Devletleri Donanmas 13 Kasm 1918de stanbula geldi ve demirledi. Ayn zamanda antlamann 7. maddesine dayanarak ngilizler, anakkale, Musul, Batum, Antep, Konya, Mara, Birecik, Samsun, Merzifon, Urfa ve Kars igal ettiler. Franszlar da Trakyadaki demiryolunun nemli istasyonlar ile Drtyol, Mersin, Adana ile Afyon istasyonunu igal ettiler. talyanlar ise nce pasif kaldlar. Ancak daha sonra Bat Anadoluda

1029

Yunanistan lehine siyasi gelimeler olunca, onlar da Antalya, Kuadas, Bodrum, Fethiye ve Marmarisi igal ettiler. Ayrca Konya ve Akehire de birlikler yolladlar.3 Bunlarn dnda 18 Kasmda Lord Curzon Avam Kamarasnda yapt konumada Krt, Arap, Ermeni, Rum ve Yahudilerin Trk egemenliinden kurtarlacan syleyecektir. Ayrca mtarekenin 24. maddesi de Osmanl Devleti zerinde bir Ermeni Devleti kurulmasnn yolunu amaktayd. Bu gelimeler Rum ve Ermenileri harekete geirecek rgtleri vastasyla hem siyasi hem de tedhi faaliyetlerini balatacaktr.4 Mtareke Sonras stanbul Mtarekeye Kar Tepkiler ve Siyasi Gelimeler Klasik Devletler hukukuna gre mtarekeler daimi ve devaml bir stat oluturan bar dzenini ifade etmezler. Ancak Mondros Mtarekesinin hkmleri Osmanl Devletini, devletin asli niteliklerinden yoksun brakt gibi, mtareke ncesi snrlar dahilinde igali hemen takip eden devrede Suriye, Lbnan, Irak gibi yeni devletlerin kurulmas abalarna imkn vermitir. Yukarda da belirtildii gibi ayn durum Dou Anadoluda bir Ermeni Devleti kurmak, Bat Anadoluyu ise Yunanllara vermek eklindeki tavrla srdrlmek istenecektir.5 Mtarekenin uygulanmasna ise ilk tepkiler kumandanlardan gelecektir. Nitekim Mustafa Kemal Paa mtareke hkmlerinin dourabilecei feci akbetleri dikkate alarak btn kaytlara ramen dmanlarn elinde oyuncak olmamak iin Sadrazam zzet Paaya uyarlarda bulundu. Bu ekilde Sadrazam zzet Paaya gnderdii telgraflarda mtareke hkmlerinin yanl anlalmaya msait olduunu, bu durum dzeltilmedike, ordular terhis edilecek ve galiplerin her dediine boyun eecek olursak dman ihtiraslarnn nne gemeye imkn olmayacan bildirdi.6 Mustafa Kemal Paann gsterdii bu tepkiler gibi Irak Cephesinde Ali hsan (Sabis) Paa, Kafkas Cephesinde Yakup evki Paa da mtarekenin imzasndan sonra blgelerindeki gelien olaylara tepki gstermilerdi. Mtarekenin imzalanmasndan sonra cephelerde bu gelimeler olurken stanbulda da antlamann uygulanmasndan dolay baz anlamazlklarn kmas bekleniyordu. Ancak stanbuldaki ynetim mtarekenin bozulmamas iin aba sarfediyordu. Bu buhranl gnlerde, 2 Kasmda ttihat ve Terakkinin nde gelenleri olan Said Halim, Enver, Talat ve Cemal Paalar ve dierlerinin yurt dna kalar ve hkmetin bu kalara gz yumduu sulamalar zerine Ahmet zzet Paa Hkmetinin ekilmesi istendi. 6 Kasmda Ayan Reisi Ahmet Rza Bey Tevfik Paann Sadrazam olmasn Padiaha iletti. Ahmet zzet Paa ise bazlarnca istenildii gibi ttihatlarn kamalarna gz yumduu gerekesiyle sulanan ileri Bakan Fethi Bey ve dier ttihati bakanlarn kabineden karlarak yeni bir kabine kurmas isteine yanamad ve 10 Kasmda hkmetten ekildi.7 Byle en buhranl gnlerde hkmetin istifas ve bir idari boluun olumas, Mtarekenin uygulanmasnda Trkler aleyhinde gelimelere vesile oldu. Bu srada 13 Kasmda stanbula gelmi bulunan Mustafa Kemal Paa, kendisinin de yer alaca tutarl ve kararl bir hkmet kurulmas iin abalara giriti. lk i olarak kurulma hazrlklar

1030

yaplan Tevfik Paa Hkmetinin gvenoyu almasn engellemeye alt. Ancak btn abalara ramen Tevfik Paa Hkmeti gvenoyu ald ve greve balad.8 Bir mddet sonra 2 Aralk 1918de Damat Ferit Paa Ayan Meclisinde Milli Meclisin fesh edilmesini istedi. Padiah da ttihat ve Terakki mensuplarnn ounlukta olduu Meclis-i Mebusan 21 Aralk 1918de feshetti.9 Artk stanbulda tam anlamyla bir kargaa bir dzensizlik ve ne yaptn bilmezlik hakimdi. Bu ortamda Tevfik Paa Hkmeti 3 Mart 1919a kadar iktidarda kald. Bundan sonra, istifa eden Tevfik Paa Hkmeti yerine 4 Mart 1919da Damat Ferit Paa Hkmeti geti. Ferit Paa Padiahn enitesi olmasndan dolay saraya yaknd ve Padiah VI. Mehmet Vahdettinin tam olarak gvendii bir kiiydi. Damat Ferit yeniden kurulmu olan Hrriyet ve tilf Frkasnn da nde gelen bir mensubuydu.10 Byle bir ortamda mtareke sonras, stanbulda eitli evrelerde karamsarlk havas etkili olmaya balam, gelecee ynelik bir takm dnceler ortaya kmt. Bu dncelerden biri, Osmanl Devleti kesin olarak yenilmi ve hibir kar koymada bulunamayacak duruma dmtr; dolaysyla adil olsunlar veya olmasnlar yenen devletlerin merhamet ve insafna bavurmaktan baka are yoktur, eklindeydi. Bu dncelerin yan sra, stanbulda daha nceki dnemlerde nemli grevlerde bulunan ordu komutanlar ve askerler ordunun mmkn olduu kadar gl tutulmasndan yana idiler. Bunun iin yaplabilecek ne varsa yapmaya hazr idiler. Bu dnemde Harbiye Nezareti ile Erkn- Harbiyedeki grevlilere byk iler dyordu. Ancak stanbulda halkn ve aydnlarn karamsarl iinde yapabilecekleri de snrl bulunuyordu.11 Bu dnceleri tayanlar kendi dnceleri dorultusunda faaliyette bulunmak zere eitli parti ve kurumlar kurdular. Mtareke sonras igaller karsnda halk ise perian ve akn bir duruma dt. Ancak Egede, Kilikyada, Kafkasta, fiilen tecavze uratlmaya ve ldrlmeye balannca, bilahare Dou Anadoluda ayn tehdit hissedilince halk silaha sarlp fiilen kar koymaktan baka are gremedi ve bu ie byk bir yreklilikle atld. Durumun dehet ve vehameti karsnda yer yer birtakm teekkller oluturuldu. Bu teekkller her ne kadar eitli fikir ve kanda olmakla beraber asl gaye milli kurtulu idi. Milli gayeye hizmet edecek ekilde kurulan bu cemiyetlere genel olarak Mdafa- Hukuk (Haklar Savunma) Cemiyetleri ad verildi.12 Yunanllarn Bat Anadoluya Ynelik Faaliyetleri zmirin gali ve Tepkiler erideki bu gelimelerin yan sra Mondros Mtarekesinden sonra Yunanllar Megali dea dorultusunda Bat Anadolu zerindeki siyasi ve askeri faaliyetlerini hzlandrmlard. Nitekim Venizelos propaganda almalarn derhal balatm ve hemen 2 Kasm 1918de I. Dnya Savana

1031

girmeleri karl ngilizlerce kendilerine vaad edilen Trk topra Bat Anadolunun bat ksmnn Yunanllara terkini istemiti.13 Ancak St. Jean de Maurienne anlamasyla Rus Hkmetinin muvafakati itiraz kaydyla zmir dahil Antalyaya kadar olan blge talyanlara braklmt. Fakat imdi ngilizler zmir blgesini talyanlara brakmak istemiyorlard. Nitekim yukarda zikredilen anlamay Ruslarn imzalamam olmas sebebiyle geersiz saylarak bu yredeki talyan istei dayanaksz brakld.14 Bu arada Yunanllar blgeye Rum nfusu kaydrp ymaya, eteler tekiliyle karklklar karmaya ve Trkleri yerlerinden etmeye alyorlard. Bylece yrede hem Rum nfusu oaltlyor hem de mtarekenin 7. maddesine ilerlik kazandrlp igl iin zemin hazrlanyordu.15 Bir yandan da Yunanllar diplomatik giriimlerde bulunuyorlard. Nitekim 30 Aralk 1918de Paris Bar Konferansna bir memorandum sunarak Anadoludaki isteklerini dile getirmiler. Bilahare 3-4 ubat 1919da Venizelos ayn istei ifahi olarak Paris Bar Konferans Onlar uras huzurunda tekrar etmiti.16 Nihayet Yunanistan Babakan Venizelosun Paris Bar Konferans nezdinde yrtt giriimler, talyann muhalefetine kar, ngiliz, Fransz ve ABDnin desteiyle netice verdi ve zmirin Yunan birliklerince igali 6 Mays 1919da talyanlarn toplantda bulunmad bir srada kararlatrld.17 ngilizler bu durumu Trklere 14 Mays gn haber verdiler. gl haberi Trkler arasnda ok byk bir heyecana yol at. nk zmirdeki Yunan igalinin ksa sreli deil devaml kalacana dair kuvvetli belirtiler oktu. zmirli Trkler zmirin igal edilecei ayialar kmas zerine vali Nurettin Paann da gayretleriyle 26 Aralk 1918de Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurmu, Trklerin haklarn ilmi ve ikna edici delillerle savunmak gayesiyle faaliyet gstermi, bu amala bir de 17-19 Mart 1919 tarihleri arasnda evredeki yerleim birimlerinin de katlmyla bir kongre toplamt.18 imdi ise bir de Redd-i lhak Cemiyeti kurdular. Bu cemiyet mensuplar 14-15 Mays 1919 gecesi imdiki Bahri Baba Parknda toplanp mcadele karar verdiler. Ancak bir sonu almalar gt. Nitekim 15 Mays 1919 sabah tilf Devletleri donanmas kontrolnde zmire Yunan birlikleri kmaya balad. zmirin igalinden sonra Yunanllar burada durmayp ierilere doru igl alanlarn genilettiler. Manisa dahil Bat Anadoluda nemli merkezleri igl ettiler. Bilahare Yunan igl harekat zmir Sanca, Manisa ve Ayvalk yresini iine alan Akhisar, Alaehir ve Nazillinin batsndan geen ve Milne hatt ad verilen hatta kadar genileyecektir.19 zmirin Yunanllar tarafndan igli zerine talyanlar da Kuadasna asker kardlar. Gllk, Skeyi, Milas igal ettiler. Bilahare de talyanlar ile Yunanllar genel olarak Menderes nehri snr olmak zere anlatlar.20 zmirin Yunanllar tarafndan igli, Anadoludaki Trkler arasnda hem dehet hem de byk bir znt meydana getirdi. Bata stanbul olmak zere Anadolunun hemen her yerinde protesto

1032

gsterileri ve mitingler tertiplendi. Her yere telgraflar ekildi. Bu ekilde Yunan igli protesto edildii gibi, padiahn da duruma el koymas ve bir are bulmas istenmekteydi.21 Gerekten zmirin igli bir dnm noktas olmutur. Nitekim daha nce tilaf Devletlerinin igl ettikleri yerler iin bu derece tepki olumamt. Ancak, zmirle ilgili Mondros Mtarekesinde hibir hkm yokken, zmirin daha nce bir Osmanl vilayeti olan Yunanistan tarafndan igli Trk milletinde byk bir infial uyandrd. nk tarihi gelimeler gstermiti ki, Balkanl milletler, Osmanl egemenliine son verdikleri yerde ok kez Mslmanlk ve Trklk diye bir ey brakmamaya almakta ve uygarlk yaptlarn dahi silip sprrcesine barndrmamakta, en azndan pek ar bir bask altna alnmaktadr. imdi bu durum Ege blgesine uygulanacakt.22 Nitekim zmirde Yunan ordusunun ve yerli Rumlarn ortaya koyduklar lgnlklar ve katliamlar, ayrca yerli Rumlarn Yunanllarca silahlandrlmas, blgeye adalardan ve Yunanistandan Rum halk getirerek iskn edilmeye almas23 bu durumu aka ortaya koymaktayd. zmirin igli ile yaplan yama ve katliamlar Trk topraklarnn birer ikier elden gitmeye baladn gsteren ok nemli bir gelimeydi. Bu gelimeler zerine 14. Kolordu Komutan Yusuf zzet Paa da Bandrmadaki ngiliz mmessilliine; zmir ve civarnn igalini protesto eden ve igale kar mukavemet edeceini bildiren bir telgraf gnderdi.24 Bu durum karsnda halktaki galeyan dindirmek ve oluan mukavemet havasn krmak iin blgede bulunan ngiliz subaylar iglin geici olduunu ve muvakkaten yapldn propaganda etmeye balamlardr.25 gale Kar Mukavemet ve Kuvay- Milliye Hareketinin Douu zmirin igli hadisesi hkmetin istifasna sebep oldu. Bu istifadan sonra kurulan yeni Damat Ferit Hkmetinde akir Paa Harbiye Nezaretinden ekildi. Yerine mukavemet yanls evket Turgut Paa grev ald.26 Esasnda Yunanllarn zmiri igalleri Megali dealarn gerekletirmek ynnde nemli bir adm attklarn gsteriyordu. Dier taraftan Osmanl yneticileri de daha 1915ten itibaren Yunanllarn Anadolu zerindeki istek ve emellerinden haberdardlar. imdi Yunanllar zmire asker karp daha ilere doru harekta getiklerine gre Megali dea dncelerini gerekletirmek istediklerini ortaya koyuyordu. Bu konuda Harbiye Nezareti, istihbarat birimlerince daha evvel ele geirilen ve Anadoludaki Yunan hedeflerini ortaya koyan haritay da ekleyerek Sadarete sunduu raporda Geri bunlarn shhati hakknda kati bir ey sylenmesi kabil olmasa da, zmir, Aydn ve Manisa fecaine ramen u aralk Avrupallar nezdinde yeniden baz msadata nail olduklar anlalmakta olan Yunanllarn vaziyetten bilistifade teebbs etmeleri muhtemel her trl tevs igal hareketlerine sed ekilmee muktez tedabir-i sye-i fehimane ehemmiyetle msterhemdir denmekteydi.27 Buradan da anlalacana gre Osmanl Erkan- Harbiyesi, bilhassa Yunan igaline

1033

kar mukavemet dncesindeydi.28 Bu bakmdan ilk i olarak Harbiye Nezareti zmirin igali akabinde 17. Kolordunun dalmas zerine, 56. Frkay Nezarete balam, 14. Kolordu kararghn da Tekirdadan Bandrmaya naklini kararlatrmt ki Bandrma da Yunan igal blgesi arasndayd.29 16.5.1919 tarihinde de Harbiye Nezareti namna gnderilen Cevat (obanl) imzal bir telgrafla btn birliklerden Yunan asker ihrac karsnda alelmum ktaatmzn terk-i mevki etmeyerek yerlerinde kalmalar ve bir emr-i vaki halinde silhlarndan tecridi gibi bir muameleye maruz kalmamalar iin her ktann toplu, silh banda ve zabt-u rabt yerinde bir halde bulundurulmas en kk msellah ktann dahi bu yolda hareket etmesi istendi.30 19 ve 20 Mays 1919 tarihinde de Harbiye Nazr evket Turgut Paa bu telgrafa zeyl (ek) olarak 14. ve 17. Kolordu Komutan ve 57. Frkaya gnderdii ifre telgrafla Her kta bulunduu mntkada kalarak asayii kendisine tevd olunan mahallin emn asayiine son dereceye kadar dikkat ve muhafaza edilerek ve ancak mtelifin kuvvetlerinin hakik cebir ve tazyiki karsnda ekilmek ve asla elindeki silh ve cephanesini teslim etmemek ve esarete rza gstermemek. Ktaat ekilmeye mecbur olsa bile ahz- asker ubeleri (askerlik ubeleri) yerlerinde kalarak ifa-y vazifeye devam eylemelidirler. Zabitan ailelerini imdiden saa ve sola sevkeylemek ahalinin heyecanna mucip olacandan bundan sarf- nazarla bu gibi aileleri azh- asker zabtann ve her ktadan muvakkaten braklacak sivil bir iki zabtann himayesine tevd eylemek lzmdr uyarsnda bulunarak, igal edilecek blgelerden ierilere muhaceretin balamasna engel olmak ve igal edilen yerleri en azndan idaresinin terk edilmemesini salamak istemekteydi.31 ileri Bakan Ali Kemal de bu srada ngilizlerin bilgisi dndaki igale kar mukavemetten yana gzkyor ve Balkesir mutasarrf Hilmi Beye Merkezden bir emir (emr-i sarih) ve ngilizlerden konferansn mukadderatna dair tebli-i kati olmadka asla Yunanllar tarafndan asker ihracna ve igale msaade edilmemesi ve iktiza ederse her trl kuvvetlerle mukavemet olunmas lzmdr telgrafn gnderiyordu.32 Bunlarn yansra Harbiye Nazr evket Turgut Paa, ilk i olarak Bat Anadoludaki buhranl duruma dzen vermek ve tedbir almak, dalan 17. Kolordunun 56. Frkasn yeniden derleyip toparlamak vazifesiyle Albay Bekir Sami Bey (Kunduk)i Bat Anadoluya gnderdi.33 Esasnda Harbiye Nazrl igale kar mukavemetten yana bir tavr almt ama nasl bir sistem dahilinde mcadele edilecei ak deildi. te bu ortamda Burdur Askerlik ubesi Bakan smail Hakk Bey, Denizlide bulunan 57. Frka komutan Albay efik Beye 15.5.1919 tarihinde bir telgraf gndererek halkn ounluuna dayanacak ekilde bir tekilat yaplmasn ve bunlarn mmkn mertebe el altndan silahlandrlmasn teklif etti.34 Ayrca telgrafta 12. Tmen dairesinde 20000 mkellefiyet meyannda gnll ve fed tekiltn yaplmasnn mmkn olduunu da belirterek 57. Frka komutannn emir ve grlerini istemekteydi. smail Hakk Bey bir gn sonra bu telgrafa ek olarak gnderdii telgrafnda da her ube dairesinde cihet-i mlkiye ve askeriye marifetiyle gizli yaplacak mukavemet-i Milliye merkezleri tekiltn ekirdei olacan belirtmekteydi.35 Bunlar o ortamda nemli gr ve tekliflerdi.

1034

Dier taraftan Yunan igalinin gittike genilemesi karsnda36 Yunanllara kar sivil direni araylar ve faaliyetleri balamt. Kzm zalp zmirin igali zerine Menemene gemi oradan da Bandrmaya hareket etmiti. Yol boyunca istasyonlarda (Manisa, Krkaa, Soma, Balkesir) zmirin igalini anlatarak belediye reislerinden Yunanllara mukavemet iin Redd-i lhak tekilt vcuda getirmelerini istemiti.37 Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri de silahl mcadele yapmak ve direni kuvvetleri oluturmak iin gayret sarf etmekteydi.38 Bu arada sivil katkl ilk direni Urlada vuku bulmutu. zmirin igali zerine Urlada 800 bulan Rum eteleri 16 Mays 1919da Trk kylerine saldrp yakp ykmaya ve yamacla balamalar zerine, Urlada 173. Piyade Alay Komutan Yarbay Kzm, elinde bulunan 18 silahl erle birlikte birka jandarma erini, alayn mekkarecilerini, subaylarn hizmet erlerini silahlandrd. Bu arada halkla da ibirlii yaparak tekil ettii milis kuvvetlerini de komutasna alp Rum etelerine kar koydu. Bilahare Yunan birlikleriyle mcadele etti.39 Bu hareket ilk etapta baarszlkla sonulanmsa da byk ounluu ile Rum olan bir kasabada bile sivil halkn ileri gelenleri ile idareci ve din adamlarnn i birlii ile mukavemet kurulabileceine ve bu ekilde igale mukabele edilebileceine bir rnek tekil etti.40 Btn bunlarn yannda mukavemet aleyhtar propagandalar da yaplmaktayd. Nitekim zmirin igali zerine oradan ierilere gelen yolcularn anlattklar mukavemet taraftarlarnca mill direniin balatlmas ynnde kullanlmaya allrken, ayn yolcularn anlattklar olaylar mukavemet aleyhinde de kullanlmaktayd. Nitekim muhalif propagandalar ve yolcularn anlattklar halk zerinde aksi tesir de yapmakta ve bu durum halk zaman zaman skunete de sevk etmekteydi. nk hem anlatlanlar, hem de menfi propagandalarn etkisi, ayn zamanda tilf Devletleri donanmasnn Yunanllarn ve yerli Rumlarn Mslmanlar aleyhinde kendi gzleri nnde yaptklar kanl faciaya kar seyirci kalmalar btn bu muamelenin tilf Devletlerince tertiplendii ve Yunanllarn her eyi yapabilecekleri manasnda yorumlanabiliyordu. Bu arada mcadele aleyhine propaganda yapanlarca, mukavemet gstermenin ve silha sarlmann katliama sebep olduu ve olaca halka fsldanyordu.41 Bu srada Yunan ilerleyii de gittike genilemekteydi. Nitekim ilerleyen Yunanllar Menemeni igal ederek silh ve cephaneyi ele geirdiler. Bu durumda direniten yana olan Erkan- Harbiye-i Umumiye (Genelkurmay) Reisi Cevat Paa, 22 Mays 1919da Bat Anadolu birliklerine Devletin Yunanllara kaptracak fazla ne bir silh ne de bir fiengi var. Binaenaleyh bu gibi tehlikelere maruz mallarla esliha ve cephane ile toplarmz hi bir dadaaya meydan vermemek zere emin mahallere nakil ettirmenizi rica ve bylece teslim-i silh gibi zilletlere meydan braklmamasn ehemmiyetle ilve eylerim mealinde ifre telgraf gnderdi.42 Dier taraftan direniten yana olmasna ramen Harbiye Nezareti eldeki mevcut birliklerin direnie msait olmadn dnmekteydi. nk mtarekeden sonra zellikle Bat Anadoludaki birlikler ekirdek haline gelmi durumdayd. Ayn zamanda zmir igalinden sonra yaplan aleyhte propagandalar neticesi askerler birliklerinden kmeler halinde firar etmeye balamlard. Bu firarlar neticesi birliklerde asker says o derece azalmt ki ileri grecek, nbet tutacak asker kalmamt. Firarlar nlemek iin vur emri dahi karlmt.43

1035

te bu ortam iinde 57. Frka komutan Albay efik Aker, blgedeki durumu ieren ve Burdur Askerlik ubesi Reisi smail Hakk Beyin grleri dorultusunda are ieren bir raporu Harbiye Nezaretine sundu. Bu raporda zetle Blgedeki ruh durumu aada arz ve tasvir ederim. Halk mitsizdir. Yunanllar gibi ezeli bir Trk dmannn hkimiyetine girmektense talyan igalini uygun buluyorlar Yunanllarn ve zellikle etelerin mezalimi halkn moralini krmtr. Erler de her trl iddetli tedbire ramen %95 orannda dalmas, tmeni pek ac ve zor durumda brakmtr. Halkn moralinin bozulmasna balca sebep Yunanllarn nizam kuvvetlerinden ileriye srdkleri babozuk etelerin yaptklar mezalime kar himaye edilmemeleridir. Aldmz tedbirler, kuvvetlerimizin azl sebebiyle yeterli olamamaktadr. Savamaya hazr ahalide kk bir kuvvet varsa da zamannda dzenli ve gizli bir tekilat kurulmamas yznden bunlardan da faydalanlamamaktadr dedikten sonra Albay efik Aker mcadeleye hazr olarak miktar pek az olan asabi yaratll ou erkez ve Giritlilerin varlndan bahsedip, raporunun sonunda da Durumun slah iin Kuva-y Milliye Tekilt vcuda getirmenin en iyi tedbir olacan belirtti.44 Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paa da raporu okuduktan sonra bu raporun son ksmndaki Kuva-y Milliye tekilt kurulmaldr cmlesinin altn izerek son fkra gayet nemlidir ve acele edilmesi lzmdr diye not dt.45 Bu kayt basnda dahi yer ald. Bylece Kuva-y Milliye ad ve dncesi benimsenmekte ve Kuva-y Milliye devri balamaktayd.46 Nitekim bu srada Ayvalk Mevki Kumandanlnn Yunan igaline kar yardm istei zerine blgede grevli bulunan Bekir Sami Bey, 28.5.1919da gnderdii telgrafta Grlecek byk ilere kar elimizde pek az muvazzaf Trk ktaat mevcuttur. Muvafk bir cereyan vermee muvaffak olduumuz Ayvalk igali meselesinden lzum hissedeceiniz icraat mmkn olduu kadar az zayiatla bilhassa mill kuvvetlerle yapmanz pek rica ederim diyecektir.47 Bylece 29 Mays gn Yunan igaline kar burada ilk askeri direni milis kuvvetleriyle birlikte verilecektir.48 Yine 29 Maysta ise demi kaymakam Bekir Sami Bey tilaf devletleri temsilcilerine ektii protesto telgrafnda artk biliniz ki kalem deil silah konuuyor diyerek adeta Kuva-y Milliye devrinin alm olduunu ortaya koyuyordu.49 Bilahare Balkesirde ve dier blgelerde Yunanllara kar oluan cephelerin tertibi ve Kuva-y Milliyenin edilmesi, bunlara nasl asker salanacann zmlenmesi gerekiyordu. Bu sebeple blgede Mdafa-i Hukuk ve Redd-i lhak cemiyetleri bir Heyet-i Merkeziye oluturarak kongreler toplama yoluna gitti. Nitekim daha sonralar toplanacak olan Balkesir, Alaehir ve Nazilli Kongrelerinde bu ynde kararlar alnacaktr.50 Kuvay- Milliyenin Yaps Yukardaki blmlerde mill kuvvetlerin oluturulmas iin blgede yaplan alma ve faaliyetler anlatld. Bu ekilde mill kuvvetlerin oluturulmas ise u pln ve program erevesinde yaplmaktayd. 1. Hkmetle resmen ilgisi olmayacak, fakat milli bir sfat ve salahiyet tayacak bir gayr-i resm kuvvetin meydana kartlmas. Bu kuvvetlerin el altndan ordunun silh ve cephanesiyle

1036

donatlmas. Bunlarn yannda ordu birliklerinin asker sfatn deitirecek subaylar aralarna sokarak bu kuvvetlerin dzene sokulup, ordu komutanlklarnn gizli ve maskeli sevk ve idaresi altnda hareket ettirilmesi. 2. Ordunun nizamiye kuvvetlerinin de bu mill kuvvetlerle beraber o kuvvetin maskesi altnda direnie itirak ettirilmesi.51 Kuva-y Milliyeyi rgtleyenler genelde terhis edilmi olan Osmanl birliklerinin subaylar, zmir igalinden sonra ierilere ekilip direnie karar veren subaylar ile ttihat ve Terakki ynetimi dneminde tayin edilen ve milliyeti ideolojiyi benimsemi olan kaymakamlarla mutasarrflar ve ynetiminde yer alm Ermeni tehciri dolaysyla ya da sava sulusu olarak sulanp tutuklanma ihtimali bulunan yneticilerdi.52 nceki blmlerde anlatld gibi mill kuvvetler genelde nce halkn zerinde sz sahibi olan unsurlar ikna ederek oluturuldu. Bilahare bunlar mcadeleye kazandrdktan sonra da bunlarn vastasyla btn milleti mcadeleye sevk etmek plnland.53 Bylece hudut ve istikllin muhafazas iin Anadolunun batsnda ve gneyinde oluturulan54 Kuva-y Milliye umum olarak mahalli tekilatla idare edilmekteydi. Nitekim mill kuvvetler Mdafa-i Hukuk Cemiyetinin Heyet-i dare ve Heyet-i Merkeziyeleri tarafndan tekil olunmaktayd. Mill kuvvetler sabit ve seyyar olmak zere iki trl idi. Bunlardan seyyar kuvvetler, silh altnda vazife gren efraddan maada btn milletin fertlerinin eli silah tutan genlerinden tekil olundu. Mill kuvvetler yalnz kendi mntkalarnda deil icap eden dier mntkalara da gemekte idiler. Sabit kuvvetler ise seyyar kuvvetleri tekil edenlerin maadasndan teekkl etmekteydi. Bunlar her trl arta kar mdafaa tertibat alrlard. Bu kuvvetlerin ihtiyalar zenginler tarafndan ve ordunun muaveneti ile temin olunmaktayd. Mill kuvvetleri tekil edecek her fert Kurana el basarak mal ve can zerine yemin ederdi. Efradn piyadelerine yevmiye yarmar lira ve svarilerine yetmi be kuru, zabitanlara yemeklerinden baka yirmi lira verilmekte ayrca nemli hizmetleri ve fedakrlklar halinde ikramiye de verilmekteydi. Bu miktarlar Heyet-i Temsiliye ve Heyet-i dare icab- hale gre deitirmekteydi.55 Ancak Kuva-y Milliye nizam bir ordu deildi. Tmen, alay, tabur, blk tekiltlar yoktu.56 Mill kuvvetlerin insan kayna yukarda da deindiimiz gibi dada gezen ekya ve zeybekler, asker kaaklar, hapishaneden karlan mahkm ve zanllar, bir nevi askere alma eklinde kylerden kasabalardan toplanan kimseler, gerekten mill ve vatan duygularla, baka gaye gzetmeksizin mcadeleye katlan gnll ve adamlaryla birlikte mfreze oluturularak mcadeleye katlan mlk sahipleri idi.57 Blgelere gre ete veya eitli isimlerle anlan Kuva-y Milliye birliklerinin bir umum kumandan, ayrca da cephe kumandanlar vard. Kuva-y Milliye iki oymaa ayrlmaktayd. Birincisine mfreze, dierine de posta denilmekteydi. Mfrezeler 50 kiilik olup komutanlarna mfreze kumandan; postalar ise 15 kiiden mrekkep olup komutanlarna postaba ad verilmiti.58 eitli isimlerle anlan mill kuvvetlerin komutanlar genelde efeler ve ekya reisleri, komitaclar, sivil kumandanlar ve subaylardan olumaktayd.59

1037

Kuva-y Milliyenin muharebe taktii imkn ve artlar gerei bir yere bal kalmamak artyla mahdut sayda mfrezelerle bir ve mteaddit basknlar yaplarak dman mevzilerinde karklklar yaratmak ve en ziyade baar elde edilen yerde baskn tamamlamakt.60 Kuvay- Milliyeye Kar stanbul Hkmeti ile Heyet-i Temsiliyenin Tavrlar nceki blmde deinildii gibi, hkmet, Yunan igalinin zmir igaliyle snrl kalmayp, ngilizlerin nderliinde tezghlanan bir hile ile snr belirsiz istilaya dnmesi karsnda buralarn Yunanllara braklamayacan gstermek ve ispatlamak gayesiyle blgedeki direni hareketini bir sre destekledi.61 Nitekim Damat Ferit Paa Hkmetinin 1 Haziran 1919da gazetelere gnderdii tebliden bu durum belli olmaktayd.62 Ancak hkmet sadece Yunanllara kar direnii desteklemekteydi. Yani bu hareketin yaygnlamasn istememekteydi.63 nk bu srada bir grup Anadoluya geerek igallere kar Anadoluda tekilatlanma almalar balatmt. Mdafa-i Hukuk Cemiyetleri de direni hareketlerini oluturmaya almaktaydlar. Bilindii gibi bu srada Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919da Samsuna km bir mddet sonra da 22 Haziran 1919 Amasya Genelgesiyle aka Mill Mcadele Hareketi balatmt. Bu ortamda hkmetin direnie kar tavr deiti. Bu srada 8 Hazirandan itibaren de ngilizler Mustafa Kemal Paaya kar tavr almlar ve Onun geri arlmas iin hkmete bavurmulard. Dier taraftan Dahiliye Nazr Ali Kemal ise tekilatlanma faaliyetlerine kar tavr alyor ve iddetli tebligatlar yaynlayp ilgililere gnderiyordu. Nitekim 18 Haziranda genel olarak Kuva-y Milliye Hareketini yasaklayan genelge yaynlad.64 Bir mddet sonra hkmette direni yanllar ile kartlar arasnda mcadele ba gsterdi ve karklk kt ki bu ortamda Ali Kemal ile birlikte direni yanls Harbiye Nazr evket Turgut Paa da istifa etti yerine Harbiye Nezaretine Mill harekete kar olan Ali Ferit Paa getirildi. Ancak Sivas Kongresinden sonra ibana gelen Ali Rza Paa bilahare onun istifasndan sonra iktidara gelen Salih Paa Hkmetleri Kuvay- Milliyeye taraftar olacaklarsa da Nisan 1920de tekrar ibana gelen Damat Ferit Hkmati Kuvay- Milliyeye kar iddetle cephe alacaktr.65 imdi bu ortamda Kuva-y Milliyenin mahallinden sevk ve idaresi daha byk bir nem kazanmaktayd. Bu gelimeler vuku bulurken Mustafa Kemal Paa liderliinde balatlan Mill Mcadele hareketi her eye ramen adm adm gelime gstermekteydi. Nitekim bu srada Mustafa Kemal Paa Erzurum Kongresine katld. Burada Kongre Bakanlna seildi, Kongrede Kuva-y Milliyenin amil klnaca karar alnm ayn zamanda Mill Mcadelenin ilk siyasi kuruluu olan Heyet-i Temsiliye oluturuldu. Mustafa Kemal Paa ayn zamanda bu heyetin bakanlna getirildi.66 Bilahare 4-11 Eyll 1919 tarihleri arasnda Sivas Kongresi topland. Bu kongrede de Kuva-y Milliyenin amil klnaca karar alnd ayn zamanda btn Kuva-y Milliye birliklerinin tek at altnda toplanmas ve Heyet-i Temsiliyenin denetimine verilmesi kararlatrld. Bu srada Kongre, Ali Fuat Paay Garb- Anadolu Umum Kuva-y Milliye Kumandanlna tayin etti. Ayrca Kuva-y Milliyenin yaygnlatrlmas iin almalara baland bu gayeyle igal blgelerine elemanlar gnderildi.67

1038

Kuvay- Milliye Talimatnamesi Ayrca bu arada yukarda ifade edilen giriimlerin yansra Sivasta gayet mahrem Mill Kongre Heyet-i Merkeziyesi imzal iki blml bir Kuva-y Milliye talimatnamesi hazrlanarak sadece blgelerde tespit edilen gvenilir Kuva-y Milliye komutanlarna gnderilecektir. Bu sekilde eitli blgelerde oluan Kuva-y Milliye zabt-u rabt altna alnmaya allacaktr. Kuva-y Milliyenin yapsn alma eklini, hedef ve gayelerini ortaya koyan bu talimatname u esaslar ihtiva etmekteydi: Yalnz Kuva-y Milliye tekilatna memur olacaklara verilmek zere gayet mahrem talimatdr. 1. stikllimizi muhafaza urunda teekkl ve taazzv etmi, mill kuvvetler her trl mdahale ve tecavzden masundur. Devlet ve milletin mukadderatna irade-i seniye hkim ve mildir. Ordu, makam- muaal-y hilfetin masumiyetine kbil olan i bu irade-i milliyenin tbi ve hadimidir. 2. Ordu tecavz vukuunda plnna tevfikan harekt irad edeceinden ayrca bervechi ati tekilt yaplr. 3. Tekilt- Milliyenizle ordu arasndaki irtibat Heyet-i Temsiliye muhafaza eder. Ancak bir tehlike halinde her trl merkez mcadelede mcavirinde bulunan kta kumandanlaryla irtibatta bulunur. 4. Mill mfrezeler Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Heyet-i idare ve Heyet-i Merkeziyeleri tarafndan tekil olunur. Bu hususta icap eden muavanetin ahz- asker resas ve kumandanlar ifa ederler. Bu tekiltn tevsii emrinde atideki hususat nazar- dikkate alnmaldr. a. Anasr- gayrimslimenin kasreti b. Harekt- ihtilliyeye mahsus kuvvetlerin c. Srf soygunculuk ve intikamclk ve esbab- saire ile ilc-y cinayet ve icr-y ekavet eyleyen Mslim ve gayr-i Mslim etelerin azl ve okluu. 5. Mill mfrezeler sabit ve seyyar olmak zere iki trldr. Umumiyetle mcadele ve emniyet ve asayi temin ve idam ve icabnda orduyu takviye ve harektnn teshil maksad ile seyyar mfrezeler tekil olunur. Bundan baka ekiyalarn taarruzdan ve anasr- gayrmslimenin ihtill ve tecavznden kasaba ve kylerin muhafaza ve mdafaa iin mahalline seyyar ve sabit mfrezeleri vcuda getirilir. 6. Seyyar mfrezeler silh altnda ifa-y vazife eder efraddan maada btn efrad- milletin eli silh tutan genlerinden tekil olunur. Bir tehlike annda vuku bulacak davet zerine orduyu seferber edecek olanlar orduya iltihak eder. Mtebaki kuvvet tehlikelere kar olup bunlara lzumunda makineli tfek ve top da ilhak olunur. Efradn muhabere grm olmas mreccahdr. Zabt-u rabta kadir ve maharette bu mfrezeler ekavetgh bir kuvvet olmayp selmet-i millet ve memlekete vakf hizmet ve

1039

hayat etmi kanaatkr zevattan mrekkep olmaldr. Mfrezelerin tekili emri kumanda ve idaresi tabi asker manga, takm ve blk gibidir. Mkfat ve mczat dahi askerlikteki gibidir. 7. Mfrezeler yalnz kendi mntkalarnda deil lede-l icap mcavir mntka mfrezeleri ile tevhidi mesai iin dier mntkalara geerler. Bu vezaif mahalli heyet-i idare ve merkeziyenin emri ile olur. Ancak ahval- mhimmede mfrezeler kendiliklerinden muavenete komakta mkelleftirler. Yalnz bu halde mensup olduklar heyet-i idare veya merkeziyeleri haberdar ederler. Mhim grlen memalikiye icabnda bir kta-y askeriye dahi kuvve-i zahir olarak gnderilir. 8. Vilayet ve mstakil liva heyet-i merkeziyeleri ile Heyet-i Temsiliye lzum grd mntkalarn mfrezelerini muhatarada bulunan her hangi mcavir bir mntkaya sevk ve celb ile ifa-y vazifeye davet edilir. Bu halde mntkalar kendilerine mensup mfrezelerin noksanlarn ikmal ve sevk etmekte mkelleftir. 9. Sabit mfrezeler seyyar mfrezeleri tekil edenlerin maadasndan teekkl eder. Bunlar tarafndan lzum grlm kylerde, nahiyelerde ve ehirlerin mahallerinde mdafaa tertibat yaplmak Hristiyanlarn katliam ve hrk ika ve asayiin ihlli gibi haince maksatlarna ve ekiya etelerinin taarruz ve tecavzne kar tedabir alrlar. 10. Sabit ve seyyar mill mfrezelere nktezi eslihay mtenevviann temin ve tedariki mhimdir. Ekiyadan alnan silhlar ve zenginler tarafndan para ile tedariki mmkn olan tfenk ve rovelver ve bomba teslihata madar olabilir. Bu hususta ordunun da muaveneti talep olunur, mfrezelerin temin-i iaeleri dahi heyet-i merkeziye ve idarelerce mukarrerata tevkifan ifa edilir. 11. Her nevi fazla esliha, mhimmat ve malzeme mnasip mahallere depo edilir. cabnda dman eline gemesi melhuz depolar muhataral mntkadan nakil veya nakle imkn yoksa mecburiyet halinde seyyar ve sabit mfrezelere kefaletle ve muntazam numara tahtnda tevcih olunur. 12. Mill mfrezeleri tekil edecek her fert, Kuran-azime mal ve can zerine el basarak tahlif olunur. 13. Mfrezelerin shhiye umuru iin evvelce askerlikde ders grm olanlardan istifade olunmaldr. l ve sarg takmlar ordudan talep olunur. 14. bu mveccih bir talimatname maiyetinde olup ahkm her mallen erait ve icabatna tevfikan tatbik olunur. Mill Kongre Heyet-i Merkeziyesi Seyyar ve Sabit Mfreze Zabitan ve Efradna Hali Faaliyete Getikleri Zaman Verilecek kramiye le Tarz- aelerini Mir Talimatnamedir. 1. Yaya ve atl efrada ekmek ve bineklere arpa verilmekle beraber, piyadelere yevmiye yarmar lira ve svarilere yetmi be kuru verilecektir. 2. Zabitana alet seviye yemeklerinden baka mahiyye yirmi lira verilecektir.

1040

3. Fevklade fedakrlk ve hizeti sebk edecek olanlara Heyet-i dare ve merkeziyenin tensip edecei kadar ikramiye verilmelidir. 4. Bu talimat kat olmayp Heyet-i Merkeziye ve heyet-i idarelerce icab- hale gre tashih ve tebdil edilebilir. 5. Gnll mfrezelere iltihak edecek olan ordu zabitan ve efrad hakknda da ayn sratte muamele edilecektir.68 Bylece Kuvay- Milliye, olumasndan itibaren B.M.M. Hkmeti (Ankara Hkmeti) tarafndan Ocak 1921de dzenli ordunun kurulmasna kadar geen srede iglci glere ve i problemlere kar baar ile mcadele edecektir. Dzenli ordunun kurulmasndan sonra ise btn milisler dzenli birlikler halinde tensik edilerek ordu birlikleri iine alnacaklardr.69 1 1. Dnya Savanda Osmanl Devletinin durumu ile ilgili olarak bkz. Fahir Armaolu,

Siyasi Tarih, Ankara-1975 s. 409 vd. Oral Sander, Siyasi Tarih c. 1 Mart 1999 s. 325 vd. Mondros Mtarekesi iin ayrca bkz. Al Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, stanbul-1948 s. 63; Trk stikll Harbi Genkur basm c. 1 Ankara-1962 s. 33 vd.; Gotthard Jaeschke: Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara-1986 s. 27 vd.; Yusuf Hikmet Bayur Atatrk Hayat ve Eseri, Ankara-1997 s. 167-173; Ahmet zzet Paa; Feryadm c. 2 stanbul-1993 s. 7 vd.; mtareke metni iin bkz. s. 283-286, Rauf Orbay; Cehennem Deirmeni stanbul-1993 s. 89 vd. 2 Gizli Antlamalar iin bkz. Yulu Tekin Kurat, Ankara-1986; Oral Sander a.g.e. s. 337-341;

Ayrca bu konuda geni bilgi iin bkz. David Fromkin; Bara Son Veren Bar; ev: Mehmet Harmanc stanbul-1994. 3 1962. 4 Rum Faaliyetleri iin bkz. Adnan Sofuolu, Fener Rum Patrikhanesi ve Siyasi Faaliyetleri Geni bilgi iin bkz. Trk stikll Harbi; Mondros Mtarekesi ve Tatbikat c. 1, Ankara-

stanbul-1996; Murat Hatipolu, Yunanistandaki Gelimelerin Inda Trk-Yunan likilerinin 101 Yl (1821-1922) Ankara-1998; Pontus Meselesi yayna haz: Ylmaz Kurt Ankara-1995 Gotthard Jaeschke a.g.e., s. 36 vd. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, c. 1 Ankara-1973 s. 90 vd. 5 Trk stikll Harbi c. 1 s. 50-53; Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri (A. T. T. B) c.

4 Ankara 1991 s. 21-22; Yusuf Hikmet Bayur age. s. 178 vd. 6 7 Trk stikll Harbi c. 1 s. 50-53; A. T. T. B s. 16; Yusuf Hikmet Bayur, age. s. 178 vd. Yusuf Hikmet Bayur a.g.e., s. 187; Ahmet zzet Paa age. s. 30 vd.; Tayyib Gkbilgin, Mill

Mcadele Balarken c. 1 Ankara-1959 s. 8de istifa tarihi 9 Kasm olarak gsterilmektedir. 8 Ahmet zzet Paa; a.g.e., s. 45-46; Yusuf Hikmet Bayur a.g.e., s. 187; Kzm Karabekir

stikll Harbimiz, stanbul-1969 s. 78.

1041

9 s. 28 vd. 10

Trk stikll Harbi c. 2 k. 2 Ankara-1965 s. 93; Kzm Karabekir a.g.e., s. 9; Yusuf Hikmet

Bayur a.g.e., s. 247; Tayyib Gkbilgin age c. 1 s. 2; Fahri Belen; Trk Kurtulu Sava, Ankara-1973

Trk stikll Harbi c. 1 s. 192; Tayyib Gkbilgin; a.g.e., c. 1 s. 52; Kzm Karabekir age. s.

15; Ali Fuat Cebesoy; Mill Mcadele Hatralar stanbul-1953 s. 47. 11 Tuncer Baykara; Mill Mcadele; Ankara-1985 s. 33-35; Yusuf Hikmet Bayur a.g.e., s.

191-193; Ali Fuat Cebesoy; Bilinmeyen Hatralar, Kuvay-i Milliye ve Cumhuriyet Devrimleri, Yayna Hazrlayan Osman Selim Kocahanolu, stanbul-2001 s. 350. 12 Yusuf Hikmet Bayur a.g.e., s. 192-193; Mdafa-i Hukuk Cemiyetleri ve dier direni

yanls kurum ve kurulular ile ilgili bkz. Yusuf Hikmet Bayur age. s. 193 vd.; Tark Zafer Tunaya Trkiyede Siyasal Partiler c. 2 stanbul-1986. 13 Cebesoy; Milli Mcadele Hatralar s. 56-57; Ayrca Yunan istekleri iin bkz. Laurance

Evans; Trkiyenin Paylalmas ev. Tevfik Alanay stanbul-1972; Michael Llewelyn Smith; Anadolu zerindeki Gz, stanbul-1978 s. 84-85; Dimirtri Kitsikis; Yunan Propagandas, Meydan Neriyat; s. 32. 14 15 1994 s. 50. 16 Jaeschke, s. 61; Sofuolu, s. 50; Salah R. Sonyel; Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Jaeschke; s. 60-63 Trk stikll Harbi c. 2 k. 1 Ankara-1963 s. 12-16. Adnan Sofuolu; Kuvay- Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu (1919-1921), Ankara-

c. 1 Ankara-1973 s. 51-52. 17 18 Sonyel, s. 52; Smith, s. 90-93; Sofuolu s. 54-55. Geni bilgi iin bkz. A. Sofuolu a.g.e., S. 48-49.; C. Bayar, Ben de Yazdm c. 7 stanbul-

1969 s. 2307; Nurdoan Taalan; Egede Trk Kurtulu Sava Balarken stanbul-1970 s. 193. 19 Geni bilgi iin bkz. Sofuolu, a.g.e., s. 67-69; Gkbilgin; a.g.e., s. 122 vd.; Trk stikll

Harbi c. 1 k. 1 s. 83 vd.; Jaeschke a.g.e., s. 85-88. 20 Celal Bayar c. 6 s. 1956; nal Tank, Kurtulu Savanda Mula, stanbul-1973 s. 189

vd.; Jaeschke a.g.e., s. 87. 21 Sofuolu a.g.e., s. 60-67 stanbul Mitingleri iin bkz. Keml Arburnu, Milli Mcadelede,

stanbul Mitingleri stanbul-1975; Trk stikll Harbi c. 2 k. 1 s. 64-65; Gkbilgin, c. 1 s. 87 vd.; Kzm zalp, Milli Mcadele c. 1 Ankara-1985 s. 20-23. 22 Sina Akin; Osmanl Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul-1983 s. 275.

1042

23

gl ncesi ve sonras blgeye Rum iskn etme faliyetleri ve Yunanllarn tutumlaryla

ilgili ariv belgeleri bunu aka ortaya koyuyor, bkz. BABEO (Babakanlk Arivi Bab- li Evrak Odas); Umumi No: 341375 ve 343454 numaradaki belgeler. 24 Nota eklinde bu telgrafn mukavemetle ilgili olan 4. maddesine Harbiye Nezareti itiraz

etmitir. zalp; Milli Mcadele c. 1 Ankara-1985 s. 20-23. 25 M. efik Aker; stikll Harbinde 57. Tmen ve Aydn Milli Cidali (104 Sayl Askeri

Mecmuann Tarih Ksm). Ankara-1973 s. 74. 26 evket Turgut Paa, 31 Mart Vakas zerine stanbula yryen Harekt Ordusunun

Edirne Garnizonundan sevk edilmi olan birliklerin kumandanyd. Trk stikll Harbi; c. 2 k. 1 s. 67. 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 BABEO; Umumi No: 343311, 15 Temmuz 1919. Trk stikll Harbi; c. 2 k. 1 s. 68. Rahmi Apak; Garb Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara-1990 s. 30-31. zalp; c. 2, s. 2-3, Belge No: 2; Aker; s. 69. zalp; s. 5, Belge 3; Aker; s. 87. zalp; s. 1, Belge No: 1. Bekir Sami Beyin faaliyetleri iin bkz. Sofuolu a.g.e., S. 116 vd. ATASE (Genelkurmay) Arivi; Kls. 401, Dos. 3, Fih. 44. ATASE Arivi; Kls. 401, Dos. 3, Fih. 42. 21/5de Menemen, 22/5 Seluk, 25/5 Manisa, 27/5 Aydn, 28/5 Tire, 29/5 Ayvalk ve

Kasaba, 1/6 demi, 3/6 Nazilli, 4/6 Ahmetli, 1/6 Akhisar, 12/5 de Bergama igal edildi. Jaeschke, Kurtulu Sava Kronolojisi, c. 1 Ankara-1970 s. 35-48; Utkan Kocatrk; Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi Ankara-1988 s. 40-50. 37 38 zalp; c. 1, s. 9. lhan Tekeli-Selim lkin, Egede Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken, Uak Heyet-i

Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, Ankara, 1989, s. 62-63. 39 zetle olay yle meydana geldi: Urla ilesinde genel nfusun drtte n ve merkez

nfusun %90n tekil eden Rumlarn takn hareketlerine kar, o gnlerde kaza kaymakamlna veklet etmekte olan alay komutan, 800 kiilik Rum etesine kar Urlann fedakr evlatlarndan Hac Hseyin Aaolu Sabri Beyin yardmlaryla Gece Bekisi kod adla bir tekilt kurmu ve 180 kiilik nizamiye askerleriyle i birlii yaparak muhtemel bir taarruza kar tedbirler almaya balamt. 16

1043

Mays gn Kzlca ve Devedere kylerinin Rumlar tarafndan basld ve Urlada Hac sa mahallesine hcumu zerine kaza mfts Ahmet Refik (Urla) Belediye Bakan Hseyin Urla Jandarma Komutan Ziya Beyler Kaptan camiinde sakl bulunan silhlar yama ettirdiler ve mevcudu 180 kii olan asker ile birleerek 500 kiiyi bulan kuvvetleriyle derhal tertibat alarak Trk mahallelerini koruyabilecek hkim noktalar igal ettiler. Sa kanat Kaykolu Hseyin, sol kanat ise Kandemirolu Hseyin komutasnda, merkezde de askerler ile bir ksm halk emirlerinde bir makineli tfek olmak zere mevzilendirildi. Bunlar Rum taarruzlarn pskrttler. TTE (Trk nklp Tarihi Enstits) Arivi; Ali Orhan, lk Kurun, 93/2784; Mill Mcadelede Ege Blgesi ve lk Kurun, el yazmasndan nakleden Stk Aydnel; Gney Bat Anadoluda Kuvay- Milliye Hareketleri, Ankara1990 s. 70 dip notu. 40 Aydnel; s. 72; Daha nce de Mondros Mtarekesini izleyen gnlerde Beyehir svari

alayna tayin edilen Kurmay Binba Nazr Bey (ehir Nazm Bey) igallere kar, byle bir direnie rnek olacak ekilde hareket etmi, Toroslarda airetlerle temasa geerek tekilt kurmaya alm, onlara silh datmt. HTVD (Harp Tarihi Vesikalar Dergisi); s. 9, vesika No: 211; Fahrettin Altay; On yl Sava ve Sonras (1911-1921 ve Sonras), stanbul, 1970, s. 182. 41 42 43 44 Aker; c. 2, s. 80-81. zalp; c. 2, Belge 7. Aker; c. 1, s. 84-86. Doan Avcolu; Mill Kurtulu Tarihi, stanbul, 1974, s. 1239-1240; Rapor iin bkz.

ATASE Arivi; Kls. 401, Dos. 3, Fih. 76; Aydnel, s. 75den 17 nolu dip not. Belgenin okunabildii ksm, Aker, s. 114de bu rapordan bahseder. Burdur Askerlik ubesi Bakan Albay smail Bey yukarda verilen telgraflarn dnda 17. 5. 1919da 57 nci Frkaya gnderdii telgrafta, svire ve Belikadan daha geni olan blgesine 120. 000 kiilik byk bir potansiyel olduunu, bunlardan sadk ahalinin destekleyecei gnll ve fedai tekilt kurulmasn, igalin tasvibini alanlara kar koyacak bir kuvvet tekil edilmesini ve gizli bir tekilt kurulmasn teklif etmekteydi. Aydnel; s. 79-80. 45 Trk stikll Harbi; c. 2 k. 1 s. 79 ve 123; ayn zamanda Cevat Paa Tmene verdii

karlkta Ahali tarafndan Yunanlarn iyi kabul grmesi, Aydn vilyetinin akibeti iin telfisi mmkn olmayan zararlar dourur. Bunu ahaliye pek seri bir srette anlatmasn rica ederim. Genel duruma gre yaplmas lzm gelen ileri iyi takdir buyurursunuz. Askerin datlmas vehameti byk ve fena hareketlere yol aar. Btn subaylar heyeti ise ie ok ehemmiyetle sarlmaldr demiti. Kenan Esengin; Mill Mcadelede Ayaklanmalar, stanbul, 1982, s. 21; Kuva-y Milliye kuruluu ve genel durum iin bkz. Mehmet Arif; Anadolu nklb, stanbul, 1340, s. 11-18. 46 mer Sami Coar; stikll Harbi Gazetesi, Yeni stanbul Yayn 24 Mays 1919 Tarihli

Blm, Milliyet 19-23 Mays 1968. 47 TTK (Trk Tarih Kurumu) Arivi; Bekir Sami Bey Dosyas, D. 1, 28. 5. 335 tarihli telgraf.

1044

48 49 50 51

Trk stikll Harbi; c. 2 k. 1 s. 100; zalp; c. 1, s. 15. Trk stikll Harbi; c. 2 k. 1 s. 125, Cebesoy; s. 135, Apak; s. 70. Geni bilgi iin bkz. Sofuolu a.g.e., s. 115 vd. Bu ekilde hareket edilmesiyle hkmeti mtareke hkmleri gereince tilflara kar

mesul ve mkl mevkie sokmamak dncesi, ayn zamanda mukavemet aleyhtar propagandann tesiriyle ve halkn askeriyeye kar souk tutumu ile firarlar sebebiyle asker birliklerin kuvvetlerinin olduka azalm olmas etkendi. Aker; s. 5 ve 96-98. 52 Dou Ergil; Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, Ankara-1981 s. 88-90; stanbulda byk

tutuklamalar balamt. Bu sebeple subaylarn ou Anadoluya ordu bana gitmeyi are olarak grmeye baladlar. Karabekir; s. 16. Mntka kumandanlar, askerlik ubesi reislerinin tekilt kurma faaliyeti gsterdikleri, bkz. Cebesoy; s. 55-56. 53 54 55 56 57 58 59 Aker; s. 61. smet nn, Hatralar; c. 1, Ankara-1985 s. 179. TTK Arivi; Bekir Sami Dosyas, D. 1, Kuva-y Milliye Talimatnamesi. Aada verilecektir. Enver Behnan apolyo; Kuva-y Milliye Tarihi; Ankara, 1957, s. 48. Sabahattin Selek, Anadolu htilali, c. 1, stanbul-1968 s. 117; Ergil; s. 82-83. apolyo; s. 49. Sabahattin Selek; Anadolu htilali, c. 1, stanbul-1968 s. 119-120; Ayrca bkz. Jandarma

Umum Kumandan Kemal Paann Bat Anadoludaki teftiinin raporu, Gkbilgin; c. 2, s. 17-19; Komitaclkla ilgili yukarda Kocaelindeki tekiltlanma iin bkz. Sofuolu a.g.e., s. 69 vd. 60 61 Bayar; c. 8, s. 2485. Dou Ergil; Mill Mcadelenin Sosyal Tarihi Ankara-1981 s. 68 Sna Akin; stanbul

Hkmeti ve Mill Mcadele s. 379. 62 63 64 65 Coar a.g.e., No 17. Sofuolu s. 122. Akin s. 388 Sofuolu s. 122-124. Akin s. 352 Sofuolu s. 126-129 ve 195 vd. ile 196 vd.

1045

66

Bu konuda geni bilgi iin bkz. M. Kemal Atatrk Nutuk c. 1 M. E. B Basm Ankara-1984

s. 14 vd. Cevat Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum Ankara-1946 Mahmut Glolu, Erzurum Kongresi c. 1 Ankara-1968; M. Mfit Kansu; Erzurumdan lmne Kadar Mustafa Kemal Paa ile Beraber c. 1 Ankara-1986. Gkbilgin c. 1 s. 167 vd. 67 Geni bilgi iin bkz. Bekir Stk Baykal Heyet-i Temsiliye Kararlar Ankara-1976; Gololu

Sivas Kongresi.; Kansu s. 218 vd.; Gkbilgin c. 2 s. 8 vd.; Nutuk c. 1 s. 86 vd.; Vehbi Cem Askan; Sivas Kongresi stanbul-1963; Ulu Idemir, Sivas Kongresi Tutanaklar Ankara-1986; Atama iin bkz. A. T. T. B. (Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri) c. 4 s. 66 Ankara-1991; Cebesoy Mill Mcadele s. 183. 68 69 Talimatnameler iin bkz. Sofuolu a.g.e., s. 132-135. Geni bilgi iin bkz. Sofuolu a.g.e., s. 440-444.

1046

Mill Mcadelede Sivil Direniin Kkleri: Mdafaa- Millye Cemiyeti (19131919) / Prof. Dr. Nzm H. Polat [s.628-636]
Nide niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Her trl kavramn ierii, zamanla daralarak veya genileyerek, biraz da gncel olaylardan etkilenerek deiir. Sivil Direni kavram da bugn resm makamlardan tamamen bamsz olarak bir inisiyatif grubu, bir dernek veya bir sendikal hareketi artrr. Ancak konu Mill Mcadele olunca, sivil direniin anlam, saldrgan dmana kar durma olur ve bir ksm resm makamlarn en azndan ksm desteini de kapsayacak biimde geniler. nk resm makamlar da sivillerle ayn gemidedir. Osmanl Devletinde toplumun tamamn hedef kitle olarak gren, toplum hayatnn her yanna bir istikamet vermek zere kurulmu ilk resm dernek Osmanl Menfi-i Milliye Cemiyetidir. Meclis-i Mebusann ald 17 Aralk 1908de kurulan Menfi-i Milliye Cemiyeti, tipik bir Osmanlc kurulutur. Nizamnamesinin bandaki Karndalar Osmanllar! hitapl metinde Mslman, Hristiyan, Musevi btn kavimler elbirlii ile vatann selmeti almaya davet edilmitir. Nizamnamenin 14. maddesinde ise cemiyetin hibir partiye mensup olmad vurgulanarak, cemiyet dahilinde ne siyas ne de din bir taarruza meydan verilecektir. Cemiyetin Osmanlc tavrn kendisini tarif ettii u ifadelerde daha iyi grebiliriz: Cemiyet, bil-tefrik-i cins ve mezhep bil-cmle Osmanllarn ittihat ve uhuvvet-i samimanelerini rehber-i saadet ittihaz etmi bir heyettir.1 Avusturyann Bosna-Herseki ilhak ve Bulgaristann bamszlk ilan (5 Ekim 1908), ertesi gn Giritin Yunanistana katlmas (6 Ekim 1908), byle bir cemiyeti bazlarnn gznde lzumlu klm olabilir. Hakknda bir kapatma karar bulunmadna gre; sz konusu blgelerin ayrlma isteklerinin Osmanl Devleti tarafndan da kabullenilmesi ve zellikle 1909 Nisan balarnda Adana yresindeki Ermeni patrtlarnn ynlendirdii devrin sosyal ve siyas zemini, cemiyetin alma alann ortadan kaldrm demektir. Dolaysyla, bu dernein aydnlarmz ve ileride yaanacaklar zerinde hatr saylr bir etkisi bulunduu sylenemez. Mill Mcadeleyi yapan ruhun kkleri, II. Merutiyetin ilanndan sonra rgtl toplum hayatnn vaz geilmez unsurlar olarak faaliyet gsteren kurulularda aranmaldr. Vatanda Kuv-y Milliye ruhuna hazrlama konusunda, her birinin farkl lde pay ve hizmeti bulunduu kabul edilebilecek Trk Dernei, Trk Tevn Cemiyeti, Trk Yurdu Cemiyeti, Halka Doru Cemiyeti, Trk Oca, Kadnlar altrma Cemiyet-i slmiyesi, Mill Trk Cemiyeti, Donanma Cemiyeti, Tekilt- Mahsusa gibi (hepsinin ttihat ve Terakki ile bir balants mevcut) pek ok kurulu saylabilir. Ancak, II. Merutiyet ortamnda kurulup, II. Balkan Savandan itibaren toplumu ynlendirmede, yani istedii tarzda kamuoyu oluturmada en baarl grnen ve Mill Mcadele yllarndaki sivil-mill direni rgtlerinin anas diyebileceimiz kurulu, Mdafaa-i Milliye Cemiyetidir. Bu makalede, Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin a. Hangi ortamda, b. Nasl kurulduu;

1047

c. Neler yapt; . Nasl bir muhalefetle kapatld; e. Mill Mcadeleyi yapan irade ve kurulularn domasndaki rol ifade edilmeye allacaktr. Kurulu Srasndaki Siyas, Sosyal ve Kltrel Ortam Yukardaki gemi alegorisini szn geliine uysun diye kullanmyorum. Trkiye/Osmanl Trklnn kar karya kald ilk byk felaket, 1828de douda Ahskann dp Kafkaslarda Ruslar durduracak barikat kalmamas zerine, Ruslarn batda savasz Edirneyi teslim almasdr (22 Austos 1829). Sonra, mill hafzaya 93 Harbi olarak kazlan felakette douda Erzurum, batda Yeilkyde mill gurur inendi, mill vicdan kanatld. Ancak beterin beteri henz geridedir. nk bu dman, nfus ve nfuz olarak devrin byk glerinden biridir. Halbuki 1912-13teki Balkan savalarnda daha byk bir felaket, henz devlet olmay tam anlamyla baaramam Balkan topluluklarndan geliyordu. Dolaysyla bu hezimet, sivil halk zerinde 93 Harbinden daha onarlmaz tahribatlar brakt. 93 Harbi, Trkl Anadoluya sktrma ve Boazlar ele geirme; Balkan Harbi ise Trkl yalnz Avrupadan deil, Anadoludan da skme plandr. Osmanl aydnnn byk blm, Jn Trklerden beri, i isyanlar istibdadn unsurlar birbirine drmesi, toprak kaybn ise bu ynetim biiminin sonucu olarak gryordu. Fakat zlenen ynetim yani hrriyet, adalet, msavat rejimi, 10 Temmuz (1324) yd- millsiyle II. Merutiyet rejiminin balamas da, Balkanlardaki kopmalar durdurmaya yetmemiti. Hele hele tamamna yakn Mslman olan Arnavutlarn kavmiyt davas, sonun balangcna gelindiini gsteriyordu. Bahsetmek istediimiz sivil direni rgt, ite bu ortamda, nce ruhlarda bir mill direni oluturmak zere kurulmutur. II. Merutiyet rejimi, birden bire, politize olmu bir kitle yaratt. iiri, hikyesi, tiyatrosu, mizah, hatta inanc 10 Temmuzdan ibaret bir toplumda her eyin baya propagandaya malzeme yapld bir toplumda, II. Merutiyetin 9. aynda; bu duruma isyan anlam tayan, ferdi ve duygusal sanat anlay, kendisini Fecr-i Ati Encmen-i Edebisi (kurulu: 20 Mart 1909) ile gstermiti. Bu, akntnn kar istikametine krek ekmek idi. 1911de Trablusgarp Harbinin grltleri, kendisi iin konuan sanatn sesini bouyordu. Balkan Harpleri ise sanatn kendi kendisi iin terennm etmesini, bencillik olarak niteliyordu. Yakup Kadri, bu dnm, kendi yaadklaryla yle anlatr. Arkamda Fecr-i ti, nmde bu byk kumandanlar (Gros, Bergson, Gourmont), sanat ahs ve muhteremdir bayra elde, yllarca ini yoku yrmediim yer, atmadm adam kalmad. Sanat ahs ve muhteremdir: Hibir valye, kendi armas zerindeki dvizi iin, eminim, benim kadar cihada kmamtr. Bu cokunluum, sanat perisi yolunda bu serdengetiliim, ilk mill felketimiz olan Balkan Harbine kadar, btn ateiyle devam etti. Fakat, ne vakit ki atalca nne dayanan dman

1048

toplarnn sesini t yatamn iinde iitmeye baladm, hisseder gibi oldum ki, hayatta benim yaptm mcadeleden daha mhimleri vardr. Balkan Harbini daha bir sr mill felketler takip etti. Ben gene Sanat ahs ve muhteremdir diyorum. Fakat, onun yan banda, hi deilse onun kadar ahs ve muhterem eyler olabileceini de dnmeye balamtm. Nihayet 1914-1918 geldi. Garp imperialismasnn kandan ve yamadan gz dnm kurt srleri, btn vahetiyle bizim zavall allarmzn stne de saldrd ve ortada, ne edeb cemiyetlerden, ne mukaddes sanat davalarndan eser kald. O zaman, artk, sarhatiyle anladm ki, istiklli urunda o derece ter dktm sanat, evvel, bir cemiyetin, bir milletin maldr, sonra da nihayet bir devrin ifadesidir. Bunlardan tecrit edilmi bir sanatn ne mns, ne kymeti vardr. Mstakil sanat, mstakil vatanda olabilir.2 Aslnda burada konuan yalnzca Yakup Kadri deil, onun ahsnda Trk aydnnn byk blmdr. ahsi ve muhterem sanat anlayn terk eden air ruhlarn doal sevgilisi/annesi, sosyal faydac sanatn deimez konusu olan vatandr. Bahsetmek istediimiz sivil direni rgt, ite bu ortamda, her eyi ve bu arada tabii sanat da mill hedefler istikametine ynlendirmek zere kurulmutur. Nasl Kuruldu? Balkan savalarndaki hezimet, ban kemie dayanmas idi ki Bulgar toplarnn stanbula ulaan vahi seslerindeki tehdide kar, toplu korunma mekanizmasn harekete geirdi. 1912 sonlarna doru, basnda, siyasi grup ve endielerden tamamen uzak bir mdafaa-i milliye cemiyeti kurulmas gerektiine dair yorumlar kmaya balad. Hatta bu gibi yazlar sadece stanbulda deil, Anadolu basnnda da grlyordu. Devrin hakim siyas temayln temsil eden, iktidar partisini douran ttihat ve Terakki Cemiyeti, stanbul gazeteleri, vastasyla kamuoyuna, vatann tehlikede olduundan bahisle, tehlikeyi bertaraf edecek bir oluumu meydana getirmek maksadyla herkesi Darlfnun (niversite) konferans salonuna davet ediyordu. Kamu oyununun hassasiyetini tam zamannda deerlendiren bu stratejik arya gre kurulacak Mdafaa-i Milliye Cemiyeti, Edirne ve Adalardaki Hakimiyet-i Osmaniyeyi fiilen ve tamamen muhafaza ve istila edilmi vatan paralarndaki hukuk ve milli menfaatleri mdafaa iin alacaktr. Osmanl Devleti aydan beri duar olduu ahvlin emsalini alt yz senelik mddet-i mevcudiyetinde asla msadif olmamtr. Bugn vatan tehlikede bulunuyor. ba ve ecdadmzn miras- mukaddesini, yani dinimizi, vatanmz, mdafaa etmek en mukaddes vazifemizdir. Bu vazifenin fariza-i ifasnda ihmal edersek, ahlf ve tarihimizin lnet-i mebbedesine ihraz- istihkak etmi oluruz. Vatanmz tehlikede! Bu musbet-i mtereke nnde, her Osmanlya terettb eden vazife, ahsa ait her emel ve her hissi unutmak ve elbirliiyle vatan kurtarmaa atmaktr. Bu mniye-i

1049

mbeccelenin (yce umudun) husuln temin iin bir Mdfaa-i Milliye Cemiyeti tekil olunarak her meslek ve frka erbabndan zevt- hamiyetsimta mracaat olundu. Edirne ve Adalardaki hakimiyet-i Osmaniyeyi fiilen ve tamamen muhafaza ile beraber, istiladde (istila grm) olan mahall-i siredeki hukuk ve menfi-i milliyemizi imknn msait olduu derecede ve hatta en byk fedakrlklar ve havrk (hrikalar) gstererek mdafaa etmek makarrt- katiyyemizdendir (kat kararlarmzdandr). Bil-umum Osmanllarn muavenetine arz- ihtiya ediyoruz. Vatan kurtarmak iin uzanacak her ele sarlacaz, peceiz ve vatan kurtaracaz. Cenb- Haktan tevfik ve nusret isteriz.3 Edeb bakmdan ok etkili olmas iin zen gsterilmi olan zelliinden bahsedebiliriz: 1. ncelikle vurgulanan eyler son derece aktr ve bunlarn banda vatann tehlikede olduu hkm vardr. Bu fikre ayrlan iki cmle de deta, artk sze gerek yok der gibi ksa ve yalndr. 2. Bylesi bir metinde akla ilk gelen ey, arda sz konusu cemiyetin particilik hissiyatndan uzak olduunun vurgulanmasdr. Fakat II. Merutiyet gibi rgtl ve sivil topluma gei saylan, ok partili demokratik ynetim biiminin benimsendii bir devirde, insanlarn siyasetten soutulmas istenmemitir. yle ise partisizlik yerine, her siyas gr, her trl sosyal ve iktisad gruptan aydnlara mracaat edildii belirtilmitir. Metnin sonundaki vatan kurtarmak iin uzatlan her ele sarlacaz, peceiz ifadeleri de ayn anlama gelmektedir. 3. Sz konusu ar metninde, vatan, Hkimiyet-i Osmaniye, Osmanl Devleti gibi terimlerin kullanlmasna ramen, bunlarla birlikte ska grmeye altmz hkmet kelimesine hi yer verilmemitir. Byle bir metnin kurgusu, hi phesiz, kurulacak cemiyetin sivil zellikte olmas gerektiine iarettir. Yaplan ar hedefine ulaarak Darlfnun Konferans Salonunda toplanan aydnlar, 18 Knun sni 1328de (1 ubat 1913) Mdfaa-i Milliye Cemiyetini kurdular. Kurucular arasnda en faal grnenler, Talat Bey (sonra Paa), Midhat kr (Bleda), Hseyin Cahit (Yaln) Dr. Esat (Ik) gibi ttihatlardr. Toplumun tamamna hitap etmek emelindeki bir kuruluun daha balangta ttihat diye damgalanmamas iin bu faal rol alanlar, dier siyas gruplarn ileri gelenlerinden Prens Sabahattin, mer Lutfi Fikri, Damat Ferit Paa, Mir Fuat Paa gibi etkili kimseleri ziyaret ederek cemiyete katlmalarn isterler. Hatta davet edildikleri halde kurulu toplantsna gelmeyenlerin bu davranna muhalefet manas verilmeyerek kabullerine bal olarak, eitli kurul yeliklerine seilirler. Ancak, yukardaki ilk muhalif isim ile ttihat ve Terakki iinde farkl bir izgiyi temsil eden stanbul muhafz Ahmet Cemal Paa (1872-1922), daha batan kar tavr taknarak cemiyete katlmayacaklarn bildirmilerdir.4 Cemiyetin 31 Ocak 1913teki kurulu toplantsnda, eitli alma alanlar tespit edilip 5 ayr heyet seilmitir. Bunlar bu metnin nemli

1050

1. ane Heyeti (9 kii) 2. Tenvir-i Efkr (Heyet-i radiye) (25 kii) 3. Gnll Alaylar Tekili iin Heyet (9 kii) 4. Hastahaneler Heyeti (7 kii) 5. Heyet-i Faale (dare Heyeti) (27 kii) Cemiyetin yaplanmas nizamnamesinin drdnc maddesinde belirtilmitir. Buna gre cemiyetin stanbuldaki genel merkezi kongre tarafndan seilecek 1. ve 2. reis ile aada ad geen heyetlerin bakanlarndan oluan bir idare heyeti tarafndan ynetilecektir. stanbulun btn belediyelerinde, birer merkez ubesi bulunacaktr. Kazalardaki ubeler livalara, livalardakiler vilayetlere, vilayetlerdeki ubeler ise genel merkeze bal olacaklardr. Bahsedilen heyetlerin isimleri, nizamnamede 1. Maliye heyetleri 2. rat heyetleri 3. Mmarest- Bedeniye ve Askeriye heyetleri 4. Shhiye heyetleri 5. Heyet-i dare eklinde belirtilmitir. Ancak basndaki haberlerden Maliye Heyetlerinin grevlerini ane Heyetleri, Mmarest- Bedeniye ve Askeriye Heyetlerinin grevlerini ise Gnll Heyetlerinin yrtt anlalyor. Bu farkllk sz konusu heyetlerin zerinde en ok durduu hizmet alann da ifade etmektedir. Kurulu toplantsndan hemen sonra yaplan ilk grev dalmndaki isimler -muhtemelen bir ksm kendi iradesi seildii iin- uzun mddet ayn kalmamtr. Nitekim dernek henz iki ayn doldurmadan, Merkez-i Umum Heyet-i Faalesi yeniden ekillenmitir. 1913 Hazirannn ortalarnda, Mdfaa-i Milliye Cemiyeti makamna kaim bulunmak zere Mzheret-i Milliye Cemiyeti nvanyla yeni cemiyet kurulmak istenmi5 fakat daha sonra bundan vaz geilmitir. alma Yntemi ve Neler Yapt Mdfaa-i Milliye Cemiyeti Nizamname-i Esssinin 1. maddesinde ama ifade edilirken cemiyete; harp meydanna koabilecek mill terbiye, shhat ve imkna sahip bir toplum yaratmak gibi ok geni bir alma alan/grevi verilerek yle denmitir: Cemiyet memlik-i mtemeddine-i

1051

sairede olduu gibi terbiye-i milliye ve shhat-i umumiyeye ihtimam ile milletin seviye-i fikriye ve faaliyet-i hayatiyesini inkif ve takviye ettirecek ve btn milleti hayat- mesiye altracak ve led-ilhce meydan- harbe koabilecek kuvveti, idman, ini-rh verecek esbb- terbiyeyi tehiye ve temin etmek ve lm ve mesaib-i harbin teskinine muavenet ve milletin refah ve saadet-i hline l-kadr-il imkn gayret eylemee mkelleftir. 2. ve 3. maddelerde ise Cemiyetin gnlk siyasetten uzak duraca vurgulanmtr: Madde 2- Cemiyet ve her gna muamelt ve icraatnda kavaran ve nizamt- devlete tamamyla riayet etmekle ve umr- hkmete katiyyen mdahale eylememekle mkelleftir. Madde 3- Mdafaa-i Milliye Cemiyeti politika ve frka hissiytndan tamamyla zdedir. Yukarda belirtilen ama urunda, grev blm yaplarak heyetler halinde allacaktr ki bu blmleme ayn zamanda cemiyetin emasn da gsteriyor: 1. dare Heyetleri: Cephedeki askere, onlarn yetim ve dullarna, yahut yarallara yardm etmekten, tiyatro temsilleri vermeye, eitli konularda kitap yaymlamaya kadar uzanan her trl hizmet ve faaliyet alannda Cemiyetin en st seviyede karar ve icra organdr. 2. Shhiye/Hastahaneler Heyetleri: Mesaisini Hill-i Ahmer ile birletirerek sava blgelerinde hastahaneler kurarak, bu hastahanelerin tehizat ihtiyacn karlayarak, ordunun bu konudaki ykn hafifletmilerdir.6 3. Gnll Heyetleri: Harp alannda sivil direni, iin kurulan bir cemiyetin yapaca ilk eylerden biri de gnll toplamaktr. Gerek Balkan Savalar gerekse I. Dnya Sava yllarnn basnnda gnll toplanmas ve gnlllerin gsterdii kahramanlk haberlerine pek ska rastlanr ki bunlarn tamamna yakn Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin gayretleri sonucudur.7 Toplanan gnlllerin bir ksm, Tekilat- Mahsusaya ayrlarak Halil Paa (Halil Kut-Enver Paann amcas 1882-1957), Rizeli Arslan Bey, rksulu Yzba Ziya Bey komutasnda bizzat cephede arpm veya Hdvendigr/Bursa Vilayeti Nafia Mfettii efik Bey bakanlnda cephe gerisinde, askere yardmc faaliyetlerde yer almlardr.8 I. Dnya Savanda Osmanl Devleti Cihad- Mukaddes ilan edince, bu erevede Veled elebi zbudakta (1869-1955) Konyada ulema ve eraf Mdfaa-i Milliye Cemiyeti ubesinde toplanp, Gnll Alaylarna yazlmlardr.9 4. Heyet-i radiye/Tenviriye: Sivil direnii vicdanlarda oluturmaya alan bu kurullar, halk uyandrc, bilinlendirici konferans ve vaazlar vererek grev yapmlardr. Bu heyetin Merkez ubesi almalar byk lde Mehmet Akif Ersoyun (1873-1936) omuzlarnda yrmtr. Hseyin Kzm Kadri (1870-1934), smail Faik, ryanizde Ali Vahit Uryan (?-1940), Fuat Hulusi Demirelli (18761955), Abdullah Cevdet, mehur hatip mer Naci (1880-1916), Yusuf Akura (1876-1934), Halide Edip Advar (1882-1964) ve Falih Rfk Atay (1894-1971) gibi toplumcu anlaytaki edebiyat ve kltr

1052

adamlar yannda, Recaizade Mahmud Ekrem (1847-1913), Cenap ahabettin (1870-1934) ve ahabettin Sleyman gibi ferdiyeti tavrl baz edipler de yukarda bahsedilen sosyal artlardan tr cemiyetin faaliyetlerinden uzak kalmamlardr. 5. Mmareset-i Bedeniye ve Askeriye Heyetleri: Cemiyetin Nizamnamesinde bu heyetlere vatan evladn her zaman iin evik ve zinde bulundurmak, ocukluktan itibaren kara ve deniz askerlii kabiliyetini gelitirme yolunda tedbirler almak vazifesi verilmitir. Nizamnamenin 27. maddesinde ise vazifenin vastalar yle saylmtr: Cimnastik, kou, yzclk, krek ekmek, top oynamak, sramak, fenn gremek, endaht (at) poligonlar tesis etmek ile nianclk, binicilik, at yarlar, uzun piyade yryleri, kl, kasatura, mzrak kullanma, tfek ve avc talimleri, kprclk, imendifercilik, halclk, siper yapm gibi sporlar ve faydal seyahatler.te sadece bu heyete verilen grevler bile, cemiyetin tam bir sivil direni rgt olduunu gsteriyor. 6. Hanmlar Heyeti: Nizamnamede bahsedilmemesine ramen cemiyetin en faal kurullarndan biri de hanmlar heyetidir. Cemiyetin kuruluundan bir hafta sonra, Petersburg niversitesi rencisi 4 Trk kz, toplant halindeki rat Heyetine mracaat ederek, bir Hanmlar Heyeti kurulmasn isterler. Bu hamiyetli Trk kzlar, 5 ay nce Balkan Harbi srasnda, savata yaralanan soydalarna yardm iin, yolculuun binbir trl skntsna katlanarak stanbula gelmilerdir.10 Yaplan teklif, duygusal bir ortam yaratarak Hanmlar Heyetinin kuruluunu salamtr.11 Sz konusu kurulda, mm Glsm Kemlova, Rukiye, Meryem ve yine Meryem adlarndaki Petersburg niversitesi rencilerinden baka, Mahmut Muhtar Paann (1886-1935) ei ve Hidiv smail Paann kz Prenses Nimet Muhtar Hanm (1876-1945), Ahmet Cevdet Paann kz Fatma Aliye Hanm (1864-1936), Fehime Nzhet (?1925), Nakiye Huriye Elgn (1822-?), Osmanl Mebusan Meclisi Bakan Ahmet Rzann kz kardei Selma Hanm, Nezihe Muhlis, Salime Servet Seyfi Seyfiolu, hsan Raif (1877-1926), Nigr Binti Osman (1856-1918) ve Halide Edip Advar gibi devrin kadn nderleri saylabilecek isimleri, youn faaliyet gstermilerdir. Kapatl Sreci ok partili meruti bir ynetimde, yaplan ne olursa olsun, bir muhalefet bulunacan kabullenmek, temel ilkelerdendir. Fakat yle anlalyor ki, muhalefet olsa bile, bu ok czi seviyede kalm, basna aksetmemi, bir baka ifade ile, yaplan ilemin uygulamada douraca sonularn grlmesi beklenmitir. Nitekim I. Dnya Harbinin balangcnda, Rum nfus arasnda, cemiyetin iane toplama faaliyetine kar, Yunanistan ile Osmanl Devleti Dileri Bakanlklarnn yazmalarna konu olacak derecede bir muhalefet ba gstermitir. Fakat Mdfaa-i Milliye Cemiyetine kar asl muhalefet, ttihat ve Terakki iktidarnn bittii 7 Ekim 1918den sonradr. nceleri cemiyetin faaliyetlerini duyurmada onun bir yayn organ gibi davranan kdam gazetesi de artk aleyhdar bir tavr taknmaktadr. Cemiyetin reisi Ali Rfat aatay Beyin (1867-1935) istifas zerine yerine reislie Ali Fethi Beyin (Okyar, 1881-1949) getirildii haberi verilirken, bu kiinin daha evvel ttihat ve Terakkiden stanbul mebusu seildii ve imdi Hrriyetperver Avam Frkas reisi

1053

olduu, zellikle vurgulanmtr.12 Sz konusu haberin altnda ise gazetenin cemiyet hakkndaki u yorumu yer almaktadr: Balkan Harbi esnasnda memleket ve millete hayli hidemat sebkat etmi (hizmeti gemi) olan Mdfaa-i Milliyenin Harb-i Umumde fevaidi pek mahdut kalmtr. Memleket, harpten sulha intikal devrinde de hayrkr cemiyetlere son derece muhtatr. yle olduu halde Mdfaa-i Milliye bugn ancak harpten sakat kalanlara pek czi bir muavenette bulunabiliyor. Bunun sebebini tekilatta aramak icap ettii fikrindeyiz. Mdfaa-i Milliye, bir sahib-i himmete arz- ihtiya ediyor. Hill-i Ahmer bir iki darbe-i himmetle bilhassa Harb-i Umumde ne fevaidli bir messese olmutu.13 Grld gibi kdamn cemiyet aleyhtarl, Sabahnki kadar ileri seviyede deildir. Fakat yine de cemiyetin hl-i hazrdaki durumunu tasvip etmemektedir. Cemiyet lehinde davranan yayn organlar, kalem sahipleri de bulunmakla birlikte, etkili olamyorlard. Mesel zmirdeki mhim gazetelerden Kyl, dorudan doruya ttihat ve Terakkiyi savunmamakla birlikte, Mdfaa-i Milliye Cemiyetini, bu frkann hayrl bir ii olarak gryordu.14 Gerek Sabah ve kdamn, gerekse dier muhaliflerin Mdafaa-i Milliye Cemiyetini ttihat gsterme abalar, pek ksa bir zaman ierisinde, Tevfik Paa hkmeti nazarnda tesirini gsterecektir. Nitekim 11 Kasm 1918de iktidara gelen Ahmet Tevfk (Okday) Paa (1845-1936) kabinesi de Mdfaa-i Milliye Cemiyetini Harbiye Nezaretine balamak fikrindedir. Hatta Heyet-i Vekile (Bakanlar Kurulu), l ubat 1919da bu konuda bir karar da almtr.15 Fakat kararda durumun deerlendirilerek nihai karara varlmas cemiyete braklm; konuyla ilgili irade-i seniye ise 5 ubat 1919 tarihli mazbata ile kmtr.16 Hrriyet ve tilf Frkas, ikinci kez kurulurken 22 Ocak 1919 tarihli beyannamesinde Mdfaa-i Milliye Cemiyetini kapatmak deil, kaynaklarnn artrlmas iin Hill-i Ahmer Cemiyetiyle birletirilecei ifade edilmiti.17 Aslnda bu gr, dorudan Hrriyet ve tilaf Frkas yneticilerinin deil, idealist bir fikir adam olan Nzhet Sabitin (1883-1920) arzusudur.18 Fakat iktidara gelir gelmez Hrriyet ve tilaf Partisinin ilk icraatlarndan biri, Tevfik Paa Hkmetinin ald karara iaretle, ttihat yuvas diye kabul ettii Mdfaa-i Milliye ve Donanma Cemiyetlerinin -Harbiye ve Bahriye Nezaretine bal olarak bileyaamasn sakncal bularak, kapatmak oldu (1 Nisan 1335/1919). Bu cemiyetlerin mal varl ise Harbiye ve Bahriye Nazrlna devredildi.19 Kararn resm gazete Takvim-i Vekayide yaymlanarak yrrle girmesi 6 Nisan 1919dadr. Mill Mcadeledeki Sivil Direni rgtlerine rnek Tekil Etmesi Cemiyet ilk kurulduu sralarda, Osmanlc bir grnmdedir. Tarih ak iinde daha sonra slamc havaya brnecektir. Nitekim, kurulu srecinde Emanuel Karasu, Ayandan Aristidi Paa, Hallacyan Efendi, ura-y Devlet azas Yakop Hamanon, Erzurum mebusu Vartkes Efendi, peranosyan Efendi, Vitali Kamhi, Diran

1054

Kelekyan (1880-1916, Sabah gazetesi bayazar), Pozant Keiyan, Fresko Efendi (El Tiempo gazetesi mdr) gibi baz gayrimslim aydnlar da heyetlere ye seilmilerse de bir mddet sonra almalarla ilgili haberlerde adlar gemez olmutur. I. Dnya Savana girerken, gayrmslim unsurlarn zaten byk lde ayrlm olmalar ve zellikle Ermeni isyanlarnn ac tecrbeleri, devleti Osmanlc anlaytan fiilen vaz geirmiti. I. Cihan Harbinin sonlarnda ise artk Trk renk, basknln hissettirecektir. Esasen bu tavr btn messeseleriyle Trkiyenin tarih deiimi ve geliimine uygundur. Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin bu sreci yaadna dair baka iaretler de gsterilebilir. Mesela 23 Kasm 1918de, Cemiyetin Merkez-i Umum baktibi (genel sekreteri) Saip Servet Beyin de itirakiyle Mill Trk Cemiyeti adl Trk bir dernek kurulmutur. Bu dernein merkezinin Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin Divanyolundaki merkez binas olarak gsterilmesi,20 iki kurulu arasndaki organik ba ifadeye yeterlidir. Memleketin zerine Mtareke kbusu kt gnlerde (29 Terin-i sni/Kasm/334/1918), kurtulu arelerini aramak ve bu yolda mill ve sivil direni gstermek niyet ve midiyle toplanan Mill Kongreye Mdfaa-i Milliye Cemiyeti (merkez) ve Kadky Hanmlar Mdfaa-i Milliye Heyeti de katlmtr.21 Kongreye katlan elli teekkl iinde Mdfaa-i Milliyenin en etkililerinden biri olduunu syleyebiliriz. nk kongreyi toplayan Dr. Esat (IIK) Paa, daha nce belirtildii zre Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin kurucularndan ve dare Heyetinin en faal yelerinden biriydi. Esat Paa, kongreye ev sahiplii yapan Mill Talim ve Terbiye Cemiyetinin de kurucusu idi. Kongrenin dier bir yesi de Hrriyetpervern Avam Frkasnn bandaki Ali Fethi Okyar, Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin son reisidir.22 Yukarda ad geen Mill Trk Cemiyeti ile Donanma Cemiyeti de Mill Kongreye katlan elli kuruluun iindedir ve Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin bu cemiyetlerle organik balar vardr. Mill Kongre ve Milli Talim ve Terbiye Cemiyetleri igalcilere kar fikr ve ilm adan gsterdikleri sivil direni faaliyetleriyle, Hrriyet ve tilaf yanllar tarafndan, Donanma ve Mdfaa-i Milliye Cemiyetlerinin vrisi olarak kabul edilmitir. Hrriyet ve tilflarn sadece bu itiraz ekli bile, Mill Mcadeledeki sivil direniin kklerini Mdfaa-i Milliye Cemiyetine gtrr. Bir rnek olmak zere, Hrriyet ve tilaf Frkasnn en etkili kalemlerinden birini, Refik Halit Karay dinleyelim: zmirdeki mukavemet-ark Anadoludaki hareketten bsbtn ayr-gittike genilerken stanbulda da Mill Talim ve Terbiye, Mill Kongre gibi eski ttihat ve Terakki mensuplaryla, muhalefete sokulmam baz b-taraflarn tekilt artarak kuvvet buluyor, mefsuh (kapatlm) Donanma Cemiyetleriyle Mdfaa-i Milliye messeselerinin, daha ilm daha yksek seviyede yerlerini tutuyordu..23 Refik Halidin sylediklerinden u iki hkm kyor: 1. zmirdeki direni, Mill Kongre ve Talim ve Terbiye Cemiyeti ats altnda gelimitir. 2. Bu cemiyetlerin anas/kkleri ise Donanma ve Mdafaa-i Milliye Cemiyetleridir. Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin, kurtulu harektnn sivil direni rgtleri olan Mdfaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kuruluunda da rol ve organik balar vardr. Sz konusu ba;

1055

a. Kurucularnn ve ya faal mensuplarnn daha nce Mdafaa-i Milliye Cemiyeti mensubu olmalar, b. Bazen farkl bir mekn aramaya gerek grlmeyerek Mdafaa-i Milliye Cemiyeti binasnn kullanlmas, c. almalarndaki yntem benzerlii hatta ounlukla ayniyeti ile kendini gsterir. Mesel Vilyt- arkiye Mdfaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti 1918 sonlarnda Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin en faal elemanlarndan Sleyman Nazifin tevikleriyle kurulmutur ve yeri de Mdfaa-i Milliye binasnn (Mdfaa-i Milliye Sepet Fabrikasnn stnde) bir odasdr.24 Keza, Trakya-Paaeli Mdfaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin kurucusu Faik Kaltakkran (18701948) da Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin reislerindendir. zmir Mdafaa-i Milliye Cemiyetini en faal ubeler arasna sokan Mahmut Cell Bayar (1883-1986), Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetinin en faal yelerinden olup, Mill Mcadelenin Galip Hocas ve Akhisar Mill Cephesinin Mill Alay Kumandandr. Herkesin bildii bu organik balar, Kurtulu Sava balarnda, lehte veya alehte davranan pek ok kimseyi, Kuv-y Milliye glerini isimlendirmede hataya drmtr. Mesel Hukuk- Asker Nigah-bn Cemiyeti Ktib-i Mesl M. Keml imzasyla Trk stanbul gazetesinin 7 Temmuz 1335/1919 tarihli 217. saysnda yaymlanan beyannamede Kuv-y Milliye gleri, Mdfaa-i Milliye diye adlandrlarak, dalm ordu mensuplarnn Mdfaa-i Milliye maksadyla teekkl eden etelere katlmas knanmaktadr.25 Kurtulu Sava srasnda kurulan mill-sivil direni rgtlerinin Mdafaa-i Milliye Cemiyeti ile bir fark bulunmad, cemiyeti fesheden Hrriyet ve tilaf tarafdarlarnca da bilinmekte, kabul edilmektedir. eitli vilyetlerde Mdafaa/Muhafaza-i Hukuk maksatl sivil direni rgtleri kurulurken, zmirin igalinden ksa bir mddet nce, bu tecavz yok etmek iin zmirde de Menemenlizade Muvaffak, Haim Enver, Nazm, emekli binba Hseyin Lutfi, Abdurrahman Sami, tibar- Mill Bankas ikinci mdr Naci, Tokadizade ekip, (1871-1932) Salepizade Mithat, sabk Dahiliye mstear Cami (Baykurt, 1877-1958), sabk Adliye nazr smail Stk, talebe mfettii Ragp Nurettin (Ee, 1888-1960), erefpaazade Remzi, Mevlevi eyhi Mehmet Nurettin (1858-1920), sabk zmir mektupusu Hasan Vasfi, tccardan Moralzade Halit ve olu Nail beylerden oluan bir grup aydn, zmir Mdfaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetini kurmutu (23 Kasm 1918). Fakat iin ilgin yan, zmirdeki Hrriyet ve tilaf Frkas taraftar basnn Mdfaa-i Milliye Cemiyeti varken byle yeni bir cemiyetin kurulmasna iddetle kar kmasdr. nk Hrriyet ve tilaflar, Mdfaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetini de yeni bir ttihat oyunu olarak deerlendirmektedirler. zmirdeki tilaf basnnn mhim bir unsuru olan Islahat gazetesi 8 Ocak 1919 tarihli nshasndaki Glmeli mi? Alamal m? balkl yorumunda Mdfaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti karsnda Mdfaa-i Milliye Cemiyetini yle savunmaktadr:

1056

Mdfaa-i Hukuk- Osman Cemiyeti ne oluyor? Memleketimizde bir Mdfaa-i Milliye Cemiyeti var. Muntazam bir tekilta da mlik. Program ise menafi-i tiye-i vataniyeyi mdafaa etmektir. Bunu ihya etmek, slah etmek hakkaten tekilata malik olan u messeseyi daha muntazam bir hale getirmek erbab- nms ve mtefekkirn iin bir vazife iken yle olmad. Tokadzade ekip, eyh Nuri, Hac Midhat, Dr. Ethem, Ahmet Burhanettin Beyler gibi cidden kymetdar simalar da bunu dnemedi. Kendileri oluk ocukla tevhid-i mesai ederek ayni bir izamla Mdfaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetini yaptlar. Rica ederim, Mdfaa-i Milliye demek, Mdfaa-i Hukuk- Milliye-i Osmaniye demek deil midir? O halde ikincisi cemiyete ne lzum vardr ki halk ianelerle, mracaatlarla adet iza ediyoruz. Maahaza blda gsterilen zevatn ahsiyet-i hakikiyelerini biz cemiyet iin bir hl-i hayr telakki ediyorken, maatteessf yle olmad. Bu teekkl eden cemiyetin messislerinden bazlarnn ilk icraat, klhanbeylerine bile yakmayan Karyaka vukuatlar26 oldu. kinci icraatlar da ahaliyi borsaya toplayarak iane talep etmektir. Zenginler para vermezlerse tehir edeceiz szleri de burada cereyan etmi. Vah vah nc icraat ise gayet garip. Henz akln bile ikmal edemeyen Moral Ahmet Efendinin mahdumu Nail Efendi, Cemiyet ile hukukunu mdafaa etmek iin stanbula gnderilmi!. Biz zenginlerimize deriz ki eer iane vermek istiyor iseniz Mdfaa-i Milliyeye veriniz. Bldaki namuskr zevta da hitap ederek deriz ki bu memlekette kalan erbab- namusun sizler serkrnda bulunuyorsunuz. Sizin muhafaza-i haysiyet ve vekarnz yalnz size deil bize de aittir. Byle oluk ocuun meclisleri sizin muhit-i irfannzdaki b-nihaye hretlerinizi lekeler. Memlekete hizmet etmek istiyor iseniz, gidiniz Mdfaa-i Milliye Cemiyetini ihya ediniz. Bir nahiyede bile tekilta mlik olan bu messese ve dolaysyla btn millet ve memleket sizinle iftihar etsin.27 Bu davran tarznn aklamas da basittir. Mdfaa-i Milliye Cemiyeti ve ttihatlar iin artk yolun sonudur. Mdfaa-i Milliye Cemiyeti nasl olsa kapatlacaktr. yle ise, sivil-mill direni iin, farkl bir isimle yeniden tekiltlanmak lazmdr. ou konudaki gr sadece ttihat ve Terakki Frkasnn yaptna kar kmak olan Hrriyet ve tilf Frkasnn byle bir durumda verecei tepki, yeni bir ttihat oyunu diye grdkleri zmir Mdfaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetini reddetmektir. Bunun kendileri iin faydas, Mdfaa-i Milliye Cemiyeti kapatldktan sonra yeni bir ttihat yuvas ile karlamamaktr. Hi phesiz, Mdfaa-i Milliye Cemiyeti varken sivil-mill direni iin yeni bir tekiltlanmaya gitmenin zaman ve g kayb olaca endiesini, hibir parti taassubuna kaplmakszn samimi olarak dile getirenler de vardr. Mesel yine Islahat yazarlarndan Mahmut Tahirl-Mevlevi, Mdfaa-i Milliye Cemiyeti varken Mdfaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetine lzum olmadn sylemektedir: Vatann her tarafnda iyi kt bir tekilt ile senelerden beri hal-i faaliyette bulunan Mdfaa-i Milliye Cemiyeti ile bu ikinci nev-zuhur cemiyet arasnda manen, maddeten acaba bir fark var mdr? Maksat vatana yle buhranl, tehlikeli bir zamanda hizmet etmek ise ayn gayeyi takiben teekkl edecek cemiyetler meseleyi igal ve akamete mahkum edeceine nazaran, messes olan ve btn efrad- millet tarafndan bir messese-i milliye tannm bulunan Mdfaa-i Milliye Cemiyetini el

1057

birliiyle ihya ve ila edip matlup olan gayeye vusul iin bu cemiyeti let, vasta etsek daha ensep (ok mnasip) deil midir?.28 Mahmut Tahirl-Mevlev imzal bu yaznn devamndan, Mdfaa-i Hukuk- Osmaniyeyi kuranlarn ve buna tarafdr olan basnn konuyla ilgili fikirlerini renmek de mmkn: Sz konusu cemiyeti kuranlar, Mdfaa-i Milliye Cemiyetine kar deildirler. Fakat Mdfaa-i Milliye Cemiyetine tilaf hkmetin el koyaca yolunda kuvvetli endieleri vardr. Dolaysyla, ayn gayeye hizmet, yani sivil ve mill direni iin, yeni bir tekilt kurularak, imdiden, byle bir tehlikenin nne geilmesi gerekmektedir. Mahmut Tahir her ne kadar byle bir ihtimalin vuku bulmayacan sylese de, ilerideki birka hafta, Mdfaa-i Milliye yerine Mdfaa-i Hukuk- Osmaniyeyi kuranlar, bu mill endielerinde hakl karacaktr. Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin Kurtulu Sava yollarndaki sivil-mill direni rgtlerine yntem asndan rnek tekil ettiini gsterecek bir baka husus da, kadnlarn tekiltlanmasdr. Yukarda belirtildii gibi, Mdfaa-i Milliye Cemiyeti Nizamnamesindeki tekilt emasnda Hanmlar Heyeti mevcut deilken, baz hanmlarn mracaat zerine kurulmu ve halk ruhen sivil direnie hazrlamak, asker direni iin cephe gerisi ilerde yardmc olmak, Amerika Birleik Devletleri ve Avrupann bata tilf Devletleri olmak zere- eitli merkezlerine, kral/kralie ve meclislere telgraflar ekerek Trklere yaplan hakszlklar dile getirmek gibi ok faydal almalar yapmtr. rgtlenme asndan bu bilgi ve tecrbe birikimi, Mill Mcadele yllarnda da nce Sivasta kurulup sonra Amasya, Erzincan, Kayseri, Bolu, Burdur, Viranehir, Kastamonu, Eskiehir, Nide, Aydn, Yozgat, Konya, Kangal ve buralara bal yerlerde ubesi bulunan Anadolu Kadnlar Mdfaa-i Vatan Cemiyeti adyla ortaya kt. Bu cemiyet de Mdfaa-i Milliye Cemiyeti Hanmlar Heyetinin yapt almalarn aynsn yapt.29 Gnll toplama, silh, yiyecek, giyecek ve eitli madd yardm salama, halk bilinlendirici ve moral ykseltici yaynlar gibi konularda yaplanlar da hep ayndr. Sonu Mill Mcadeledeki sivil direni rgtlerinin kkleri; ama, yntem ve yneticiler bakmndan Mdfaa-i Milliye Cemiyetine uzanmaktadr. Tevfik Bykolu, Mdfaa-i Milliye Cemiyetinin devri iinde ne kadar mhim vazifeler if etmi olduunu vurgularken, ayn konuya dikkat ekerek u yorumu yapyor: O vakit ehemmiyet ve mns pek de anlalmayan ve Rumelinin elden kmas gibi bir mll felket karsnda faaliyete geen bu Mdfaa-i Milliye Cemiyetini, alt yl sonra, l. Dnya Harbi neticesinde, btn memleket ve millet varlnn tehlikeye dt gnlerde kurulan Vilayt- arkiye ve Mdfaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, Trakya-Paaeli Mdfaa-i Heyet-i Osmaniyesi, zmir Mdfaai Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, Kilikyallar Cemiyeti, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti ve daha sonra Mustafa Kemal Paann liderliinde kurulan ark Anadolu Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti

1058

gibi vatan cemiyetlerin fikir ve isim itibariyle temeli ve ncs grmenin yerinde olacan sanyorum.30 Btn bu gelimeler, kapatlaca artk yneticileri tarafndan da bilinen cemiyetin -tpk ttihat ve Terakkinin Teceddt Frkas adyla yeniden tekilatlanmas gibi- kendini gnn artlarna uydurmak istemesidir. Bylece ttihat damgalamasndan kurtularak, vatann her tarafnda, dman igaline kar sivil direni rgtleri kurulmutur. Kurtulu Sava srasnda Bat Anadoluda byk yararlklar grlen sivil direni gleri zmir Mdafaa-i Milliye Kuvvetleri diye anlmtr.31 Nisan-Mays 1920de stanbulda kurulan Mdfaa-i Milliye Tekilt (sonraki ad Mill Msellh Kuvvetler Tekilt) ve ondan yaklak bir yl sonra ortaya kan M. M. (Mstahbart- Mahsusa) Grubu32 da tpk Mdfaa-i Hukuk Cemiyetleri gibi, Mdfaa-i Milliye Cemiyetinden mlhem, resm deil gizli sivil direni rgtleri yani milis glerdir. Zaten kurulu tarihleri ve ayniyet denebilecek isim benzerlii bunu aka anlatmaktadr. O yllarda mdfaa-i milliye, bir kavramdr, terimdir. Osmanl Devletinin Bahriye ve Harbiye Nezaretlerine karlk TBMM hkmetlerinin ilk 10unda Mdfaa-i Milliye Vekleti, sonraki 9 hkmette ise Mill Mdfaa Vekleti adyla bir bakanlk bulunmas yine Mdfaa-i Milliye Cemiyetinden33 beri mdfaa-i milliye kavramnn yaygnlamasna balanabilir. 1 Osmanl Kavm-i Necibine-Osmanl Menafi-i Milliye Cemiyeti Nizamname-i Umumsi,

Dersaadet 1324 (1908), s. 7. 2 3 4 5 Yakup Kadri Karaosmanolu: Bir Kssa Bir Hisse, Kadro mc., nr. 14, ubat 1933, s. 26. Beyanname, kdam gz., nu. 5726, 18 Knun- sni 1328, (31 Oc. 1913), s. 3. Dnk tima- Mill, Tanin gz., nu. 1497, 19 Knun- sni 1328 (1 ubat 1913), s. 4. Mzheret-i Milliye Cemiyeti Nizamname-i Esassi, Tanin gz., nu. 1645, 15 Haziran 1329

(28 Haziran 1913), s. 4. 6 7 Mdfaa-i Milliye Cemiyeti Mecmuasdr, stanbul 1329 (1914), s. 22. Her iki dnem iin birer rnek vermekle yetinelim: Vatan Btn Evldn mdadna

aryor, kdam gz., nu. 5734, 26 Knun- sni 1328/8 ubat 1913, s. 4; Mevlevi Gnll Alay, kdam gz. 6455, 26 Knun- sni 1330/8 ubat 1915, s. 1. 8 9 1914, s. 1. 10 Trklk uunu-imal Hemirelerimiz, Trk Yurdu mec., say: 14, 18 Nisan 1329 (1 Mdafaa-i Milliye Cemiyeti Mecmuasdr, s. 22. Osmanl Heyet-i stihbariyesinden, kdam gz., nu. 6400, 1 Knun- evvel 1330/14 Aralk

Mays 1913), s. 464.

1059

11

Abdullah Cevdet Alatan bir Sahne-i Fazilet, tihat mec., C. III, nu. 51, 24 Knun- sani

1328 (6 ubat 1913), s. 1163-1164. 12 Mdfaa-i Millliye Riyasetinde Bir Tebeddl, kdam gz., ar. 7889, 24 Rebil-ahir 1337-27

KS. 1335/1919, s. 1. 13 14 A.g.y., s. 1. Zeki Arkan: Mtareke ve gal Dnemi zmir Basn (30 Ekim 1918-8 Eyll 1922), Ankara

1989, s. 5. 41. 15 Donanma ve Mdfaa-i Milliyeye Vaz- Yed, kdam gz., nr. 7897, 3 Cemaziyel-evvel

1337-4 ubat 1335/1919, s. 1. 16 17 Tark Zafer Tunaya: Trkiyede Siyasal Partiler, 2. bas., stanbul 1984 C. 1, s. 457. Hrriyet ve tilf Frkasnn Beyannamesi, kdam gz., nu. 7886, 24 Knun- sni 1919, s.

1; Sabah gz; nu. 10485 ayn gn, s. 1. 18 19 20 21 22 Refik Halit Karay: lel-bab minel-mihrap, stanbul 1964, s. 68. Dstr Tertib-i Sni-, c. 11, 1335/1919, s. 183. Tark Zafer Tunaya: a.g.e., C. I., s. 447; C. III, s. 114. Mill Kongre -Beyanname ve Program-, (stanbul), 1335/1919. s. 7. Mdfaa-i Milliye Riyasetinde Bir Tebeddl, kdam gz., nr. 7889, 24 Rebil-ahir 1337-27

Knn- sni 1335/1919, s. 1. 23 24 25 Refik Halid Karay: a.g.e., s. 161. Cevat Dursunolu: Mill Mcadelede Erzurum, Ankara, 1946, s. 17. Nigh-bn Cemiyet-i Askeriyesi Tarafndan Millete Beyanname, Mill Mcadele Dnemi

Beyannmeleri ve Basn, (haz. Zeki Gner, Orhan Kabata), Ankara 1990, s. 240-241. 26 Kast edilen olay, Islahat gazetesi sahibi Sabitzade Emin Sreyyann Moralzade Nail

tarafndan dvlmesidir. Bk. Zeki Arkan: a.g.e., s. 64 (Nail Moralnn Mtarekede zmir Olaylar adl kitabna/s. 46/istinaden. 27 28 Zeki Arkan: a.g.e., s. 187. Zeki Arkan: a.g.e., s. 191.

1060

29

Bekir Stk Baykal: Mill Mcadelede Anadolu Kadnlar Mdfaa-i Vatan Cemiyeti, Ankara

1986, s. 5-80. 30 31 Tevfik Bykolu: Trakyada Mill Mcadele, I. C., Ankara, 1987, s. 66. Arif Oru: zmir Kuv-y Milliyesi Nezdinde (Tasvir-i Efkr gz., nu. 2873, Terin-i evvel

1335/1919), Mill Mcadelede Ege evresi, (haz. Ycel zkaya), Ankara 1994, s. 41. Arif Oru bu ismi yanllkla Mdafaa-i Hukuk Kuvvetleri gibi bir ibare yerine kullanm da olabilir. Fakat bu bile, Mdafaa-i Milliye Cemiyetinin zihinlerde Mill Mcadele ile zdeletiini gsterir. 32 Bu kurulular hakknda geni bilgi iin bk. Hsn Himmetolu: Kurtulu Savanda

stanbul ve Yardmlar, I. C., stanbul, 1975, s. 85-155. Mdfaa-i Milliye Tekiltnn nizmnmesi iin bk. Nzm H. POLAT: stanbul Mdfaa-i Milliye Tekilt ve Talimtnmesi, Tarih ve Toplum der., nr. 77, Mays 1990, s. 26/282-29/285. 33 Cemiyet hakknda daha geni bilgi iin bk. Nzm H. Polat: Mdafaa-i Milliye Cemiyeti,

Ankara 1991.

1061

Trakya Paaeli Mdafaa- Hukuk Cemiyeti / Yrd. Do. Dr. Zekai Gner [s.637-645]
Zonguldak Karaelmas niversitesi Alapl Meslek Yksek Okulu / Trkiye Osmanl Devletinin paralanmak istendii; zmirin Yunanllar tarafndan igal edilecei, Dou Anadoluda da bir Ermenistan Devleti kurulmak istendii, Bat ve Dou Trakyann Bulgarlar ve Yunanllara verilecei, Karadeniz kylarnda Samsun-Trabzon blgesinde Pontus Rum Devleti kurulmak istendii, Kilikyann Trkiyeden alnaca, Mondros Mtarekesinden sonra ak seik ortaya kmt. 1919 ylnn Ocak aynn banda almalarna balayan Paris Bar Konferansnn srd sralarda gerek Avrupa basnndan alnan haberler ve bunlarn Trk basnna yansmalar; gerekse haber ajanslarndan alnan bilgilerden, bunlarn gereklemek zere olduu anlalyordu. Bu gelimeler karsnda Osmanl Hkmeti, acz iinde, yalnz heyet-i nasiha adyla heyetler gndererek halk igaller karsnda sknete ve igallere direnmemeye aryordu. Yunanistana, Ermenistana Trk topraklarnn verilecei haberleri Trk aydnlarn harekete geirdi. ncelikle bu lkelere verilecek topraklarn savunulmasn salamak iin yurdun eitli blgelerinde Mdafaa-i Hukuk, Muhafaza-i Hukuk ve Reddi lhak adlaryla cemiyetler kuruldu. Mdafaa-i Hukuk Mondros Mtarekesinin haksz uygulamalaryla zulm ve adaletsizlik basks altnda ezilmek, smrge halinde yaatlmak suretiyle cezalandrlmak istenen Trklerin, millet olarak ve bu topluluun siyas ifadesi olan mill, bamsz bir devlet kurarak yaamak hakkn fiili bir mcadele sonunda elde etmesidir. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri nceleri, tarih, nfus stnl haklarna dayanarak, propaganda yoluyla blgelerinin kurtarlmasn amalyordu. Bu cemiyetler belirli bir merkezi otorite ve birlik bulunmamasna, her cemiyet kendi blgesinin kurtuluu ile ilgili olmasna ve genel olarak silahl mcadele deil, propaganda ve yayn yoluyla haklarn yurt ve dnya kamuoyuna anlatmak, Avrupa devletlerinin parlamento ve hkmelerine hakl sesini duyurmak yolunu semilerdir. Cemiyetlerin kurulmasndaki temel duygu Trklk duygusudur. Temsil ettikleri blgelerin tarih, corafya ve nfusa Trklere ait olduunu ispat etmek ve bylece Osmanl mparatorluundan ayrlmamay salamak gayesiyle kurulmu cemiyetler, program ve beyannamelerinde grld gibi ilm aratrma, istatistiki bilgi ile byk devletlere hakl olduklarn kabul ettirmek iin propaganda yolunu yeterli gryorlard. Programlar vatann btnl ve Trk milletinin btn dnlerek hazrlanmamt. Tadklar adlar bunu aka gstermektedir. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri blge esasna gre kurulduklar ve siyasetle ilgili olmadklarn ilan ettikleri iin siyas frkalarla resmen balantlarnn olmadn belirterek, frka mcadelelerine karmak istemiyorlard. u da bir gerekti ki bu cemiyetlerin temelini ttihat ve Terakki mensuplar oluturuyordu. Fakat Mustafa Kemal Paann liderliinde ttihatlktan ayrlarak Mdafaa-i Hukukun milliyetilik duygusu erevesinde Misak- Milli snrlar ierisinde birleebilmilerdir.

1062

Milli Mcadelenin en nemli temellerinden birisi, halkn cemiyetler halinde tekiltlanarak kendi haklarn savunmaya balamasdr. Bylece halk, yani o topraklarn sahipleri, kaderlerine kendileri sahip karak geleceklerini de kendileri tayin etmek istemektedirler. te bu sebepledir ki halk Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini kurarak, kongreler tertipleyerek stanbula ve btn dnyaya hakllklarn aklyorlard. Trakya Paaeli Mdafaa-i Heyet-i Osmaniyesi Cemiyetin Kuruluu ve Beyannmeleri Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Mondros Andlamasnn, Yunan ve Bulgar Devletlerine tand imtiyaz ve hakszlklar karsnda, Trk unsurunu harekete geirmek ve tekilandrmak zere haklarn Mdafaas amacyla kurulmu olan tek cemiyettir. Ayrca Trakya Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Bat ve Dou Trakyada ounluu tekil eden Trklerin haklarn, tilf Devletlerine kar, bar yoluyla tantabilmek iin; Trk unsurunun nfus, ekonomi, kltr ve tarihi stnln ortaya koymak, tilf Devletleri nezdinde diplomatik giriimlerde bulunmak, muhtralar vermek, nfus istatistikleri hazrlamak, harita, grafik ve brorler hazrlayarak Trakya Trknn hakl sesini dnyaya duyurmak iin kurulmu bir cemiyettir. lk kurulu ad, Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi olan cemiyet, kuruluundan (1 Aralk 1918) Byk Edirne Kongresi (9 Mays-l3 Mays 1920) kararyla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile ayn at altnda birlemesine kadarki dnemde gelien olaylar, alma konularmz tekil etmektedir Birinci Dnya Savann Osmanl Devletinnin malubiyetiyle sonulanmas, Trakya Meselesini ok ar artlar alnda gndeme getirmiti. Daha dn denilebilecek kadar ksa bir zaman nce Bat Trakyann kaybedilmesinden duyulan ac henz unutulmamt. Hem siyaset adamlar, hem de Trakya halk yeni bir oldu-bitti ile Dou Trakyann da elden kmasndan korkuyorlard. Bu tehlike o kadar kesin bir ekilde hissediliyordu ki, devletin en nemli ahsiyetlerinden olan Ahmet Rza Bey, rksulu Mahmut Paa ve Ahmet zzet Paa kendilerini ziyaret eden Trakya Heyetine Trkiyede kalmayaca anlalnca Trakyann bamszln ilan ediniz. tavsiyesinde bulunmulard.1 te bu artlarda Trakyallara memleketlerinin geleceiyle yakndan uraacak bir cemiyetin kurulmas fikri ttihat ve Terakki Partisi yneticilerinden, zellikle de Talat Paann nerisiyle, Trakyann olabilecek bir saldr ve ilhakna direnmek zere yeni bir tekiltlanmaya gidildi. stanbulda, Edirne Milletvekili Faik (Kaltakkran), Edirne Belediye Bakan evket Bey, Avukat eref (Aykut) Bey, Tccar Yolageldili Kasm Efendinin nclyle, Kasm Efendinin kk Knacyan Hanndaki yazhanesinde 2 Kasm 1918de toplanlarak Trakya Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adnda bir cemiyet kurulmas kararlatrld. Avukat eref Beyin teklifiyle Cemiyetin ad Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olarak deitirildi.2 Fiilen kurulmu olan bu cemiyetin Edirne Valiliine verdii kurulu beyannamesinde cemiyetin resmi ad, Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi olarak deitirilmitir.3 Cemiyet bylece almalarna balamtr.

1063

Cemiyetin yayn organ olduunu alt balndan anladmz Trakya-Paaeli Gazetesinin ilk says 2 Aralk 1918de yayna balamtr.4 Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi hakkndan en gvenilir ve en nemli kaynamz, Cemiyetin kard bu gazetedir. Sahibi ve Mdr Mehmet eref (Aykut) Beydir. Trakya-Paaeli Gazetesi ilk saysnda cemiyetin programn yaymlamtr.5 Cemiyet Program stanbul gazeteleri tarafndan da yaymlanmtr.6 Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesinin programnn tam metni yledir: 1. Trakyann Osmanl Padiahlndaki rabta ve tamamiyet-i mlkiyesinin, temini

maksadyla Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi namnda bir cemiyet tekil edilmitir. 2. 3. Cemiyetin merkez-i idaresi Edirne ehridir. Heyet-i idarenin itimadnmesini haiz zevattan mrekkep irsal edecei mesul murahhaslar

vastasyla memalik-i ecnebiyede ve payitahtta maksadn mdafaa edecektir. 4. Cemiyetin gayesi; Cemiyet-i Akvam nazariyesinin messisi olan Wilson Prensiplerine

riayetle memleketin hakk- hakimiyet ve tamamiyetini kanun dairesinde mdafaa ve istahsldir. 5. 6. eylemektir. 7. 8. 9. 10. Cemiyetin Osmanl Padiahlnda mevcut frkalardan hibiriyle alkas yoktur. Cemiyet, kanun mucibince kendi tedarik edecei menfi ile tedvir-i meslih eyleyecektir. Maksd- cemiyet olan Trakya birlii ve tamamiyetinin husuliyle cemiyet infisah edecektir. Cemiyet kavann-i Devlet-i Aliyeye tab bir ahs- manevdir.7 Cemiyet bir reis ve on iki azdan mrekkep bir heyet-i idare ile tedvir edilir. Cemiyetin btn teebbsat senedt ve vesaik zerine messes olarak haricen ve

dahilen neriyat ve telkinat ile mer davasn ve tarihe mstenid olan hakkn mdafaa ve istihsl

Cemiyetin kurulu beyannmesi, Trakya-Paaeli Mdafaa Heyeti adna, Reis; Edirne Mfts Mestan Efendi, Edirne Belediye reisi evket Bey, Maksut - Beyzde Dervi Bey, Mftzde Cemal Bey, Nazmi Beyzde smail Bey, Faik Bey, Doktor Rfat Osman Bey, Mustafa Paazde Fethi Bey, Kumanlzde mer Efendi, Mustafa Beyzde Neyyir Bey, Yolageldili Kasm Efendi, Ali Seyfeddin Efendi ve Avukat eref Bey tarafndan imzalanarak yaymlanmt.8 Beyannmeyi sadeletirerek cemiyetin kurulu gayesini yle aklayabiliriz: Merkezi Edirnede olmak zere Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet- i Osmaniyesi namyla bir cemiyet tekil ettik. Gayesi: Garb ve ark eski Edirne Vilayetini tekil eden Trakyada yaayan Trk, Ermeni, Rum, Musevi, Bulgar milletleri ile beraber bu gn Edirne Vilayetinde (1.094.371) nfus- sakin olduu halde bundan (615-720) miktarnn Trk ve Mslman olduu nazar- dikkate alnnca

1064

Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti) maddelerine nazaran vilayet sakinlerinin eitli unsurlara gre yarsndan fazlasn Trk rk tekil etmesi dikkate alndnda artk bizim u Trk ve Mslman davasn dnyada fazilete sahip btn medeni milletlere kar en yksek, en gr sesimizle mdafaa etmekten baka yapacak bir iimiz kalmamtr. kinci beyannme, Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesinin Edirne Merkez daresinin Trakyallara hitaben yaymlad beyannmedir.9 Cemiyet bu beyannmede zetle gayesini yle belirtmektedir: Ecdadmzn cellet yadigar olarak, Avrupada elimizde yalnz Edirne vilayeti kalm iken bu mbarek topraklarn Mslman olan mhim bir ksm da kt idare yznden Bulgar boyunduruuna gemitir. Bu da yetmiyormu gibi son zamanlarda payitahtn bekisi olan yurdumuza gz diktiini grmekten elem ve sdrap duymaktayz. Trklerin gadre uram haklarn mdafaa etmek iin Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi teekkl etmitir. Beyannmenin, ilk blmnden aka anlalaca zere cemiyetin bir Trk yurdu olduunu, yirminci asrn geleceine hakim olan medeni milletlere, Birinci Dnya Savann galiplerine davasn belgelerle anlatmak ve bu yoldan Trakya halknn haklarn sadece tarih, kltr ve nfus stnl haklarna dayanarak, deliller ve propaganda yoluyla blgesinin Trkln ispatla sorumlu saymtr. lk kuruluunda Trakyaya saldracak d dmanlarna kar, kurucularn silahla mcadele etmeyi dnmedikleri anlalmaktadr.10 Cemiyet Beyannmesinin ikinci ksmnda makasid-i vataniyesi nizamnmesinin meddi-i sarihinden buyurulaca zere Trakya birliini meydana getirmekten ibarettir. diyerek, hibir phe ve tereddde yer vermeyecek ekilde tespit etmitir. Balkan Savalarndan nce, Bat Trakyay tekil eden Gmilcine ve Dedeaa sancaklar Edirne vilayetine bal idiler. Ahalisinin %85i Trk olan Bat Trakya davasnn, Dou Trakyann mukadderatyla birletirilerek Trakya birlii parolas altnda ele alnmasn istemekteydi.11 Beyannmenin son blmnde parti kavgalarndan vazgeilmesi istemekte, memlekette mevcut olan btn cemiyet ve partilerden istifa edilerek yalnzca Trakya-Paaeli Cemiyetine tab kalnmas vurgulanmakta ve halkn bu gayeye ulaana kadar Cemiyeti desteklemesi rica edilmektedir. Bu blmden anlalaca zere, Trakya davas partiler st bir memleket meselesi olarak grlmektedir. Cemiyet, Trakya davasn, partiler st bir memleket meselesi olarak ele alm olmakla beraber, gerekte bu konuyu btn milli Mcadele boyunca yrttn syleyemeyiz. Cemiyetin, Hrriyet ve tilf Partisi mensuplaryla halife taraftarlarnn ve sahte eriatlarn bozguncu tahriklerini nlemeye, tamamyla muvaffak olduunu syleyemeyiz. Trakya-Paaeli Cemiyetinin kuruluu ve programn izahtan sonra imdi tekiltna geebiliriz. Cemiyetin Tekilt Trakya-Paaeli Cemiyetinin yapm olduu almalar daha iyi anlayabilmek iin cemiyetin tekiltnn iyi bilinmesi gerekmektedir. Cemiyetin yaymlad kurulu beyannamesinden anlald

1065

zere, beyannameyi imzalam on iki zat resmi kuruculardr. Bu kurucular, cemiyetin ilk merkez heyetini tekil etmilerdir. Merkez tekilt yledir: Reis: Edirne Mfts Mestan Efendi. Azlar: Edirne Belediye Reisi evket Bey, Maksud Beyzde Dervi Bey, Mftzde Cemal Bey, Nazmi Beyzde smail Bey, Faik Bey (Kaltakkran), Doktor Rfat Osman Bey, Mustafa Paazde Fethi Bey, Kumanlzde mer Efendi, Mustafa Beyzde Neyyir Bey. Az ve Veznedar: Yolageldili Kasm Efendi. Az ve Ktip: Hafz Rza Efendizde Ali Seyfeddin (Tlmen) Efendi. Az ve Murahhas: Avukat eref Bey.12 Cemiyetin kurulu dneminde stanbuldaki siyasi cereyanlara gre cemiyet reislerinin deitirilmesi ve stanbul hkmetinin ve onun emriyle hareket eden Trakyadaki mlkiye memurlarnn zorluk karmalarndan cemiyet tekilt, Trakyada nahiye ve kylere kadar geniletilmi fakat kuvvetlendirilememitir. Kazalarda ise, cemiyetin idaresi bu grevi kimse zerine almadndan mftlere braklmtr. Cemiyetin ilk reisi Edirne Mfts Mestan Efendi, birka ay sonra, bu vazifeden, cemiyetin yabanclarla ilikilerini kolaylatrmak dncesiyle istifa etmitir. Reislie Dedeaa konsolosu kr Bey getirildi.13 Damat Ferit Paann ikinci defa sadarete gelii sralarnda ise, Mft Hilmi Efendi, Ali Rza Paa kabinesi dneminde 16 Ekim 1919 Edirne Kongresi kararyla reislie, Edirne Belediye Reisi evket Bey seilmilerdir. Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi, kurulu dneminde her liva (Edirne, Krklareli, Tekirda ve Gelibolu) ikierden sekiz kiilik (Alt yedek aza) merkez heyeti seilmitir. Cemiyetin ehir, kaza ve nahiyelere gre tekilt yle idi: STANBUL: Galip Bahtiyar (Gker) Bey, Hseyin Sabri Bey, Nedim Bey, Faik (Kaltakkran) Bey, Hseyin Tahsin Bey,14 TEKRDAI (Tekirda): Mmessil: Eraftan Adil Beyefendi, Reis: mer Raci Efendi. Azlar: Belediye Reisi Halis Bey, Emin Bey, Hac Hseyin Aazde Mehmet Efendi.15 ORLU: Mmessil: hsan Bey. Reis: Mft aban Srr Efendi, Eraftan Mnib Bey, Eraftan Hulusi Beyzde Ali Bey, Bakkal Mustafa Mazhar Efendi. Sandk Emini: Uncu Ahmet Efendi. Katip: Rtiye Mektebi Bamuallimi Hsn Efendi.16 LALAPAA: Reis: Mft Adem Vasfi Efendi. Reis: mam Veli Efendi, Tal Msellim Karyesinden Emin Aa, Suleolu Hseyin. Sandk Emini: Mehmet Efendi.17 LLEBURGAZ: Mmessil: Mft mer Efendi. Reis: mam Veli Efendi. Azlar: Doktor Ahmet Bey, Mestan Efendizde Enver Bey. Aza ve Veznedar: Belediye Reisi smail Efendi, Tccardan Bakkal Berri Efendi, Tccardan Bakkal Ali Haydar Efendi.18 MALKARA: Mmessil: Ali Bey. Heyet-i Maliye ve Reisi. Eraftan Hac Rakm Beyzade Ali Bey, Azlar: eyh Ali Efendi, Mft Kazm efendi. Sandk Emini: akir Efendi.19

1066

UZUNKPR: Mmessil: Eraftan Hafz smail Efendizde. Reis: Mft Abdurrahim. Azlar: Eraftan Sofyal Hseyin, Abdullatif, Dervi Ahmed, Hac Yunusolu Mustafa ve Dimetokal Emin Beyzde Ali Beyefendi.20 PSALA: Mmessil: Hseyin Efendi. Reis: Mft Abdulkadir Efendi, Azlar: Hseyin Sadk, Yunus, Nizam ve Hsn Beyefendiler. Veznedar: Rza Efendi. SARAY: Mmessil: Emirzde Sadk Bey. Reis: Mft Ahmed Nuri Efendi. Azlar: Saatzde Hseyin Basri Efendi. Veznedar: Krmzade: Kamil Efendi, Murad Giray ve Sleyman Beyler. KIRKKLSE: Mmessil: Mft Bahaeddin Efendi. Azalar: Eraftan Zahid Bey, Muhiddin Bey, Doktor Fuad Bey, Cemal Bey, Avukat kr Efendi, Eraftan Hilmi Bey, Salim Efendi, Raif Bey, Bankac Ahmed Efendi ve Hatip Mehmet Efendi.21 BABAESK: Hurit Bey, Sultan Efendi, evket Bey, Adil Bey, Hsn Efendi, Hulusi Efendi. HAVSA: Edip Bey, Recep Efendi, Hsn Efendi, Edhem Efendi, brahim Efendi, Naib Efendi, Ahmet Bey. (psalay vekleten); PAVLI: Said Efendi, Mehmet Efendi. HAYRABOLU: Hafz Hasan Efendi, Osman Efendi, Zeynel Bey, Mehmed Tevfik Bey, smail Efendi. KAVAKLI: erif Efendi, Haydar Efendi. VIZE: Hurid Efendi, Hsn Efendi. NOZ (ENEZ): Arif Bey, Osman Bey. PINARHSAR: Hasan Efendi, Emin Efendi, Mehmed Efendi. ATALCA: Cemal Bey, Osman Bey. ERKESKY: Molla Mehmed Efendi. KEAN: Mft Rait Efendi, Mehmed Adil Bey, Belediye Reisi evket Bey. NEADA: Eraftan smail Bey, Tccardan Hac Ali. GELBOLU: evket ve Mestan Beyler. SARAYAKPINAR: Mustafa Bey.22 MAKSUTLU NAHYES: Reis: Mderris Osman Efendi. Azlar: Kneli Hac Ahmed Aa, Hac smail Aa. Veznedar: Kuvvetbeyli Molla Mehmed Efendi, Harmanldan Recep Aa, Karapnarl Mstk Aa. ZALUF NAHYES: Reis: Aslhandan Hafz Sleyman Efendi. Az: Sazl Malkotan Dervi Aa. Veznedar: Yenikyl Muhtar Ali Efendi, akmakdan Hac smail Efendizade Ali Efendi, Hamidlerden akir Aa. MERBEY NAHYES (UZUNKPR): Reis: Muhacir Kadkynden Hatip Osman Efendi. Azlar: Mandradan Molla Hsn Efendi, Krk Kavaklardan Hafz aban Efendi, ongaradan Nazarolu Mehmed Aa. Az ve Veznedar: Hafz erif Efendi, Bldr Karyesinden Said Aa, Siyahiden Said Olu brahim Aa, Sultanahtan Salim avu.23 Grld gibi Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi tekilt olarak Trakyann il, ile ve nahiyelerine kadar sistemli bir ekilde tekiltlanmtr. Bunlardan ayr olarak cemiyetin Trakya dnda Adapazarnda da tekiltn kurduunu grmekteyiz. Nitekim Balkan Savalar (1912-1913) sonunda, Bulgarlarn yapt zulmler neticesinde yurtlarn brakp Anadoluya gelen Bat Trakya Trkleri, Adapazarnda, Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesinin ubesini amlardr. Bu tekiltlanmay, Adapazar ubesi Reisi Hseyin Hilmi Beyin Trakya-Paaeli Gazetesine gndermi olduu ve gazetede neredilen mektubundan anlamaktayz.24 Cemiyetin, Trakya ve Adapazarnda bu geni tekilt kurmasndan sonra ilk icraat, blgedeki Bulgar ve Yunan tehdidine kar ald tedbirler ve yapt almalar olmutur.

1067

Cemiyetin Yapt almalar Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesinin kuruluundan itibaren Ocak 1919 bana kadar geen bir buuk ay iinde btn dikkat ve almalarn Bat Trakyaya evirmiti. Dou Trakya demiryolunun, Yunan taburlar tarafndan igali (4 Kasm 1918) olay ve Venezilosun Paris Bar Konferansna verdii mehur muhtrasyla,25 Trakya zerindeki Yunan hrs ve emelleri ortaya knca almalar bu yne kayacaktr. Cemiyetin Bat Trakya iin, zellikle Gmlcine sancanda, Bulgarlarn Trklere kar yaptklar zulm ve ikenceleri ok geni olarak basn yoluyla protesto ettiini, stanbul gazetelerine verilen aklamalarla byk bir propaganda faaliyetlerine girdiini grmekteyiz. stanbul basnna verilen uzunca iki aklamada, Bat Trakya Trklerinin, 1912den beri Bulgar idaresi altnda uradklar zulm ve imha siyaseti, ahs, zaman ve yer gsterilerek anlatldktan sonra, bu blge iin tarafsz bir kontrol altnda halk oylamas yaplmas istenmektedir. Bu aklamada Bat Trakyann tarih, milliyet, din, kltr ve ekonomik ynleriyle Trk olduunu ispata alyordu. Bat Trakyada halk oylamas fikri de ilk nce cemiyet tarafndan ortaya atlmt. Cemiyet, Bat Trakyada 40.000 Bulgar ve 50.000 Ruma karlk 400.000 Trk bulunduunu aklyordu.26 Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi gerek stanbulda Osmanl devlet dairelerinin zellikle Erkn- Harbiye-i Umumiye, ve Dileri Bakanlklarnn yardmyla, Dou ve Bat Trakyada meydana gelen bask ve zulmleri kamuoyuna duyurabilmek iin belgeler, grafikler ve haritalar hazrlayarak bunlar yabanc devlet adamlarna, yerli ve yabanc gazetelere datyorlard. Bundan baka cemiyet, Trakya-Paaeli gazetesinde27 ve stanbulun milliyeti Trk gazetelerinde de bunlar yaymlatmaya alyordu. Trk Dnyas gazetesi Bulgar mezalimini28 yer, ahs ve zaman gstererek canl ekilde duyurmutur.Trakya-Paaeli Cemiyeti, Trakyann Trklnn ortaya konulmas yannda Bulgar ve Rumlarn evirdii entrikalar gzler nne serebilmek iin youn bir belge faaliyetlerine balamt. lk olarak Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi ve Bulgar Milli Meclisindeki Trk milletvekilleri tarafndan, Sofyadaki yabanc devlet mmessillerine 18 Aralk 1918 tarihinde zel bir muhtra verilmitir.29 kinci olarak, Amerika Cumhurbakan Wilsona gnderilmek iin bir izahname yazlmtr.30 Bu izahnamede, Bulgarlar tarafndan gereklerin nasl arptld kesin delillerle aklanmakta ve Bulgar zulmleri bir defa daha dile getirilmektedir. nc olarak, stanbulda bulunan tilf Devletleri mmessillerine Ocak 1919 tarihinde bir muhtra verilmitir.31 Drdnc olarak, Trakyann gelecei ile ilgili kararlarn da verilecei Paris tarafndan 10 Eyll 1919 tarihli yine bir muhtra gnderilmitir.32 Bar

Konferansndan szan haberlerde Trakyann Yunanistana verilecei sylentisi zerine cemiyet

1068

Son olarak Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesinin yapt ilm almalara ait olarak haritalar izilmitir. Bu haritalarn ilki, Edirne ehrine ait haritadr.33 Haritalar fetih tarihi olan 1361 ile 1919 yllar arasnda Edirnenin Osmanl hakimiyeti altnda genileme derecesini kltr ve sanat eserlerini aklamaktadr. Bir dier haritada Trakya-Paaeli Cemiyetinin verdii esaslara gre stanbulda izilip Galip Kemali Bey (Sylemezolu) tarafndan Londrada yaymlanan haritadr. Bu haritaya gre, Bat ve Dou Trakyadaki nfus ounluu ve Trk ve Rumlarn sahip olduu toprak nispeti Trklerin lehinedir. Bat ve Dou Trakyada Trklerin haklar ok ak olarak meydanda iken galip devletler bu durumu, bat kamuoylarnda zellikle Amerikallardan saklamak, hatta stanbulun ve Osmanl Devletinin d dnya ile ilikilerini kesmesine nem vermilerdi. Trkn bu hakl davasn savunmaya yarayacak haberlerin dar szmasn nledikleri gibi hibir heyetin d seyahatine izin vermiyorlard. Trkler, Avrupa kamuoyunu etkileyebilecek belgeleri ancak stanbulda bulunan tilf Devletleri Fevkalde Yksek Komiserlerine verebiliyorlard. nemli ahsiyetlerin dahi yurt d seyahatlerine msaade etmiyorlard. Trakya-Paaeli Cemiyeti tarafndan seilen mmessiller, Trakyann hukukunu mdafaa etmek zere Paris Bar Konferansna katlmak iin yola karldlar.34 Bu heyette Trakya Milletvekili Kocaba Arif, Mahmut Nedim, Bulgar Sobranyas Milletvekili Cell (Perin) ve skeeli Hseyin Sabri Bey bulunmakta idiler. Konferansa gidecek heyet, stanbulda Paris iin vize alamam ve talyan Sefareti Tercman Gallinin yardmyla ve talyan yatyla 20 Mart 1919da stanbuldan hareket etmi ve Toranto zerinden Romaya gidebilmiti. Heyet, Paris iin Romada da vize alamam ve ay kadar Romada kalarak Paris Bar Konferans nezdinde temaslarda bulunmu, bu temaslar ok olumlu gemitir.35 Paris Bar Konferansna katlmak iin Romaya kadar gidebilen Trakya-Paaeli Cemiyeti Heyeti, Temmuz 1919 banda stanbula dnmtr. Murahhaslar, Romada bulunduklar sre iinde talyan Dileri Bakanlnda, ikinci ve nc derecedeki memurlarla grebilmi ve Trakya hakknda belge, bror, grafik ve haritalar talyan gazetelerine ve talyann siyasi evrelerine datarak hakl davalarn duyurabilmeye almlardr.36 talyann Trakya-Paaeli Mdafaa Heyeti murahhaslarn Romaya gtrmekle rakibi olan Yunanistann Balkanlardaki istikll politikasna elden geldii kadar glk karmak ve bu arada bundan kendileri iin siyasi kar salamay amalad dnlebilir. Heyet, memlekete dnerek ilk i olarak Edirnede birinci kongresini toplam ve blgenin gelecei hakknda birtakm tedbirler almay daha uygun grmtr. Cemiyetin Kongreleri Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesinin balca be kongre toplam olduu anlalmaktadr. Bu kongrelerin ilki 10 Temmuz 1919 Perembe gn saat 14.00te toplanan Trakya Kongresidir.37 Trakya Kongresi Merkez Tekiltnda ak bulunan reislik ve azlarn yerine yenilerini semek, cemiyetin kuruluundan beri yapm olduu almalar anlatmak, takip ettii hal ve

1069

hareketleri vatandalara anlatmak gereini duyduu iin bir kongre toplamaya karar vermitir. Bu kongreye merkez heyeti, mmessillikleri ve vilyetin ileri gelen esnaf davet edilmitir. Merkez heyeti reisi Mestan Efendi salk sebebiyle istifasn sunmu ve kongre bakanlna ehbender kr Beyi nermitir. Cemiyete, hazrlad rapor okunmutur. lk celsenin bitiminden on dakika sonra ikinci celseye balanmtr. Mft Bahaedden Efendi celsenin banda, yapm olduu deerli hizmet ve almalar iin cemiyetin ilk reisi Mestan Efendiye, kongre kararyla teekkr edilmesini nermi ve ittifakla kabul edilmitir. Cemiyetin yeni bakan ve yelerinin tespiti iin seimlere geilmitir. Yaplan seim sonucu aadaki yeler yeni merkez heyetini oluturmutur: Reis: Hilmi Efendi. Azlar: Belediye Reisi evket Bey, ehbender kr Bey, Yakupefendizde Dervi Bey, Ahmedefendizde Cemal Bey, Mftzde Cemal Bey, Doktor Rfat Osman Bey, Rasimbeyzde Hac brahim Bey, Reitbeyzde Ahmed Bey, Cezzarzde evki Bey, Nazmibeyzde smail Bey, Avukat eref Bey, Lleburgazl Avukat evket Bey ve Bekir Efendizde Hafz Mehmet Efendi seilmilerdir. Seim sonularnn aklanmasndan sonra Mft Hilmi Efendi tarafndan dua okunarak kongre dalmtr. Bu kongre kararyla ltilf Devletleri mmesillerine telgraf ekilmesi karara balanm ve kongre almalarn tamamlamtr. Cemiyetin ikinci kongresi 16 Ekim 1919 gn, Edirnede toplanmtr. Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kongresinde imdiye kadar yaplan iler hakknda bilgi vermekle beraber bundan sonra yaplmas gerekli iler konuulmu, on alt kii olmak zere yeni bir heyeti merkeziye seilmi, Bat Trakyann Bulgar ve Yunan zulm altnda ezilmemesini, Dou Trakyada milli arzuyu takviye etmeyi kararlatrlmt. Bulgar ve Yunan igaline braklan Trakya paralar iin tilf Devletleri nezdinde protesto telgraflar ekmek ve Bat Trakyallara davalarnda her ynden yardm etmek karar alnd.38 Yunan taburlarnn ve yerli Rum etelerinin Dou Trakya demiryollarn igale ve Rumlarn tahrikleri sonucu, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin bir dizi tedbirler almasn gerektirmitir. Bu vesile ile 1920 ylnn Ocak ay ortalarnda Cemiyet nc kongresini toplamtr. Edirnede toplanan kongreye merkez heyeti ile kaza heyetlerinden birer ye katlmt. Bu kongrede, Trakya-Paaeli Cemiyeti silhl milli tekilt iini mzakere etmi, Dou Trakyaya yaplabilecek saldrlara kar milli bir savunma tekilt kurmak, Yunanllarn ve yerli Rumlarn yapabilecekleri oldu-bittilere kar uyank bulunmak, Bar Konferansnn Dou Trakyay Trk topraklarndan ayracak kararlarna kar koymak zere Dou Trakyada Beki-Korucu ismi altnda 3.000 kiilik milli tekiltn kurulmasna karar verilmitir. Ayrca Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden baka bir tekilt, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Edirne Heyet-i Muvakkatesinin ve ubelerinin kurulmasna karar verildi.39 Yukardaki kararlarn alnmasnda, Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paann Sivas Kongresi nizamnamesinin ekine gre, silhl milli mfrezeler kurulmas ve I. kolordunun bu40 hususta zami derecede gizli yardmda bulunmas emri etkili olmutur.

1070

Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin baz yelerinin zellikle Tekirdan olumsuz tutumlar, kolordu ve tmen komutanlarnn kendi seferi ihtiyalarndan fazla, milli tekilta verilecek silh ve cephane olmamasndan Beki-Korucu ismi ile kurulmas dnlen silahl milli tekiltn stanbulun resmen igaline (16 Mart 1920) ve I. kolordunun seferberlik ilanna kadar gereklemediini grmekteyiz. stanbulun igali (16 Mart 1920) ve I. kolordu kumandan Cafer Tayyar Paann seferberlik emrinden doan durumu grmek zere 31 Mart 1920 tarihinde Lleburgazda bir kongre topland. Kongreye stanbuldan kaabilen Trakya milletvekillerinden akir (Kesebir), Galip Bahtiyar, Hayreddin ve I. Kolordu Kumandan Cafer Tayyar Bey, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Heyeti yeleri, Edirne vilayetiyle (Edirne, Krklareli, Tekirda ve Gelibolu Sancaklar) atalca Sancann her nahiyesinden arlp gelebilen birer delegenin katlmasyla 31 Mart 1920 gn toplanmt. Kongreye arlp gelebilen delege says 67 kiiydi. Tekirda Sancandan 55. Tmen Kumandan Vekili Cemil Beyin ve Trakya -Paaeli Merkez Heyetinin teviklerine ramen birka delege gelebilmiti.41 Lleburgaz Kongresinde yaplan grmeler sonucunda kongreye katlanlarda Her ihtimale kar hazr olmak ve insanca yaamak hakkmz ve milli varlmz tasdik etmezlerse son vatan vazifemizi yapmak dncesi hakim olmutu. Kongre Kt sonulardan, Trakyann yok olacana inanmaktayd. Bu artlar altnda Lleburgaz Kongresi, oy birliiyle, Trakyann kimin tarafndan olursa olsun, yabanc igaline ve iteki ihtill hareketlerine kar, savunma ve mcadele kararn verdi. Lleburgaz Kongresinde alnan bu ok nemli kararla, Trakya-Paaeli Cemiyetinden ayr olarak kurulan Trakya Mdafaa-i Hukuk- Milliye Merkez Heyeti adyla yeni ve devaml bir silahl savunma tekilt kuruyordu. Ayrca alnan kararlar arasnda nemli bir konuda Sivas Kongresi kararlarna uygun olarak yaplm rgtlenmenin, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile olan ilikisi kesilmitir. Milliye Merkez Heyetine bal olarak hareket edecekti.42 Kongre kararlar incelendiinde, dardan ve ieriden gelebilecek her trl etkiye kar silahl savunmann yaplaca ve bu savunmay yapmakla ykml tekiltn Mdafaa-i Hukuk Merkez Heyeti olduu anlalmaktadr. Bu suretle kolordu kumandan, Trakyann geleceiyle ilgili kararlar veren tek makam olmaktan kyor, daha ok kararlar uygulamakla ykml bir askeri kumandanlk oluyordu. Kongre, gerek katlanlar asndan gerekse Dou Trakyann savunulmas asndan ok nemli bir gelimeydi. Ald kararlara bakldnda Milli Mcadele iinde Trakyann Anadolu ile ayn grte olduunu ortaya koymaktadr. Mustafa Kemal Paaya kararlar acilen bildirilmiti.43 Byk Millet Meclisinin almas iin youn hazrlk iinde bulunan Mustafa Kemal Paa Trakyallarn, yurt savunmasnda gsterdikleri gayreti takdir ettiini, mzakerelerin safhalarn ve Ankarada toplanacak meclis iin Edirne vilayetinden seilecek olan milletvekillerinin sratle gnderilmesini gnderdii cevab telgrafla istemekteydi.44 Lleburgaz Kongresinde oluturulan Trakya Mdafaa-i Hukuk- Milliye Heyet-i Merkeziyesi Edirnede yeni bir kongre toplama abas iinde iken, darda Osmanl Devleti aleyhine nemli gelimeler oluyordu. San-Remo Konferans (24 Nisan 1920) ad altnda ngiltere, Fransa, talya ve Yunanistan devletleri arasnda Osmanl mparatorluu paylalyordu. San-Remoda Osmanl bar

1071

andlamasnn esaslar kararlatrlrken hibir Osmanl heyetinin fikri ve grnn alnmasna lzum grlmemiti. Bu konferans Trakya meselesi hakkndaki isabetsiz ve haksz kararlar verilirken, uydurma ve haksz birtakm istatistikleri ne srerek Trakyay Trk Devletinden koparmay amalyordu.45 San-Remo Konferansnda kararlatrlan Trk bar artlar hakknda basnda kan haberler ok endie vericiydi. Trakya Mdafaa-i Hukuk- Milliye Heyet-i Merkeziyesi, bu nemli d gelimeler karsnda, Lleburgaz Kongresi kararlarna gre, Trakyann savunmasndan sorumlu ve savunma ile ilgili her trl tedbiri almaya yetkili en byk siyasi gt. San-Remo Konferansnda Edirne vilayetinin Yunanistana verilmesinin kararlatrld sylentileri gelir gelmez Trakya Mdafaai Hukuk- Heyet-i Merkeziyesi byle bir durumda silahl savunmada bulunmak iin halkn desteini kazanmak istedi. Bu nedenle Lleburgaz Kongresinin son maddesine dayanarak, Trakya mmessillerinden bir kongre toplayp halkn direnme konusundaki fikirlerini yoklamak, buna dayanarak gereken tedbirleri almak istiyordu. Byk Edirne Kongresinden bir gn evvel, 8 Mays 1920 Cumartesi gn Sultan Selim Camii avlusunda yaplan byk mitingde, toplumu heyecanlandran ve kalpleri vatan mdafaas arzusuyla coturan konumalar yapld. Edirnenin Trk olarak kalaca ve gerekirse, bu konuda her trl areye bavurulaca yolunda ant iilmiti. Kongre ertesi gn 9 Mays 1920 Pazar gn Erkek retmen Okulu konferans salonunda ald. Edirne vilyetiyle atalca sancandan arlan 264 delegeden 236s kongre almasna katlmt.46 Byk Edirne Kongresine Trakyann her blgesinden gelen, her eit halk tabakasndan iki yzn stnde delegenin katlmasyla; Trakyann silahl savunulmas, Avrupaya gnderilecek yelerin seimi ve bunlara verilecek selhiyetnme konusu, cemiyetin ad zerinde yaplan tartmalar ve iki cemiyetin birletirilmesi gibi Trakyay yakndan ilgilendiren meseleler konuulmu ve yeni kararlar alnmt.47 Be gn sren Edirne Kongresinde, Reis evket Bey tarafndan ortaya konulan birleme konusu reye konularak, Trakya-Paaeli Cemiyeti ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti isimleri birletirildi, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti unvan kabul edildi. Bylece iki cemiyetin oy okluuyla birletirilmesine karar verildi. Kongre 13 Mays Perembe gn saat 17.24te karar suretini btn yelerin imzalamasyla sona erdi. Byk Edirne Kongresi;48 Edirne ve atalca meclis-i ummleri azsyla btn belediyeleri resas ve mftlerinden ve her nhiye namna mntehb ikier murahhastan ve Edirnede mevcut kffe-i Heyat- siysye mmessilleriyle Trakya-Paaeli ve Mdafaa-i Hukuk Heyet-i Merkeziyeleri azsndan mrekkeben 9 Mays 1336 tarihinde Edirnede akd ve ictim eden 217 kiilik byk kongre, be gn zarfnca icr-y mzakereden sonra mevdd- tiyeyi taht- karar almtr. 1. Trakya, azim ve bir Trk ve Mslman ekseriyetiyle meskn olup cmia-i Osmaniyeden bittefrik Yunanistana verilmesi yolundaki tasavvurat suret-i katiyede red eder.

1072

2. Trakyann Yunanllar tarafndan igaline ve bu maksad teshil iin dahilen vukbulacak her trl ihtill harektna kar mukavemet ve mdafaa edilecektir. 3. Trakya Mdafaa-i Hukuk Tekilt, mstakilden idare etmek zere be liv namna er murahhastan mrekkep bir heyet-i merkeziye intihp ve kabul olunmutur. Liva namna intihp olunan zevt bervech-i tidir: Edirne: Belediye Reisi evket Bey, Tccardan Kasm Efendi, Ahrkyl Ahmet Bey. Tekirda: Mebus- sbk Faik Bey, Malkaral Nazmi Bey, Sarayl Ali Naci Bey. Gelibolu: Mebus- sbk akir Bey, Baha Bey, Ekrem Bey. atalca: Mebus- sbk Hayreddin Bey, Halil Sadi Bey, Hseyin evket Bey, Krkkilise: Lleburgazdan evket Bey, Babaeskili Hamdi Bey, Krkkiliseli Hamdi Bey. Milli Kumandan sfatyla Miralay Cafer Bey heyet azsndandr. 4. Trakya mukaddertnn istilzam edecei bilcmle mukarrert ve teebbst- siysiyenin n- lzmnda ittihz ve icrsnda ve en son are olmak zere mracat edilecek mdafaa-i fiiliyenin kffe-i icabtn imdiden ihzr ve temin ve mdafaann zaman ve suret-icrs ve teferruat- saresini tespit ve tayin hussunda ve memleketin alel-tlak emri idaresinde heyet-i merkeziye selhiyet-i kmileye mlik olup Trakya kuvve-i liyesini temsil eder. 5. Trakya Hukuk ve menfiini Avrupada mdafaa etmek zere Galip Kemali, Galip Bahtiyar ve Salih Cevdet Beyler selhiyet-i lzimeyi hiz murahhas intihab olunmulardr. orlulu Cezzarzde Ziya Bey de heyet-i murahhasa beynda bulunacaktr. i bu mukarrert heyet-i umumiye muvcehesinde kabul ve imza olunmutur. Trakya-Paaeli Mdafaa Heyeti Osmaniyesi 1334 Trakyallarn Edirne Kongresinde silahl savunma karar almalar Mustafa Kemal Paa tarafndan takdirle karlanm, Cemiyet merkezine gnderdii telgrafnda bu memnuniyetini ve Trakya zerindeki dncelerini belirtmitir. Edirne Kongresi kararlar incelendiinde zerinde nemle durulmas gereken biri olumlu, dieri olumsuz iki konu ortaya kmaktadr. Olumlu olan, Anadolunun dnda Milli Mcadelemiz iin ok nemli bir olay Trakyadaki Trk unsurunun herhangi bir dman saldrsna silahla kar koyma azmi ve kararlldr. Kongrenin olumsuz yan ise Osmanl Murahhas Heyeti ile Trakya-Paaeli Cemiyetinin Paris Bar Konferansna heyet gndermeleridir. Bu olay Anadoluda gelien Milli Mcadeleye ve onun otoritesine ters den bir durumdu. Nitekim cemiyetin yapm olduu bu siyasi giriim baarsz olacaktr. Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi kuruluundan bir yl sonra Sivas Kongresi kararlarna uyarak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk cemiyetinin Trakyadaki tekiltn idare

1073

etmek vazifesini zerine almtr. Edirne Kongresi kararyla iki cemiyet Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda kesin olarak birlemilerdir. Vermi olduumuz bu aklamalardan Trakyada sanki iki ayr cemiyet faaliyet gsteriyor eklinde bir anlam kabilir. Kesinlikle iki ayr cemiyet yoktur. nce kurulmu olan Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi, yaymlam olduu nizamname ve beyannamesine uygun gayesini gerekletirmek iin giritii siyasi teebbslerde, serbeste ve Anadolunun herhangi bir etkisi olmadan devam etmek iin cemiyet adna ve yetkilerine sadk kalmay uygun grmtr. Bunun yan sra Mdafaa-i Hukuk vazifesini de stlenmitir. Gerekte Trakyada iki heyet ve iki tekilt yoktur. Ayn cemiyetin bu birleme neticesi olarak, bir TrakyaPaaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi dieri ise Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda iki mhr kullanld anlalmaktadr. Mustafa Kemal Paann Samsuna kndan bir ay gibi ksa bir zaman iinde, btn Anadolu ile yakndan temasa geerek Milli Kurtulu gayesiyle balad mcadelede fikir ve i birliinin esaslarn gerekletirmede baarl olmutu. Bu olay Trakya iin de yeni bir devrin balang olmutur. Bundan sonra Trakya ileri de yeni bir istikamete girmeye ve yeni bir anlam kazanmaya balamtr. Trakyadaki bu milli tekilt Atatrkn gsterdii yolda, btn yurdu kapsayan Milli Mcadelenin bir paras haline girmek frsatna kavumutur. Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bu byk liderin idaresinde ve onun gsterdii yolda Milli Mcadeledeki mstesna yerini almt 1 2 Byklolu, Tevfik, Trakyada Milli Mcadele, Ankara 1987, 1. c. S. 153-154. Ayn eser, 1. c. s. 123-124, Edirne Vilyeti Muhacirn Mdr Ali Seyfeddin Tlmen ve

Bat Trakya Komitesi kurucularndan Hseyin Sabri Tten ile yaplan konumalardan naklen. 3 Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesinin resmen kurulu tarihi, Nizamnme ve

Beyannamesini Edirne vilayetine teslim ettii tarih olan 1 Aralk 1918 gndr. 4 5 6 1556. 7 8 Trakya-Paaeli 2 Aralk 1918. no: 1; Tasvir-i Efkr, 7 Aralk 1918, no: 2583. Cemiyetin kurulu beyannmesi, Trakya-Paaeli Gazetesinin ilk nshasna ek olarak Trakya-Paaeli Gazetesi, 2 Aralk 1918. no: 1. Trakya-Paaeli Gazetesi, 2 Aralk 1918. no: 1. Tasvir-i Efkr, 7 Aralk 1918, no: 2583. Tasvir-i Efkr, 7 Aralk 1918, no: 2583; Vakit. 2 Aralk 1918. no: 399; Sz, 2 Aralk 1918,

no: 20; Ati (leri), 2 Aralk 1918, no: 324; Tarik, 2 Aralk 1918, no: 20; Alemdar, 2 Aralk 1918, no: 156-

verilmi orijinalinden matbaada baslarak oaltlm, zerinde tarih kayd yoktur. Cemiyet Programna uygun olarak Reis Mestan Efendi ve on iki aza tarafndan oluturulmu idare heyeti imzalaryla yaymlanmtr. Tam metin iin bk.: Trakya-Paaeli 2 Aralk 1918 no:.

1074

Bu beyanname, Byklolunun eserinde kurulu beyannmesi olarak verilmitir. Tam

metin iin bkz. Trakya-Paaeli, 10 Mart 1919, no: 15; Tevfik Byklolu, I. c. s. 130-131. 10 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, st. 1952, s. 479da Cemiyet Trk

unsurunun fiili mukavemetini artrmak ve tekilandrmak zere Mdafaa-Hukuk (Tecavze fiili mcadele) ve silhla mukavemet gayesiyle kurulmu ilk Cemiyettir. Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Milli Mcdele, stanbul 1956, s. 623 de Silahla mukavemet gayesine msteniden kurulmu ilk cemiyetlerden biridir eklinde ayn gr belirtilmitir. Bu iki kaynakta cemiyetin silhl mcadele gayesiyle kurulduunu hibir kaynak vermeden ileri srmlerdir. Ancak Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi, kuruluundan bir buuk sene sonra toplad Lleburgaz Kongresinde (31 Mart 1920) silhl savunma karar almt. 11 smail Suphi Soysallolu, Trakya Garben ve arken Batan Baa liklerine kadar Trktr

Mslmandr, Trakya-Paaeli, 17 Mart 1919, no: 16. 12 13 14 Trakya-Paaeli, 15 Temmuz 1919, no: 32. Trakya-Paaeli, 15 Temmuz 1919, no: 32 (Trakya Kongresi). Trakya-Paaeli, 16 Aralk 1918, no: 3. stanbul heyeti adna gnderilen Telgrafta: cemiyet heyetinin tekil edildiini ve almalara balandn

stanbulda Caalolunda,

memleketimizin yetitirdii bu hakimiyetli genlerin memleketimizin hakk- merlarn mdafaadaki kudretlerini ve muvafakiyetlerini Cenab- haktan dileriz denilmektedir. 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Trakya-Paaeli, 30 Aralk 1918, no: 5. Trakya-Paaeli, 6 Ocak 1919 no: 6. Trakya-Paaeli, 16 Aralk 1918. no: 3. Trakya-Paaeli, 30 Aralk 1918, no: 5. Trakya-Paaeli, 6 Ocak 1919, no: 6. Trakya-Paaeli, 30 Aralk 1918, no: 5. Trakya-Paaeli, 30 Aralk 1918, no: 5. Trakya-Paaeli, 15 Temmuz 1919, no: 32. Trakya-Paaeli, 30 Aralk 1918, no: 5. Hseyin Hilmi Beyin mektubu iin bkz. Trakya-Paaeli, 3 ubat 1919 no: 10. Muvakkit, 21 Ocak 1919, no: 448.

1075

26 27

Vakit, 14 Aralk 1918, no: 411; 17 Aralk 1918, no: 414; 26 Aralk 1918, no: 423. Ali Galip, Vesaik-i Resmiyeye mstenid Bulgar Mezalimi (2) Trakya-Paaeli, 30 aralk

1918, no: 5, Pomak Abdulkerim, Bulgar zulmleri, Trakya-Paaeli, 13 Ocak 1919 no: 7; Bulgarlarn yeni Zulm ve enaatleri, Trakya Paaeli 10 Eyll 1919, no: 37 Garb Trakyada Yeni Bulgar Mezalimi Trakya-Paaeli, 3 Ekim 1919, no: 40. 28 29 Trk Dnyas, 25 Austos 1919, no: 5 Trakyada Bulgar mezalimi Yeniden balad. Trakya-Paaeli, 27 Ocak 1919, no, 9; Byklolu, 1. c. s. 159-160, Abdrrahim Dede,

Balkanlarda Trk stiklal Hareketleri, st. 1978, s. 63-68; Yeni Gazete, 24 Ocak 1919, no: 56-1620; Tasvir-i Efkar, 24 Ocak 1919, no: 1-2631. 30 31 32 33 34 Trakya-Paaeli, 11. 16 Aralk 1918, no: 2-3. Trakya-Paaeli, 13 Ocak 1919, no: 7. Trakya-Paaeli, 11 Eyll 1919, no: 667. Edirne Vilayet Salnamesi, stanbul 1309, Byklolu. II. c. Trakya-Paaeli, 24 Mart 1919, no: 17; Gazetede srmanet olarak verilen haberde

Trakyann Hukuk- Milliye ve slamiyesini mdafaa etmek zere Paris Sulh Konferansna muteveccihen yola kmlardr. Hakk- kavim ve kadimi her surette sabit olan Trakya Mslmanlarnn hukukunu mdafaa hususunda siyasi mmessillerimizin muvaffakiyatna dua eyler cenab- muvaffakkl umurdan tevfikt- sbhaniye temenni eyleriz. Mevl selmet versin deniliyordu. 35 Trakya-Paaeli 14 Mays 1919, no: 24; Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar

c. 1, Ankara 1977, s. 146; Tayyip Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, c. 11, Ankara 1965, s. 32. 36 37 Trakya-Paaeli 15 Temmuz 1919, no: 32 (Trakya-Kongresi). Trakya-Paaeli, 15 Temmuz 1919, no: 32 (Trakya Kongresi) Geni bilgi iin bk. Gner

Zekai, Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Kuruluu ve Faaliyetleri (1 Aralk 1918-13 Mays 1920) Ankara 1998. 38 Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi kr Bey tarafndan Mustafa Kemal

Paaya 8. 11. 1919 tarihli ifre telgraf, Nutuk III. c. ves. no: 295. 39 Byklolu, Trakyada 1. c. s. 209-210dan naklen 1. Kolordu Kumandan Cafer Tayyar

Beyin Heyeti Temsiliyeye 15 ubat 1920 tarihli raporu. 40 Nutuk III. c. Ves. no: 247; Faik Reit Unat. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk

Cemiyetinin kuruluuna dair vesikalar, Tarih Vesikalar Dergisi s. 1.

1076

41

Byklolu, Trakyada 1. c. s. 216 (Gelibolu Mebusu akir Beyin Edirne Kongresindeki

beyanat), Edirne Kongresi Tutana, T. . T. E. arivi no: 294125, Trakya-Mdafaa-i Hukuk- Milliye Merkez Heyetinin 7 Nisan 1920 karar Merkez Heyeti Karar Defteri, Kasm Yolageldili Evrak. 42 43 Osman Nuri Peremeci, Edirne Tarihi, st. 1940. s. 402. Lleburgaz Kongresi iin bk. Byklolu, 1. c. s. 217-219; Utkan Kocatrk, Atatrk ve

Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, Ank. 1988, s. 146; Gotthard Jaeschke, s. 96; Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava Ank. 1983, s. 191; Sebahattin Selek, Anadolu htilali, s. 95, 97, 99: Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, s. 479-80; Kamil Erdeha, Milli Mc. Vilayetler s. 434-35; Trk stiklal Harbi, II. c. Bat Cephesi 2. ksm s. 257; Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar III. s. 80-82; Yurt Ansiklopedisi Mtareke ve Milli Direnmede Edirne, s. 2380-83. 44 Mustafa Kemal Paann direktifiyle Edirne Milletvekili olarak kii seilmitir: Kazm

(Karabekir) Paa, smet (nn) Bey, Cafer Tayyar (Eilmez) Bey. (T. B. M. M. Zabt Ceridesi, I. Devre, c. 10, 6 Nisan - 20 Haziran 1921, Ank. 1958, s. 195). 45 San-Remo kararlar ve Yunan Taarruz hazrlklar iin bkz. Kazm zalp, Milli Mcadele

1919-1922, c. 1. Ank. 1988, s. 126-134. 46 kdam, 9 Mays 1920, no: 8346. Edirnede bir ictima. Bu gn pazar gn Edirnede

Trakyann muhtelif cemaatlerinden, heyetlerinden muntehib azasndan mrekkep bir meclis akd- itima ederek Trakyann vaziyet-i hazrasn tedkik edeceklerdir. eklinde duyurulmutur. 47 Edirne Kongresi iin bk. Byklolu, Trakyada. l. c. s. 249-290; Tunaya s. 480; Kocatrk,

Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, s. 164; Jaeschke s. 103, Erdeha, Mil. Mc. Vilayetler ve Valiler, s. 443-44; Trk stiklal Harbi, II. c. Bat Cephesi, 2. Kasm, s. 258-59. 48 Edirne Kongresi Tutana. T. . T. E Arivi, no: 2944125, Byklolu I. c. s. 287-88.

1077

Milli Mcdele Dneminde stanbul'da Faaliyette Bulunan Gizli Gruplar / Do. Dr. Mesut Aydn [s.646-660]
nn niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye I. Karakol Cemiyeti A. Karakol Cemiyetinin Kuruluu ve Ald simlerarakol Cemiyeti, Mill Mcdele yllarnda stanbulda kurulan ilk ve en nemli gruplardan biridir. Karakol Cemiyeti, ttihat ve Terakki Cemiyetinin devam niteliinde olup, Enver ve Talat Paalarn direktifleri ile kurulmutur. Baz hatra ve tetkik eserlerde, Umm Harpte kurulmu olan Tekilt- Mahssnn Umm slm Alemi htill Komitesi, ttihat ve Terakki Cemiyetinin ise Karakol Cemiyeti ismi ile devam etmesi hususunun Talat, Enver ve Cemal Paalar tarafndan kararlatrldna dair bilgiler mevcuttur.1 Karakol Cemiyetinin kurulu ve ismi ile ilgili olarak elimizde ayrntl bilgiler vardr. Bu bilgiler genel olarak, cemiyetin kurucular olarak Kara Kemal ve Kara Vasf Beylerin olduunu ve cemiyetin isminin de bu iki kiinin lkaplarndan kaynaklandn ifade ederler.2 Mtarekenin akdinden ksa bir sre sonra kurulmu olan Karakol Cemiyetinin kurulu gayesi ise ttihatlar bir bayrak altnda toplamak ve korumak idi. Sbk e Nazr Kara Kemal Bey, memleketi terketmekte olan Talat Paadan ald direktif ile Erkn- Harb Miralay Kara Vasf Beyi evine davet ederek, Karakol isminde gizli bir tekilt kurulmasnn lzumunu u ekilde aklamtr: Vasf, Talat Paadan giderken aldm emir mucebince, ttihatlkta sebt edecekler, bir teekklle birbirlerine balanmad ve bir parola kabul ederek, birbirlerini tanmaldrlar. Paa ile aramzda Karakol kelimesi takarrur etmiti. Bu isim her ikimizin isimlerinin bandaki Kara kelimesinin ilk harfleri ile mterektir. Bu parolay (K.G) eklinde ksaltrsak hem paann dedii olur, hem de ikimizin remzini ihtiv etmi bulunur3 ttihat ve Terakki Cemiyetinin devam olarak dnldne gre Karakol Cemiyetinin kurulu tarihi de kesin olmamakla birlikte 1918 Kasmnn ilk gnlerine tesadf etmelidir. Karakol Cemiyetinin kurulu tarihi ile ilgili olarak tezat tekil edebilecek birok bilgi verilmektedir.4 Sivas Kongresi srasnda Kara Vasf Beyin Mustafa Kemal Paa ile bir grmesinde, Paann Ben Mondros Mtarekesi zerine stanbula geri gelince, kurulmu olan Karakol Tekilatnn hedefini ok iyi rendim. Galip devletlerin nazarnda ttihat ve Terakkinin faaliyetini gizlemek iin bulduumuz usul budur dediini dikkate alrsak Karakol Cemiyetinin kurulu tarihiyle ilgili bir tespit yapabiliriz.5 Zira, Mustafa Kemalin 13 Kasm 1918 tarihinde stanbula geldii dnlrse Karakol Cemiyetinin de kuruluu Kasmn ilk gnlerine tekabl etmelidir. Karakol Cemiyeti, Anadolu tarafndan Fahriyyen arz- hizmet eyleyen bir tekilt olarak kabul grmtr.6 Bir baka ifade ile grubun tannmas, dier gruplarn tannma olaynda olduu gibi Anadolu Ordusu kadrosuna dahil edilmesi manasn tamamaktadr.7 Bunun bir sebebi de Karakol

1078

Cemiyetinin Ankarann emri ile kurulmam olmas ve yelerinin ounun tannm ttihatlardan tekil edilmi olmasndan kaynaklanmaktadr.8 Karakol Cemiyeti stanbulun igaline (16 Mart 1920) kadar faaliyette bulunmutur. Kurucularndan bazlarnn ngilizler tarafndan tutuklanmas ve bir ksm yelerinin de Anadoluya kamalarndan sonra bir ara dalmtr. Karakol Cemiyetinin igalden sonra tekrar toparlanp faaliyete geirilmesi iin yaplan teebbsler bir sre sonra sonusuz kalmtr. Bilindii gibi, cemiyetin ifre anahtarn ve mhrn9 Kara Vasf Beyden alan Yzba Emin Ali Bey, tekilt yeniden canlandrmak istemise de baarl olamamtr.10 Cemiyetin, daha sonra skdar ubesi Reisi olan E. H Kaymakam Mulal Mustafa Beyin riyseti altnda faaliyete getii ve Zabtan Grubu ismini aldn gryoruz.11 Grubun 27 Ekim 1920 tarihinde faaliyete balad ve 1921 Ekim aynda ise yeniden isim deitirerek Yavuz Grubu ismini ald bilinmektedir.12 Zabtan Grubu, grup amiri Mustafa Beyin Anadoluya gemesiyle birlikte Yavuz ismini almtr. Yavuz Grubu da yeniden tekil edilen bir heyet-i merkeziye tarafndan bir sre daha varln srdrmtr. Grubun, Yavuz Sultan Selimin resmedildii bir mhr kulland da elde edilen bilgiler arasndadr.13 B. Karakol Cemiyetinin Tekilat ve Kadrosu Karakol Cemiyetinin ilk tekilt kadrosu zamann bilinen ttihatlarndan ibarettir: Sbk e Nazr Kara Kemal Bey, E. H. Miralay Kara Vasf Bey, Halil Bey, Baha Said Bey, Yenibaheli kr Bey, erkez Reid Bey ve Ali (etinkaya) Bey.14 Karakol Cemiyetinin ilk heyet-i merkeziyesini tekil eden yeleri ise E. H Miralay Kara Vasf Bey, Yzba Baha Said Bey, Dava Vekili Refik smail Bey, Sevkiyt Ali Rza Bey, Karadeniz Boaz Kumandan E. H. Miralay Galatal evket Bey, 10. Kafkas Frkas Kumandan E. H. Kaymakam Kemaleddin Sami Bey ve E. H. Miralay Edib Servet Beydir.15 Karakol Cemiyetinin ilk tekilt hakknda, cemiyetin Tekilt- Ummye Nizmnmesinde geni bilgiler bulmak mmkndr.16 Tekilt nizamnmesine gre Karakol Cemiyetinde bir genel merkez oluturularak faaliyet sahas tesbit ve tanzim edilmitir. Cemiyetin merkez-i ummsi, be sorumlu yeden ibaret olup, her yenin kendi ihtisas sahasnda mesai yapmasna itina edilmitir. Her sorumlu yenin, setikleri muavinleri vastasyla kendi tekilatlarn, ksm ve ubelere ayrmtr. Her ubenin gizlilik ve titizlik iinde grev yapmalar planlanm olup bir ubenin dierinden haberdr olmamasna, ahslarn tannmamasna gayret sarfedilmitir.17 Karakol Cemiyetindeki bu tekiltlanmann zincirleme olarak en alt seviyeye kadar gerekletirildii, taradaki vilyet ve kazalarda da tekiltlanmaya gidildii grlmektedir. Bu vaziyet

1079

ise dier gruplara nazaran farkl bir zellik gstermektedir. nk dier gruplarn faaliyet sahalar mekn olarak yalnzca stanbul ve evresi olmutur. Karakol Cemiyetinin byle bir tekiltlanmaya gitmesinin en nemli sebeplerinden biri, taradaki ttihat ve Terakki mensuplarn bir bayrak altnda toplamak istemesidir. Karakol Cemiyetinin ilk tekiltndaki sorumlu yelerin megul olduu daireler, ilgili nizmnmede u ekilde belirtilmitir: 18 1- Siyset, stihbrt ve Haricye Dairesi 2- Mill Ordu, Muhrebe eteleri ve Seferberlik Dairesi 3- Sevkiyt, Nakliyt, Muhrebe ve Muvsala Dairesi 4- Maliye Dairesi 5- Mumelt- Ztye ve Propaganda Dairesi Karakol Cemiyetinin bu tekiltlanmay ne dereceye kadar gerekletirdii mehuldr. Zir, stanbulun igaline kadar cemiyetin faaliyetleri hususunda ak bir bilgiye sahip deiliz. Ancak, bu tekiltn yine ayn zamanda stanbul semtlerinde kuvvetli direni tekiltlar kurduunu tesis ettiini bilmekteyiz.19 Karakol Cemiyetinin isim deitirerek Zabtan Grubu ismi ile faaliyet gstermesi sonucunda tekilt hususunda da baz tadilta gidildii grlmektedir.20 Karakol Cemiyeti zamannda kurulmu olan mahall tekiltlarn, Zabtan Grubu zamannda da korunarak faaliyetlerine devam ettirildii grlmtr.21 Ankara, ok geni bir tekilta sahip olan Zabtan Grubundan istifade etmekten daima kanm ve phe duymutur. Grup mensuplarnn ttihat olmalar ve grup hakknda baz dedikodularn duyulmas, grup ile Ankara arasndaki ilikinin asgari dzeyde seyretmesine sebep olmutur. zellikle, grup mhrnn ngilizlerin eline gemesi ve bu mhr ile Anadoluya ok miktarda subay gnderilmesi, grubun bsbtn gzden dmesine ve Anadolunun yardmndan mahrum kalmasna sebep olduu gibi22 grubun veya baz yelerinin yabanc casus tekilat tarafndan satn alnd zann hasl olmutur.23 C. Karakol Cemiyetinin Faaliyetleri Vatann selmeti ve milletin istikllini temin maksadyla yola kan Karakol Tekilt mensuplar, kendilerini ne gibi vazifelerin ve mesuliyetlerin beklediini, yaynladklar beynnmelerinde izh etmilerdir.24 Trk Milletinin zararna faaliyet gsteren cemiyet, frka ve casus ebekelerinin, propaganda merkezlerinin tespit edilmesi cemiyetin vazifesi arasnda saylmaktadr. Muhtelif ekillerde ortaya

1080

kartlan bu casus ebekeleri ve dier faaliyet merkezlerinin hedeflerine ulamamas iin her trl yola mracaat eden istihbrt dairesi, ilgili yerlere casus yerletirmeyi de ihml etmemitir. Cemiyetin nc tekilt olarak kabul edilen Zabtan Grubu zamannda da bu tip almalara devam edildii grlmektedir. Cemiyetin tekilt ve kadrosu bahsinde isimleri belirtilen bir ok subay, Harbiye Nezretinde, sarayda, gal Kuvvetleri Karargahlarnda istihdm edilmi ve Anadolunun iine yarayacak bir ok bilgi elde edilmitir. stanbul nsannn hissiytn en st seviyede tutarak, Mill Mcdeleye kar daima hizmetkr bir tavr almalarnda da propaganda faaliyetlerinin rol byk olmutur. Nitekim, cemiyetin stanbuldaki yksek tahsil genlii arasnda balatt propaganda faaliyetleri neticesini gstermi, igallere kar, ok sayda miting ve nmyi yaplmtr. Tekilt mensuplarnn, kahve, ev ve Cuma namazn mteakip tertip ettikleri sohbetler ile de msbet bir netice elde edilmitir. Ayrca yaplan propaganda faaliyetleri, genlerin mill hislerine hitap ederek Mill Mcdeleye gnll neferlerin kazandrlmasna vesile olmutur. 13 Ocak 1920de Sultanahmet Meydannda toplanan 150 bin Trk evld stanbul Trkndr ve Trk Kalacaktr! protestolar ile heyecn ve teessrlerini mttefiklerin yzlerine haykrmlardr. Bu durum igalcileri telalandrm ve bu tarihten sonra cebir yoluna mracaat etmilerdir.25 Karakol Cemiyeti, bir taraftan stanbuldaki faaliyetleriyle etkili olurken dier taraftan da Rusya ile siys faaliyetlere balad grlmtr. Siys faaliyetler iin daha nce Rusyaya gitmi olan eski ttihatlar, zemini hazrlamlard. Baha Said Bey, siys faaliyetler neticesi olarak, Karakol Cemiyeti ve Uak Kongresi Heyet-i criyesi adna bir anlama imzalamt. Yaplan anlama ile birtakm yardmlar vaadi karlnda siys tavizler verilmekte idi.26 Yaplan bu anlama Anadoluda byk tepkilere sebep olmutur. zellikle, Kazm Karabekir Bu ne crettir? Uak Kongresi de kim oluyor? Orduda kimler acaba malumtdr? Kaydsz-artsz felaketimizi mucib olan bu cinayeti nasl irtikb etmiler? Bu muhedenin kuvve-i teyediyesi nedir? Hususiyle ben arkn kumandanym, benden habersiz neye muvaffak olunabilir? szleriyle yaplan anlamaya kar tepkisini gstermiti.27 Cemiyetin, Mill Mcdelenin sonuna kadar devam eden en nemli faaliyeti Menzil Hatt Tekiltdr. Cemiyetin, stanbul ile Anadolu arasndaki irtibat muhafaza edebilmek iin dnm olduu Menzil Hattyla bir kolu da Anadoluya uzanm oluyordu. Balangc skdarda olmak zere tekil edilen Menzil Hattnn, Anadolu tarafndan da desteklendii bilinmektedir. Menzil Hattnn amirliini ise Yenibaheli kr Bey ve bilahare Yzba Day Mesut Bey srdrmtr.28 Cemiyet, bu yoldan eitli tarihlerde Anadoluya pek ok subay, er ve sivil ahs geirerek, cephelerin personel ihtiyacn karlamtr.29 Ayn zamanda, gnderilen silh ve cephane ile de en kritik dnemde Anadolunun ihtiyacna cevap verilmeye allmt. Tekiltn bu yol ile birok subay Anadoluya geirmesine karlk, yine ayn yol ile ok sayda casus ve pheli ahsn Anadoluya girmesine mani olamadn grmekteyiz. Nitekim, tekilt

1081

mensubu baz kiilerin, bu ileri gizli tutmamas sebebiyle ngilizlerce renilmi ve kendi adamlarn da bu yolla Anadoluya gndermeyi baarmlard. Bu tarihlerde kadrosunu tamamlayan Felh Grubu, subay sevkiyt hususunda epey mesafe kat etmi ve Ankarann takdirlerini toplam durumda idi. Ankarann ise bu hadiselerden dolay, cemiyeti kstrmek iin pasivize duruma getirdii bilinmektedir. Nitekim, Zabtn Grubu zamannda EHURa gnderilen bir raporda, 336 senesi zarfnda 1500 zbit gnderildi. Bilhare zbit sevkiyt dier grublara havle edildiinden 337 senesi zarfnda yalnz 500e karb zbit gnderildi denilerek subay sevkiytndan men edildikleri aka gzlenmektedir.30 Bunu takip eden gnler iinde de grubun btn subay sevkiyat durdurulmu ve iskelelere gnderilen bir emirle, drt ke mhrl belgeler (Karakol-Zabtan) ile gelenlerin kabul edilmemeleri bildirilmitir.31 Cemiyetin nc dairesi saylan sevkiyt, nakliyt, muhbere ve muvsala dairesi ise her trl silah, cephane ve mhimmt sevkiyt ileri ile megul olmutur. Ayrca, kurye temini ve dier dairelerle irtibat tesisi de bu dairenin vazifesi idi. Ayn vazifeyi, Zabtan Grubu zamannda talimt ve tebligt ubeleri yerine getirmilerdi. zellikle, Harbiye Dairesi Reisi E. H Miralay mer Ltfi (Yenibaheli) Bey ile Eslih Piyde ve Makinal ube Mdr E. H Binbas Naim Cevat Beyin yardmlar ve dier memurlarn fedkrlklar sayesinde igalcilerin kontrollerinde bulunan ambar ve depolardan alnan silah ve cephaneler sratle, Anadoluya geirilmitir.32 Zabtan Grubu zamannda ise Anadoluya yaplan silah ve cephane sevkiyt, tekiltn kadrosunun geniliine nazaran, ok az miktarda olmutur. Bunun sebeplerinden biri ise Ankarann emri ile kurulmu olan Felh Grubunun bu sahalar kontrol altna alm olmas ve Zabtn Grubuna yaplmakta olan cz miktardaki tahsistn kesilmi olmasdr.33 Fakat, memleketlerinin selmeti iin canlarn fedya hazr olan bu insanlar yine de temin ettikleri harp malzemelerini Anadoluya gndermekten geri kalmadlar.34 Grubun en son tekilt olan Yavuz Grubu zamannda yaplan faaliyetlere ait hibir malumata tesadf edilememitir. Fakat Mill Mcdele yllarnda stanbulda nakliyt ileri ile megul olan Hsn Himmetolu, Yavuz Grubu adna tonlarca mhimmtn Anadoluya sevkini gerekletirdiini belirtmektedir.35 II. Felh Grubu (23 Eyll 1920-4Ekim 1923) A. Felh Grubunun Kuruluu ve Yaplan sim Deiiklikleri Mill Mcdele yllarnda Anadoluya yardm gayesi ile Ankara, EHURun tasvibi ile kurulmu olan ilk gizli grup Felh Grubudur. stanbulun fiil olarak igal edilmesinden sonra fevkalade artlar altnda kurulmu olan grup, Sevres Muahedesinin stanbul Hkmetine zorla kabul ettirilmesine kar bir tepki olarak ortaya kmtr. Misk- Mill kararlar dorultusunda Trk Milletinin varln devam ettirmek zere vazifeye balayan TBMM Hkmetinin stanbuldaki tek ve hakiki temsilcisi olmutur. Bu grup, deiik

1082

tarihlerde isim deitirerek Hamza, Mchid, Muhrib ve Felh isimleri altnda yapt faaliyetlerle, Mill Mcdele tarihindeki mmtaz yerini almtr. Felh Grubunun ilk tekilt ve ekirdei olan Hamza Grubu 23 Eyll 1920 tarihinde faaliyete balamtr.36 Grubun isminin, Hz. Hamzann kuvveti ve cesaretinden ilham alnarak seilmi olduu tahmin edilmektedir. Bu hususta kesin ve ak bilgiler olmasa bile, o dnem Trk insannn halet-i ruhyesi gz nnde bulundurulursa, bu ismin bir nevi moral takviyesi olduu ortaya kmaktadr. Zir, byk iler baarmak arzusu ile ortaya kan bu insanlarn mnen de kuvvetli olmalar gerekmekteydi. zellikle, grubun daha sonralar alm olduu isimler tetkik edilecek olursa, bunlarn da ayn dncenin rn olduklar grlecektir. Ayn zamanda, Hamza, Mchid, Muhrib ve Felh isimleri, gal Kuvvetlerine kar bir bask unsuru olarak ortaya kmtr. Hamza Grubunun kurucusu E. H. (Erkn- Harb: Kurmay) Yzb Neet Beydir.37 Neet Beyin bu tekilt kurmadan evvel de Molteke isimli gizli tekilt kurarak faaliyette bulunduu bilinmektedir.38 Balattklar faaliyetlere resm bir sfat kazandrmak amac ile Ankaraya giden E. H Yzba Neet Bey, Mustafa Kemal Paadan hsnkabul grm ve ondan ald direktif ile stanbula geri dnmtr.39 EHU Reisi smet Beyin de bu hususta bir emri mevcuttur. EHU Reisi Miralay smet Beyin E. H. Yzba Neet Beye gnderdii bir ifrede: Riysetiniz altnda Anadoluya ehs ve malzeme gndermek ve istihbrt yapmak zere stanbulda mahrem bir tekiltn kurulmas lzumu grlmtr. Mutezsnn ifsn ric ederim denilmitir.40 Neet Bey, verilen direktife uygun olarak, stanbulda almalara balam ve yakn arkadalarndan tekil ettii Hamza Grubunun programn E. H Yzbalarndan akir Muzaffer Bey vastas ile Ankaraya gndermitir.41 Hamza Grubu, bu suretle 23 Eyll 1920 tarihinde stanbulda, istihbrt, subay sevki, silah, cephane ve mhimmt sevki hususlarnda faaliyete balam oluyordu.42 Hamza Grubu, grup mensuplarndan akir Muzaffer Beyin saraya ve ngilizlere bilgi vermesinden phelenilmesi ve gruba ait ifre anahtarnn ngilizlerin eline gemesi zerine, isim deitirmek zorunda kalmtr. Grup, 15 Aralk 1920 tarihinden itibaren Mchid ismini almtr.43 Hamza Grubunun isim deitirmesinde amil olan dier bir olay da ilk tekilt zamannda Ankaradan gelmesi beklenen antann yirmi gnden fazla bir zaman gemesine ramen, gruba ulaamam olmas idi.44 Nitekim, antann iinde, gruba yardmda bulanacak birok kiinin ismi ile Ankarann gruba gnderdii emirler yer almaktayd. antann epey bir mddet stanbulda dolamasna ramen grubun eline gememesi, bu konudaki endie ve tedbirleri hakl karmaktadr. Mchid Grubu da faaliyet sahasnda 23 ubat 1921 tarihine kadar kalabilmi ve grup bundan sonra Muhrib isim ile faaliyetlerine devam etmitir.45 Grup, Muhrib ismi ile de faaliyet sahasnda fazla kalamayarak 31 Austos 1921 tarihinde Felh isimini almtr.46 Grup adna 15 Austos 1921 tarihinde zmite gnderilen bir motorun47

1083

hamulesini brakarak stanbula geri dnd bir srada, btn motor mrettebt ngilizlerce tevkif edilmiti. zmite sevkiyt gerekletiren Nazmi Beyin, Muhrib Grubuna ait sevk makbuzlarn imh etmemesinden dolay, ngilizlerin eline dmt. Bu olay zerine Muhrib Grubu, derhal ilgili makamlar uyararak, grubun isminin deitirileceini bildirmiti.48 Ankara Ehurda 15 Austos 1921 tarihinde yaynlad bir emir ile grup isminde yaplan deiiklik sebebiyle yeni tatbik mhrlerinin49 gnderilmesine kadar Muhrib mhrnn muteber kabul edileceinin bildirmitir.50 Bylece, Muhrib Grubu yerini Felh Grubuna brakm ve Felh Grubu da Mill Mcdelenin sonuna kadar grevine devam etmitir. Felh Grubunun grevi ise 4 Ekim 1923 tarihinde sona ermitir.51 B. Felh Grubunun Tekilat ve Kadrosu Grup, Hamza Grubu ismi altnda faaliyete balad tarihlerde kk bir tekilata sahip bulunuyordu. Hamza Grubu, ubeden mteekkil olup alt tane de mensubu mevcuttu. Grubun tekilat raporu incelendiinde her ubenin birden fazla vazifeyi yerine getirmeye alt grlmektedir. Bu hususta, grup amiri olan E.H Yzbas Neet Bey, Ankaraya mracat ederek, stanbuldan Ankaraca yn- itimt kiilerin isimlerini istemitir. Hamza Grubunun ilk tekilat yaplan aratrmaya gre u ekilde tespit edilmitir:52 I. ube: 1- stihbrt, 2- Mutbut, 3- Propaganda. II. ube: 1- Subay temini, 2- Subay, er ve asker personelin sevki, 3- Kurye temini III. ube: 1- Mhimmt temini, 2- Sanatkr temini, 3- Mhimmt sevkiyt ile ilgilenmekteydi. Grubun I. ube ileriyle E. H. Yzbas Seyfeddin (Akko) Bey megul olmutur.53 Seyfeddin Bey (320-122), grubun kurucusundan biri olup yaklak bir yl grupta alm ve 1921 yl Austos aynda Anadoluya arlmtr.54 Hamza Grubunun II. ubesi ayn zamanda grup amiri olan E. H Yzbas Neet Bey megul olmutu. Neet Bey, gruptan ayrld 4 ubat 1921 tarihine kadar, Mchid Grubu amirliini de yapmtr.55 Grubun III. ube amiri ise E. H Yzbas akir Muzaffer Bey idi. . Muzaffer Bey, saraya yaknl ve ngilizlere bilgi tad hususunda zerine toplanan pheler sebebiyle, grupta vazife yapmas mahzurlu grlm ve uzaklatrlmtr.56 Hamza Grubunun ilk tekilt, grlecei gibi, ok kk ve faaliyet sahas ise bir hayli geniti. Bu durum, grubun tekilt faaliyet raporunda da belirtilmi ve Ankaradan yardm talebinde bulunulmutur.57 Ankara EHUR bu istei yerine getirerek, ksa zaman ierisinde stanbulda bulunan yn-itimd subaylarn, grupta toplanmasn salamtr.58 Ankaradan 1 Aralk 1920 tarihinde gelen isimler taranarak Hamza Grubunun ikinci tekilt ve kadrosu mmkn olduu kadar geniletilmi grup mensuplarnn o andaki vazifeleri ile mtensip bir

1084

ekilde tanzim edilmiti.59 Ayrca, Bahriye ubesi ismi ile bir ube daha kurulmas dnlm fakat gerekli olan bahriyeliler ile temas salanamad iin sonusuz kalmtr.60 Bu ube ancak, Felah Grubu tekilt zamannda gerekletirilebilmi ve faaliyete balayabilmitir.61 Hamza Grubu, bu tekiltnn yannda bir tedbir olarak htiyat Gruplar da tekil etmiti.62 Herhangi bir tehlikeye maruz kalndnda, Hamza Grubunun grevini devralacakt. Bu vazife ile tekil edilen ilk ihtiyat grubunun ismi Ferhad idi. Onun da yerine geecek olannn ismi ise Kerim idi. Bu gruplar, Hamza Grubunun kurulmas ile birlikte ihtiyt grubu olarak tespit edilmi ve Ankara EHURa bildirilmiti. Hamza Grubunun kurulu ve faliyet raporunda: Hamza Grubuna bir hl olduu takdirde yerine Ferhd Grubu kim olacak. Ferhd Grubu hi bir i ile igl etmeyecekdir. Ferhd Grubu yerine de Kerim Grubu nmyla nc bir grup kim olacak. Bunun da imdilik bir messisi mevcd ve kez hi bir ile itigl etmeyecekdir eklinde Ferhd ve Kerim Gruplarnn kurulu gayeleri izh edilmitir.63 Hamza Grubunun bu kadrosu ve tekilt yaps hemen hemen Felh Grubu tekiltnn sonuna kadar devam etmitir. Yalnz, kadrosu ile ilgili olarak baz deiiklikler, ilveler yapld sylenebilir. Grubun ubelere gre taksimatna gelince, I. ube, istihbrt, propaganda ve bunlarla ilgili vazifeleri yapmak zere tekiltlanmt. Byle bir tekiltlanma yoluna gidilince, ubenin daim mensuplar yannda fahriyyen vazife yapacak olan kiilerin saysnda da art grlmektedir. Grubun tekilt raporunda bu ubenin nasl alaca ve ne surette eleman istihdm edecei aka grlmektedir. Raporda Bu ilerimizi grrken bir takm mevki-i mhimmede itimd edeceimiz kimselerin bulunmasna muhtcz. Bunun iin de baz zevt mhim makamlar nezdinde tayin ettirmee alacaz. Fakat bu adamlar maksd- millmizin hinleri telkk etmemek iin isimlerini oraya yazacaz. baz namuslu zevt, hrcin tkibt ve desistna marz kalmamak iin bu gibi vezifi kablden imtin ediyorlar. Biz bunlar temin ederek o ilere sevk etmek istiyoruz eklinde, konuya aklk getirilmeye allmt.64 Grubun eleman istihdm etmeyi dnd yerler ise uralard:65 Harbiye Nezreti, gal Merkez Kumndnl, stanbul Polis Mdriyeti ve Harciye Nezretidir. Ayrca, Yunan Ordusunun tekilt ve harekt hakknda bilgi toplamak amacyla biri Bursada dieri zmir veya Manisada iki muhbir istihdm edecei Ankaraya bildirilmiti.66 Grubun istihbrt almalar, stanbulun eitli semtlerinde meydana getirilen merkezler vastasyla yrtlmtr. Bu istihbrt merkezleri de grup mensuplarnn evlerinde tesis edilmiti. stihbrt merkezlerinin yerleri ise, biri Fatihte, ikisi ilide ve dier biri de Eminn civarndayd. Buralardaki merkezlere muhabere tesist montaj yaplp, Anadolu ile irtibtn muntazam bir ekilde cereyn etmesi salanmtr.67 stihbrt ubesi, grubun son zamanlarnda bir hayli genilemi ve tecrbeli subaylar kadrosunda toplamtr. Bunlar, Piyade Yzbas Aziz Hdai Bey,68 Piyade M. E. Bedih Efendi, Piyade Kdemli Yzbas Kemal Beydir. Bunlardan Kemal Bey, Asker istihbrt, Piyade Yzbas

1085

Aziz Hdai Bey istihbrt ve matbut, Piyade M. E. Bedih Efendi ise umum istihbrt ilerine memur edilmilerdir. Grubun ikinci ubesini Ktat- Fenniye ubesi tekil etmekte olup telgraf, telsiz ve dier muhbere malzemesinin Anadoluya gnderilmesi ile ilgili vazifeleri vard. ube amiri olan Hilmi Beyin, Yldzdaki Ktat- Fenniye Deposunun mdr olmas, bu ileri bir hayli kolaylatrmt.69 Hilmi Bey, Ankarann emri ile stanbulda kalmakl mahzurlu grlerek Anadoluya arlm ve orada istihdm edilmiti.70 Gei tarihi kesinlikle belli olmamakla beraber Muhrib Grubu tekilat zamannda gemi olmas muhtemeldir. Zir, Felh Grubu tekilatnda ismine tesadf edilmemektedir. Hilmi Beyin gruptan ayrlmasndan sonra yerine tayin edilen Telgraf Yzbas Mehmet Ali Bey, son tekilatta da grev alm ve Anadolunun takdirlerini kazanmtr.71 Grubun nc ubesi ise Mumelt- Ztye ubesi olup, amiri ayn zamanda grup bakan olan E. H. Yzba Neet Beydir. Neet Bey, 4 ubat 1921 tarihinde, Mchid Grubu Amiri iken Ankaraya arlm ve orada istihdm edilmitir.72 Onun ayrlmasndan sonra bu ubeye Kdemli Yzba Fehmi Bey memur edilmitir. Ayrca, Sahra Topu Yzbas Rasim Bey, Sahra Topu Yzbas Kerim Bey ve Ar Topu Yzbas Cevdet Bey de bu ubede vazife yapmlardr. Bunlardan Sahra Topu Yzbas Rasim ve Kerim Beyler, Anadoluya geecek olan subaylarn vesikalarn temin edip, sevkleri ile ilgili ilemleri yerine getirirlerdi.73 Bunlarn haricinde bu ubede istihdm edilmi birok kurye mevcut olup, mhim vazifeleri baar ile yerine getirmilerdir. IV. ube ise Mhimmt ubesidir. Bu ube en mhim ve faal alan ubelerden biridir. E. H. Yzbas akir Muzaffer Beyin gruptan uzaklatrlmasndan sonra gruba dahil olan E. H Yzbas Ekrem Bey, bu ubeye mdr olmutur. E. H Yzbas Neet Beyin Ankaraya arlarak orada istihdm edilmesinden sonra grup amirliini de stlenen Ekrem Bey, bu vazifeyi, grubun lavedilmesine kadar srdrmtr.74 Ekrem Bey, 1920 yl ierisinde esretten dnnce, stanbul EHUR Talim ve Terbiye ubesinde vazife alm ve bu yln sonuna doru da gruba dahil olarak iki vazifeyi birden yerine getirmeye almtr.75 Ekrem Bey, grupta alt sralarda, gsterdii fevkalade gayretlerine karlk, 31 Austos 1922 tarihinden muteber olmak zere kaymakamla terfi ettirilmitir.76 ubenin memuru ise Piyade Yzbas smail Hakk Beydir.77 Mhimmt ubesi, Muhrib Grubu tekiltnn sonuna kadar faal alamyordu. Bu durumu etkileyen en nemli faktr ise eleman eksikliiydi. Grup, ubenin takviye edilmesi amacyla harekete gemi ve bu sahada faaliyette bulunanlar tespit etmiti.78 Bu sralarda, tek bana faaliyette bulunan Topu Kaymakam Eyp Beyin grup tarafndan fark edilmesi, ileri bir hayli hafifletmiti. Grup, Eyp Bey ile stanbul Harbiye Dairesi Reisi Miralay Asm (Gndz) Beyin tavassutuyla temasa gemi ve Ankarann bilgisi dahilinde onu gruba dahil etmitir.

1086

Ankaradan gelen 23 Mays 1921 tarihli yazyla da Topu Kaymakam Eyp Beyin, grubun mlt- Harbiye ubesini temsil edecei kaydedilmitir.79 Bu emir ayn zamanda, Eyp Beyin Anadolu Ordusu kadrosuna alndn da gstermektedir. Grubun dier bir ubesi ise Levzm ubesidir.80 Bu ube levzm ve para ileri ile megul olmutur. ube amiri ise Levazm Yzbas Sabit Beydir. ubede vazifeli memurlardan Levzm Yzbas Kemaleddin ve Rza Beyler, seildikleri halde vazifeye balamlardr. Yalnzca Levzm Yzba Vasfi Bey, gruba dahil olmutur. Hamza Grubunun ikinci tekiltnda belirtilen ve bir trl faaliyete geirilemeyen Bahriye Tekilt ubesi ise ancak Muvenet-i Bahriye Heyetinin Felh Grubuna katlmasndan sonra gereklemitir. Felh Grubu 8 Kasm 1922 tarihine kadar mstakil olarak vazifesine devam etmi ve bu tarihten sonra da stanbul Kumndnlnn ilerine, her hususta yardm edilecei kaydedilmitir. 8 Kasm 1922 tarihli yazda, yaplacak olan yardmlar ile grubun mstakil olarak faaliyet etmesinin engellenmemesi, zellikle belirtilmiti. Fakat, 1 Ocak 1923 tarihinde Ankaradan gelen bir yaz grubun kaderini tayin ediyordu. EHUR II. ubeden, Hsameddin imzal 1 numaral emirde, grubun mesisinden stanbul Kumndnln haberdr edecei aklanmt.81 Bu durum, Felh Grubunun stanbul Kumndnlnn kontrol altna girdiini gstermektedir. Nitekim, 3 ubat 1923 tarihinde EHURdan gnderilen bir emirde, Felh Grubunun silh, cephne, malzeme temini ve sevkiyt gibi faaliyetlerine son verildii belirtilmitir.82 Bu vazifelerin bundan byle stanbul Kumndnlna verildii izh edilerek MMV. ile Felh grubu arasndaki hesaplarn kapatlaca da ifade edilmitir. Felh Grubunun sevkiyt ve mumelt- ztye ile megul olan subaylarnn Ankara-stanbul arasndaki haberleme ile megul olaca da kayda balanmt. Bu faaliyetler hususunda ise grubun dorudan EHURa bal olaca ilave edilmitir. Verilen emirlere ek olarak grubun, stanbulun gal Kuvvetleri tarafndan tahliyesi srasnda vazifelendirilecei ve bunun iin de ayrca bir talimtnme ile bu hususa aklk getirilecei bildirilmitir.83 Felh Grubunun eklen devam eden varl, yaklak dokuz ay sonra, 4 Ekim 1923 tarihinde sona ermitir.84 C. Felh Grubunun Faliyetleri Felh Grubunun ilk tekilt olarak kabul edilen Hamza Grubu tekilt, ilk olarak ube ile faaliyete balamt. Daha sonralar ise bu tekilatn Bahriye ubesinin almas ile ube saysnn altya kt bilinmektedir. Bu ubelerin faaliyetleri ise ksaca u ekilde izah edilebilir: stihbart ubesi kurulduu tarihten itibaren Ankara ile irtibtn devam ettiren en nemli merkez hviyetini korumutur. Ankaradan gelen emirlere gre harita tedriki, propaganda ve matbut faaliyetleri yannda, stanbulun durumu hakknda yaplan istihbart faaliyetleri, bu ubenin nde gelen meguliyeti arasndayd. stanbul Hkmeti nezdinde yerletirdii elemanlar vastasyla nemli bilgiler Ankaraya gnderilmekteydi.

1087

1920 yl sonundan itibaren, Yunan Ordusunun sevkl-ceyini ordu miktarn ve teferruta ait bilgileri ihtiv eden raporlar, 1922 yl sonuna kadar dzenli ekilde gnderilmeye allmtr. Bu raporlar, Ankara EHUR iin mkemmel ve mhim bir kaynak tekil etmiti.85 stihbrt ubesinin dier bir vazifesi ise stanbul halkna Anadoluda cereyn etmekte olan Mill Mcdele lehinde propaganda yapmak idi. Bilindii gibi, stanbulda gal kuvvetlerinden eklliyetlere kadar Anadoluda cereyn eden Mill Mcdeleye muhalif olanlar mevcuttu. Bunlarn menf ynde yapm olduklar propagandann stanbul halk zerindeki tesirlerini bertaraf etmek gerekiyordu. Bu maksatla, kar propaganda faaliyetleri byk bir ehemmiyet tayordu. Bu vazifenin ise istihbrt ubesi tarafndan baar ile yerine getirildiini grmekteyiz. stihbrt ubesinin dier bir faaliyet sahas ise Trakya ile ilgili istihbrt faaliyetleri olmutur. Bu hususta EHURdan Felh Grubuna gnderilen 29 Kasm 1922 tarihli bir emirde, Balkanlarda tesis edilecek bir istihbrt ebekesinden bahsedilmektedir. Ayrca, bu ebekenin bir kroki ile tespit edilip, merkez kurulacak yerlerin Ankaraya bildirilmesi de istenmiti.86 Felh Grubu cevap olarak gnderdii yazda Kstence, Bkre, Varna, Eskizara, Belgrat, Sofya, Filibe, zmir, Gmlcine, Siroz, Selanik, skp, Manastr ve Atinada istihbrt merkezleri kuracan bildirmitir. Ayrca, Varna, Filibe ve Sofyada bu yerler iin birer memur tedrik edildiini ve haberleme faaliyetlerinin balatld kaydedilmekteydi. Grubun bu husustaki faaliyeti, dier sahalardaki faaliyetleri sona erdii halde, lavedildii tarih olan 4 Ekim 1923e kadar devam etmitir.87 Felh Grubunun eitli makamlar ile yapm olduu haberleme de istihbrt ubesi vastasyla gerekletirilmiti. Felh Grubu, kurulduu tarihten itibaren Anadolu ile irtibat aralksz srdrm ve bu yol ile ald emirleri kusursuz bir ekilde yerine getirmeye almtr. Grup, bu irtibat ve haberleme sistemini zamann artlarna gre tanzim ederek, ngiliz casuslarnn ve muhbirlerinin tuzana dmeden gerekletirmitir. Ankaradan veya sahillerdeki istihbrt zabitliklerinden gnderilecek olan kuryelerin, kendileri ile dorudan temasa gemelerini mahzurlu bulan grup verdikleri adreslere mracaat edilmesini ve bu suretle irtibatn salanmasnn uygun olacan dnmtr. Bu sayede, Ankara ile aralarndaki haberleme mekanizmasn emniyet altna almaya almlardr.88 Grup, bu meydnda eitli tarihlerde deitirilmek zere bir takm adresler vererek haberlemeyi emniyet altna almtr.89 Grubun, Ankara ile haberlemesini temin edecek dier bir yol ise sahillerdeki stihbrt Zbitlikleri ile ifre haberlemesidir. Ankara-stanbul arasndaki haberleme ise u ekilde yaplmakta idi. Hamza Grubu tarafndan hazrlanan herhangi bir rapor veya yaz, kurye vastasyla neboluya gnderilecek orada ifre ediliyor ve telle Ankaraya ulatrlyordu. Bu yol ile yaplan haberlemeler ilk zamanlarda, nebolu stihbrt Zbitinin kaytszl yznden pek iyi sonu vermemi ve grup, baz tehlikelere maruz kalm ise de stihbrt Zbitliinin Ankara tarafndan dikkatinin ekilmesinden sonra iler normale dnmtr.90

1088

Grup tekilat ve faaliyet raporunda da belirttii gibi EHUR.un herhangi bir ube amiri ile temasa gemesi halinde, nm- msterlarn tesbit etmi ve Ankaraya bildirmiti. Bu nm- msterlar ise u ekilde tanzim edilmitir: 91 Yldz: I. ube Amiri E. H Yzbas Seyfeddin Bey. Ay: II. ube Amiri E. H Yzbas Neet Bey. Gne: III. ube Amiri E. H Yzbas akir Muzaffer Bey.92 Ankara EHUR, gruba gnderdii emirlerde, emir hangi ubeyi ilgilendiriyorsa, o ubenin nm- mstern kullanm ve bu durum Felh Grubu tekilat sonuna kadar devam etmitir.93 Ayrca, Ankara EHUR, gruba gnderilecek yazlarn bana, her hangi bir yanlla meydan verilmemesi iin F harfi ile iaret edilmesini, dorudan tel haberlemesinde ise F. G balnn konulmasna kararlatrmtr.94 Grup, isim deitirip yeni bir isim altnda faaliyete balad zaman haberlemelerinde kulland ifre anahtarn ve vesikalarnda kullanm olduu mhrlerini de deitirmeyi ihmal etmemitir. Hamza Grubu, Mchid ismini alnca ifre ve mhrn deitirdiini renmekteyiz.95 Ayn durum Mchid96 ve Muhrib Gruplarnn isim deitirmelerinde de olmutur.97 Grubun ikinci ubesi olan Ktaat- Fenniye ubesi, Telsiz, telgraf, telefon ve bunlara mahsus malzemelerin temini ve sevklerini gerekletirmeye almtr.98 Grubun nc ubesi ise Anadolunun iine yarayan subay, er ve asker sanatkrlarn temin edilmesi ve bunlarn sevkleri hususunda faaliyet gsterilmiti. Bunun iin de Harbiye Nezreti Mumelt- Ztye Dairesindeki adamlar ile sk bir irtibt kurularak oradaki sicil defterlerine gre subay seimi yaplmasna zen gsterilmitir. Anadoluya geecek subaylara verilecek olan yn- itimd belgelerini de bu ube hazrlamaktayd. Bunlara ilveten, grubun kurye olarak istihdm ettii ahslarn temini ve vazifelerinin tanzimi de bu ube tarafndan sevk ve idare edilmekteydi. Karakol Cemiyetinin gzden dmesinden sonra Anadoluya subay sevk ilemleri yalnz bu ube tarafndan gerekletirilmitir. Mill Mcdelenin sonuna kadar da bu vazifesine devam etmitir. Grubun drdnc ubesini nceleri Mhimmt ve son haliyle de mlt- Harbiye ubesi tekil etmektedir. Bu ubenin faaliyetleri Mill Mcdelenin kazanlmasnda ok nemli bir yer tutmaktadr. Eldeki mevcut imknlar kullanlmak suretiyle cereyn eden Mill Mcdeleye silh ve cephne temin etmeye alan bu ube, yaklak olarak 160-170 vapur ile cephne sevkiytn gerekletirmi ve tonlarca mhimmt Anadoluya nakletmitir.99 Bunlardan baka, motor, taka, sandal, mavna ve sallar da da mhim miktardaki silh, cephne ve mhimmt stanbuldan zmit, Akaehir ve Ereli zerinden Anadoluya zayit vermeden sevk etmeyi baarmtr.100 Ayrca, mbaya yolu ile dardan silh ve cephne temini ileri ile de megul olan bu ube, silh ve mhimmt dier mteebbislerden daha ucuza temin ederek Anadolu Maliyesini klfete sokmamtr.101

1089

Tekiltn beinci ubesini Levzmt ubesi temsil etmektedir. stanbuldan Anadolunun iine yarayacak levzm malzemelerinin temini iinde bir hayli baarl olmutur. zellikle, Sarahne ambrlarndaki malzemenin dankl d eklinde mbayasn gerekletiren bu ube, askeri eya konusunda Ankarann mracat ettii tek ube olmutur. Levzm ubesi, grubun eitli sahalardaki sevkiytn btn nakliyt ve hesap ilerini de stlenmiti.102 Grup tarafndan sevk edilecek ahslara verilecek harcrahlarn tanzim edilmesi, grup mensuplarnn maalar, muhbir ve casuslara tahsis edilen paralarn tedriki ve nakliye cretlerinin tespit edilmesi bu ubenin vazifeleri arasnda idi. III. Mdf-i Millye Heyet-i Merkeziyesi A. Tekilatn Kuruluu Mdf-i Millye Tekilt, Osmanl Hkmetinin gl Kuvvetleri karsndaki aczi ve stanbul dahilindeki eklliyetlerin mtecviz hareketleri sonucu kurulmu bir teekkldr. stanbul Trknn can, mal ve namuslarnn korunmas ve eklliyetlerin her trl tecavzne kar zorunlu bir ihtiyatan ortaya kan bu tekiltn ilk nvesi Topkap semtinde atlmtr. Mahall tekiltlar, muhitlerince sevilen, saylan ahslarn teebbsleri ile tedrci olarak kurulmu ve bilhare genilemitir. Mdfa-i Millye Tekiltnn kurulu gayesi, grubun 2 Kasm 1922 tarihinde Ankara EHURa gnderdii raporda u ekilde izah edilmektedir: Her trl ihtiml ve tehlike karsnda ve stanbulun herhangi bir ihtill vaziyetinde, hl ve mevke hkim olarak stanbuldaki mslmn kuvetlerini gye-i millyeye doru sevk ve idare etmek ve Anadoludaki mcdeleye stanbuldan manen ve maddeten zhir olmak zere teekkl etmitir103 1920 ylnn ilk aylarnda kurulmu ve resmiyeti Anadolu tarafndan tasdik edilmi bulunan Mdfa-i Millye Tekiltnn iindeki bu ahslarn gayretleri sonucu deiik sahalarda faaliyette bulunmak amac ile tamamen husus surette kurulmu olan bir grup daha ortaya kmtr. Bu grup mensuplar, Mdfa-i Millye Tekiltnn yalnz ba harflerini alarak, MM ismini kullanmlardr. Bylece, bir tekilat grnmnde olan fakat gerekte biri istihbrt, propaganda vs. hususlarnda faaliyet gsteren MM Grubu, dieri ise Msellh Mdfa-i Millye Tekilt olarak iki ayr tekilt ortaya kmtr.104 B. Mdafaa-i Milliye Tekilat ve Kadrosu Mill Mcadele yllarnda stanbulda faaliyette bulunmu olan Mdfaa-i Millye Tekilatnn ekirdei Topkapda kurulmu olan mahalle tekilatdr. Karakol Cemiyeti mensuplarndan olan Yzba Emin Ali Bey ve Kasmpaa Bahriye tfiye Taburu Blk Kumndanlarndan smail Hakk Bey tarafndan kurulmu olan bu tekilatn ksa zamanda genilediini grmekteyiz.105 Mdfaa-i Millye Tekilt, stanbul genelinde mntkada tekiltlanmtr. Bu mntkalardan ilki stanbul Mntkas106 olup, dierleri ise Beyolu107 ve skdar108 Mntkalardr.

1090

Kuruluundan yaklak bir yl sonra 3 Mart l92l tarihinde Anadolu tarafndan resmyeti kabul edilmitir. 3l Temmuz l92l tarihinden itibaren Anadolu Ordusu Kadrolarna alnan Mdafa-i Millye Tekilatnn ilk Heyet-i Merkeziyesi ise u kiilerden tekil edilmitir.109 Svari Mrly Esad Bey (Reis), Topu Kaymakam Kemal Bey,110 Piyde Kaymakam Hafz Besim Bey (Reis vekili), Merkez Kumndn Muvini Svri Binba Ferhat Bey, Kdemli Yzba mer Ltfi Bey, Svari Yzba Kmil Bey (Harbiye Nzr Yveri), Piyade Yzba Ltfi Bey. Esat Beyin 25 Kasm 1922de istifa etmesi111 zerine 5 Aralk 1922 tarih ve 644/855 numaral emir ile hsan Paa tekilatn bana gemitir.112 Takasapta eyh Visl Derghnda gizli toplantlar tertip ederek almalarn srdren tekilt, stanbulun o tarihlerdeki 1054 mahallesinde mevcut olan tulumbaclar, hammallar, arabaclar, stanbul Merkez Kumndnl emrindeki inzibat zabitlerini, jandarma ve polis memurlarn elde ederek kuvvetli bir silahl mukvemet a kurmutur. Ayrca, Harbiye Mektebi, Tbbiye Mektebi, Drl-eytm, Galatasaray ve stanbul Sultnleri talebeleriyle btn Mslman sporcularn tekilta dahil edildii de bilinmektedir.113 Harp Tarihi Arivinde yaptmz aratrmalarda Mdfa-i Millye Tekiltna ait ye defterine tesadf edilmitir. Bu defterde her ye numara srasna gre kayda gemi ve semt deitirenlerin kaytlar, ilgili semtte yeniden tanzim olunmutur. Tekilt iindeki hizip ve ekimelere ramen, Mdfai Millyenin silhl mensuplarnn says 10.000i gemitir.114 Ayrca, Mdfa-i Millye Tekilt, stanbulun gal Kuvvetleri tarafndan tahliye edilecei zaman muzzm bir silahl kuvvet vcuda getirmi, eklliyetlerin tecvzlerine kar halk mdafa etmilerdir. Bu hususta Ankarann da tevecchlerini kazanmlardr. C. MM Grubu Tekilt ve Kadrosu MM Grubunun tekiltn iki devre iinde incelemek mmkndr. Birinci devre kuruluundan, Svari Kaymakam Hsameddin (Ertrk) Beyin Anadoluya geiine kadar olan zaman tekil eder. Bu devre, grub iin pek silik ve pasif ekilde gemitir. stanbulun igl edilmesini mtekib, burada fazla hizmet veremeyeceini anlayan Fevzi Paa, Anadoluya gemi ve giderken Hsameddin Beyi de Ankaraya arm idi.115 glden sonra sk bir takibe maruz kalan ve Fevzi Paaya vermi olduu sz yerine getirmeye karar veren Hsameddin Bey, 1921 senesinin Ocak aynda Anadoluya hareket etmitir. Hsameddin Bey, EHUR Harekt ubesi Mdr Salih Beye 29 Ocak 1921 tarihinde ektii bir telgrafta ailesiyle birlikte Samsuna geldiini ve Fevzi Paaya haber vermesini istemitir.116 Hsameddin Bey, daha Samsunda iken Fevzi Paadan ald bir telgraf ile stanbulda bir grup kurulmasn ve bakanln da kendisinin yapacan renir. Fevzi Paa, 30 Mart 1921 tarihinde Hsemeddin Beye gndermi olduu ifrede, stanbul ve gruplarnn hl-i hazrdaki vaziyetini anlattktan sonra yeni bir gurubun kurulmas hususunda yle bir direktif vermitir:117 Bu ana kadar ehs ve mahfl-i muhtelifenin hudd- esasyesini tanm ve Anadoluya lzm olan malzeme, mhimmt, tehizt, eslih vesair levzmn tedrik edildii menbii grenmi bulunan Muhrib ve

1091

Mustafa Bey Gruplarnn mkl hareket eden bir ksm azlarnn kabul ve idhli tensb ve takdrinize muhmmel olmak zere zt- allerinin riyaset buyuracaklar esasl bir grubun yeni batan tekili ve dier tekiltlarn ils da teemml olunmaktadr Fevzi Paann emir ve direktifleri ile ortaya kan yeni vaziyet, o sralarda husus bir mahiyet arz eden MM Grubu, dolaysyla da Hsameddin Bey iin biilmi bir kaftan idi.118 Hsameddin Bey, hemen faaliyete gemi ve o tarihlerde firardan yeni dnm bulunan ve MM Grubunun banda olan Topkapl Mehmed Beyin Samsunda bulunduunu renmiti.119 Hsameddin Bey, Mehmed Beye, Fevzi Paadan ald telgraf gstererek stanbulda yeni bir gurup kurulmasn istediini ve amirliini de kendisinin stlenmesi gerektiini izh etmiti. Bu hususta Mehmed Beyin yardmn talep ederek, ona: stanbuldaki gizli tekilatmza bu keyfiyeti tamim et. Ankaradan gndereceim talimat, istihbart, tekilt ve propagandac arakdalara tebli et. Aramzda mevcut gizli ifreyi, ilerimizde kullan, ayn zamanda top, tfek, cephane, askeri levzm ve eczy- tbbiye ne bulursanz, elinize ne geerse onlar da buraya gnderiniz diyerek, gerekli direktifi verdii bilinmektedir.120 Bu vesile ile de grup, fal bir hviyet kazanmt. MM Grubunun resmen kuruluu ise 1921 yl Nisan ayna tesadf etmektedir.121 Bylece, istihbrat ve propaganda ilerinde faaliyet gsteren, son zamanlarda da silah, cephane sevkiyt gerekletiren ve Ankaradan idare edilen bir grup kurulmu oldu. Grup, kendisine mahsus bir mhr kazdrarak,122 Hsameddin Beyin bakanlnda faliyete balamtr.123 MM Grubunun ilk heyet-i merkeziyesi ise u kiilerden tekil edilmiti: Topkapl Mehmed Bey, Yzba Emir Ali Bey, Topu M. E. Muhlis Bey, Kuvy- nzibtiye Frkas Topu Kumndn Erzurumlu Kaymakam Kemal Bey124 ve muhasebeye ise Topkapl hsan Bey memur edilmilerdi. Hsameddin Bey, grubu Ankaradan idare etmekte ve stanbulda ise ileri Topkapl Mehmed Bey ayarlamaktayd. MM Grubu, Hsameddin Beyin srarl almalar ve EHU Reisi Fevzi Paa nezdinde yapt propaganda neticesinde, stanbulda tutulmu ve 24 Mart 1922 tarihinde Anadolu Ordusu kadrosuna alnmtr.125 D. MM Grubunun Faliyetleri MM. Grubu, ilk kurulduu tarihlerde tekiltszlk ve paraszlk yznden pek fal bir rol oynamamt. Yaplan hizmetler, daha ok ikinci derecede nemi hz istihbrt bilgilerinin temin edilmesinden ibaretti. Fakat, MM Grubunun slh edilip resm bir hviyet kazanmasndan sonra Mill Mcdeleye nemli hizmetleri gemitir. MM Grubu faliyetlerini propaganda, istihbrt, silh ve cephane sevkiyt gibi hususlar zerinde younlatrmt. Grup, istihbrt ile ilgili olarak birok yerde eleman istihdm etmi ve bunlar vastasyla elde ettii bilgileri Ankaraya ulatrmtr.126 Grup, stanbulda muhlif cemiyet, frka ve casus tekiltlar ile ilgili istihbrt bilgilerini srtle Ankaraya gndermitir. zellikle Hrriyet ve tilf Frkas, Asker Nigehbn Cemiyeti, Kzlhanerciler ve ngiliz Casuslar hakkndaki istihbrt faaliyetleri dikkate yndr.

1092

MM Grubu, ocuklar altrma Dernei isimli bir dernekten de azam derecede istifade ederek, istihbart sahasnda nemli bilgiler elde etmitir. Vahdeddin, Boaziindeki Kalender Kasrn, bu cemiyete tahsis etmi ve burada yatl bir ziraat mektebi amt. Bu mektepte sk sk msmereler tertip edilmi, ngiliz, Fransz ve talyan igal kuvvetlerinin yksek rtbeli subaylar da arlmt. Grup, bu vesile ile birok nemli bilgileri elde ederek Anadoluya gndermiti.127 MM Grubunun silah, cephane ve mhimmt temini hususunda da kendini kabul ettirdii grlmektedir. Bunda, stanbulun eitli semtlerindeki depo, ambar gibi yerlerde vazifeli subay ve dier ahslarn da rol byk olmutur.128 Grub, stanbuldaki silah depolarndan Anadoluya gnderdii harp malzemelerinin yan sra ok lzumlu olan malzemelerin mbya iiyle de ilgilenmitir. Nitekim, o dnemde Anadoluya kar tavrlarn deitiren Franszlar ile yaplan mbya mzkereleri dikkati ekmektedir.129 MM Grubu, stanbulda gal Kuvvetlerinin zafndan istifade ederek 20 vapur, 36 motor, 4 taka, 3 sandal ve 1 mavna ile yaklak 40.000 ton silah, cephane ve mhimmt sevkiytn gerekletirmiti.130 IV. mlt- Harbiye Grubu gl Kuvvetleri denetimi altnda bulunan depolardan Anadoluya silh, cephane ve mhimmt temin etmek maksadyla kurulmu husus bir tekilttr. 19 Mart 1920 tarihinde kurulmu olan ve yaklak 9 ay mstakil olarak faliyet gsteren mlt- Harbiye Grubunun kurucusu Ar Topu Kaymakam Eyp (Durukan) Beydir.131 Bilindii gibi; gal Kuvvetleri, Osmanl Devletinden Mondros Mtrekesi ahkmna gre, btn silh, cephne ve mhimmtn tesbit ve teslim edilmesini istemilerdir. Osmanl Devleti de bu meyanda bir komisyon tekil etmi idi.132 Harbiye Nezreti Harbiye Diresi Reisinin amirliinde kurulan bu komisyonda Kaymakam Eyp Bey de bulunmaktayd.133 Eyp Bey, gal Kuvvetleri isteklerinin harfiyen yerine getirilmesine taraftar deildi. Hatta, tanzim edilecek cetvellerde, tesbit edilecek olan harp alet ve edevtnn saysn olduundan az gstermek veya hi vermemek fikrindeydi. Fakat kendisi gibi dnen bir ka arkada ile bu fikri kabul ettiremedii grlmektedir. te bu hadiseden sonra dncelerini tatbik etmek iin baz ahsi teebbslerde bulunmaya karar vermiti. mlt- Harbiye Grubunun kurulmas ile neticelenen bu faliyetlerin gayesi, Anadoluda balayan Mill Mcdeleye stanbuldan silah, cephane ve mhimmt tedrik etmekti. Eyp Bey, kurduu bu grup ve elemanlar134 vastasyla Tapa, Tophne, Feshne, mlthne, Baruthne, Ayazma ve Aal, Beykoz, Tahniye, Bez ve Zeytinburnu Fabrikalarndan, Karadeniz, Hadmky ve anakkale Depolar ile obaneme, Karaaa, Pirpaa ve Zeytinburnu Ambarlarndan mmkn olduu kadar istifade yoluna gitmitir. mlt- Harbiye Grubu, Topu Miralay ve Harbiye Dairesi Reisi Asm Bey ile Topu Miralay mer Ltfi Beyin tavassutu sonucunda Muhrib (Felh) Gurubuyla birleme yoluna gitmitir. EHURda 23 Mays 1921 tarihinde Muhrib Grubuna gnderdii ifre ile bu duruma aklk getirmitir.

1093

ifrede: Anadolu Ordusu kadrosuna idhl edilmek suretiyle Topu Kaymakam Eyp Beyin miyetine intihb edecei dier iki zbit ile grubunuzun imlt- Harbiye ubesini temsil etmeleri tensib klnmtr135 denilmektedir. Bylece, imlt- Harbiye ile Felh Grubu terik-i mesi ederek Anadolunun tevecchn kazanmtr. V. Muhavenet-i Bahriye Heyeti A. Muvenet-i Bahriye Heyetinin Tekilat ve Kadrosu MMVnin ve Anadolu Ordusunun her snfta olduu gibi bahriye tekiltnda da byk eksiklikleri bulunuyordu. MMV bu eksiklii tamamlamak ve Mill Mcdelenin deniz cephesini tekiltlandracak olan Umur-u Bahriye Mdryetini 10 Temmuz 1920de tekil etmekle ie balamt.136 Bu tarihlerde, stanbulda kurulmu eitli gizli tekiltlar olmasna ramen, hemen hepsi, kara kuvvetlerinin harp malzemelerini temin ile megul bulunuyorlard. Bu durum, MMV Bahriye ubesinin dikkatini ekmi, bahriye ile ilgili gizli bir tekiltn kurulmas iin almalar balatlmt. Fakat, zamann artlar gznnde tutularak, mstakil bir grup yerine, faliyette bulunan bir grup iinde ube olarak kurulmas uygun grlmt. Dier taraftan, 16 Ocak 1921 tarihinde EHURdan Mchid Grubuna gnderilen bir emirde de grubun bahriye ubesinin kurulmas istenmiti.137 Fakat Mchid Grubunun bu husustaki teebbsnn akm kalmas zerine, mstakl bir grup kurulmas cihetine gidilmi ve MBH.nin tekiline allmt. Byle bir grubun kurulmas artk lzumlu bir hal almt. nk, stanbul Bahriye Depolarnda, Anadolunun ihtiycna cevap verecek top, tayyare, tfek ve mayn gibi birok harp malzemesi mevcuttu. Bunlarn, gal Kuvvetlerince imh edilmesi ve Yunanllara verilmesinden ise Anadoluya karlmas daha nemliydi. Ayrca, bahriye subaylar ile bu husustaki istihbrt bilgilerine ihtiyc bulunmaktayd. nk Anadoludaki kadrolarn ou bo durumdayd. Neticede, MMV Bahriye Diresi Reisi Kaymakam evket Beyin teebbsleri ile stanbulda faliyet gsterecek olan ve dorudan doruya Bahriye subaylarndan tekil edilecek olan gizli bir grubun kuruluu gereklemitir.138 17 Ekim 1921 tarihinde Mehmet Nazmi Beyin bakanlnda faliyete balayan MBHnin tekilt kadrosu ise 19 Ekim 1921 tarihinde Anadolu Ordusu kadrosuna alnmtr. Ayrca, bir mhr kazdrarak resm yazmalarda kullanmtr. MBH tarafndan Anadoluya gnderilen bahriye subaylar arasna pheli ve casuslarn karmas ve bunlarn neboluda tespit edilmesi zerine gruba yaplan tebligatta: Takibt neticesinde Anadoluya iltic mecburiyetinde kalacak heyetin azsndan mad hibir bahriye zbtnn sevk edilmemesi emredilmi ve MMV Bahriye Dairesinin emri zerine gnderilecek subaylarn vesikalarnn da Felh Grubuna tasdik ettirilmesi belirtilmiti.139 Bu durum MBHnin Felh Grubu ile birlemesi yolunda ilk adm olmu ve MMV Mster Ali Hikmet imzas ile 7 Kasm 1921 tarihinde Felh Grubuna balanmtr. Felh Grubunun bahriye ubesi u kiilerden tekil edilmiti:140 Komodor Mehmet Nazmi Bey, E. H. Binba Haydar Bey, Kdemli Yzba Azmi, E. Harbiye 6. ube Mdr Kdemli Yzba Zeki, Komodor Muvini Binba Feyzullah Beyler. Bylece,

1094

cereyn eden olaylar ve alnan karalar neticesinde MBH, 15 Aralk 1921 tarihinde mstakil olarak srdrd faliyetlerini sona erdirmitir.141 Bu tarihten sonra Felh Grubuna bal bir ube dzeyinde faliyet gsteren heyet, Felh Grubunun lavedildii tarihe kadar mesisine devam etmitir. B. Muvenet-i Bahriye Heyetinin Faaliyetleri Az zamanda birok bahriye subay ve talebelerinin Anadoluya gemesine yardmc olan grup, casuslarn ve pheli ahslarn geilerine de mani olamamt. Bunun zerine, Ankara MMV Bahriye Dairesinden gnderilen bir emir ile subay sevkiytnn durdurulmas istenmiti.142 Bundan byle, MBH, Ankaradan yaplacak olan istekleri dikkate alarak subay sevkiytn gerekletirecekti. Ayn zamanda Anadolunun ihtiyac olan bahriyeye ait silah, cephane ve dier malzemelerin teminine gayret etmitir. MBH, Kasmpaadaki Osmanl Tersnelerinden, havuzlardan, fabrikalardan ve bunlarn haricindeki top, torpido, anbar ve cephaneliklerinden elde ettikleri malzemeleri annda Anadolunun emrine sunmutur. zellikle, Mondros Mtrekesi mucibince, Halite bal bulunan irili ufakl Osmanl harp gemilerindeki muhtelif makina paralarn ve toplarn skerek Anadoluya sevk edilmiti. Bu malzemeler, Anadolu Sahillerinde vazife yapmakta olan Hzrreis, Aydnreis ve Preveze Gambotlarnn eksikliklerini tamamlamak iin kullanlmt.143 MBH, Tuzlada enterne edilen ve bir ngiliz muhbirinin daim kontrol altnda bulunan Yavuz zrhlsnn toplarn ve nemli aksmn skerek zmite sevk etmi ve ilk byk sevkiyt gerekletirmiti.144 Netice olarak MBH, kurulduu tarihten itibaren, Felh Grubu iindeki faliyetleri de dahil olmak zere byk miktarda silh ve cephne sevk ederek, zerine den vazifeyi laykyla yerine getirmitir.145 VI. Namk Grubu A. Grubun Kuruluu ve Tekilat Mill Mcdele yllarnda, Anadolunun silah, cephane ve mhimmt ihtiyacn temin etmek maksad ile 30 Ocak 1921 tarihinde kurulmutur. Namk Grubunun kurucular, Ankara Kumndnl vastas ile husus suretti stanbula gnderilmilerdi. Fevzi Paann da bu hususta tasvibi alnmt. Fevzi Paa, bu hususta MMVne u meynda bir teklifte bulunmutu: stanbuldaki depolardan Ankaraya silh, cebhne, yedek edevt ve muhtelif malzeme-i harbiye karabileceklerini temin eden, merbt listede mufassl knyeleri muhrrer Yzba Halil brahim ve Mlzm- evvel Ahmed Naci Efendilerin stanbula gnderilmelerini muvfk gryorum.146 Yukarda izah edilen hususlarda faliyette bulunmas maksad ile MMV Mstear tarafndan Halil brahim Beye147 bir ifre anahtar ve iki bin lira verilerek, grubun isminin de Namk Grubu olas kararlatrlmt.148 Daha sonra ise Halil brahim Bey ve kardei Naci Beyin harcrhlar temin edilerek stanbula gnderilmilerdi.149 Namk Grubunun iki asl yesi bulunduu iin, grup husus bir mahiyet arz ediyordu. Kendilerine silah, cephane mhimmt temini ve nakli hususunda yardmda bulunmu kiiler ise unlard:

1095

obaneme Cephnelikler Anbar Muhfaza Bl Kumndn Yzba Zeki Bey, Binba Mustafa Bey ve Yzba brahim Hakk Beydir.150 Namk Grubunun amiri olan Yzba Halil brahim Beyin cephelerde istihdm edilmi subaylar gibi cephe tazminat, maa ve harcrah almas kararlatrlmt. Ayrca MMV ile yaplan anlamaya gre, gerekletirilen her cephane sevkiytndan ise ikramiye verilecei kayda balanmt.151 Kardei Ahmet Naci Beyin ise asker olmad iin husus masraflarnn karlanmas ve harcrahlarnn da verilmesi uygun grlmt. Bu bilgilerden, Topu Yzba Halil brahim Beyin Anadolu Ordusu kadrosuna alnd ve grubun da MMV tarafndan tastik edildii anlalmaktadr. Halil brahim Bey ve arkadalar, ilk olarak yapt sevkiyttan sonra taahhd ettikleri malzemeleri ve cephaneyi gnderemeyince EHUR ve MMV ile aralarnn aldn grmekteyiz. Hatta MMV, Namk Grubu diye bir gruptan haberi olmadn bile aklamt.152 B. Namk Grubunun Faliyetleri Namk Grubu, silh, cephne temini yannda mbya ileri ile de ilgilenmi ve EHURun tenkidine maruz kalm idi.153 Namk Grubu, asl vazifelerinin tm uyarlara ve tenkidlere ramen dna km, bu kez de siys meseleler ile uramt. Kendilerine silh, cephne ve mhimmt temini iin ayrlan tahsist bu ilere harcamas Ankara ile aralarnn bsbtn aklamasna sebep olmutur.154 Kendilerinin bu hususta yaptklar harcamay dikkate almayan MMV, Halil brahim Bey hesabna 7000 lira bor kartmt. Bu hesab kapatmak zere mteddd defalar Ankaraya arlmasna ramen gitmeyen grup mensuplar, bu borcu daha sonra Beyolunda ilettikleri sinemann gelirinden demilerdi.155 1 Samih Nafiz Tansu, ki Devrin Perde Arkas, (Anlatan: Hsamettin Ertrk), stanbul 1957,

s. 328-428; Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar I, Ankara 1975, s. 82; Musa Grbz, Karakol Cemiyeti, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1987, s. 11; Erik Jan Zrcher, Mill Mcdelede ttihatlk, (ev. N. Saliholu), stanbul 1987, s. 147. 2 Fethi Tevetolu, Karakol Cemiyeti, Trk Ansiklopedisi XXI, s. 293; S. N. Tansu, a.g.e., s.

328; H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 81; Muharrem Giray, stanbulun galinde Gizli Bir Tekilat-Karakol Cemiyeti, Yakn Tarihimiz I/11, s. 346. 3 4 S. N. Tansu, a.g.e., s. 217; E. J. Zrcher, a.g.e., s. 148. F. Tevetolu, 13 Kasm 1918 tarihini vermektedir (Bkz. a.g.mad., s. 293). H. Himmetolu,

Cemiyetin stanbuldaki ilk uyanma hareketinden sonra 13 Kasm 1919 tarihinde kurulmutur demektedir (Bkz. H. Himmetolu, a.g.e., I., s. 85). Karakol Cemiyetinin 1919 yl ortalarna rastlayan aylarda kurulduu hakknda bilgi verenler de vardr [Bkz. Hsamettin Ertrk, Mill Mcdele Senelerinde Tekilt- Mahss, ATASE Kitapl (Baslmam eser), s. 68]. Hseyin Datekin ise, Karakol Cemiyetinin, zmir galine tepki olarak kurulan ilk tekilat olduundan bahseder. Bkz.

1096

Hseyin Datekin, stiklal Savanda Anadoluya Karlan Mhimmat ve Asker Eya Hakknda Mhim bir Belge, Tarih Veskialar (Yeni Seri), stanbul 1955, s. 9-15. 5 6 7 Bu hususta bkz. S. N. Tansu, a.g.e., s. 344. ATASE AR., Klas. 622, Dos. 18, Fih. 58. stanbulda faaliyet gsteren dier gizli gruplar, Anadolu tarafndan tescil edildikten sonra

grup yeleri ile birlikte Anadolu Ordusu kadrosuna dahil edilmilerdir. Halbuki bu durum Karakol Tekilt iin geerli deildir. Dier gruplarn Anadolu kadrosuna geirilmeleri ilgili olarak bkz. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 1/126; H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 168. 8 Karakol cemiyet yelerinden Baha Said Beyin Heyet-i Temsilyeden izin almadan

Bolevikler ile mzakerelere girimeleri ve 11 Ocak 1920de anlama imzalamaya kalkmalar, Anadolu tarafndan byk bir tepki ile karlanmtr. ttihat ruhu ile hareket eden Karakol Cemiyetinin Anadoluda yaratt phe, yaptklar mspet ilerin de dikkate alnmamasna sebebiyet vermitir. Bkz. F. Tevetolu, a.g.m.ad., s. 294. 9 Karakol Cemiyetinin mhr daha sonraki tekilatta yani Zabtan Grubu zamannda da

kullanlmtr. Mhr zerinde daireli bir hill ve yldz mevcut olup, hill dairelerinin etrafnda iki tarafl yaprak ekli ve (K. . H. E. S. L) gibi harfler yazlmtr. Ortadaki yldzn etrafna ise u ibre yerletirilmitir: Hukuk- beer ve istikll-i millyi muhafaza eder. Daha geni bilgi iin bkz. ATASE AR., Klas. 622, Dos. 18, Fih. 58. 10 11 H. Ertrk, a.g.e., s. 70 vd. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 17; Zabtan Grubu, skdr Karakol ubesi Reisi

E. H. Kaymakam Mulal Mustafa Beyin bakanlnda kurulmu olup idare heyetinde u ahslar bulunmakta idi: Grup amiri E. H. Kaymakam Mustafa Bey, Yzba Halim Bey, Yzba Kemal Bey ve sivilden lhami Bey. Bkz. ATASE AR., Klas. 1397, Dos. 35, Fih. 11/2. 12 H. Himmetolunun kurulu tarihi ile ilgili olarak vermi olduu bilgiler, ariv vesikalar ile

tezat tekil etmektedir (Bkz. H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 87). Ariv vesikalarnda, Zabtan Grubunun faaliyet sahnesine kt tarih, faaliyet raporlarna gre 27 Ekim 1920 olarak gsterilmitir. (Bu hususta gerekli bilgiler iin bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 17) Ayrca, E. H. Kaymakam Mulal Mustafa Beyin Yavuz Grubu amirliini yaptna dair ayn yazar tarafndan verilen bilgilerde de yanllk vardr. Zira, Mustafa Bey, ngiliz Generali Harringtonun mttefikleri namna, Harbiye Nazrlna vermi olduu nota dorultusunda, tevkif edilecek ahslarn listesine ilave edilmi ve bu sebeple Anadoluya gemek mecburiyetinde kalmt. Durum Anadoluya 19 Eyll 1921de bildirilmi ve Mustafa Beyin Anadoluya gei ilemleri 20 Eyll 1921de tamamlanmtr. (Bkz. ATASE AR., Klas. 1397, Dos. 35, Fih. 11; Genelkurmay Bakanl, Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha

1097

st Kademedeki Komutanlarn Biyorafisi. Ankara 1989, s. 135). Bu durumda Mustafa Beyin Yavuz Grubu zamannda stanbulda olma ihtimali yoktur. Grup, onun Anadoluya gemesinden sonra isim deitirerek faaliyete devam etmitir. 13 14 15 16 17 18 19 S. N. Tansu, a.g.e., s. 506. F. Tevetolu, a.g.mad., s. 293, E. J. Zrcher, a.g.e., s. 148. H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 85, E. J. Zrcher, a.g.e., s. 149. TTE AR., No: 114/51979. TTE AR., No: 114/51979. TTE AR., No: 114/51980. ATASE AR., Klas. 963, Dos. 6, Fih. 5/4-5/6; H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 83; M. Grbz,

a.g.t., s. 31-34; Cemiyetin mahall faaliyetleri, Mdfaa-i Milliye Tekiltnn ekirdeini meydana getirmi ve dolaysyla Mill Mcdeleye byk destek salamtr. Karakol Cemiyeti tarafndan kurulan mahall tekiltlarn ilki ise Topkap Semtinde kurulmu olup bunu ehremeni, Eybsultan, Kasmpaa, Bayezid, Aksaray, Bakrky, Kuzguncuk, Beylerbeyi, engelky, Anadoluhisar, Beykoz, Kavak, Saryer, Bykdere, Beikta ve Galatasaray ubeleri takip etmitir. Bu hususta bkz. S. N. Tansu, a.g.e., s. 222. 20 21 Grubun tekilt raporu iin bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 17 ve ekleri. Mahall tekiltlar genellikle, bir amir ve drt yeden ibaret bir heyet tarafndan idare

edilmekteydiler. Mahall tekiltlarn ounda, amirlik grevi subaylara verilmi olup baz mntkalarda da bu grev ender olarak, nfuz sahibi ve tekilt mensubu sivil ahslara verilmiti. Mahall tekiltlarn vazifeleri, kendi mntkalar dahilinde Mill Mcdele lehinde propaganda yapmak, asker eya ve harp malzemeleri tedrik ederek grup emrindeki gizli depolara nakletmek gibi hususlard. Bu hususta bkz. ATASE AR., Klas. 963, Dos. 6, Fih. 5/6. 22 Bilindii gibi, ngiliz casusu Hindli Mustafa Sagir, Karakol mhr ile mhrlenmi bir belge

ile Anadoluya gelmi idi. Mustafa Sagir, Mulal Mustafa Beyin dahi gnln kazanarak vaadlerde bulunmu ve bu sayede grubu istedii gibi elde etmiti (Bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 17). Karakol mhrnn ngilizlerin eline gemesi ve onlar tarafndan mhr zerinde baz iaretlerin konulmas ve Ankara tarafndan tespit edilmesi, grubu zor duruma sokmutur. Bkz. ATASE AR., Klas. 622, Dos. 18, Fih. 120. 23 24 25 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 35/1. TTE AR., No: 114/51978. Kemal Arburnu, Mill Mcdelede stanbul Mitingleri, Ankara 1950, s. 58.

1098

26 27 28

Fethi Tevetolu, Mill Mcdele Yllarndaki Kurulular, Ankara 1988, s. 34-50. Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1968, s. 509 vd. Muharrem Giray, stanbulun galinde Gizli Bir Tekilat-Karakol Cemiyeti, Yakn

Tarihimiz I/11, stanbul 1962, s. 46. 29 30 31 32 80. 33 34 35 36 37 S. N. Tansu, a.g.e., s. 504. Grubun sevkiyt iin bkz. ATASE AR., Klas. 1397, Dos. 35, Fih. 11/1. H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 91. ATASE AR., Klas. 1533 Dos. 2, Fih. 1/8. Hamza Grubunun kuruluu ile ilgili olarak grubun daha sonralar amirliini yapm olan ATASE AR., Klas. 1397, Dos. 35, Fih. 11. ATASE AR., Klas. 1397, Dos. 35, Fih. 11. ATASE AR., Klas. 622, Dos. 18, Fih. 51. Mehmed Arif, Mchedt- Millye Hatrt 1335-1339, Anadolu nklb, stanbul 1942, s.

Ekrem (Baydar) Bey, deiik bir malumat vermektedir. Ekrem Bey, Hamza Grubunu kendisinin kurduunu iddia etmektedir (Bkz. Ekrem Baydar, Mustafa Kemalin Gizli Tekilatn Ben dare Ediyordum. Cumhuriyet Gazetesi, 7 Ekim 1970). Ekrem Beyin bu hususta vermi olduklar bilgilerde bir takm yanllklar mevcuttur. Ekrem Bey iddia ettii gibi grubu kendisi kurmamtr. stelik o ilk tekilt kadrosunda da yoktur. Ariv vesikalarnda da tespit edildii gibi grup kurucusu ve amiri Neet Beydir. Ekrem Beyin gruba katl tarihi ie kendi deyimiyle stanbulun igalinden az nce deil, 1 Kasm 1920dir. Onun vermi olduu bilgilere gre grubun kurulu tarihi de glden az nce deil 23 Eyll 1920 tarihindedir. 38 Bu tekilt, Hamza Grubunun ekirdeini tekil etmitir. Grubun ilk alma yeri,

Eminnndeki Hseyin Hsn Eczanesinin tavan aras olarak tespit edilmi olup, hergn leden evvel 9-12 saatleri arasnda allmas kayda balanmt. Molteke Grubu, mensuplar, alma yerleri ve tekilt ruhu itibaryla Felh Grubunun ilk tekilt olarak da kabul edilebilir. Bu durum, grubun yapmay dnd ilerin programnda da kendini gstermektedir. Fakat, Molteke Tekilt, madd ynden takviye edilemedii iin bir varlk gsterememitir. Bkz. hsan Aksoley, stanbuldaki Mill Mcdele, Hayat Tarih Mecmuas, S: 9, (Ekim 1969), s. 24. 39 40 H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 174-75. Fethi Tevetolu, Hamza Grubu, Trk Ansiklopedisi, XVIII, s. 458.

1099

41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53

ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 11. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 30. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 6, 11, 3. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 43/3. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 43/58. ATASE AR., Klas. 1543, Dos. 47, Fih. 34/3. ATASE AR., Klas. 1308, Dos. 47, Fih. 7/2. ATASE AR., Klas. 1308, Dos. 47, Fih. 7/1. ATASE AR., Klas. 1308, Dos. 47, Fih. 7. E. Baydar, a.g.m., Cumhuriyet Gazetesi, 1 Kasm 1970. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1, 1/1; F. Tevetolu, Seyfeddin Bey ile ilgili olarak

bilgi verirken yanlgya dmektedir. Onu Seyfeddin Dzgren ile kartrmaktadr (Bkz. Hamza Grubu, s. 191). Halbuki, Seyfeddin Dzgren 1920 ylnda Mill Mcdeleye katlmak iin Anadoluya gitmitir. Eer, onun belirttii gibi Seyfeddin Dzgren olsayd, 1921 ortalarna kadar stanbulda kalmas gerekirdi. Dzgren iin bkz. Genelkurmay Bakanl, Trk stiklal Harbine Katlan Tmen ve Daha st Kademede Bulunan Komutanlarn Biyografisi, s. 173. 54 Seyfeddin Bey, ube amiri olarak istihbrt, neriyt, propaganda hizmetlerini yerine

getirmitir. EHURa birok kitap, risale ve harita tedarik ederek vazifesini baar ile yerine getirmitir. MMV, 19 Eyll 1921 tarih ve 6364 numaral yaz ile 20 Eyll 1920 tarihinden itibaren Anadolu Ordusu kadrosuna geirmitir. Grupta vazife yapt bu mddet zarfnda, bata Mustafa Kemal Paa olmak zere Fevzi Paa ve smet Paann takdirlerini kazanmtr. Anadoluda Garb Cephesinde istihdm edildikten sonra da stn vazife anlay ile hizmet eden Seyfeddin Bey, Mustafa Kemal Paann ve Mudanya Mtarekesiinde de smet Paann mihmandarln yapmtr. Lozan Muahedesinden sonra Moskova Sefareti ataemiliterlii ve Bkre Sefareti ataemiliterliinin yansra Lehistan ve Bulgaristanda da vazifeler almtr. Paala terfi ettikten ksa bir sre sonra Orman Muhafaza Kumandanlna tayin edilmitir. Emekli olduktan sonra da Karabk Fabrikas ve Yakacak Ofisi Genel Mdrl vazifesine getirimitir. Bkz. H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 242.

1100

55

Neet Bey, 20 Eyll 1920 tarihi esas alnmak suretiyle Anadolu Ordusu kadrosuna

alnmtr. Neet Bey, grup mensubu akir Muzaffer Bey meselesinden dolay Ankaraya arlm ve bilgisine mracaat edilmitir. Bkz. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 3/122. 56 H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 176, akir Muzaffer Bey, 1 Aralk 1920 tarihinde Ankaraya

gnderilen bir raporda da belirtilecei gibi tekilattan iyice uzaklatrlmt. Yazda:. Malum olan arkadamz yeni tekiltmzdan malumt olmamak zere idare eylemekte bulunduumuzu. eklinde bahsedilmektedir. Bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 31. 57 58 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/3, 3. Ankaradan gelmesi beklenen antann gecikmesi ikinci tekilatn kurulmasn epey

geciktirmiti. Bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 3, 9. 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 27, 27/1. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 4/19. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/13; Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 1/1, 3/48, 3/49. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/13. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/1, 1/12. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih., 1/13. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/8, 1/9. E. Baydar, a.g.m., Cumhuriyet Gazetesi, 11 Ekim 1970. Aziz Hdai Bey, EHUR.un 18 Temmuz 1921 tarih ve 1192 numaral emirleri ile grup

istihbrat ubesine dahil edilmitir. (Bkz. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 3/7) E. Baydar ise Aziz Beyin gruba dahil oluunu, grubun kuruluu ile birlikte kabul etmektedir. (Bkz. E. Baydar, agm., Cumhuriyet Gazetesi, 6 Ekim 1970) Aziz Bey, 15 Temmuz 1921 tarihinden itibaren Anadolu kadrosuna alnmtr. Bkz. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 3/9. 69 70 71 72 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 27, 27/1. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 8, Fih. 3, 122. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 8, Fih. 1, 126. Hsn Bey, hatra kabilinden yazm olduu eserinde, Neet Beyin ikinci tekilatta yer

almadn ve yerine E. H. Yzba Ekrem Beyin getiini kaydetmektedir. (Bkz. H. Himmetolu iin

1101

bkz. a.g.e., I, s. 176) Halbuki, Mchid Grubu raporunda aka grlecei gibi Neet Bey, Grup amiri olarak gsterilmektedir. Bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/8-1/13, 1/6. 73 1/124. 74 75 76 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/6. Fethi Tevetolu, Gne Grubu, Trk Ansiklopedisi, XVIII, s. 191. Ekrem Beyin terfi yazs, 13 Eyll 1923 tarihinde MMV. tarafndan gnderilmitir. Bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/6, 1/6, 1/8, 1/9; Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 1/123,

ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 3/5. 77 smail Bey, ayn zamanda, grubun ifre memurluunu da yapmtr. Bkz. ATASE AR.,

Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/9; Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 1/123. 78 79 ATASE AR., Klas. 1312, Dos. 1-A, Fih. 2/7. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 3/1; H. Himmetolu, Eyp Beyin Grup ile

birlemesini 7 Aralk 1920 Sal gn akam iki taraf tekrar birleti ve bulutular ve ie baladlar. Bu birlemeden sonra grubun faaliyeti zaferin sonuna kadar hep baar ile devam etti. eklinde belirtilmektedir. (Bkz. Hsn Himmetolu, Byk Zafere stanbulun Armaanlar, Yakn Tarihimiz II/22, stanbul 1962, s. 266) H. Himmetolunun verdii bu bilgilerde tarih hatas mevcuttur. Yukarda da belirtildii gibi, bu tarih 23 Mays 1921dir. 80 81 82 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 8, Fih. 1/7, 1/10. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 5/35. EHUR tarafndan Felh Grubuna gnderilen yaznn bir sureti de MMV ile stanbul

Kumndnlna yazlm ve haberdr edilmilerdi. 83 84 85 86 87 88 89 ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 3/129. E. Baydar, a.g.m., Cumhuriyet Gazetesi, 1 Kasm 1970. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 7, 13, 12, 11, 16, 26, 29. H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 232. H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 233. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/4. Bu adreslerden ilki: Eminnnde Hsn Eczanesinde Ali Beydir. Elde edilen bilgilere

gre, grup ile yaplacak olan grmeler u ekilde gereklemekteydi: Ad geen adrese mracaat

1102

eden kuryeler hangi hususta, ne zaman ve nerede grmek istediklerini bir pusula yazp eczanedeki Ali Beye brakacaklard. Daha sonra grup mensubu bir kii, bu pusulay alarak inceleyecek ve grme mahalline gidilecekti. Grme mahallinde kurye, gelecek olan grup mensubuna Ekim 1920 sonuna kadar ler parolasn verecekti. Raporda bu parola verilmedii takdirde grmenin gereklemeyecei belirtilmekte idi (Bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/4, 1/5). Grubun ikinci tekilatnda bu adresin deitiini grmekteyiz. Zir, E. H. Yzbas akir Muzaffer Bey meselesinden dolay grup, baz tedbirler almak mecburiyeti ile kar karya kalmt. Bilhare bu meseleden dolay grup, ismini de deitirecek ve Mchid ismini alacaktr. stanbula gelecek olan kuryelerin ise bundan byle: Yemi skelesi, Limoncu Han, Dilli-zde Yazhanesinde Ali Bey adresine gidip, temasa geebilecekleri kararlatrlmt. Gelen kuryelerin 1920 kasm sonuna kadar Gmrk, Aralk ay sonuna kadar da Galata parolas ile temasa geebilecekleri belirtilmiti. Kuryeler bu parolay verdikten sonra Ali Bey, getirilen evrak alacak, aksi taktirde gelenle muhatab olmayacakt. Bkz. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/11. 90 91 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 28. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/4; Bu nm- msterlar, baz aratrmaclar

tarafndan yanl deerlendirilmi ve Yldz, Ay ve Gne msterlar birer grup ismi olarak ifade edilmitir. Bkz. F. Tevetolu, Gne Grubu, s. 191; H. Ertrk, a.g.e., s. 506; Blent ukurova, Kurtulu Savanda stanbul Gizli Gruplar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi II/5, (Mart 1986), (ayrbasm), s. 523. 92 E. H. Yzbas akir Muzaffer Beyin gruptan ihra edilmesinden sonra bu nm-

mster E. H. Yzbas Ekrem (Baydar) Bey kullanmtr. 93 94 95 96 97 98 99 ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 5/20. ATASE AR., Klas. 1308, Dos. 47, Fih. 7/1. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 30. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 43/3; Klas. 639, Dos. 296, Fih. 17. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 43/58; Klas. 1308, Dos. 47, Fih. 7/2. ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/9. ATASE AR., Klas. 1563, Dos. 47, Fih. 11; Klas. 1541, Dos. 2, Fih. 33.

100 ATASE AR., Klas. 1543, Dos. 38, Fih. 9. 101 ATASE AR., Klas. 2039, Dos. 296, Fih. 11/51. 102 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 1/11.

1103

103 ATASE AR., Klas. 1308, Dos. 47, Fih. 7/1. 104 S. N. Tansu, a.g.e., s. 485, H. Himmetolu, Milli Mcadele Esnasnda stanbuldaki Gizli Kurullardan MM Grubu ve Gerek Yz, Yakn Tarihimiz II/32, stanbul 1962, s. 168. 105 Bu tekilta daha sonralar, Piyde Binbas evket Bey, M. Evveli Muhlis Bey, Jandarma Yzbas Giritli Enver Bey, Siysi Ksm Polis Memurlarndan Ahmet Niyzi Bey, Gzlkl Cemal Bey dahil olmulardr. Bkz. H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 99. 106 stanbul Mntkasnda u semtler bulunmaktadr: Fatih, ehremeni, Samatya, Aksaray, Bayezid, Ayasofya, Eypsultan ve Makriky (Bakrky). Bkz. ATASE AR., Klas. 1566, Dos. 140, Fih. 73/1. 107 Beyolu Mntkas; Beyolu, Eminn, Kasmpaa, Hasky, Nianta, Beikta, Ortaky, Rumelihisar, Emirgan ve Saryer bulunmaktadr. Bkz. ATASE AR., Klas. 1566, Dos. 140, Fih. 73/1. 108 skdar Mntkasnda: Balarba, Rumelihisar, Beykoz, Kadky, Gztepe ve Erenky bulunmaktadr. Bkz. ATASE AR., Klas. 1566, Dos. 140, Fih. 73/1. 109 ATASE AR., Klas. 1566, Dos. l40. Fih. 73-73/2; TTE AR., No: 7635. 110 Topu Kaymakam Kemal (Koer) Beyin rtbesi TTE AR., ndeki vesikada Miralay olarak belirtilmektedir. Bkz. TTE AR., No: 7635. 111 H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 115 vd. 112 Mirliv hsan Paann emrindeki Mdfa-i Millye Tekiltnn Heyet-i Merkezyesi ise u eklide tekil edilmiti. Reis: Mirliv hsan Paa (309-6), Muvini: Binba Mustafa Nesimi Bey (31924), Ktib: Mvir-i adl Sezai Bey (360-6), Ktib: Mvir-i adl Salih Bey (325-1) (Bkz. TTE AR., No: 7639). Tekiltn stanbul Ciheti Kumandnln Svari Binbas Ferhat Bey (315-27), Beyolu Ciheti Kumandnln Topu Kaymakam Kemal Bey (314-2), skdar Ciheti Kumandnln ise Piyade Kaymakam Kemal Bey (304-41) deruhte etmilerdi. Bkz. TTE AR., No: 7693. 113 S. N. Tansu, a.g.e., s. 482. 114 ATASE AR., Klas. 1560/Defter; Bu defter, Mdfa-i Millye Tekiltnn mensuplarn hv defterdir. Her semte ayr bir kot numaras verilmi ve her ye bu kot numaralarna gre numaralanmtr. 115 S. N. Tansu, a.g.e., s. 462. 116 Hsameddin Bey kendi hatratnda, 1920 senesinin Aralk aynda stanbuldan hareket ettiini ve bir talyan vapuru ile 4 gn 4 gece yolculuktan sonra Samsuna vardn belirtmektedir (Bkz. S. N. Tansu, a.g.e., s. 464). Halbuki, yaplan aratrmada, Hsameddin Beyin Samsuna geli tarihi 29 Ocak 1921 olarak tespit edilmitir. Yolculuun drt gn devam ettii dnlrse, onun 1921

1104

yl Ocak aynn son gnlerinde stanbuldan kt kabul edilebilir. Bkz. ATASE AR., Klas. 1/4283, Dos. 12A, Fih. 33/1. 117 ATASE AR., Klas. 1533, Dos. 2, Fih. 51. 118 stanbuldaki vaziyeti ok iyi bilen Hsameddin Bey bu ite tecrbelerinden istifade etmitir. nk, o tarihlerde stanbulda faaliyet gsteren hl-i hzrdaki gruplara bakanlk yapmas mmkn deildi. Yeniden bir tekilt kurmak ise zamann artlarna gre ok zor bir iti. Bunun iin, onun istifade edebilecei tek grup, o sralarda husus bir mahiyet arzeden MM Grubu olmutur. Hem de Mdfa-i Millye ile aralarndaki ekime ve huzursuzluk da bir dereceye kadar hafiflemi olacakt. Ayrca, yeni bir grup kurulmasndan ziyde mevcut olan bir grubu takviye etmek daha doru ve mantkl bir fikir idi. Nitekim, Hsameddin Bey de bu yolu tercih etmitir. 119 S. N. Tansu, a.g.e., s. 469. 120 S. N. Tansu, a.g.e., s. 470. 121 Hsameddin Bey, MM Grubunun yeniden kuruluunu ve EHUR. tarafndan kabul edilmesini 21 Aralk 1920 olarak gstermektedir. Bu bilgi ile Fevzi Paann Samsunda bulunan Hsameddin Beye gnderdii telgraftaki, grup kurulmas iin verdii emrin tarihi arasnda tezat vardr. Fevzi Paann bu hususta 29 Mart 1921 tarihinde emir verdii dikkate alnrsa, grubun Nisan 1921 tarihi ierisinde kurulmu olmas dnlebilir. 122 Grup mhr, bir hill ve ortasnda bir yldzdan ibaret olup hilalin i taraf karlkl olarak bir Mim harfi ile sslenmitir. 123 Hsameddin Bey, Topkapl Mehmed Bey ve Topu Kaymakam Kemal Bey kendilerinin grup amiri olduunu aklam ve yazdklar hatralarnda bu durumu ilemilerdir. Hsameddin Beyin Ankarada olmas, byle bir durumun ortaya kmasna sebep olmutur. Kemal Beyin, grupta en kdemli subay olmas ve grubun heyeti merkeziyesini tekil edenlerin ayn snftan subay olmalar ve bunlarn ounun Erzurumlu veya doulu olmas, onun n plana kmasna sebep olmutu. Dier taraftan Mehmed Beyin, Hsameddin Beyden ald direktif ile stanbula dnerek grup tekilatn yeniden tanzim etmesi, onun byle bir iddiada bulunmasna meydan vermitir. Hatta grup mensuplarndan birok kii onu grup amiri olarak tanmtr [Bu hususta bkz. Ahmet Hamdi Baar, stanbul MM Grubu, Bar Dnyas, S. 52, (Eyll 1966), s. 572]; Hatta, Mehmet Beyin Hsameddin Bey iin EHURdaki temas memurum dedii bilinmektedir [Sabahattin Salk, MM. Grubu, (Topkapl Mehmet Beyin Hatralar), Hrriyet Gazetesi, 30 Austos 1972-13 Eyll 1972]. E. J. Zrcher de bu hususa yle bir aklama getirmektedir: 23 Nisanda Karakolun datld resmi olarak ilan edildi ve yerini Mim Mim olarak da bilinen Mill Mdafaa rgt ald. Bu rgt stenbulda Topcu Kaymakam Kemal (Koer) tarafndan idare edildi, ama Karakoldan ok farkl bir rgtt. Miralay Hsamettin (Ertrk) idaresindeki genelkurmaynn bir dairesi araclyla Ankaraya dorudan balanmt ve Milliyeti ordunun bir organ olarak alt. Bkz. E. J. Zrcher, a.g.e., s. 218.

1105

124 Kemal (Koer) Bey, Tekiltn bilgisi dahilinde Kuvy- nzibtiye Ordusunda vazife almtr. 125 21 Kasm 1921 tarihinde EHUR tarafndan MMV ye arz ve teklif edilen ahslar ise unlardr: Topu Kaymakam Kemal Bey (314-2), Piyade M. Snisi Saffet Bey (322-149), Sahra Topu Yzbas Erzurumlu Bill Bey (320-30), Sahra Topu M. Evvel Erzurumlu Abdlvahab Bey (327-24), Sahra Topu Binbas Harputlu Hamdi Bey (bilahre Anadoluya gemitir), stanbul Polis Mdr-i Ummsi Yveri Topu Mlzm Burhaneddin Bey (331-5), Bahriye Yzbas Hakk Bey. Gruptaki sivillerin isimleri ise: Topkapl Mehmed Bey, Heminli Mehmet Bey ve evki Bey. Bkz. ATASE AR., Klas. 1566, Dos. 140, Fih. 22, 22/1; TTE AR., No: 9354. 126 TTE AR., No: 9928; A. H. Baar, Osmanl mparatorluunun k, Bar Dnyas, S. 53, (Ekim 1966), s. 631 vd.; Kemal Koer, Kurtulu Savalarmzda stanbul (gal Senelerinde MM Grubunun Gizli Faaliyetleri), stanbul 1946 s. 47. 127 A. H. Baar, stanbul MM. Grubu, s. 569. 128 MM Grubu ilk zamanlarda EHURun sk sk tenkitlerine hedef olmaktayd. Nitekim, EHU Reisi Fevzi Paann Hsameddin Beye gnderdii 17 Temmuz 1922 tarihli yazsnda: Hsameddin Bey sizinkiler ii gevetdiler. Beklediimiz mitralyzler henz vrd etmedi. denmekteydi. Bkz. TTE AR., No: 9100. 129 Mbya yazmalar iin bkz. TTE AR., No: 9088, 9089, 9090, 9107, 9108, 9109, 9110, 9111, 9128, 9133, 9137, 9149, 9157, 9321. 130 TTE AR., No: 9850; lgili defterde vapur, taka, motor vs. ile nakledilen mhimmtn miktar yazldr. 131 ATASE AR., 1/218, Dos. 24 (baslmam eser). 132 Seha L. Meray, Osman Olcay, Osmanl Devletinin k Belgeleri, Ankara 1977, s. 4. 133 H. Himmetolu, Byk Zafere stanbulun Armaanlar, s. 265. 134 stanbulun o ac ve karanlk gnlerinde, milletin ve memleketin selmete kavumas iin hizmet etmek gayesiyle kurulmu olan mlt- Hrbiye Grubunda faaliyet gsteren kiiler unlard: Tophne Fabrikalarndan, Sanyi-i Harbiye M. Evveli Ahmed Bey, Anbar Memuru Sahra Topu M. Evveli Kazm Bey, Kemhl Hasan Efendi, Sanyi-i Hrbiye ustalarndan Sakall Emin Efendi. Zeytinburnu Fabrikalarndan Doktor Kimyger Nuri Bey, Sanyi-i Harbiye Yzbas Hamit Bey, Sanyi-i Harbiye M. Evveli Rfat Bey ve Sanyi-i Harbiye ustalarndan Kazm Efendi. Bakrky Barut Fabrikalarndan: Sanyi-i Harbiye M. Evveli Tahir Bey, Tapa Fabrikalarndan: Sanyi-i Harbiye M. Evveli Ahmet Bican Bey. Bkz. H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 164. 135 ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 3/1.

1106

136 Mithat In, stikll Harbi-Deniz Cephesi, Ankara 1946, s. 12. 137 H. Himmetolu, a.g.e., I, s. 253. 138 Bahriye Tekilt ile ilgili olarak kurulan MBH u ahslardan tekil edilmiti: Grup Amiri Kalyon Kaptan Ciblili Mehmet Bey (51), Frkateyn Kaptan ekmeceli Haydar Bey (91), Korvet Kaptan Kdemli Yzba Kulakszl Azmi Bey (222), Korvet Kaptan Kdemli Yzba Kasmpaal Zeki Bey (?), Korvet Kaptan Kasmpaal Feyzullah Bey (88), Korvet Ktibi Binba Piyaleli Ahmet Tevfik Bey (8022), arhc Kdemli Yzba Piyaleli Ziya Bey (3143). Bu hususta bkz. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 4/11-4/12; Emrullah Nutku, Kurtulu Savanda Denizciler-Muavenet-i Bahriye Grubu, Yakn Tarihimiz I/13, stanbul 1962, s. 412; smet Parmakszolu, Muvenet-i Bahriye Grubu, Trk Ansiklopedisi XXV, s. 364. 139 ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 4/1. 140 ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 4/17. 141 Felh Grubuna MMVden gnderilen son emirde: Bahriye Grubu, grubunuza ilhk edilmitir. Ayrca alacak deildir. Gerek dorudan doruya ve gerekse dolaysyla bahriyeye aid btn muhbert grubunuzla icr olunacakdr. denilmektedir. Bkz. ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 4/19; M. In, a.g.e., s. 148. 142 ATASE AR., Klas. 1534, Dos. 8, Fih. 4. 143 ATASE AR., Klas. 1436, Dos. 209, Fih. 1/2. 144 E. Nutku, Kurtulu Savanda Denizciler-stanbulun Armaanlar, Yakn Tarihimiz III/29, stanbul 1962, s. 89. 145 ATASE AR., Klas. 1436, Dos. 209, Fih. 1/9. 146 ATASE AR., Klas. 639, Dos. 296, Fih. 14. 147 Yzba Halil brahim Bey, daha nceleri Kara Vasf Beyin idare ettii Karakol Cemiyetinin bir mensubu idi. Sevkiyat Rza Beyden ald emirleri tatbik ederek Anadolu lehindeki almalarn srdrmekteydi. Bundan baka, Halil ve Nuri Paalar ile birlikte Bak Hkmeti nezdine giden Halil brahim Bey, Anadoluya ml ve asker konularda yardm yaplmas iin orada faliyette bulunmutu. Orada iken Trk tirkiyyn Frkas Reisi Mustafa Suphinin Kuvy- Millyeyi inhill ettirmek maksad ile hazrlanm olduu projeyi geni bir rapor hazrlayarak Ankaraya bildirilmiti (Bkz. ATASE AR., Klas. 2695, Dos. 8, Fih. 13 ve ekleri). Ayrca, onun Bakde Baha Said Bey, Halil ve Nuri Paalar ile birlikte almalar iin bkz. F. Tevetolu, a.g.e., s. 38-50. 148 ATASE AR., Klas. 2695, Dos. 8, Fih. 1/3; Namk Grubuna ait evrk arasnda, grup mhrne tesadf edilememitir.

1107

149 ATASE AR., Klas. 1312, Dos. 1-A, Fih. 1/7. 150 ATASE AR., Klas. 2695, Dos. 8, Fih. 1/3. 151 ATASE AR., Klas. 2695, Dos. 8, Fih. 1/4. 152 MMVden EHURa gnderilen 31 Mays 1921 tarihli bir yazda; Namk Grubundan Naci imzas ile mevrd rapor sureti rbten takdm klnd. Veklet-penhlerince byle bir grubun mevcdiyetine dir mlumt yokdur. denilmekteydi. Yine 10 Austos 1921 tarihli bir baka yazda ise: Veklet-i aczce mmileyhimnn vazife-i memuriyetlerine dir mlumt yokdur. Riyset-i cellece bir vazife ile tavzf edilib edilmediinin irna msade buyurulmas. eklinde ifade kullanlmt. MMV, kurulmasna msade ettii grup hakknda, bu yazlar ile tezata dmtr. Bkz. ATASE AR., Klas. 2695, Dos. 8, Fih. 1/5. 153 ATASE AR., Klas. 1312, Dos. 1-A, Fih. 1/25. 154 Siyasi faaliyetleri iin bkz. Mesut Aydn, Milli Mcadele Dneminde TBMM Hkmeti Tarafndan stanbulda Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, stanbul 1992, s. 110 vd. 155 Fevzi Paa, kendi el yazs ile bu durumu izh etmitir. Bkz. H. Ertrk, a.g.e., s. 443.

1108

Mill Mcadele'de Dou Karadeniz / Prof. Dr. Mesut apa [s.661-678]

Karadeniz Teknik niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye Giri Bin dokuz yz on dokuz yl balarnda Karadenizde, zellikle Samsun yresinde, asayisizliin arttna dair stanbula ikayetler geliyordu. Bu srada Mustafa Kemal Paa, Blgede i gvenliin salanarak yerletirilmesi ve bu asayisizliin ortaya k sebeplerinin tespiti amacyla Dokuzuncu Ordu Birlikleri Mfettii olarak Samsuna gnderilecektir. Mustafa Kemal Paann grevi yalnz asker olmayp, mfettiliin kapsad blge dahilinde ayn zamanda mlk idi. Mfettilik blgesi Trabzon, Erzurum, Sivas ve Van Vilayetleriyle Erzincan ve Canik (Samsun) bamsz livalarn kapsyordu.1 Mustafa Kemal Paa, o tarihlerde Trkiyenin iinde bulunduu durumu Byk Nutukunda ok iyi tasvir edecektir. Osmanl Devleti egemenliini kaybetmi, igaller balam, Rum ve Ermeni cemiyetleri aka Trkiye aleyhine almaya balamlard. Bu durum karsnda bir ok yerde mahall kurtulu areleri dnlerek mdafaa-i hukuk cemiyetleri kurulmas yoluna gidilmiti. O yllarda Dou Karadeniz Blgesi idari adan Trabzon Vilayeti olarak adlandrlmaktayd. Trabzon, Ordu, Giresun, Rize ve Gmhane illerinden oluan Trabzon Vilayeti, Rum-Pontus faaliyetleri dahilinde bulunuyordu. Karadeniz kylarnda tekilatlanm olan Pontus Cemiyeti, almalarn stanbuldaki merkeze bal olarak rahatlkla srdrmekteydi. Rumlar, neboludan Batuma kadar uzanan Karadeniz kylarnda, Trabzon merkez olmak zere bir Rum-Pontus Devleti kurmak istiyorlard. Bu istek 1919da Paris Bar Konferansnda dile getirildi. Pontus Meselesinin gelimesinde Rum din adamlaryla erafn byk aba sarfettikleri grlmekte idi. stanbul Patrikhanesinin direktifleri dorultusunda alan Samsun metropolidi Yermanos, Trabzon metropoliti Hrisantos ve Giresun metropoliti Lavrentios adeta Pontuscularn siyasi temsilcileri durumundaydlar. Hrisantos 2 Mays 1919da Paris Bar Konferansna bir bildiri sunarak tilaf Devletleriyle Yunanistann desteini salamaya alt. Ayn konferansta Ermeniler de Trabzonu istiyorlard. Venizelosun, Bat Anadoluda uygulayaca Enosise karlk Trabzonu Ermenilere brakmaya raz olmas, Hrisantosu birtakm manevralara sevketti. Avrupadaki sekiz aylk faaliyetinden sonra tilaf Devletlerinden bekledii destei bulamayan Hrisantos, Trabzona dnnde burann Trklere ait olduundan ve Trklerle Rumlarn dosta yaamalar gerektiinden szetmeye balad. Ancak, bu szlerinde samimi olmad bir sre sonra anlalacakt: ok gemeden Batum, Tiflis ve Erivana yapt gezilerde Trabzon ve evresiyle ilgili birtakm diplomatik pazarlklar peinde koacakt. Pontuscu Rumlar, blgedeki tilaf Devletleri temsilcilerinden de nemli lde destek grmekteydiler. Samsunda ngiliz temsilcisi Salter, Trabzonda ngiliz Kontrol subay Crawford ile Fransz temsilcisi Lepissier blgedeki Rumlarn koruyucusu durumundaydlar. Amerika Yardm Heyetleri ve Yunan Kzlha gayrimslimlere yardm etmekteydi. Diplomatik faaliyetler dnda,

1109

blgedeki Pontusculukla ilgili almalar drt ksmda toplamak mmkndr: Helenletirme siyaseti ve Yunan propagandas, blgeye ynelik Rum g, Rum eteleri, Trkleri iktisaden zayflatma abalar. Mtarekenin ilk alt aynda Trabzona 8.000, Giresuna 525 Rum gmen geldi. Birinci Dnya Savanda etkili olan Rum eteleri, Trabzonda Rus igalinin sona ermesi zerine Rusyaya gitmilerdi. Samsunda krk akn Rum etesi mevcut iken, Trabzon ve civarnda yok denecek kadar azd. Samsunda faaliyette bulunan krk akn Rum etesi gibi, bunlarn da amalar siyasi idi. Austos 1919da asayii kontrol etmek zere Trabzona gelen Ali Fevzi Paa bakanlndaki tahkik heyeti, Rum etelerinin daha ok Maka kazas dahilinde faaliyet gsterdiklerini tespit etmiti.2 Mustafa Kemal Paa, 5 Haziran 1919da Havzadan stanbula gnderdii raporda yle diyordu: Trabzon vilayetine gelince, Mslmanlardan bir ka ete var ise de soygunculuk gayesine dayanmaktadr. Tehcir ilerinden dolay kaak durumda olan Topal Osman Aann etesi nemli olup, Giresun ve dousu civarnda da nemli bir hareketi grlmemitir. Mslmanlar arasnda ahs sebeplerle baz ldrme gibi di cinayet olaylar ksa da bunlarda ne ekiyalk ne de siyas gaye yoktur. Rumlarn bu vilayetteki tekilat da aynen Canik ve Amasyadaki tekilatlar gibi siyasdir. kardklar olaylar ve ete hareketleri azdr. O da Trabzon vilayeti halknn uyanklndandr. Yalnz Krolu-Afkalidis adndaki otuz kiilik Rum etesi Gmhane ve Zanta taraflarnda ok kanl olaylar karmaktadr. imdiye kadar az vakitte on be mslman ldrlmtr. Gayesi, asayii bozuk gstermektir. Tkip edilmektedir.3 Ticaret ve kk zenaatler dahil olmak zere ehirlerde ekonomi byk lde Rumlarn elindeydi. Mtarekeden sonra Ordudaki Rumlar Trklere gre ok iyi durumdaydlar. Her Trk kyls ehirde bir Ruma borluydu.4 Trklerin elindeki emlak ve arazinin Rum tccarlar ve reticilerinin eline gemesi iin dardaki zengin Rum ve Yunanl iadamlar byk aba sarfediyorlard. Marsilyada yerlemi olan ve Giresun ve evresiyle ticaret yapan K. Konstantinidis bunlardan biriydi. Milli Mcadele Dnemine gelindiinde, Karadeniz blgesinde nemli retim mallaryla ticareti elinde tutan yeni bir Rum tccar grubu hakim duruma gelmiti. Rumlar, Trklerin elindeki topraklar satn almak ya da tefecilik yoluyla ele geirmilerdi. Giresunda Rumlar, daha nce arazinin yzde onbe yirmisine sahip iken, 1921 ylnda bu oran yzde yetmi bee kt. Geri kalan arazinin byk ksmn da bor para karl rehin almlard.5 Yunan kuvvetleri henz Anadoluyu igal etmeden nce, Giresunda Rumlar birtakm hazrlklara giritiler. Bir yandan silahlanrken, bir yandan da taknlklarn artryorlard. 8 Mays 1919da, iinde Yunan Kzlha Heyeti bulunan bir Yunan gemisi Giresun iskelesinde demirledi. Birka gn sonra, 11 Maysta, Rumlar Takla denilen Rum okuluna Yunan Kzlha bayrayla birlikte Yunan bayran ektiler. Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, bir sre sonra Pontusculara kar Giresundaki Topal Osman etesi ile anlaacakt.6 Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti temsilcileri, Samsuna ktktan sonra muhtemelen Mustafa Kemal Paayla grmlerdi. Trabzondan Havzada bulunan Mustafa Kemal Paaya gnderilen 5

1110

Haziran 1919 tarihli telgrafta, Baz mesil-i millye (mill meseleler) hakknda maruzt- ifahyede (szl grmelerde) bulunmak arzusundayz. Trabzona terif buyurulmayacak ise mlkat iin tensb olunacak mahallin (uygun grlecek yerin) ire buyrulmas istenmiti.7 Mustafa Kemal Paann Amasyada bulunduu srada, stanbulda Posta ve Telgraf Genel Mdrl, telgrafhanelere bir genelge gndererek Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri tarafndan verilecek telgraflarn ekilmemesini bildirmiti. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa 20 Haziran 1919da Trabzon vilayetine iki ayr telgraf gndererek bu emre uyulmamasn istemiti. Telgraflarndan birinde Trabzon Valiliine unlar yazyordu: Bu genelge ancak milletin sesini bomak, vatann paralanmasna kar milletin birlemesine engel olmak gayesine dayanan cnice ve hayince giriimlerden baka bir ey deildir. Bu durumu, Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetleri aracl ile halk muazzam mitingler yaparak hkmet nezdinde iddetle protesto etmelidir. Telgraflarla hemen ikayet ederek bu emrin geri alndna dair cevap alncaya kadar stanbulla resmi haberlemeleri tamamen kesmek lazmdr. Bu hususta Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Bakanlna acele bilgi verilerek, mill giriimlerde vatana yardmc olunmas gereini vatansever yksek ahsiyetlerinizden nemle ve bir an evvel arz ederim. Zerre kadar vicdan olan bir telgraf memurunun bunu yapmyaca ikrdr. yet yapmaa teebbs eden olursa, bunun Divn- Harbe verilmesini btn Kolordu Kumandanlklarna emir ve tebli ettim.8 1921 ylnda Trabzon Vilayeti idari tekilatnda baz deiiklikler yapld. 4 Nisan 1921 tarihinde Ordu ve Giresun mstakil livalar kuruldu. Ordu livasna Fatsa ve nye kazalar dahil edildi. Mart 1921de anavatana katlan Artvin, 7 Temmuz 1921de kurulan Artvin Sancann merkezi durumuna getirildi.9 Kzlay Raporlarna Gre Mtarekeden Sonra Dou Karadeniz Haziran 1919da, Kzlay (Hilal-i Ahmer) Genel Merkezince stanbuldan Trabzona bir yardm heyeti gnderildi. Dr. Behcet Bey Bakanlndaki Kzlay Heyeti stanbuldan hareketle nebolu, Samsun ve Giresuna uradktan sonra Temmuzun ilk gnlerinde Trabzona gelerek Zeytinlik (Cudibey) lkokuluna yerleti. Heyet tarafndan stanbula gnderilen raporlarda,10 Milli Mcadelenin balarnda Dou Karadenizin sosyal ve salk durumu hakknda nemli bilgiler verilmektedir. Kzlay Heyeti 1 Temmuzda Giresuna geldiinde eraf tarafndan karlanmt. ehirdi her ynyle kt bir manzara gze arpmaktayd. Birinci Dnya Savanda kydaki binalar bombardmandan tamamen tahrip edilmiti. ehir inanlmayacak derecede alk ve sefalet iindeydi. Belediye Bakan, son zamanlarda alktan sokaklarda lenlerin cesetlerini nakletdirmede Belediye gelirlerinin yetersiz kaldn sylyordu. Bu sefaletin nemli sebeplerinden birisi sava yllarnda fndk ihracatnn yasaklanarak, halkn elindeki fndn dk fiyatla satlmasyd.

1111

Giresunda zenginlerin yardmlaryla drt ay nce bir Mslman Darleytam almt. Balangta sokaktan toplanlan 350 ocuk burada barndrlrken, son gnlerde yeterli yardm salayamadklarndan bir ksmn tekrar sokaa brakmlard. Burada, te ikisi erkek olmak zere 135 ocuk baklyordu. Heyet buraya kii bana ikiyz ellier gramdan bir aylk erzak gndermiti. Rum ve Ermeni Darleytamlar ise Trklerinkiyle kyaslanmayacak derecede bakmlyd. Amerika Yardm Heyetleri11 buralar ziyaret ederek yardmda bulunmulard. Giresunda firengi ve uyuz salgn halindeydi. Halkn yzde yirmisi firengiliydi. Kzlay Heyeti Temmuz 1919da Trabzona geldiinde, tahminlerinin stnde bir sefalet tablosuyla karlalamt. Amerikallar ve Yunan Kzlha Heyetlerinin yardmlar sayesinde Hristiyanlardan yersiz ve yurtsuz tek kiiye rastlanmad halde, ounluu Gmhane ve Bayburt taraflarndan gelen binlerce muhacir byk bir sefalet iindeydiler. Muhacirn (Gmenler) daresi, kadn ve ocuklardan oluan beyz kadar yoksul insan drt taraf ak bir at altnda, gnde nfus bana 200 gram msr ekmeiyle iaeye alyordu. Birok hastaln hkm srd ehirde salk hizmetleri yetersizdi. Belediyenin idare ettii Memleket Hastanesinin bir kouu frengililere tahsis edilmiti. Gayrimslimler asndan durum farklyd. Yunan Kzlha Trabzon merkezinde at 80 yatakl bir hastanede Hristiyanlar cretsiz tedavi ediyordu. Yine ayn heyetin idaresinde polikilinikler mevcuttu. Amerikallarn at ahanelerde gnde 3500 kadar Rum ve Ermeniye yemek verilmekteydi. Trabzonun en gzel binalarndan biri olan Darlmuallimin (retmenokulu) binas poliklinik iin Kzlayn emrine tahsis edildi. Gmhane ve civar daha byk bir sefalet iindeydi. Halk barnma ve gdadan tamamen mahrumdu. Amerikallar o civarda yaptklar seyahetlerde yersiz yurtsuz otuz bin insana rastladklarn bildiriyorlard. Halkta Amerikan heyetlerine kar hi bir gven kalmamt. Heyet Bakannn ifadesiyle, Amerika Muvenet Heyetinin mnhasran Hristiyanlara yardm ettiini ve Mslman ahalinin Amerikallara kar ok dilgr olduunu Giresundan beri iitiyor ve gryorduk. Trabzona gelir gelmez bundan bahsettiler. Bu havalide Amerikallar yalnz Hristiyanlar himaye etmekle ve insaniyet nm altnda tarafgrlik yapmakla itham ediliyordu. Kzlay Heyeti Bakan, stanbulda Amerika Yardm Heyeti Bakan Binba Davis G. Arnolddan ald mektubu Trabzonda Amerikan Heyeti Bakanna verdi. Bu ilk grmede, Trk Kzlaynn birlikte alma nerisi Amerikallarca olumlu karlanmamt. Amerikallar, cins ve mezhep ayrm yapmadklarn ancak, o zamana kadar sadece Ermeni ve Rum gmenlere yardm ettiklerini sylyorlard. Onlar, Rumlarla Ermeniler muhaceret ve ktallere marz kalmlardr. Onun iin daha ziyade muhta ve ayn- muvenettirler. Esasen vazifemiz onlarn sefaletini tehvn etmektir diyorlard. Kzlay Heyeti, Trklerin daha byk facialarla karlatn, sokaklarda iskelet halinde dolaan a ve sefil halkn buna bir delil tekil ettiini syledii zaman Amerikallar u cevab vermilerdi:

1112

Biz Hristiyanlara yardm ediyoruz, size den vazife de bittabi Mslmanlara yardm etmektir. Hill-i Ahmer Heyetinin de buraya bir emr-i insan iin altn grmek mucib-i memnuniyettir. Yardm edilecek insanlar o kadar ok ki, allacak saha o kadar bykdr ki iki heyet de yekdieriyle arpmadan alabilir. Btn bu olup bitenleri grdkten sonra, Kzlay Heyeti Bakan da halkn kanaatine aynen katldn, bu heyetler yalnz Hristiyan menfaatine muvenet iin teekkl etmitir cmlesiyle ifade ediyordu. Amerika Yardm Heyetinin tutumuna ramen, Kzlay Heyeti Rum ve Ermeni Drleytmlarn da ziyaret ederek yardm teklifinde bulunuyordu. Bu kurumlar, kendilerine Amerikallarca yeterli yardmda bulunulduundan dolay Kzlayn yardmna ihtiya duymadklarn sylemilerdi. Amerikallar, ehirde 3500 kadar muhta Rum ve Ermeniyi ahanelerinde iae ediyorlard. Bunun iin her birinde alt byk kazan yemek pien iki mutfak kurmulard. Levazmlarn un dahil olmak zere tamamen piyasadan satn almak suretiyle temin ediyorlard. Bunun yan sra, Hristiyan halka datmak iin ok miktarda ift hayvan satn alyorlard. Amerikan heyetlerinin yardmndan uzak olan Drleytm ve Fukara Yurdunun ihtiyalarn Kzlay karlamaya balamt. Daha nce 550 ocuun barnd Drleytmda bir ksmnn lm bir ksmnn da evlatlk verilmesi sonucu 248 ocuk kalmt. Muhacirn daresine bal Fukara Yurdunda beyzden fazla ocuk ve kadn bulunuyordu. Bunlar Muhacirn daresince dzensiz olarak verilen bir para msr ekmei ile iae olunuyor ve drt taraf ak bir at altnda barnyorlard. Kzlay fakir halka, Meydan Park ve Tabakhane Camiinin yannda kurduu tekerlekli kazanlarda msr orbas piirip datmaya balamt. Trabzon ve evresinde yardma muhta olanlarn ou kasaba ve ehir merkezinde toplanmlard. Kylerde geimlerini salayamayanlar kasabalara gelmiler, mahsulleriyle geinebilenler kylerde kalmlard. Trabzon, Giresun, Ordu, Tirebolu ve Perenbe (Vona) gibi ehir ve kasabalar birer sefalet merkezi grnmndeydiler. Amerika Yardm Heyetiyle Yunan Kzlha daha ziyade ehir ve kasabalarda faaliyette bulunuyorlard. Kzlay Heyeti Bakan, Trabzondan Bayburta kadar yapt incelemeler sonucu kanaatini, Amerikallar salbe ait kyleri dierlerine her suretle tercih etmektedirler eklinde ifade ediyordu. Kzlay Heyeti Temmuz sonlarnda sel felaketine urayan Vakfkebir, Giresun, Ordu civarndaki kylere yardmda bulundu. skan ve iaeleri temin edilen fakirlerin altrlmas iin teebbslerde bulunuluyordu. Trabzonda muhtalara yardm iin Mft Mahir Efendi bakanlnda bir heyet kurulmutu. Misafirhanelerde kalan fakirlerden bazlar yol inaatnda istihdam ediliyordu. Trabzondaki yardm heyetlerinin grevlerinden biri de halka salk hizmeti vermekti. Kzlay muayenesine mracaatta bulunan 80 hastadan altm kadar muayene olmaktayd. Muhta olanlarn ilalar cretsiz karlanmaktayd. Stma ve firengi hastal olduka yaygnd.

1113

Yunan Kzlha btn faaliyetlerini hastane ve muayenehanelere yneltmiti. Yunan Kzlha 1920 yl yaznda stanbula dnerken, daha nce kurduu hastaneyi Rum cemaatine brakmt. Rumlar balangta Yunan Kzlhana mracaat etmeyi tercih ederlerken, bir sre sonra Kzlayn verdii salk hizmetlerinden de yararlanmaya balamlard. Kzlay mdad- Shhi Reisi Doktor Nihat Sezai Bey, 15 Ekim 1919 tarihli raporunda, ay iinde 5666 hastann (5313 Trk, 345 Rum, 3 Ermeni) muayene, 52 hastann da ameliyat edildiini belirtiyordu. Bu sre iinde 2198 malarya (stma) vakas grlmt. Bunun dnda frengi, uyuz, cild hastal, verem, belsoukluu, gz hastalklar, dizanteri gibi muhtelif hastalklar grlmekteydi. Amerika Yardm Heyetine mensup bir kadn doktor, ay boyunca haftada defa Kzlay muayenehanesinde 586 kadn muayene etmiti. Kzlay Heyetinin faaliyet sresi drt ayla snrlandrlmt; ancak, Valinin ve Amerika Yardm Heyetinin ricas zerine salk hizmetlerini bir sre daha devam ettirdi. Kzlay Heyet Bakan ve Trabzonda ifa Yurdunun kurucusu olan Operatr Nihat Sezai Bey, salk almalarnda etkin bir rol oynad. Bu tarihlerde Kzlay Heyetinin grevi sona ermekle birlikte, Vali Hamit (Kapanc) Beyin srar zerine stanbula gitmekten son anda vazgeildi. 21 ubat 1920 tarihli raporunda, Doktor Nihad Sezai Bey unlar yazmaktayd: gn evvel Trabzona vali tayin olunan Hamid Beye vedaya gittim. br gn hareket edeceimi syledim. Derhal bir komisyon toplad ki aza olarak muhacir memuru, Shhye Mdr, Mdafaa-i Milliye azalar ve Amerikallar orada idiler. Ve neticede hareketimi menederek bendenize de resmen ve tahriren bildirdiler. Sizinle de hukuklar varm, katiyyen red etmeyeceinize emin olarak yeni tevd ettikleri vezifle megul olmaklm bildirdiler. Tevd ettikleri vezaif de kapanmak zere bulunan ve imdiye kadar pek ok kereler hastalarn datan ve hastahaneden baka her eye benzeyen Memleket Hastahanesini uhdeme almak Hastane iin nakdimizin kafi olmadndan bahsettiim zaman Muhacirin daresinin bu hususta para sarfedebileceini ve Amerikallarn da vas mikdarda muvenette bulunacaklarn ileriye srdler. Bendeniz de bittabi merkezden emir almaynca hibir ie balamayacam syledim. ve bunun zerine merkeze gayet mstacel bir telgrafla ahvali arz eylemidim. Eyalarmn bir ksm yklenmi olduu halde tehire mecbur oldum. Dorudan doruya Vali Beye kar isyan edemem nk kendisi nazikane muamele ediyordu Hakikaten bura hastahanesi muhtac- muvenet ve slahdr. Bir iki gn sonra Amerikallara mdr olarak gelecek zat da doktor ve operatr olduundan bu cihetten de onlardan fazlaca muvenet greceimi mid ediyorum. Trabzon Memleket Hastanesi, Muhacirn daresinden Kzlay Yardm Heyetine devredilmiti. Kzlay Genel Merkezi, Muhacirn daresi tarafndan da yardm edilmek artyla hastanenin idaresini kabullenmiti. Nihayet hastane Kzlay, Amerikallar ve askeriyeden yardm grmek suretiyle Mays 1920 balarnda tamir edilerek tekrar ald.

1114

Cemiyetler Milli Mcadeleden Cumhuriyete kadar geen sre ierisinde Trabzon ve evresinde bir ok cemiyet kurulmutur. Bu cemiyetlerden bir ksm, kurulduu dnemin beklentilerine uygun almalarda bulunduktan sonra kapanm ya da yerini baka bir cemiyete brakmtr. Bu dnemde Trabzonda bata Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olmak zere Trk Oca, Eczaclar Cemiyeti, htiyat zabitleri Cemiyeti, Kzlay (Hill-i Ahmer) Cemiyeti, Trabzon Mslman Cemiyet-i Hayriyyesi, Muallimn Cemiyeti, Himaye-i Etfal Cemiyeti, dman Oca gibi muhtelif amal cemiyetler kurulmutur. Ayrca Trabzona bal dier yerlerde de benzer cemiyetlerin kurulduu grlmektedir. I. Trabzon Mdafaa-i Hukuk (Muhafaza-i Hukuk- Milliye) Cemiyeti ve ubeleri Mtarekeden sonra, Rumlarn Karadeniz blgesinde Pontus Devleti kurma almalar karsnda, Trabzonun Trk camiasndan ayrln kabul etmeyen ve varln mdafaaya azmetmi olan halk12 artk tekilatlanmak zere kararn vermiti. Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, Trabzonun gl ttihat eraf tarafndan 12 ubat 1919da kuruldu. Cemiyetin amac, Trabzon Vilayetinin Osmanl Devletine balln korumak, ilmi vesikalarla gereken savunmalar yapmak ve milli haklarmz koruyacak vastalarn teminine almakt. Cemiyetin bakanlna, ttihat ve Terakki Dneminde Tekilat- Mahsusann blge temsilcisi olan Barutcuzade Hac Ahmet Efendi getirildi. Cemiyetin yayn organ, Faik Ahmetin (Barutu) sahibi bulunduu stikbal gazetesiydi. Ksa sre iinde Cemiyetin Rize, Gmhane, Giresun ve Orduda ubeleri ald. Trabzonda toplanan iki kongreden ilki 23 ubat 1919da Nemlizadelerin Uzun Sokaktaki evinde yapld. Kongreye, Trabzon Valisi Necmi Beyin yan sra merkez ve ubelerden gelen temsilciler katldlar. Kongre bakanlna Trabzon Mfts madeddin Efendi, Gmhane Temsilcisi Zeki Kadirbeyolu ikinci bakanla, Faik Ahmet Bey de bakanvekilliine getirildiler. Kongrenin ilk oturumlarnda alnan kararlara gre; Kongreden seilecek be kiilik heyet stanbula gnderilecek, Trabzon Vilayetinin nfus ve corafya ynnden durumunu aklayp Rum ve Ermenilerin ounlukta olmadklarn ispatlamaya alacaklard. Paris Bar Konferansnda gerek durumu anlatabilmek iin bu heyetin, stanbulda tilaf Devletlerinin sempatisini kazanm kiilerden, zellikle eski elilerden seecei kii de Parise gnderilecekti. Bunlar Pariste, tilaf Devletleri yetkilileriyle grerek diplomatik durumun lehimize evrilmesini ve yabanc basnda hakkmzda msbet yaynlar yaplmasn salamaya alacaklard. Kongrede, Cemiyetin mali ilerinin yansra merkez ve ubelerin ykmllkleri tespbit edilerek karar altna alnd. Ayrca, tekilatn kylere kadar yaygnlatrlmas kararlatrld. Dou Karadenizin corafi ve tarihi durumuyla ilgili raporlar hazrlamak zere komisyonlar seildi. Vilayetin Osmanl

1115

Devletine balln bildiren beyannamelerle, bu topraklar zerindeki milli hak ve meru emelleri destekleyen tarihi, sosyal ve ekonomik belgeler yaynlanacakt. Trabzon Muhfaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, ikinci byk kongresini 28 Mays l9l9da toplad. Kongre bakanlklarna Trabzon temsilcileri Servet ve zzet Beyler seildiler. Zeki Kadirbeyolu ile Rize temsilcisi Osman Nuri Beyler Kongreye, Karadeniz ve Dou illerinin katlmyla Erzurumda bir kongre toplanmasn nerdiler. nergede, Pontus ve Ermeni isteklerinin aktan aa konuulduu srada, silahl mukavemetin kanlmaz olduu da belirtiliyordu. Herhangi bir igale silahla karlk verilmesi, asker toplanmas, Vilayat- Sitte (Alt Vilayet: Erzurum, Van, Elaz, Diyarbakr, Bitlis, Sivas) ile almak zere, her vilayetten gnderilecek temsilcilerin katlm ile byk bir kongrenin toplanmas kararlatrld. Bundan sonra Erzurum Vilayat- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti ubesi Bakanlna, ayrca Van, Diyarbekr, Bitlis, Elaz, Sivas Mdafaai Hukuk Cemiyetlerine telgraflar ekilerek kongreye katlmalar istendi. Erzurum Vilyat- arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ise, tamamen ayn mahiyette bir daveti, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetine yapmt. Bylece, ayn gayenin gereklemesine ynelik bir faaliyetin ilk admlar, birbirlerinden habersiz, her iki tarafca ayn anda atlm oluyordu.13 23 Temmuz 1919da toplanan Erzurum Kongresine Trabzon, Rize, Gmhane, Giresun ve Ordudan 17 delege katld. Kongreye, Erzurum delegesi olarak katlacak olan Mustafa Kemal Paa, 8-9 Temmuz gecesi, resm greviyle birlikte askerlikten de istifa etmiti. ehre girilerinde Trabzon delegelerini karlayanlar arasnda Mustafa Kemal Paa da bulunuyordu; delegeler adna Servet (Orkun) Bey, Trabzon vilayeti halknn selam ve kranlarn sundu. Erzurum Kongresinin alnda Trabzon delegelerinden zzet (Eypolu) Bey ve arkadalar vatann igal altnda bulunduu byle bir zamanda toplanan kongre bakanlna Mustafa Kemal Paa gibi gl birinin getirilmesini savunmular ve sonunda Mustafa Kemal Paa Kongre Bakanlna seilmiti. Erzurum Kongresi sonunda Mustafa Kemal Paa bakanlnda seilen Heyet-i Temsiliye yeleri arasnda Trabzon delegelerinden zzet (Eypolu) ile Servet (Orkun) Beyler de yer aldlar. Sivas Kongresinde, daha nce muhtelif adlarla kurulmu olan ve yresel nitelik tayan mdafaa-i hukuk cemiyetleri, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirildi. Bunun zerine, Erzurum Kongresinden sonra Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adyla anlan Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti tekilatnda baz deiiklikler yapld. Trkiye Byk Millet Meclisinin almasndan sonra Mdafaa-i Hukuk tekilatlarnda yeni bir yaplanmaya gidildi. TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa, Meclisteki dank eilimlere kar, belirli bir program erevesinde dzenli ve daha geni katlml bir grup oluturulmas amacyla 10 Mays 1921de Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunu (Birinci Grup) kurdu. Bu gelime Trabzonda olumlu karland. Bundan sonra vilayet merkez kurullar TBMMde Mdafaa-i Hukuk Grubu Bakan Mustafa Kemal Paa ile yazabileceklerdi. Mustafa Kemal Paa, Trabzon Mdafaa-i Hukuk

1116

Cemiyetine gnderdii bir telgrafta, Mdafaa-i Hukuk Grubu ve tekilatnn yeni durumu hakknda bilgi vererek, Grubun temel prensiplerini tekil eden esas noktalar aklad. Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, yneticilerinin eski ttihatlarla ibirlii yaptklar iddiasyla Trkiye Byk Millet Meclisi nezdinde hayli ypranmt. Cemiyetin kurucularnn ou Trabzonun eski ttihat erafndan olumakla birlikte, bunlarn yurtdndaki ttihatlar desteklediklerine dair nemli bir delil bulunamamt. Kk Talat ve Halil Paa gibi eski baz ttihatlarla Trabzonda grmlerse de, Enver Paann Trkiyeye gelerek Milli Mcadelenin bana gemesine taraftar olmamlard. Bu konuda, stikbalde ttihatlara kar baz yazlar da yaynlanmtr. Bu iddialar, Trkiye Byk Millet Meclisinde Trabzon Meselesi olarak anlm ve Cemiyet iki defa soruturmaya tabi tutulmutur. Trabzon Meselesi, Cemiyeti ypratm ve Merkez Kurulunun istifasyla sonulanmtr. Bu durum ayrca, eski cemiyet yneticilerinin ksknlklerine ve yeni olaylardan sonra Meclisteki kinci Grubu desteklemelerine sebep olacaktr. Trabzon milletvekillerinden Hamdi (lkmen) ve arkadalar Birinci Grupa (Mdafaa-i Hukuk Grubu) ye olurlarken; yine Trabzon milletvekillerinden Ali kr ve Hafz Mehmet Beyler Mdafaa-i Hukuk Grubuna muhalif olan kinci Grup iinde yer aldlar. Mecliste Trabzon milletvekilleri arasndaki blnme, daha sonra Trabzon Meselesi ve Ali kr Olay dolaysyla Trabzonda da etkisini gsterecekti.14 16-22 ubat 1923te nc ve son kongresini yapan Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetince Merkez kurulu seildi; Barutcuzade Hac Ahmet Efendi Bakanla getirildi. Karadenizin Kafkaslara alan en nemli iskelesi durumunda bulunan Trabzona, Milli Mcadele yllarnda bir ok yerli ve yabanc heyet ve tannm kimseler uramtr. Bunlarn karlanma, arlanma ve uurlanmalarnda Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin nemli abalar grlmekteydi. Erzurumda bulunan TBMM Bakanvekili ve Adliye Vekili Celaleddin Arif Bey Erzurum mebusu Hseyin Avni (Ula) ile birlikte Ankaraya gitmek zere 3 Aralk l920 Cuma gn saat te Trabzona geldi. Davet Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan yaplmt. Celaleddin Arif Bey, Deirmenderede Vali Vekili ve Tmen Komutan Nuri Beyle dier yetkililer tarafndan parlak bir ekilde karland. 9 Nisan l921 Cumartesi gn Trabzon limanna gelen Sultan Ahmet Han bakanlndaki Afganistan sefaret heyeti, Mdafaa-i Hukuk yetkililerince karland. Yine Ankaraya tayin edilen Azerbaycan mmessili Yolda brahim Abilof, maiyetiyle birlikte 22 Eyll l921de Trabzona geldi. Sefaret heyeti vapurda Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan, Vilayet Yazileri Mdr, P. Amiri ve Polis Mdr tarafndan karland. Ukraynann Trkiye Halk Olaanst Murahhas ve Ukrayna ve Krm Ordular Bakomutan Yolda Mihail Frunze ve maiyeti, Ankaraya gitmek zere 25 Kasm l921de Trabzona geldi. 27 Kasmda Mdafaai Hukuk Kulb binasnda Ukrayna heyeti iin dzenlenen ziyafete Trabzon Sovyet Rus Konsolosu, Vali Hazm Bey, Tmen Komutan Sami Sabit Karaman Bey, Trabzon mebusu Ali

1117

kr, Artvin mebusu Hilmi, Tmen Kurmay Bakan Binba Mustafa, Nizamiye Alay Komutan Ziya Beyler, Mft Ahmet Mahir Efendi, Belediye Bakan Vekili, Ticaret odas Bakan ve Mdafaai Hukuk Merkez Kurulu Bakan ve yeleri katldlar.15 Dou Karadenizde Trabzon merkezine bal olarak alan Mdafaa-i Hukuk ubeleri de Milli Mcadeleye nemli katklarda bulundular. Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin Rize ubesi l2 ubat l9l9da yaplan ilk kongreden sonra Mataraczade Mehmet, Mataraczade Hakk, Lazolu Mustafa, Gveliolu Ahmet, Hacmerolu Ahmet, Tuzcuzade Sleyman Tevfik Beyler tarafndan kuruldu. Erzurum Kongresine Rizeden Sada-y Millet gazetesi sahibi Heminli Hoca Necati (Memiolu) Efendi ile Davavekili Abaza Hakk Bey katldlar. Sivas Kongresinden sonra Rize Mdafaa-i Hukuk ubesi Bakanlna Mehmet kr getirildi ise de, Mays l920den itibaren Mataraczade Mehmet Bey yeniden Cemiyet bakan oldu. ubat 1921de Rize Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reis Vekili Mustafa Beydi. Rize Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Ynetim Kurulunda grev alanlarn bir ou Belediye Meclis yesiydi. Muhtemelen Mart l921de yaplan Belediye Bakanlna eraftan Mataraczade Hakk Efendi seildi. Belediye Meclisi yeliine ise Ali Reiszade eyh lyas, Lazzade Mustafa, Ak Mehmetzade Mehmet, Seyri Sefain daresi acentesi Sofizade Rza ve Mataraczade Salih Efendiler seildiler. Ayn zamanda Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yesi de olan Ak Mehmetzade Mehmet Efendinin kk kardei Hac brahim Ak Efendi, stanbuldan Anadoluya silah ve cephane karan grupta grev almt. Son Osmanl Mebusan Meclisi ve ardndan Birinci Trkiye Byk Millet Meclisine Rizeden katlm olan smailzade Osman Nuri (zgen) Beyin Milli Mcadeleye byk hizmetleri olmutur. O, l9l9 yl Mebusan Meclisi Seimlerinde, Rize Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yesi iken, ahalinin arzusuna ve ayn zamanda liyakatine binaen namzed gsterilmi, Heyet-i Temsiliye Bakan Mustafa Kemal Paa tarafndan da adayl onaylanmt. Son Mebusan Meclisinin kapanmas zerine Trkiye Byk Millet Meclisine katlan Osman Nuri Efendi, Mustafa Kemalin yakn arkadalarndand ve Sovyet Rusyadan gelen silah ve cephanenin Ankaraya ulatrlmasnda etkin bir grev stlenmiti. Mondros Mtarekesinden sonra Trkiyenin igali ve paylalmasna Rizeliler iddetle kar kmlardr. Paris Bar Konferansnda Rum ve Ermenilerin Trkiye zerindeki istekleri, btn yurtta olduu gibi, Rizede de byk tepki uyandrd. Pontuscu Rumlar temsilen Paris Bar Konferansna gnderilen heyetin, Rizeyi muhayyel Pontus devleti snrlar iine katma teebbsleri karsnda, Rize Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Nisan l9l9da Sadarete bir telgraf gnderdi. Bu telgrafta, hemen tamamnn Mslman olduu liva halknn ksmen misafireten bulunan l0 il 200 Rumun hakimiyeti altna girmelerinin milletlerin hrriyet ve adalet kaidelerine uygun olmad belirtilerek, Trk idaresinden baka hibir devletin idaresinin kabul edilmeyecei kesin bir dille ifade ediliyordu.16 Artvinin anavatana katlmasndan ksa bir sre sonra Artvin ve evresinde Mdafaa-i hukuk tekilatna katld. Nisan 1921lerde Ardanu, avat, Murgul ve Borkada, ahalinin iddetli arzu ve

1118

temaylat zerine Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri kuruldu. Mays 1922de Artvin Mdafaa-i Hukuk Reisi Hasan Beydi.17 Ordu Mdafaa-i Hukuk ubesi Nisan 1919da kuruldu. Bu ubenin ynetim kurulunda Belediye Bakan Yusuf (Furtunzade) Bey, Felekzade Sleyman Aa, Katrczade Mustafa Aa, Hazinedarzade Mustafa Bey gibi ehrin nde gelen eraf bulunuyordu.18 Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ilk toplantsnda Orduyu Fatsal smail Bey (ama) temsil ediyordu.19 Mays 1920de Ordu Mdafa-i Hukuk Bakan Sleyman idi. Fatsa Mdafaa-i Hukuk Reisi ise Hamdi Bey idi. Her ikisi de, Trabzon mebuslar zzet ve Ziya Beylerin lm dolaysyla Trabzona birer taziyet telgraf ekmiti.20 Hazinedarzade Mustafa Bey de (Cce), bir ara Ordu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakanln yapmtr.21 Erzurum Kongresine Ordudan Avukat Hasan Bey katld. Ordu Mdafaa-i Hukuk Heyeti, Erzurum Kongresine Felekzade Sleyman Aann gnderilmesini uygun grmse de, Sleyman Aann yall ve hastal dolaysyla yerine Arhavili Dava vekili Hasan Efendiyi nerdi. Hasan Efendi, Haziran aynn sonlarna doru bir motorla Trabzona hareket etti. Erzurum Kongresinin kararlarn Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bildirilerle halka duyurdu. Ertesi gnden itibaren Orduda byk sevin havas esmeye balad. stanbulun igali zerine Belediye Reisi Yusuf Bey (Furtunzade) ile Ordu Mfts Hafz Ahmed lhami (Bilgin) Efendi, Ordu halk adna stanbula bir telgraf ektiler. Telgrafta, Doruluuna inandmz yolda yryecek dirayetli bir sadrazam tayin edilmelidir. Aksi halde, bugnk sadrazamn alaca kararlar Ordu halk olarak tanmyor, kabul etmiyoruz. diyerek Ordu halknn duygularn dile getirdiler.22 Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Gmhanede de nemli almalarda bulundu. Birinci Trabzon Kongresine Gmhaneden Zeki Kadirbeyolu ile Baytar Tahsin Beyin katld bilinmektedir.23 Giresun Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Dizdarzade Eref Beyin bakanlnda retmen Niyazi Tayyp, Mhendis brahim Hamdi, Dr. Ali Naci (Duyduk) ve Hukuk rencisi Ethem Nazif Beylerden oluuyordu. Dr. Ali Naci ve Mhendis Hamdi Beyler Erzurum Kongresine Giresun delegesi olarak katldlar.24 II. Dier Cemiyetler Birinci Dnya Savanda Rus igaliyle birlikte faaliyetlerine ara vermek zorunda kalan Trk Oca, Milli Mcadelenin balarnda tekrar kuruldu. Milli Mcadele heyecannn srekli klnmasnda olduu kadar, halka ynelik salk hizmetleri verilmesinde cemiyetin nemli katklar oldu. 1919 yl sonlarnda Trabzon Trk Oca Ynetim Kurulu u yelerden oluuyordu: Subazade Mnir Pertev Bey, stikbal gazetesi sahibi Faik Ahmet (Barutu) Bey, Sultani (Lise) Mektebi edebiyat ve ve felsefe retmeni Murat (Uraz) Bey, Vilayet Mektubi Mmeyyizi (Yaz leri katibi) Zeynelabidin Bey, Darlmuallimin Mdr Mustafa Reit (Tarakolu) Bey, Mlkiye baytarlarndan Tahsin Bey, Dava Vekili Salih Zeki Bey.25

1119

Mondros Mtarekesinin imzalanmas zerine terhis olarak Trabzona dnen ihtiyat zabitleri (yedek subaylar) htiyat Zabitleri Cemiyetini kurdular. Sava tecrbesine sahip olan bu genler, halkn askerlik alannda yetitirilmesi iin alyorlard. Btn ordunun terhis edildii bir srada Trabzonda halkn bir ksm Boztepe srtlaryla, Kavak Meydan ve Ayasofya semtlerinde askerlik eitimi yapmaya balamlard. Rus igali srasnda Trabzonda, Azeri Trk subaylar tarafndan Cemiyet-i Hayriyye-i slamiye kurulmutu. Cemiyet yeleri Trabzonun kurtuluuna kadar grevlerini srdrmlerdir. Ekim 1921 tarihinde, yeniden Azerbaycan ve dier Kafkas mltecileri tarafndan kurulduu anlalan Trabzon Mslman Cemiyet-i Hayriyyesi, daha nceki cemiyetin bir nevi devam niteliindeydi. Milli Mcadele Dneminde de Trabzonda ok sayda Azeri ve Kafkasyal Mslman gmen barnmaktayd. Cemiyet ileri gelenleri, bunlarn ihtiyalarn karlamak iin sinema ve lokanta iletmek gibi baz ticari faaliyetlerde bulunuyordu. Bunun yansra, Trabzonda bulunan Kafkasyal baz Mslman gmenlerin de Cemiyete yardmda bulunduklar grlmekteydi.26 1920 ylnda Trabzon Muallim ve Muallimeler Cemiyeti kuruldu. Cemiyetin kurulmasna nclk eden ve ilk nizamnameyi kaleme alan Mustafa Reit (Tarakolu) bakan seildi. Ynetim Kurulunda tarih-corafya retmeni Halil Nihat (Boztepe), ilkretim mfettii Mahmut Muammer, pedagoji ve ders uygulama retmeni Hfzurrahman Rait (ymen), Uygulama Okulu Baretmeni Mehmet Salih, Zeytinlik lkokulu Baretmeni Halit ve birka retmen grev almt. Tzkte Cemiyetin kurulu amac, Muallimliin teki meslekler gibi zel bir meslek olduunu tantmak, retmenler arasnda dayanma ve samimiyet teminine ve meslekdalarn fikirce, toplulukca ykselmelerine almak, dernek yelerinden vefat edenlerin yardma muhta yetimlerine yardm yapmak, yelerden hastalk veya yoksulluk sebebiyle yardm isteinde bulunanlarn yardmlarna komak, retim, eitim ilerinde gelecek kuaklarn modern irfan ve milli dnce ile cihazlanmalar, milli duygulara hrmetli, vatanperver, alkan eleman olarak yetimelerini temine almak, Trk halkna salk, ekonomik ve seviyeyi ykseltici iradlarda bulunmak, milli kltrn yaylmasna almak.27 eklinde belirlenmiti. Cemiyet, nce Ortahisarda kiralanan bir dkkanda faaliyete balad; bir sre sonra Uzun sokakta Memleket Hastanesi karsna tand. Cemiyet Kulb, Trabzondaki retmenler ve dier aydnlarn da nemli bir urak yeri idi. Mart 1922de brahim Cudi Bey tarafndan dini bir konferans verilmiti. Zaman zaman Trabzona gelen tannm kiiler de Cemiyeti ziyaret ediyordu. Milli Mcadeleyi destekleyen Trk gemilerinin subaylar da kulbe urayp sohbetlere katlyorlard. Mustafa Reit Tarakolu bu hususta unlar yazmaktadr: Bunlar arasnda bulunan gen ve edebiyat merakls Emrullah Nutku Bey arpma ruhunu kamlayan iirler okurdu. Derneimizin kahve ocan idare eden halk airimiz Baba Salim, Emrullah Nutku Beyin iirlerine karlk olarak, o anda doan yank ve ili iirlerini okur, her ikisi de dernekteki halk tarafndan alklanrlard.28

1120

Milli Mcadele yllarnda Cemiyet, eitimden spora kadar birok almaya nclk ediyordu. yeler Cemiyet ilerinde cretsiz alrlard. Gelir kaynaklar arasnda ye aidatlaryla birlikte kitap satlar nemli bir yer tutuyordu. Cemiyetin himayesinde Trk musikisinin tamimine hadim bir maksatla Tamim-i Musiki Cemiyeti kuruldu. Cemiyet, genliin spora olan ilgisini artrmak amacyla, asil yelerinden olumak zere, ubat 1921de dman Grubunu kurdu. Haziran 1922de Muallimler Cemiyetinin yllk genel kurulu topland. dare Heyetinin icraat raporu okunup tartld. Yeni dare Heyetinde umumi katiplie Zeytinlik Mektebi Mdr Halid, yeliklere eski Maarif Mdr Rfat, Darlmuallimin Mdr Mustafa Reit (Tarakolu), Osman Gazi Mektebi mdr Kemal, Muallim Halil, Abdulkadir, Mehmet Salih Beyler seildiler. Rfat, Mustafa Reit ve Kemal Beyler grevi kabul etmeyip istifa ettiklerinden, yerlerine Sultani ibtidai ksm retmenlerinden Mustafa ve Cavid Beyler seildiler. Bu toplantdan sonra Cemiyetin tznde deiiklikler yapld.29 Artvin Muallimler Cemiyeti 12 Austos 1922de kuruldu. Sekreterlie Merkez Numune Mektebi retmeni Reid, ynetim kurulu yeliklerine yine bu okul retmenlerinden Fethi, Fahri, Hseyin Ulvi, Cemal Beyler seildiler.30 5 Nisan 1922 tarihinde, Ankaradaki genel merkeze bal olarak Trabzon Himaye-i Etfal Cemiyeti kuruldu. Ynetim Kurulu u yelerden olumaktayd: Hatibzade Emin Efendi (Bakan), Hac Ali Hafzzade Hakk Efendi (Bakanvekili), Hac zzetzade Hasib Efendi (muhasebeci), Hatibzade Mustafa Efendi (katib), Subazade hsan Efendi (veznedar).31 Artvinde Himaye-i Etfal Cemiyeti Mart 1922de ald. 31 Mart 1922 akam Cemiyet yararna bir msamere dzenlendi. Gmhane Himayei-Etfal Cemiyeti ise Nisan 1922de kurularak, Mft Hoca kr Efendi bakanlnda 9 kiilik bir Ynetim Kurulu oluturuldu.32 1919 yl balarnda Ordulu genler Ordu nklb- ctima Kulbn kuruldular. Genler Mahfelinde toplanan yeler kltrel faaliyetlerde bulunuyorlard. Kulb yeleri Orduda gazetecilik ve tiyatro almalarnn gelimesine nclk etmilerdir. Bu genlerden Ali (A. Rza Grsoy), Hamdi (Uzman) ve Fevzi (Gvemli)nin giriimleriyle tiyatro almalar balad. Milli duygular yanstan oyunlar sahneye konularak, bunlardan salanan paralarla matba alnd. lk defa Kzlay adna sahnelenen ntibah- Milli (Ulusal Uyan) adl oyun halktan byk rabet grd; be bin lira haslat saland. Bunun dnda kendi hazrladklar ksa oyunlarla, Namk Kemalin Vatan Yahut Silistresi sahnelendi. Yine bu genlerin giriimleriyle Bucak, Muvaffakiyet-i Mlliye, Azim, Gne gibi gazete ve dergiler yaynland.33 1922 ylnda Kulbn ynetim kurulu yeniden oluturuldu. Kulbn tekrar bakanlna getirilen Azm gazetesi sahibi ve Dava Vekili Cordanzade sa Bey, kulbn bidayet-i tekilinden beri kulbn reisi, en faal ve faideli unsuruydu. 1922de Milli nklab ctimai Kulb ile Belediye Bakan Furtunzade Yusuf Efendinin tevik ve teebbsyle Orduda Krm muhtalar iin 3 bin ksur lira toplanarak Kzlaya gnderildi.34

1121

Kzlay (Hill-i Ahmer) Cemiyeti Trabzon ubesi 3 Eyll 1918de Nemlizade Hac Osman Efendinin bakanlnda kuruldu. Ynetim Kurulu, Hac Osman Beyin lmnden sonra yeniden tekil edildi. Aralk 1920-Mart 1922 tarihleri arasnda grev yapan Ynetim Kurulu, Nemlizade Sabri Beyin bakanlnda Doktor Tevfik, Hac Mftzade Temel Nucumi, acenta sahibi Emin ve Hac Panayottan olumaktayd. 1922 yl Kzlay Yllk Kongresi Martn sonlarnda topland. Kongre sonunda Nemlizade Sabri Beyin bakanlndaki Ynetim Kurulu Genel Meclis yelerinden Ziya, Maarif Mfettii Muammer, Eczac Hac Zht, olakzade brahim ve Hac Mftzade Nucumi Beylerden oluuyordu. Cemiyet, 3 Eyll 1918 tarihinden 1922 yl ortalarna kadar, elde ettii gelirin te birini Trabzon Darleytam ve yurtdndan gelen Trk esirlerinin ihtiyalarna sarfetmiti.35 25 Nisan 1921de Hilmi Beyin bakanlnda Ordu Kzlay Merkezi kuruldu. 1921-1922 yllarnda bin liras Krm Alar ianesi olmak zere Ankara Murahhaslna bin lira gnderildi.36 Anadolu galine Tepkiler ve Kutlama Trenleri Yunanllarn igal sahalarn zmirden Manisa ve Aydn yresine kadar geniletmeleri zerine, Mustafa Kemal Paa 28 Mays 1919da bir genelge yaynlayarak lke btnlnn korunmas iin byk ve heyecanl mitinglerle milli gsterilerde bulunulmasn istemiti. Trkiyede milli birliin salanmasnda nemli bir adm oluturan bu genelgeden sonra, yurdun birok yerinde mitingler yaplmaya baland. Trabzonda mitingler, evredeki il ve ilelere gre u sebeplerden dolay biraz gecikmiti: O srada tilaf Devletleri gemileri Trabzon limanna uruyor, ehirdeki tilaf Devletleri temsilcileri hereyi kontrol altnda bulundurmaya alyorlard. Rus igalinin ac hatralarn henz unutmam olan halk da yeni bir igalden ekiniyordu. Ayrca ehirde etkili bir Rum nfus vard. Trabzonda milli heyecann uyandrlmasnda ve mitinglerin balatlmasnda, l5. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paann byk rol olmu; bu hususta Trabzondaki 3. Tmenle yazmalarda bulunmutur. Mitingler Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin nclnde dzenleniyordu. Mitinglerde ilk ve son toplanma yeri Zaanos (Atapark) Meydanyd. Bugnk Meydan Park ve Kaleparkta yaplan konumalarda, Trkiyenin haksz igali ve bu igalde ngiltere ve Yunanistann rolnden, Trk milletinin ve ordusunun byklnden ve Trk zaferlerinin neminden bahsediliyordu. Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin gen ve ateli hatibi Faik Ahmet Barutu, lkemizi igal eden mstevli kuvvetlere kar Trabzonda dzenlenen Milli Mcadele mitinglerinin krssnde yumruklarn skar37 heyecanl konumalaryla genlere ve yallara o karanlk gnlerde rehberlik ederdi. Mitinglerde, onun dnda stikbal gazetesi Yaz leri Mdr Ebulhamid Hsn, Avukat Salih Zeki (Tutekin) ve Darlmuallimin (retmenokulu) Mdr Mustafa Reit (Tarakolu) bata olmak zere bir ok aydn halka hitap ediyordu.

1122

Trabzonda ilk miting 20 Ocak l920 Perembe gn Millet Bahesinde (Meydan Park) yapld. Kalabalk miting meydannn etrafnda ngiliz, Fransz ve talyan askerleri devriye gezmekteydi. Trk bayrayla sslenmi krsde srasyla stikbal gazetesi bayazar Faik Ahmet (Barutu), retmenokulu (Drlmuallimn) Mdr Mustafa Reit (Tarakolu), Avukat Salih Zeki (Tutekin) ve Beyanzade Behram Beyler halka seslendiler. Konumaclar yurdumuzun Mondros Mtarekesinden sonra Wilson Prensiplerine aykr ve haksz bir ekilde igal edildiinden bahsederek, ancak bu hakszlklara gz yumulmayacan belirtmiler ve tek Trk kalncaya kadar topraklarmz kimseye kaptrmayacaz, direneceiz, bu kararmz buradan tilaf Devletlerine ve btn dnyaya ilan etmek iin burada toplanm bulunuyoruz demilerdir. Miting sonunda stanbuldaki tilaf Devletleri temsilcileri ile Amerikan Cumhurbakan Wilsona Franszca protesto telgraflar ekilmiti.38 l92l ylna gelindiinde, Trabzonda ilk zamanlarn tereddt ve endiesi kaybolmu ve bu tarihten itibaren Milli Mcadelenin sonuna kadar ok sayda miting ve gsteri yaplmtr. Birinci ve kinci nn Zaferleri, milli heyecann artmasnda nemli bir etken olmutur. Trabzonlular nn zaferleri dolaysyla Trkiye byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paaya kutlama telgraflar gndermiler; Zaferin ansna istinaden Kavak Meydannn ad, nn Meydan olarak deitirilmitir. kinci nn Zaferinin duyulmas zerine, l Nisandan itibaren ehrin her taraf bayraklarla donatld. Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, 3 Nisan akam byk bir fener alay dzenledi. Sakarya Savann balamas Trabzondaki milli heyecan daha da artrd. 24 Austos l921 gn Millet Bahesinde byk bir miting yapld. kszler Yurdu (Darleytam) rencilerinden birinin Trk ocuunun Duas adl iiri okumasndan sonra srasyla stikbal gazetesi Yazileri Mdr Ebul Hamid Hsn ve Avukat Salih Zeki Beyler birer konuma yaptlar. Ardndan Mesut Efendi tarafndan yaplan bir dua ile mitinge son verildi. Miting sonunda, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan ve Bakomutan Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekildi. 1921de Eylln ilk gnlerinde Batum Mebusu Edib ve Ali Rza Beylerle birlikte Trabzona gelen Aaolu Ahmet Bey, 12 Eyll 1921de nn Meydannda yaplan mitingde halka hitap etti. Konumasnda, Milli Mcadelenin neminden bahsederek Trk milleti ve ordusunun fedakarlklarndan rnekler verdi. Ardndan Faik Ahmet Bey, ordunun kahramanlndan ve zaferin byklnden bahsetti. Geit resminden sonra, kszler Yurdu rencileri tarafndan zmirin erefine Sar Zeybek ve bak oyunu oynand. Aaolu Ahmet Bey, 5-6 Eyll tarihlerinde Tekalif-i Milliye binas salonunda konferanslar veren Aaolu Ahmet Bey, 14 Eyllde Erzuruma gitmek zere ehirden ayrlmt. Trkiye Byk Millet Meclisinin alnn yldnm dolaysyla 23 Nisan 1922 gn Gzelhisarda (Kalepark) bir tren yapld. Tmen Komutan Mustafa ile Vali Vekili Sami Beylerin de katld trende retmenokulu Mdr Mustafa Reit Bey, gnn ulviyyet ve kudsiyetinden bahseden bir konuma yapt. renciler tarafndan iirler okunduktan sonra srasyla Belediye, Tmen, Mdafaa-i Hukuk ve Hkmet daireleri nnde durulmu ve stikll Mar okunmutu. ocuk

1123

Alaylar tarafndan yaplan atlardan sonra tren son bulmutu. Akam ise, Mdafaa-i Hukuk Kulb fenerlerle aydnlatlm, kulbde milli bayram erefine bir ay ziyafeti verilmiti. l5 Mays l922de Belediye Meydannda toplanan halk, zmirin haksz igalini telin etti. Burada Avukat Zeki Bey ve Faik Ahmet birer konuma yaptlar. Byk Taarruzdan birka ay nce, Haziran 1922de, Trabzona gelen Hamdullah Suphi (Tanrver) Bey, Alay Karargah salonunda konferans verdi. 14 Haziran akamki konferansn konusu, yenilik ve muhafazakarlkla ilgiliydi. 15 Haziran akam sunduu konferansta Milli Harplerimizin Tarihinden bahsetti. nc ve sonuncu konferansnn konusu ise, Byk Fikir Cereyanlar Karsnda Memleket Genlii idi. Trabzonlular, 1922 ylnda Hamdullah Suphi Beyden sonra Kazm Karabekir Paay arladlar. Kazm Karabekir Paa, Erzurumda at okullarda yetimi ehit ocuklarndan oluan 50 kiilik bir mfrezeyle 25 Austosta Trabzona gelmi ve 9 Ekim tarihine kadar burada kalmtr. Bu srada Byk Taarruz da kazanlmt. Zafer haberi Trabzonda byk bir sevinle karland. 7 Eyll gn le zeri balayp gece ge saatlere kadar sren enliklere Akaabat, Yomra, Arsin ve Trabzonun merkez kylerinden gelen binlerce kii katld. Gece Kaleparkta devam eden enliklere Kazm Karabekirle birlikte gelen ocuklar da katlarak oyunlar oynadlar. Trk ordusunun 9 Eyllde zmire girmesinden sonra, l3 Eyllde Trabzonda yaplan mitinge halkn yan sra mlki ve askeri yetkililer, renciler ve Trabzondaki muhtelif derneklerin temsilcileri katld. Mitinge katlanlar Zaganostan Gzelhisara doru yrrken en nde bulunan Dou Cephesi bandosu ile Trabzon Eytam Sanayi Mektebi (Yetimler Sanat Okulu) bandosu zafer havalar terennm ediyorlard. ehir adeta bir bayram havas iindeydi. Topluluk, yrekleri dolduran bugnn gurur ve iftihar hisleri arasnda Gzelhisara vasl olduktan sonra, buradaki trene Kazm Karabekir Paa, Vali Hazm (Tepeyran) Bey, Galip Paa, Kolordu Komutan Ali Said Paa, Tmen Komutan Galip Bey, askeri ve mlki erkan katld. Okunan dualarn ardndan Faik Ahmet Bey ve Kazm Karabekir Paa birer konuma yaptlar. Kurbanlarn kesilmesi ve l0l pare top atndan sonra halk nn Meydannda topland. Yaplan konumalardan sonra Kazm Karabekir, Vali ve Rus Konsolosunun da hazr bulunduu trende renciler muhtelif spor gsterilerinde bulundular. Erzurumdan gelen ehit ocuklar tarafndan dler okundu, ardndan meydana eritlerle bir Trkiye haritas izilerek bunun zerinde modern ulam aralar temsil edildi. Gndz yaplan zafer kutlamalar, milli ve mahalli oyunlar mteakip geit resmiyle sona ermiti. 13 Eyll gn btn ehir eitli resim, tak ve yazlarla sslenmiti.39 Hfzrrahman Rait ymen, Byk Taarruz srasnda Kavak (nn) Meydannda yaplan mitingler hakknda unlar yazmaktadr: Bu Kavak Meydannda bayram elenceleri yapld gibi, horon oyunlar da oynanrd, Kurtulu Savann zafer gnleri de anlrd. Nitekim Byk Taarruzun gelitii gnlerde hem meydanda, hem de ark Meydan denilen skeleye giderken olan ve sonradan ad Hrriyet

1124

Meydanna evrilen yerde nutuklar sylenir ve gsteriler yaplrd. Cumhuriyetin ilanndan nce son eriye Vekili olan Mustafa Fehmi Gereker o sralarda Trabzonun i siyasi hayatnda Giresunda Topal Osman Aaya benzer bir rol olan Kaykclar Kahyas Kaptann ldrlmesi davasn incelemek zere gelen tahkik heyetinin Bakanyd. Yannda nnnn uzun sre Bavekillii srasnda Mstearlk yapan Kemal Gedele Bey de bu heyete dahildi. Byk Zaferin enliini yakndan grmek iin heyet halinde adr rtler altnda bir nevi trbn vazifesini gren blmn eref misafirleri gibi zel yerlerini almlard. Rahmetli Faik Ahmet Barutcu bu yllarda gen bir avukat olarak ve stikbal gazetesini de kuran bir bayazar olarak krsye km, mikrofon gibi aralar o zaman bulunmad iin, yumruklarn Akdenize dein sallayan ve olanca sesiyle heyecann dile getiren konumas ve baz cimnastik gsterilmesi, seyircilerin ilgisini ekmekte ve gnn heyecann yaatmaktayd.40 Milli Mcadele yllarnda Trabzon evresinde de muhtelif vesilelerle miting ve gsteriler yapld. Akabatta halk cephelerdeki gelimeleri Milli Mcadelenin ilk gnlerinden itibaren yakndan takip ediyordu. Sk sk kasabaya gelen kyller muharebe hakknda bilgi alrlard. Belediye her gnk haberleri bir kada yazp asyordu. Okuryazar olanlar belediyenin nndeki ilanlardan okuyorlar, okuyamayanlara anlatyorlard. 22 Haziran l920 gn yaplan mitinge binlerce ahali ulema, eraf tccar ile renci katlarak Sevri protesto ettiler. Byk Taarruzun kazanlmas zerine, 8 Eyll cuma gn ehitlerin ruhuna mevlit okutularak kurbanlar kesildi. Hkmet binas nnde yaplan trende, Kaymakam evket Bey tarafndan halka hitaben bir konuma yapld.41 Haziran 1920de Sevr grmelerine kar Maka ve Ofda gsteriler yapld. Maka Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Salim Bey ile Mft Mehmet Kamil ve eraftan birka kiinin imzasyla bir protesto yazs gnderildi. Yine 20 Temmuz 1920 gn Makallar, Bursann Yunanllar tarafndan igali zerine tezahrat- vataniyede bulundular. Hkmet meydannda toplanarak halk, TBMMnin emrine hazr gnll efrad kaydna balamt. Bu gsterilerde Maka Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Salim Beyin byk rol olmutu.42 Milli Mcadele Dneminde Rizede bir ok miting yaplmtr. Bylece Milli Mcadele heyecan canl tutulmaya allm ve yurdun haksz igaline kar halkn protestosu tilaf Devletlerine iletilmiti. zmirin Yunanllar tarafndan igalinin yldnm mnasebetiyle l5 Mays l920de, Belediye ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin nclnde bir miting yapld. Miting Heyetinde Belediye Bakan Hakk, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Mehmet, Mft Mehmet Hulusi, eraftan Osman, tccardan Ahmet ve dare Meclisi yesi Ahmet bulunuyordu. Rizede binlerce ahalinin itirakiyle dzenlenen mitingde, herhangi bir sebep olmad halde, Wilson Prensiplerine aykr bir ekilde Anayurdumuzun en kymetdar bir ksm olan zmirin pek vahiane ve kanl bir surette Yunanllar tarafndan igal edildii ve Yunanllarn bu igal esnasnda zmir ve mlhakatndaki kardelerimizin mal, can ve rz ve namuslar gibi her trl mukaddesatlarna icr ve temd ettirmekte olduklar zmir fcias knanmt. Miting sonunda hazrlanan bildiride, Yunan igal ve vahetinin protesto edilerek canilerin cezalandrlmalar ve zmir ve evresinin tahliyesi taleb ediliyordu.

1125

Sevr Antlamasnn imzalanmas da Rizede byk tepkiye sebep oldu. 27 Austos gn, onbin kiinin katld bir miting yapld. Miting sonunda hazrlanan protesto bildirisi, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Mehmet, Miting Heyeti Bakan Lazzade Mustafa, Belediye Bakan Hakk, ulemadan Nuh, Hasan, Ali Rza; Miting tertip heyetinden smail, Mustafa ve lyas Beyler tarafndan imzalanmt. Wilson Prensiplerine, zellikle Trkiyeyi ilgilendiren Onikinci maddeye atfta bulunulan bildirinin sonunda, yaamak hakkmz ve milli bamszlmzn tamamen teminine kadar bilumum madur ve mazlum milletlerle mtereken yamakr ve emperyalist canavarlara kar mcadeleye devam hususunda Trkiye Byk Millet Meclisinin btn arzu ve kararlarna bal olduklar bildiriliyordu Kazanlan her zafer, kurtarlan her vatan topra Rizede byk sevin ve heyecan uyandrd. Ardahann anavatana katlmas dolaysyla Rize Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisine bir kutlama telgraf gnderildi. Ayn ekilde Artvinliler de, Ermeni ve Rumlarn Rizeyi kendi hakimiyetlerine alma teebbslerine iddetle kar kmlard. 1921de TBMMnin egemenliine girmesinden sonra Artvinde de mitingler yaplmaya baland. kinci nn Zaferinin yldnm mnasebetiyle, nn Meydannda yaplan mitinge binlerce kii katld. l922de zmirin igalini teln etmek zere, yine nn Meyedannda bir miting dzenlendi. Numune Mektebi Mdr yapt uzun konumasn zmir Trktr Trk kalacaktr szleriyle bitirmiti. Artvin Mdafaa-i Hukuk Reisi Hasan Bey mitingin dzenlenmesinde nemli rol oynad.43 TBMMnin almasndan sonra Orduda ilk miting 11 Haziran 1920 Cuma gn yapld. Trk milletinin idam hkm niteliindeki Sevr grmelerinin protesto edildii bu miting, Trabzon eski mebusu Hafz Mehmet Beyin bir konumasyla sona erdi.44 Byk Taarruz Orduda byk bir cokuyla karlanmt. zmirin Yunanllar tarafndan igali zerine, 17 Mays Pazar gn Giresunun Caml ar mevkiinde, Giresun Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin nclnde dzenlenen miting sonunda stanbulda Sadrazamlna ve tilaf Devletleri temsilcilerine protesto telgraflar gnderildi.45 9 Eyllde zmirin kurtuluu Hopada byk tezahratla karland. zmirin kurtulu haberini ieren 10 Eyll tarihli telgraf kapal bir zarf iinde Kzlay adna mzayedeye konuldu. Kaymakam Zeki Bey, zerinde bulunan yedibuuk lira deerindeki altn saat madalyasn ksteinden koparp mzayedeye koydu. Mzayedeyi eraftan Osman Agazade Hac Hasan Efendinin olu Mehmet Efendi kazanmt. ehitler iin Harun Efendi tarafndan ar Camiinde mevlid okutulup batan baa sancaklarla donatlan ehirde sevin gsterileri yaplmt.46 stikbal Gazetesi ve Dou Karadenizde Basn Trabzonun kurtuluundan sonra ilk olarak, Dava Vekili Hseyin Avni Bey tarafndan Yeilyurt gazetesi karlmtr. Daha sonra Faik Ahmet (Barutu) stikbali, Osman Nuri Eypolu kbali yaymlad. 13 ubat 1915te yayn hayatna son veren kbal gazetesi, 13 Kasm 1919da yeniden

1126

yaynlanabildi. gal dneminde her yer gibi matbaalar da yamalandndan, gazetelerin btn nshas kaybolmutu. Faik Ahmet (Barutu) tarafndan karlan stikbal gazetesi, 10 Aralk 1918-17 Mart 1925 tarihleri arasnda toplam 1426 say yaynlanmtr. Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yayn organ niteliindeki stikbal, Mtarekeden Cumhuriyetin ilk yllarna kadar yayn hayatn kesintisiz srdrebilmi nadir gazetelerden biri olma zelliini de tamaktadr. stikbalin ilk zamanlarda ok g artlar altnda kt, zaman zaman kat skntsyla karlald ve Trabzonda bir Rum matbaasnda yaynland bilinmektedir. Gazete idarehanesinin, 1919 yl sonlarnda Sakz Meydannda Barutcuzade binasnda daire-i mahsusada bulunduunu; haftada iki defa cumartesi ve sal gnleri yaynlanan siyas ve ilm bir Trk gazetesi olduu eldeki mevcut saylardan anlalmaktadr. l920 ylnda gazete kendi matbaasna sahip olduktan sonra, idare ve basm yeri Sakz Meydannda stikbal Yurdu olmutur. stikbal gazetesi, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin grlerini yanstan bir yayn politikas takip ediyordu. Cemiyet Bakan Barutuzade Hac Ahmet Efendinin olu ve ayn zamanda Cemiyet ynetim kurulu yesi Faik Ahmet (Barutu), stikbalin imtiyaz sahibi ve bayazar idi. stikbalde Faik Ahmetten baka, Ebulhamid Hsn, Nzhet Haim Sinanolu, Adnan Sabih, Salih Zeki, Abdlvahab, Ustazade Nazmi, Ahmet Hamdi ve Ebul Nimet tarafndan yazlar yaynlanmtr.Trabzon Lisesi retmenlerinden Murat Uraz da, baz mizahi manzumeler ve Trabzon tarihiyle ilgili makaleler yazmtr. Faik Ahmet, hemen her gn yazd bamakaleleriyle gazetenin yayn hayatna ok byk katkda bulunuyordu. Onun 7 Nisan 1920-26 Aralk 1922 tarihleri arasnda stikbalde 311 adet makalesi yaynland. Yazlarnda Milli Mcadelenin muhtelif meseleleri bata olmak zere i ve d politika, TBMM Seimleri, Pontus Meselesi, Boleviklik, yerel ynetimler ve stanbul hkmetiyle ilgili konulara deinmitir. O yllarda kendisini yakndan tanyan H. Rait ymenin belirttii gibi Faik Ahmet, gen yanda kurduu stikbal gazetesinin ba stunlarnda dnya olaylarn ve yeni rejimlerin ruhunu tahlile alr, devrinin genlerine ve yallarna o karanlk gnlerde rehberlik ederdi. ymen anlarna yle devam etmektedir: stikbal gazetesindeki odas, Birinci Byk Millet Meclisi reislerinden tutun da, devrin tannm birok siyaset adamlarnn, yazarlarnn, generallerinin ve igal kuvvetleri tarafndan datld iin stanbul Meclisinden uzaklatrlanlarn ura ve meveret meclisi halinde dolup taard. Daha o zamanlar ince fkralar, nkteli konumalar, en kahkahalar, meselelerin zne nfuz eden nazarlar, hr dnceleri ve heyecanl atllaryla Barutu, bulunduu meclisin sz ve fikir mihrak halinde dikkati zerinde toplard.47 1921 ylnda gazetenin Ortahisar, Dabahane, Semerciler ve Hrriyet Meydannda sat ubeleri oluturuldu. Bylece, henz baka bir gazetenin yaynlanmad o gnlerde, Anadolu Ajansnn gnlk teblileri Trabzonlulara daha kolay iletilmi oluyordu.

1127

stikbali yaynlayanlar Anadolu Ajans dnda Trk basnn, zellikle stanbul ve Ankara basnn yakndan takip ediyorlard. Hakimiyet-i Milliye ve Yenign gibi Ankara gazeteleri dnda, Anadoludaki yerel gazetelerden de haber aktarld grlmektedir. Bununla birlikte, stanbul gazeteleri de ou kez Karadenizle ilgili haberlerini stikbalden iktibas ediyorlard. D basn da stikbalin nemli bir haber kaynan oluturmaktayd: Bata Yunan, ngiliz ve Fransz gazeteleri olmak zere Avrupa basnndan, zellikle Azerbaycan, Rusya ve Kafkasyadaki olaylar hakknda Batumda yaynlanan slam Grcistan gazetesi ile Grcistann resmi gazetesi Barba ve bazen de Trabzondaki Moskova telsizinden yararlanld grlmektedir. Ayrca Ankara ve Batumda zel muhabirler grevlendirilmiti. Batum muhabiri Abdulhalim Hilmi idi. Gazetenin Ankara muhabirliini yapan Bilecik (Erturul) mebusu Osmanzade Hamdi Beyin, Yunanllarn Anadoludan karlmalarndan hemen sonra zmire gitmesi zerine, bu grev Yenign gazetesi Yazileri Mdr Kemal Salih Beye verilmitir. stikbal gazetesi yazileri heyeti adna Faik Ahmet Bey, Osmanzade Hamdi Beye u telgraf gndermitir: sene hasretle yandmz Gzel zmirimize stikbalden de binlerle selam gtrnz. Gazetemiz aziz ve muhterem zmir muhabiri iin selametler diler.48 Bu dnemde Trabzonda, stikbalden baka daha bir ok gazete ve dergi yaynlanmtr. Murat Uraz tarafndan karlan Nur Mecmuasnda fen, edebiyat ve mzikle ilgili yazlara yer verildii anlalmaktadr. 10 Nisan 1920 tarihli bir ilanda, Trabzonun yegane edebi ve ilmi haftalk mecmuas eklinde tantlan derginin 7. says yaynland duyurulmutu. Eybzade mer Fevzi tarafndan Kasm 1918de, Siyasi, ictimai, iktisadi, mebahisi muhtevi olarak imdilik haftada iki defa pazartesi ve perembe gnleri yaynlanan Selamet gazetesi karlmtr. Bu gazete Serasi Matbaasnda baslyordu. mer Fevzinin Erzurum Kongresinde Mustafa Kemal Paaya muhalif tavr alarak aleyhte yazlar yaynlamas zerine, gazetesi Eyll 1919da kapatlmtr. lk says Aralk 1918de yaynlanan Kaygu mecmuas, eitimin gelimesine ynelik edebi ve sosyal yazlara yer veriyordu. Onbe gnde bir yaynlanan Kaygu, nce Mihalidi, 13. saydan sonra da Serasi matbaasnda baslmtr. 1919da ne, 1921de Gleryz, 18 Mays 1922de ise Kahkaha adyla mizah dergileri yaynland. Mart 1923te Kahkaha 48. sayya ulat. Haziran 1921de M. Hayri (Eybolu) tarafndan karlan Fecirde, genliin ilerlemesine ynelik edebi, sosyal ve ilmi yazlar yaynlanmaktayd. 1 Nisan 1922de, Gzel Trabzon adyla gn ar bir gazete yayn hayatna girdi. Ali Becil tarafndan karlan bu gazete, balangta Uzun Sokakta Mihalidi Matbaasnda baslyordu. Gzel Trabzon gazetesi bir sre sonra Halk gazetesi adyla yaynlanmsa da, Eyll 1923te tatil-i neriyat eylemiti. Nisan 1922de Hak adl baka bir gazete yayn hayatna katlmt.

1128

Kasm 1922de, Zafer adyla haftalk bir dergi yaynlanmaya balad. Hatibzade Kemal tarafndan karlan bu dergi, Uzun Sokakta Turan Matbaasnda baslyordu. Ne var ki, Zafer Mecmua- edebbiyesi beyannamesi hilafna olarak daha ilk nshasnda siyasi makalat ve tenkidat ile intiar ettiinden zabta tarafndan toplattrlmt. 1 Eyll 1922 tarihinde yayn hayatna balayan Dnceler adl dergi, ksa mrl olmu; 7 Ekim 1923te yaynlanan 3. saysyla kapanmtr. Ekim 1922de, Darlmuallimin fenn-i terbiye muallimi Hfzurrahman Rait (ymen) tarafndan Yeni Mektep adl bir eitim dergisi yaynland. 30 Aralk 1921 Cuma gn ilk says yaynlanan Gen Anadolu ilmi, edebi ve bilhassa terbiyevi mecmua idi. Derginin sahibi Nizameddin; idarehanesi ise, Trabzonda Uzun Sokakta Mihalidi Matbaasnda daire-i Ali mahsusada Canib idi. Gen Anadoluda Trabzon lisesi mdr ve edebiyatclarmzdan (Yntem), Cumhuriyet tarihimizin tannm eitimcilerinden

Hfzrrahman Rait (ymen), brahim Cudi ve retmen ve doktorlarn yazlar yaynlanmtr.49 Dou Karadenizin idari ve kltr hayat asndan merkezi durumunda olan Trabzon dndaki ehirlerinde de gazete ve dergiler yaynlanmtr. Orduda Gne, Azim, Ordu Bucak, Bucak gazeteleriyle Gne Mecmuas yaynland. Giresunda Ik, Giresun, Karadeniz ve Gedikkaya gazeteleri yaynlanmtr. Artvinde Ali Rza Bey tarafndan karlan ve Trabzonda baslmakta olan Yeil Yuva dergisinin ilk says 1 Austos 1922de yayn hayatna girmiti.50 Dou Karadeniz Kylarnda tilaf Devletleri Mtarekeden sonra tilaf Devletleri, her yerde olduu gibi, Dou Karadenizde de kontrol ellerinde tutmaya almaktaydlar. Temsilci ya da kontrol subaylarnn yan sra tilaf Devletleri ve Yunanllara ait gemiler bir tehdit unsuru olarak kylarda varlklarn srdrmekteydiler. 1919da Trabzonda ngilizler hereyi kontrol altna almlard. Nisanda Trabzon sokaklarnda ngiliz ve Fransz subaylar geziyordu. Trabzonlular Ermeni ve Pontuscularn faaliyetleri karsnda tedirgindiler. ngiliz dononmasn her belann balangc olarak gryorlard.18 Nisan 1919dan beri geici olarak Trabzonda bulunan ngiliz kontrol subay Crawford, hararetli bir Rum taraftar idi. Batumdaki Rumlarn Trabzona gelmelerine yardmc oluyordu. Trabzonda Fransz temsilcisi Lepissier, dehetli Trk aleyhtar idi. stanbuldaki merkeze bal olarak alan Adem-i Merkeziyet Cemiyeti Fransz temsilcisinin nfuzu altndayd. Franszlar yerli Rumlar vastasyla hereyi mbalaal reniyorlard.51 Karadeniz kylarnda propaganda almalarnda bulunduklar da oluyordu. Austos 1920de bir Fransz teyyaresi Trabzon zerinde uarak Bolevikler aleyhine beyannameler atmlard.52 Karadenizde seyreden Trk yolcu gemileri, nceleri Fransz ve ngiliz gemilerinin tacizkar davranlarna maruz kalyorlard. 10 Kasm 1920de Giresundan hareket eden Fransz bandral

1129

Pake vapurunun refakatindeki bir gemi Ebulhayr istikametlerinde Ordudan Giresuna gelmekte olan Seyri Sefain daresinin mit vapurunu top atlaryla durdurduktan sonra, vapura kan iki subay ve iki er tarafndan yolcular aranm, baz sandklar krlmak suretiyle ticaret eyas kartrlmt. mit vapurunu bu ekilde tahrip ettikten sonra Ordu iskelesine gelen Pake vapuruna Ordu tccar yk vermedii gibi, kaykclar da yanamamlard. O gece Ordu limannda kalan vapur ve ganbot kaptanlar sabah zeri iskeleye karak bir yanl anlalma sonucu mit vapurunu aramaya mecbur olduklarn ifade etmiler ise de, halk bu mazereti inandrc bulmamt. Bunun zerine Pake vapuru ile muhafz gambot limandan ayrlmak zorunda kalmlard.53 Amerika ve ngiliz gemileri Giresun ve Trabzon limanlarna urayp ehirde mlki ve askeri yetkililerle grmelerde bulunabiliyorlard. Ancak 1921de Ankarann ald tedbirlerle bu ziyaretler ve limanlardan giri klar kontrol altna alnd. ngilizlerin, Anadoluyu igal ettirdikleri Yunanllarla olan yaknlklar biliniyordu. Trabzon liman Bat Cephesine yaplan nakliyatn ok nemli bir merkezi durumundayd. Nakliyat 1920 ylnda balam ve Sakarya Sava ncesinde en yksek seviyeye ulamtr. tilaf devletlerinden grdkleri destekle Karadenize alan Yunan gemileri bu sevkiyat nlemeyle alrken kydaki nemli merkezleri de top ateine tutmulardr. 22 Haziran 1920de Yunan genel taarruzunun balamas zerine, dmann muhtemel bir karma ve bombardman harekatna kar Karadeniz kylarnda baz tedbirler alnmaya balanmt. Kesin zafer kazanlncaya kadar bu uygulamalara devam edildi. Dahiliye Vekili Bayi Bey, Temmuz 1920de Trabzon Vilayetine gnderdii yazda, anszn yaplacak bir karma harekat karsnda vilayet merkezinin dahilde mnasip bir mahalle nakliye, deerli evrak ve defterlerin demir sandklarla tanabilmesi hususunda hazrlklarn balatlmasn istedi. 1921 ylnda artan deniz nakliyatna engel olmaya alan Yunanllar, 26 Marttan itibaren Karadeniz kylarn abluka altna almlard. Yunanllar, Karadenize alan Klk ve Averof gibi muharebe ve zrhl kruvazrleri bu maksatla grevlendirdiler. Bu abluka giderek korsan hareketine dnt. Ky gzetleme istasyonlarmzn ve liman bakanlklarnn dzenli ve ibirlii iinde almalar karsnda pek baarl olamayan Yunan gemileri, Haziran 1921den itibaren Karadeniz kylarndaki ak ehirleri bombardman etmeye ve baz yelkenli ve kk kayklar yoklamak ve batrmak suretiyle faaliyetlerini artrdlar. Yunan gemilerinin Ereliyi ve 7 Haziranda neboluyu bombalamas zerine TBMM Hkmeti, 12 Haziran 1921den itibaren Karadeniz kylarndaki btn ehirleri harp sahas olarak ilan etti. Harp sahas iinde bulunan Trabzonda, muhtemel bir taarruza kar, askeri ve mlki yetkililer bu konuda bildireler yaynladlar. Yunan gemilerinin 20 Temmuzda ehri topa tutmalarndan sonra yaynlanan bildiride, yetkililer tarafndan muhtelif surette teyid edilmedii srece halk baz aibelere kanp tela ve endieye dmemeleri iin uyarld.

1130

Bildirinin yaynlanmasndan ksa bir sre sonra Vakfkebir kaymakamlnca, Klk zrhlsnn refakatinde bir torpido ile bir geminin dou istikametinde seyretmekte olduunun telefonla Trabzon Polis Mdrlne bildirilmesi zerine karakollar hemen haberdar edildi. Halk bu haberi skunetle karlad. Kadnlar ve ocuklarn bir ksm gvenilir ve salam snaklara ekildiler, bir ksm da Kuzgundere ve Zaganos havalisine ekildiler. Polis kuvveti askerlerle takviye edilerek ehre dzenli devriyeler karld. 20 Temmuz 1921 gn Trabzon nlerine gelen Panten snf bir Yunan muhribiyle yanndaki yardmc kruvazr, ehri 20 dakika sreyle topa tuttu. Yardmc kruvazr Mendirek, Boztepe ve Deirmendere mntkalarna ate at. Trabzona ynelik muhtemel bir taarruz hareketine kar baz nlemler alnm, denize hakim bir yerde bulunan Gzelhisara (Kalepark) da bir top yerletirilmiti. Trk bataryalarnn hemen karlk vermesi zerine, Panter torpidosu byk hasar grerek mleki semti takaclarnn eline esir dmekten son anda kurtulmutu. Bu olaydan sonra Yunan gemileri ehri bir daha bombalamay gze alamamlardr. Kylarda baarl olamayan Yunanllar, kk tekne ve kayklarla Karadenizde seyreden Trk ticaret gemilerini soymaya baladlar. Bu gemileri iinde subay ve askeri eya aramak bahanesiyle durduruyorlard. 24 Temmuzda stanbuldan Trabzona gelmekte olan bir yelkenli, Klk zrhlsyla refakatindeki torpido ve nakliya gemisi tarafndan durdurularak, para ve eyalarna elkoymulard. Austosta Karadeniz seferini yapan Giresun vapuru Ordu aklarnda arama bahanesiyle durdurularak ierideki bir ok eyay gasbettiler. Bu olaydan sonra, 11 Austosta Trabzondan stanbula dnnde Giresun vapuruna tccar eya vermemi hibir yolcu binmemiti. Bu olay Seyri Sefain daresi Trabzon Acentelii tarafndan ilgili makamlar nezdinde protesto edildi. Yine ayn tarihlerde stanbuldan Trabzona gelmekte olan Glnihal vapurundan 200 sandk eker almlard. 6 Austos sabah Yoroz aklarna gelen iki Yunan gemisi, akama kadar rastladklar kayk ve teknelere zarar verdiler. Ahmet Reise ait kk bir yelkenli kay bir mddet srklendikten sonra Yoroz civarnda batrarak, kaykta bulunan alt uval msr ve Ahmet Reisin cebindeki drt liray da gasb ettiler. 8 Austos gn Rize aklarndan gelen bir torpido ile bir nakliya gemisi rastladklar yelkenlilere saldrdlar. Rizeli Mehmetin kayna drt mermi atmlarsa da isabet ettirememilerdi. Akta ele geirdikleri smail Kaptann kayndan alt teneke gaz ya ve yzaltm guru almlar, Pazarl bir kaykdan da be koyun almlard. Bu olaylardan birka gn sonra, bir ara Ordu ve Giresun aklarnda gzken Klk gemisiyle refakatindeki torpido, 23 Austos sabah Rize nlerine gelerek ayn gn akam zeri Trabzon liman aklarndan bat istikametine gemiti. Btn bu olaylar Trabzonlular yldrmyordu. stikbalda kan yazlarda Yunan gemilerinden tekne veya kmrc tekneleri eklinde alayl bir ifadeyle szediliyordu. Bu saldrlarn boa olduu ve bunun coan Anadolu azmini tediden baka bir netice vermeyeceine inanlyordu. Sakarya yenilgisinden sonra Yunan gemileri bir sre daha Karadeniz kylarnda dolatlar. 22 Eyll 1922de Karadenizde 2 muhabere gemisi ile 2 muhrip ve 1 yardmc kruvazr faaliyet halindeydi. Eyllde iki Yunan gemisi Trabzon aklarndan Rize istikametine doru geti. Bu gemiler

1131

Srmene kylarnda gazya ykl bir kaya krk kadar mermi atmalarna ramen hibirini isabet ettiremediler. 1922 ylnda kesin zafere kadar Yunan gemileri Trabzon kylarnda arasra grnmlerse de, nemli bir varlk gsterememilerdir. Yunan sava gemilerinin Karadenizde seyreden Trk ticaret gemilerine ynelttii tacizkar hareket karsnda, TBMM mukabil bir karar ald. 1922 ylnda, Rus limanlaryla stanbul arasnda ileyen Yunan ticaret gemilerine taarruz etmek ve ele geirmek iin teebbse geildi. Takiple grevlendirilen Trabzon Nakliyat- Bahriye Komutanl, Rus limanlarndan ayarlan Yunan ticaret gemilerini Rus kara sular dnda yakalamak iin baz tedbirler ald. Takip sonunda Enosis adl Yunan ilebi 26 Nisanda elegeirilerek, Trk bayra ekildi ve Trabzon ad verildi. Gemide ok mikdarda ganimet eyayla birlikte nemli mikdarda mcevheratta bulunduu sonradan anlalmt. Btn bu olaylardan, Karadenizde serbest brakan tilaf Devletleri sorumlu tutuluyordu. Karadenizde tilaf Devletlerine ait ticaret gemilerine kar balangta fazla bir kstlama getirilmemekle birlikte, askeri gemiler daha dikkatle takip edilmeye baland. 1921 ylndan itibaren Ankara Hkmeti, ky limanlarnda zellikle ngiliz gemilerine kar baz tedbirler alnmasn istedi. 3 Ocak 1921de Dahiliye Vekili Refet (Bele), gnderdii talimatta, ngiliz ticaret gemilerinin limanlara uramasyla ilgili iznin, Ankara Hkmeti tarafndan verileceini bildirdi. Haziranda Samsun limanna urayan iki ngiliz torpidosu, 31 Temmuz 1921 pazar gn sabah Giresun limanna geldi. Torpido komutann bir yaz ile grme talebinde bulunmas zerine, bir saat sonra cevap verilecei ifahen bildirildi. Yazl cevab gelip almalar torpidonun kayktaki tercmanna bildirilmi ise de, kayk torpidoya dnerek cevab beklemedene her iki torpido dou istikametine doru harekete geti. Trabzon Vilayeti bu haberi Giresun Mutasarrf Sadrettin Beyin telgrafndan renmiti. ngiliz gemileri ayn gn leden sonra Trabzon limanna geldiler. Kk rtbeli bir subayla Ermeni bir tercman iskeleye yaklaarak Onnc Tmen Komutan Miralay Seyfi (Dzgren) Beyle grmek istediler. Seyfi Bey, Dahiliye Vekaletinin talimat gerei grme maksadnn yazl olarak bildirmelerini istedi. Kaptan binbas imzasyla gelen ngilizce cevapta ifahen grmek talebinde bulunuyordu. Seyfi Bey, yazl cevapta ticari gemilerin limanlarmza giriinin Ankarann iznine bal olduunu hatrlatarak bu isteklerinin yazl olarak verilmesini istedi. Bunun zerine torpidolar douya hareket ettiler. Seyfi Bey, Rize Mutasarrfn telgrafla haberdar etti. Yetkililer, ngilizlerin istihbarat toplamak amacnda olduklar kanaatindeydiler.54 Trabzonda halk arasnda da ngilizlere kar bir tepkinin doduu gzlenmekteydi. Nitekim bir yl nce yaanan bir olayda bu tepki aka ortaya kmt. 18 Nisan 1920 gn, limanda demirleyen gemilerden ehre kan ngiliz askerlerinin taknlklarn protesto etmek isteyen byk bir topluluk Mdaffa-i Hukuk binasnda toplanarak, ertesi gn ngilizlerin ehre kmalar halinde silahla karlk vereceklerini bildirdiler. Valilik halk teskin ettikten sonra, ortaya kacak olaylardan hkmetin mesul tutulamayacan Fransz mmessili vastasyla ngiliz amirale iletti. Ertesi gn halk dkkanlarn kapatrken, ehir ve kylerden gelen byk bir topluluk da Souksuda Tmen karargahna gelerek mcadele iin hereye hazr olduklarn bildirdiler. Boztepede Ruslardan kalma birka topu imha eden ngilizler, halkn kararl tutumu karsnda ehre uramadan gemilerine dnmlerdi.55

1132

Dou Karadenizde Halkn Milli Mcadeleye Katklar Dou Karadenizde halk Milli Mcadeleye eitli ekillerde katkda bulundular. Bu yllarda bata Giresun olmak zere bir ok yerde gnll birlikler kurularak Pontusculara, Dou ve Bat Cephelerine gnderildi. Giresun ve evresindeki genlerin gnll olarak Milli Mcadeleye katlmalarnda Topal Osmanla birlikte Giresun Askerlik ubesi Bakan Tirebolulu Hseyin Avni Alpaslann byk rol olmutur. Hseyin Avni Beyin, TBMMnin verecei her greve hazr olduunu bildirmesi zerine, Giresun ve evresinden bin kiilik bir tabur oluturularak Dou Cephesine gnderilmesine izin verilmiti. Hseyin Avni Bey, Balkan ve Birinci Dnya Savalarndaki kahramanlklaryla tand Osman Aa ile sk bir ibirliine girerek bata Giresun olmak zere Tirebolu, Trabzon, Rize ve Ordudan bir ok gencin gnll olarak toplanmasn salad. Bunun sonucunda 1920 ylnda Giresun Gnll Taburu oluturuldu. 1920 yl Austos aynda, btn levazm Ordu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin giriimleriyle salanmak zere, Ordu kazasnda 200 kiiden oluan bir gnll taburu tekil edildi. Ayn gnlerde Giresundan 300, Tireboludan 150, Greleden 100 ve Akaabattan 300 kiilik birer gnll mfrezesi oluturularak cepheye gitmek zere hazr bulunuyordu. Vakfkebirde Temen Nuri Efendi komutasndaki 80 kiilik bir gnll mfrezesi ebinkarahisar zerinden Dou Cephesine hareket etmiti.56 Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Osman Aa ile Hseyin Avni Alpaslan tarafndan oluturulan Giresun Gnll Taburu, cepheye gitmek zere 12 Eyll 1920de Trabzona gelerek Kavak Meydannda karland. Giresun Gnllleri 22 Eyll gn Trabzondan ayrlrlarken, kendilerine Vali Vekili ve 3. Tmen komutan Rd Bey, Alay Komutan Rza Bey, Mft Mahir Efendi ve Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yeleri uurladlar. Dou Cephesine giden Gnll Mfrezesi, burada kazanlan zaferden sonra, Bat Cephesine gitmek zere Ziya Beyin komutasnda ubat 1921de tekrar Trabzona geldiler.57 Hseyin Avni Bey, 1920 ylnda Giresun Nizamiye Alay adyla dzenli bir birliin kurulmasna da nclk etmitir. nceleri Komutanln Hseyin Avni Beyin yapt bu alaya daha sonra Alparslan Gurubu ad verilmitir.58 Balangta Nizamiye Taburunun iaesinin mlki idarece karland anlalmaktadr. Trabzon Vilayetinden Ordu Kaymakamlna gnderilen bir yazda, Taburun ihtiyac olan msr, fasulye ve arpann Ordu Kaymakamlnca karlanaca bildirilmiti.59 1921de Mdafaa-y Milliye Vekaletinden alnan izin sonucu, Giresun Nizamiye Alay ve Osman Aann kuvvetlerinden dzenli hale getirilerek 42. ve 47. Piyade Alaylar kuruldu. 42. Alay komutanlna Binba Hseyin Avni Bey, 47. Alayn komutanlna da Topal Osman getirildi. Bu alaylar Kogiri isyannda ve Pontuscularn tenkilinde nemli grevler stlendi. ubat 1921de 42. Alay

1133

Samsunda bulunan 15. Tmene bal olarak grev yapt; Kogiri isyann bastran Topal Osman komutasndaki 47. Alay da Tokat zerinden Samsuna geti. Bu kuvvetler bir sre sonra Sakarya Savanda grev aldlar. Yeniden dzenlenerek 14 Temmuzda Bat Cephesine gitmek zere Samsundan ayrlan 42. Alay, 20 Austosta Ankaraya ulamt. Sakarya Cephesindeki kanl muharebede yaralanan Binba Hseyin Avni Bey, 30 Austosta vefat etti.60 Rize Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin nclnde cepheye gnll kafileleri gnderildi. Rizenin tekil ettii ikinci gnll kafilesi Ocak 1921de Orduya ulat. Burada kendilerine Ordu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetince yemek verildi. Rize Gnllleri birka saat dinlendikten sonra Samsuna hareket ettiler.6l Milli Mcadelede Trabzon vilayeti, gnll birlikler dnda, iae ve malzeme sevkiyatyla da Bat Cephesinin takviyesinde nemli grevler stlendi. Trabzon Vilayeti, cephelerin takviyesinde deniz nakliyat asndan nemli bir konuma sahipti. 1920 sonlarndan itibaren Trabzonun nemi daha da artm; 1921 yl boyunca yaplan sevkiyatla Bat Cephesinin glendirilmesine allmtr. Nakliyat Trabzon Nakliyat- Bahriye Kumandanl tarafndan organize edilmekteydi. Milli Mcadele sonuna kadar varln srdren bu tekilat emrindeki buharl, motorlu ve yelkenli aralarla, Yunan donanmasnn kontrol altnda bulunan geni bir sahada ok g artlar altnda, Rus limanlarndan Trabzona ve Trabzondan Karadeniz kylarndaki iskelelere askeri nakliyatn yaplmasn salad. 10 Temmuzda Yunan taarruzunun tekrar balamas zerine Kazm Karabekir, Bat Cephesine resmi tatlarn yan sra karlksz mhimmat tanmasnn kanlmaz olduunu bildirdi. Sivil tatlarn creti sonradan denecek, cret taleb etmeyenler ise takdir edilecekti. Tekalif-i Harbiye eklinde balayan bu ykmllk, bir ay sonra Tekalif-i Milliye ekline dntrlerek milletin topyekun seferber olmas salanacakt. Trabzon Valilii, Dou Cephesinin bu emrini sahildeki kazalara bildirdikten sonra, Temmuz 1921 sonlarnda gelen cevaplara istinaden Trabzon ve evresindeki deniz tatlarnn says tesbit edilmiti. Akaabat Kaymakam evket Bey, kazada nakliye vastas teberru edecek kimse bulunmadn bildirdi. 26 Temmuzdan itibaren Vakfkebirdeki tatlar Trabzona hareket ettirilmeye baland. Srmenede ikiyz ton istiabnda be motor tedarik edilerek ordunun emrine verildi. Trabzon merkez kazada ise, baz zevatn teberruatta bulunduklar ve Yahya Reisin iki motorunu ciheti-i askeriyeye tahsis eyledii renilmiti. Sakarya Sava ncesi her yerde olduu gibi, Trabzon da Bakomutan Mustafa Kemal Paann direktifleri dorultusunda Tekalif-i Milliye Komisyonu kuruldu. Vali vekili ve Tmen Komutan Albay Seyfi (Dzgren) Beyin bakanlndaki Merkez Tekalif-i Milliye Komisyonunda, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu yesi Hac Ali Hafzzade Mehmet Salih ve Eybzade Dani Beyle birlikte muhtelif kurumlardan 6 ye grev yapyordu. Komisyonun almalara balad 11 Austos

1134

tarihinden itibaren Trabzon limanna gelen tm mallardan yzde on Tekalif-i Milliye pay alnmaya baland. almalarna Sakarya Savandan sonra da devam eden Tekalif-i Milliye Komisyonu, yerel basndan ve halktan byk destek gryordu. stikbale gre, Tekalif-i Milliye, gayeye vsul iin milletten istenilen son fedakrlkt; bu sebeple herkes varn younu vermeliydi. Bildiriler, Tekalif-i Milliyeye itab edelim, Tekalif-i Milliyeyi unutmayalm balyla verildi.62 Orduya yaplan yardm Tekalif-i Milliye ile snrl kalmam, ou kez Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin nclnde kayklar ve halk, ordu iin gerekli eyay temin etmeye almtr. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ayrca toplad paralar da orduya verilmitir. Bu yardmlar Sakarya Sava ve Byk Taarruz ncesi de srmtr. 1 2 3 4 5 6 7 Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Ankara 1982, s. 23-24. Mesut apa, Pontus Meselesi, Trabzon 2001, s. 125-127. Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, s. 36. Fevzi Gvemli, Bir Zamanlar Ordu, Ordu 1996, s. 63. apa, Pontus Meselesi, s. 128. apa, Pontus Meselesi, s. 107-108. Mesut apa, Milli Mcadele Dneminde Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon

1998, s. 32. 8 9 Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, s. 38. Kavanin mecmuas, 1336-1339, C. I., Ankara 1925, s. 72-73, Ticaret Salnamesi 1927,

Mall Gaziler Neriyat irketi, stanbul 1927, s. 324. 10 11 Kzlay Arivi (KA), 265-1/1919-1920. 1919dan itibaren Trabzonda Amerika Yakndou Yardm (Amerika ark- Karib

Muavenet: Near East Relief) Cemiyeti yardm almalarnda bulunmaktayd. Trabzonda Amerika Yardm Heyetinin ilk mdrnn Mister Jesi Rayt olmas muhtemeldir. ubat-Kasm 1921 tarihleri arasnda ise, S. B. Newton adl bir Amerikan misyoner bu grevi vekaleten yrtyordu. 1921 yl sonlarnda Newtonun yerine misyoner olmayan Crutcherin atanmasyla Trk-Amerikan dostluunda nemli bir kpr atld; halk Amerikallar sevmeye balad. Temmuz 1922 tarihinde Trabzon ubesi lavedildi. Mesut apa, Milli Mcadele Dneminde Trabzonda Amerikan Yardm Cemiyeti, Trabzon ve evresi Uluslararas Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu, 3-5 Mays 2001. 12 Cevad Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 23-24.

1135

13 14

apa, Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, s. 12-14. apa, a.g.e., s. 17-24; Mahmut Gololu, Milli Mcadelede Trabzon ve Mustafa Kemal

Paa, Trabzon 1981, s. 27-36, 49-53. 15 16 apa, a.g.e., s. 26-30, 53-57. Mesut apa, Milli Mcadele Dneminde Rize, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Say:

39 (Ankara-1997), s. 865-867; Hakimiyet-i Milliye, 27 ubat 1921, 119. 17 18 19 20 21 stikbal, 31 Mays 1922, 616. Stk ebi, Ordu ehri Hakknda Derlemeler ve Hatralar, stanbul 2000, s. 238-239. Gololu, a.g.e., s. 17. stikbal, 12 Mays 1920, 137. Mustafa Bey, Bir metreyi zor bulan boyuna ramen nfuzlu ve sayg gren bir adamd.,

Gvemli, s. 68-69; Ordu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yneticilerinin bir fotoraf iin bkz., s. 69. 22 23 24 25 26 27 28 29 1922, 704. 30 31 32 33 34 stikbal, 7 Eyll 1922, 704. stikbal, 7 Nisan 1922, 579. stikbal, 13 Mart 1922, 557; 3 Nisan 1922, 575; 19 Nisan 1922, 589; 20 Nisan 1922, 590. ebi, a.g.e., s. 345-347; Gvemli, a.g.e., s. 64-65. stikbal, 16 Haziran 1922, 636. ebi, a.g.e., s. 239, 243. stikbal, 19 Terinisani 1924, 1338. Giresun l Yll (1973), s. 8. stikbal, 3 Kanunevvel 1919, 93. stikbal, 6 Kanunevvel 1921, 474. Mustafa Reit Tarakolu, Trabzonun Yakn Tarihi, Trabzon 1986, s. 42-43. Tarakolu, a.g.e., s. 44. stikbal, 28 Kanun-u sani 1921, 211; 16 Mart 1921, 251; 29 Haziran 1922, 647; 7 Eyll

1136

35 36

stikbal, 23 Mart 1922, 571; 7 Haziran 1922, 628. Trkiye Hilal-i Ahmer Cemiyeti Merkez-i Umumisi Tarafndan 1339 Senesi Hilal-i Ahmer

Meclis-i Umumisine Takdim Edilen Rapor, stanbul 1339, s. 148. Orduda Haziran 1922de, mzayede yoluyla Kzlay araclyla Krm muhtalar iin yardm toplanmt. Orduda Hamiyyet Tezahrat, stikbal, 8 Haziran 1922, 629. 37 38 39 H. Rait ymen, Barutunun Ruhu, Ulus, 16 Mart 1959. Tarakolu, a.g.e., s. 55-56. Mesut apa, Milli Mcadele Dneminde Trabzonda Mitingler, Trk Yurdu, Say: 122

(Ankara-1997) s. 124-128. 40 H. Rait ymen, Trabzonsporun Kurulu ve Gelimesi Anlar Dolaysyla, Eitim

Hareketleri Dergisi, Say: 256-257, (1976 Ankara), s. 40. 41 Faik Ahmet Barutu, Akaabatta ki Gn, stikbal, 7 ubat 1922, 528; Akabatta Zafer

enlikleri, 12 Eyll 1922, 708; Akaabatta Miting, 27 Haziran 1920, 150. 42 43 stikbal, 23 Haziran 1920, 149; 25 Temmuz 1920, 158. apa, Milli Mcadele Dneminde Rize, s. 870-873; stikbal, 19 Mays 1920, 139; 1 Eyll

1920, 168; 6 Nisan 1922, 578. 44 45 46 47 stikbal, 30 Haziran 1920, 151. Giresun l Yll (1973), s. 7-8. stikbal, 18 Eyll 1922, 713. H. Rait ymen, Barutunun Ruhu, Ulus, 16 Mart 1959; Mesut apa, Faik Ahmet

Barutu, Trabzon 1998, s. 33. 48 49 stikbal, 10 Eyll 1922, 706. Mesut apa, Milli Mcadele Dneminde stikbal Gazetesi, Atatrk Yolu, Say: 8, (Ankara

1992), s. 133-168; Hseyin Albayrak, Trabzon Basn Tarihi, Ankara 1994, s. 93-193; Tarakolu, a.g.e., s. 40; 2 Nisan 1922, 574; 13 Nisan 1922, 584; 2 Austos 1922, 676; 12 Terinievvel 1922, 736; Gen Anadolu, 30 Kanunevvel, 1921, l;. 50 stikbal, 2 Austos 1922, 676; stikbal, 3 Nisan 1922, 575; ebi, a.g.e., s. 284-294;

Albayrak, a.g.e., s. 240-247, 257-260. 51 apa, Pontus Meselesi, s. 81, 87, 126.

1137

52 53 54

stikbal, 1 Eyll 1920, 168. mid Vapuruna Tecavz, stikbal, 21 Terinisani 1920, 191. Mesut apa, Karadenizde Yunan Gemilerinin Faaliyetleri ve Trabzon zerindeki

Etkileri, Askeri Tarih Blteni, Say: 42, (Ankara 1997), s. 83-94. 55 56 apa, Pontus Meselesi, s. 84. stikbal, 8 Austos 1920, 162. Ordu yresinden Milli Mcadeleye katlanlarn listesi ve

Ordu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti nclerinden rksulu Ziya Bey ve Ordudan cepheye giden ilk gnll mfrezesinin bir resmi iin bkz., 75. Yl zel Gazetesi, 29 Ekim 1998, Ordu Gazeteciler Dernei, Ordu Engin Matbaas, s. 24-27. 57 58 59 apa, Pontus Meselesi, s. 109-110. smail Hacfettaholu, Hseyin Avni Bey, Ankara 1998, s. 45. Trabzon Vilayeti Belgeleri. Balangta bu dzenli birliin tabur eklinde tekilatland

anlalmaktadr. 1922de Nizamiye Alay Komutan Ziya Beyin rtbesi binba (kaimakam)la terfi etmiti. stikbal, 23 Kanunsani 1922, 515. 60 61 Fettaholu, a.g.e., s. 46-51, 54, 61; apa, Pontus Meselesi, s. 113. stikbal, 2 ubat 1921, 215; Milli Mcadelede Rizeliler iin bkz., Orhan Naci Ak, Rize

Tarihi, Rize 2000, s. 196-201. 62 Mesut apa, Bat Cephesinin kmalinde Trabzonun Rol, Toplumsal Tarih, Say: 35,

(stanbul 1996), s. 13-20.

1138

Mill Mcadele'de Bat Karadeniz / Yrd. Do. Dr. Rahmi iek [s.679-699]
Karadeniz Teknik niversitesi Eitim Fakltesi / Trkiye Milli Mcadelede Bat Karadeniz Blgesi kavram; corafi mekan olarak Osmanl idari yapsndaki Kastamonu vilayeti ile Bolu ve Zonguldak mstakil sancaklardr. Bugnk idari yaplanmamzda ise Sinop, ankr, Bartn, Kastamonu, Bolu ve Zonguldak illerimizi ierisine alan corafi blgeyi nitelendirmektedir. Bu blgede sadece Zonguldak ve Erelide Milli Mcadele tarihimizde dman igali grnmesine karlk, blge Bat Cephesinin lojistik desteinin salamas, Ankara hkmetinin dnyaya alan giri-k kaps olmas alarndan 1919-1923 tarihleri arasnda olaanst bir devre yaamtr. Blge insann Trk Milli Mcadelesine inanlmaz katklar tarih sayfalarnda efsaneleerek yerini almtr. Bu yaz erevesinde 1919-1923 yllar arasnda blgedeki idari, askeri ve sosyal gelileri, devri yanstan yerel kaynaklar ve Milli Mcadele tarihimizin eitli ariv belgeleri kullanlarak aydnlatlmaktadr. Bat Karadenizde Milli Hareketin Balamas Mondros Mtarekesinden sonra blgenin en byk idari yapsn oluturan Kastamonu valiliine brahim Bey atand.1 28 Aralk 1918de greve balayan yeni vali, kendisini sava sonras meydana gelen gvensiz bir ortamda buldu. Mustafa Kemalin Samsuna kndan sonra brahim Bey, Kazm (Dirik) Beyin tavsiyesi ile gvenilir valiler listesine alnarak kendisine ifre telgraflarla talimatlar verilmeye baland. Kastamonuya ulaan ilk telgraf 28 Mays 1919da Havzadan gnderilmiti.Bu telgraf; devlet erkannn itimat telkin eden kiilerle birleerek el altndan tekilatlanmas isteniyordu.2 Mustafa Kemalden 20. Kolordu vastasyla gelen bu tr telgraflar karsnda brahim Bey tereddde dmeye balad. Bir taraftan ildeki saltanat yanllarnn nderi konumundaki Postane Mdr eyh Ramiz Efendi ile iyi geinmeye alan brahim Bey, dier taraftan Mustafa Kemalden gelen ifre telgraflar el altndan Defterdar Ferit Beyin nderliini yapt Kuva-y Millicilere veriyordu. ki tarafl politika Mustafa Kemalin Sivas Kongresi iin btn vilayetlerden delege gnderilmesini isteyen ifre telgrafn Kuva-y Millicilere iletilmesi ve Sivasa gidecek delegelerin seimi konusunda brahim Beyin srekli Kuva-y Millicilerle ili-dl olmalar, saltanat olarak bilinen eyh Ramiz Efendinin dikkatini ekti. Mustafa Kemalden gelen ifrelerle cevaplarn stanbula Posta Telgraf Umum Mdr Refik Halit Karaya gnderdi. stanbulda Dahiliye Nezareti bu telgraflarn zmn yaptktan sonra Kastamonunun Kuva-y Milliye ilhak etme ihtimali karsnda brahim Beyi stanbula davet etti. brahim Bey stanbulla olan ilikilerini scak tutmak iin Salim Efendi zade kr Beyi gizlice stanbula gndermi, stanbul hkmetine balln bildirmiti. Ramiz Efendinin giriimlerinden habersiz olarak stanbul Hkmetinin yapt daveti kabul eden vali, 4 Austos 1919da Kastamonudan ayrld. 9 Austosta Preveze Gambotu ile neboludan stanbula hareket

1139

eden brahim Bey, stanbula varr varmaz Dahiliye Nazr ile yapt grmenin arkasndan tutuklanarak Bekiraa blne hapsedildi.3 Bu dnemde stanbulun emirlerini yerine getirmeye balayan Kastamonu, Sinopta Samsun eski mebusu Osman Beyin Sinop Mutasarrf Mazhar Tevfik Beye snarak, kendisini stanbula gtrmek isteyen ngilizlerin elinden kamas olaynda4 mutasarrfn Mustafa Kemal ve Heyet-i Temsiliyenin direktifleri dorultusundaki hareketini cezalandrarak, mutasarrf grevden alp yerine Sinop Jandarma komutan Remzi Beyi atad. Mustafa Kemal, Kastamonunun stanbul ile ilikilerini kesmek amac ile 20. Kolordu Komutan Ali Fuattan (Cebesoy) Kastamonuya olaanst yetkilerle bir subayn gnderilmesini istedi5 Ali Fuat Cebesoy bu istek zerine Albay Osman Beyi Kastamonuya gitmek zere grevlendirdi. Eyll 1919da Kastamonuya gitmek zere yola kan Osman Beyin bir alayla geldii haberleri zerine Posta mdr Ramiz, Mntka Komutan Mustafa ve Alay Komutan erif Beyler bir araya gelerek alnacak tedbirleri kararlatrdlar. Osman Beyin askeri kuvvetle gelecei ihtimalini gz nne alan saltanatlar, Kastamonuda bulunan 58. Alay alarma geirdiler. Ayrca gnlller toplayarak silahlandrdlar. Osman Bey, 16 Eyll 1919da yalnz olarak Kastamonuya gelince tutukland. Saltanatlarn faaliyetlerinden haberdar olan Kuva-y Millici Defterdar Ferit Recai Bey ve 2. Blk Komutan stemen evket Bey 16-17 Eyll gecesi balattklar hareketle Osman Beyi tutukland yerden kurtararak ynetime el koydular. Osman Bey Kastamonuda duruma hakim olduktan sonra Sivasta bulunan Mustafa Kemalle yapt telgraf grmesinde mevki komutanl ve vali vekillii grevini yrtemeyeceini belirterek, vali vekilliine defterdar Ferit Recai Beyi atayacan sylemiti. Mustafa Kemalin de uygun bulmas zerine Ferit Recai Bey Kastamonu vali vekilliine getirildi.6 Osman ve Ferit Beyler ilk i olarak stanbulla olan telefon ve telgraf balantlarn kestiler. Osman Nuri Bey tarafndan grevden alnan Sinop Mutasarrf Mazhar Tevfik Bey tekrar greve iade edildi 17 Eyll-3 Ekim 1919 tarihleri arasnda stanbulla tm balantlarn kesen Kastamonu vilayeti, Ali Rza Paa kabinesinin kurulmas zerine tekrar stanbulla idari ilikilere balad. Vali vekili Ferit Bey, Mustafa Kemalin istei zerine Anadoluya gnderilecek valiler ve idarecilerle, Kuva-y Milliye ihanet edenlerin cezalandrlmas7 hakkndaki telgraf zerine Ali Rza Paa, Heyet-i Temsilliyenin Kastamonuya atad Ferit Beyi grevden alarak yerine Edirne vali vekili Ktahya eski mebusu Cemal Beyi vali vekili olarak Kastamonuya atad. Ferit ve Osman Beyler Mustafa Kemal Paa ile grtler. Ferit Bey, Mustafa Kemal Paadan ald emirle Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Kastamonu ve evresinde rgtlenmesine giriti. Fakat 17 Eyll 1919da Bolu stanbul ile olan irtibatn henz kesmemiti. Bunun zerine Osman Bey Mustafa Kemal Paadan ald emirle Bolu Mutasarrflna ulat. Ancak

1140

mutasarrf Ali Haydar Bey stanbul ile ilikileri kesme iini savsaklad. Bunun zerine evresinde Kk Mithat olarak adlandrlan ve stanbulun tutumuna kar cephe alan, Mithat Kemal (Alglolu) derme atma silahl glerini yanna alarak telgrafhaneye gitti ve Bolu erafn yanna artt. Burada Mithat Kemal Bey, gelenlere Sivas Kongresinin ald kararlar aklad.stanbulla olan irtibat keserek, durumu stanbulla da 22 Eyll 1919 tarihinde ektii telgrafla bildirdi. Bylece Kastamonudan sonra Bolu livas da stanbul ile olan ilikilerini kesiyordu.8 Bundan sonra Mithat Kemal Beyin liva ilelerine birer telgraf gnderdiini gryoruz. O, bu telgraflarnda; stanbul hkmetinin ba olan Damat Ferit Paa hkmeti ile iliiin kesildiini padiaha bildirmelerini istemektedir. Mithat Kemal Beyin telgraflar evrede etkisini gstermekte gecikmedi. Nitekim 25 Eyll 1919 tarihinde Zonguldak Mfts brahim Efendi ile belediye Bakan brahim Beyin imzalaryla Heyet-i Temsilliye ye gnderilen yazda Ferit Paa Hkmeti protesto edilmekteydi. Ayn gn emekli yzba Ethem Bey de Sivasa ektii telgrafta; Mustafa Kemal Paadan milli hareketin yrede gelimesi iin kiminle irtibat kuracan soruyordu. Bartnda da 26 Eyll 1919 tarihinde Mft Rfat Efendi ile Belediye Bakan Ziya Beyin imzalaryla Heyet-i Temsiliyeye bir telgraf gnderilmitir. Bu telgrafta da; Milli harekete kar kan Ferit Paa kabinesinin drlmesi giriimi Bartn ahalisi tarafndan takdir edildii belirtildikten sonra, bu konuda usulne uygun olarak padiaha telgraflar gnderildii belirtilmektedir.9 Mithat Kemal Beyin nderliinde Bolu merkezinde balayan milli almalara ksa bir sre sonra Mutasarrf Ali Haydar Bey de katld. Nitekim Ali Haydar Bey, 29 Eyll 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paaya gnderdii telgrafta btn emirlerin harfiyen yerine getirildii belirtilmektedir. Dier taraftan 27 Eyll 1919 tarihinde de Mudurnu lesi Mithat Kemal Beyin uyars zerine stanbul ile iliiini kesmitir. Ayrca 15 Ekim 1919da Dr. Fuat Bey bakanlnda Bolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmutur.10 Blgede Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin Kurulmas Mtareke sonrasnda yenilginin ve uzun sava dneminin vermi olduu yorgunluk, perianlk, Trk milletinin her kesiminde olduu gibi Bat Karadenize de hakimdi. Ekonomik ve sosyal knt ehir ve kasaba merkezlerinde daha bariz bir ekilde hissediliyordu. Askerden terhis edilenler ve esaretten dnenler bin bir glkle memleketlerine ulaabilmenin buruk sevincini yaarken, istikbal kaygs tayorlard. Askerliklerini yedek subay olarak yapan gen aydnlar, sava sebebiyle yarm kalan renimlerini tamamlama umuduyla stanbula giderek biraz olsun kaygdan uzaklamay dndler, igal altndaki stanbulda bu imkan bulamayanlar tekrar geri dnerek ne yapacaklarn bilemeyenlere katldlar.11 Mtarekenin haksz igal ve uygulamalar, Anadolunun her tarafnda olduu gibi bu blgede de yresel tepkilere yol at. tilaf devletleri temsilcilerinin mtareke artlarn kontrol amac ile blgeye gnderdikleri subaylarn aznlklarn kkrtmas ile Trk idarecilerine saygsz davranlar, ilk tepkileri

1141

oluturdu.12 Bunlar aznlklarn taknlklar izledi. Sava srasnda tehcire tabi tutulan Rum ve Ermeniler dndklerinde adeta intikam alrcasna Trklerin ahsi ve idari hukuklarna tecavze baladlar. neboluda kaymakama kar giritikleri bir taknlk eylemi sonucu ilk milis kuvvetlerinin oluumu salanmt.13 Organize grnmde ilk hareket, zmirin igalinden sonra balad. galin ertesi gn Kastamonu merkezinde ve evresinde mitingler ve gsteriler dzenlendi. Bu mitinglerde igal olay iddetle protesto edilirken, halk tarafndan hkmete ve itilaf devletleri temsilcilerine telgraflar gnderildi. neboluda baslan protesto kartlar ayn amala halk tarafndan postaya verildi.14 Gerek Mustafa Kemalin halkn kurtarcs olarak Samsuna kmas gerekse zmirin igali gibi haksz olaylar halkn btnlemesine katkda bulundu. Hakszla uramann verdii eziklie, idari makamlarn sessiz kalmas, zellikle aydn gruplarn Mustafa Kemal evresinde toplanmasna sebep oldu. Bunda Hrriyet ve tilaf taraftarlarnn srekli ittihat dmanl yaparak halk arasnda ikilik yaratmasnn pay da bykt. ttihat sulamasyla itham edilen kiilerin kendi aralarnda hem kendilerini kurtarmak hem de vatan kurtarmak iin gizli toplantlar yaparak kurtulu areleri aradklar bilinmektedir.15 Kastamonuda milli hareketin nclerinden biri olan Tatlzade Emin Bey, Mustafa Kemalin Samsuna kmasndan sonra vilayetlere gnderdii telgraflar, Vali brahim Beyden alarak arkadalarna okuyordu. zellikle igal olaylarn vilayetin her yannda duyurmak iin 28 Maystan itibaren, kylnn al-veri iin ehre indii gnlerde ve Cuma gnleri zmirde ehit denler iin mevlitler dzenlendi. Bu dini trenlerin yapld Nasrullah Camiinde Hafz Emin Efendi, Sofu zade Hoca Tevfik Efendi, Mft Hafz Osman Efendi dini ve milli vaazlar vererek, halkn btnlemesine katkda bulundu16 Yine bu trenlerde konuan lise mdr Behet Bey gelien siyasi olaylar hakknda bilgi vererek, siyasi kanaatlerin milli hareketten yana olumas iin aba gsterdiler.17 Milli hareketi destekleyen aydnlar, halkn olup biteni daha abuk ve ksa zamanda renmesini salamak iin gazete karmaya karar verdiler.18 O tarihlerde vilayette milli harekete muhalif olan Zafer gazetesi yaynn srdrmekte idi. 15 Haziran 1919 tarihinde milli hareketi destekleyen Ak Sz gazetesinin yayna balamas muhalif Zafer gazetesinin hcumuna sebep oldu. Zaferi karanlar, bir taraftan millicileri tehdit eden yaynlarda bulunurken, dier yandan mlki idareye bavurarak gazete yaynlanan haberlerin sansr edilmesine alyorlard. Vali brahim Bey iki grubu da idare etme yolunu seti. Ak Sz karan Hamdi elen ve Mektep-i Sultani retmen19 ve rencileri, muhalefetin basksna ramen yaynlarna devam ederek, Mustafa Kemalden gelen telgraflar gazetede bastlar. Vali vekili Ferit Recai Bey, Heyet-i Temsiliye ile birlemeden sonra idari makamlara verdii emirle Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmasn istedi. Bu emirden bir gn sonra Mdafaa-i Hukuk Kastamonu ubesi kuruldu. Cemiyet kongre yaparak, ynetim kurullarn ve kurulda yrtmeyi salayacak kiileri seti. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kastamonu merkezinde u kiiler grev almlard; 20

1142

Reis; eyh Ziya Efendi, Reis-i sani; Eski Mebuslardan Hoca kr Efendi, Katip; Eski vilayet idare meclis-i bakatibi Besim Bey, Azalar; Hukuk mahkemesi reisi Yusuf Ziya Efendi, Ulemadan Hac Mmin Efendi, Tavuku zade Ahmet Efendi, Akdoanlzade Mehmet Ali Efendi, Memleket Hastanesi Operatr Ali Bey, Mlazm- evvel evket Efendi, Jandarma Mlazm- evvel Remzi Efendi. Bu kiiler Kastamonu merkez ubenin ilk ynetim kurulunu oluturdu. Kastamonudan sonra blgenin dier merkezlerinde de Mdafaa-i Hukuk almalar balad. Sinop Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ilk ynetim kurulu Emekli jandarma binba Namk Beyin bakanlnda u kiilerden oluuyordu; Belediye reisi Rasim, Mft Salih, Hac mer, Hac Hasanzade kr, Parmaksz zade smail, Hseyin Hilmi, Eski Mft brahim Hilmi, Dizdarolu Kemal Beyler.21 Ayn tarihlerde ankr livas Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti de oluturulmutu. 19 Ekim 1919 tarihinde Son Osmanl Meclis-i Mebusan iin seim kampanyas baladnda blgede Mdafaa-i Hukuk tekilatlanmas ileler ve ky birimlerinde tamamlanmt.22 Vilayet ve livalarn mlki tekilat esas alnarak oluturulan MHC tekilat, vilayet merkezinde on yeli heyet-i merkeziye vastas ile ynetilmekte idi. Heyet-i Merkeziye yelerini liva ve kaza MHC temsilcileri her yl23 toplanan kongreler aracl ile seiyordu. Liva merkezi heyet-i idaresi en az yedi, kazalar be, nahiyeler , ky ve mahalleler yeden meydana gelmekte idi. Mart 1923 ylnda yaplan Mdafaa-i Hukuk seimlerinin Ak Sz gazetesinde yaynlanan sonularna gre; Kastamonu ehri MHC ehir merkezinde on bir mntkada tekilatlanmt. Yine bu seim haberlerinden rendiimize gre her mntkadan seilen er ye MHC Kastamonu Heyet-i Merkeziyesini ve ynetim birimleri idarecilerini kendi aralarndan belirlemekte idiler.24 Btn Osmanl vatandalar cemiyetin tabi yesi sayld iin seimlere tpk Meclis-i Mebusan seimlerinde olduu gibi oy kullanma hakkna sahip btn vatandalar katlyordu.25 Cemiyetin 18 Eyll 1919-23 Nisan 1920 tarihleri arasndaki hiyerarik yapsna gre; il ve bamsz sancak Heyet-i merkeziyeleri, kendilerine Heyet-i Temsiliyeden verilen emirleri ile ve bucak heyet-i idarelerine ulatracak ve talimatlarn gereini yerine getirecekti. Yerel rgtler hkmete cemiyet adna dorudan bavuracakt, il ve bamsz sancak rgtleri Heyet-i Temsiliyeye en az haftada iki kez rapor verecekti. MHC ubeleri grnte gnll kurulular olmalarna ramen Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemalin etkisi ile mlki idarelerin gdm altnda idi.26 Kastamonuda 18 Eyll 1919da gerekleen MHCnin kuruluu tamamlandktan sonra vilayetin geneli cemiyet kontrolne girmiti. Bylece Heyet-i Temsiliyeden gelen haberler en cra kesine kadar yaylyordu. lk zamanlar Kastamonu MHC Merkez-i Umumiyesi Darlkura Medresesinin alt katnda bir odada faaliyet gstermekte idi. Daha sonra Balkolu emsettin Beyin evi kiralanarak, cemiyet merkezi buraya tand.27

1143

Heyet-i Temsiliyeden gelen telgraflar Reis Ziya Efendi tarafndan cemiyetin katibi Abidin Bey vastasyla gerekli yerlere gnderiliyordu.28 Cemiyetin ilk almalar, Heyet-i Temsiliyeden ald emirler gereince, stanbul Hkmetinin ekilmesini salayacak protesto telgraflar ekilmesi iin halk tevik etmek oldu. kinci olarak Osmanl Meclis-i Mebusan seimlerinde MHCnin adaylarnn kazanmas iin vilayet dahilinde propaganda almalar yapmak oldu. stanbul hkmetinin d ve ngiliz birliklerinin Samsun blgesinden ekilmeleri zerine 12 Ekim 1919 tarihli Ak Sz gazetesinde yer ald gibi Milli Miting dzenlendi.29 Bu dnem de Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin faaliyetlerinden biri de yardm kampanyalar dzenleyerek zellikle Ege blgesindeki gmenlerin ihtiyalarn karlama yoluna gitmesidir.30 Bu tr faaliyetlere Kastamonu kadnlar da katlacaktr.31 Sivasta milli bir kongrenin toplanmasn gerekli gren Mustafa Kemal Paa ilk olarak 22 Haziran 1919da Amasyada alnan kararlarla, kongrenin toplanmasnn ilk iaretini vermiti. Sivasta bir kongre toplanaca haberi askeri makamlar ile vali ve mutasarrflara bildirilmiti.32 Ayrca stanbulda bulunan ve mili hareketle ilgili kiilere de zel mektuplarla bu kiiler hizmete arlmlard.33 Sivas Kongresi nceden belirlendii gibi 4-12 Eyll 1919 tarihleri arasnda topland. Kongre 7 Eyll gn ald kararla; Anadolu ve Rumelide kurulmu olan btn Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerini tek at altnda toplad. Cemiyetin tamam dokuz maddeden oluan talimatnamesi hazrland. Bu talimatnamenin 2. maddesine gre; cemiyetin ky, kaza ve vilayetlerde birer tekilat bulunacakt. Ayn zamanda bunlar birbirlerine bal idi. Vilayet tekilat; tarada en st kurulu durumundayd. Zonguldak ve evresinde Mdafaa-i Hukuk almalar Zonguldakta milli tekilatlanma emekli yzba Ethem Beyin, Mustafa Kemal Paann direktifleri dorultusunda Kastamonu Havalisi komutan Osman Beyle irtibata geerek balad. Ethem Beyin almalar sonunda; 28 Ekim 1919 tarihinde Ethem Beyin bakanlnda Mft brahim, Dr. Nihat, Orman-Fen Memuru Ali Rza ve Dava Vekili Hseyin beylerden oluan Zonguldak Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kuruldu. Cemiyetin kuruluu ayn gn mutasarrf Ali Haydar Bey tarafndan Heyet-i Temsilliye Bakanlna bildirildi. Zonguldak Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ksa bir sre Ethem Beyin bakanlnda faaliyet gsterdi. Daha sonra bakanlk grevini mft brahim Efendi stlendi. 22 Mart 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paaya gnderilen bir yazdan anlaldna gre, bu tarihlerde Zonguldak Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ynetim kurulu u ahslardan olumaktayd. Bakan: Mft brahim Efendi, yeler: Ahmet Ali zade Ali, Hac Bekir zade Fevzi, Belediye Bakan brahim, ktisat Mfettii Bedri, Mamuratl Aziz Jandarma Alayndan emekli Ethem ve Orman muamelat memuru hsan Efendiler. Cemiyetin zellikle mft brahim Efendinin Kuva-y Milliyenin ikmali ve yre halknn bilinlenmesinde fevkalade hizmeti olmutur. Mft Efendi, ilerlemi yana ramen at srtnda yre

1144

yerleim yerlerini ky ky, kasaba, kasaba dolaarak halk, askere arlan genleri ve din grevlilerini Milli Mcadele iin seferber etmitir. Zonguldak Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, bu hizmetlerinin yan sra, zaman zaman yre hakknda Byk Millet Meclisi Hkmetine raporlar gndermitir. Ankarada Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Heyet-i Temsilliye Riyasetine gnderilen raporlarda; Zonguldaktaki Fransz, talyan ve ngiliz nfuz blgeleri hakknda bir hayli geni bilgiler verilmektedir. Ayrca Zonguldak igal eden Fransz askerlerinin faaliyetlerini zellikle Fransz askerlerinin says ile askeri ara ve gereleri hakknda bilgiler sunulmaktadr. Raporlarda haberlemedeki zellikle Byk Millet Meclisi ile olan haberlemede ekilen skntlardan sz edilmektedir.34 Mondros Mtarekesi sonrasnda Franszlarn 8 Mart 1919da Zonguldaka asker karmalarnn yan sra, Bartn sahillerinin de itilaf gemilerinin tehdidine girmesi, halk tedirgin etmekteydi. Anadolunun stanbulla ilikilerini kesmesinden sonra Bartn genleri de Samancolu Galip Bey Bakanlnda Temmuz 1919da kurduklar lim ve rfan Dernei ile bir rgtlenmeye gitmilerdi. Bu dernek, eitim ve retim faaliyetlerinin yan sra, Mdafaa-i Hukuk gayeleri etrafnda da almaktan geri kalmamt. Bu almalarn da etkisiyle Bartn halk zellikle genleri Milli Mcadele lehinde bilinlenmeye balamlard. Btn bu gelimelerin bir sonucu olarak, 26 Eyll 1919 tarihinde Bartn halknn ileri gelenleri Belediye Bakan Ziya, Mft Rfat ve Rum Reisi Ruhanisi Gavril Efendi, Heyet-i Temsilliye Bakanlna ektikleri telgrafla Milli Mcadele saflarnda yer aldklarn gstermilerdi.35 Tam olarak ne zaman kurulduu belli olmamakla birlikte Devrek Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Osman Beyin bakanlnda kurulduu bilinmektedir. Cemiyet iinde alanlar ise; Mft Abdullah Sabri Efendi, Tahir Efendi, Selman olu Hac Sleyman Efendi, Kavak zade Hac Emin Aa, Mekki zade Hac Mehmet Efendi, Kitapsz smail Efendi, Kadir Cemali (Nahiye mdr) Bey, Yeil Ba Hac Osman Efendi, Mumyakmaz Hac Osman Efendi, Dangz brahim Efendi ve Hac Abdullah Efendinin Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinde altklar belirtilmektedir. Devrek, Milli Mcadele esnasnda Bolu-Gerede ile Bartn-Zonguldak ve Ereli arasnda Kuva-y Milliye lehine bir tampon blge grevini stlenmitir. I. Dzce isyannn Bolu-Gerededen sonra Safranboluya srad hatrlanrsa, Devrekin Milli Mcadele iin nemi kendiliinden ortaya kar.36 le halknn istei ile Ereli Belediye Bakan Akman olu Rait Bey, evre kylere de haber salarak Beyayrda bir toplant yapt. Bu toplantda Rtiye retmenlerinden Nimet Bey tarafndan yaplan konumadan sonra Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmasna karar verildi. Belediye Bakan Akmanolu Rait Bey bakanlnda kurulan Ereli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yeleri ise u zevattan olumaktayd: Nimet Efendi, Gbekolu Hakk, Evvelzaman

1145

Hakk, Hseyin Ustaolu Nazif, Hac Eyp, Hac Eref, Cubrolu Hac Musa, Halil Aa, Sarmsakolu Nazif, Halilolu Ali Rza ve Karamahmutolu Mehmettir. Muhtemelen 1919 yl Ekim aynda almalarna balayan Ereli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Erelinin Fransz igalinden kurtulmasnda stn hizmetler vermitir.37 Safranbolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Kuva-y Millicilerden Dr. Ali Yaver bakanlnda Kilerciolu Rfat, Ayntap olu Mustafa, Eczac Hidayet, Binbaolu Refik, Deirmenciolu Mehmet, Avukat Osman, Yrekliolu Hasan Fehmi, Cebeciolu smail Bey ve Efendilerden tekil etmiti. Yrede baka Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri de kurulmutur. Bunlardan aycumada kurulann banda Tahir Bey vard. Yredeki nemli rgtlerden biri olan Amasra Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti de Nuri Beyin almalaryla kurulmutur. Hatta Nuri Bey, Osmanl Hkmetine, stanbuldaki byk devletlerin elilerine ve kdam gazetesine Amasrann, Anadolunun kopmaz bir paras olduunu aklayan bir telgraf ekmitir. Kurucailede de 2 Mart 1920de Nianczade Hseyin Efendinin bakanlnda, Ali ve Nuri Efendilerden Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tekil edilmitir. te yandan Eflani, Ulus ve Alaplda da Mdafaa i Hukuk Cemiyetleri kurulmutur.38 Blgede Ordu Tekilat A. Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanl Kastamonu blgesindeki askeri birlikler 30 Eyll 1920 tarihine kadar 20. Kolordu ve Bat cephesi Komutanlna bal olarak hizmet vermekte idi. Bu tarihte ordu komutan olarak Kastamonuya gelen Muhittin Paa, Kastamonu vilayetinde Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanl adyla yeni bir tekilatlanma ortaya koydu.39 Muhittin Paa, 12.11.1920 tarihinde blgedeki askeri birliklere gnderdii yazda, Komutanln Bat Cephesi ile balants olmadn, Kastamonu vilayeti ile mstakil Sinop, ankr, Bolu ve Zonguldak livalarnn Kastamonu ve Bolu Havalisi mntkasnda bulunduunu, buralarda bulunan askeri birliklerin kendisine bal olduunu, her trl harekat ve asayiten kendisinin haberdar edilmesini istemekte, birliklerin silah ve cephane ihtiyacnn da komutanlka salanacan belirtmektedir.40 Muhittin Paann grev yapt 30 Eyll 1920-27 Ekim 1921 tarihleri arasnda blgedeki asayiin salanmas iin ordu birlikleri ve askerlik ubeleri yeniden dzenlenmitir.41 Muhittin Paann ayrld tarihte komutanlk emrinde bulunan askeri birlikler ise u ekilde idi: 1- aycuma Piyade Blk Komutanl 2- Ereli Ky Koruma Blk Komutanl

1146

3- Sinop Mevki Komutanl ve Ky Koruma Topu Takm Komutanl 4- Sinop Jandarma Takm Komutanl 5- 5. Depo Alay Komutanl 6- Kastamonu Jandarma Alay Komutanl 7- 1 Nolu Arlk Komutanl 8- Kastamonu Merkez Komutanl 9- Bartn Mevki Komutanl 10- Amasya Topu Komutanl 11- nebolu Mevki Komutanl 12- nebolu Mevki Komutanlna bal birlik komutanlklar 13- Blgedeki Askerlik ubelerinin tamam. Muhittin Paann Kastamonudan ayrlmas ile birlikte Havali Komutanl, Menzil Mntka Mfettiliine dntrlmtr. Komutanlk kuruluundan itibaren Sinop, nebolu, Amasra, Bartn, Zonguldak, Ereli, Sakarya gibi ky blgelerini koruyacak askeri birliklerin kurulmasn ve kadrolarnn teminini saladktan sonra zellikle Sakarya Sava ncesi cepheye srekli asker sevkyatna balad. Asker sevkyat nce Ankara TBMM Muhafz Blne sonra nn Savalar srasnda her gn iin yz kiilik kafileleri yola kararak cepheye gnderme eklinde oldu. nn Savalarndan sonra ise blgeden toplanan askerler 58., 40., 23. Alaylar42 eklinde kadro ve eitimleri tamamlandktan sonra cepheye gnderilmeye baland. nebolu-Ankara yolunun nemi, TBMMnin almasndan sonra artmaya balad. Bat cephesinin ikmali bu yoldan yaplyordu. Fakat nebolu-Ankara yolu youn tat trafiini tayacak durumda deildi. Bu amala yolun tamiri ve baz ksmlarnn onarlmas amac ile daha nce Maliye Vekaletinden salanan tahsisatla yaplan onarm ileri43 Mart 1921den itibaren Nafia Vekaletine bal olarak grev yapacak olan Yol naat Taburlar tarafndan yrtlmesi kararlatrld. Buna gre; Kastamonu Havalisi Komutanl tarafndan Kastamonu ve ankrda olmak zere iki yol inaat taburu kurulmas kararlatrlmt.44 Kastamonuda Yol naat Tabur Komutanl kurma grevi, Komutanlk Ambar Mdr Yzba Nedim Beye verilmiti. Tabur tekilatna gre; taburda, bir tabur komutan, bir doktor, bir hesap memuru, bir iae memuru bulunacakt. Tabur drt blkten oluacak, her blkte iki subay, iki yz

1147

amele bulunacak, amele silahsz olacak, nbet ve sair hizmetleri yirmi kiilik silahl bir birlik yrtecekti. Taburlarn ihtiya ve iaesi askeri ambarlardan salanacakt.45 B. Menzil Mntka Mfettilii Kastamonu Menzil Mfettilii olarak Kastamonu Havalisi Komutanlna bal grev yapan mfettilik, komutanln kaldrlmasndan sonra Menzil Mntka Mfettilii adn ald. 14. Frka Kalem Reisi Miralay Osman Bey bu greve atand. Osman Beyin hizmeti Nisan 1922 ylna kadar devam etti. Yerine bu tarihte Miralay Salih Bey atand.46 Bu sre ierisinde Mfettilikte levazm menzil reisi olarak Binba Tevfik, Nokta Komutan olarak Binba Fehmi, Mbaya Komisyonu reisi olarak kaymakam Hayrettin Beyler almlardr. Kastamonu ve Havalisi Komutan vekili imzas ile Osman Bey 6. 11. 1921 tarihinde yaynlad genelgede, Havali Komutanlnn mlga olduunu, Kastamonu ve ankr livalar dahilinde bulunan askeri birliklerin 14. Ahz- Asker emrine girdiini belirtmektedir. Tekalif-i Milliye emirleriyle birlikte Menzil Mntka Levazm Mdriyeti geniletilerek, Tekalif-i Milliye Komisyonlarnca halktan toplanan mallar yerine ulatrmak amac ile Tehizat Ambar Mdrl ve Erzak Ambar Mdrl gibi yeni tekilatlanma oluturuldu.47 Ayrca 1922 ylnda Ankarada Levazm- Umumiye Mdr Muzaffer Beyin emri ile Kastamonu Menzil Mntka Mfettiliine bal olarak malathaneler Mdrl kuruldu. Kaymakam Cemil Beyin yrtt imalathanelerde ordunun ihtiyac olan eya ve ara-gerecin yaplmas salanmtr. Kastamonuda bu imalathanelerin says 72yi bulmutu.48 Sevkyat ve Nakliyat Umum Mdrlne bal olarak grev yapan Mntka Mfettilikleri 1 Temmuz 1922de son ekillerini almlard. Bu dzenlemeye gre; Kastamonu Menzil Mntka Mfettilii, nebolu Menzil Hat Komutanl, nebolu, Ilgaz, Kastamonu Nokta Komutanlklar, nebolu, Kastamonu Tehizat Ambar, nebolu, Kastamonu Tehizat Deposu, Kre, Seydiler, Bedeirmenlerde ambarl konaklar; Kastamonuda 200er yatakl iki menzil hastanesi, Kre, Seydiler, Bedeirmenler, Ilgaz, Kalehan, Topalosmanda birer revir, Kastamonuda koldan kurulu bir ulatrma taburu ile neboluda alt kamyondan kurulu bir koldan olumaktadr.49 Bu dnemde Kastamonu Menzil Mntka Mfettiliinde 68 subay, 650 er grev yapmakta, bunlardan 15 subay ve 184 er nakliye kollarnda grevli idi.50 Bu rakamlar dier menzil mntka mfettilikleri ile karlatrrsak, 1922 yl bandan itibaren Kastamonu Menzil Mntka Mfettiliinin tama kapasitesinin yava yava dmeye baladn, onun yerine blgede Bolu Mntka Mfettiliinin g kazand ve geniledii grlr. C. neboluda Kurulan dari ve Askeri Tekilat 1. nebolu stihbarat Zabitlii

1148

Heyet-i Temsiliye dneminde haber alma ilemleri idari amirler tarafndan yrtlmekte idi. Ankara hkmetinin kurulmasndan sonra haber alma ilemleri mahalli askerlik ubeleri bnyesinde oluturulan istihbarat subaylar vastas ile EHU (Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti) arasnda yaplmaya baland. nebolu istihbarat zabitliini mlazm- evvel evki Efendi yrtmeye balad.51 evki Efendinin faaliyetinin AP (Askeri Polis) tekilatnn kurulmasndan sonra da devam ettiini bunu muhtemelen 1920 yl sonlarna kadar srdn sylemek mmkndr.52 stihbarat Zabitlii elde ettii haberleri merkeze ulatrma yannda neboluya gelen pheli ahslarla vesikasz gelen nemli sivil ve askeri ahslarn Ankaraya gitme isteklerini TBMM Riyaseti zel kalemine bildirmekte oradan ald malumat dorultusunda gelen kiileri ya geri iade etmekte ya da Ankaraya gndermekte idi.53 stihbarat Zabitlii daha sonra kadrosu geniletilerek istihbarat konusunda AP tekilat ile birlikte almaya balad. AP tekilatnn dalmasndan sonra ise rtibat Zabitlii ile almalarn srdrd.54 2. nebolu Mevki Komutanl Kastamonu ve Havalisi Komutanlna bal sahil mntkas 1920 ve 1921 yllar balarndan itibaren subay ve cephane sevk bakmndan nem kazanmaya balad. Sahilin gvenlii ve burada bulunan askeri kuvvetleri belli merkezlerde toplamak amac ile Mevki Kumandanlklar kuruldu.55 Kastamonu Havalisi Komutanl sahil gvenlii iin 11. 11. 1920 tarihli emri ile sahili alt ksma ayrmt. Birinci ksm Sakarya nehrinin batsndan balayarak Akaehire kadar olup, Dzce Kuvva-i Tedibiye Komutanlna, ikinci ksm Akaehirden Kozluya kadar olup Ereli Mevki Komutanlna, nc ksm Kozludan balayarak Amasraya kadar olup Bartn Mevki Komutanlna, drdnc ksm Amasradan Kerpeburnuna kadar olup, Cide Ahz- Asker ubesine, beinci ksm Kerpeburnunun stefen mntkas olup, nebolu Mevki Komutanlna, altnc ksm Ayanck ile Gerze mntkas olup Sinop Mevki Komutanlna balanmt.56 nebolu Mevki Komutanl Ocak 1921de kuruluunu tamamlayarak faaliyete balamt. Sahil mntkasnn gvenlii ve nebolunun asayiini temin iin gerektiinde topu birlii de bu kuvvete yardmc olacakt. 1921 Martnn sonuna doru 130 kmlik sahil eridinde on karakol kurulmu, on birinin de kurulmas iin almalar balatlmt. Ayrca neboluda bir topu, bir piyade bl, atalzeytin ve Darphanede birer takm merkezi bulunmakta idi.57Kurulu olan karakollarda en az 7, en ok 9 er mevcuttu. Bunlar karakollar arasnda devriye hizmeti yrtyorlard. Karakollarn en nemli grevleri dman gemilerini takip etmek ve sahile kacak yabanclar tespit ederek, bunlar ilgili yerlere rapor etmekti. Karakollar bu grevlerini yaparken ky ihtiyar heyetleri ile ky bekilerinden de faydalanmlard.

1149

Mevki komutanlnn gzetlemedeki eleman yetersizliini gz nnde bulunduran Mdafaa- Milliye Vekili Fevzi Paa, 8. 5. 1921de Sinop ile Ereli arasnda bulunan kuvvetlerin de 370 kilometrelik sahil eridinde ky karakollar ile ky ihtiyar heyetlerine ve bekilerine yardmc olmalarnn uygun olacan bildirmektedir.58 3. nebolu rtibat Zabitlii 2 Mart 1921 tarihli Kastamonu ve Havalisi Komutanl yazs ile svari binbas Abdullah Nidai Bey EHUye bal irtibat zabitliine atanmas ile kuruldu. Abdullah Nidai Bey bu emirle AP tekilat, Mevki Komutanl ve stihbarat Zabitlii birimlerini de yrtmekte idi. AP tekilat konusunda Kastamonu Havalisi Komutanlna bal olarak alan Nidai Bey, istihbarat subayl konusunda dorudan doruya EHUya bal olarak alacakt.59 rtibat Zabitlii kuruluundan itibaren neboluya gelen sivil, asker kiilerle, cephane, silah ve istihbarat konularnda EHU, Mdafaa- Milliye. Vekaleti, TBMM Riyaseti zel Kalem Mdrl ile haberlemekte, onlardan aldklar emirleri yerine getirmektedir.60Abdullah Nidai Beyin buradaki grevi savan sonuna kadar devam edecektir.61 4. nebolu Tetkik Heyeti Amirlii neboluya gelen eyalarla, subay ve askerlerin vesikalarn THAce yaplmakta idi. Karma komisyon eklinde alan THAliinde Yzba Selami Efendi, dier yeler ise sivil polis memurlar Selahattin, Mehmet Zht, Muzaffer ve Mustafa Hikmet Efendilerden oluuyordu.62 Heyette grevli memurlar, neboluya gelen vapurlara girerek gelen subay ve sivil ahslarn vesikalarn kontrolden sonra onlar bekleme salonuna alyorlard.63 Ayn ekilde gelen eyalarda THAne bal memurlar tarafndan kontrol ediliyordu. 5. Askeri Sansr Mdriyeti Anadolunun giri iskelesi saylan neboluda dardan gelen ve darya kan yazl her ey sansrden geiriliyordu. 15 Haziran 1921de THA bal olarak kurulan ASM nceden basnla ilgili bilgileri denetleme ve sakncal gazetelerin Anadoluya girmesini engelleyen istihbarat subaylnn grevini 24 Temmuz 1921den itibaren stlendi.64 ASMnin bir grevi de milli hkmetin propaganda haberlerini zellikle stanbula ulatrmakt. Bu tr grevleri ASM Sansr ve Matbuat ve stihbarat Mdiriyet-i Umumiyesi ile ibirlii ierisinde gerekletiriyordu.65 6. nebolu Silah ve Cephane Komisyonu Kastamonu ve Havalisi Komutanlna bal olarak grev yapan komisyonun bakanln Binba Mehmet Zeki Bey yapyordu.66

1150

Komisyonun grevi neboluya gelen silahlar kontrol ederek almak ve bunlar emin vastalarla yola karmakt. Menzil Hat Komutanlnn kurulmasna kadar komisyon almalarn srdrd. Komisyon reisi Mehmet Zeki, Kastamonu Havalisi Komutanlna gnlk gelen ve sevk olunan silah ve cephaneyi bildiriyordu. Gemilerden alnan cephane ncelikle dman top menzili dnda bir mntkada depo ediliyordu. Oradan tedarik edilen vastalarla Kastamonu yoluyla Ankara ve Bat Cephesine gnderiliyordu. Komisyon ayrca gizli yollardan satn alnarak tccar tarafndan iskeleye getirilen silahlar kontrol ederek parasnn satn alma komisyonunca denmesini saladktan sonra sevkn de gerekletiriyordu.67 7. nebolu Emniyet Mfettilii Dahiliye vekaletine bal olarak grev yapan Mfettilik, ilede kaymakama bal olarak almaktayd. Mfettilikler esas itibariyle I. Dnya Sava srasnda baz nemli merkezlerde kurulmutu. nebolu polisiyle birlikte alan mfettilii Ragp Bey, yardmcln ise ba komiser Ali Bey yrtmekte idi.68 10 Mays 1921de kartlan kanunla mahalli polis idaresi ile birletirilen mfettilikler, Haziran1921de tamamen kaldrld.69 8. Liman Reislii ve nebolu rkap ve hra Komutanl Kastamonu ilinin deniz snrndaki Gerze, Sinop, Ayanck, stefan, nebolu, Cide, Amasra, Bartn, Akaehir, Kozlu, Kilimli, Zonguldak, Ereli liman reislikleri TBMMnin kuruluundan sonra da stanbul Bahriye Nezareti ile haberleir, buradaki grevliler de stanbuldan atanrd. Bu durumu ortadan kaldrmak amac ile 10 Temmuz 1920de Ankarada Umur-u Bahriye Mdriyeti kurularak, buradaki limanlar mdriyete baland.70 Liman reisliinden ayr olarak, neboluda ikmal ilerinin artmas ile Ykleme ve Boaltma Komutanl kurulmutu. Komutanlk 1921de i hacminin genilemesiyle eleman saysn artrm ve burada hizmet eden nefer says on bee karlmt. Ayrca limanda alan kayk ve filikalar da buraya bal olarak hizmet vermekte idi.71 D. Blgedeki Dier Ky Koruma ve Liman Tekilatlanmalar 1. Zonguldak Merkez Liman Reislii Daha nce her biri dorudan Bahriye Nezaretine bal olarak alan Liman Reislikleri TBMMnin aln1dan sonra yaplan dzenleme ile balangta Zonguldak, Samsun ve Antalya merkez olmak zere blgeye ayrld. Bu dzenlemede Meset Burnundan Kefken Adasna kadar uzanan sahillerdeki limanlar (Cide, Amasra, Bartn, Kilimli, Kozlu, Ereli ve Akaehir) Zonguldak Merkez Liman Reisliinin

1151

sorumluluuna verilmitir. Bu limanlarda Milli Mcadele sresince liman reisi olarak grev yapanlarn isimleri unlardr: nyzba Fuat Bey (Cide), nyzba Muammer ile Mehmet Ali Beyler (Bartn) nyzba Ali Bey (Kozlu), Yzba Nazmi Bey (Kilimli), Yarbay Selahattin Bey (Zonguldak), nyzba Hamdi Bey (Ereli) dir. Ayrca; bunlardan nyzba Mehmet Ali Bey Zonguldak, Yzba Nazmi Beyde Ereli Liman Reislikleri grevlerinde de bulunmulardr.72 2. Ereli Nakliyat Bahriye Komutanl 17 Nisan 1921 tarihinde kurulmu olan komutanln grevi, stanbul-Akakoca ve TrabzonAkakoca nakliyat ile kmr havzasndan Dou Karadeniz limanlarna yaplan yiyecek maddeleri ve kmr nakliyatn idare etmekti. Bu komutanln banda ise Gverte Binba Hulusi Bey bulunuyordu.73 Bahriye komutanl kurulmadan nce bu grev Erelideki Bahriye Mfrezesi Komutanl ve Liman Reislii tarafndan yrtlmekteydi. Ereli Nakliyat Bahriye Komutanl faaliyetlerini Ocak 1922 tarihine kadar srdrd. Bu tarihten sonra, komutanlk Amasraya nakledildi. Yrtmekte olduu grevler de Zonguldak Liman Reisliine devredildi.74 3. Amasra Bahriye Bataryas Amasra liman balangta Trabzon-Akakoca arasnda yaplan nakliyatta Trk gemilerinin gerektiinde snabilecei ve korunabilecekleri mstahkem bir liman olarak dnlmt. Mays 1921 balarndan itibaren tahkim edilmeye balanan Amasra limann gvenlii iin Amasra Kalesine 2 adet 120 mm. lik toplar yerletirildi. Aralk 1921de de buraya 2 adet 47 mmlik gemi toplar getirildi. Kaledeki tahkimat Temmuz 1922de Rusyadan getirilen 2 adet 150/45 mmlik gemi topu ve stanbuldan gnderilen 2 adet 350 mmlik ldaklarla kuvvetlendirildi.75 Balangta Kastamonu ve Havalisi Komutanlna bal olarak hizmet veren bu batarya birlii, Ocak 1922de Amasra Bahriye Komutanl emrine girdi. 4. Amasra Deniz Tayyare stasyonu I. Dnya Savann deniz havaclarndan gverte binba Savminin Kasm 1921 tarihli bavurusu zerine faaliyete gemesi uygun grlen ve iki gverte ve iki makine temeni ile birlikte, Muavenet-i Bahriye Heyeti tarafndan neboluya gnderilen deniz tayyaresinden oluan istasyon, Aralk 1921 sonlarnda Amasraya getirildi. Bylece Amasrada Amasra Deniz Tayyare stasyonu kurulmu oldu. Bu ekibin be aylk almalar sonucu I. Dnya Savandan kalm, bu eski tayyareler alr vaziyete getirildi. Bylece Bat Karadenizdeki nakliyat ve dier harekat korumak iin keif yapmak

1152

ve gerekli durumlarda taarruz grevinde bulunmak zere tekil edilen bu istasyon Haziran 1922de faaliyete geebildi. Ancak beklenen sonu alnamad. Hatta Anadoludan ekilmekte olan dmann Gemlik, Bandrma ve Mudanyada sktrlmas maksadyla bu tayyarelerin Amasradan zmite tanmas istenmiti. Ancak bu tayyarelerden yalnzca birisi buraya gelebilmitir. Bununla birlikte snrl uularyla bu tayyareler, dman askeri zerinde psikolojik etki yaratm olmaldr.76 Amasra Tayyare stasyonu Temmuz 1922 sonlarnda Kuva-y Havaiye Mfettiliine balanmtr. 5. Amasra Bahriye Komutanl 2 Ocak 1922de, Ankarada Ukrayna Fevkalde Heyeti ile yaplan grmelerde nakliyatn, Sivastopol-Amasra arasnda yaplmas kararlatrld. Hi kukusuz bu kararn alnmasnda, Amasrann gerektiinde bir snma liman olmas, Rusyadan gelmi ve gelecek olan maynlarn burada depo edilmesi ve ayrca burada yukarda sz edilen Tayyare stasyonunun kurulmas gibi hususlar etkili olmutur. Bu nedenle Bahriye Dairesi, 1922 banda Amasrada bir Bahriye Komutanl kurulmas iin Mdafaa-i Milliye Vekaletine bavurdu. Sz konusu teklifin EHURnce de uygun grlmesiyle, Ocak 1922 ortalarnda komutanlk faaliyete geirildi. Komutanlk, Ereli Nakliyat Komutanlnn buraya tanmas ve Amasra Bahriye Bataryasnn bu komutanla balanmasyla ksa zamanda kuruluunu tamamlad. Amasraya stlenecek gemileri sevk ve idare edecek olan bu komutanln bana da Ereli Nakliyat Komutan Binba Hulusi Bey getirildi.77 Bu komutanlk kararghyla birlikte birer mayn ve akaryakt deposu, bir batarya, bir uak istasyonu ve atlye ile, kurulmakta olan bir telsiz istasyonunu ihtiva eden bu komutanln emrinde zaman zaman 1 ve 2 Nolu Motrgambotlar ile Alemdar Gemisi, Keaf, Sinop ve nn motorlar da bulunuyordu. 6. Dier Kurulular Zonguldak blgesinde ky gvenlii iin Bababurnu ve Amasra Ky Gzetleme stasyonlar da tesis edilmitir. Haziran 1921den beri kurulmasna balanan bu istasyonlar zellikle Karadenizdeki dman gemilerinin harekatn izleyerek tat gemilerine ve liman bakanlklar kanalyla Bahriye Dairesi ve Nakliyat Komutanlklarna bildirmekle grevlendirilmilerdir.78 Bababurnu ve Amasra ile Karadeniz sahillerinde kurulan dier istasyonlar, ad geen makamlara ok sk ve dzenli bir ibirlii kurmulardr. Verdikleri srekli ve dzenli bilgilerle, Karadeniz nakliyatnda grevlendirilen tat aralarnn en verimli ve uyumluluk iersinde almalarn

1153

salamlardr. Bu istasyonlar ile Liman Reisliklerinin gzetleme, haber alma ve verme tekilatlar sayesinde dman gemilerine bir olay dnda yakalanma olmamtr. Yukarda belirtilen kurululardan baka, Ereli ve Akakocada birer rkap ve hra (Ykleme ve Boaltma) memurluklar, Zonguldak, Bartn, Devrek ve Erelide de birer Nokta Komutanlklar tesis edilmitir.79 Zonguldak Blgesindeki Askeri Tekilatlar A. Bartn ve Havalisi Komutanl Zonguldak ve havalisinin, ekonomik ve stratejik bakmdan nemi bykt. Bunu fark eden Franszlar, 8 Mart 1919da bir tabur askerlerini Zonguldaka karmlard. Halk aresizlik ve znt iinde idi. Bu blgede faaliyette bulunan 32. Alay tm yreyi savunacak gte deildi. Nitekim bu Alay, ayaklanmalar bastrmak zere grevlendirildii Bolu isyannda baarl olamamt. Bu durum, ayn zamanda 32. Alayn dalmasna da sebep oldu.80 Mustafa Kemal ve Ali Fuat Paalarn emriyle yzba Cevat Rfat (Atilhan), Zonguldak ve havalisinde milli bir kuvvetin tekilatlanmas iin grevlendirildi. Byle bir kuvveti oluturmak zere 21 Nisan 1920 tarihinde Kastamonuya gelen Cevat Rfat, Garp Cephesi Komutan Ali Fuat Paadan grev talep etmiti. Bu istei gz nnde bulunduran Ali Fuat Cebesoy, Zonguldak ve Havalisi Kuvay Milliye Komutanlna Cevat Rfat atamtr81 Cevat Rfat Bey Bartn ve Havalisi Kuva-y Milliyesi ksa zamanda mkemmel ve muntazam bir Kta- Milliye haline getirdi. 14.11.1920 tarihinde bu kuvvetler Boludaki Mrettep Frka Komutan Nazm Beyin teklifine uygun olarak, bir piyade taburu ile bir svari bl eklinde rgtlenerek Zonguldak Mfrezesi adn almtr.82 Muhittin Paann emriyle svari bl 100 muharip ve 25i hizmetli olmak zere 125 mevcutlu olarak dzenlenmitir. Cevat Rfat komutasndaki bu kuvvetler, birka defa ilerleme teebbsnde bulunan Fransz askerlerinin (Zonguldaktaki) bu hareketlerine mani oldu. Bylece Franszlarn Zonguldak ve Bolu zerinden Ankaraya tazyik yapmalar da nlendi. Dzce ayaklanmalarnn ikincisinin bastrlmasnda da grev alan bu mfreze, milli harekete zarar verebilecek kuvvetlere kar da kullanlmtr. Bu ekilde blgede asayi salanmtr. Zonguldak ve havalisinde baarl hizmetler veren bu milli kuvvetin, 173 kiilik bir bl 2. 4. 1921 tarihinde Kastamonuya nakledilmitir. Geride kalan dier ksm da (Franszlarn 21. 6. 1921de Zonguldak tahliye etmesi zerine) Bat Cephesi emrine verilmitir.83

1154

Bylece balangta Bartn ve Havalisi Komutanl ve sonra Zonguldak Mfrezesi adn alan bu milli kuvvetin yredeki faaliyetleri son buldu. B. psiz Recep etesi Milli Mcadele blgede hizmette bulunan kuvvetlerden birisi de Recep Reis veya yaygn lakabyla psiz Recep etesidir. Daha nce ekyalk faaliyetlerinde bulunmakta olan bu eteyi zellikle yneticisi Recep Reisi milli harekete katlmaya, Kandra Kaymakam Atf Bey ile ei ve Trabzonlu Doktor Yzba Raf Bey ikna etmilerdi.84 Bylece milli harekete katlan psiz Recep, Karakol Cemiyetinin yapt grev blmyle, Kefken Adasna komutan olarak atand. psiz Recepin Milli Harekete katlmasyla, Kuva-y Milliye Bat Karadeniz kylarnda ve bu kylara yakn i kesimlerde nemli lde sz sahibi oldu. Ancak bunu renen stanbul Hkmeti psiz Recepin Milli Mcadele lehindeki bir faaliyetlerini engellemek iin Kemal Reis Gambotunu Kefken Adasna gndermekte gecikmedi. Bu olaylarn blgede ba gsteren ayaklanmalar srasnda cereyan edii dikkat ekicidir Dahiliye Vekletliince, 19 Austos 1920 tarihinde EHURne gnderilen bir yazda; Franszlarn Dzcedeki Abazalarla birlemek iin Alapl ve Akaehir (Akakoca)dan kartma yapmay planladklarn, Zonguldak Mutasarrflnn 17. 08. 1920 tarihli telgrafna atfen bildirilmektedir. Franszlarn belirtilen planlar, Boludaki Mrettep Frka Komutan Nazm Beyin EHURne gnderdii 20. 8. 920 tarihli telgrafyla da teyit edilmektedir. Ayrca Nazmi Bey telgrafnda; Franszlarn byle bir hareketine kar gerekli nlemlerin alndn da bildirmektedir. Bu bakmdan ileride Alapl ve Akakocadan yapmay planladklar kartmalarda arkalarn emniyete almak iin Franszlarn Kefkene saldrdrmalar ihtimali kuvvet kazanmaktadr. Ancak yukarda da belirtildii gibi psiz Recep etesinin kar koymas sebebiyle Franszlar burada baarl olamamlardr. psiz Recep etesi Rum ve Ermeni etelerini sindirdii gibi blgedeki isyanclar iin de bir korku unsuru haline gelmiti. Blgedeki ayaklanmalara kar da mcadele eden psiz Recep, ayn zamanda bunlara destek isteyen stanbul Hkmeti kuvvetleri ile ngiliz ve Franszlar da blgeye sokmad. Ayrca psiz Recep, Erelinin Franszlar tarafndan igali esnasnda ve Alemdar gemisinin kurtarlmasnda nemli hizmetlerde bulundu.85 Daha sonra Orhan Gazi Mfrezesi adyla faaliyet gsteren psiz Recep etesi, dzenli ordunun kurulmasyla teekkl ettirilen Kocaeli grubuna iltihak ettirilmitir. Dzenli ordu birliklerinin emrine girmek istemeyen psiz Recep Kastamonu Havalisi Komutan Muhittin Paann giriimleri sonunda ikna edilmitir.

1155

Ayrca Muhittin Paa; Recep Reisin yzba. Edip Beyin emrine girmekte direnmesi zerine onun mfrezesini Bolu Mntka Komutan Osman Beyin emrine vermitir. Bylece Muhittin Paa, Recep Reisin dzenli ordu emrine girmesini salamtr.86 C. Devrekli Muharrem etesi Devrek ve evresinde ekyaln yan sra Milli Mcadelede hizmet veren etelerden birisi de Muharrem etesidir. Bu etenin reisi Muharrem, 1894 ylnda Devrekte dodu. Babas ayn ile halkndan Hac Halittir. Muvazzaf askerliini Yemende tabur kalem baavuu olarak yapan Muharrem Bey etrafna toplad arkadalaryla bir ete oluturmutur. Muharrem Bey, Franszlarn 8 Haziran 1920 tarihinde Ereliyi igal ettiklerini renince, hemen arkadalar ile birlikte Ereli halknn yardmna komutur. Burada 32 kiilik kuvvetiyle Franszlara kar arpan Muharrem Bey onlara kayplar verdirdi. Muharrem Beyin komutasnda Erelide Franszlara kar arpanlardan bazlar ise unlardr: Hseyin Baocakc, Arap Kazm, Sar Recep, Pat Ahmetin Niyaz, Aalardan Tosunun Muharrem, Delik akirin Hasan, Gazi Mustafa, Darendelinin Mehmet, Hac Hafz, Siyamnn Ahmet, Yarm avuun smaildir. Devrekin Ermenilerin taknlklarna frsat vermeyen Muharrem etesi Dzce-Bolu zellikle Gerede isyanlarnn Devreke sramas ile de Dorukhanda nbet tutmutu. Ayrca Muharrem etesi, maden ocaklarnda alan ameleyi soyan ekya ile de mcadele etmitir. Ancak Muharrem ve arkadalar Milli Mcadelenin ilk yllarnda verdikleri bu hizmetlerini daha sonraki gnlerde devam ettiremediler. Dzenli ordunun kurulmasyla cepheye gitmeyerek ekyalk yapmaya baladlar. Kyllerin hayvanlarn da gasp eden bu ete mensuplar, Devrek evresinde Yenice ve Tefen nahiyelerinde faaliyette bulunmulardr. Bu hareketlerinden dolay ete elemanlar 1921 ylnn ilk gnlerinden itibaren Takip Mfrezesince takip edilmeye balandlar. Bu takipler sonunda 1921 Temmuzda Muharrem etesi, ete reislerinden Kk Mustafa, Devrek Kadlar Kynden Ahmet olu Kazm, Kayaltndan Hafz Muhittin olu Gke ldrldler. Bunlarn arkadalarndan 10 kii de yakaland. Daha nce de, bu ete mensuplarndan Mmtaz ve Halil ismindeki kiiler de kendi istekleri ile teslim olmulardr. Muharrem Bey de 29 Ekim 1921 tarihinde Safranboluda Jandarmalar tarafndan ldrlmtr. Bylece Milli Mcadeleye de nemli hizmetleri olmu olan Muharrem etesi hazin bir ekilde son buldu.87 Askeri stihbarat rgtlenmesi A. Askeri Polis Tekilat

1156

23 Nisan 1920 ylnda Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmetinin faaliyete balamasyla birlikte bu tarihe kadar Kuv-y Milliye kuvvetlerince yrtlen hareket, bu tarihten sonra askeri bir disipline alnmaya balanmt. Askeri rgtlemenin yeniden dzenlendii 1920 ylnda asker istihbarat tekilt da yeniden dzenlenmeye tbi tutularak, muhtemelen 18 veya 20 Temmuz 1920 ylnda88 dman propaganda ve faaliyetlerini nlemek, Trk milletinin iersinde bulunduu kararsz ve mitsiz tutumunu engellemek amacyla Askeri Polis (Ayn Pe) Tekilt kurulmutur. Askeri Polis Tekilt ksa zamanda dman igal blgesine yakn olan mntkalarda Bat Anadolu ve Gney Cephesi ile Karadeniz sahilinde tekiltlanarak istihbarat, lkeye giri ve klar kontrol altna ald. Asker Polisin ilk tekiltlanmas srasnda Kastamonu ve Bolu Havalisi Kumandanl mntkasndaki tekiltlanma, 28 Temmuz 1920 ylnda genel merkez Eskiehire bal olmak zere dzenlenmiti.89 Blgede Asker Polis Tekiltnn ikinci tekiltlanma emas merkez Kastamonu olmak zere Kastamonu ve Bolu Havalisi Kumandan Muhittin Paa tarafndan grevlendirilen Erkn- Harp Binba Osman Behet Bey tarafndan yaplmtr. 08.11.1920 tarihinde Muhittin Paa tarafndan Osman Behet Beye yazlan yazda 10.11.1920 tarihine kadar blgedeki tekiltlanmay vcuda getirmesi istenmektedir. Ancak bu istein 15.11.1920 tarihinde gerekletii grlmektedir.90 Tekilatn bnyesinde Aralk 1920 yalnda Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyaseti tarafndan yeni birtakm dzenlemelerin yapld tarihe kadar Binba Osman Behet Bey 15. 11. 1920 tarihinden itibaren merkezi Kastamonu olmak zere nebolu, Bartn, Ereli, Cide, Zonguldak, Sinop ve Akaehir ubelerinin memur ihtiyacn tamamlayarak, almalarn srdrmt. Fakat bu alma eklinin verimli olmad dncesi ile Kastamonu ve Bolu Havalisi AP ubelerinin nasl almas gerektii konusunda blgenin artlarn gz nnde bulunduran Muhittin Paa, Erkn- Harbiyeye (Genel Kurmaya) gnderdii yazda, blgenin bat ksm ile sahilin harp sahas olmas sebebiyle buralarda bulunan mntka kumandanlklar merkezlerinde APM (Askeri Polis Merkezi) oluturulmasn, bunlarn dnda kalan yerlerde ise APMye bal ikinci snf AP ubeleri kurulmasn teklif etmektedir. Bu teklifin Erkn- Harbiyye-i Umumiyye Riyasetince olumlu bulunmas zerine 21. 11. 1920 tarihinden itibaren sahil AP ubelerine yeni dzenleme getirildi. Buna gre, sahildeki AP ubeleri nabolu, Bartn ve Ereli, merkez olarak kabul ediliyordu. Bu merkezlerin snrlar ise u ekilde tesbit edilmiti: nebolu, Gerzeden itibaren Sinop dahil olmak zere Cideye (Cide hari) kadar olan mntkay, Bartn, Cideden itibaren Zonguldaka (Zonguldak hari) kadar olan mntkay, Ereli ise Zonguldak ve Akaehirin dahil bulunduu mntkay ierisine almakta idi.91 Kastamonu ve Havalisi Kumandanl blgesinde faaliyet gsteren AP tekiltlarnn en nemli vazifesi hi kukusuz, Ankara Hkmetinin giri-k kaps konumuna gelen nebolu ve evre limanlarndan giren kiilerin gvenilir olup olmadnn aratrlmas idi. zellikle stanbuldan gelen

1157

asker ahslarn giri merkezi olan Kastamonu-nebolu hatt bu tekilt elemanlar tarafndan kontrol altnda tutularak, istenmeyen kiilerle casuslarn lke ilerine szmalarna engel olmakt. Kastamonu Askeri Polis Tekilatna Bal ubeler A. Kastamonu Merkez ubesi Merkez ubenin reisliini Erkan- Harp binbas Osman Behet Bey yapmakta idi.92 Osman Beyden baka ube ynetiminde yedek stemen Mehmet Sadk, yedek stemen Hasan Efendi. b. Hseyin bulunuyordu. Kastamonu Polis Tekilat Merkezine bal ubeler: nebolu ubesi; ube Mdrln Yzba smail Hakk Bey yrtmekte idi. Ksm amiri Mehmet Zht Efendi, Taharri memurlar ise, Tevfik, Bekir, Stk, Muzaffer, Tahsin Efendilerden olumakta idi.93 Bu kadro 3 Nisan 1921tarihine kadar almalar srdrm, bu tarihte ube mdrlne svari binbas Abdullah Nidai Bey94 getirilerek buradaki tekilat kadrolar da yenilenmitir.95 Nidai Bey, ayn zamanda irtibat subayl grevini de zerine alarak iki ubenin birlemesini salamtr. Bartn ubesi; ube mdrln Yzba Naci Efendi yrtmekte idi. Burada kadro olarak Ziya, hsan, smail Hakk Efendiler taharri memuru olarak alyorlard.96 Bolu Askeri Polis ube Merkezi; ube merkezinde mdr olarak bir yzba, bir komiser, iki polis, iki sivil memur, iki yazc, inzibat eri, emireri, bir misafirhane emireri, krk yatakl misafirhanede grevli on er ve jandarma mevcuttu. 3 Ocak 1920 itibar ile Bolu merkez ubesine bal olarak, Mudurnu ube-i muavenet memurluu, Gerede Askeri Polis memuru, Devrek Askeri Polis Memuru, Dzce muavenet memurluu, Dzceye bal olarak Hendek ve Akyaz Askeri Polis memurlar bulunuyordu.97 Ereli ube Mdriyeti; ube mdr yzba kr Efendi, taharri memurlar Mehmet Nuri, Mustafa, Mustafa Sadi, Nevzat ve Cemil Efendilerdi.98 Ereliye bal olarak Kozlu Maden ube Memurluu ve Alapl Askeri Polis nzibat Memurluu bulunmakta idi.99 Akaehir ube Mdriyeti; ube mdr svari yzba Hasan Nazmi Efendi idi. Sivil memur Hafz Ali, polis mdr Fazl Efendi, polis memurlar Tahsin ve kr Efendiler kadroda yer alyorlard. Akaehir, Anadolunun nemli giri ve k noktalarndan birisi olduu iin burada bulunan iki iskelede iki inzibat memuru, on yatakl misafirhane memuru olarak bir asker, bir jandarma ve ube yazcl yapan bir asker, iki emireri, bir inzibat bulunmakta idi. Zaman zaman Akaehire bal olarak grev yapan Dzce memurluunda ise astemen Ahmet Efendi, polis memuru Rasim Efendi ile iki jandarma neferi Askeri Polis ubesini oluturmakta idi.100 Yine Akaehire bal olarak grev yapan Akkaya, Melikaz ve Sakarya Muavenet Memurluklar bulunuyordu. Sakarya Memurluuna bal olarak Kocaeli Askeri nzibat memuru bulunmakta idi.101

1158

Zonguldak Askeri Polis ubesi; ou zaman Ereliye bal bir muavenet ubesi olarak grev yapan Zonguldak ubesinde Nevzat ve Cemil Efendiler grev yapmakta idiler.102 Cide Askeri Polis ubesi; Cide Polis Muavenet ubesi olarak isimlendirilen ubenin taharri memurlar Sulhi ve hsan Efendilerdi. ube bu iki kii tarafndan yrtlmekte idi.103 Sinop Askeri Polis ubesi; Sinop Polis ubesi nebolu Polis ubesine bal olarak kurulmutu. ube mdrlne ilk nce astemen Abdi Efendi atanm104, bu kiinin Ankaraya tayini ile yerine astemen Abdullah Efendi atand. Taharri memuru Cemil Efendi ise sivil memur olarak ube emrinde grevlendirilmiti.105 Askeri Polis ubeleri kurulularndan itibaren yrede kan ayaklanmalarn bastrlmas ve ele balarnn tespit edilmesi,106 ile yreye kmak isteyen casus107 ve isyanclarn yakalanmasnda nemli hizmetlerde bulunmutur. Ankara tarafndan Yeilordu olay sonrasnda komnist faaliyetlerin yasaklanmas zerine bu tr faaliyetlerde bulunan ahslarn takibini de Polis tekilatlar yrtmekte idi.108 20 Aralk 1920 tarihinde Askeri Polis tekilatnn yeniden dzenlenmesi srasnda blgedeki yaplanma da deitirilmitir. 109 B. Kastamonu ve Havalisi Tetkik Heyeti Amirlikleri Kastamonu ubesi; 1921 yl bte dzenlemeleri srasnda Askeri Polis ubeleri kapatlm ve yerlerine Tetkik Heyeti Amirlikleri kurulmutur. Yeni kuruluta birinci snf ube kadrolarnda en yksek rtbeli ahsn yzba olmas kararlatrlmtr. Bu karar gereince Askeri Polis ubelerinden Tetkik heyeti Amirliine evrilen ubelere yeni atamalar yaplmtr. Bu tayinler erevesinde Muhittin Paann 28 Mart 1921 tarihli bir emrinden Kastamonu THA ubesine Bartn ube Mdr Yzba Naci Efendinin tayin edildii anlalmaktadr. Yine ayn emirde, Kastamonu merkez ubesinden alnarak Zonguldak ubesine tayin edilen taharri memurunun durumlarnda deiiklik yapld bildirilmektedir. Buna gre kiiden biri Zonguldakta braklm, dierleri ise Ereli ve Amasraya gnderilmitir.110 nebolu ubesi: Yeni kadro dzenlenmesinde birinci snf Tetkik Heyeti ubelerindeki sivil memur adedi beten drde indirilmitir.Bu genel prensipler erevesinde nebolu ubesinde de personel saysnda bir azalma sz konusudur. Bu konu ile alakal olarak Kastamonu havalisi Komutan Muhittin Paann 28 Mart 1921 tarihinde ilgililere u emri verdiini gryoruz nebolu Tedkik Heyetinde Mustafa Hikmet, Selahattin, Mahmut Celal ve Zihni Efendiler bulunacaktr. nebolu ubesinden Mazhar ve Kastamonu ubesinden Abdrrahim Efendilerin Zonguldak ubesine tahvilleri icra ve tensip klnmtr.111 mkanlarn kstl oluu ve vasfl insan bulunamamas o gnlerin balca zelliidir. Bu bakmdan personel almnda azami titizlik gsterilmekte ve mmkn olduu kadar mevcut elemanlardan faydalanma yoluna gidilmektedir. Bu maksatla ikili grevlendirme yolu tercih edilmektedir.

1159

Zonguldak ubesi: stikbal Harbi yllarnda Karadeniz bilhassa Bat Karadeniz kylarndaki ehir ve kasabalar olduka nemli ve kritik bir konuma sahiptir. Bunlardan biri de phesiz Zonguldaktr. stanbuldan gelen her trl yardm ve insan mutlaka bu ehirlerden birinden geerek Anadoluya yani Ankaraya ulamaktadr. Bu bakmdan buralarda grevlendirilecek personele azami lde dikkat edilmektedir. Nitekim MMVce Zonguldak THAya 3. Tmen 10,5lik ar topu bataryasnda grevli stemen Fazl bin Osman tayin edilmitir. Ayn olayla ilgili olarak Kastamonu ve Havalisi Komutanna Genelkurmaydan 7 Temmuz 1921de bir emrin yazld grlmektedir. Bu emirde Fazl bin Osmann tayinin uygun bulunduu belirtildikten sonra bu gibi makamlara tayin edileceklere dikkat edilmesi gibi hususlar zerinde durulmaktadr. 17 Ocak 1922 tarihinde Zonguldak ubesi kapatlarak evrak ve personeli Boluya aktarlmtr.112 stihbarat almalar veMM Grubu Ankaradan M. M.e ve stanbuldan Ankaraya telgrafla verilemeyen ok gizli haberler kurye ile iki yoldan gnderilmitir. Meclisin almasndan sonra M. M. ile hemen hemen ayn dnemde Milli Savunma Bakanlna bal nebolu rtibat Zabitlii ve Mevki Kumandanl kurulmu, bunlar, gelip gidenleri denetlemek, alnan haberleri Ankaraya iletmek, gelen ulusulara yolluk vermek ve olas dman karmasn nlemekle grevlendirilmitir. 4 Mays 1921de M. M. raporlarnn Ankaraya Merkez Kumandanl kanalyla gnderilmesi, telgraf ile haber verme olana bulunamazsa, yazl olarak raporun nebolu rtibat Zabitliine gnderilmesi istenmitir. Raporlar neboluya ve Genelkurmay Bakanlna ifreli verilmi, asllar dorudan Fevzi Paaya gnderilmitir. 1922 balarndan itibaren ikinci yolun yani zmit yolunun kullanlmaya baland grlmektedir.113 Silah ve Cephane Sevkiyat Kastamonu vilayeti sahili Milli Mcadelenin ikmal iskelelerini oluturmutur. stanbulda faaliyet gsteren gruplar tarafndan114 salanan silahlar eitli vastalarla nebolu, Cide, Bartn, Kozlu, Kilimli, Zonguldak, Ereli ve Sinop limanlarna kartlarak, buralardan Cide-Kastamonu, Zonguldak-EreliBolu, nebolu-Daday-Kastamonu, Sinop-Boyabat-Takpr-Kastamonu yollarn takiben Bat cephesine ve Ankaraya ulatrlyordu. stanbul dnda eitli merkezlerden silah tccarlar vastasyla alnan silah ve cephane de ayn yollarla tanyordu. Dou cephesinde 1920 yl sonunda savan bitmesi zerine bir ksm silah ve cephane Erzurum-Trabzon yolu ile Bat Karadeniz limanlarna tand. Yine Rusyadan salanan silahlarn bir ksm nebolu Limanndan Bat cephesine ulatrlmtr. Trabzondan gelecek silahlarn sevki iin nebolu-Sinop arasndaki kk koylar kullanld. 19201921 knda kk balk motorlar Sinop-nebolu arasndaki koylara ok sayda silah ve cephane tamlard.115 Sinop Mevki Komutanlnn tespitlerine gre; arktan gelecek cephane iin bu blgede iklim artlarna uygun drt iskele bulunmaktayd. Bunlardan birincisi Sinop liman idi. Buraya karlacak cephane Boyabata kadar yollarn ve kprlerin bozuk olmas sebebiyle mekkre kollar ile tanacak,

1160

Boyabat-Takpr arasnda araba yolu bulunduu iin buradaki tama ileri Kastamonuya kadar arabalarla salanacakt. kinci liman Sinopun yedi mil batsndaki Tayana iskelesi idi. Buras her trl rzgara kar mahfuz olmakla birlikte, nadiren esen yldz rzgarlar ve poyraza kar mahfuz deildi. Buraya yaplmas dnlen iskele yaz aylarnda kayklarn rahata almalarna elverili olacakt. Tayana koyu, Sinop-Boyabat osesine be yz metre mesafede idi. Bu be yz metrelik yol alrsa kolaylkla araba ulam salanabilirdi. Mntka Komutanna gre; havalarn iyi olduu zamanlarda kayklar bu kumsala rahatlkla yaklamakta ve cephane indirebilmekteydi. nc iskele Sinopun dousunda bulunan Gerze iskelesi idi. Buraya karlan cephane ve silahlar, Gerze-Kabal yoluyla Boyabat osesini takiben Kastamonuya tanmaktadr. Drdnc iskele Aklimandr. Buras sevkyata uygun olmamakla birlikte zor durumda kalan motorlar iin cephane ve silah indirilecek yer olarak tespit edilmitir.116 Bu drt koydan Tana koyu Kastamonu Havalisi Komutanl tarafndan en uygun koy olarak tespit edilerek, buradan sevkyat yaplmasna izin verilmi dier koylar ise zaruret karsnda kullanlmtr. 3 Aralk 1920 tarihli Milli Mdafaa Vekaleti Mstear Kazm imzal bir yazda;117 Trabzondan gelecek olan motorlar iin Sinop ile Amasya arasndaki kk iskelelerin tespit edilerek, gelecek olan cephane ve silahlarn Ankaraya sevk iin otuz arabal nakliye kolu kurulmas istenmektedir. Bu yaz zerine, Trabzondan gelecek byk ve kk motorlar iin nebolu-Sinop arasndaki baz iskeleler belirlenmitir. Bunlar; atalzeytin, Kulu, Kuga, Hacveliolu, Abana, Elii, Poyrazlar, Manastr, Evrusta, Ilca, smail Reis ve Darphane iskeleleridir. Bu iskelelerin gvenlii iin Darphane ve Evrustada birer karakol ina edilmi, smail Reis, Manastr, Elii, Hacveliolu ve Kuluda karakol inaatna balanmtr. eitli yollarla nebolu ve civarna gelen cephanenin tama ilemi ilk zamanlarda Nokta Komutanlklar vastasyla yaplyordu. Daha sonra ii Sevkyat ve Nakliyat Umum Mdrlne bal Menzil Mntka Tekilat kurularak, bu tekilat tama iini sevk ve idare etmeye balad. Kastamonu Menzil Mfettilii, nakliye ii iin 63 subay, 316 askerlii ertelenmi er ve 11 mteahhitle almakta idi. nebolu-Kastamonu-ankr-Ankara arasndaki tamacl Menzil Mfettilii 240 araba, 1505 mekkre, 72 eekle salyordu.118 Sevkyat ve Nakliyat Umum Mdrlne bal olarak kurulan Menzil tekilat ise u birimlerden olumaktadr; Kastamonu Menzil Mntka Mfettilii, nebolu Hat Komutanl, nebolu, Ilgaz, Kastamonu nokta Komutanlklar, nebolu, Ilgaz, Kastamonu Erzak Ambarlklar, nebolu, Kastamonu Tehizat Ambar, nebolu, Kastamonu Mhimmat Deposu, nebolu Hizmet Ktas, nebolu Benzin

1161

Deposu, Kastamonuda nakliye kolu, nebolu Grubu Nakliye Kolu, Kre, Seydiler, Bedeirmenler, Ambarl konaklama yerleri.119 Menzil Mntka Mfettiliinin Aksz Gazetesine verdii ihale ilanlarnda tama cretleri hakknda bir takm bilgiler bulunmaktadr. Bu ilanlardan birisi u ekildedir;120 Menzil Mntka Mfettiliinden 1- Menzil emrinde almak zere mteahhit nakliye araba ve mekkre kollarna mevsuf erait ile ihtiya vardr. 2- nebolu yolundan Ankaraya kadar ve hatta deeri muvafk cretle Ankaradan avdette ayn mevaki nakliyeyi askeriyeyi ifa etmek zere zirdeki cetvelde rayi olunan miktar zerinden taleplisi uhdesindedir. Ankaradan neboluya Kadar Mevki Beher Batman Kuru Ankaradan ankrya kadar 20 20 20

ankrdan Kastamonuya kadar Kastamonudan neboluya kadar Ankaradan neboluya kadar 60

neboludan Ankaraya Mevki Beher Batman Kuru neboludan Kastamonuya kadar Kastamonudan ankrya kadar ankrdan Ankaraya kadar neboludan Ankaraya kadar Kastamonudan Ankaraya kadar 40 100 65 30 30

landa ayrca artlar kabul olunanlarn 8 Mays 1921 tarihinden itibaren szleme imzalayarak nakliye iine balayacaklar belirtilmektedir. Menzil Mntka Mfettilii tarafndan benzer ilanlar arasnda yer alan baka bir ilanda ise tama cretleri u ekilde sralanmaktadr:121 neboludan Ankaraya Mevki Beher Batman Kuru neboludan Ankaraya 120

1162

neboludan Kastamonuya Kastamonudan Ankaraya Kastamonudan ankrya ankrdan Ankaraya

40

35 75 35

Ankaradan neboluya Mevki Beher Batman Kuru Ankaradan neboluya Ankaradan ankrya ankrdan Kastamonuya Kastamonudan nebolu Ankaradan Kastamonuya 80 30 25 25 55

Bu ilanlarda dikkati eken nokta ok ksa aralklarla tama fiyatlarnn deiimi ve Ankara ynne yaplan tamalarn pahall olmasna karlk, Ankaradan nebolu ynne yaplan tamalarn ucuzluudur. Bu fiyat bize tanacak mallarn hangi tarafa daha fazla yneldiini gsterdii gibi, doal artlarnda tamada etkili bir faktr olduunu ifade etmektedir. 3 Temmuz 1921 tarihli Ak Sz gazetesine gre; Menzil Mntka Mfettilii menzildeki mteahhit kollarnn ubat 1922 tarihine kadar yapacaklar nakliyat iin denecek nakliye cretlerini yeniden tespit etmitir. Buna gre; Mevki Kuru neboludan Kastamonuya Kastamonudan ankrya ankrdan Ankaraya 33 neboludan ankrya 70 neboludan Ankaraya 100 1921-1922 K aylarnda tamaclk hizmetlerinin artmas zerine Menzil Mntka 29 37

Mfettiliklerinin skntl gnler yaadklar, bu nedenle tama ii iin cephe gerisinde bulunan efrattan faydalanma areleri dnlmtr. Bu tr efrat askerlikten tecil edilerek tama iinde kullanlmaya balanmtr.

1163

6 Mart 1922 tarihli bir gazete haberinde ise vesait-i nakliye tedarik ederek mracaatta bulunanlarn askerliklerinin ertelendii belirtilmektedir.122 Bat Karadeniz Blgesinde Kurulan Dernekler ve Faaliyetleri A. nebolu Genler Mahfeli Mtarekenin etkilerinden en fazla rahatsz olan kazalardan biri olan nebolu kazas ve halk, gayrimslimlerin faaliyetlerini de gz nnde bulundurarak tekilatlanmaya karar yerdiler. 27 Temmuz 1919da neboluda kurulan nebolu Genler Mahfeli eitli alanlarda genleri aydnlatmak iin kurulmu bir dernektir.123 Eski ttihat ve Terakki Frkas binasnda faaliyete balayan mahfel milli davann halka anlatlmasnda nemli grevler stlendi. nebolu genlerini ayn at altnda toplayan mahfel, genlerin dman saldrlarna kar eitimli olmalar amac ile Yzba Osman Nuri Beyin idaresinde talime balad. Osman Nuri Bey genleri Yldrm ve Turan takm ad ile ikiye ayrarak, milli savunma eitimi yaptrd. nebolunun milli hkmetin kaps durumuna gelmesi, Genler Mahfelinin nemini de artrd. Anadoluya gelen ayrlanlar mahfelde misafir edildi. Mahfel bu karlama trenleri dnda yol yapm, malzeme tanmas gibi ileri de yeleri vastasyla gerekletirdi.124 Milli heyecann doruk noktasna ulat gnlerde eitli enlikler dzenleyen Genler Mahfeli, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti nebolu ubesi ile ortaklaa alt.125 Zamanla mahfelin kuruluunda etkin olan genlerin askere alnmalaryla etkisi azalan mahfel126 blgede Kastamonu merkez, ankr ve erkete kurulan Genlik Kulplerinin ncs oldu. B. Kastamonu Genler Kulb Kurulu tarihi 24 Ocak 1920 yldr.127 Kulp nizamnamesi yirmi maddeden meydana gelmektedir. Birinci madde de kulbn kurulu tarihi ve ismi yer almaktadr. kinci madde de kulbn amalar, nc madde de hibir siyasi teekkl ve cemiyetle ilikisi olmadn, drdnc madde de ise ye olacaklarn vasflar yer almaktadr. Beinci maddeden yirminci maddeye kadar olan ksm tekilat ad altnda toplanarak, ye seimi, aidat, ynetim kurulu seimi ve alma eklini ayrntl bir ekilde ortaya koymaktadr. ubat 1920de yaplan seimlerde kulp idare heyeti oluturuldu. Buna gre; Mdr, Salk Mdr Dr. Ferruh Niyazi Bey, yeler ise Polis mdr Halil, Sultani Edebiyat retmeni Talat, Muhasip ve Veznedar Krml Tahsin, Katip Komiser Muavini hsan Beylerden olumakta idi.128 Kulbn 7 ubat 1920de faaliyete balad ve ilk toplantsnn yapld Darl-kura Medresesinin st katnda bir oda idi.129 Muhtemelen Haziran 1922 tarihine kadar burada faaliyet gsteren kulp yelerinin askere alnmas ile faaliyetlerinin azalmas zerine binas stiklal Mahkemesine tahsis edilmiti.

1164

1922 yl Austos ayna kadar faaliyette bulunan kulbn bu tarihte yaplan toplant sonunda ad deitirilerek Memleket Yurduna evrilmitir.130 Memleket Yurdu yeni bir nizamname hazrlayarak, yeniden tekilatland. Genler Kulb nizamnamesinde yer alan Genler arasnda tesant ve uhuvveti tesis ve temin ile terbiye-i itimaiyenin esasat- diniye, ahlakiye, milliye dairesinde tali ve tekamlne ve memleketin maddi ve manevi her trl asri ihtiyacn temine almaktr eklinde ifade edilen gaye blm Memleket Yurdu nizamnamesinde; Halkn iktisaden terakkisi, fikren tealisi, memleketin madden umrandr. Yurt ibu gayelere vusul iin irketler tesisine, milli ticaret ve milli sanayiinin inkiafna almak ve konferanslar tertip, serbest dersler, rak dershaneleri kuat edecek ve memleketin imarna ait her trl teebbs de zahir olacaktr131 eklinde deitirilmitir. Kulbn Faaliyetleri Kulp, Kastamonuda bulunan memur ve halktan pek ok gen aydn ats altnda toplamt. Kulp aydnlarn toplanp, sohbet ettikleri bir yer haline geldi. yelerin pek ounun katlm ile her gece dzenlenen bu toplantlara mlki amirler ve stiklal Mahkemesi yeleri de katlmakta idi.132 Bu olaan akam sohbetleri dnda tespitlerimize gre; kulp eitli sosyal amal toplantlar da dzenlemitir. Bu toplantlardan bir ksm eitli konularda halk aydnlatma amac gderken, bir ksm da milli davaya maddi yardm toplama amac ile tertiplenmiti. Halkn aydnlanmas amac ile yaplan konferanslar genellikle Mektep-i Sultani salonunda dzenleniyordu. Bu toplantlara konumac olarak, stiklal Mahkemesi bakan Necati Bey,133 stiklal Mahkemesi yelerinden Tevfik Rt (Aras), Hamdi, Neet134 ulemadan Baha Said135 stinaf Mahkemesi yesi Medeni Beyle,136 Kastamonuya gelen eitli yazar ve devlet adamlar katlmakta idi. Milli davaya maddi destek salamak amac ile kulp tarafndan konserler dzenlenmitir. Azerbaycanl Hafz smail Hakk Bey, Ali Dede Sleyman Sani, Mehmet mer, Zht, Kadir Bey ve sair baz musiki inaslarn katld konserlerin geliri Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine teslim edilmitir.137 Yine bu tr faaliyetlerden olmak zere, kulp yeleri yerli kuma giyme,138 kimsesiz ocuklar snnet ettirme139 ve kulb okuma salonu haline getirmek iin kitap toplama kampanyas140 gibi giriimlerde bulunmulardr. yelerinin gen aydnlardan olumas ile vilayetin eitli yerlerinde ak bulunan kaymakamlk kadrolarna ve devlet memurluklarna gnll olarak atandlar. Safranbolu olaylar srasnda kulp yelerinden oluturulan propaganda gruplar blgeye giderek kar-propagandalarla halkn teskin edilmesinde aktif olarak grev aldlar.141 C. ankr ve erke Genler Mahfeli 5 Temmuz 1920de ankrda, 12 temmuz 1920de ise erkete Genler Mahfeli142 adyla dernekler kuruldu. Bu iki kurulu Kastamonu ve neboluda kurulan genlik derneklerine benzemekle birlikte aralarnda tekilat bakmndan bir balant bulunmamaktadr. Kastamonu vilayeti ierisinde

1165

kurulan bu drt genlik dernei birbirlerinden bamszdlar. Her ne kadar nebolu ve Kastamonu genlik dernekleri nizamnamelerinde ube alabilecei yolunda kaytlar bulunmasna ramen ubemerkez ilikisine rastlanmamaktadr. Gerek Peker, gerekse Akszc ankr ve erkete kurulan derneklerden sz ederken Ak Sz kolleksiyonlarndan faydalanmlardr. Verdikleri kuru tarihleri de Ak Sz gazetesinin mahfillerin al haberi ile ayn tarihlidir. Gazetede derneklerin kurucular ve yeleri hakknda bilgiye yer verilmedii iin kuruculardan ve yneticilerden sz edilmemektedir. Bu derneklerin faaliyetleri ile ilgili olarak Mdafaa-i Hukuklarn almalarna yardmc olmalar dnda fazla bir bilgiye sahip deiliz. Bildiimiz kadar ile ankr Genler Mahfilinin musiki ve idman olmak zere iki ubesi vard.143 D. Hilal-i Ahmer Cemiyeti Kuruluu Balkan savalarna dayanan cemiyetin, stanbulun igalinden sonra Anadoluda yeniden tekilatland grlr.144 Anadolu Murahhaslna bal olarak Kastamonuda ube almas giriimi 26 Ocak 1921de balamtr.145 Bu tarihte Mektep-i Sultani salonunda ilk toplant yaplmtr. Toplantya katlanlara cemiyetin nemi ve faydalar konusunda Reit, Refik evket, Enver ve Binba Rza beyler tarafndan aydnlatc bilgiler verildikten sonra gizli oylama ile Kastamonu Hilal-i Ahmer kurucu heyet-i merkeziye seildi.146 29 Ocak 1921de heyet-i merkeziye kendi aralarnda bir heyet-i idare oluturdular.147 Heyet-i idarenin fahri bakanlna Muhittin Paa seildi. kinci bakanla Shhiye Mdr Ali Kemal Bey, Umumi Katiple Operatr Cemil Bey, Veznedarla Hac Necip Bey, Veznedar yardmclna Numan Bey seilmiti. Cemiyet bir taraftan Bat Karadeniz blgesinde tekilatlanrken dier yandan da eitli yardm kampanyalar dzenlemeye balad. Nisan 1921e kadar, ksa bir zamanda 3000 lira toplayarak Merkez-i Umumiye gnderdi.148 Cemiyet kuruluundan itibaren Safranbolu, Tosya, Arata ubeler aarak 17 ubat 1921 tarihine kadar Safranbolu ubesi 3000 lira toplayarak Kastamonu merkez ubesine gnderdi.149 Mart ve Nisan aylarnda dier kaza merkezlerinde de ubeler aan cemiyet, kampanyalarn sinema gsterileri ve sergilerle yrtmeye devam etti.150 Kurulula birlikte, cemiyete bal kadn kolu oluturma giriimleri de balad. Bu konuda ilk resmi alma Mart 1921de balamtr. Kastamonu ve Havalisi komutan Muhittin Paann hanm tarafndan balatlan alma, 21 Nisan 1921de noktalanarak Hilal-i Ahmer kadnlar kolu oluturuldu.151 Heyet-i idareye reis olarak; Muhittin Paann ei, ikinci bakanla elebi Efendinin ei, veznedarla zbelizade Hafz hanm, katiplie Operatr Cemil erif Beyin hanm seilerek almalara balamlardr.

1166

Kadnlar kolunun ilk faaliyeti 29 Nisan 1921de Mektep-i Sultan salonunda dzenlenen konser oldu. Bu konserden elde edilen gelir, Hilal-i Ahmere verildi.152 Kadnlar kolu da tpk erkekler gibi kazalar dahilinde ubeler amaya alt. Bu ubeler vastasyla elde edilen gelirler Kastamonu merkez Hilal-i Ahmerinde topland.153 kinci kongresini 28 ubat 1922 de yapan Hilal-i Ahmer Cemiyeti Kastamonu ubesi,154 nc kongresi 1923te yaparak155 bakanla Vali Sleyman Nuri Bey getirilmiti. Cemiyet yardm kampanyalar dnda da faaliyetlerde bulundu. Bunlardan biri Cidede meydana gelen ktlk dolays ile bu ubenin 1921de toplad yardmlar, buradaki ihtiya sahiplerine verildi. Ayrca Kastamonu merkez ubesinden zaman zaman buraya yiyecek yardmlar da yapld.156 Cemiyet 1921de Sakarya Sava srasnda Kastamonuda 700 yatakl bir hastane kurarak, savata yaralananlar tedavi ettirdi.157 E. Muallimler Cemiyeti Cemiyet 25 Kasm 1919 tarihinde kurulmutur.158 Ak Sz gazetesinde yaynlanan nizamnamesine gre; cemiyetin btn vilayete amil olaca belirtilmektedir. Nizamnamenin gayeler blmnde belirtildii gibi cemiyet bir meslek teekkl olarak; retmenlik mesleinin reticilik ve eitim uzvundan faydalanarak, hitap ettii toplumu belli gayeler ierisinde eiterek, sosyal bir hedefe ulamaya almakta idi. Cemiyetin idare heyeti; Mektep-i Sultani Mdr Mehmet Behet, Darlmuallimin Mdr Remzi, Medrese Mdr Zht, Sultani retmenlerinden Talat ve Hayrettin beylerden olumakta idi. Cemiyetin faaliyete balad bina, tekke altnda eski bir oteldi. ki katl olan bu binann alt kat cemiyet gazinosu, st kat ise heyet-i idare salonu ve rak dershanesi olarak dzenlenmiti.159 Cemiyet ilk faaliyet olarak esnaf ve sanatkar raklarna gece dersleri verdi. Bu gece derslerinde cemiyet tarafndan tespit edilen retmenler grev ald.160 Yine cemiyetin ilk faaliyetleri arasnda gelir temin etmek amac ile dzenlenmi sinema gsterileri de yer almaktadr.161 Bu tr faaliyetlerini Milli Mcadele sresince devam ettiren cemiyet, Hilal-i Ahmer Cemiyeti ile beraber baz yardm kampanyalarnda da bulundu.162 Cemiyetin amalar arasnda belirtilen halk aydnlatma amac ile toplant dzenleme iini de zaman zaman gerekletirdii bilinmektedir.163 Cemiyet daha sonra Ankarada faaliyete balayan Muallimler Cemiyeti ile birlemitir. F. Safranbolu Muin-i Maarif Cemiyeti 14 Mart 1920 tarihli Ak Sz gazetesinde nizamnamesi yaynlanan164 cemiyetin kurulu tarihi 23 Ocak 1920 yldr. Kastamonu Muallimler Cemiyetinden bamsz olarak kurulan cemiyetin

1167

kurucusu Eczac Hidayet Bedir. Kurucular arasnda htiyat zabiti Mehmet Hilmi, dadi Mdr Ali Hilmi isimleri de bulunmaktadr.165 Nizamnameden anlaldna gre, cemiyet, okul andaki kimsesiz ocuklarn okumalarn salayacakt. Maarifin daha iyi ilemesi iin bu imkanszlklar iinde bulunan ocuklara maddi ve manevi yardmlar salamay planlamakta idi. G. htiyat Zabitleri Cemiyeti Kastamonu htiyat Zabitleri Cemiyeti, 23 Eyll 1920 tarihinde Ak Sz gazetesi idarehanesinde kurulmutur.166 Cemiyetin amac ihtiyat zabitlerinin hukuki ve idari haklarnn korunmasn salamakt. Bu haliyle cemiyet tamamen mesleki bir dayanma rgt grntsnde idi. Yirmi maddeden oluan cemiyet nizamnamesinde, cemiyetin ileyii, ye ve idare heyeti seimleri, gelirleri ve harcamalarnn nasl yaplaca tespit edilmitir.167 Nizamname blmden olumaktadr. Birinci blmde cemiyetin kurulu maksad, ikinci blmde tekilat yaps, nc blmde ise idare heyetinin seimi ve vazifeleri belirtilmektedir. Cemiyetin akbeti ve faaliyetleri hakknda fazla bilgi bulunmamakla birlikte, cemiyet muhtemelen Kastamonu Genler Kulb ile birlemiti. Ak Sz gazetesini karanlar arasnda ve Genler Kulb yeleri arasnda ok sayda ihtiyat zabiti bulunmas bu ihtimali dorulamaktadr. H. Kastamonu lim Dernei Dernek blgenin tarihi, corafi, iktisadi, shhi, itimai ve zirai meselelerini tetkik etmek zere retmeler tarafndan kurulmutur.168 Dernein kurulu almalarn 8 Mays 1922 tarihinde Muallimler Cemiyeti merkezinde yaplan toplantlarla gerekletirdi. Bu toplantlarda alnan kararlara gre; dernek bakanlna Vali Rafet Bey getirildi. yeler ise Belediye Bakan Fazl Berki, Trabzon milletvekili ve stiklal Mahkemesi yesi Benizade Hamdi Beylerdi. Toplantlarda alnan kararlar gerei, cemiyet nizamnamesinin hazrlanmas iin, Benizade Hamdi, Shhiye Mdr Talat Beyle Ak Sz gazetesi yazarlarndan Davavekili Abdulahat Nuri ve smail Hakk (Uzunarl) grevlendirildi.169 Dernein kurucu yeleri arasnda yer alan smail Hakk Uzunarl Ak Szde yaynlad makalede170 blge tarihinin ve corafyasn aratrlmasnn zerinde durarak, vilayet salnamelerine ve tarihimize geecek yanl bilgilerin bu vasta ile nleneceini ileri srmektedir. Blge tarihinin aratrlmas konusunda lim Derneinin amacna uygun olarak smail Hakk Uzunarl blge tarihi ile ilgili yerel basnda seri makaleler yaynlamaya balad. Daha sonra dernein faaliyetlerine katkda bulunmak iin blgede yapt gezileri de yaz dizisi olarak yaynlayan Uzunarl, devrin ve blge tarihinin aydnlnmasna katkda bulunmutur.

1168

3 Temmuz 1922de kurucu yeler bir araya gelerek heyet-i idare ve ilim encmeni yelerini setiler. Sekiz kiiden oluan heyet-i idare yeleri arasnda u isimler bulunuyordu; Vali Rafet Bey, Maarif Mdr Sadk Bey, Ak Sz Gazetesi Mdr Hsn Bey, Sanayi Mdr Talat Bey, Shhiye Mdr Ali Kemal Bey, Sultani Mdr kr Bey, oruhluzade Hilmi, Davavekili Abdulahat Nuri Bey. 5-8 Temmuz 1922de Ak Sz gazetesinde yaynlanan lim Dernei nizamnamesi otu maddeden olumakta idi. Bu otuz madde alt blmde toplanmt. Birinci blmde dernein amac, Kastamonu vilayetinin ahval-i tarihe ve corafya ve ahval-i itimaisini171 aratrarak ortaya karmak, bu konularda eserler vcuda getirerek milli benliin ve medeniyetin gelimesine katkda bulunmak eklinde ifade edilmektedir. kinci blmde Tekilat ve Aza bal altnda aza-faale maarif ve fahri olmak zere nevi ye bulunaca belirtilmektedir. nc blmde heyet-i Umumiye bal altnda umumi heyetin yetki ve almas ayrntl olarak ortaya konmaktadr. Drdnc blm Heyet-i darenin seilme, alma ve denetimini tanzim etmektedir. Beinci blmde Encmenler ve Heyet-i Merkeziye bal altnda kurulan tarihi, corafi, itimai komisyonun almas, ye says, yeni komisyonlar kurulmas artlarn iermektedir. Altnc blm, cemiyete bal ubeler kurulmas, almalar ve denetlenmesini ieren maddelerden oluuyordu. Dernek faaliyetlerini vali Rafet Beyin Adanaya tayin olmasna kadar srdrd.172 Dernein en nemli katks bu dnemde Kastamonu basnnda blge tarihi ve corafyas zerine yaplan yaynlarn artmasdr. Kastamonu lim Dernei ile ayn amac paylaan baka bir dernek ise Bartn lim ve rfan Derneidir. Maarifi ykselme amac ile kurulduu belirtilen dernein fahri bakan vali Cemal Beydi.173 I. Himaye-i Etfal Cemiyeti I. Dnya Sava ve arkasndan devam eden Milli Mcadele pek ok insann cephelerde ehit olmas ile geride kalan yetimlerin bakm ve barnmalarn gndeme getirmiti. Kastamonu ve civarnn savalarda en fazla ehit veren iller arasnda yer almas, yetimlerin bakm ve barndrlmas iin yardmseverleri harekete geirmek amac ile cemiyetin Ankara merkeze bal olarak 19 ubat 1922 tarihinde Kastamonu ubesi almtr.174 Kastamonu ubesinin almasna nayak olan Kastamonu stiklal Mahkemesi bakan Necati Beydir. Necati Bey ayn zamanda Ankara merkez ubenin de kurucu yeleri arasnda yer almaktadr. Cemiyet yardm cemiyeti zellii tamas dolaysyla halkn konu zerindeki hassasiyet ve dikkatini ekmek zere her konuda olduu gibi bu konuda da Ak Sz gazetesi ile ibirlii iinde gazetede 17 ubat 1922 tarihinde bir bamakale ile cemiyetin nemini dile getirdi.175 Gazete 18 ubat 1922 tarihli nshasnda da Umumi nizamnameden baz alntlar yaparak, nemli noktalar vurgulamaya alt. Bu tantm yazlarndan sonra 19 ubat tarihinde cemiyet kurularak almalarna balad.

1169

20 ubat 1922 tarihinde belediye binasnda stiklal Mahkemesi bakan Necati Beyin bakanlnda bir araya gelen kurucu yeler, ubenin yrtme organ olan heyet-i idareyi setiler.176 Buna gre, bakanla eyh Ziya Efendi, ikinci bakanla, Doktor Fazl Berki Bey, katiplie; Ali Emin efik Bey, veznedarla; Ali avu zade Gkmen Bey, muhasiplie ise Ak Sz gazetesi mdr Hsn Bey seildi. ubenin faaliyetleri arasnda kimsesiz ocuklar snnet iin dn dzenlemek,177 yardm kampanyalar dzenleyerek organize etmek,178 gibi faaliyetler bulunmaktadr. Yine ehirde yetim ocuklar iin yetimhane almas iin almalarda bulunulmutur.179 . ki ile Mcadele Cemiyeti Cemiyet vali Cemal Bey tarafndan Nisan 1920 yl balarnda kurulmutur. Cemal Beye gre, byle bir cemiyetin kurulmas bir taraftan Rum ve Ermenilere gidecek olan iki parasn nlemek, dier yandan toplum ierisinde sarholuktan dolay kabilecek karkl nlemek ve muhafazakar halkn Milli Mcadeleye daha gnlden katlmasn salamakt.180 Ak Sz gazetesinin 11 Nisan 1920 tarihli nshasnda yaynlanan, cemiyet nizamnamesine gre; vilayette valinin sancak, kaza ve nahiyelerde idare amirlerinin bakanlnda kiiden oluan kurullar vastasyla mntkalarndaki iki satan yerleri kapatacaklard. ki satmakta srarl kiilerle, iki ierek sarho olanlar polis ve jandarmaya teslim olunacakt.181 Cemal Bey bunlara ceza verilmesi konusunda da yetkisini kullanarak, iki ienlere yz sopa cezas verilmesini, bu suu tekrarlayanlarn vilayet haricine srlmesini emretmiti. Jandarma ve polis tarafndan ele geirilen iki ve hammaddesinin imhasn istedi. Daha sonra men-i mskirat kanunu TBMMsinden karak Kastamonuda balatlm olan uygulamann tm yurda yayld grlr. Cemiyet ayrca ikinin ktlklerini halka anlatmak amac ile eitli konferanslar dzenlemitir. Ak Sz gazetesi de iki aleyhindeki yazlar ile cemiyeti desteklemitir.182 J. Cide Evlendirme Cemiyeti Cemiyetin kurulma amac, ilede ok sayda dul kadnn akta, geim sknts ile babaa kalmasdr. Ayrca ilede btn Anadoluda olduu gibi gelenekler dolaysyla evlenmek zordur. Cide erkeklerinin maden ve denizcilik gibi ilerde almalar ve savalarda verilen kayplar dolaysyla Cide ileri gelenleri byle bir dernein kurulmasna nclk etmilerdi.183 Cemiyet hkmet ve hayrsever zenginlerden ald yardmlarla bir evlilik kampanyas balatmt. Bu kampanyalarda Cideye bal lyasbeyde 28, Horsada 38, Baltacda 25, Gblede 23, Trforda 28 kz ve dul evlendirilmiti.184 K. Himaye-i Ahlak Cemiyeti

1170

Cemieyet Kastamonu merkezinde 6 Eyll 1920de kurulmutu. Gayesi ise fuhula mcadele idi. Cemiyet bu gaye iin konferanslar vermekte ve yerel basnda makaleler yaynlanmasn salamakta idi.185 L. slam Kadnlar altrma Yuvas Kadnlar altrma Dernei kimsesiz ve bilgisiz kadnlara i salamak amac ile kurulmutu. Bu amala her hafta pazartesi gnleri ehrin ileri gelen aydn hanmlar tarafndan hayat ve yurt bilgisi dersleri veriliyordu.186 Ak Sz gazetesi koleksiyonlarnda ise cemiyetle ilgili ilk bilgi 12 Eyll 1920 tarihini tamaktadr. Sz konusu haberde, Ekim ay ierisinde slam Kadnlar altrma Yuvas adnda bir dernein stinaf mdde-i Umumisi Hasan ve Telgraf bamdr Enver beylerin hanmlar tarafndan kurulmasna alld yazldr. Habere gre; Dernek biki, diki ve nak ileri retecek, bylece Trk kadnnn kendi ilerini kendisinin yapmas salanacakt.187 Yine Ak Sz gazetesi 9 Kasm 1920 tarihli nshasnda, Reji mdr mer Beyin kerimeleri hanmefendi tarafndan bir hafta nce slam Kadnlar altrma Dernei adyla bir dernein aldn yazmaktadr.188 Bat Karedeniz Blgesi Milli Mcadele tarihimiz asndan nemli bir yere sahiptir. Bu nemini en fazla silah ve cephane tamacl gstermi olmasna ramen, dernekleme, istihbarat ve askeri tekilatlanma alarnda da blge son derece nem kazanmtr. Blgede kurulmu olan eitli dernekler, Milli Mcadele sresince blge insannn sivil toplum rgtlenmesine verdii nemi gstermesi yannda, devlet-toplum btnlemesi ile toplumun eitli sorunlarna kendi aralarnda tekilatlanarak nasl zmler rettiklerini gstermesi asndan da nemlidir. Sava ve askeri tekilatlanma dediimizde aklmza gelen en nemli nokta savan yrtld cephelerdir. Milli Mcadele tarihimiz asndan bu yn srekli olarak vurgulanan bir noktay tekil etmesine karlk, Bat Karadeniz blgesindeki askeri tekilatlanma bize cephe kadar cephe gerisinin de askeri tekilatlanma asndan nemli olduunu gstermektedir. Gerek askeri istihbarat rgtlenmesi gerekse blge gvenlii asndan meydana getirilen askeri yaplanma kurtulu mcadelemizin cephe gerisinin yanstmas asndan da nem arz ettiini gstermekt 1 brahim Bey (brahim Hakk Aktan) 1878 ylnda Yanyada domu, 1903de Mlkiyeyi

bitirdikten sonra eitli kaymakamlk ve mutasarrflk grevlerinde bulunmu, 1918de Balkesir Mutasarrf iken Kastamonu Valiliine atanmtr. Kamil Erdeha; Milli Mcadelede Vilayetler ve Valiler, stanbul 1975, s. 210. 2 Nurettin Peker, 1918-1923 stiklal Savann Vesika ve Resimleri, nn, Sakarya ve

Dumlupnar Zaferlerini Salayan nebolu ve Kastamonu Havalisi, stanbul 1955, s. 26-28. 3 Refik Halit Karay; Minelbab lelmihrab, stanbul 1964 s. 173-174.

1171

Sinop olay iin bkz. Sinop Mektupusu Hseyin Hilmi(Ulu)nin Nurettin Pekere

gnderdii olayla ilgili hatralar. Nurettin Peker; a.g.e., s. 50-61. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ali Fuat Cebesoy; Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 125, 135-140. Atatrk, Nutuk, C. I, s. 163-168. Atatrk, a.g.e., s. 139; Nurettin Peker; a.g.e., s. 96-97. Ali Sarkoyuncu; Milli Mcadelede Zonguldak ve Havalisi, Ankara 1992. s. 113. Sarkoyuncu, a.g.e., 114. Sarkoyuncu; a.g.e., s. 144-115. Hsn Akszc; stiklal Harbinde Kastamonu, Kastamonu 1933, s. 6-7. Nurettin Peker; a.g.e., s. 18-21, 34-35. Nurettin Peker; a.g.e., s. 18. Nurettin Peker, a.g.e., s. 246-247. Hsn Aksc; a.g.e. S. 10; Aziz Demirciolu, 100 Yllk Kastamonu Basn 1872-1972,

s. 58-60 Nurettin Peker; a.g.e. S. 31-32. 16 17 18 Nurettin Peker; a.g.e. s. 30-31. Hsn Aksz; a.g.e., s. 10-11; Aziz Demirciolu; a.g.e., s. 63. Gazeteyi liseyi yeni bitiren Hsn Aksz, Hamdi elen, Tatl zade Emin Bey

karacaklardr. Hsn Akszc; a.g.e., s. 10-11; Aziz Demirciolu; a.g.e., s. 63. 19 Mektep-i Sultanide grev yapan retmenler unlard; Mehmet Behet(Mdr) Ahmet

kr(Behet Beyden sonra mdrl yrtecektir), Ahmet Talat, smail Hakk, Rasim Bey, Tevfik Bey, Behet Bey, Hilmi Bey, Naci Bey, Esat Bey, Ahmet Zeki Bey, Fevzi Bey, Cevdet Bey, Cevdet Salih, Sabri, Abdulbahaeddin, Kazm Beyler; Ak Sz; 19 Terinisani 1339, 20 Kanunusani 1339. 20 21 22 23 Ak Sz; 27 Eyll 1335. Ak Sz; 2 Terini evvel 1335. Ak Sz 2 Mays 1336. Faik Reit Unat; Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Kuruluuna Ait

Vesikalar Tarih Vesikalar; CI, S. 1 Haziran 1941, s. 3-9; Ak Sz; Mdafaa-i Hukuk seimleri, 26 Mart 1339, 27, 28, 29, 30 Mart 1339.

1172

24

Kastamonu merkezi mntkalarndan Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine seilenlerin isimleri iin,

Rahmi iek; Milli Mcadelede Kastamonu, (Yaynlamam Doktora tezi) Ankara 1991, s. 87. 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 Ak Sz; 15 Mart 1339. Cumhurbakanl Arivi; A. III-3, D. 14, F. 56-1; Ayrca Unat; AGM, s. 161-170. Peker, a.g.e., 94. Hsn Akszc; a.g.e., s. 20-23, 61. Miting program ve mitingde yaplan konumalarla ilgili olarak bkz. iek, a.g.e., 90-91. zmir Muhtacinine Yardm, Ak Sz; 21 Kanun-u evvel 1335. Ak Sz; 19 Terin-i evvel 1335. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., s. 111-112. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., s. 115-118. Ali Sarkoyuncu, a.g.e. s. 116-118. Ali Sarkoyuncu, a.g.e., s. 119-123. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., s. 123-126. Ali Sarkoyuncu; a.g.e. s. 127-129. Ali Sarkoyuncu; a.g.e. s. 131-132. ATASE Arivi; KL. 952, D. 17, F. 28. ATASE Arivi, KL. 601, D. 17, F. 31. ATASE Arivi; KL. 1017, D. 23, F. 8; Muhittin Paann grev yapt tarihler iin bkz. Ak

Sz; 28 Terin-i evvel 1337. 42 43 44 45 46 ATASE Arivi; KL. 954, D. 11, F. 1. TBMM Zabt Ceridesi; C. V, s. 287. ATASE Arivi; KL. 953, D. 9, F. 31. ATASE Arivi; KL. 953, D. 9, F. 31-12. Nurettin Peker; a.g.e., s. 418.

1173

47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63

ATASE Arivi; KL. 1285, D. 3, F. 1-5. ATASE Arivi; KL. 953, D. 9, F. 25. ATASE Arivi; KL. 1488, D. 17, F. 1-3. T. . H. dari Faaliyetler; S. 389; izelge: 6-7. ATASE Arivi; KL. 601, D. 3, F. 61. Cumhurbakanl Arivi; A. II 9-C, D. 39, F. 1. Cumhurbakanl Arivi; A. III 9. C, D. 39, F. 15-1. ATASE Arivi; KL. 601, D. 3, F. 61. ATASE Arivi, KL. 954, D. 14, F. 15. ATASE Arivi; KL. 954, D. 14, F. !5-2. ATASE Arivi; KL. 1292, D. 15, F. 1-3. ATASE Arivi, KL. 1292, D. 15, F. 10. ATASE Arivi; KL. 956, D. 21, F. 10, 8-3. ATASE Arivi; KL. 1203, D. 2, F. 1-76-99. Cumhurbakanl Arivi; A. III-9. C, D. 39, F. 33-6. ATASE Arivi; KL. 956, D. 22. F. 1. Mesut Aydn; Milli Mcadele Dneminde TBMM Hkmeti Tarafndan stanbulda Kurulan

Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, stanbul 1992, S. 182-183. 64 65 66 67 68 69 70 Ycel zkaya; Milli Mcadelede Atatrk ve Basn (1919-1921), Ankara 1989, s. 55. ATASE Arivi KL. 622, D. 18, F. 84; KL. 1305, D. 1, F. 36. ATASE Arivi; KL. 601, d. 17, F. 92. ATASE Arivi; KL. 952, D. 3, F. 20. ATASE Arivi; KL. 956, D. 23, F. 5-2. DSTR; 10. 3. 1337; 28. 2. 1338. s. 41. TH. Deniz Cephesi; s. 160-170.

1174

71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85

ATASE Arivi; KL. 956, D. 22, F. 1. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., s. 290-291. Trk stiklal Harbi (Deniz Cephesi ve Hava Harekat); C. V. Ankara 1964 s. 30. Trk stiklal Harbi, C. V. s. 16. Trk stiklal Harbi, C. V. s. 31. Trk stiklal Harbi; C. V. s. 32, 64. Trk stiklal Harbi; C. V. s. 65-66, 73. Trk stiklal Harbi; C. V. s. 31. Trk stiklal Harbi; C. V. s. 240, 511. Trk stiklal Harbi(stiklal Harbinde Ayaklanmalar), C. VI. Ankara 1974 s. 102-110. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., s. 135-136. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., s. 138. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., s. 138-139. Fahri Can; lk Milli Kuvvet Nasl Kuruldu Yakn Tarihimiz, C. II, S. 14, S. 29-30. Nurettin Peker; l, Esir Olma, stiklal Savanda Ereli, Alemdar Kurtarma Gemisinin

Kahramanl, stanbul 1966, muhtelif sayfalar. 86 87 88 13-14. 89 90 91 92 93 Hamit Pehlivanl; a.g.e., s. 28-30. ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F1-7. Rahmi iek; a.g.e., s. 161-165. ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 117. ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 10-5. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., 140-144. Ali Sarkoyuncu; a.g.e., s. 144-146. Hamit Pehlivanl: Kurtulu Sava stihbaratnda Asker Polis Tekilt, Ankara, 1992. s.

1175

94 95 96 97 98 99

ATASE Arivi; KL. 956, D. 21, F10, 18-3. Nurettin Peker; a.g.e., s. 269-270. ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 1-5; KL. 952, D. 6, F. 10-5. ATASE Arivi; KL. 954; D. 6, F. 1-1. ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 10-4, F. 1-6. ATASE Arivi; KL. 954, D. 6, F. 1-1.

100 ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 1-3. 101 ATASE Arivi; KL. 954, D. 6, F1-1; KL. 952, D. 6, F1-3. 102 ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 1-6. 103 ATASE Ariv; KL952., D. 6, F. 10-5. 104 ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 1-7. 105 ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 117. 106 ATASE Arivi; KL. 952, D. 6, F. 1. 107 Nurettin Peker; a.g.e., s. 272-274. 108 ATASE Arivi; KL. 955, D. 17, F. 19-20. 109 Hamit Pehlivanl; a.g.e., s. 60-65. 110 ATASE Arivi; KL. 955, D. 17, F. 14-2. 111 ATASE Arivi; KL. 955, D. 17, F. 14-2. 112 Hamit Pehlivanl; Kurtulu Sava stihbaratnda Tedkik Heyeti Amirlikleri, Ankara 1993, s. 29-31. 113 Blent ukurova; Kurtulu Savanda Haber Alma ve Yer alt almalar, Ankara 1994. s. 60-61. 114 Aydn; a.g.e. s. 23-116. Ayrca Blent ukurova; Kurtulu Savanda Haberalma ve Yeralt almalar, Ankara 1994. s. 33-53. 115 Rahmi iek; a.g.e., s. 210-211. 116 ATASE Arivi; KL. 953, D. 10, F. 5-2.

1176

117 ATASE Arivi; KL 953, D. 10, F. 3. 118 iek; a.g.e. s. 214-215. 119 iek; a.g.e. s. 215-216. 120 Ak Sz; 26 Nisan 1337. 121 Ak Sz; 28 Nisan 1337. 122 Ak Sz; 6 Mart 1338. 123Mahfelin Nizamnamesi iin bkz. Ak Sz; 27 Temmuz 1335; Ayrca Nurettin Peker; a.g.e. s. 47-49. 124 Ak Sz; 23 Eyll 1336; nebolu Genler Mahfeli yeleri nebolu-Abana yol ve kpr yapmnda gnll olarak almaya baladlar haberini vermektedir. 125 Ak Sz; 11 Terin-i sani 1336. 126 Ak Sz gazetesinde yer alan bir habere gre; yelerinin ounluu askere alnmasna ramen mahfel, almalarn vnlecek bir ekilde srdrmeye devam ettii, ye saysnn ise 40 olduu yazldr. 13 Nisan 1338. 127 Ak Sz; 25 Kanun-u sani 1336. 128 Ak Sz; 8 ubat 1336. 129 Daha sonralar kulp Ankara yolumda ttihat ve Terakki Partisinin ubesi olarak ina edilmeye balanan fakat bitirilemeyen binay bitirerek, buraya tand. Ak Sz; 28 Haziran 1338. 130 Ak Sz; 31 Austos 1338. 131 Ak Sz; 31 Austos 1338. 132 Hsn Aszc; a.g.e., s. 73. 133 Saruhan Milletvekili Necati Bey, bu hizmetlerden dolay kulbn fahri bakanlna seilmitir. Ak Sz; 13 Austos 1338. 134 Ak Sz; 18 Terini Sani 1336. 135 Baha Saidin verdii konferansn konusu Anadolunun Asyadaki Vazifesi idi. Ak Sz; 30 Kanun-u Sani 1336. 136 Medeni Beyin konferans konusu Anadolu Ne stiyor baln tamaktadr. Ak Sz; 27 Kanun-u evvel 1337.

1177

137 Ak Sz; 28 Haziran 1336. 138 A Sz gazetesi yerli kuma giyme kampanyasn Genler Kulbnn Hayrl Bir Teebbs bal ile vermektedir. 15 Haziran 1337. 139 Ak Sz; 15 Haziran 1337. 140 Kastamonu Vilayet Gazetesi; 10 Eyll 1336; Ak Sz; 9 Eyll 1336. 141 Hsn Akszc; a.g.e., s. 72. 142 Ak Sz; 12 Temmuz 1336; 5 Temmuz 1336. 143 Nurettin Peker; a.g.e., s. 197-198; Akszc; a.g.e., s. 80. 144 Mesut apa; Kzlay (Hilal-i Ahmer) Cemiyeti (1914-1925), Ankara 1989, (Yaynlanmam doktoru tezi) s. 51-52. 145 Ak Sz;27 Kanunusani 1337. 146 Heyet-i merkeziye yesi olarak on iki kiinin isminin yer ald liste Ak Sz gazetesinin 27 Kanun-u Sani 1337 sayl nshasnda yaynlanmtr. 147 Ak Sz; 31 Kanun-u sani 1337. 148Hakimiyet-i Milliye; 29 Mart 1337. 149 Ak Sz; 17 ubat 1337. 150 Ak Sz; 14 ubat 1337, Hilal-i Ahmer Menfaatine Fevkalade Sinema. 151 Ak Sz; 22 Nisan 1337. 152 Ak Sz; 27Nisan 1337. 153 Ak Sz; 27 Nisan 1337; 21 ubat 1338. 154 Ak Sz; 21 ubat 1338, 7 Mart 1338. 155 Ak Sz; 4 Terini sani 1338. 156 Ak Sz; 14 Kanun-u Sani 1338. 157 Ak Sz; 15 Eyll 1337. 158 Ak Sz; 30 Terin-i evvel 1335. 159 Ak Sz; 21 Kanun-u evvel 1335 Muallimler Cemiyeti Kulb.

1178

160 Ak Sz; 7 Kanun-u evvel 1335, 14 Kanun-u evvel 1335. 161 Ak Sz 7 Kanun-u evvel 1335. 162Ak Sz; 26 Haziran 1338. 163Ak Sz 26 Temmuz 1338, Muallimler Cemiyetinde Konferans. 164 Ak Sz; 14 Mart 1336. 165 Ak Sz; 29 ubat 1336. 166 Hsn Akszc; a.g.e., s. 78de kurulu tarihi olarak 2 Temmuz 1919 olarak gsterirken, Ak Sz gazetesi nshalarnda cemiyetin kuruluu 23 Eyll 1920 olarak grlmektedir. Ak Sz; 27 Eyll 1336. 167Ak Sz; 27 Eyll 1336. 168 Ak Sz; 6 Mays 1338. 169 Ak Sz; 9 Mays 1338. 170 smail Hakk Uzunarl; Kastamonu lim Dernei, Ak Sz; 5 Mays 1338. 171 Ak Sz; 5-8 Temmuz 1338. 172 Hsn Akszc; a.g.e., s. 82. 173 Hsn Akszc; a.g.e., s. 80-81. 174 Ak Sz; 18 ubat 1338. 175 Ak Sz;17 ubat 1338. 176 Ak Sz;21 ubat 1338. 177 Hsn Akszc; a.g.e., s. 81-82;Nurettin Peker; a.g.e., s. 407. 178 Ak Sz;20 Nisan1338. 179 Nurettin Peker; a.g.e., s. 407. 180 Mevlut Baysal; ki ile Mcadele Cemiyeti Yakn Tarihimiz, C. II, s. 24; Nurettin Peker; a.g.e., s. 175. 181 Ak Sz; 11 Nisan 1336. 182 Hsn Akszc; a.g.e. s. 79-80.

1179

183 Ak Sz; 25 Nisan 1336. 184 Nurettin Peker; a.g.e., s. 200. 185 Hsn Aksc; a.g.e., s. 81. 186 Nurettin Peker; a.g.e., s. 175. 187 Ak Sz; 13-14 Eyll 1336. 188 Ak Sz; 9 Terin-i sani 1336.

1180

Kurtulu Sava Srasnda stanbul Hkmetleri le Kuv-Y Milliye Arasndaki Mnasebetler / Prof. Dr. Metin Ay [s.700-717]
Balkesir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye tilaf devletleri, 30 Ekim 1918de ok ar koullar tayan ve baz maddeleri asndan da birtakm gizli amalar olduu aikar olan Mondros Mtarekesini Osmanl Hkmetine imzalatm bulunuyorlard. Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilsonun 14 maddeden ibaret programnda, milletlerin kendi kaderine hakim olmasn temin eden 12. maddeyi, Osmanl Devleti de kabulde bir beis grmeyerek benimsemiti. Mustafa Kemal Paann ifadesiyle, gerekten kabul edilebilecek olan bu prensibin uygulamas ynnde Birleik Devletlerin bir icraat grlmedii gibi, tilaf Devletleri mtareke hkmlerini ok gemeden ihlal ettiler.1 Bata stanbul ve zmir olmak zere memleketin igal edilmeye balanmas zerine, meseleyi siyaseten zmeyi tercih eden Osmanl Hkmetinin baarsz kalmas karsnda durumu yerinde ve doru olarak tespit eden asker yetkililer, gerekli tedbirleri almakta gecikmediler. 14 Ekim 1918 tarihinde sadarete getirilen Mareal Ahmet zzet Paa, 25 gn gibi ksa sren iktidarnda Mondros Mtarekesini imzalamaya mecbur kalmasna ramen, nemli iler de baarmtr. Rumlarn muhtemel taknlk ve tahriklerine kar gerekli tedbirleri alm, nemli kilit noktalarna devletin takdir ve gvenini kazanm ahsiyetleri tayin etmitir.2 Yusuf zzet Paay karargh Bandrmada bulunan 14. Kolordu Kumandanlna,3 Cevad (obanl) Paay Erkn- Harbiye-i Ummiye Riyasetine,4 3. Kolordu Kumandan Miralay smet Beyi Harbiye Nezareti Mstearlna tyin etmitir.5 31 Ekim 1918de de Birinci Kafkas Kolordusunu lvederek, Kzm Karabekir Paay Harbiye Nezareti emrine almtr.6 Kaldrlm bulunan Tekilat- Mahsusa Bakan Albay Hsamettin (Ertrk) Beyin emrindeki depolarda bulunan silah ve cephanenin an basknlarla boaltlarak Anadoluya sevkine gz yummutur.7 Ahmet zzet Paa Hkmetinin istifasndan sonra, 11 Kasm 1918de sadarete getirilen Tevfik Paa Dneminde Trkiye aleyhine olan hareketlerde gzle grlr bir hzlanma meydana gelmitir. stanbulda bulunan okullar, klalar, resm ve zel binalar yabanc askerler tarafndan igal edilmitir. Fransz ve ngiliz askerleri memleketin dier yerlerinde bu hareketlerine devam ederken, yaplan basklara daha fazla dayanamayan Sultan Vahdeddin, 21 Aralk 1918de bir irade ile Meclis-i Mebusan feshetmitir.8 Bu gelimeler karsnda Tevfik Paann istifa etmesi zerine hkmeti kurma grevi Damat Ferit Paaya verildi. 4 Mart 1919 tarihinde iktidara gelen Damat Ferit ilk icraat olarak Divan- Harb-i rfde bulunan sivil yelikleri kaldrarak sadece askerleri brakt.9 Bylece eski ttihat ve Terakki kabinelerinde grev alm nazr ve baz st dzey yneticiler tutuklanmaya balad.10 Bu srada tm memlekette byk heyecan ve tepkiye sebep olan bir hadise meydana gelmi; Yunanllar, tilaf Devletlerinin de destei ile 15 Mays 1919da zmiri igal etmilerdi. zmirin igalinin ertesi gn, 16 Mays 1919da Erkn- Harbiye-i Ummiye Reisi Cevat Paa Her kta toplu, silah banda ve disiplinli kalmaldr eklindeki emrini verdi. Harbiye Nazr evket Turgut Paa ise, ilk i

1181

olarak Bat Anadoludaki buhranl duruma dzen vermek ve tedbir almak, dalan 17. Kolordunun 56. frkasn yeniden derleyip toparlamak greviyle Albay Bekir Sami Beyi (Kunduk) Bat Anadoluya gnderdi. Bandrma daki 61. tmenin bana da Albay Kazm (zalp) Bey i getirdi. Yunanllarn zmirden sonra Urla, eme, Torbal ve Menemeni igal etmeleri zerine, Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat (obanl) Paa, 22 Mays 1919 tarihinde ilgili makamlara gnderdii ifre emirde, her eit malzeme, silah ve cephanenin emin yerlere naklettirilmesini ve silah teslimi gibi zilletlere meydan verilmemesini istedi.11 Gerekten verilen bu emirler ok cesurcayd. nk Mondros Mtarekesi gereince silahlarn mttefiklere teslimi gerekiyordu. Halbuki bu ii uygulamaya memur olan en yetkili bir makam, mtarekenin bu hkmn hie sayarak silahlarn teslim edilmemesini istiyordu. Bu arada Ayvalkta bulunan 172. Alay Kumandan Yarbay Ali (etinkaya) Bey, 28/29 Mays sabah karaya kmak isteyen Yunan birliklerini, emrindeki az sayda kuvvetle karlad. Balkesir mutasarrf ile 172. Alay Kumandannn arpmalarn baladn bildiren telgraflar zerine,12 mesele hemen Meclis-i Vkelada grld. Meclis hararetli tartmalardan sonra, bilhassa Ahmet zzet Paann teklifiyle, Dman ilerledii takdirde atele karlk verilmesi ve direnilmesi, ancak lzumunda geri ekilmek de dahil olmak zere, askerin esir dmemesi iin gerekli tedbirlerin alnmasna karar verdi.13 Teslimiyeti bir izgide yryen hkmetin Dahiliye Nazr Ali Kemal Bey, 22/23 Haziran 1919da Balkesir Mutasarrflna gnderdii bir yazda, igaller ne denli haksz olursa olsun, hakkmz ancak siyaseten savunabileceimizi, kar koyarak bu meselenin stesinden gelinemeyeceini, ak talimata aykr hareket edenlerden hesap sorulacan bildirmitir.14 stelik Harbiye Nazrnn da 14. Kolorduya gnderdii yaz Dahiliye Nazrnn grlerini destekler mahiyetteydi.15 Buna ramen Konya vilayeti ile Karesi ve Ktahya sancaklarnda, daha baz yerlerde ordu mfettilerinin emriyle 1311 ve 1316 doumlular silah altna arlm ve dier doumlulardan da gnlller toplanmaya balanmt. stelik bunlarn sefer masraflar iin de halktan yardm toplanyordu.16 Bunun zerine Dahiliye Nazr, btn vilayetlere ve mutasarrflklara gnderdii ifre genelge ile, hkmetten byle bir emir verilmedii iin, bu tr hareketleri tertip edenlerin iddetle cezalandrlacan bir kere daha yineliyordu.17 yleyse, Dahiliye Nazr iin herey bitmitir. Kar koyarak bo yere insanmz krdrmaya gerek yoktur. Pariste toplanan konferans son mittir. Bunun iin merkezden emir almadan bu tr hareketlere girienlere mani olunmal, ahali ikaz edilmeliydi.18 Gelimelerden son derece endieye dm olduu anlalan Damat Ferit Hkmeti, Mdafaa-i Millye ve Redd-i lhak Cemiyetlerinin almalarna asla yardmc olamayacan ilan ediyordu. Btn bunlardan bir netice alamayan hkmet, Dahiliye Nazr Adil imzasyla 29 ve 30 Temmuz 1919 tarihiyle hemen tm vilayet ve mutasarrflklara gnderdii ifre telgrafla, Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin yakalanarak derhal stanbula gnderilmelerini istedi.19 Damat Feritin bu icraatlarna ancak bir hafta dayanabilen Ahmet zzet Paa, senelerce kumandas altnda birlikte alm olduu, memleketin bu iki gzide evladnn tutuklanmasna kar karak, 29 Temmuz 1919da istifasn

1182

vererek hkmetten ekilmitir.20 Dier taraftan, 3. Ordu Mfettilii grevinden alnm olan Mustafa Kemal Paann askerlik mesleinden kovulmasna, haiz olduu nianlarla, uhdesinde bulunan fahr yaverlik rtbesinin kaldrlmasna karar verildi.21 Bu arada Damat Ferit, Kuv-y Milliyeye kar istenilen ekilde hareket etmediine kanaat getirdii Harbiye Nazr Nazm Paay grevinden alarak, 13 Austos 1919da bu greve, Kuv-y Millyenin hakkndan ben gelirim diyen emekli Ferik Sleyman efik Paay getirdi. Bununla da yetinmeyerek, Kolordu kumandanlarnn Kolordu ahz- asker bakanlklar ile ifreli muhaberede bulunmalarn yasaklad.22 Fakat Kolordu kumandanlar bu emri dinlemedii gibi, 28 Austosta azledilen 20. Kolordu Kumandan Ali Fuat Paann yerine tayin edilen Mirliva Ahmet Hulusi Paaya bask yaparak bu grevi kabul etmesini engellediler. Damat Ferit, kendisine muhalif olan evreleri sindirmek amacyla tekil ettirdii Divn- Harplerle, eski ttihad ve Terakki kabinelerinde grev alm birok devlet adamn mahkemeye sevk etmitir.23 stanbuldaki ngiliz Yksek Komiser Vekili Amiral Webbe aralarnda Ahmet zzet, Mustafa Kemal, Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paalarn da bulunduu gizli bir liste vererek; siyas dmanlarm diye niteledii bu kiilerin tutuklanarak Maltaya srgn edilmelerini istemitir.24 Btn bunlara ramen, Anadoluda baz ordu komutanlarnca, hkmetin icraatlarna ters den emirler verildii de oluyordu. Nitekim, Yunanllara kar halkn gsterdii direni karsnda, 2. Ordu Mfettilii, Ahz- asker kalemi riyasetine yazd ifre telgrafta, mill hareketin engellenmemesini, her suretle takviye ve tanzimi hususunun tm mlk ve asker memurlarn ve memleketin ileri gelenlerinin vatan vazifesi olduunu bildirmitir.25 Ancak, kar tedbirleri, yani hkmetin ete olarak nitelendirdii Kuv-y Millyenin hemen datlmasn isteyen ve destekleyen tilaf Devletleri idi.26 Bu gelimeler karsnda Heyet-i Temsiliye, tm hareketini Ferit Paa Hkmeti zerinde toplamaya zen gstermitir. Hkmetin takip ettii dmanca tutum karsnda Mustafa Kemal Paa, Dahiliye Nazrna ektii 11 Eyll 1919 tarihli telgrafnda, milletin gvenini kazanm yeni bir hkmet kuruluncaya kadar, Trk milletinin stanbul Hkmeti ile muhabere ve mnasebette bulunmayacan, ordunun da milletten ayrlmayacan bildirmitir.27 Sivas Kongresi ertesinde Dahiliye Nazr Adil Bey ve Harbiye Nazr Sleyman efik Paann Kuv-y Milliye hareketine kar yrtt abalarn sonusuz kalmas hkmetin durumunu hayli sarsmt. Kabine yeleri arasnda anlamazlk ba gstermesi ve memleketin her yanndan hkmetin ekilmesi iin telgraflar yamaya balamas zerine Damat Ferit Paa, 1 Ekim 1919 tarihinde hkmetin istifasn verdi. Yeni kabineyi kurma grevi nce Tevfik Paaya verilmise de, onun grevi kabul etmemesi zerine, bu greve Ali Rza Paa getirildi. 2 Ekim 1919da iktidara gelen kabinenin ilkesi, Merutiyetin takviyesi ve Anadolu ile anlama ve yaknlamann teminini salamakt.28 Bunun yan sra Kuv-y Millyeye sempati duyan ve mill birlie taraftar olanlarn bu kabinede bir araya gelmesi, Heyet-i Temsiliyeyi umutlandrmt. Sadrazam Ali Rza Paa, ilk i olarak Cevat (obanl) Paay yeniden Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyasetine getirdi.29 Harekat- Millyeye ait telgrafnameler eski hkmet tarafndan murakabeye tabi tutulmakta idi.30

1183

Ali Rza Paa Kabinesi, 11 Ekim 1919 tarihli toplantsnda, Kuv-y Millye ile ilgili telgraflarn denetlenmeye tabi tutulmalar hakknda, Damat Ferit Paa Hkmetince getirilen tahdit usuln kaldrd.31 Bu arada Mustafa Kemal Paa, 7 Ekim 1919 tarihinde padiaha bir telgraf ekerek, Damat Ferit Paa Kabinesini azlettiinden dolay, millet adna teekkr etmitir.32 Sadrazam Ali Rza Paa da, Mustafa Kemal Paaya ektii 8 Ekim tarihli telgrafnda, teekkr telgrafna padiahn memnun olduunu kendisine bildirmitir.33 Bu gelimeler zerine, Mustafa Kemal Paa, sadrazama bir telgraf ekerek, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde kabul edilen esaslara riayet edilmesi, Meclis-i Mebusan toplanncaya kadar dmanlarla herhangi bir taahhde giriilmemesi, mill harekete katlm veya bu hareketi tasvip etmi olanlar hakknda yaplmakta olan soruturmalarn durdurulmas gibi artlarn kabul edilmesi halinde, Kuv-y Millyenin hkmeti destekleyeceini bildirdi. Ali Rza Paa Hkmeti de, Mustafa Kemal Paaya bir telgraf ekerek, kendisiyle yz yze grmede bulunmak zere Salih Paann Samsun yoluyla Amasyaya gnderildiini bildirdi.34 Bylece Amasyada 20-22 Ekim 1919 tarihleri arasnda yaplan grmeler sonunda antlamaya varlarak bir protokol imzalanmtr.35 Ancak, grlen o ki, Sivas Kongresinden sonra ok glenmi olan Kuv-y Milliyeciler, bu hkmet zamannda glerini daha da arttrmaya balamlard. Bir ara Mir Zeki Paann idaresi altnda yeni bir hkmet kurulaca haberi yaylmas zerine Mustafa Kemal Paa, 2 Kasm 1919da Harbiye Nazr Cemal Paaya, Sadrazamn hibir ekilde iktidardan ayrlmamasn, aksi takdirde btn memleketin tekrar stanbulla ilikilerini keseceini bildirdi.36 Bu arada Harbiye Nezareti Levazmat- Umumiye Dairesi, Kuv-y Millyenin iaesinin temin suretine ait bir talimat yaynlayarak, tekilatn iaesinin blgelerinde bulunan dzenli birlikler tarafndan temin edileceini, kumandanlarnn da blgelerinde bulunan Kuv-y Milliyenin mevcudunu, iae ettikleri insan ve hayvan adedini, fazladan besledii kadrosu varsa ne yapmas gerektiini bildirmitir. Ancak u kayd da koyarak, dikkatli olunmasn istemitir: Gerek tabelalarda ve gerekse iae cedvel ve makbuzlarnda Kuv-y Milliye nam derc edilmeyecek (Kolordunun ktaat- sairesinden misafirdir.) mahlasyla idhal ettirilecektir. Ktaat- Nizamiyeden Kuv-y Millye iaesine verilen iae mevadd nazar- dikkati celb etmeyecek derecede temin ve ita eylenecek ve bu husustaki muhaberat ve vesaik daima tarafmzca mahrem bir surette cereyan ve hfz ettirilecektir. 4 Kann- evvel 1919.37 Ancak, Kuv-y Millye tarafndan Grdes Duyn- Umumiye sandndan makbuz mukabilinde bir miktar para, erzak ve saire alnmas zerine, Maliye Nezareti bu trl mdahalelerin engellenmesi iin Harbiye Nezaretince icap edenlere kati tebligat yaplmasn istemitir.38 Bilindii zere, 3. Ordu Mfettii iken grevine son verilen, bunu takiben askerlik mesleinden istifa eden Mustafa Kemal Paa hakknda, nceki hkmet tarafndan askerlikten ihra ve sahip olduu nian ve madalyalarla, fahr yaverlik rtbesinin alnmasna dair 9 Austos 1919 tarihinde bir irade-i seniyye karlmt. Bu kere Harbiye Nezareti, bu muamelenin bir mahkeme kararna iktiran etmemesi sebebiyle kanunen uygun olmad iin dzeltilmesi, sahip olduu nian ve madalyalarn iadesi ile yalnzca askerlikten istifasnn kabulne dair 28 Aralk 1919da bir tezkere verdi.39 Bunun zerine 29 Aralk 1919 tarihinde toplanan Vkela Meclisi, hibir Divn- Harbin hkmne dayanmakszn yaplan bu muamelenin dzeltilmesi hususunda, Mustafa Kemal Paann askerlikten istifa, fakat tard olunmu tannmasna ve geri alnan nian ve madalyalarnn iadesi iin

1184

bir iradenin alnmasn gerekli grm, ancak fahri yaverlik rtbesinin dorudan doruya padiah tarafndan verilmi olmasndan dolay bu hususta bir ey denilemeyeceine karar vermitir.40 Bu hkmet Kuv-y Millye ile ekiya etelerini kesinlikle ayrm, Kuv-y Millye unvann ahs menfaatlerinin teminine alet edinen ve buna cret edenler hakknda kanun soruturma balatmtr.41 Nitekim Erkn- Harbiye-i Umumiye Dairesi, Nazillide Aydn Mutasarrf Vekiline Gayet mstacel, dakika tehiri gayr-i caizdir kaydyla gnderdii ifre telgrafla, Demirci Mehmet Efeye isnad edilen olaylarn kendisinin mazhar- afv olmazdan ve harekat- milliyeye itirak etmezden evvelki zamana ait olduu ve halen kendisinin asayiin muhafazas ve vatann mdafaas urunda almakta bulunduunu bildirmitir.42 Bu srada mill kuvvetlerin Bat Cephesindeki taarruzlar zerine, General Milne, Harbiye Nezaretine gnderdii sert bir nota ile, mttefik birliklerine kar giriilen bu harekatn derhal durdurulmamas halinde, imdiki mevkilerinden ileri gitmemeleri iin Yunanllara vermi olduu emri kaldracan ve onlara daha ileri mevziler almalar hususunda yeni emirler vermek zorunda kalacan bildirdi.43 Bu gibi tehditler mill kuvvetleri yldrmam olsa da, Bat Anadoluda byk bir toprak paras daha Yunanllara verilmi oluyordu. Milne Hatt ad verilen, Trk ve Yunan kuvvetlerinin geemeyecekleri bu hat hususunda general, 3 Kasm 1919da Osmanl Hkmetine bir nota vererek, Kuv-y Milliyenin 12 Kasm tarihine kadar bu hattan 3 km. geri ekilmesi gerektiini bildirmitir.44 Ancak Harbiye Nazr Cemal Paa, General Milnee gnderdii bir nota ile, bu durumun meydana getirecei mahzurlara iaret ederek, hkmetin verecei geri ekilme emrinin dinlenmeyeceini bildirmitir.45 Kuv-y Milliye harekatnn devam etmesi karsnda son derece hiddetlenen General Milne, Harbiye Nezaretine ok sert bir nota vererek, bu durumdan Osmanl Hkmetini sorumlu tuttu. Fakat Harbiye Nazrnn da bu notaya cevab onun kadar sert oldu. Notada bu duruma Yunanllarn yaptklar zulm ve vahetin sebep olduunu belirterek, memleketlerini korumaya alan Trk halkn bu iten menetmeye kimsenin muktedir olamayacan bildirdi ve bar konferansna bu cevabn da duyurulmasn istedi.46 Bu srada, zmirin Yunanistana ilhak edilecei haberleri zerine, Sadrazam Ali Rza Paa ve Hariciye Nazr Reit Paa, Amiral de Robecki ziyaret ederek, byle bir teebbs vukuunda Anadoluda ok vahim durumlarn ortaya kabileceini bildirdiler. Amiralin meseleyi Londraya yazaca szne ramen, Osmanl Hkmeti, 23 Aralk 1919da Mustafa Kemal Paay gelimelerden haberdar etti. Ayrca gerekli talimatn gnderilmek zere olduunu bildirerek, bu husustaki mtalaasn sordu. Bu sralarda Ankaraya varm olan Paa, 29 Aralkta bu yazya verdii cevapta, zmirin ilhak teebbslerine siyaseten ve fiilen kar konulacaktr eklinde st kapal bir cevap verdi.47 Nihayet 12 Ocak 1920 tarihinde alan Meclis-i Mebusan, 28 Ocakta yaplan gizli celsesinde Misk- Millyi kabul etti. tilaf Devletlerinin emellerine ters den bu kararlar Osmanl Meclisi altnda yaymlamak gerekten byk bir cretti. nk zzet Paa Kabinesinden sonra i bana gelen Osmanl hkmetleri, mttefik devletlerin ileri srdkleri hemen her istei kabul etmek zorunda kalmlard. stelik tilaf Devletleri bu iktidar Dneminde, dzenli Trk birlikleri ve Kuv-y Millyenin birbirlerine daha ok yardm etme durumuna girdiini grmekte gecikmediler. nk Harbiye Nazr Cemal Paa ile Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paa, Kilikyada Franszlara, zmirde de Yunanllara kar direnen Kuv-y Milliyeye ak destek vermilerdi. Bu sebeple paalarn grev

1185

banda kalmalarna tahammlleri kalmayan tilaf Devletleri yksek komiserleri, 20 Ocak 1920de Osmanl Hkmetine bir nota vererek, Cemal ve Cevat Paalarn 48 saat iinde grevlerinden uzaklatrlmalarn istediler.48 Hkmet bu sulamalara kar kendisini savunduysa da, istifa edip Damat Ferite yeniden iktidar yolunu amamak iin, 21 Ocak 1920 akam paalarn istifa etmi olduklarn bildirdi.49 Ancak 3 Mart 1920de hkmetin istifas blgedeki karklk ve mdahalelerin daha da artmasna sebep oldu. Yeni hkmeti kurma grevi Salih Paaya verildi. 8 Mart 1920 tarihinde greve balayan Salih Paann ii gerekten zordu. Nitekim, tilaf Devletleri, zaten stanbulun Trklerde kalmasn istemediklerinden basklarn daha da arttrmaya baladlar ve Osmanl Devletine bar artlarn zorla kabul ettirmek iin 16 Mart 1920de stanbulu igal ettiler. Asker ve mlk erkandan pek ok devlet adamn tutuklayarak Maltaya srdler. Bununla da yetinmeyen tilaf Devletleri, 27 Mart 1920de Osmanl Hkmetine ortak bir nota vererek, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn stanbul Hkmetince red ve inkar edilmesini istediler. Kuv-y Milliye hareketini meru haklarn mdafaas olarak nitelendiren Salih Paa, tilaf Devletlerinin isteklerini reddederek 2 Nisan 1920 tarihinde istifa etti. Bylece Mustafa Kemal Paa, 16 Mart 1920de, Sivastaki 3. Kolordu Kumandanlna gnderdii bir yaz ile, stanbulda meclis dahil, hkmet daireleri ve telgrafhanelerin igal edilmesinden dolay, hilafet ve saltanat merkezi ile dier resm makamlara maruzatta bulunmann mmkn olmadn bildirdi. Ayrca, millete alnmas gerekli tedbirler iin, btn vilayetlerdeki sivil ve asker amirlerden Heyet-i Temsiliye ile temasa gemelerini istedi.50 Ayrca 17 Mart 1920 gn stanbul ile resm ve zel telgraf konumalarn ve telgraf memurlarnn kendiliklerinden yapacaklar gizli konumalar yasaklad.51 Ayn gn, Heyet-i Temsiliyenin bilgisi ve izni olmadka hibir makam ve hibir memurun stanbul ile konuma yapamayacan ilgililere bildirdi.52 Aslnda yerli ve yabanc evreleri rahatsz eden Misk- Mill idi. Bu gelimeleri dikkatle takip eden Damat Ferit Paa ve Hrriyet-tilaf Frkas, stanbulda Anadoludaki gibi bir kar kuvvet ortaya kmak zere olduu, fakat kendisi iktidar mevkiine dnerse, bu kere kesin bir darbe ile asayii geri getireceini ve Anadolunun kuvvetini yok edecei konusunda ilgilileri ikna etti. Bylece tilaf Devletlerinin basksna daha fazla dayanamayarak istifa eden Salih Paann yerine, 5 Nisan 1920de Damat Ferit Paa sadaret makamna getirildi. Damat Ferit Paay yeniden iktidara getiren Hatt- Hmayunda Kuv-y Millye aleyhinde hkmler vard. Bunda Kuv-y Millyecilerin yaptklar hareketler su telakki kabul ediliyor, bu hareketleri tevik ve tahrik etmi olanlarn cezalandrlmas isteniyordu.53 Bu bakmdan, Damat Ferit Paann bu iktidar zamannda Ali Rza ve Salih Paalarn icraatlarna tamamyla ters den davranlar meydana gelmitir. Mill Mcadele hareketine kar dmanca ve ok sert tedbirlere bavuruldu. Ferit Paann bu hkmeti, Trk tarihine kara leke olarak gemi rezilce ve zalimce uygulamalara maruz kalmtr. 8 Nisan 1920 tarihinde ngiltere Yksek Komiseri Amiral de Robeck ile grp, onayn aldktan sonra 11 Nisan 1920de Meclis-i Mebusan datmtr.54

1186

Ancak, iktidarn bu tutumu kendisine bir ey kazandrmad gibi, aksine Anadoluda kurulmakta olan mill tekilatn, bir devlet disiplini ierisinde meru hale gelmesini kolaylatrarak, hzlandrmtr. Kuv-y Millye hareketini bir ekavet hareketi olarak niteleyen Damat Ferit, ngilizlerin de desteini alarak, bu hareketi yok etmek iin Kuv-y nzibatiye adyla bir ordu meydana getirmitir. 18 Nisan 1920 tarihinde kurulan, alay, tabur ve blklerden mteekkil; szde gnll, aslnda maal askerlerden meydana gelen bu tekilatn bana Sleyman efik Paa getirilmitir.55 Bu arada TBMM, Damat Feritin Mill Mcadele aleyhinde meydana getirdii olumsuz cereyanlar nlemek, ayaklanmalar kkrtanlar, idare edenleri ve katlanlar yola getirmek amacyla 29 Nisan 1920de kard Hyanet-i Vataniyye Kanunu ile bu gibileri idam cezasna mahkm etmitir. Bu arada Kuv-y Millye yanls birok kumandan, gyablarnda idama mahkm olduu gibi, Anadoluya geerek Kuvy Millyeye katlan pek ok subay da askerlikten tard edilerek, ihra edilmilerdir.56 Bu srada, 22 Haziran 1920de Anadolu ilerine doru ilerleyen Yunan kuvvetleri, 20 Temmuzda btn Trakyay igal etmi bulunuyorlard. 17 Haziran 1920de Pariste toplanan konferansta, tilaf Devletleri bar imzalamak veya reddetmek hususunda Osmanl delegelerine 27 Temmuz 1920 tarihine kadar sre tand. Bunun zerine 18 Temmuz 1920de toplanan TBMM, Misk- Mill snrlar iindeki millet ve vatan kurtarmak iin and iti. Buna karlk 22 Temmuz 1920 tarihinde toplanan Saltanat ras ise, antlamann imzalanmas ynnde gr belirtti. Antlamaya doru, kabinesinde esasl deiiklikler yapmak isteyen Damat Ferit, 30 Temmuz 1920de hkmetin istifasn verdi. Ertesi gn de son Damat Ferit Hkmeti kuruldu. Nihayet Parise giden Osmanl delegeleri 10 Austos 1920de Sevr Antlamasn imzaladlar. Ancak, bu antlamann parlamentolar tarafndan tasdik edilmedike, bir anlam ifade etmeyeceini ok iyi bilen tilaf Devletleri yksek komiserleri, Kuv-y Millye liderlerinin hareketlerinde srarlar halinde; mttefiklerin, zellikle Yunan ordusunun yrye gemesinin ve stanbulun elden kmasnn kanlmaz olduunu Ankaraya anlatmak iin bir Osmanl heyetinin Anadoluya gnderilmesi gerektiini kendi hkmetlerine bildirdiler.57 Damat Ferit Paa ise, Ankara ile temas ve mnasebette bulunulmamas, millciler zerine kuvvet gnderilmemesi ve onlarla pazarla giriilmemesi ynnde gr belirtti.58 Aslnda tilaf Devletleri, Ferit Paa kabinesinden mitlerini tamamen kesmi ve bu devletlerin bir kere daha byk bir sava ykn ekemeyecekleri ortaya kmt. stelik henz ne Osmanl Meclisi ne padiah ve ne de hkmet tarafndan imzalanm olan Sevr Antlamas hususunda, artk Ankara Hkmetini de hesaba katmak zorundaydlar. lk admda, Anadolu ile irtibat salamak iin sadrazamn grevden uzaklatrlmas hususunda gr birliine varan yksek komiserleri, 11 Ekim 1920de padiahla yaptklar gizli grmede Damat Feritin deitirilmesini istediler.59 Anadolu ile anlaabilecek hkmet tekili konusunda Tevfik Paa zerinde karar klnmas zerine tm abalar sonusuz kalan Damat Ferit Paa, 16 Ekim 1920 gn hkmetin istifasn verdi. Son Osmanl Hkmeti Nihayet 17 Ekim Pazar gn, Amerika Birleik Devletleri temsilcisi dahil ngiltere, Fransa ve talya yksek komiserleri Padiah tarafndan kabul edildiler. Hepsinin adna konuan ngiltere yksek

1187

komiseri, hkmetlerinden aldklar talimata gre, Anadolu ile anlaabilecek bir hkmet tekil edilmesini Padiahtan rica etti.60 Bunun zerine yeni hkmeti kurma grevi Tevfik Paaya verildi. 21 Ekim 1920 tarihinde greve balayan yeni kabinenin programnda u satrlar dikkat ekiciydi: Beniyye-i vatanda hadis olan ve mevcudiyet-i devleti gayr-i muayyen avakba srkleyen ikilii vkar devlet ve millet ile mtenasip surette bertaraf ederek mevcdiyet- millyemizi siyanet ve temin etmek heyetimizin ilk vazifesi olacaktr.61 Yani hkmetin amac, Anadolu ile samimi bir ekilde uzlamak ve devletin karlarna uygun bir bar antlamas imzalandktan sonra ikilii kaldrarak Osmanl hanedannn hakimiyeti altnda gerek bir merutiyet, salam ve dzenli bir idare kurmak ve salamak olarak zetlenebilir.62 Bu nedenle hkmet ilk olumlu adm atm; nceki hkmet dneminde Kuv-y Milliyeye yardm etmelerinden dolay krek mahkmiyeti, srgn gibi eitli cezalara arptrlm olan mahkmlarn affedilmelerine karar vermitir.63 stanbuldaki tilaf Devletleri yksek komiserleri 25 Ekimde, Sevr Antlamasnn derhal tasdik edilmesini isteyen mterek bir notay Osmanl Hkmetine verdiler.64 Fakat ayn gn hkmetin yapm olduu siyas beyan tilaf Devletleri yksek komiserlerini hi de memnun etmedi. nk bu beyanda, hkmetle milletin elele vererek almas gerektiine inanld, bar antlamasnn anayasann icaplarna uygun olarak tasdik edilebilmesi iin, birlik etrafndaki gayretler bir sonuca ular ulamaz, Meclis-i Mebusann toplantya arlaca aklanyordu.65 Ayrca tilaf Devletlerinin 25 Ekim 1920 tarihli notasna verilen 5 Kasm 1920 tarihli cevab notada, barn tasdikinin ancak Ankara ile temastan sonra mmkn olaca belirtilerek, bunun iin de, en az bir aylk sre verilmesi isteniyordu.66 Damat Ferit Paann iktidardan uzaklatrlmas ve Tevfik Paann sadrazamla getirilmesi, Ankara ile stanbulun arasn bulmaya ynelik gayretlere kar byk bir engeli ortadan kaldrmt. Bu kabinede eski sadrazamlardan Ahmed zzet Paa Dahiliye, Salih Paa da Bahriye Nezaretlerine getirilmilerdi. Vatanseverliklerinden asla phe edilemeyecek iki eski sadrazama grev verilmesi, stanbul ile Anadolunun birbirlerine yaklamas iin atlm ok olumlu bir admd. nk her iki paa da Kuv-y Millyeye gsterdikleri yaknlkla tannmlard. Bilhassa Ahmed zzet Paa, Anadolu ile stanbulun zahiren mnfekk, batnen ve kalben muvafk olarak almalarn istemekte idi.67 Bu srada smet (nn) Beyden zzet Paaya, tilaf Devletlerinin kendileriyle olacak mnasebetlerinde Ahmed zzet Paadan baka kimsenin aracln kabul etmeyecekleri anlamnda bir mektup geldi.68 Bunun zerine Ahmed zzet Paa, Mustafa Kemal Paaya bavurarak grme isteinde bulundu. Buna olumlu cevap veren Mustafa Kemal, zzet Paann Dahiliye Nezareti gibi nemli bir bakanlkta bulunmasndan dolay Byk Millet Meclisinin memnuniyetini belirtiyor; Trk milliyetilerinin, Wilson ilkelerine gre lkenin btnln salayacak bir ynetim kurulmas amacn takip ettiklerini ve mill birliin ancak TBMMce tespit edilen artlar uygulanrsa salanabileceini ileri sryordu.69 zzet Paann 1 Kasm 1920 tarihinde kabine toplantsnda aklad bu artlar, stanbul Hkmetinin grlerinden byk lde uzakt. Fakat zzet Paa, tilaf Devletlerinin, bilhassa zmir blgesi, Trakya, mal denetim, kapitlasyonlar ve Boazlarn durumuyla ilgili olarak antlamada baz deiiklikler yapmaya raz olabilecekleri yolunda Ankaraya gvence vererek, milliyetileri tutumlarn deitirmeye inandracan sanyordu. Nihayet Birinci Dnya Savanda, Mustafa Kemal Paann

1188

kumanda ettii l6. Kolordunun kurmay heyetinde bulunmu olan yzba Neet Beye, bir ifre ile szl talimat veren Ahmed zzet Paa, onu doruca Mustafa Kemal Paann yanna gnderdi. Ankarada yetkililerle gren Neet Bey, Byk Millet Meclisi Hkmetinin kuvvet ve kudretini ortaya koyan bir muhtra ile birlikte, Meclis Bakan Mustafa Kemal Paann bir davetnamesini getirdi. Bunda, stanbul Hkmetinin grme istei kabul ediliyor ve grmenin Bilecikte yaplmas ngrlyordu. Ayrca zzet Paann yan sra Salih Paann da gelmesi gerektii belirtiliyordu.70 Bylece, Ankarann grmeyi kabul eden davetnamesini alan Ahmed zzet Paa ve heyeti 3 Aralk 1920 Cuma gn, Haydarpaa stasyonundan kalkan zel bir trenle Anadoluya hareket etti.71 Heyet 5 Aralk 1920de Bilecikte, Mustafa Kemal Paa ve arkadalar ile grt. Fakat bu grme zzet Paa iin byk bir hayal krkl mahiyetinde oldu. nk Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmeti temsilcilerine kar ok sert bir tavr taknd. Kendisini, Trkiye Byk Millet Meclisi ve Hkmeti Reisi olarak takdim eden Mustafa Kemal Paa, stanbul Hkmetini ve kendilerini o hkmetin yesi olarak tanmadn; dolaysyla kendileriyle memleket meseleleri zerinde konuma yetkileri olamayacan sylemitir.72 Birka saat sren grmelerden sonra Ahmed zzet Paa, Kuv-y Millyenin hareket tarzn ve siyasetini hakl bulduklarn, kendilerinin hatal dndklerini, Ankarann izledii yolda yrmeye devam etmesini ve Anadolu ile hemfikir olduklarn syledi.73 Mustafa Kemal Paann stanbul Heyeti ile uzlamak niyetinde olmad ortadayd. Hatta mzakere esnasnda Damat Ferit Hkmetinin kendi iine daha ok yaradn, nk onun hakkndaki genel nefretin kendileri iin kuvvet, stanbulda halkn gvenini kazanm kimselerin kabine kurmasnn ise zayflk olduunu aka ifade etmiti.74 Saatler sren grmelerden bir netice alnamamas zerine, beklemekte olan trenle Ankaraya hareket edildi. 6 Aralk 1920de Zoraki misafirlerle birlikte Ankaraya gelindi. Heyet yeleri, istasyonda Mustafa Kemal Paann da bulunduu bir topluluk tarafndan fevkalade bir cokuyla karland. Hseyin Kazm Beyi, Ahmed Ferid Bey defalarca kucaklam, Hamdullah Subhi Bey ise, Hakan Kokusu Getirdiniz. diye barmtr.75 zzet ve Salih Paa ile dierlerinden Anadoluda istifade etmeyi dnerek, haysiyetlerini korumak istediini ifade eden Mustafa Kemal Paa, Ankaraya gelir gelmez Anadolu Ajansna verdii resm teblide, Zulm grdkleri iin, TBMM Hkmeti ile grmelerde bulunmak bahanesiyle stanbuldan kan ve ngilizlerce gz hapsinde tutulan vatansever aydnlardan zzet Paa ile be arkadann, memleketin hayr ve selameti iin, daha faydal ve etkili bir ekilde almak zere Anadoluya katlm olduklarn ilan ettirdi.76 Mustafa Kemal Paa, bu sralarda zzet Paa heyetinin Anadoluda bulunmasnn Mill Mcadeleye ne denli zarar verebileceini sezmiti. Fakat, bu grme isteini kabul etmemezlik de yapamazd. stelik o srada Ruslardan byk lde silah ve mhimmat yardm beklendiinden, onlar gcendirmemek iin Bolevik yanls grnmek siyaseti izlendii anlalmaktadr.77 Bir baka tehlike de, Anadoluya bir bar heyetinin geldii renilirse, o sralarda henz toparlanmakta olan ordunun morali bozulabilirdi. Dier taraftan, zzet Paa ve arkadalarnn Mill Harekete katlmaya geldikleri Anadoluya duyurulursa, halkn morali ykseltilmi olurdu. Son derece titiz ve haysiyet sahibi bir asker olan zzet Paay, byle bir beyanatn, kendisine haber verilmeden hazrlanarak ajanslar vastasyla ilan ettirilmesi son derece zmt.78 Neticede stanbul Hkmeti ile Ankara arasnda tam bir anlamaya varlamamakla birlikte, Mustafa Kemal Paa, zzet Paa heyetinin Ankaradaki misafirlik mddetini uzatmaya karar verdi. Ankara, bilhassa dost ve dman tarafndan sayg duyulan

1189

bir asker olan zzet Paann stanbula dnmesini istemiyordu. Onun almalarna Ankarada devam edecei inanc hl yaatlyordu. Fakat, zzet Paa bir trl bu dorultuda bir karara varamad. stanbul ve Ankara Arasnda Yaknlama abalar Birinci nn Savann kazanlmas TBMM gereini ngilizlere kabul ettirmiti. stelik ngilizler igal altnda bulundurduklar Musul-Kerkk yresinde de yerli halkn direniiyle karlamlard. Bunun zerinde Trklerle uzlamaya varlmasnn gerekli olduunu gren tilaf Devletleri, ark Meselesinin zmn grmek zere, 21 ubat 1921de Londrada kendi delegeleriyle, Osmanl ve Yunan hkmetleri delegelerinden meydana gelen bir konferansn toplanmasna karar verdiler. 26 Ocakta Sadrazam Tevfik Paaya durumu bildirdiler. Tevfik Paa, 27 Ocakta bu gelimeleri Mustafa Kemal Paaya bildirdi. Dahiliye Nazr zzet Paa ise, basna verdii demete Ankara iin Misk- Millinin rehber olduunu syledi. 79 Bu davetin en ilgin taraf, konferansta Osmanl Hkmetini temsil edecek heyete, Anadolu temsilcilerinin de katlmas artnn aka belirtilmesiydi. Fakat Mustafa Kemal Paa, stanbulda Tevfik Paaya gnderdii telgrafta, Trkiyenin kaderini elinde bulunduran meru ve mstakil yegane kuvvetin TBMM olduunu, stanbulda herhangi bir heyetin, hibir bakmdan meru ve hukuk durumu olamayacan, millet ve memleket adna meru ve muhatap hkmetin Ankarada olduunun kabul ve ilan edilmesini istedi.80 Ayrca 28 Ocakta gnderdii bir baka telgrafta da, Padiahn TBMMni tandn bir Hatt- Hmayunla ilan etmesini istemi ve bu takdirde ise stanbulda artk bir hkmetin mevcut olamayacan belirtmitir.81 TBMMnin konferansa dolayl yoldan arlmasn tabii karlayan Tevfik Paa, tilaf Devletlerinin Anadolu delegelerinin de konferansta bulunmasn art komalarn memnuniyet verici bir gelime olarak kabul etmitir.82 Tevfik Paa Hkmetinin stanbul ve Anadolunun birlemesi iin altklarn kabul eden Mustafa Kemal Paa, Tevfik Paann Anadoluyu stanbul Hkmetine balama gayretleri iinde olduunu, Anadolunun mcadelesini inkr etmemekle beraber, meydana gelen gelimeleri stanbulun kendisine pay karmas olarak deerlendirmitir.83 Bu srada Ankarada bulunan Ahmet zzet Paann, 30 Ocak 1921 tarihinde stanbula gnderdii ve Ankaray destekler izlenimini veren telgraf da iki tarafn uzlamasna yetmemitir.84 Ankara Hkmeti yelerinden bazlar zzet Paay ziyaret ederek, heyeti Anadoluda kalmaya tevik etmilerdi. Hatta bir aralk bu paalara bo olan Trabzon milletvekillikleri bile teklif edilmi, ancak onlar bunu kabulden ekinerek reddetmilerdi.85 Yazmalar bir sonu vermemekle beraber, stanbul ve Ankara arasnda bir yaknlamann ortaya kt inkar edilemez bir gerektir. Nitekim, Yunanllarn 21 ubat 1921de 70-80 bin kiilik bir kuvvetle saldrya geeceinin haber alndn Mustafa Kemal Paaya bildiren Tevfik Paa, kendisi ve arkadalar hakknda daha nce alnm olan idam kararlarn kaldrd gibi, milliyetiler iin kullanlmas yasak olan bey ve paa gibi unvanlarn yeniden kullanlmasn serbest brakt.86 Bundan baka, 18 Nisan 1920 tarihli Kuv-y nzibatiye kararnamesinin Asker tekad ve istifa kanununun

1190

ahkm- umumyesine aykr ve hazinenin tahamml fevkinde baz msaedat ihtiva ettii gerekesiyle bu kararnamenin iptalinin gerekli olduuna dair Harbiye Nezaretinin 20 Mart 1921 tarihli tezkeresi zerine87 31 Mart 1921 tarihinde toplanan Vkela Meclisi, alm olduu kararla bunu uygun grerek, sz konusu kararnamenin ilgasna karar vermitir.88 Bunun yan sra Ankara Hkmetinin Anadoludaki merkezler zerindeki mdahalelerine gz yumulduu, ancak temkinli hareket edildii anlalmaktadr. Nitekim, Nazillideki Dyn- Umumiye Mfettiliinden atfen, zmirdeki Dyn- Umumiye Mfettiliinden bildirildiine gre, Ankara Hkmeti, memur maalarnn Dyn-u Umumiyeye ait hububat aarndan aynen denmesi iin Aydn Mutasarrflna emir vermitir. stanbul Hkmeti her ne kadar bu durumu onaylamamsa da, gnderilen talimatla, ayet cebren hububat alnacak olursa, Dyn- Umumiye idarelerince mazbata tanzim edilmesini ve alnan (Emval-i aariyeye) mukabil makbuz alnmas gerektii hususu hatrlatlarak, daha sonra merkez idare ve mlhikata gnderilecek olan sz konusu tebligatn talimata uygun bulunduu belirtilmitir.89 Dier taraftan, Ankara Hkmeti, Hariciye Vekili Bekir Sami Bey bakanlndaki bir heyeti 6 ubat 1921 tarihinde Londraya gitmek zere yola kard. Bu zata Meclisin de onay ile Yunus Nadi ve eski mutasarrflarndan Srr Beyler yardmc olarak katld. zzet Paa Heyeti ile Ankaraya gelmi olan Hariciye Nezareti Hukuk Maviri Mnir Beyin mavir sfatyla heyete katlmasnn arzu edilmesi zerine, bunu memnuniyetle karlayan Ahmed zzet Paa, kendisine Ankara delegelerine refakat ettiini bildiren bir de varaka verdi.90 Ankara Heyeti Romaya vard srada, tilaf Devletleri temsilcileri TBMM Hkmetini resmen Londra Konferansna davet ettiler. 24 ubatta hasta olduu iin toplantya katlamayan Tevfik Paann yerine konuan Reid Paann Ankara ile fikir birliine varlm olduunu sylemesi, stanbul ile Ankarann Trkiyenin mukadderat zerinde anlatklarnn ak bir ifadesi olmutur. Mustafa Kemal Paa da Bekir Sami Beye ektii telgrafta ayn hususa iaret ederek, stanbul ile anlamay men edecek btn engel ve glklerin bertaraf edilmesini tavsiye etmi ve vatann Halas ve selameti nnde btn anlamazlklarn ortadan kalkmas gerektiini bildirmitir.91 Bu srada Sadrazam Tevfk Paadan heyetin dnn emreden bir ifre telgraf geldi. Bu srada Londra Konferansnda sz alan TBMM yeleri Sevr Antlamasn tanmadklarn, dolaysyla Misk- Mill esaslar zerinde grebileceklerini bildirdiler. Fakat tilaf Devletleri Trk gereini grmek istemeseler de, TBMMnin varln kabul etmek zorunda kaldlar. Bylece 12 Mart 1921de sona eren Londra Konferansndan bir sonu kmad. Zaten Yunanllar 25 Mart 1921den itibaren Bat Anadoluda yeniden taarruza getiler. Ancak Yunan ordusu 1 Nisan 1921de bir kez daha nnde yenilgiye urad. Ankarada ve tm yurtta sevin sonsuzdu. Mill Mcadeleyi bandan beri destekleyen stanbul halk, II. nn Zaferi ile birlikte comu ve mitingler dzenleyerek zaferden duyduu byk sevincini dile getirmitir. Hatta Anadoludaki gazilere ulatrlmak zere alan yardm kampanyalarna Padiah bata olmak zere hemen btn hanedan mensuplar katlmtr.92 Ankara Hkmeti, artk stanbulla irtibat kesmek hususunda eskisi kadar arlk gstermiyordu. Nitekim 1 Nisan 1921de nnde ikinci bir zafer kazanlmas ve Yunan kuvvetlerinin Karadeniz sahillerindeki mevkilerinden ekilmeleri zerine ngiliz igal kuvvetleri kumandanlnn aracl ile

1191

ile zerinden yeni bir hat temin edilmiti. Bylece 16 Nisan 1921 tarihinde stanbul ile Ankara arasndaki resm telgraf haberlemesi yeniden balam oldu.93 Bilindii zere zzet Paa Heyeti Ankaraya geldikten birka gn sonra, Ankara Kabinesi onlar ziyaret ederek, Mill Harekete katlmalarn srarla rica etmiti. Ahmed zzet Paa, Anadoludaki Mill Harekete tamamen katldklarn, zaten bunun iin Ankaraya gelmi olduklarn; fakat dava iin stanbulda ok daha faydal olabileceklerini syleyerek, geri dnmek istediklerini sylemiti.94 Nihayet Ankara Hkmeti, Ahmed zzet Paa Heyetinin stanbula dnmesine karar verdi. Bu kararn alnmasna Mustafa Kemal Paann kar kmad anlalmaktadr.95 Ahmed zzet ve Salih Paalarn vermi olduu szl teminata gvenmeyen Mustafa Kemal Paa, dndklerinde mutlaka stanbul Hkmetinde tekrar grev alarak Ankaray rahatsz etmeye devam edeceklerine inanyordu.96 Ayrca zzet Paann varl TBMMde bulunan muhalif gruplara umut kayna olmaya devam ediyordu. ttihatlara meyilli veya vekiller heyetinde muhalif olan gruplarn zzet Paay sk sk ziyaret ederek, Anadoluda kalmasnda srar etmeleri, Mustafa Kemal Paay son derece tedirgin etmeye balamt.97 Bunun zerine Paalar, Heyet-i Vekile nezdine arlarak, kendilerinden, stanbula gider gitmez kabineden istifa edeceklerine dair bir taahhtname yazp imzalamalar istendi. Kendilerine uzatlan senetleri imzalayan Ahmed zzet ve Salih Paalar 7 Mart 1921 tarihinde Ankaradan hareket ettiler. Gelilerinde byk bir coku ile karlanan bu iki gzde askere, dnlerinde yanlarna hibir resm grevli verilmedii gibi, yol esnasnda da istirahat imknlar salanmakla birlikte, hibir merasim yaplmamasna da zen gsterilmitir.98 Ahmet zzet ve Salih Paalar 18 Mart 1921de stanbula geldiler. Ertesi gn kabine toplantsna katlan paalar, Ankarada iken vermi olduklar sze uyarak, hkmetteki grevlerinden istifa ettiler. Sadrazam Tevfik Paann Londrada olmas sebebiyle, istifay kabul etmeyen Ali Rza Paa, Ahmed zzet ve Salih Paalara sadrazamn dnn beklemelerini istedi. Fakat istifada kararl olan zzet Paa, bu tarihten sonra Dahiliye Nezaretine gitmedii gibi, kabine toplantlarna da katlmad. Heyet yeleri Kuv-y Millyenin yaamasna, ykselmesine, baarsna hizmet etmeye, stanbulda Anadolu iin zayflk sebebi olacak kt bir kelime telaffuz etmemeye karar vermilerdi. Basna verdikleri beyanatlarda, kendilerinden beklenen vazifeyi baaramadklarndan dolay istifa ettiklerini aklamlar, Ankara aleyhinde herhangi bir ifade beyan etmemilerdi.99 Sonuta Tevfik Paann 14 Nisan 1921 tarihinde stanbula dnmesinden ksa bir sre sonra, 23 Nisan 1921de Ahmed zzet ve Salih Paalarn kabinedeki grevlerinden istifalarna dair irade de km oldu.100 stanbul Hkmetinin Anadolu Harekat lehindeki icraatlar bundan sonra da devam etmitir. Nitekim Kuv-y Millye hareketi, Divn- Harb-i rfce bir mesele olarak ele alnm olmasna ramen, 30 Nisan 1921 tarihinde toplanan Meclis-i Vkelada, Vatan mdafaas urunda teekkl etmi bu kuvvet ile alakadar olan kiiler hakknda, takibat icrasnn adalete uygun dmeyecei, bu kabil davalarn tmnn drlmesi ve meydana gelen hadiselerin nezaketine binaen, sz konusu hacizlerin kaldrlmas lzumuna dair, 1. Divn- Harb-i rf tarafndan gnderilen yaz ve izni ihtiva eden Harbiye Nezaretinin tezkereleri okunmutu.101 Bu gelimeler zerine Meclis-i Vkela, bu

1192

mesele dolaysyla imdiye kadar madur olan ahslar hakknda gerekli bilgileri gsteren bir defterin gnderilmesini Harbiye Nezaretinden istedi.102 Bylece Kuv-y Millye ile alakadar olmalarndan dolay gyaben mahkm olanlarla, o srada mahkemeleri yaplmakta olan ahslarn isimlerini ihtiva eden Birinci Divn- Harb-i rfi bakanlnca tanzim edilen kta defterin gnderildiini havi Harbiye Nezaretinden cevaben gelen 25 Mays 1921 tarihli tezkere zerine, Meclis-i Vkela 1 Haziran 1921 tarihinde yeniden topland. Alnan karar gereince, sz konusu defterde ismi bulunanlarn sular ve mahkmiyetlerinin ne olduu veya tutuklanmalarna dair hibir iaret olmad gibi, ksmen mevcut olanlar dahi istenilen muamale iin yeterli grmemiti.103 Ayrca Kuv-y Millye ile alakadar olmalarndan dolay tutuklanm veya tutuklanmadan mahkemeleri grlmekte olanlarla, henz mahkemeleri yaplmayan, fakat mahkemeleri grlmek zere tutuklu bulunanlarn ve mahkm edilerek hapse girenlerin isimleri, ne gibi sular olduu ve ne zamandan beri tutuklu veya hapiste bulunduklarn belirten bir defterin hazrlanarak gnderilmesi Harbiye Nezaretinden istenmiti.104 Grld zere, Tevfik Paa Hkmetinin bu ve benzeri hususlarda alm olduu kararlar, Damat Ferit Hkmetlerinden ok farkl bir tutum ve icraat iinde olduunu aka ortaya koymaktadr. 18 Nisan 1920 tarihli Kuv-y nzibtiye kararnamesinin Asker tekad ve istifa kanununun ahkm- umumyesine aykr ve hazinenin tahamml fevkinde baz msaedt ihtiva ettii gerekesiyle bu kararnamenin iptalinin gerekli olduuna dair Harbiye Nezaretinin 20 Mart 1921 tarihli tezkeresi zerine, 31 Mart 1921 tarihinde toplanan Vkela Meclisi, alm olduu kararla bunu uygun grerek, sz konusu kararnamenin ilgasna karar vermitir.105 Ayrca ayn tarihli tezkereyle stanbulda tekil edilmi olan ki Numaral Divn- Harb-i rfi 21 Mart 1921de kaldrlmtr 106 Yine bu hkmet zamannda, Damat Ferit Hkmetleri dneminde Kuv-y Milliye yanls olduklar veya iltihak etmeleri yznden eitli cezalara arptrlm olanlar hakknda verilen cezalarn kaldrld grlmektedir. Ayrca bu hkmet ibana gemesinin hemen ardndan 14 Kasm 1920 tarihinde stanbul Bir Numaral Divn- Harb-i rfi eski bakan Nemrud lkapl Mustafa Paa ve arkadan tevkif etmitir.107 Pek ok masumun kanna giren bu adam hakknda alnan karar 1 ubat 1921 tarihinde tasdik eden Yksek Asker Mahkeme, kendisini 7 ay hapis cezasna arptrmtr.108 Ne yazk ki Vahdeddin, 7 ubat 1921 tarihli irade ile Nemrut Mustafa Paay affetmitir.109 Bu arada Franklin-Bouillon Ankaraya gitmek zere stanbula gelmi ve istei zerine Ayan dairesinde Ahmed zzet Paa ile bir grme yapmt. zzet Paadan Mustafa Kemal Paaya iletilmek zere bir de Tavsiye Mektubu alan bu zatn ahsnda Fransa ile 20 Ekim 1921de Ankara Antlamas yaplmtr.110 Bu gelimelerin yan sra sahillerimizin abluka altna alnaca, stanbulun hareket ss olarak Yunan igaline verileceinden sz edilmeye balanmt. Siyas durumun gittike nem kazanmas zerine, Paalarn tekrar kabineye girmeleri iin srar edilmeye balanmt. Nihayet 12 Haziran 1921 tarihli irade-i seniyye ile Ahmed zzet Paa Hariciye Nezaretine, Salih Paa ise yeniden Bahriye Nezaretine tayin edildiler.111 Ancak byk eletirilere uradlar. Ahmed zzet Paa, Verdikleri senedin hibir kayd ve arta bal olmadn, bu senede gre istifay vaad ettiklerini, fakat sonsuza kadar devlet hizmetinden ayrlp vazgetikleri szn vermediklerini sylemektedir.112 zzet Paann stanbul kabinesinde yeniden grev kabul etmesi, bilhassa Ankara Hkmeti nazarnda ok

1193

sert eletiriler almasna sebep olmutur. Avrupa kamuoyunun siyasetimize olumlu etkileri ve zmirin tahliyesinin gndeme geldii srada ortaya kan bu gelime, Mustafa Kemal Paaya gre, Anadoludaki gelimelerin ve baarlarn gzard edilerek, stanbul adna pay kartlmas demekti. zzet Paann yeniden grev kabul etmesine bir sre ses karmayan Mustafa Kemal Paa, 28/29 Haziran 1921 gecesi ekmi olduu telgrafla, Paalar Ankarada iken vermi olduklar sze uymamakla itham etmitir.113 zzet Paa ise, Hariciye Nezaretini kabul ediinin sebeplerini ihtiva eden bir telgraf Mustafa Kemal Paaya gndermiti. Paa, bunda Avrupa kamuoyunda bir skunet, yeniden lehimize ve kurtulua doru bir deiimin ortaya ktn, bu sebeple devlete ve millete ynelebilecek bir ktln nne gemek iin hkmete girdiini belirtmitir.114 Ancak, Mustafa Kemal Paa, ok daha nceden maksadn, hedefini tayin etmi, kararn vermi ve yolunu izmitir. O bakmdan ne zzet Paann tutumu ne de tilaf Devletlerinin tehditleri hareket tarzn deitiremezdi ve deitiremeyecektir de. Ancak zzet Paann 6 Austos 1921 tarihinde, ngiliz Yksek Komiseri Rumbolt ile olan grmesine, Ankara temsilcisi Hamit (Hasancan) Beyi gtrmesi ngiliz yetkililerce yadrganmt. Rumbolt, Anadoludaki milliyetilerle ibirlii iinde olduunu bildikleri zzet Paa vastasyla, Ankara Hkmetinin lml olmasn isteyerek, ngiliz esirlerinin salverilmesi gerektiini tavsiye etti. Bunun zerine Ahmet zzet Paa, Rumbolta, Maltada bulunan tm Osmanl esirleri brakld takdirde, Anadoludaki ngiliz esirlerinin de serbest braklaca cevabn verdi.115 Bu kere 24 Austos 1921 tarihinde Hariciye Nazr zzet Paay ziyaret eden Rumbolt, Yalova-Gemlik yresinde yamaclk hadisesi yznden tutuklanm olan Hristiyanlarn serbest braklmasn istedi. Buna karlk mtarekeden bu yana tutuklu bulunan Mslman Trkleri hatrlatan Ahmet zzet Paa, Bu gelimeler karsnda Mustafa Kemal Paann ne yapaca eklinde bir soruya da, O size bavurur diyerek ok anlaml bir cevap vermitir.116 Sakarya Sava lehimize sonulandktan sonra, Fransa Hkmeti vakit kaybetmeden, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile bar yapmak lzumunu anlam ve Franklin Bouillonu tekrar Ankaraya gndererek, 20 Ekim 1921 tarihinde Ankara Antlamasn imzalad. Bu srada Yunan Hkmeti tarafndan zmir Yunan Fevkalade Komiserinin unvannn genel valilie dntrlecei ve igal altndaki arazide Yunan kanunlarnn tatbik edileceine dair haberler gelmeye balad. Bu gelimeler zerine, Hariciye Nezareti, Yunan tecavznn nlenmesi hususunda stanbulda tilaf Devletleri temsilcilerine birer nota verdi. Ayrca Avrupadaki Trk temsilcilerine gnderdii tamimle, bu keyfiyetin nezdlerinde grevli bulunduklar hkmetlere de tebli edilmesini istedi.117 Bu teebbsn, sz konusu arazinin Yunanistana ilhak demek olduunu ok iyi bilen Ahmet zzet Paa, bu hareketin memleketin igal altnda bulunan dier yerlerine de temil ve tatbik olunaca iin, stanbuldaki fevkalade komiserler nezdinde harekete geerek tedbir alnmasn istedi.118 Ayrca Paris bykelimiz Nabi Bey tarafndan Fransa Hariciye Nezaretine protesto niteliinde bir nota verildii gibi, ajans Furnie vastasyla da bir baka protesto ner ve ilan ettirildi.119

1194

stanbul Hkmeti, Kuv-y Millye ile bir antlama ekli bularak, birlikte hareket etmek suretiyle bir an nce bar elde etmek amacndayd. Bu nedenle, Ankara Hkmeti ile ilikileri dzeltmek, areler aranlmak zere Salih Paa, bir talimatla Avrupaya gnderildi.120 Paa, Avrupada Ankara delegeleri ve dier Trk devlet adamlaryla grm, oradan Ankaraya uzun bir mektup yazmsa da, cevap alamamtr.121 Bu srada Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan ve Trk ordular bakumandan Mustafa Kemal Paa, yeni gelimeler karsnda tilaf Devletlerinin Trkiye hakkndaki gerek dncelerini renebilmek, Trk Mill davasn onlara anlatabilmek maksadyla Hariciye Vekili Yusuf Kemal Beyi Avrupaya gndermeye karar verdi. Kendisi, nce stanbula urayacak, Hariciye Nazr Ahmet zzet Paa ve arkadalar ile, hatta samimi bir talep gsterildii takdirde Padiahla da grecekti. Padiahtan Ankara Hkmetinin Hilafet makamna olan balln muhafaza ettiini ve edeceini syleyecek, buna mukabil kendisinden Byk Millet Meclisini tanmasn isteyecekti.122 15 ubatta, ngilizlerin hazrlad zel bir trenle stanbula varan Yusuf Kemal Bey, ertesi gn sadrazam Tevfik Paa ve Hariciye Nazr Ahmet zzet Paa ile grt.123 Ankara temsilcisi Hamit Beyin de hazr bulunduu bu grmede, Yusuf Kemal Bey, bar imzalanmas konusunda eitli meselelerde dncelerini ve tilaf Devletlerine kar istek ve savunma biimlerini sordu. Ayrca kendilerinden, Trkiye Byk Millet Meclisi Hariciye Vekilinin beyanatnn ileri srd fikirlerin stanbul Hkmeti adna da yaplm olduunu kabul ve ilan etmelerini istedi. Tevfik ve zzet Paalar, Yusuf Kemal Beyin bu teklifine olumlu cevap verdiler.124 Bunun yan sra zzet Paa, ayn gn stanbul ve Ankarann bak alarnda tam bir beraberlik olduu konusunda Ajans Havasa aklamada bulundu.125 Bu telgraf yeterli bulmayan Yusuf Kemal Bey, Avrupa kamuoyu ve devlet adamlarna kar Anadolu Mcadelesi konusunda syleyecei sz ve ortaya koyaca dncelerin ayn zamanda stanbul adna da sylenmi olacann kabul edilmesini istedi. stanbul, asl amacnn vatan ve devleti kurtarmak olduunu tekrarlasa da, Ankara stanbulun bar iin kesinlikle devreye girmesini istemiyordu. 21 ubat 1922 akam Padiahla gren Kemal Bey, Avrupaya gitme hususunda sadece kendisinin tek yetkili olduunun kabul edilmesini istedi.126 Yusuf Kemal Beye gre, Padiah Trkiye Byk Millet Meclisini tanm olsayd, Ankaradan ald talimat gereince, stanbuldaki kabine yelerine eref ve haysiyetlerine uygun makamlar verilebilecek, hatta milletvekili bile olabileceklerdi.127 Ancak bu grmenin bakaca ahidi olmad gereini gzden uzak tutmamak gerekir. Bu gelimeler zerine Mecliste sert tartmalar meydana gelmitir. Bu hususta gensoru verenlerden biri olan Aydn Milletvekili Tahsin Bey, Yusuf Kemal Beyin meclisin bilgisi dnda padiahla grtrlmesini sert bir ekilde eletirerek, Hariciye Vekilinin geri arlmasn istedi. zzet Paaya da ar hakaretlerde bulunan Tahsin Bey, hkmetin Yusuf Kemal Beye zzet Paa vastasyla Padiahla grmesi iin yetki vermesinin o derece hata olduuna dikkat ekti.128 Mustafa Kemal Paa da, Ahmed zzet Paay yalanclkla sulayarak, Yusuf Kemal Beyi oyalayp, aldatarak Padiaha bir mracaat gibi gtrdn ileri srmtr. Ayrca, zzet Paann Yunan igali altnda bulunan yerlerden geerek, Kemal Beyden nce Parise ve Londraya gitmesine son derece kzan Mustafa Kemal Paa, onu bu yolculuu son dakikaya kadar gizlemekle itham

1195

etmitir.129 Ancak zzet Paann bu husus iin Avrupaya gitmesi yaklak iki ay kadar nce kararlatrlm bulunuyordu. Anadolu ile fikir birlii konusunda gayret edilmesi gerekli grlm, bunun iin Ankaradan seilecek delegelerle uygun bir yerde birleilmesi zzet Paa tarafndan teklif edilmiti.130 Bunun zerine, yaknda memuren Avrupaya gnderilecek bir heyetin stanbuldan geecei cevab alnm, daha nce de bahsedildii zere Yusuf Kemal Bey stanbula gelmiti. zzet Paa, ihtiyat olarak meseleyi imdilik kabineye amad. Bu grmeden birka gn sonra Londrada grevli bulunan Rfat Meyyed Beyden bir telgraf geldi. 18 ubat 1922 tarihli ve mahrem kaydyla gnderilen bu telgrafta, Lord Curzon ile grmenin kararlatrlm olduu, stanbulda ngiliz fevkalade komiserliine lazm gelen talimatn verildiini ve derhal Londraya hareket edilmesini tavsiye etmiti.131 Daha sonra meydana gelen gelimeler Reit Paann istihbaratnn pek de kesin olmadn ortaya koymusa da, zzet Paa bu kere ngilizlerle Anadolu arasnda iddetli bir anlamazlk kmas endiesi ve bu duruma engel olabilmek midiyle Londraya gitmeye karar vermitir. Bu gelimeler zerine zzet Paa durumu kabine toplantsnda dile getirince, sadrzam ve baz nazrlar bu davete hemen uymasn istemilerdir. Nihayet seyahatin kararlatrlmasndan sonra keyfiyetten Yusuf Kemal Beye bilgi verilmitir. Bunu memnuniyetsizlikle karlayan Kemal Bey, kendisi Avrupaya gitmekte iken zzet Paann da hazrlanmasn gizli bir maksat iin tertip edilmi bir engelleme olarak kabul etmitir. Bununla yetinmeyen Ankara Hariciye Vekili, zzet Paann tilaf Devletleri tarafndan gerekten davet edilip edilmediini anlamak iin General Pelleyi ziyaret etmitir.132 Grme sonunda byle bir talebin sz konusu olmadndan bahisle, baz itirazlarda bulunarak, zzet Paadan Avrupaya gitmekten vazgemesini srarla talep etmitir.133 Btn bunlardan tedirgin olduu anlalan Yusuf Kemal Bey, yapm olduu temaslar neticesinde, stanbul Hkmetinin Ankara ile birlikte hareket etmeyecei kanaatine vard. Avrupaya hareket etmeden nce, stanbuldaki tilaf Devletleri yksek komiserlerine nezaket ziyaretlerinde bulunup, zzet Paa ile de son bir grme yaptktan sonra, l Mart 1922 tarihinde deniz yoluyla Marsilyaya hareket etti.134 Bu gelimeler zerine, Ankara ile fikir ve gr birliine en fazla ihtiya duyulan bir zamanda anlamazlk meydana gelmesinin asla istenmediini ifade eden stanbul Hkmeti, Lord Curzondan sz konusu cevap geldikten sonra, bu davete katlmamay mahzurlu grdnden, Ahmed zzet Paann derhal yola karlmasna karar verdi.135 Ayrca Ankara heyeti ile ahenk ve uygunluk salanmas hususunda gayret edilmesi, hal ve maslahata uygun grld.136 Bunun yan sra Tevfik Paann basna verdii beyanat, stanbulun tutumu asndan son derece nemlidir. Vatann selameti gibi ulv bir maksad karsnda bir kk hisse yer kalamayacan bir sene evvel Londra Konferansnda pek merdne bir surette ortaya koymu ve bu temiz ve yksek vatanperverlik btn milletin kal binde minnetli ve iftiharl izler brakmt.137 Sadrzam Tevfik Paa, mill gaye urunda bir ikilik ihtimalinin tasavvur bile edilemeyeceini, mevcudiyet, istikll, hukuk ve arazi hususlarnda istenilen eylerin evvelce de sylendii gibi, milletin tecrbelerinden ve fiilen kendi ihtiyalarndan domu emel ve gayeler olduunu hatrlatmtr. Bu milletin evladlarnn her trl elim mahrumiyetlere katlanarak, fevkalade bir ekilde meydana getirdikleri fedakrlklar herhangi bir suretle sekteye uratacak bir hareketin memleketini seven hibir fertten sdr olamayacan

1196

syleyerek, bilakis herkesin btn kuvvetini bu fedakrlklar msemmer klmak urunda sarf etmeyi tabi grdn ifade etmitir.138 Ancak, kendisini merkez hkmet olarak grmekte devam eden Bbli, TBMM Hkmetine geici bir harp ve ihtill kabinesi gzyle bakyordu. Saltanat ve hilafetin varlnn henz tartlmad bir srada, Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti zerinde karar alacaklar byle bir zamanda stanbul Hkmetinin bir kenara ekilip, beklemesini dnmek zordur.139 Nitekim Hkmet, Ahmed zzet Paa bakanlnda bir heyeti, 4 Mart 1922 tarihinde trenle Londraya gitmek zere yola kard. stanbul Heyeti nce Londraya, daha sonra Paris ve Romaya geecek, bu lkelerin babakanlar, dileri bakanlar ve dier devlet erkn ile grmelerde bulunacakt. zzet Paa basna verdii beyanatta, stanbul Heyetinin amacn, btn Trk Milletini bir btn halinde kurtarmaya alarak, onun hakl davasn mdafaa olarak aklyordu.140 Harp balamadan nce bar yaplmas iin altklarn, istek ve mdafaalarnn Misk- Millden farkl bir ey olmayacan, Trkiyenin hakl davasnn tasdik edileceinden umutlu olduunu ifade eden zzet Paa, Bblinin mdafaasnn esaslarn yle zetliyordu: Trakya ve zmir derhal tahliye olunarak, Trkiyeye iade edilmelidir. Heyet ayn zamanda siyas, mal ve iktisad bamszln tasdik edilmesini talep edecektir. Trk Milletinin hakl davasn mdafaa iin birlik halinde olan stanbul ve Ankara arasnda bir ayrlk yoktur.141 Dier taraftan 7 Martta Marsilyaya gelen ve orada Franklin Bouillon ile gren Yusuf Kemal Bey, daha sonra Fransa Babakan Raymond Poincare ile ksa bir grmeden sonra Londraya hareket etti. Yusuf Kemal Beyden nce Londraya gelmi olan Ahmed zzet Paa, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon ile grt. 11 Mart 1922 tarihinde gerekleen bu grmede zzet Paa, Curzona Trkiyenin sadece hr ve bamsz bir lke olarak yaamak istediini, bunun iin de adalet ve hrriyet talep ettiklerini aklad.142 Bu grmeden sonra Ajans Havasn Londra muhabirine, buradaki grmeden maksadnn Trkiyenin bamszln temin etmek olduunu syleyen Ahmed zzet Paa, Evening News ve Times gazetesi muhabirlerine verdii demete zetle unlar sylemitir: l- stanbulun mdafaas iin art olan Dou Trakyann Edirne de dhil olmak zere Meri nehrine kadar Trklere geri verilmesi gerekir. 2- anakkale Boaz serbest olacak ve tahkim edilecektir. Ancak her trl saldrya ve bilhassa Yunan tecavzne kar garanti verilmesi gerekir. 3- Anadolunun tamamen Trkiyeye geri verilmesi ve zmirin Yunanllar tarafndan tahliyesi esastr. 4- stanbul her trl muhtemel taarruzdan emin olmal, bu masuniyeti gerek kara ve gerekse deniz taarruzlarndan temin edilmelidir. 5- Ankara ile stanbul arasnda anlama konusunda ise, size serbeste sylerim ki, hangi partiye mensup olursa olsun, memleketin meru hakkn takdir edebilen her Trk mill mefkureyi

1197

kalbinin derinlerinde tamaktadr. Bu mill mefkure de Trkiyenin istiklal ve hrriyetine lzumu olan istekler, mill isteklerin istihsalinden baka bir ey deildir.143 Bu srada ngilterenin stanbul sefareti ba tercman Mr. Ryan 15 Mart 1922de, Osmanl Devleti Londra Sefaretine gelerek, ertesi gn Lord Curzonun Ahmet zzet Paa ve Yusuf Kemal Bey ile grebileceini bildirdi. Mr. Ryan, zzet Paaya grmeye Yusuf Kemal Bey ile gitmesinin uygun olacan syleyip, bu konudaki fikrini sordu. zzet Paa ise, kendisince bir mahzur olamayacan syleyince, Ryann bu teklifine nce kar kan Yusuf Kemal Bey, daha sonra kabul etmek zorunda kald.144 Ertesi gn yaplan grmelerde, Lord Curzonun Sevr Antlamas hususunda ileri srd deiiklik tekliflerinin kabul edilir taraf yoktu. stanbul ve Ankara heyetleri, hemfikir olarak Anadolunun Yunanllar tarafndan derhal boaltlmasn istiyordu. Lord Curzonun ncelikle mtareke yaplmasnda srar etmesi zerine, Londra grmelerinden olumlu bir sonu elde edilemedi. Ankaray hl stanbulun bir paras olarak gren ngiltere, ancak Sakarya Zaferinden sonra Ankarann varln kabul etmek zorunda kalmt.145 Sonuta tilaf Devletleri, hem ark Meselesini grmek hem de Trk asker faaliyetini durdurmak amacyla 21 Mart 1922 tarihinde Pariste toplandlar ve aldklar kararlar 22 Martta Trkiye ve Yunanistana bildirerek, mtareke teklifinde bulundular. Bir anlamda bar artlarnn esaslarn kapsayan ikinci nota aslnda Sevrin baka bir surette ifadelendirilmi hali idi. Yunanistan mtareke teklifini derhal kabul etti. Ankara Heyeti ise, bu konuda kendisini yetkili grmediini belirterek 3 Nisan 1922de Ankaraya dnd. TBMM tilaf Devletleri notasna 5 Nisan 1922de verdii cevapta, mtarekeyi kabul ettiini, ancak Yunanllarn mtarekenin imzalanmasndan itibaren drt ay iinde Anadoluyu boaltmasn istedi.146 Fakat bu teklif tilaf Devletleri tarafndan reddedildi. Bu arada Londradaki temaslarn tamamlayarak Parise gelmi olan Ahmed zzet Paa, Fransa Babakan Poincare ile de grmt.147 Misk- Mill esaslar zerinde srar eden zzet Paa, Trkiyenin karlarna ters den bir antlamaya imza koymaktan ekinmitir. Dier taraftan, stanbul Hkmeti de ler Konferansnn bar tekliflerine 8 Nisan 1922 tarihli bir nota ile cevap verdi. Bu notada, Anadolunun mmkn olduu kadar sratle tahliye edilmesi, fakat bir ihtiyat tedbir olarak Yunan kuvvetlerinin Trakyaya nakledilmesine ve orada toplanmasna izin verilmemesi isteniyordu. Ayrca baz zel sebeplerden dolay konferansn, Bat Avrupa ehirlerinden birinde toplanmas rica ediliyordu.148 Hariciye Nazr Ahmed zzet Paa, Bblinin cevab notasn 8 Nisan sabah tilaf Devletleri yksek komiserlerine verdi.149 zzet Paaya gre, tilaf Devletleri, Trkiyenin istiklal ve mevcudiyetini temin ederse, Anadoluda sulha raz olacakt. Anadolu ile stanbul arasndaki anlamazl ancak sulh halledebilirdi.150 Fakat tilaf Devletleri, 15 Nisan 1922de Trkiyenin isteklerini reddettiler. Bylece btn teebbsler sonusuz kald. Artk gerek ve adil bir bar tilaf Devletleri aracl ile deil, ancak kesin bir Trk zaferi ile kazanlacakt. Ayrca, Anadolu zerindeki emellerinden vazgemeyen Yunanllar, igal etmi olduklar Trk topraklarn terk etmelerinin sz konusu edildii srada, yeniden igal harekatna baladlar. 7 Haziran 1922 sabah Yunan sava gemileri Samsunu bombalaynca, stanbul

1198

ve Ankara Hkmetleri bu saldry iddetle protesto ettiler.151 Bu olayn yanklar henz sona ermiti ki, zmir ve Manisa evresini Yunanistana ilhak etmek iin harekete geen zmirdeki Yunan Komiseri Sterghiades bir milli savunma ligas tekil ederek, 30 Temmuz 1922de onia Muhtariyetini ilan etti. Bu gelimeler zerine Bbali, 1 Austos 1922 tarihinde stanbuldaki mttefik devletlerin yksek komiserlerine bir nota vererek, Yunanllarn Bat Anadoluda muhtariyet ilan etmelerinin, hibir kymeti olmadn bildirerek sert bir dille protesto etti. Bunu 9 Austosta Ankarann protestosu izledi. Ancak, Yunanllarn istekleri bununla da bitmemi, bu kere bar Trklere zorla kabul ettirmek iin, stanbulu igal etme teebbsne giritiler. Bunun iin 29 Temmuzda ngilizlere bavurarak mttefiklerin iznini istediler. Fakat bu istekleri mttefiklerce kabul grmedi. Bilhassa stanbulun ve Boazlarn ngilterenin kontrolu altna girmesi demek olan byle bir hareket, Fransa ve talyay telalandrd. Bunun zerine Yunanllarn muhtemel bir harekatna kar gerekli tedbirleri alan ngiltere, 31 Temmuzda Fransa ve talya ile birlikte Yunan isteklerini reddetti. Buna ramen ngiltere Babakan Lloyd George, 4 Austos 1922 tarihinde Avam kamarasnda yapt bir konumada, savan tm sorumluluunu Osmanl Devletine ykleyerek, Ankarann btn teklifleri reddettiini, Karadeniz Blgesinde Trklerin Hristiyanlara zulm yaptn, son otuz senedir de aznlklar yok etme politikas izlediini iddia ederek, Trkiyeyi tehdit etti.152 Bunun zerine Hariciye Nazr Ahmed zzet Paa, 14 Austos 1922de ngiliz yksek komiserliine verdii bir nota ile, Lloyd Georgeun Avam kamarasndaki nutkunu protesto etti.153 tilaf Devletlerinin ve zellikle de ngilizlerin Boazlara yerleme ve Trkiyeyi kontrolleri altna alma gayretleri Ankara tarafndan dikkatle takip ediliyordu. Fakat Trkiye, Paris Konferansndaki teklifleri reddedecek olsa bile, ne Fransann, ne de talyann kuvvete bavurmaya niyetleri vard. yleyse Trk davasnn zmlenmesi, yeni ve byk bir zaferin neticesine bal kalyordu. Bu zm de, 26 Austos 1922 sabah balayan ve 30 Austosta Trk ordusunun kesin zaferi ile sona eren Bakumandanlk Meydan Muharebesi neticesinde alnd. 11 Ekim 1922de tilaf Devletleri ile yaplan Mudanya Atekes Antlamas, asker zaferlerin ardndan gelen ve bu zaferlerin anlamna yakan ilk siyas ve diplomatik baar oldu. stanbul Hkmetinin ekilmesi Srecindeki Gelimeler Mudanyada Trk Mill Mcadelesinin zaferi karsnda boyun een tilaf Devletleri Trkiyenin geleceini grmek zere Lozanda bir konferans toplanmasna karar vermilerdi. Bu byk mcadele mill bamszlk ve egemenlik dncesi ile yrtlmt. Mustafa Kemal Paann memleketin idar sistemi hakkndaki dncesi Cumhuriyet idi. Ancak bu idare sisteminde saltanata yer olamazd. Tekilat- Esaside egemenliin kaytsz ve artsz millete ait olduu hkm olmasna ramen, mecliste muhalif grupta bulunan milletvekilleri, saltanat ve hilafetin korunmas lehinde almaya balamlard. Bu arada, 17 Ekim 1922 tarihinde Mustafa Kemal Paaya bir telgraf eken Sadrazam Tevfik Paa, zaferin stanbul ile Ankara arasndaki anlamazlk ve ikilii kaldrm olduuna iaret ederek, konferansta milletin haklarn birlikte mdafaa etmeyi teklif etti.154

1199

Mustafa Kemal Paa, bu istee ok sert bir karlk vererek, Trk Milleti adna yegane sz sahibi merciin Trkiye Byk Millet Meclisi olduunu bildirdi.155 Ertesi gn ise, stanbula gelen Refet Paay, Padiah adna Tevfik Paann olu Ali Nuri Bey karlam, Refet Paa da, kendisinden saltanat ve hilafet makamna ballk ve sevgi dileklerinin iletilmesini istemiti.156 Bunun zerine, Meclis-i Vkela, Refet Paa ile temasa geerek, Padiah, meclisi onaylayan ve mill hareket liderlerini baarlarndan dolay kutlayan bir beyanname yaynlamas hususunda iknaya karar verdiler. Bylece Refet Paa tarafndan dzenlenen, Hariciye Nazr zzet Paann da biraz deitirmi olduu beyanname, Padiah adna hemen ilan edilmek zere Vkela Meclisine arz edildi.157 Ancak bunda zaferden duyulan memnuniyet dile getirilmekle beraber, inatla Mustafa Kemal ve arkadalarndan hibir ekilde sz edilmiyordu. Fakat Padiahn Milletin hakan ve slmn halifesi olduu bilhassa vurgulanyordu. Anlalan, durumun ciddiyeti baz nazrlarca yeterince anlalmam, bazlarnca da karamsarla dlm olacak ki, bu neriye itiraz edilmitir.158 Bu srada tilaf Devletlerinin stanbul temsilcileri 27 Ekim 1922de Ankara ve stanbul Hkmetlerine ifah bir nota vererek, 13 Kasmda Lozanda toplanacak olan konferansa davet ettiler. Mustafa Kemal Paann 18 Ekim tarihli, sulh konferansnda Trkiyeyi temsil edecek yegane merciin TBMM olduunu hatrlatan telgrafn kendisine mahsus bir talimat zanneden Hamit Bey, bu telgraf aynen Tevfik Paaya iletmemiti.159 Bu durumdan habersiz olan Tevfik Paa, tilaf Devletlerinin ars zerine, bu kere dorudan doruya TBMM Bakanlna mracaat etti ve 29 Ekim 1922 tarihli telgrafnda, Bblinin her trl baskya kar direnerek, Sevr Antlamasn imzalamamak suretiyle hizmet etmi olduuna deinerek, birleme hususunda hazr olduunu, memleketin gelecei ve milletin haklarn savunmak zere Ankaraca tayin edilecek bir zatn derhal stanbula gnderilmesini istedi.160 stanbulun bu telgraflar Ankara nazarnda birer hyanet belgesi olarak nitelendirildi. Bu istek mecliste ok sert tartmalarn meydana gelmesine sebep olduu gibi, Mustafa Kemal Paaya son darbeyi vurmak iin de byk bir frsat verdi. Nihayet 1 Kasm 1922 tarihinde toplanan meclis, ahs saltanatn kaldrlmasyla kaytsz ve artsz mill egemenlik esasnn kabul ve lkenin idaresi ve fiilen ynetilmesinin yalnzca TBMMye verilmesini kabul ederek, oybirlii ile saltanatn kaldrlmasna karar verdi.161 Dier taraftan, 29 Ekimde Tevfik Paa vastasyla Sultan Vahdeddin ile uzun bir grme yapan Refet Paa, hkmetin istifasn istemi, Padiah da, Byk Millet Meclisi Hkmeti stanbulun kontroln kesin olarak zerine alncaya kadar stanbul Hkmetinin vazifesinde kalmasnda srar etmitir.162 Fakat saltanatn kaldrlmasyla ok zor durumda kalan Tevfik Paa Hkmeti, 3 Kasm 1922de Refet Paann verdii bir muhtra ile konuyu grt srada nazrlardan bazlar toplanty terk ederek istifalarn verdiler.163 Bu gelimeler zerine, 4 Kasm 1922 Cumartesi gn Tevfik Paa bakanlnda toplanan kabine saat kadar sren mzakereden sonra istifa karar ald.164 Bylece, 19 Ekimde stanbula gelmi olan Refet Paa, ayn gn ynetimi Trkiye Byk Millet Meclisi adna devralarak, btn nezaret mstearlarna resm faaliyetlerinin durdurulduunu, her eit i iin tek merciin Ankara olduunu bildirdi.165 Sonu olarak Damat Ferit Hkmetleri, lkenin bamszl iin teslimiyeti politikalar izlemi, bunun dndaki hkmetler ak veya gizli olarak Kuv-y Millyeyi desteklemekten ekinmemilerdir. Bilhassa Harbiye Nezareti ve Meclis-i Vkelada grev alan vatanseverlerin bir devlet adam ciddiyeti

1200

iinde igalcilerin keyf davranlarna iddetle kar koyduklar grlmektedir. Kuv-y Millyeyi, Kuv-y gayr- millye olarak nitelendiren Damat Ferit, Mustafa Kemal ve arkadalarn gyaben idama mahkm ettirdii gibi, stanbulda bulunup, Kuv-y Millyeye destek verenler zerinde de bask kurmutur. Ancak Ali Rza Paa Hkmeti ile yeni bir sayfa alm, bu hkmet zamannda Kuv-y Millye daha da glenmitir. Salih Paann sadareti srasnda gelien hadiseler, igallere kar direni ve alnan kararlar; Mill Mcadeleyi hakl olduu davada meru zeminlere oturtmutur. Burada Ankarann Kurtulu Savandaki yeri ve hizmetleri tartlmayacak boyuttadr. Ancak stanbulda Damat Ferit Hkmetleri dndaki hkmetlerin; bilhassa Ahmet zzet, Ali Rza, Salih ve Ziya Paa gibi Kuv-y Millye hareketine destek vermi olan askerlerin dorudan grev aldklar kabinelerin Mill Mcadeledeki hizmetleri kmsenmemelidir. Son Osmanl Hkmeti Dneminde stanbuldaki depolarda bulunan ok sayda silah ve cephane Anadoluya karlm, hkmet merkezindeki yabanc silah firmalarna aka sipariler verilmi, yzlerce yetenekli gen subay kolaylkla Anadoluya geirilmitir.166 Nihayet, Nezaret ve dairelerde askeri ve siyas btn faydal bilgiler hzla Anadoluya iletilmeye allmtr. Memleketin feci durumu karsnda elde bulunan tek savunma ve direni gcne yardm etmeme, ya da onu zayf drecek bir ztlama iinde olmamlardr. Ayrca lkeyi smrge haline getirmek isteyenlerden himaye dilenmek gibi, bir hyanet ve alaklk iinde olmadlar. Bu mcadele, bir byk milletin yeniden var olu savadr. 21 Ekim 1920 tarihinde iktidara gelen son Osmanl Hkmeti olan Tevfik Paa kabinesinin Anadolu mcadelesine katks inkr edilemez. Bu hkmet Dneminde stanbul Polis Mdrlne getirilen, ayn zamanda Milli Mdafaa Tekilat merkez heyeti bakan olan Miralay Esat Bey ile Harbiye Nazrlna getirilen Ziya Paann ok byk hizmetleri olmutur. stanbul halk askeri, memuru, iisi, esnaf, aydn her kesimden insan ile hep Anadolu hareketinin yannda yer almtr. stanbuldaki cemiyetler iinde Hill-i Ahmerin, gizli tekilatlarda grev alan sivil ve asker memurlarn olaanst hizmetleri olmutur. Hamdullah Suphi (Tanrver) Beyin, stanbul, Ankara ile birlikte hem alam ve hem de glmtr.167 sz bir gerei ifade etmektedir. Bu konuyla ilgili olarak, Salih Paann sadareti srasnda ve onun yardmyla Anadoluya gemi olan Yusuf Kemal Bey, stanbul basnna vermi olduu beyanatta, stanbulun yalnz gzyalaryla deil, daha baka suretlerle de mcadeleye itirak etmi olduunu, davann Anadolu davas deil, milli bir dava olduunu sylemitir.168 Damat Ferit Hkmetleri hari, dier stanbul Hkmetleri iki tarafl bir siyaset izlemitir. Grnrde milli hareketin karsnda, ama gizliden gizliye onun yannda idiler. Bir byk milletin yeniden var olma savan verdii bu muazzam mcadelede Ankara Hkmeti, son Osmanl Hkmetine gre ok daha tutarl, birlik ve beraberliin en st seviyeye kt bir politika izlemitir. stanbul Hkmeti ileri gelenlerinin basna verdii beyanatlara, ileri srdkleri gr ve dncelere bakldnda, Ankarann istekleri ve Misk- Mill ile byk paralellik tad anlalmaktadr. Misk- Mill konusunda Anadolu ve Trakyann dman ordular tarafndan boaltlmadan bar grmelerine girimenin faydasz olacana inanan Ankara, o yolda yrmeye

1201

devam

etmitir.

stanbul ise,

Anadolunun gerek gcn hibir

zaman tam

manasyla

kavrayamadndan, daha temkinli ancak rkek bir politika izlemitir. Ancak, Ahmed zzet Paann nce Dahiliye, sonra Hariciye Nazr olarak grev yapt, Tevfik Paann bakanlnda kurulan son Osmanl Hkmetinin icraatlar ve Anadolu Harekat karsndaki tutumu, Damat Ferit hkmetlerine gre ok farkl bir izgidedir. Avrupay uzun sre bar umuduyla oyalayan son Osmanl Hkmetinin gz yummasyla, stanbulda bulunan silahlar ve cephane aralksz olarak Anadoluya nakledilmitir. Bunun yan sra Avupadan her trl silahn yedek aksam ve asker ihtiyalarn getirilmesi iin Kuvy Millye tarafndan serbeste pazarlklar yaplm, kontratlar imzalanm, ok sayda subay Anadoluya geirilmitir. Nihayet stanbuldaki nezaret ve daireler asker ve siyas tm faydal bilgileri hzla Anadoluya iletmeye almlardr.169 Bu yardmlarn nn, Sakarya, Dumlupnar ve Bakumandanlk Muharebelerinde ok byk katklar olmutur. Anadolunun stanbuldaki memurlar gizli olarak faaliyet gsteriyorlarsa da, bu faaliyetlerden Harbiye, Hariciye Nezaretleriyle, Merkez Kumandanl ve Polis Mdrl haberdard.170 Dolaysyla son Osmanl Hkmeti, memleketin feci durumu karsnda, elde bulunan tek savunma gcne yardm etmeme gibi bir ey yapmam, ya da onu zayf drecek bir ztlamaya gitmemitir. stanbul ekmi olduu btn sknt ve aclara ramen, millete kazand hakl gururunu kendine has tavr ve arball ile kutlamtr. Bu bakmdan stanbulun, Mill Mcadelede zerine den vicdan grevini hakkyla yerine getirdii kanaatindeyiz. Halbuki Mill Mcadeleye btn kalbiyle ve varlyla katlm olan fedakar ve kahraman stanbul bugne kadar yeterince anlatlamamtr. Dileimiz, ok ge kalnm olsa da bu almay dierlerinin takip etmesidir. 1 2 Vakit, Mustafa Kemal Paann Byk Bir Nutku, 11 Knn- Sni 1920, s. 784. Metin Ay, Mareal Ahmet zzet Paa (Askeri ve Siyas Hayat), T. T. K. Yay., Ankara

1997, 160, 179. 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, stanbul 1934, s. 219-223. BOA, B. E. O., Harbiye Giden, nr. 340509. BOA, B. E. O., Harbiye Gelen, nr. 340405. Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1960, s. 3. Ay, 178-179. Takvim-i Vekayi; 21 Knn-Evvel 1918, s. 3425. Selahaddin Tansel; Mondrostan Mudanyaya Kadar, Ankara 1973, c. I. s. 89. BOA., B. E. O., Harbiye Giden, nr. 342001. Kzm zalp, Milli Mcadele I, Ankara, 1985, l5, Belge nr. 7.

1202

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 nr. 3621. 22 23 nr. 164. 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34

Bu telgrafn tam metni iin bk. Tansel, ayn eser I, 271. Ahmet zzed Paa; Feryadm II, stanbul 1993. s. 67. Tayyib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, Ankara 1959, c. I. s. 143. Bu yaz iin bk. Tansel: c. II, s. 17. BOA, B. E. O., Harbiye Giden, nr. 434541, L. 1. BOA, B. E. O., Harbiye Giden, nr. 343541, L. 2. BOA, B. E. O., Harbiye Giden, nr. 343541, L. 2, 3. BOA., DH-SFR., D. 101. nr. 67. 70. Ay, 207. BOA, B. E. O. (stizan rade-i Seniyye) S, nr. 343882; Takvim-i Vekayi, 9 Austos 1919,

Ali Fuat Cebesoy; Milli Mcadele Hatralar I, stanbul 1953, 148. Bu hususta haklarnda tahkikat alan devlet adamlar iin bk. Hadisat, 13 Haziran 1919,

Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, II, Ankara 1973, s. 92-93. BOA, DH-KMS, D. 53-2, nr. 63, lef. 4. BOA, DH-FR, D. 102. nr. 64. Atatrk; Nutuk, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 1975. c. I, s. 69. Ahmet zzet Paa, ayn eser, II, 74. Ay, 218. BOA, Meclis-i Vkela Mazbatalar, nr. 455. BOA. B. E. O., Harbiye Giden, nr. 344517. imir, ayn eser, I, 156. Ayn yer. Bu telgraf metni iin ayrca bk. Vakit, 9 Ekim 1919, s. 695. Mustafa Kemal Paann bu husustaki telgraf iin bk. Atatrk, Nutuk I, 281-282.

1203

35 36

Bu protokoln tam metni iin bk. Tansel, II, 148. Atatrk, ayn eser, I, s. 320. Mustafa Kemal Paa, bu grmenin ardndan bir

gazetecinin, seimden sonra Tekilat- Milliyenin ilga edilip edilmeyecei hususundaki sorusuna u cevab vermitir: Tekilat- Milliyenin milli iradeyi hakim klmaktaki gayesi, Millet Meclisinin toplanarak, kanun yapma hakk ve gzetim grevini tam bir emniyet ve serbesti ile sahip olmasn tahakkuk ettirmektir. Bylece Mill Meclis, her trl saldr ve mdahaleden korunmu bir ekilde byk bir ciddiyetle kanun yapma grevini yerine getirmeye baladktan sonra, bugnk faaliyet tarzna ve varln srdrmesine sebep kalmam olduundan, Tekilat- Milliye, i tz gereince almalarna son verecektir. Bk. Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara 1981, c. III, 13. 37 38 39 40 41 42 43 44 BOA, B. E. O., Harbiye Giden, nr. 345518, lef. 4. BOA, B. E. O., Harbiye Giden, nr. 345518, lef. 5. BOA, M. V. Mazbatalar, nr. 629. BOA, ayn mazbata, nr. 629. BOA, DH-KMS, D. 53-4, nr. 30, lef. 3; DH-FR, D. 104, nr. 44. BOA, DH-KMS, D. 53-4, nr. 31. Tansel, II, s. 197-198. Kzm zalp, ayn eser, 64. Bu snr hatt, Ayvalkn kuzeyinden balayarak, doudaki

Akmaz Dana ve oradan gneye dnerek Umurluya kadar devam ediyor, sonra batya kvrlarak Seluk hizasndan Ege Denizine varyordu. 45 46 47 48 49 50 51 52 Tansel, 196. Tansel, 197. Tansel, 201. Atatrk, 440-441. Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Ankara. 1970, 50. Nimet Arsan, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara, 1991, s. 269. Arsan, 270. Ayn yer.

1204

53

Bu Hatt- Hmayun sureti iin bk. Mahmut Kemal nal; Osmanl Devrinde Son

Sadrazamlar, stanbul, 1953, 2052. 54 55 Bu husustaki irade-i seniyye iin bk. BOA, B. E. O. S., nr. 347035. Kuv-y nzibatiye hakkndaki kararname ve bu hususta Sleyman efik Paaya verilen

talimat ve selahiyeti bildiren irade-i seniyye iin bk. BOA, DUT, D. 15-3, nr. 4-3; Takvim-i Vekayi, 18 Nisan 1920, nr. 3835. 56 BOA., B. E. O., Harbiye Giden, nr. 347778, 348629. rade ile tasdik edilen bu kararlar

hakknda Babakanlk Osmanl Arivinde ok sayda belge mevcuttur. Biz burada rnek olmas asndan baz tasniflerin adlarn ve numaralarn vermekle yetineceiz. BOA., B. E. O. Harbiye giden, nr. 348255; 348148, 348149, 348629, 349807, 349038, 349076, 349101, 349174, 349258, 349568, 348569, 348287, 349101, 349653, 351645, 352833, 353589, 353760, 347778, 348153; DUT, D. 80, nr. 1-44, 47, 48, 49, 50, 51, 52; D. 79-5, NR. 141 ilh. 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 imir, II, 307. Ayn eser, 327, 335. imir, 352. Arnold J. Toynbee, The Western Question in Grcece and Turkey, London 1922, 185. BOA, Meclis-i Vkela, Mazbatalar, nr. 538; Vakit, 26 Tern-i evvel 1920, s. 1035. Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 95. BOA, B. E. O. Harbiye giden, nr. 349548. Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Ankara 1975, II, 386-388. Takvm-i Vekayi, 26 Tern-i evvel 1920, s. 3991. Gotthard Jaeschke, ayn eser, s. 205, Mahmud Kemal nal, ayn eser, s. 1997. Bu mektubun tam metni iin bk. Ahmed zzet Paa, ayn eser, s. 329, Ek. 31. 26 Ekim 1920 tarihli, Mustafa Kemal Paadan Ahmed zzet Paaya gnderilen ve

Misak- Mill kararlarn ihtiva eden tel yazs iin bk. Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika II, Ankara 1987, 113. 70 Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 96-97; Bilal imir, ayn eser, II, 448. Neet Beyin

Anadoludan dnmesinden sonra, mlazm hsan Bey adnda bir subay daha gnderilmi, bu subay

1205

Zonguldaka kadar gidip dnmtr. Bundan sonra Ayan Meclisi muhafz bl subaylarndan Halit Beye talimat verilerek Ankaraya gnderilmise de, bu subayn dn uzandndan, dorudan doruya Ankara TBMM Hkmetine Bbli tarafndan telgrafla mracaat edilerek Ahmed zzet Paa bakanlnda bir heyetin gnderilecei bildirilmi ve bu hususta Ankarann onay istenmitir. Bu telgrafa Ankaradan verilen cevapta, stanbul heyetinin Bilecik yoluyla Ankaraya gelmesinin beklendii bildiriliyordu. Bk. Tark Mmtaz Gztepe, Osmanoullarnn So Padiah Vahdeddin Mtareke Gayyasnda, stanbul 1969, s. 381. 71 72 73 74 75 76 77 Metin Ay, ayn eser, 226. Mahmut Kemal nal, ayn eser, s. 1997. Rauf Orbay, Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, stanbul 1964, II, s. 386. Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 100. Vakit, 17Aralk l920, s. 1085. Bu hususta geni bilgi iin bk. Metin Ay, ayn eser, 229. Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 101. Tevfik Paann iktidara gelmesiyle birlikte, stanbul

ile Anadolunun uzlamasndan kukulanan Ruslar, 34 vagon mermi ve topu bir bahane ile geri ekerek, baka bir tarafa sevk etmilerdi. Fakat bu kukularnn yersiz olduu hususunda ikna edilince, sevkiyata yeniden balamlard. Bk. T. B. M. Meclisi Gizli Celse Zabtlar, 1: 126, C: 2, C: II, s. 461. 78 79 Halide Edip Advar, The Turkish Ordeal, London 1928, s. 236. Bu telgrafn tam metni iin bk. kdam, 5 Nisan 1921, s. 8643. Trkiye Byk Millet Meclisi

Hkmetinin kurduu dzenli birliklerin ilk savunma sava olan I. nn Muharebesi ile elde edilen byk baar yurdun her tarafnda sevin gzyalaryla karland. stanbul basnnda gnlerce manetten inmedi. O srada Ankarada bulunan stanbul Hkmeti Dahiliye Nazr Ahmet zzet Paa genel karargaha giderek umum sevince katld. Bu zaferde byk rol oynam olan eski rencileri smet ve Refet Paalar kutlad. Bk. Metin Ay, ayn eser, 280; Halide Edip Advar, ayn eser, s. 238. 80 81 82 83 84 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk II, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul 1975, 141-142. Atatrk, ayn eser, II, 142. Atatrk, ayn eser, II, 143. Atatrk, ayn eser, II, 144. Bu ifre telgrafn tam metni iin bk. Metin Ay, ayn eser, 233.

1206

85 86

Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 103. Atatrk, ayn eser, II, 164; Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara

1989, I, 274. 87 88 89 90 91 92 s. 43. 93 Bu hususta geni bilgi iin bk. Metin Ay, Mill Mcadelede stanbuldan Anadoluya BOA, B. E. O. Harbiye giden, nr. 350808. BOA, M. V. Mazbatalar, nr. 98. BOA, B. E. O. Harbiye giden, nr. 348144. Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 106. Vakit, 27 Aralk 1921, s. 1157 (Londra-Journal DOrientten atfen). Metin Ay, 30 Austos Zaferi ve stanbuldaki Yanklar, Tarih ve Toplum, Eyll 1992,

Yaplan Silah Sevkiyat ve stihbarat Meselesi, ATA Dergisi, Konya 1992, s. 87-88. 94 95 96 97 98 Halide Edip Advar, ayn eser, s. 236. Mustafa Kemal Atatrk, ayn eser, II, 197. Ibid. Ibid; Salahi R. Sonyel, ayn eser, II, 138. Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 110. Ancak, Vakit gazetesinde yer alan bir habere gre, heyetin Ankaradan ayrllar srasnda bata Mustafa Kemal Paa, kabine yeleri, baz milletvekilleri ve Ankara kumandan hazr bulunmulard. Bern Bykelisi Mnir (Ertegn) Bey, Ankara Hkmeti adna Londrada bulunduundan dnen heyet arasnda deildi. Bk. Vakit, 20 Mart 1921, s. 1177. 99 Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 111.

100 BOA, B. E. O. stizan- rade-i Seniyye, nr. 350974. 101 BOA, M. V. Mazbatalar, nr. 128. 102 BOA, ayn belge, nr. 128. 103 BOA, M. V. Mazbatalar, nr. l64. 104 BOA, ayn belge, nr. 164.

1207

105 Metin Ay, ayn makale, 15. 106 BOA., DUT, D. 79-4, nr. 176/3-9. rade-i Seniyenin tarihi 22 Mart 1921 dir. 107 Vakit, 16 Kasm 1920, nr. 1056. 108 Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi I, T. T. K. Yay., Anakara 1989, 138. 109 Ibid, 139. 110 Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 113. Ahmed zzet Paa tarafndan Franklin-Bouillona verilen 27 Mays 1921 tarihli bu mektubun tam metni iin bk. ayn eser, s. 362, ek. 42. 111 BOA, DUlT (Dosya Usul Iradeler), D. 4, nr. 28-12. 112 Ahmed zzet Paa, ayn eser, 115. 113 zzet Paann bu hususta Mustafa Kemal Paa ile yapm olduu telgraf haberlemesi iin bk. ayn eser, 362-366, Ek. 43, 44, 45. 114 Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 116. Bu telgrafn tam metni iin bk. T. B. M. M. Zabt Ceridesi, XVIII, 62. 115 Bilal imir, ayn eser, III, 585; Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1991, 193. 116 Bilal N. imir, ayn eser, III, 6l7-6l8. 117 BOA, B. E. O., Harbiye Giden, nr. 34/54/4. 118 Ibid. 119 BOA, ayn belge. 120 Salih Paaya verilen bu talimatn tam metni iin bk. Ahmet zzet Paa, ayn eser, II, 141142. 121 Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 142. Salih Paann Ankaraya gnderdii bu mektuplarn tam metni iin bk. Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 388-390. 122 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, XVIII, 63. 123 Yusuf Kemal Bey, ngilterenin stanbuldaki Yksek Komiseri Horace Rumboltla da grmt. Bk. Gotthard Jaeschke, ayn eser, I, 174.

1208

124 Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, Ankara, 1981, 241. 125 Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 157. Franszca olarak verilen bu telgrafn tam metni iin bk. ayn eser, II, 410, Ek. 62. 126 Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 159. 127 Yusuf Kemal Tengirenk, ayn eser, 243. 128 Tahsin, Beyin meclisteki konumas iin bk. T. B. M. M. Zabt Ceridesi, C. XVIII, 65. 129 T. B. M. M. Z. C., XVIII, 63; Atatrk, ayn eser, II, 247-248. 130 BOA, Meclis-i Vkela Mazbatalar, 4 Mart 1338, nr. 69/1. 131 Bu telgrafn tam metni iin bk. Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 411-413, Ek. 64. 132 BOA, M. V. Mazbatalar, nr. 69/2. 133 BOA. ayn mazbata, nr. 69/2. 134 Salhi R. Sonyel, ayn eser, II, 221-222; Gotthard Jaeschke, ayn eser, I, 174. Halbuki Yusuf Kemal Bey, Tevfik Paadan baka nazrlar ziyarete ve onlarn ziyaretini kabul ve iadeye heyet-i vekile kararyla mezun deilim demiti. Bk. Yusuf Kemal Tengirenk, ayn eser, 241-242. 135 BOA, M. V. Mazbatalar, nr. 69/2. 136 BOA, ayn mazbata, nr. 69/2. 137 Vakit, 14 Mart 1922, s. 1529. 138 Ibid. 139 O srada Vekiller Heyeti Bakan olan Fevzi (akmak) Paa, bu ksa ziyarete deinerek, Yusuf Kemal Beyin stanbuldan geerken Halifeye uramasnn tabi olduunu, bu hususta birlik ve beraberlik gstermek gerektiini ifade etmitir. Bk. Metin Ay, ayn eser, 254. 140 Tevhd-i Efkar, 3 Mart 1922, s. 3291; kdam, 4 Mart 1922, s. 8927. 141 Tevhd-i Efkar, 4-5 Mart 1922, s. 3292-3293. 142 Tevhd-i Efkar, 12 Mart 1922, s. 3300. 143 Peym- Sabah, 14, 20 Mart 1922, s. 11606, 11613; kdam, 25 Mart 1922, s. 8988. 144 Yusuf Kemal Tengirenk, ayn eser, s. 247. Ayn gn, yani 15 Mart 1922de Yusuf Kemal Bey, basna verdii demete, Ankara ile stanbul arasnda fikir birlii olduuna iaret ediyordu. Bk.

1209

Yusuf Kemal Tengirenk, ayn eser, s. 251; Gotthard Jaeschke, ayn eser, s. 176. Bunun yan sra, Londraya gelen Yusuf Kemal Bey bakanlndaki heyeti Reid Paa ve Ahmed zzet Paa ile birlikte karlamlard. Bk. kdam, 16 Mart 1922, s. 8975. 145 Atatrk, ayn eser, II, 248; Lord Kinross, Atatrk, stanbul, 1981, s. 510. 146 Atatrk, ayn eser, II, 254. 147 Fethi Okyar, Ahmed zzet Paann Londrada ne ngiliz Dileri Bakan Lord Curzonla ve ne de Babakan Lloyd George ile konumaya muvaffak olamadan, ancak Dileri Mstear Mr. Buttleri grerek ayrlm olduunu sylemektedir. Bk. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, (Haz. Cemal Kutay), stanbul, 1980, s. 302. Halbuki o srada ngiltere babakan Londra dnda olduundan zzet Paa, Lord Curzonla 11, 14 ve 16 Nisanda olmak zere kere grmt. Ayrca ler Konteransnn sona ermesinden sonra Fransa Babakan Poincare ile birok kere gren Ahmed zzet Paa, Yusuf Kemal Beyle de sk sk biraraya gelmiti. Bk. Tevhd-i Efkr, 4 Nisan 1922, s. 3323; kdam, 4 Nisan 1922, s. 8998; Lord Kinross, ayn eser, s. 459. 148 Tevhd-i Efkr, 9 Nisan 1922, s. 3328; Vakit, 9 Nisan 1922, s. 1555. 149 Bu notann tam metni iin bk. Tevhd-i Efkr, 9 Nisan 1922, s. 3338. 150 Mahmut Kemal nal, ayn eser, s. 2012. 151 Gotthard Jaeschke, ayn eser, I, 182. 152 Bilal N. imir, ayn eser, IV, 334-340. 153 Gotthard Jaeschke, ayn eser, I, 189. 154 Atatrk, ayn eser, II, 294. 155 Ibid. 156 Gotthard Jaeschke, ayn eser, II, 2. 157 Ahmet zzet Paa, ayn eser, II, 454-455. 158 Ahmet zzet Paa, ayn eser, II, 194. 159 Atatrk, ayn eser, II, 295; Ahmed zzet Paa, ayn eser, II, 458-459. 160 Atatrk, ayn eser, 11, 295; Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s. 115. 161 Meclisteki bu grmeler hakknda geni bilgi iin bk. Atatrk, ayn eser, II, 296.

1210

162 Genelkurmay ATASE Arivi, A-1/4283, Kl. s. 1684, D. 39/436, F. 6. 163 Mahmut Kemal nal, ayn eser, 1762; Mehmet Cavit, Cavit Beyin Hatralar Tanin, 18 Aralk 1946, s. 4454-1186. Cavit Beye gre, Ahmet zzet Paa, Refet Paa ile olan grmesine dair, Meclis-i Vkelaya verdii raporda, Refet Paaya atfen teekkl edecek hkmetler, halife tarafndan tasdik edilecek, merut hkmetlerde hkmdarn haiz olduu hak ve yetkilere halife de sahip olacakt. zzet Paa, Cavit Beyin, bunda bir yanl anlama olmasn, eklinde bir sorusuna karlk, Hayr!. tamamen Refet Paann kendi szleridir cevabn vermiti. Bk. Mehmed Cavit, ayn tefrika, Tanin, 18 Aralk 1946, s. 4454-1186. 23 Ekim 1922 tarihli bu rapor hakknda geni bilgi iin bk. Ahmet zzet Paa, ayn eser, II, 190-193. 164 Genelkurmay ATASE Arivi, A-1/4283, Kls. 1684, D. 39/436. 165 Gotthard Jaeschke, ayn eser, I, 8. 166 Bu konu hakknda geni bilgi iin bk. Metin Ay, Mill Mcadelede stanbuldan Anadoluya Yaplan Silah Sevkiyat ve stihbarat Meselesi; Ata Dergisi, Konya 1992. 167 Gotthard Jaeschke, ayn eser, I, 169. 168 Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hizmetinde, stanbul 1967, s. 135, 242. 169 Yunan ordusu bakumandan General Hacyanestis tarafndan stanbulda igal ordular bakumandan General Harringtona gnderilen 1 Austos 1922 tarihli mektupta bu duruma iaret edilerek, Yunanistann kayglar dile getiriliyordu. Bu mektubun tam metni iin bk. Ahmet zzet Paa, ayn eser, II, 447-449, ek. 75. 170 Bu hususta geni bilgi iin bk. Metin Ay, Mill Mcadelede stanbuldan Anadoluya Yaplan, ATA Dergisi, Konya 1992, s. 83-97. I. Belgeler ABabakanlk Osmanl Arivi 1- B. E. O. Harbiye Gelen-Giden. 2- DUT (Dosya Usul radeler). 3- DH--UM (Dahiliye Nezareti rade-i Umumye Mdriyeti). 4- DH-KMS (Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Mdriyeti). 5- B. E. O. stizan- rade-i Seniyye, nr. 6- DH-FR (Dahiliye Nezareti ifre Kalemi).

1211

7- Meclis-i Vkela Mazbatalar (1919-1922). BGenelkurmay ATASE Bakanl Arivi.

stikll Harbi Tasnifi (A-1/4283, kls. 1684, D. 39-436). CGazeteler. 1- Hadisat, 13 Haziran 1919, nr. 164. 2- Alemdar, stanbul 1919. 3- kdam, stanbul 1921, 1922. 4- Peym- Sabah, 14, 20 Mart 1922. 5- Takvm-i Vekyi, stanbul 1919, 1920. 6- Tevhd-i Efkar, stanbul 1922. 7- Vakit, stanbul 1919, 1920, 1921, 922. II. Makale ve Eserler Advar, Halide Edip, The Turkish Ordeal, London 1928. Ahmet zzed Paa, Feryadm II, stanbul 1993. Akin, Sina, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele I, stanbul 1983. Akyz, Yahya, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, T.T.K. Yay., Ankara 1988. Arsan, Nimet, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 1991. Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk II, Kltr Bakanl Yaynlar, st. 1975. , Atatrkn Sylev ve Demeleri III, Ankara 1981. Ay, Metin, Mareal Ahmet zzet Paa (Asker ve Siyas Hayat), TTK Yay., Ankara 1997. Ay, Metin, Mill Mcadelede stanbuldan Anadoluya Yaplan Silah Sevkiyat ve stihbarat Meselesi, Ata Dergisi, Konya 1992. Ay, Metin, 30 Austos Zaferi ve stanbuldaki Yanklar, Tarih ve Toplum, Eyll 1992. Baytok, Taner, ngiliz Kaynaklarndan Trk Kurtulu Sava, Ankara 1970. Cebesoy, Ali Fuat, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953.

1212

Ertrk, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, stanbul 1934. Gkbilgin, Tayyib, Mill Mcadele Balarken I, Ankara 1959. Gztepe, Tark Mmtaz, Osmanoullarnn Son Padiah Vahdeddin Mtareke Gayyasnda, stanbul 1969. nal, Mahmut Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul, 1953. Jaeschke, Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi I, T. T. K. Yay., Ankara 1989. , Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1991. Karabekir, Kzm, stikll Harbimiz, stanbul 1960. Kinross, Lord, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, Sander Yay., stanbul 1981. Mehmet Cavit, Cavit Beyin Hatralar, Tanin, 18 Aralk 1946. Okyar, Fethi, Devirde Bir Adam, (Haz. Cemal Kutay), stanbul, 1980. Orbay, Rauf, Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz II, stanbul 1964. zalp, Kzm, Mill Mcadele I, TTK., Yay., Ankara 1985. Sonyel, R. Salahi, Trk Kurtulu Sava ve D Politika II, Ankara 1987. imir, Bill, ngiliz Belgelerinde Atatrk, II, Ankara 1985. Tansel, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar I, Ankara 1973. T. B. M. M. Gizli Celse Zabtlar : 126, cl., 2, C:, II, Ankara 1985. Tengirek, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, stanbul 1967. , Vatan Hizmetinde, Ankara, 1981. Toynbee, Arnold J., The Western Question in Greece and Turkey, London 1922.

1213

Sosyal Adan Mill Mcadeleye ve Mdafaa- Hukuk Cemiyetlerine Genel Bir Bak / Yrd. Do. Dr. Bayram Sakall [s.718-725]
Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Medeniyet btnl iinde, her trl kltr ve milletin ayr bir yeri ve orijinal bir taraf mutlaka bulunur. Her millet ve kltr bu zelliklerini muhafaza ederek gelitir, gelitirerek muhafaza eder ise, medeniyete ve insanla katkda bulunduu gibi, milli varln ve kimliini de devam ettirir. Biz tarihe baktmzda milletler ve kltrler aras mcadelelerle dolu olduunu grrz ve mcadelelerde, baz milletler-kltrler, dierlerine yaama imkan tanmak istememiler ve ou zaman da tanmamlardr. Bazlarnn bu bencil ve smrgeci tavrlar, dier toplumlarda tepki meydana getirmektedir. Milli mcadelelerin zihni hazrlk safhas veya milli uur uyan da denilebilecek dnce ve fikir alannda meydana gelen bu tepkiler, genellikle bar zamannda ortaya kar. te sz konusu milli uurun yabanc ve zararl olanlarna kar vermek zorunda kald silahl mcadelelere amzda stiklal Savalar denildii bilinmektedir. Asrlardr var olan istiklalini, milli ahsiyetini, vatann ve devletini saldrdan, istiladan kurtarmak gayesiyle Trk milletinin, 1918-1922 yllar arasnda byk bir mcadele verdii bilinen bir gerektir. uurlu olarak yaplan bu hareketin adna, bizzat yapanlar tarafndan Milli Mcadele denmitir. Bu harekette Trk milletinin istiklali ve Trk vatannn muhafazas sz konusudur. Milli Mcadele Dnemi ile ilgi pek ok yayn yaplmtr. Kurtulu Sava ile ilgili yerli ve yabanc yaynlarn byk blm, bu dnm Mustafa Kemalin dnce ve eylemleri ekseninde ele almtr. Liderlik ncesinde ya da nderlik etkisi dnda oluan toplumsal canllk ise byk apta gz ard edilmitir. Mustafa Kemal Atatrkn Nutukta, ulusal direniin balangc olarak Samsuna kt tarihi (19 Mays 1919) almas anlalabilir bir durumdur. nk Mustafa Kemal burada, kendisinin iinde yer ald gelimeleri anlatmakta, bir tarih kitab sunmaktadr. Fakat nder eksenli bir resmi tarihiliin esas olarak buradan kaynakland da sylenebilir. Bu yzdendir ki, Trk devrim tarihi litartr ve zellikle ders kitaplar, byk lde bir Nutuk erhi kimlii taya gelmilerdir.1 Bir yabanc aratrc da Mustafa Kemal Paann resmi olarak azdklarnn tm, sylevleri, tamimleri, telgraf ve beyannameleri ile belli bal baz otobiyografik malzemeye dayanan bir tarih gelenei oluturduunu ileri srerek, kaynaklarn snrlandrld, ayn eylerin tekrarland verimsiz bir resmi tarih anlaynn ortaya ktn, bylece de Ortodoks Kemalist Versiyonu ad verilen resmi bir stat haline geldiini iddia etmektedir. Yine bu tr mevcut biyografik eserlere bakldnda, hepsinin bir tek kaynaa dayandn grrz: Mustafa Kemalin kendisi. demektedir.2 Sz konusu bu grn doruluunu teyit eden u fikirle dikkat ekicidir. nk Trkiyenin tarihte ei olmayan bir kurulu, uyan, ykseli hareketi, yine tarihte ei olmayan byk bir kahramann, Atatrkn eseridir; tarihi realiteye sadk kalmak iin, Trk nklab tarihinin tetkikinde

1214

mutlaka bu esastan balamak, bu gr zaviyesinden bakmak, aratrmalar bu merkez etrafnda toplamak lazmdr. nk Atatrk hadiseleri yaratan bir batr. diyen Prof. Dr. Fuat Kprlnn yazdklar dikkat ekicidir.3 Toplumun byk bir ksmn tekil eden halkn Milli Mcadele de fazla bir nemi olmad vurgulanmaya allmtr. Halkn %90 cahildi, eraf, hocalar ve aalar halkn durumunda idiler. Aznlk halinde bulunan aydnlarn halk ile ilikileri yeteri kadar deildi, bunlarn byk ksm da memur idi. Serbest olan aydnlar da siyasi bakmdan blnm olduklar gibi memleket fikir adam ktl iinde bulunuyordu Toplumun yaps snrsz bir yap gstermiyor, toprak aalar, yarc, rgat, maraba ile uyumu bir halde idiler Halk, dman igallerine kar yaplan gsterilere katlyor, bunlara kar bir davran grlmyordu.4 Halk, bu mcadelenin ihtilal cephesine de, sava cephesine de, bata subaylar olmak zere aydn zmre tarafndan zaman zaman zorla srklenmitir. Daha ksa bir deyimle, Milli Mcadele, hele baz tehlikeli dnemelerde, halka ramen yaplmtr. Durum byle olduu halde bu harekata Milli Mcadele denilmesi yanl deildir. nk mcadelenin insan kaynan, ne ekilde olursa olsun, halk tekil etmi ve mali imanlar halktan salanmtr. Mcadele halka ramen, halkn yararna yaplmtr Normal olarak halk daha ok aydnlarn etkilemesi gerektii halde, halk dolayl ve dolaysz ekilde birinci derecede din adamlar ile aa ve erafn etkisi altnda idi. Bunun iindir ki, aydnlar halk mcadeleye srkleyebilmek amacyla dier sosyal gruplar yanna almak zorunda idi.5 Milli Mcadele Dneminde Konyada Baro kinci Bakan Refik (Koraltan) Beyin; halkmz bilinen cahillii dolaysyla her trl propagandalara alet olabiliyor. Eer bunlar, iyi telkinler yaplr ve ciddi tekilata balanrsa her trl vatan vazifesine kotururlar.6 sz de halkn cahil olduunu, iyi bir propaganda ile istenilen yne sevk edilebileceini iddia etmektedir. Dier taraftan ise, Trk milletinin temelini oluturan Trk halkna zayf iradeli veya benzeri kanaatler tayan byle fikirlere, bizzat Milli Mcadelenin tabii lideri olan Mustafa Kemal Atatrkn talimatlar dorultusunda yazlan Tarih-IV kitabndaki u ifadeler gzel bir cevap tekil eder: Trk milletini temsil eden Mustafa Kemal idi Bu ecaati ancak Trk milleti ve milli kudretin timsali olan, o milleti kendisinde tecessm ettiren (cisimlendiren) Mustafa Kemal gsterebilirdi.7 Prof. Dr. Blent Tanrn tespitiyle, kukusuz, bu tek yanllk ya da eksiklikler, madalyonun bir yndr.8 Gerek anlamda ise, Her milletin olduu gibi, Trk milletinin de kendine has bir gerei, bir hakikati ve ahsiyeti olmutur. Batl devletler, emperyalizm ve smrgecilik yoluyla kendi deerlerini, kltrlerini ve modellerini dier toplumlara olduu gibi, Trk toplumuna da empoze etmeye almtr. Bu teebbsnde tam baarya ulaamamtr. Baars birka byk ehirle, belli bir aydn ve brokrat zmresi ile snrl kalmtr. Toplumun byk bir ksm zellikle Anadolu ehirleri ile, kasabalaryla, kyleri ile Batnn kltr taarruzundan uzak kalm, bozulmadan asliyetini muhafaza etmitir. Trk toplumu ailesiyle, genciyle, din adamlar ile kadnlaryla kendini koruyacak ve Milli Mcadelenin temelini oluturacak gizli enerjiye ve potansiyele sahipti. Gizli enerjiyi harekete geiren

1215

unsurlar, Trk insannn milli, vatani ahlak, namus, eref anlay ve dini inanc gibi manevi gleri idi. Mustafa Kemal, Trk milletinin bu tr hasletlerini iyi tehis etmesini ve harekete geirmesini bilmitir. Baarnn srr buradadr.9 Ancak yllarca yakn dnem tarihimiz ve Milli Mcadele yani stiklal Harbi yllar anlatlrken, Mustafa Kemal Paann bir halik (yaratc)10 grenler olduu gibi; Milli Mcadeleden sonra baz aydnlarnda yle bir gr belirdi: Bu mcadelede millet pasif ve hatta menfi kalmtr. O birok hallerde zorla davaya katlm, arzusu olmadan bu davada almtr. Bu gr, yanltr. Hem hadiselere hem de manta aykrdr. Milli Mcadele Anadolu Trknn ruhundaki derinlikten domu bir sraytr. Daha Atatrk Anadoluya gemeden nce, memleketin yirmiye yakn eitli yerlerinde halk, savunma areleri dnmek iin kongreler, cemiyetler eklinde toplanmt. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti Dou Anadolu halknn kendiliinden meydana getirdii bir savunma cemiyetidir. Milli Mcadeleyi birka byk vatanseverin, birka byk zeka ve kabiliyetin eser saymak, byk bir milletin ne olduunu bilmemek demektir. Byle bir iddia ilim anlayna olduu kadar, gereklere de, milli terbiyeye de aykrdr.11 Resmi bir yazda yer alan: Mustafa Kemal, halk tekilatn etrafnda toplayp aydnlatmaya, aralarnda fikir ve emel birlii kurmaya balad Milleti byk ve heyecanl mitingler yapmaya, milli tezahrleri artrmaya ve canlandrmaya, bunu tekmil memlekete yaymaya tevik etti.12 ifadesinden, her eyi ben yaptm ya da Mustafa Kemal Paa ve evresindeki birka kii her eyi yapt manasnn kabileceini, bunun ise doru olmadn ayn evrede belli bir sre bulunmu ve ok nemli ilerde imzas olan Kazm Karabekir Paa yle belirtmektedir: Halbuki kazanlan zaferlerde ve eriilen Trkn kurtulu bayramnda derece derece herkesin hissesi vard ve herkes grd hizmet derecesinde sevinmek ve vnmeye hakl idi.13 Yine Milli Mcadele yllarn Kolordu Komutanl yapm Selahattin Adil Paa da: nklap ve rejimlerin bir ahsa izafesi maalesef arka (douya) ve bilhassa memleketimize mahsusu bir halet-i ruhiyedir. diye14 konuyu deerlendirmektedir. Milli Mcadele, Mustafa Kemal Paann ifadesi ile Vatann halasn (kurtuluunu) yegane hedef addettiinden Trk milletinin istiklal isteinde domu ve bu milli hareketi idare edenlerin akll bir yol takip etmeleri ile baarya ulamtr; bilhassa Atatrkn Milletin ruhunun derinliklerinde sakl bulunan istekleri bir milli sr olarak kefetmesi, onun liderlik ynnn en ok taktir edilen taraf olmaldr. Kendi ifadesi ile tezahr eden Milli Mcadele, harici istilaya kar vatann halasn yegane hedef addettii halde, bu Milli Mcadelenin muvaffakiyete iktiran ettike safha safha bu gnk devre kadar rade-i Milliye idaresinin btn esasat ve egalini tahakkuk ettirmesi tabi ve gayr- kabil-i itinab seyr-i tarihi idi () Muvaffakiyet iin ameli ve emin yol, her safhay vakti geldike tatbik etmekti. Milletin inkiaf ve itilas iin selamet yolu bu idi. Ben de byle hareket ettim () Diyebilirim ki ben milletin vicdannda ve istikbalinde ihtisas ettiim byk tekaml istidadn, bir milli sr gibi vicdanmda tayarak, peyder pey btn heyet-i itimaiyemize tatbik ettirmek mecburiyetinde idim.15

1216

Bu szlerden hareketle bir aratrc (konumuzla ilgili) yle bir yorum yapmaktadr: Nutukun sylendii yl (1927), yeni iktidarn i hesaplamasn byk apta tasfiye ettii, ttihatlar ve muhalefeti etkisizletirdii, ama ayn zamanda bunlarla ideolojik hesaplamasn da srdrd bir yldr. Atatrkn CHP Kurultaynda okuduu ve alt gn sren Nutuk, yakn mcadele arkadalar ile ve kurtuluularn bir ksm ile de hesaplama niteliindedir. Burada Milli Mcadelenin oluumu byk apta bandan beri tek bana planlanm ama bir milli sr gibi sakl tutulmu yeri ve zaman geldike kademe kademe uygulanmaya konmu bir program eklinde sunulmutur. Nihayet rejimin hukuki ve psikolojik tabularnn da objektif bir tarihiliin yaplabilmesini zorlatrd sylenebilir. Bununla ilgili bir tek rnek yeterli fikir edinmeye yetmelidir. Kazm Karabekirin stiklal harbimiz (1960) ad kitab bile toplatlm, yaync iin alan davann aklanmasyla bitirilmesi iin 1968 ylna kadar beklemek gerekmitir.16 Trkiyede bulunan baz yabanclardan stanbulda ngiliz Yksek Komiseri olan 1919da grev yapan Amiral Sir Robeck, Milli Mcadeleyi stanbuldaki hkmetten ok halkn ruhunu temsil ettiine inanrken, Amerikal bir istihbarat subay olan R. Dunn ise, Trk milliyetilerinin Trk kamuoyunu temsil ettiklerine ve arasnda lkenin en zeki kiilerinin bulunduuna iaret ederek17 Milli Hareketi, halkn yrekten desteklediini belirtmektedir. Milli Mcadele yllarnn ilk gnlerine bakldnda; 30 Ekim 1918 tarihinde ar artlar tayan Mondros Mtarekesinin imzalanmasyla birlikte, Trkiyede ciddi manada bir siyasal ve toplumsal hareketliliin balad sylenebilir. lk dikkati eken nokta ise, o gnlerin hukuki prosedrn tamamlayarak baka bir ifade ile cemiyetler kanununa gre kurulun ama lkenin ya da blgelerinin kaderini tayin etme gayesine ynelik bir ok cemiyet tekil edilmi olmasdr.18 Bunlar programlarnda ve tzklerinde siyasetle uramayacaklarn belirtmekle birlikte gerek yaplar ve gerek ileyileri ynnden gerekse amalar ve faaliyet sahalar bakmndan tam anlamyla birer siyasi cemiyet ya da siyasi organizma kuvvet ve hviyetine girmektedirler. Milli Mcadelenin baka bir ifade ile Milli Mukavemetin ne zaman baladna dair, deiik grler olmasna ramen19 23 Nisan 1920de toplanan Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinde alnan bir karar, bu konuda en gereki tarih olarak kabul edilmelidir. Zira Ord. Prof. Dr. Sadi Irmakn ifadesi ile en halis vatanseverlii temsil eden ve onlar iin ya istiklal ya lm sadece bir slogan deil, en iten bir inan olan, hakiki mcahitlerin meydana getirdikleri zellikle Birinci Meclis ki, bir kahraman mecliste20 bir baka yazarn almasna balk yapt tabirle Devleti Kuran Meclisin21 verdii kararn kabul edilmesi -belge niteliinde de olmas sebebiyle- bir mecburiyettir. TBMMde icra vekiller heyetinin (Bakanlar Kurulunun) 31.12.1338 (1922) tarihli kanun teklifinde belirtilen tarihten itibaren mcadelenin balad aka grlmektedir. Madde-i vatann tecavze maruz kald tarihin mebdei (balangc) addolunan 21 Terinievvel 1334 (21 Ekim 1918) tarihinden itibaren kuvva-y muntazama-i milliyenin tarihi teekkl olan 16 Austos 1336 (1920) tarihine kadar Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri resa ve azas ve Kuvva-y Milliye kumandanlar ile maiyyetleri tarafndan dmann tecavzne kar vatann emri ve mdafaa ve istihlas gayesini temin ve istihlas (kurtulu) zamannda ikaz edilen ceraim (sular) affedilmitir.22

1217

Sz konusu kanun teklifinin gerekesinde ve encmen raporlarnda da mill felaketin balangc olarak (21 Ekim 1918) tarihi belirtilirken bu ayn zamanda yeni bir mcadelenin balangc olarak da kabul ediliyor ki, bahsedilen af bu tarihten itibaren geerli olmas vurgulanyor. Harb-i umumiyi takibeden felaket-i milliyenin mebdei olan 21 Terinievvel 1334 tarihinden itibaren yer yer aksam- vatann maruz kald istil ve igaller zerine, ibu tecavzat- gayri muhikkaya kar koymak ve vatann istihlas ve istikllini kurtarmak gayesiyle bnye-i itimaiyyeden (sosyal yapdan) doan mukavemet-i milliyenin ilk temel tan tekil eden manatk- muhtelife-i memleketde (Mdafaa, Redd-i lhak, Kuva-y Milliye ve Mdafaa-i Hukuk) namlariyle teekkl eyliyen cemiyyt ve heytn hkmet-i muntazama-i hzrann zaman- teesss olan 16 Austos 1336 (1920) tarihine kadar23 O byk ve ulv Meclisin kabul ettii bir tarihi bizim kabul etmememiz, tarihi hakikatlerin inkar olur. TBMM ve hkmetin de vurgulad gibi, vatan ve milletin istiklalini kurtarmak gayesiyle, memleketin eitli yerlerinde, milli mukavemetin ilk temel tan tekil eden cemiyetlerde kk isim farkllklar olsa da, hemen hemen hepsinde ortak olan Mdafaa-i Hukuk tabiri dikkat ekmektedir. Mdafaa-i Hukuk cemiyetleriyle ilgili konunun detayna girmek, bu incelemenin kapsamn aar. Bu bakmdan, biz bu noktada ounlukla mdafaa-i hukuk kavramn kullanarak benzer amalar iin kurulmu milli cemiyetlerin ortak baz zellikleri, sosyal yaplar ile milli mcadelenin sosyal tarihindeki yerlerini ana hatlaryla ele alp deerlendireceiz. Mdafaa-i Hukuk (haklarn savunmas) tabiri her ne kadar Mill Mcadele Dneminde ok ve sk geen bir ifade olmusa da, yakn tarihimize baktmzda bu iki kelimenin deiik yerlerde, farkl amalarla kullanld grlmektedir. Mdafaa-i Hukuk- Vatan ismiyle 1908 ylnda bir gazete karlm ve vatan haklarnn savunulmas anlam veren bu gazetenin,24 sz konusu cemiyetlerle hibir ilikisi yoktur. Ayn ekilde, 27 Mays 1329 (1913) tarihinde kurulan, kadn haklarn savunan Mdafaa-i Hukuk- Nisvan Cemiyetinin de25 Mill Mcadeledeki Mdafaa-i Hukuk cemiyetleriyle alakasnn olmad kesindir. Sz konusu edilen cemiyetlerin adnda kullanlan Mdafaa-i Hukuk ve benzeri tabirler, vatann ve milletin hak ve hukukunun savunulmasnn esas olduunu vurgulamak iin bilinli olarak srarla kullanlmtr. Memleket dahilindeki milli mcadele muhaliflerine, zellikle de yabanclara, yaplan mcadelenin haklarn savunulmas olduu; hibir gayri kanun ve gayri hukuk ynnn bulunmad, kurulan cemiyetler ve onlarn almalaryla gsterilmek istenmitir. Mtareke gnlerinde kurulan Mdafaa-i Hukuk, Muhafaza-i Hukuk vb. kavramlar kullanan cemiyetlerin tamam, o tarihte yrrlkte olan cemiyetler kanunu erevesinde kanun olarak, ilgili prosedrler yerine getirilerek kurulmu cemiyetlerdir. 16 Austos 1909 tarihinde yrrle giren bu kanuna gre; cemiyet kurmak iin nceden izin almak gerekmiyordu. Kurulan Cemiyetin merkezi stanbulda ise, Dahiliye Nezaretine (ileri Bakanlna), tarada ise o mahallin en byk mlk amirine; cemiyetin unvann, gayesini, idare merkezini, yneticilerin isim, meslek ve ikametghlarn ihtiva eden bir beyanname verilerek, karlnda ilmhaber alnyordu. Beyannameye ayrca, nizamnameden iki adet, cemiyetin resm mhryle tasdik edilmi ekli de ekleniyordu. ye olabilmek iin yirmi yan doldurmu olmak art ile dier baz artlarda, bu cemiyetler kanununda ayrntl bir ekilde belirtiliyor, gizli cemiyet ile kavmiyeti (rk) ve infirat (nefret ettirici) zelliklerde cemiyet

1218

kurmalar yasaklanyordu. Cemiyetler kanunu 28 Haziran 1938 tarihine kadar yrrlkte kalmtr.26 Hal byle olunca, Mill Mcadele Dnemindeki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri de bu kanun erevesinde vatann kurtuluu, milletin istiklli iin kurulmu faydal cemiyetlerdir kanaatini rahatlkla syleyebiliriz. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin sosyal yn zerinde durmadan nce, Mdafaa-i Hukuk, Mdafaa-i Hukuk- Milliye, Muhafaza- Hukuk, Redd-i lhak, Heyet-i Milliye vb. gibi, birbirine ok yakn, ou zaman ayn anlamda kullanlan bu tabirler zerinde durulursa, herhalde cemiyetlerin ve haliyle Mill Mcadelenin sosyal boyutu daha iyi anlalm olur. Burada sadece bir tek isim anmak gerekirse, siyasal bilimciliimizin nclerinden Prof. Dr. Tark Zafer Tunayann bu alandaki (zellikle Mdafaa-i Hukuk konusundaki deerlendirmeleri ile cemiyetler ve siyasal partiler konularndaki) almalarnn emsalsiz deerini anmsamamak elde deildir.27 Devlet, iktidar ve hakimiyet kaybolmutu; kararsz, bulank, zehirli bir tavr iinde haksz igallere dahilinde ekalliyetlerin (aznlklarn) indirdikleri darbeler inzimam etmekte (eklenmekte) ve millet halinde taazzuv (ekillenme) ve yaama hakk, hibir surette tannmamaktayd. Bu girdaptan kurtulmak lazmd, fakat nasl? ! Devletler hukukunu hie sayan igal, yama, gasp ve hakaret iinde mahvolmak zere bulunan Trk lkesini, tarihini ve istikllini kim muhafaza edecekti? Trk halk hakszla isyan ve hakkn mdafaa gayesiyle kendi topra zerinde daha emin, hr ve mesut yaamak itiyakiyle ayaklanm ve zamanlardan beri devan eden ruh mcadele, nihayet reaksiyonlarla derhal hakikate inklp etmitir. Bu mcadele alevinin yer yer, idar taksimatn en kk isimleriyle, mahallelerde, kylerde, kasabalarda ve nihayet ehirlerde kurulan Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak cemiyet ve heyetleri halinde parlad mahede olunmaktadr. () Maksat, Trk ferdinin deil, Trk milletinin, Osmanl enkaz zerinde mahkum edilmek istenilen Trk camiasnn kurtarlmasyd ve bu milli kyamda faaliyet nvesi fert deil, fertlerden mrekkep heyetlerdi. Ayrca; Mdafaa-i Hukuk beyanname ve programlarnda, ferd haklardan ziyade millet haklar ileri srlm, bunlarn teslimi ve tannmas istenilmitir.28 Bir baka yazsnda ise yle demektedir: Mtareke siyasetinin zalim ve adaletsiz artlar memleketi kaynatrmakta, mukavemet fikri uurdan uura sirayet etmekte ve yer yer, mahall ve mntkav Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak tekilat kurulmaktadr. Gizli bir parola, sanki Anadolunun havasnda dolayor ve rastlad ruhta infilak ediyordu: Mukavemet etmek, bunun iin de Trkleri muhafaza ve mdafaa etmek, igal ve ilhak siyasetini icabnda silaha sarlarak reddetmek Trkiye bu canl ve heyecanl siyasete hayatn ve istikbalini borludur Mondros Mtarekesinin akdinden (30 Ekim 1918), TBMMnin alna (23 Nisan 1920) kadar sren ve Mdafaa-i Hukuk, Redd-i lhak adn verdiimiz bu devrenin gerek cemiyetler kanununa gre, gerekse gizli olarak teekkl eden cemiyet ve heyetleri muayyen vasflara sahiptirler29

1219

Mdafaa-i Hukuk gereini Mill Mcadelenin tabii lideri ve Trkiye Cumhuriyetinin mimar Mustafa Kemal Paa da yle izah etmektedir: Milletin vahdetini vcuda getiren ve stanbulun iinde bulunduu eraite ramen bu vahdeti dahilde ve harite gstermee mteveccih bir maksat iin yaplan tekilat ise yalnz Kuvva-i Milliye efradndan ibaret deildi. Bilakis btn memlekete ve memleketin en cra kelerinde bile vcuda gelmi dorudan doruya kanuni ve medeni bir tekilattr ki, ona Mdafaa-i Hukuk tekilat diyoruz. Onda silah mevzuu bahis deildi. Belki meden, itima ve umum nokta-i nazardan siyas bir cemiyet demektir. Ve bu cemiyetin her vilayet ve mstakil livada biliyorsunuz ki heyet-i merkeziyyeleri vardr. te heyet-i merkeziyyede merci bulamayan ordu da bittabi bir taraftan himaye edimek, idare edilmek, sevk ve idare edilmek lzumunu duyuyordu; ve bu suretle Mdafaa-i Hukuk tekilat, Kuvve-i msellehay (silahl kuvvetleri) iine alm oluyordu.30 Mustafa Kemal Paann bu tespitlerine, Prof. Dr. Tark Zafer Tunayann Mdafaa-i Hukuku Yeni bir ruh olarak vasflandran u szlerinde bulmamak mmkn deildir; Bu yepyeni bir zihniyet, diri bir ruhtur. Esirlii, medeniyetsizlik, vahilik sulamalarn reddeden taptaze ruhun ad Kuvayi Milliye Ruhu deildir. Mdafaai Hukuk Ruhudur. Her trl ihtillci kuvvetin ve kurumun z olan bu ruh, zmirin igalinden itibaren, memleketin her tarafnda bir birliin, bir zdeliin ifadesi olmutur. Kuvay Milliyeyi, Reddi igal cemiyetlerini harekete geirmi olan g, Mdafaai Hukuk Ruhudur. Bu ruh bir atlmn, bir bilinlenmenin, bir kalknmann dinamosu olmutur. () Mustafa Kemal Paa, zmirin igalinden drt gn sonra Samsuna kmtr. lk mahedeleri, bu her eyi alt st eden kurtulu atlm, Mdafaa-y Hukuk Ruhu olmutur. (Onun ifadeleriyle) Vaziyetin dehetin ve vehameti karsnda, her yerde, her mntkada birtakm zevat tarafndan mukabil hals areleri dnlmee balanmt. Bu dn ile alnan teebbsat, birtakm teekkller dourmutur. Bu nne geilemeyecek, hibir surette durdurulamayacak kadar kuvvetli bir seldi. Mill bir dayanmann, tehlikeler karsnda Ben de varm! diyerek ortaya kmasyd. Mukaddesatn manev deerlerini bizzat kurtarmaya karar vermi bulunan bir milletin yaratt bir hareketti bu Bunu grmek lazmd. stanbuldan, Tahtn ardndan grlemiyordu. Kendisi de, Anadoluya ayak basncaya kadar grememiti. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. III, s.42de dedii gibi): stanbulda iken milletin bu kadar kuvvetli ve az vakitde felaketlere kar bu derece uyank olduunu tahayyl etmezdim.31 stanbuldaki hkmetin ilgili ve yetkili makam ve mercileri bile, sz konusu dnemde; Mdafaa, Hukuk- Milliye, Mdafaa-i Hukuk- Milliye gibi terimleri kulland u iki belgede grlmektedir: 2 Kanun- evvel 1334 (2 Aralk 1918) tarih ve 1157 sayl yannda mzakrat- sulhiyede, hukuk- milliyemizi mdafaaya midvar olmak zere mahalli Osmaniyedeki Trkler ve muhaceratn hukuk ve mevcudiyetini (muhafaza) zmnnda32

1220

Yine 18 Mays 1335 (1919) tarih ve 891 numaral bir rapor, Hdavendigr (Bursa) Valiliinden Dahiliye Nezaretine gnderilir. Bu rapor, Nezaretin Gelen Evrak Defterine zet edilirken: Mdafaa-i Hukuk- Milliyemiz iin ittihaz lazm gelen tedbire dair ifadesi kullanlm, bylece bu tabirlerin hkmete de tasvip edildii mahede edilmitir.33 Mdafaa-i Hukuk iin hlasa olarak unlar sylenebilir: Umumiyetle sessiz ve vakur kalmasn bilen faziletli Trk milletinin hayat hakkn elde etmek iin verdii mcadelenin sembol olmutur. Mdafaa-i Hukuk; vatanlar, istikllleri, sahip olduklar insan haklar ile her trl madd ve manev deerleri yok edilmek istenen Trk milletinin topyekn mcadele azmi ve kararldr. Mdafaa-i Hukuk; Mslman Trk insannn din, vatan, bayrak, istikll vb. kutsal deerlerini kaybetmemek, gerekirse canndan aziz bildii bu deerleri koruma uruna canlarn seve seve verebileceini gsteren mcadelenin mill uuru ve imannn ortak ad olmutur. Mondros Mtarekesinden nce kurulan Darl-Hikmetil-slmiye ve Cemaat-i slmiye gibi daha ok din arlkl olan cemiyetler -ki sava kaybeden-Trk insannn maneviyatn ykseltmek, yeniden moral gc kazanmasnda yardmc olmak zere kurulmutu. Bu cemiyetlerin daha sonralar Mdafaa-i Hukuk cemiyetleriyle irtibatl ve ayn gayeler iin altklar tespit edilmitir.34 Mondros Mtarekesinden hemen sonra ilk tekilatlanma 5 Kasm 1918de Kars slm urasnn kurulmasyla balamtr.35 Daha sonralar igal veya ilhak tehlikesine yakn olan blgelerde Mdafaa-i Hukuk tekilatlar kurulmaya balar. Edirnede 30 Kasm 1918 tarihinde Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, 1 Aralk 1918de zmirde zmir Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti; merkezi stanbulda 4 Aralk 1918de Vilayt- arkiye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti; stanbulda Kilikyallar Cemiyeti 21 Aralk 1918 tarihinde ve Trabzonda 10 ubat 1919 tarihinde Trabzon Muhafaza- Hukuk- Milliye Cemiyeti kurulmutur.36 Mustafa Kemal Paa da tekilatlanmaya ok nem vermi, 19 Mays 1919da Samsuna geldii andan itibaren zellikle blgelerde Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerinin kurulmas meselesini en nde tutmutur. Mesaisinin nemli bir ksmn bu ilere ayrdn, mehur Nutukun ilk sayfalarndan itibaren verilen bilgi ve belgelerden anlamak mmkndr. Mays 1919daki u ifadeleri millete gveninin en ak ifadesidir: Gaye-i istikllin istihsaline kadar tamamiyle milletle birlikte, fedakarane alacama mukaddesatm adna yemin ettim. Artk benim iin Anadoludan hibir yere gitmemek katidir. Milletin mcadeleye balad andaki durumunu ise u ekilde izah etmektedir: Trkiye ve Trkiye halk, istiklalini ve mevcudiyetini imhaya matuf elim darebat (darbeler) karsnda kald gn, dnyay beeriyette hibir nokta-i istinada malik (dayanak noktasna sahip) bulunmuyordu. Yalnz ve ancak kalp ve vicdandaki azm imana gvenerek ya istiklaline sahip ve hakim olarak yaamaya ve yahut lmeye karar verdi. Bu kararn icab- tabiisi olmak zere el-an devam etmekte olan mcahede-i milliyesine (milli cihada) balad.37 Trk milletinin sahip olduu cevherin iinde gizli olduunu, onu karmak gerektiini bunun da tekilatlanma yolu ile olabileceini Mart 1920de yapt konumada yle vurguluyordu: Bu lden bir hayat karmak bu inhilalden bir teekkl yaratmak lazmdr. Bo grnen saha doludur, l

1221

sanlan bu alemde sakl ve kuvvetli hayat vardr. O millettir. Eksik olan ey tekilattr, ite imdi onun zerindeyiz.38 Milli Mcadelenin sosyal tarihi adl eserde, sz konusu tekilatlanma ve cemiyetleme hakknda yle deniliyor: Redd-i lhak dernekleri yaanlan toprak parasnn herhangi bir yabanc ama o gnn deyimi ile medeni uluslarnca deil, gemite ve hl Osmanl uyruu olan soy kmelerince ilhak edilmesine kar kurulmulardr. Mdafaa-y Hukuk ise, genelde Osmanl, ama zelde artk Osmanldan arda kalan Mslman nfusun haklarnn savunmasn ieren bir rgtlenmenin belirtisiydi. Anadolu halk, Bat istilaclardan, dier yenik Avrupal rakiplere uygulanan kurallar dnda ve daha ar yaptrmlara uramak istemiyorlard.39 Mdafaa-y Hukukun, Mslman nfusun haklarnn savunulmasn ieren bir rgtlenme olmas, ayn zamanda Milli Mcadelenin sosyal ynnn incelenmesinde de, slam unsurunu n plana karmaktadr. Mustafa Kemal Paann mecliste yapt bir konumasnda slam unsuruna arlk verildii aka belirtilmitir. Binaen-aleyh muhafaza ve mdafaasyla itigal ettiimiz millet, bit-tabii bir unsurdan ibaret deildir. Muhtelif anasr- slamiyyeden mrekkeptir. Bu mecmuay tekil eden her bir unsuru slam, bizim kardeimiz ve menafi tamamyla mterek olan vatandamzdr ve yine kabul ettiimiz esasatn ilk satrlarnda bu muhtelif anasr- slamiyye ki; vatandatrlar, yek -dierine kar hrmeti mtekabile ile riayetkardrlar ve yek- dierinin her trl hukukunu rki, itimai, corafi hukukuna daima riayetkar olduunu tekrar ve teyit ettik ve cmlemiz bu gn samimiyetle kabul ettik. Binaen-aleyh, menafiimiz mterektir. Tahlisine azmettiimiz vahdet, yalnz Trk, yalnz erkez deil, hepsinden memzuc (kark) bir unsur- slamdr bunun byle terakkisini ve su-i tefehhmata meydan verilmemesini rica ediyorum.40 Prof. Dr. erif Mardinin ifadesi ile; Bamszlk Sava srasnda mcadelenin srdrlmesinin genellikle zerinde durulmayan bir slami dayana vardr.41 Zira din adamlarnn bu mcadelede nemli bir yere sahip olduklar da ortaya kmaktadr. stanbulun dndaki yrelerde Trkiyenin toplumsal strktrn oluturan kurumlar iinde vilayet idaresine paralel, fakat halk tabakalarna daha yakn olan slami kurumlar bu noktada nemli rol oynamtr. Anadoluda istilaya kar rgtlenme, birok yerde din adamlar tarafndan yrtlmtr.42 Mdafaa-y Hukuk Cemiyetlerinin kurulularnda reis olarak ya da idari heyetlerinde faal ye olarak, o blgenin mfts ya da ulemadan, baka bir ifade ile, din alimlerinden birok kiinin grev yaptklar bilinmektedir. Ankara Mfts Rifat (Breki) Efendi, Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi, Amasya Mfts Hac Mustafa Tevfik Efendi bunlardan sadece birka tanesidir. Milli Mcadele Dnemini, genel ve blgesel olarak ele alp, bilimsel bir aratrma olarak ortaya konulan pek ok eser ve aratrmada vurgulanan hususu aklayan pek ok rnek grmek mmkndr.43 eitli ynden olduu gibi sosyal bakmdan da, Milli Mcadeleyi baarya ulatran Hareket-i Milliyenin motor gc Mdafaa-y Hukuk Ruhu ve bu ruhun kendisinde tecelli ettii Mdafaa-y

1222

Hukuk Cemiyetleri olmutur. Sivas Kongresinde (4-11 Eyll 1919) alnan kararla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-y Hukuk Cemiyeti adn alan bu cemiyetlerin maksadn H. Rauf (Orbay) Beyin u cmlesi ne gzel zetlemektedir: Mdafaa-y Hukuk Cemiyetinden maksat, slam ahaliyi bir noktada toplamak ve frka ve tefrika gstermemektir.44 Milli Mcadelenin lideri Mustafa Kemal Paa, stanbulun igali ve Meclis-i Mebusann igal kuvvetlerince baslp datlmas zerine (16 Mart 1920de) yaynlad Tamimde; Biz hukukumuzu ve istiklalimizi mdafaa iin giritiimiz mcahedenin (bir baka ifade ile cihadn) kutsiyetinin kail (syleyen) davamzn meruiyet ve kutsiyeti, bu mkl zamanlarda Cenab- Haktan sonra en byk zahirimizdir.45 szleri bile yrtlen mcadelenin Mcahede yani dini yn ar basan bir mcadele olduunu aka gstermektedir. Konuyu Prof. Dr. Ercment Kurann u tespitleri ile sonulandrmak hem Mustafa Kemal Paann Milli Mcadeledeki roln belirtmesi hem de bu mcadelenin sosyal boyutunda en arlkl hususun din olduunu ortaya koymas, konunun hlasas olacaktr. stiklal Sava devamnca Mustafa Kemal Paa, Trk milletinin kurtuluunu salamak iin, slam mcahitlii davasn gtmtr. Byk air Mehmet Akifin derin bir ruh cokunluu iinde yazd stiklal Marmz, bu devrin milli olduu kadar da dini heyecann aksettirir. Sakarya Zaferinden sonra Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Mustafa Kemal Paaya Gazi unvannn verilii, Milli Mcadelenin slami hviyetini aka ortaya koyar.46 1 2 53-56. 3 Kprl, Trk nklabn aklarken; 1936-40 yllar arasnda ihtilal bir tek insanda, Blent Tanr, Trkiyede Yerel Kongre ktidarlar (1918-1920), stanbul, 1992, s. 11-12. Erik J. Zrcher, Milli Mcadelede ttihatlk, (ev. Nzhet Saliholu), stanbul, 1983, s.

kahramanda toplanr diyen Carlylein kahramanlar nazariyesine sadk kalarak, Tekinalpin Kemalizm adl eserine yazd nszde ifade ettiine gre; nklap hareketlerinin tamamen Atatrkn iradesinin, dimann ve imannn neticeleri olduunu ve Trk nklab Tarihi tedkiki yaplrken bu merkezden hareket edilmesi gerektiini sylemektedir. 1959lara gelindiinde ise Kprl, Trk Milletinin Hedefleri konulu yazsnda (Cumhuriyet, 4-5 Aralk, 1959) bu fikrinin tamamen tersini ifade etmekte ve yle demektedir. Atatrk tarafndan gerekletirildii iin onun adn alan siyasi ve itimai inklaplar, milletimizin tarihi tekaml esnasnda kuvvetle hissedilmi tarihi zaruretlerdir ki, memleketin mtefekkirleri tarafndan uzun yllar boyunca ortaya atlm, umumi efkarda mnakaa mevzuu olmu ve bunlarn gerekletirilmesi lzumu mnevverler tarafndan umumiyetle kabul edilmitir. 4 Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, 2. Bask, Ankara, 1983, s. 50-51. Yazar Milli

Mcadelenin deiik boyutlarn olduu u ifadelerle belirtilmektedir. Anadolu hareketi, yalnz bir savunma deildir; onun siyasal ve sosyal ynleri de vardr ki, buna Milli Mcadele demek uygun olur. Ayn eser, s. 49.

1223

5 6

Sabahattin Selek, Anadolu htilali, 5. Bask, stanbul, 1981, s. 65. (Fahrettin Altay Paa Anlatyor) mparatorluktan Cumhuriyete, (Yayna Hazrlayan:

Taylan Sorgun), 2. Bask, stanbul, 1998, s. 224. 7 8 9 26. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Suat Tahsin, Trkiye Cumhuriyeti Devleti ve Haliki Gazi Mustafa Kemal, stanbul, 1933. Samet Aaolu, Kuvva-y Milliye Ruhu, Ankara, 1981, s. 179-180. Atatrk, 1001 Temel Eser Dizisi, MEB. Yay., stanbul 1970, s. 60. Kazm Karabekir, Paalarn Kavgas Atatrk-Karabekir, stanbul 1991, s. 156. Tahsin Demiray, stiklal Harbimizin Mdafaas, 2 bask, stanbul 1969, s. 39. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. I., 14. Basl, M E Basmevi, stanbul, 1982, s. 15-16. Bkz. Tanr, a.g.e., s. 13. R Salahi Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Ankara, 1973, s. 64-65. Cemiyetler hakknda genel bilgi iin bkz, Ycel zkaya, Ulusal bamszlk Sava Tarih IV, 2. Bask, stanbul 1934, s. 15-16. (TTTC Yayn, Devlet Matbaas). Tanr, a.g.e., s. 13. Bayram Kodaman, Milli Mcadelenin Tarihi ve Sosyal Adan Deerlendirilmesi, Milli

Mcadele-Birinci Amasya Sempozyumu (Amasya 20-22 Haziran 1986), Samsun Eser Matbaas, s.

Boyunca Yararl ve Zararl Dernekler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. IV. Kasm, 1987, Say, 10, s. 139-186. 19 Geni bilgi iin bkz., Sonyel, a.g.e., s. 65-66. Resmi gr ise, bu tarihi 19 Mays 1919

olarak, Mustafa Kemal Paann Samsuna kn kabul etmektedir. (bkz. Afet nan, Tarihten Gelecee, T. C. Bankas yay., Ankara, 1973, s. 53.). 20 21 22 23 Sadi Irmak, Milli Mcadelede Atatrkn evresi, lk Mcahitler, stanbul, 1986, s. 6-7. Kemal Zeki Genosmanolu, Devleti Kuran Meclis, Hrriyet Yaynlar, stanbul 1981. Bkz. TBMM Zabt Ceridesi, Cilt: 29, Ankara, 1961, (26. tima), s. 229-230. Ayn yerde; Bu konuda geni bilgi iin bkz., Bayram Sakall, Milli Mcadelenin Sosyal

Tarihi-Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, stanbul 1997, s. 151-154. yleki ilk defa Mdafaa-i Hukuk- Millet Cemiyeti adyla bir cemiyet stanbulda 21 Ekim 1918de kurulmutur (Sakall, a.g.e., s. 154).

1224

24

Eski Harfli Trke Sreli Yaynlar Katalou, Cilt: I, Ankara, 1987, (Milli Ktphane Yayn).

stanbulda Hseyin Enver, Bezmi Nusret tarafndan neredilmitir. 25 Bu cemiyet hakknda geni bilgi iin bkz., Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas (II. Merutiyet

ttihat Terakkiye kar kanlar), stanbul 1990, s. 26; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, stanbul 1984, s. 481-482; efika Kurnaz, Cumhuriyet ncesinde Trk Kadn (1839-1923), Ankara, 1990, s. 101 ile 108. 26 Bkz. Zafer Toprak, 1909 Cemiyetler Kanunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi, c. I, s. 205-208 (letiim Yaynlar). 27 28 Tanr, a.g.e., s. 14. Tark Zafer Tunaya, Bu Devletin Temelleri: Mdafaa-i Hukuk Ruhu, Vatan Gazetesi, 23

Mart 1949, aramba, yl: 8, say: 2813, s. 2. 29 Tark Zafer Tunaya, Bu Devletin Temelleri: Milli Haklar Muhafaza, Vatan Gazetesi, 10

Haziran 1950, Cumaertesi, yl: 10, say: 3252, s. 2. 30 31 Enver Ziya Karal, Atatrkten Dnceler, stanbul 1986, s. 10, (MEB yayn). Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, 2. Bask, stanbul,

1981, s. 28-30. 32 Babakanlk, Bab- li Evrak Odas Arivi 85/3-34 Numaral Defter, Dosya Nu: 240711;

Ayrca 118/3-67 Numaral Defterde 343178 numaral dosyada; 29 Mays 1335 (1919) tarihinde Samsun livas ile sair icab eden mahallere tahsisat- mestureden (rtl denek) para gnderildii belirtilmektedir. 33 Nu. yok). 34 Bu konuda geni bilgi iin bkz., Bayram Sakall, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi-Mdafaa-i Babakanlk, Bab- li Evrak Odas Arivi, 86/3-35 Numaral Gelen Evrak Defteri (Kayt

Hukuk Cemiyetleri, stanbul, 1997, s. 85-122.; ayrca bkz., Bayram Sakall, Mill Mcadelede DarlHikmetil-slmiyenin Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleriyle likileri, Trk Kltr Aratrmalar, C. XXVIII, Ankara, 1995, s. 351-360. 35 Geni bilgi iin bkz., Kars Mill slm uras (5. 11. 1918-17. 1. 1919) ve Cenubigarb

Kafkas Hkmeti Muvakata-i Milliyesi (18 Ocak-13 Nisan 1919), (Hazrlayan, Cem-Ender Arslanolu), Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar: 20; Ayrca bkz., Ender Gkdemir, Cenb-i Garb Kafkas Hkmeti, Ankara, 1998. 36 37 Ad geen cemiyetler hakknda daha geni bilgi iin bkz., Sakall, a.g.e., s. 158-230. Karal, a.g.e., s. 12.

1225

38 39 40 41 42 43

Ayn eser, s. 15. Dou Ergil, Milli Mcadelenin Sosyal Tarihi, Ankara, 1981, s. 48. Atatrkn sylev ve Demeleri, C. I, (3. Bask), Ankara, 1981, s. 73-74. erif Mardin, Trkiyede Din ve Siyaset, stanbul, 1991, s. 30. Mardin, a.g.e., s. 30. Ali Sar Koyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar, C. I. II, Ankara, 1995; Cemal Kutay,

Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, Ankara, 1973 gibi eserler bunlardan bazlardr. 44 45 Sivas Kongresi Tutanaklar, (haz. Ulu demir), Ankara, 1969, s. 4. Nutuk, C. I, s. 419-420. Bu anlamda konuma ve dncelere Nutukun ve Atatrkn

Sylev ve Demelerinin pek ok yerinde rastlamak mmkndr. 46 Ercment Kuran, Atatrklk zerine Denemeler, Kltr Bak. Yay., Ankara, 1982, s. 26.

1226

B. Anadolu'da galler, Mill Direni Hareketleri ve Sevr Antlamas Mill Mcadele'de Protesto ve Mitingler / Do. Dr. Mehmet ahingz [s.726744]
Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi / Trkiye Giri Birinci Dnya Sava sonunda malp saylan Osmanl Devleti Mondros Mtarekesini imzalamak mecburiyetinde braklmt. tilf Devletleri Mtarekenin mahut 7. ve 12. maddelerine dayanarak Kasm 1918 balarndan itibaren memleketin eitli blgelerini igal etmeye baladlar. Bu igal hareketlerine kar Trk milleti, kendisine reva grlen mezalim ve hakszlklara kar bir tepki olarak memleketin en cra kelerine kadar her tarafta protesto mahiyetinde toplantlar dzenlemitir. Bu toplantlarn sonunda eitli makamlara protesto telgraflar gnderilerek, hdiseler karsnda tavr ve dnceleri ortaya konulmaya allmtr. Mesel, gney blgelerinde yaplan her igal ve deiiklikler, Ali Rza Paa Hkmetinin istifas, Sevr Antlamasnn imzalanmas, herhangi bir devlet adamnn mill menfaatlere uymayan szleri ve davranlar veya yabanc bir devlet adamnn Trkiye hakknda beyanat, Osmanl stikll Gn mnasebetiyle, herhangi bir cephede kazanlan galibiyet veya malubiyet zerine, zmirin, stanbulun, Maran igali zerine, Kuv-y Milliyenin tannmas, Sivas Kongresi kararlarna iltihak edilmesi gibi, says daha da artan pek ok mevzu zerine mitingler yaplm, miting sonunda alnan kararlar ilgili makamlara protesto telgraflar ile duyurulmutu. Anadolunun birok yerinde halk bu tr toplantlar yapm ve eitli makamlara protesto telgraflar gndermitir. Bunlar ierisinde hi kukusuz en nemlisi zmirin Yunanllar tarafndan igali hdisesidir. Yunan ktalar 15 Mays 1919 tarihinde zmir rhtmna kmaya baladlar. ehrin yerli Rum ahalisi Efzun taburlarn cokun gsterilerle karlad; zmir metropoliti, sevin gzyalar arasnda, gelenleri takdis etti. Bu gelenler, asrlarn ryasn gerekletiren son hamlenin mjdecisi olarak selmlanyorlard. Btn davranlar, igalin geici bir sre iin deil, aksine daimi olduunu, bir ilhak nitelii tadn gsteriyordu. Bu suretle balayan zmirin igali, bandan sonuna kadar, szn tam anlamyla, tyler rpertici facia sahneleri ile doludur. 15 Maysta karaya kan Yunan askerleri ile zmirli Rumlarn birlikte Trklere nasl davrandklarn gsteren ok sayda belge vardr. Yunan igal ve facias sadece igal gnyle kalmad. Yunanllar 16 Mays ile 12 Haziran arasnda Urla, eme, Torbal, Menemen, Manisa, Bayndr, Seluk, Aydn, Ayvalk, Tire, Kasaba, demi, Nazilli, Akhisar ve Bergamay igal ettiler. 17 Haziranda Menemende bir katliam yaptlar. Hulsa, nl Tarihi Toynbeenin dedii gibi 15 Mays 1919da ykc bir kuvvet Bat Anadoluya bir anda volkan dehetiyle saldrmt. Birinci Dnya Savann sona eriinden alt ay sonra sivil halk ve

1227

silhsz Trk askerleri zmir sokaklarnda katledilmitir. zmirin kyleri de tahrip edilmi ve kan deryas hline sokulmutur.1 I. zmirin galine Kar Gsterilen Tepkiler zmirin igali ve sonras ortaya kan faciaya kar Trk milletinin tepkisi de byk olmutur. Tamamen haksz ve Mondros Mtarekesinin ruh ve maksadna aykr olarak yaplan bu igalin, bilhassa Yunanllara yaptrlmas, onlarn da zmire ayak basar basmaz, katliam ve mukaddesata tecavze girimeleri, Trk milletinin mill duygularna ok byk lde tesir etmiti. Trk basn da genellikle, asker igal ve politik basklara ramen milletin duygularna tercman olarak, tilf Devletlerine kar mill ve meden cesaretle mcadele ve halk uyankla, vatanlar iin ellerinden geleni yapmaya davet ediyordu.2 Zaten zmirin igal sabah Redd-i ilhak Heyet-i Millyesi tarafndan btn yurda gnderilen telgraflar bir bomba gibi patlam, daha igal anndan itibaren, memleketin her tarafndan pek ok telgrafla ilgili makamlara gnderilmeye balanm, yaplan mitingler sonucunda alnan kararlar da yine telgraflarla ilgili makamlara ulatrlmt. Daha sonralar da zmir katliamndan kaabilen Trklerin anlattklar ve igalin genilemesiyle ortaya kan faciann btn yurtta renilmesiyle birlikte milletin ruhunda nefret frtnalar bsbtn kabaryor, bu heyecanla da art arda mitingler tertip olunarak, yaplan tecavz ve mezalim iddetle protesto ediliyordu. A. Mustafa Kemalin zmirin gali zerine Mitingler Yaplmasn Tavsiye Etmesi Mustafa Kemal Paa Samsuna kt gnden itibaren memleket meseleleri ile yakndan ilgilenmeye balad. zellikle zmirin igali hdisesinin memlekette yaratt umum heyecan, onun almalarna deiik bir yn ve kuvvet kazandrd. Tevfik Bykolunun dedii gibi; Yunanllarn zmire knn, Mustafa Kemal Paann Anadoluya geiiyle ayn gnlere rastlamas, pek garip olduu kadar hayrl bir tesadf olmutur. nk, Yunan darbesi en miskin ruhlarda bile; Bu kadar da olmaz isyann yaratmt. Btn gnller strap iinde sanatn bilen basiretli bir lider iin bundan daha byk cesaret ve kuvvet kayna olamazd. Mustafa Kemal, milyonlarn gnl strabndan, mill mukavemet iradesini youracakt.3 Mustafa Kemal, ie, nce Yunan tecavz ve mezalimi hakknda fedakr ve kahraman Anadolu halkn aydnlatmak iin, stanbulda olduu gibi Anadolunun her yerinde mitingler tertip ettirmekle ie balad.4 Bu vaziyeti Nutukta kendisi yle anlatr: Dikkate deer bir noktadr ki, zmir ve onun arkasndan Manisann ve Aydnn igali ve yaplan tecavz ve zulmler hakknda henz millet aydnlanmam ve mill varla vurulan bu feci darbeye kar aka, herhangi bir ekilde tepki ve ikyet gsterilmemiti. Milletin bu haksz darbeler karsnda sessiz ve hareketsiz kalmas, elbette milletin lehinde tefsir olunamazd. Onun iin milleti uyandrp harekete geirmek lzmd. Bu maksatla 28 Mays 1919 tarihinde, valilere ve mstakil

1228

mutasarrflklara, Erzurumda 15. Kolordu, Ankarada 20. Kolordu ve Diyarbakrda 13. Kolordu komutanlklarna, Konyada Ordu Mfettiliine bir genelgeyle u yolda tebligatta bulundum. zmirin ve maalesef bunu takip eden Manisa ve Aydnn igali, ilerideki tehlikeyi daha ak olarak hissettirmitir. Yurt btnlmzn korunmas iin millete daha canl olarak tepki gsterilmesi ve bunun devam ettirilmesi lzmdr. Mill hayat ve istikllimizde gedikler aan igal ve ilhak gibi hdiseler btn millete kan alatmaktadr. Istraplar zapt olunamyor. Hazmedilmesi ve dayanlmas mmkn olmayan bu duruma derhl son verilmesinin btn meden milletler ile byk devletlerin adalet ve nfuzlarndan sabrszlkla beklendiini gstermek gayesiyle, nmzdeki hafta iinde ve muhtelif vilyetlere gre pazartesi balayp aramba gn mracaatn arkas alnmak zere byk ve heyecanl mitingler yaplarak, mill nmayilerde bulunulmas, bunun btn kasaba ve kylere kadar geniletilmesi, btn byk devletlerin temsilcileriyle, Bbliye uyarc telgraflar ekilmesi, yabanclarn bulunduu yerlerde yabanclar da uyarlmakla beraber mill nmayilerde terbiye ve sknetin korunmasna son derece dikkat edilmesi, Hristiyan halka kar bir tecavz ve nmayi ve dmanlk gibi tavrlar alnmamas zarurdir. Ztlilerinin bu fikirler etrafnda hassas ve messir bulunmalar dolaysyla iin iyi idare edilecei ve baarya ulaacana acizlerinde tam bir gven vardr. Neticesinden haberdar buyurulmam rica ederim5 Bu tamim zerine, zaten igal gnnden beri devam eden mitingler ve protesto telgraflarnn says gittike artmtr. stelik bu davetin resm bir azdan yaplm olmas daha byk bir mana ifade ediyordu; nk Mustafa Kemal o zaman padiah ve hkmet adna bu vazifeyi ifa etmi oluyordu. zmirin igali milletin hayatnda gerekten bir dnm noktas olmutu. yle ki o gne kadar, Mtareke pek ok defa ihll edilmi, Mtareke artlar hilfna igaller ve davranlar olmutu. Fakat zmirin igali halk zerinde byk bir tesir brakmt. zmir Anadolunun en nemli ehirlerinden biri ve miting kararlarnda getii ekliyle milletin can damaryd. Denize alan en nemli kapsyd. stelik zmir, dier ehirler gibi ngiliz, Fransz veya talyanlar tarafndan deil, -ki onlarda olsa tepki yine bundan az olmazd- Yunanllarca yaplmt. O Yunanistan ki eski bir Osmanl vilyeti idi ve Anadoluda da birok soydalar vard. stelik tarih deneyler gstermitir ki, Balkanl milletler, Osmanl hkimiyetine son verdikleri yerlerde, ou kez Mslmanlk ve Trklk eserlerini silip sprrcesine barndrmamakta, en azndan pek ar bir bask altna almaktadr. imdi bu ilem, dman ordularnn birka kez inedikleri Dou Trakya gibi bir blgeye deil, Ege blgesine uygulanyordu.6 Bu uygulama da gelen haberlere gre korkun boyutlardayd. nsanlk lemine yakmayan bir mezalim uygulanyordu. Bu vaziyet Trk milletini derinden yaralyordu. Mill Mcadelenin balamasnda zmirin igalinin kmsenmeyecek bir yeri olmutur.

1229

Mustafa Kemal, Trk milletinin bu duygularn, mill menfaatler dorultusunda harekete geirmek iin, milletin daha ok aydnlatlmas icap ettiini iyi biliyordu. Bu da ancak mitinglerle mmkn olabilirdi. 28 Mays 1919 tarihli tamimi ile de bunu yapmak istemiti. Gerekten de bu tamim zerine her yerde mitingler yaplyor, halkn heyecan ve hissiyat ortaya konuyordu. B. stanbul Mitingleri Memleketin her yerinde yaplan bu protesto ve mitinglerin en kalabalk ve heyecanl olanlar, tilf Devletlerinin gzleri nnde stanbulda yaplm olanlard. Yaplan mitingler ierisinde stanbul mitinglerinin ayr bir yeri vardr; nk bu mitingler resmen olmasa bile fiilen tilf Devletlerinin igalleri altnda bulunan bir yerde yaplyordu. Limanda demirlenmi bulunan byk dman donanmasnn ehre evrilmi olan toplarnn korkun namlular ne de stanbul sokaklarnda tfeklerin ucunda parlayan sngleriyle dolaan mttefik askerleri, vatanlarndan bir parann kopup gitmesi karsndaki duygularn dile getirmek isteyen stanbul halkn, cokun bir sel hline gelmekten men edebildi. zmirin igalinin duyulmasyla birlikte ehirde mill matem iln edildi ve mitingler yaplmas iin faaliyete geildi. Faaliyetin merkezi de umumyetle Trk Ocaklar oldu. lk umum toplant 18 Maysta Darlfnnda yapld. Darlfnun bilumum faklteleri, mderris ve talebeleri, Darlfnn konferans salonunda toplanarak zmirin igalini protesto ettiler. Saat on bir sralarnda yaplan toplant Tp Fakltesi Meclisi mderrislerinden Akil Muhtar (zden) Beyin bakanlnda balad. Mderrislerden Muslihittin Adil Bey, Dr. Akil Muhtar (zden) Bey, Rza Tevfik (Blkba), Yusuf Razi (Bel) Bey, Srr Bey ve btn genler namna sz alan Servet Beyde konumalarnda; zmirin igalini iddetle reddettiklerini ifade eden konumalar yaptlar.7 Darlfnun toplantsn mteakip Trk Ocakl genler tarafndan 19 Mays 1919 tarihinde Fatih Parknda da bir8 miting yapld. Saat ikiden itibaren Veznecilerden Fatih Belediyesi nne kadar byk bir kalabalk topland. Kadn, erkek, oluk-ocuk yetmi be-seksen bin aras olduu tahmin edilen kalabalk siyah bayraklarla donatlm meydanda olduka heyecanl bir kitle meydana getirmiti. Mitinge katlanlarn pek ounun gsnde siyah kenarl zmir kalbimizdir etiketini tayorlard. Siyah zemin zerine beyaz ay yldzl bayran konmu olduu hitabet krssne ilk olarak Halide Edip (Advar) Hanmefendi olmak zere pek ok kii zmirin igali ile ortaya kan vaziyeti anlatarak bu igali kabul edemeyeceklerini belirten konumalar yaparak protestolarn ifade ettiler.9 Fatihte yaplan mitingden bir gn sonra 20 Mays 1919da Drlfnn genlii skdarda bir miting tertip etti.10 Yine Fatih mitinginde olduu gibi siyaha boyanm bayraklar donatlm meydanda otuz bin kii kadar insan toplanmt. Mitingde ilk konumay skdarl air Talat Bey yapt. Talat Beyin konumasn mteakip dier konumaclar da igali telin eden konumalar yaparak halk birlik ve beraberlie ardlar.11

1230

stanbulda art arda yaplan kapal salon ve ak hava toplantlar devam eder. 22 Mays 1919 tarihinde havann muhalefetine ramen nc ak hava toplants Kadkyde yaplr. Mitingin hazrlannda Tbbiyeli renciler nemli rol oynarlar. Srekli yaan yamurun altnda toplanan yirmi bin kii zmirin igalini protesto eder.12 zmirin igali zerine stanbulda 18 Maystan itibaren balayan mill galeyan, 23 Mays 1919da Sultanahmet Meydannda byk bir tezahr olarak kendini gsterdi. O zamana kadar yaplan mitinglerin en muazzam olan bu mitinge tahminen 200.000 kadar kii katld.13 Saat on birden itibaren meydan kadn, oluk ocuk dolmaya balad. Namaz mteakip meydan hncahn dolmutu. Mektep talebeleri de ellerinde pankartlarla mitinge itirak etmilerdi. ocuklar mill matemi temsil eden kokartlar mitinge gelenlerin gslerine takyorlard. Sultanahmet Meydanndaki parkn her taraf siyah bayraklarla donatlm, eitli yerlere pankartlar aslmt. Bu pankartlarda: Yaamak isteriz, Mslmanlar lmez, ldrlemez, Hak isteriz, ki yz bin Mslman Trk, iki yz yirmi Ruma feda edilemez, Yaamak isteriz, Mslmanlar ldrlemez, zmir Trktr, Trk kalacaktr cmlelerini yazmlard. Meydann Sultanahmet Cami erifi tarafndaki duvarn kenarna hitap krss yerletirilmi, krsnn nne de siyah bir erevenin ierisinde Wilson Prensiplerinin 12. maddesi yazlmt.14 23 Maysta Sultanahmette yaplan muazzam miting tilf Devletlerini ve hkmet evrelerini rahatsz etmiti. Bu tarihten sonra stanbullu vatanseverlerce Beikta ve Beyaztta yaplmas dnlen mitinglere hkmete izin verilmedi. Yaymlanan bir tebli ile de mitinglerin yaplmas yasakland. Fakat bu yasaklama karar stanbul vatanseverlerini durdurmaya yetmedi. zinsiz ve deiik bir usulle 30 Mays 1919da Sultanahmette ikinci byk miting yapld. Cuma gnne rasgelen bugnde yaymladklar davetiye ile milleti Sultanahmet Camiindeki Cuma namazna ardlar. Bu Camide toplanan 100.000 kii namaz mteakip dalmayarak miting yaptlar.15 30 Mays 1919 Cuma gn binlerce ahali ad geen camilerde toplanarak vatann kurtuluu ve zmir ehitleri iin dua ettiler. Namaz mteakip halk, toplu olarak Sultanahmet Meydanna doru blk blk toplanmaya balamt. Mitingi tertip edenler meydanda gerekli tedbirleri almlard. Meydanda siyahlarla rtl bir krs yerletirilmi, krsnn etrafn ellerinde eitli pankartlar bulunan mektep talebeleri evirmiti. Konumaclar zmirin igali hakknda bilgiler vererek bundan sonra geliecek olaylara da dikkat ektiler. Mitingin sonunda alnan kararlar bata padiah ve hkmet yetkilileri olmak zere tilf Devletleri temsilcilerine gnderildi.16 C. Anadoluda Yaplan Mitingler zmirin igali szn tam anlamyla bandan sonuna kadar tyler rpertici facia sahneleri ile doludur. zmirin igali sabah Redd-i lhak Heyet-i Milliyesi tarafndan memleketin her tarafna gnderilen telgraflar17 bir bomba gibi patlam, daha igal anndan itibaren pek ok sayda protesto telgraf ile ilgili makamlara gnderilmeye balanmt. Daha sonralar da zmir katliamndan kaan Trklerin anlattklar ve igalin genilemesiyle ortaya kan fecayiin renilmesiyle milletin ruhunda

1231

kopan nefret frtnalar bsbtn kabarm, bu heyecanla art arda mitingler tertip edilerek, yaplan tecavz ve mezalim iddetle protesto edilmitir. Mitinglerin byk heyecan ierisinde yaplmasnda mutlaka Mustafa Kemal Paann 28 Mays 1919da Havzadan eitli makamlara gndermi olduu tamimin de byk tesiri olmutur. Mitinglerde millete eitli kararlar alnarak ilgili makamlara telgraflarla duyuruluyordu. stanbuldaki ngiliz temsilcisi Webb igalden hemen bir gn sonra gnderdii raporunda, memleketin her tarafndan hadsiz hesapsz protesto telgraflar aldn, umum efkrn her tarafta galeyana gelmi grldn18 bildirir. Amiral Calthorpe da birka gn iinde 675 yerden ahs adna protesto telgraf aldn yazar.19 Bu mitingler tilf Devletleri zerinde hemen tesirini gsterir. ngilizler ilk olarak da hkmete bask yaparak, mitinglerin yaplmasn yasaklama karar aldrrlar.20 Fakat bu karara ramen memleketin her tarafnda mitingler yaplmasna devam edilmitir.21 II. Mara ve Havalisindeki Ermeni Mezalimine Kar Gsterilen Tepkiler Mondros Mtarekesinin imzalanmas ile Osmanl Devleti fiilen sava bitirmi oluyordu. Bundan sonra tilf Devletleri ile yaplacak olan bir sulh antlamasyla, Trkiyenin gelecei tayin edilmi olacakt. Mtarekenin yaplmas ile, Osmanl lkelerinden hibirisinin igal edilemeyecei ve Mtareke tarihinden itibaren ileri hatlarn Mtareke hatt olarak kabul edileceine inanlyordu. Mtareke, Osmanl Devleti ile tilf Devletleri arasndaki dmanla son veren bir mukavele saylyordu. Fakat, tilf Devletleri bu fiil vaziyetten faydalanmak suretiyle, sonunda krl kmann yollarn aryorlard. Mtarekenin hemen akabinde, Mtareke artlarn istedikleri gibi tevil ederek Osmanl memleketini yava yava igale baladlar. Harp iinde tilf Devletleri arasnda Petersburgda imzalanan Sykes-Picot Antlamasna (9-16 Mays 1919) gre Musul vilyetiyle Urfa, Mara ve Ayntap blgeleri Franszlara braklmt. Bununla beraber Mondros Mtarekesinden sonra ngilizler, Fransaya kar bir pazarlk konusu olarak ellerinde bulundurmak amacyla petrol sahas Musul vilyetiyle birlikte Kilis, Cerablus, Birecik, Urfa, Mara ve Ayntab da igal etmeyi tasarladlar.22 1919 Ocak aynda Antepi az bir zaman sonra da (22 ubat 1919da) Mara ve Urfay igal ettiler.23 ngilizlerin igalinden sonra baka yerlere g etmi olan Ermeniler de tekrar Maraa dnmeye baladlar. Fransz ve ngilizlerin desteinden cesaretlenen Ermeniler baz yerli halka hakaretlerde bulunmakta ve frsat bulduka saldrmaktaydlar. ngilizler, Ermenilerin bu gibi marklklarnn ve tecavzlerinin gittike arttn ve Trkler zerinde, ngilizlere kar devaml bir reaksiyon yarattn grdke, Trklerin ayaklanmasna sebep olaca dncesiyle tedbir almak zorunda kaldlar.24 Bu arada ngilizler kendileri iin riskli olmaya balayan bu blgeyi bir an evvel Franszlara devretmeyi plnlyorlard. Fakat devretmeyi yaparken de, bundan azam lde faydalanmay dnyorlard. Bir kere devaml olarak kaynayan bir blgenin sorumluluunu Franszlara devretmek suretiyle onlar Trklerle kar karya brakmlard. Sonra blgeden ekilmek karar ile byk lde kuvvetlerinin serbest kalmasn salamlard. En nemlisi, Trklerin ana vatanna dahil olan bu

1232

topraklar nasl olsa yabanclara brakmayacaklarn anladklarndan, Franszlar bu blgede megul ederek dikkatlerinin Arap lkeleri zerinden dalmasn salam olacaklard. 15 Eyll 1919da tilf Devletlerinin Pariste yaptklar toplantda ngiliz kuvvetlerinin Kilikyadan ekilerek buralarn Franszlara devri kararlatrld.25 Suriye tilfnamesi diye bilinen bu antlamayla Gney Anadolu Franszlara teslim edildi. Marallar, hdiselerin bu minval zere seyrine ramen, hl mit var idiler. Ana vatana olan ballklarn Mtareke ve ngilizlerin bu uzun igal yllarnda gstermiler ve yurtlarnn boaltlaca gnleri gven iinde beklemilerdir. Trk topraklarnn yabanc igalinden temizleneceinin beklendii bir srada blgeye bu defa Franszlar tarafndan el konmas Trk halkn cidd surette dndrm, Bar Konferansna ve Wilson Prensiplerine mit balayanlar hayal krklna uratmt. Fransz Yksek Komiserliinin karakol deiikliinden baka bir ey olmadn syledii bu igal hareketi Ermenilerin de kkrtmalar ile iyice rndan kmaya balamt. stelik karakol vazifesi grecek kuvvetin ok zerinde Maraa asker ve mhimmat toplanmt. Bu arada saldr ve tecavzler artt. Franszlarn, Maraa gnderdikleri kuvvetler yollar zerindeki kylerde rza tecavze kadar varan hareketlerde bulunuyorlard. Bu vaziyet de Trklerin sabrn tketmeye yetiyordu. Nihayet 20 Ocak 1920de bu gerilim dorua ulat ve Trkler ile Franszlar arasnda kanl bir mcadele balad. Bu mcadele esnasnda Mara ehrinin yars yanm ve te biri de top mermileriyle yklmt. Yaplan tahminlere gre en byk mahallelerden on kadar tamamen harap olmutu. 7-8 cami, 15 okul ve Mara klas yaklmt. Yaplan aratrmalara gre arpmalarda Marallar 200 ehit ve 500 yaral vermilerdi.26 Marata hdiselerin balamas zerine Elbistan Heyet-i Merkeziyesi 23.1.1920 tarihinde Umm Heyet-i darelere bir telgraf gndererek Marallara yaplan mezalimin protesto edilmesini istedi.27 Ayn mealde Mustafa Kemal de Heyet-i Temsiliye namna bir tamim yaymlad.28 stanbul Hkmeti de ilgili makamlar nezdinde hdiseyi iddetle protesto eder. Mustafa Kemal hkmetin protestosunu stanbulda bulunan Rauf Beyden renir,29 ve 29.1.1920 tarihinde malum adreslere tamim ederek; Mara katliam hkmet-i merkeziyece ediden protesto edilmi ve edilmekte bulunmutur30 diye bildirir. Ayrca Mustafa Kemal Paa ayn tarihle 25.1.1920 tarihli tamimine zeyl olarak u tamimi de ilgili makamlara gnderir. Marata Fransz ve Ermeniler tarafndan Mslmanlarn katliam insanl tedhi edecek surette devam ediyor. Her tarafta derhl mitingler yaplarak hkmet-i merkeziyeye ve ecnebi mmessillere bu mezalime bir nihayet verilmesi iin mracaat olunmas ve bilfiil mdafaa ile megul olan felketzede Maral dindalarmzn yaplan teebbsattan dorudan doruya haberdar edilmesi ehemmiyetle rica olunur.31

1233

Mara hdiselerinin duyulmas zerine, Anadolunun her tarafnda derin bir teessr ve galeyan meydana gelir. Hdiseyi protesto etmek iin byk mitingler yaplr ve ilgili makamlara protesto telgraflar gnderilerek Marata Franszlar ve onlarn desteindeki Ermenilerce yaplan katliam protesto edilir.32 Pek ok ehir ve kasabada yaplan bu mitinglerde Mara ve havalisinde Ermenilerce uygulanan mezalim karsnda Trk milleti hissiyatn ortaya koymu, bu hissiyat Mill Mcadelenin verilmesinde nemli rol oynamtr. Bu ruh ile hareket eden millet, eitli mahallerde kurduklar Kuv-y Milliye birlikleri ile Marallarn yardmna komular ve kurtuluta mhim rol oynamlardr. Mitingler tertip edenler tilf Devletleri ile tarafsz devletlerin temsilcilerine gnderdikleri telgraflarda hakszl ak ekilde ortaya koymular, sadaret ve saltanat makam ile Heyet-i Temsiliyeye gnderdikleri telgraflarla da millete birlik ve mcadeleye devam etme azminde olduklarn gstermilerdir. III. Ali Rza Paa Hkmetinin stifas Sebebiyle Gsterilen Tepkiler Mtareke sonras kurulan Damat Ferid Paa hkmetleri, lkenin iine dt kt durumun sorumluluunu ttihatlara ykleyerek, onlardan sorulacak hesapla tilf Devletlerini, zellikle ngiltereyi memnun edeceklerini umuyorlard. Damat Feridin nderliini yapt gerek Hrriyet ve tilflar, gerekse tarafsz addedilenler savaarak elde edilecek bir ey yoktur kanaatini tayor ve Sulh Konferansnda ngilterenin destei alnd takdirde en az zararla kurtulabileceklerini dnyorlard. Bu fikrin karsnda olanlar ise, Mustafa Kemal Paann nderliinde Anadoluda rgtlenmi, silhl ve fiil bir mcadeleyi balatmlard. Onlar da milletin kurtuluunu ancak kendi azim ve kararnda gryor, her trl mandacl ve himayeyi reddederek, tam bamsz bir politika takip etmeye alyorlard. Bu siyas ortam ierisinde, hkmetler bu iki grn kuvvet kazanmas veya zayflamasna bal olarak sk sk deiiyordu. Mtareke sonras malubiyet psikolojisinin getirdii ylgnlk ve bu durumdan kurtulmak iin ngiltereye umut balanmas, bu politikalarn takipisi Damat Ferid Paay sadarete getirmitir. Kuvay- Millyenin Anadoludaki belirgin stnl, igallere kar Bat Anadoluda ve ukurovadaki baarlar Damat Ferid yerine Kuvay- Millyecilerin kabul edebilecei Ali Rza Paa ve Salih Paa hkmetlerinin gelmesini salamtr. Fakat ksmen de olsa milliyeti karakterli olan ve Mustafa Kemalin de desteini alan bu hkmetler ne tilf Devletlerince ne de onlarn sesi olan muhlefete kabullenilemedi. Bu hkmetlerden kurtulmak iin siyas oyunlar ve padiah nezdinde yaplan basklarla bu hkmetlerin iktidarna son verdirildi. Bu hkmetlerden Salih Paa Hkmeti sadece yirmi sekiz gn iktidarda kalrken, Ali Rza Paa Hkmeti 2 Ekim 1919dan 3 Mart 1920ye kadar iktidarda kalmt. Milliyetilerin hissedilir bir gce ulamasnn da, bu hkmet zamanndaki gelimelerden fazlasyla faydalandklarndan kaynakland sylenebilir.

1234

Ali Rza Paann istifasndan sonra, istifadan ok, sadaret makmna kimin gelecei merak uyandrd. Bu sebeple tepkilerde iktidar elinde bulundurmak isteyen gler arasndaki mcadele n plna kt. Damat Ferid Paann taraftarlar bu istifay, Damat Ferid Paay tekrar iktidara getirmek iin bir frsat olarak grrken, Damat Ferid Paann tekrar iktidara gelme endiesi milliyetileri olduka huzursuz etmi ve mni olmak iin ok fazla gayret gstermeleri gerekmitir. Ali Rza Paa kabinesinin tilf Devletlerinin tazyikiyle istifaya mecbur braklmas ve yerine Damat Ferid Paa veya onun emsali bir hkmetin kurulmas ihtimli zellikle Anadolu ahalisini tedirgin etmitir. Ali Rza Paa kabinesi dneminde elde ettikleri kazanmlar kaybetmek ve bandan beri destek verdikleri ve son umutlar hline gelmi olan Kuv-y Milliye hareketine son verilebilecei endiesiyle ve zellikle Mustafa Kemalin vaziyeti ak bir ekilde anlatan 4 Mart 1920 tarihli dakika fevt edilmeyerek, gayet edt bir lisnla ve ayn gece padiaha, Meclis-i Mebusn Reisliine ve matbuta telgraflar gnderilmesi ve kendisine de bilgi verilmesini isteyen tamiminde33 tesiriyle kimi yerde Mdafaa-i Hukk Cemiyeti, ahali ve eraftan eitli zevat ile baz din adamlarnn imzalaryla sadece protestonameler gnderilmi, kimi yerlerde halk galeyann mitingler ve mitingler sonunda gnderdii telgraflarla protesto ederek, bu emr-i vakiyi kabul edemeyeceklerini, kendilerini tatmin edecek bir hkmet olmazsa kar koyacaklarn belirtmilerdir. lkenin hemen hemen her blgesinden katlmn grld, Mustafa Kemalin de tabiriyle tam bir telgraf frtnasna dnen hareket etkili olacaktr. Gnderilen telgraflar da Mustafa Kemalin tamiminde geen ifadeler genellikle aynen alnm, bazlar da blgelerini alklandran mill taleple ve igallere dikkat ekmeye almlar, padiaha ve saltanat makmna ballklarn bildirmi olmakla beraber, milliyeti harekete de inandklarn ak ifadelerle ortaya koymaya almlardr. 201 yerleim yerinden gnderilen protesto telgraflar34 arzulanan sonucu verir. yle grnyor ki bu kadar telgraf saraya ulanca, daha ilk gnlerden itibaren padiah, Ali Rza Paann yerine yine ona benzer birini sadarete getirmek, Mustafa Kemal ve arkadalarnn kabullenebilecei bir iktidar oluturmak zorunda olduunu anlamt. Bu telgraflar, Damad Ferid Paa ve emsali birinin iktidara gelmesini engellemi ve Mustafa Kemalle Amasya grmelerini yapan Salih Paaya iktidar yolunu amtr. IV. stanbulun tilf Devletlerince gali zerine Yaplan Protesto ve Mitingler stanbul, Mondros Mtarekesini mteakip 13 Kasm 1918den beri gayri resm olarak tilf Devletlerinin igali altnda bulunuyordu. Resmen igal fikri ise 1920 ylnn ilk aylarnda ortaya atlmaya baland. Bunda Anadoludaki milliyeti hareketin glenmesinin olduka nemli bir rol vard. Hele milliyetilerin Mara ve havalisindeki Franszlara kar baarlar tilf Devletlerini olduka tedirgin etmiti. Bu arada sadarette bulunan Ali Rza Paa ve hkmeti de milliyetilerle iyi geiniyor, deta onlara yardm ediyordu. Amasyada yaplan grmelerle o zamana kadar kanun d telakki edilen milliyeti hareket meruluk kazanmt. Bylelikle Ankara ile stanbul arasnda bir yaknlk domu oluyordu ki bu da tilf Devletleri iin tehlikeli sonular dourabilirdi. tilf Devletleri, Ali Rza Paa iktidar zamannda,

1235

Trk dzenli birlikleri ile Kuvay- Millyenin birbirlerine daha ok yardm etme durumuna girdiini grmekte de gecikmediler. Onlara gre Harbiye Nazr Cemal Paa ile Genelkurmay Bakan Cevat Paann Kilikyada Franszlara, zmirde Yunanllara kar direnen Kuv-y Milliyeyi destekledii bir gerekti. Gerekten de Cemal Paa, Kuv-y Milliyenin ihtiyalarn karlamak zere 12. Kolordu emrine para bile gndermiti.35 Paalarn hareketinden tedirgin olan tilf Devletleri temsilcileri hkmete bask yaparak 21 Ocak 1920de bu paalar istifaya mecbur etmiti. Bu arada seimler yaplm ve Anadoluda yaplan seimlerde mebuslarn ounluunu milliyetiler kazanmt. Mustafa Kemalin dnda btn mebuslar stanbula gelmi ve 12 Ocakta alan mecliste gl bir grup kurmulard. Bu mebuslar tilf Devletleri temsilcilerinin gzleri nnde milliyeti nutuklar atyor ve tilf Devletlerinin menfaatlerine dokunan kararlar alyorlard. Hele 28 Ocak 1920de kabul edilen Misak- Milli ile tilf Devletlerinin arzuladklar Trkiye Antlamasnn tahakkuku mmkn grnmyordu. Bu kararlara gre tilf Devletleri Mtarekeden sonra igal ettikleri yerlerden karlyordu. Misak- Mill Beyannamesi ile her eyden nce, mill ve blnmez bir Trk lkesinin snrlar iziliyordu. Osmanl Meclis-i Mebusan bu kararlarla mstakil bir Trkiyenin kabul edebilecei en son artlar tespit etmi oluyordu. Hliyle bu kararlardan memnun olmayan tilf Devletleri bu karar alan meclisi cezalandrmak yolunu seecekti. Ayrca Anadoluda balayan ve gelien milliyeti hareket gittike gleniyordu. stanbul devre d braklm, Trk milletinin temsilcisi Ankara olmutu. Milliyetilerin gneyde verdikleri mcadele byk bir muvaffakiyetle neticelenmi, hareket moral kazanmt. Gneyde mcadeleyi kaybeden Franszlar, baz iktisad menfaatler salanmas artyla, Mustafa Kemalle anlama yoluna gitmiti. Zaten zmir meselesinden dolay kskn olan talyanlar da bu yolu takip etmilerdi. Bu vaziyet karsnda tedirgin olan ngilizler ise bar artlarn kendi menfaatlerine uygun olarak yaptrabilmek, kendileri iin byk bir tehlike tekil eden milliyetileri durdurabilmek iin en tesirli yolun saltanat ve hilfet merkezi olan stanbulun igal edilmesi olacan dnyorlard. Bylelikle Anadoludaki milliyeti hareket zerinde bir bask kurarak, milliyetilerin direncini krabilecek ve istedikleri artlarda bir antlama imzalatabileceklerdi. Bylelikle Londra Konferansnda kararlatrlm olan stanbulun igali hdisesi 16 Mart 1920 tarihinde gerekletirildi. Trk Mill Mcadelesi tarihinde pek mhim bir yeri olan bu igal hdisesi, tilf Devletlerince Trklere kabul ettirilecek olan antlama iin bir bask unsuru olarak kullanmak zere tasarlanm idi. Fakat bu hdise karsnda galeyana gelen Trk milleti, Mustafa Kemal Paa ve daha sonra Ankarada faaliyete geen Byk Millet Meclisinin etrafnda kenetlenerek istikllini korumak iin byk bir mcadeleye girmesine vesile olmutur. Bu hdise umulann aksine dnyann pek ok yerinde olduu gibi Anadoluda da byk bir tepkiyle karlanm ve igali yapanlar iddetle protesto edilmilerdir. galin memlekette duyulmas zerine umum bir heyecan meydana gelir. Bunun zerine memleketin pek ok yerinde mitingler yaplr ve ilgili makamlara protesto telgraflar gnderilir. Bunda Heyet-i Temsiliyenin gnderdii tamimlerin de nemli rol olur. Heyet-i Temsliye, stanbulun igal edildii gn, ilk i olarak stanbuldaki ngiliz, Fransz, talyan, Amerika siyas temsilcisine, btn tarafsz devletler d ileri bakanlklarna ve Fransa,

1236

ngiltere, talya Millet Meclislerine verilmek zere Antalyada talya temsilciliine gnderdii telgrafta, yaplan bu igalin Wilson Prensiplerine dayanan Mtarekeye aykr olduunu aklayarak protesto etti. Heyet- Temsiliye adna Mustafa Kemal imzasyla gnderilen bu protestonamede yle deniliyordu: Mill istikllimizi temsil eden Meclis-i Mebusanda dahil olmak zere, stanbulda btn resm daireler, tilf Devletleri askeri kuvvetleri tarafndan resmen ve zorla igal edilmi ve mill dava iin alan birok vatanseverin tutuklanmasna da teebbs olunmutur. Osmanl milletinin siyas hkimiyet ve hrriyetine indirilen bu son darbe hayatn ve varln ne pahasna olursa olsun savunmaya azmetmi olan biz Osmanllardan ok, yirminci yzyl medeniyet ve insanlnn kutsal sayd btn esaslara, hrriyet, milliyet, vatan duygular gibi bugnk insan cemiyetlerinin temel sayd btn prensiplere ve prensipleri meydana getiren insanln umum vicdanna indirilmi demektir. Biz haklarmz ve istikllimizi savunmak iin giritiimiz mcadelenin kutsallna ve hibir kuvvetin bir milleti yaamak hakkndan mahrum edemeyeceine inanyoruz. Tarihin bugne kadar kaydetmedii bir suikast tekil eden ve Wilson Prensiplerine dayanan bir Mtarekename ile milleti savunmak imknlarndan mahrum etmi olmasndan doan bir hileye de dayanmas itibariyle, ilgili milletlerin eref ve haysiyetleriyle de badamayan bu hareketin mahiyetinin takdirini, resm Avrupa ve Amerikann deil, ilim, kltr ve medeniyet Avrupa ve Amerikasnn vicdanna brakmakla yetinir ve bu hdiseden doacak byk tarih sorumlulua son olarak bir daha dnyann dikkatini ekeriz. Davamzn meruluu ve kutsall, bu g zamanlarda Cenab- Hakdan sonra, en byk yardmcmzdr.36 Ayrca Mustafa Kemal Paa yaymlad bir beyanname ile milleti hayat hakkn ve istikllini savunmaya davet etti. Bu beyanname de yle deniliyordu: Btn Komutanlara, Vali ve Mutasarrflara ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerine, Belediye Bakanlklarna, Basn Cemiyetine,tilf Devletlerinin imdiye kadar, memleketimizi blmeye yol bulmak iin bavurduklar eitli tedbirler bilinmektedir. nce Ferit Paa ile anlaarak milleti savunmasz bir hlde yabanc idaresine esir etmek ve memleketin birok nemli ksmlarn galip devletlerin smrgelerine ilve etmek dnlmt. Kuv-y Milliyenin milletin top yekn destei ile istiklli savunmak hususunda gsterdii azim ve kararllk, bu tasavvuru altst etti. kincisi, Kuv-y Milliyeyi aldatmak ve onun msaadesiyle douda bir stnlk kurma siyaseti takip etmek iin Heyet-i Temsliyeye bavuruldu. Heyet,milletin istiklli ve vatann btnl garanti edilmedike ve bilhassa igal blgelerinin boaltlmasna teebbs olunmadka, hibir ekilde grmelere yanamad. ncs, Kuv-y Milliye ile birlikte hareket eden hkmetlerin almalarna mdahale etmek ve cretlerini artrmak yolu takip olundu. Mill birliin yaratt kuvvet ve dayanma karsnda bu saldrlar da eridi. Drdncs, vatann mukadderat hakknda endie verici kararlar alndndan bahsedilmek suretiyle, umum efkra bask yaplmaa baland. Namusunu ve vatann savunma urunda her fedkarl gze alm olan Osmanl milletinin azim ve iradesi nnde, bu tehditler de fayda vermedi. Nihayet bugn stanbulu zorla igal etmek suretiyle, Osmanl Devletinin yedi yz yllk hayat ve hkimiyetine son verildi. Yani, bugn, Trk milleti, meden kabiliyetinin, hayat ve istikll hakknn ve btn istikbalinin, savunulmasna arld. nsanlk dnyasnn takdirlerini kazanmak ve

1237

slm dnyasnn kurtulu emellerini gerekletirmek, hilfet makamnn yabanc tesirlerinden kurtarlmasna ve mill istikllin anl mazisine layk bir imanla savunulup kazanlmasna baldr. Giritiimiz kutsal istikll ve vatan mcadelesinde Cenab- Hakkn yardm ve esirgeyicilii bizimledir.37 Millete yaymlanan bu beyannameyle birlikte ayn tarihte yine Heyet-i Temsliye Namna Mustafa Kemal imzas ile btn vali ve komutanlara gnderilen bir talimatname ile, sivil ve askeri makamlarn Heyet-i Temsliye ile balarn muhafaza etmelerini, mttefik ve tarafsz btn devletlerin, d ileri bakanlklar ile prlamentolarna protesto telgraflar gnderilmesini istedi. Bu talimatnamede yle deniliyordu: stanbulun ve resm dairelerin bilhassa Meclis-i Mebsnn tilf Devletleri tarafndan ve zorla igal edilmi olmasndan ve bu hareketin, Mtareke ile milleti silhndan mahrum ettikten sonra yaplmasndan bahisle, tilf Devletleri temsilcilerine ve btn tarafsz devletler d ileri bakanlklaryla, tilf Devletlerinin millet meclisi bakanlklarna protesto telgraflar ekilmek zere mitingler yaplmas lzumlu grlmektedir. Protesto telgraflarnda bilhassa, yaplan saldrnn, Osmanl hkimiyetinden ziyade, yirmi asrlk bir medeniyet ve insanln eseri olan hrriyet, milliyet ve vatanseverlik prensiplerine bir darbe olaca ve Osmanl milletinin hayat ve istikllini savunma hususundaki azim ve imanna, bu hdisenin hibir tesir yapmayaca, yalnz meden milletlerin bu saldry kabul etmekle, byk bir tarih sorumluluk altna girmi olacaklar belirtilmelidir. Tarafsz devletlerin d ileri bakanlklaryla millet meclisi bakanlklarna ekilecek telgraflar, stanbulda ait olduklar makamlara verilmekle beraber Antalyada talyan temsilcisi vastasyla da verilmelidir. Protesto telgraflarnn birer suretinin de buraya gnderilmesini rica ederiz.38 Bu beyanname zerine memleketin pek ok yerinden yukarda bahsedilen esaslara uygun olarak mitingler yaplarak, protesto telgraflar gnderilmitir.39 Gnderilen metinler hemen birbirinin aynnn olmas, Mustafa Kemalin bu beyannamesine uyulduunu gstermektedir. V. stikll-i Osman Gn Mnasebetiyle Yaplan Protesto ve Mitingler 20. yzyln banda Osmanl Devletinin iine dt menf durumdan kurtulmak iin millete yeni heyecan ve mill uur kazandrmak gayretlerinden biri olarak faydalanlan milli gn ve bayramlar, zellikle Balkan Harbi malubiyetinin ortaya kard skntl gnlerde, milli birlik ve beraberlii salamada nemli rol oynamtr. Balkan Harbini mteakip daha byk bir savan iinde kendini bulan Osmanl Devleti yneticileri, resmen kabul edilmemi olmasna ramen stikll-i Osmn Gnn en yksek seviyede kutlanmasn salamlardr. Birinci Dnya Savann ilk yllarnda lkenin her tarafnda younlaan, son yllarnda ise azalan bugnn kutlanmas daha ok Darlfnn talebeleri ile Trk Ocakl genler tarafndan tertip edilmitir.

1238

Mondros Mtarekesi ile savan bitecei, sulh ve skn dneminin balayaca midini besleyen Trk milleti Mtarekenin artlar hilfnda uygulanmas karsnda kendini yeniden uzun ve kanl bir mcadelenin iinde bulmutur. Bu sava, Trklerin elinde kalan son vatan paras zerinde istikllini koruma sava hline dnmtr. te bu ortamda stikll-i Osmn Gnnn anlam, Osmanl Devletinin kurulu gnn kutlamaktan ziyade devletin ve milletin istikllini koruma anlamn tamaya balad. Millet bugn de tarihinin ve milletinin hametini gryor, yeniden o gnlere dnlebilecek ruhu ve iine dtkleri kt vaziyetten kn yollarn aryordu. Mill Mcadelenin lideri Mustafa Kemal Paann zellikle 1919 ylnda bugnn kutlanmas tamimini yaymlad gnler, Osmanl hkmeti tarafndan hakknda tutuklama kararnn karld ve saltanat makam ile ilikisinin kesildii dneme rastlamaktadr. Buna ramen, Mustafa Kemal Paann balatt milletin istikllini koruma mcadelesini kazandracak ruhu Trk tarihinin derinliklerinde arad ve buna nem verdii grlmektedir. Pek ok ehir ve kasabada yaplan trenlerde yaplan konumalar ve sonunda gnderilen telgraflarn muhtevasna bakldnda bunu grmek mmkndr. A. Mustafa Kemal Paa ve stikll-i Osmn Gn Kutlamalar Mustafa Kemal Paa, mill heyecan diri tutmak, igallere kar milleti hazrlamak, millete mill uur kazandrabilmek iin onu harekete geirebilecek her trl gelimeden faydalanmaktadr. Bunlardan biri de bayramlardr. Bylece bugnlerin heyecanndan istifade ederek milletin byk toplantlar yapmasnn ve sonunda da, bata tilf Devletleri olmak zere eitli devletlere protesto telgraflar gndererek, haklarn aramalarn, istikll iin kararllklarn duyurmalarn istiyordu. Bu sebeple Merutiyetin yl dnmleri, ehitler iin okutulan mevlitler, eitli din40 ve mill gnlerin kutlanmasndan da bu mnda istifade ediyordu. Bu tr toplantlarn vatanperverane tezahrata vesile olmasn istiyordu. 21.7.1335 tarihinde btn vilyetlere, belediyelere ve kolordu kumandanlarna gnderdii bir telgrafta; Rh- millnin kudretini bilhassa bu aralk cihana gstermek, vatanmzn hals ve selmetine medr olduu cihetle i bu iyd-i millnin parlak mersim ve vatanperverne tezhrta vesle olmas ve her tarafa mnasip suretle tamim ve tebligt ta buyurulmasn niyz ederim demektedir.41 Knnuevvelin 17sinde kutlanan stikll-i Osmn Gn42 Mtareke sonrasnn zor artlar altnda da kutlanmaya devam edildi. Bu kutlamalar olduka byk toplantlarla memleketin her tarafnda icra edildi. Mustafa Kemal Paa 30.12.1335 tarihinde bilumm kaytl tamiminde bugnn kutlanmasn istemitir. Bu tamimde yle denilmektedir: Bu gn eyym- stikll-i Osmn olmak mnasebetiyle arz- tebrikt eder bu vesle ile vatann temadi halsn ve devlet ve milletimizin alt asrlk anl stikll ile mazhar- sadet etmesini cenb- Hakdan diler ve bu yevm-i mbeccelin sadetini idrk eden, bilumm milletdalarn yek dierini tebrike itb eylemelerini temenn eyleriz. Heyet-i Temsiliye Nmna Mustafa Kemal43

1239

Mustafa Kemal Paann bu tamimi zerine Anadolunun birok yerinde mitingler ve trenler yaplm; bu toplantlarn sonunda bata tilf Devletleri temsilcileri olmak zere eitli makamlara telgraflar gnderilmitir.44 Ayrca Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paaya da gnderilen telgraflarda stikll-i Osmn Gn kutlanm,45 Mustafa Kemal Paa da telgraflarn ouna cevab teekkr telgraflar gndermitir.46 Sadece 1919 yl kutlamalarnda, lkenin deiik blgelerinde seksene yakn ehir ve kasabada trenler yaplm ve bu trenlerin sonunda eitli makamlara telgraflar gnderilmitir. Mesel 30.12.1335 tarihinde Kuv-y Milliyenin merkezi olan Balkesirde ok byk bir mersim dzenlenmitir.47 Bugn vesilesiyle Trkn silh ve vazife bana arld bu toplantda mlk ve asker yneticiler birer konuma yaparak toplantnn sonunda Ankara Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesine 30/31 Knn- evvel 1335 tarihinde Balkesirde zmir iml Mntkas Mdafaa-i Hukuk Cemiyet-i Heyet-i Merkeziyesi Nmna Vsf imzasyla gnderilen telgrafta yle denilmektedir: Bugn byk hakan Osman Gazinin iln- istiklli sene-i devriyesi olmak itibariyle fevkalde muhteem mill tezhrat icr edildi. Memleketin ifti, esnaf, sanatkr gibi her trl snf- itimyesi kendilerine mahss sancaklaryla tezhrata itirak etmi ve mukaddes hillimiz, Kuv-y Milliyeden drt yz msellah svarinin nnde Kemal-i icll ile dalgalanmtr. Yirmi bini mtecaviz fevkalde azm bir kalabalk tekl eden alay, memleketin muhtelif mahallerini dolam ve ten nutuklar rd edilmitir. stikll-i mbeccelimizi hibir zaman fed edemeyeceimizden bhis olan bu nutuklar binlerce kiinin ahd- peymn sadlaryle karlanyordu. Geceleyin Kuva-y Millye kararghnda mealeler yaklarak mzkalarla enlik yaplmaktadr. Galeyn ve azm-i mill yn- krn bir derecededir. Heyet-i merkeziyemiz, heyet-i muhteremenizin bu mill bayramn tesd eder ve Trkn ecddndan mevrs, sarslmaz azmi karsnda btn dmanlarn makhr kalarak mukaddes istikllimizi snglerimizle daima muhafaza edeceimiz md-i kvisini ibl eyleriz efendim.48 Mill Mcadele dneminde Kuv-y Milliyeyi destekleyen Anadolu gazetelerinden Yeni Gn, Aksz, Hkimiyet-i Millye gibi gazetelerde stikll-i Osmn Gn iin stunlarnda geni yer ayrlm ve ke yazarlar konu hakknda makaleler yazmlardr. 31 Aralk 1920 tarihli Yeni Gn Gazetesi bugnn kutlamalar iin halkn itibar edebilecei bir dettir byle bir gn mensup olduu millet ve devletin byklk ve anndan sz etmeye sebep olaca iin nemli bulurken, ke yazar Yunus Nadi Bey de yazsnda yle demektedir: Tarihin Trk esir diye kaydettii bir zaman yoktur. Btn dnyaya meydan okuyan bir mcadele iinde olan Anadoluda herhangi bir bamszlk bayram yaplabilirdi. 600 yl kadar nceye uzanan bir olay deil, Trkl Ergenekondan karan efsane tercih edilmektedir. Osmanl Devletinin kuruluu, asrlarca sren ini klaryla insanlk dnyasna kk salm bir devletin, ayn cinsten bir anlayn, Trkln devamdr. ncesi bamszlk olan Trkln, bamszlk vadisinde yol almasdr. Anadoluda mcadele eden insanlar, ayn bamszln devam iin uramaktayd.

1240

Anadolu, Osmanldan nce de Trkt, imdi de Trk, yarn da Trk olacakt. Bu millet Badatta ne idiyse, Karacahisarda adna hutbeler okuttuu, Viyana surlar nnde grld zaman da o idi. imdi mill bamszlk ve slmiyetin onurunu savunan kutsal bir mcadele iinde de odur. Bugn Osman Gazinin ahsnda Trkln anane, eref ve izzetini selmlamamz daha uygundur.49 VI. Miting ve Protestolarn Ortak zellikleri Mill Mcadele balarnda yaplm olan mitingler ve eitli makamlara gnderilmi olan miting kararlar ile protesto metinleri pek ok ynden birbirine benzemektedir. Ayn usul dairesinde icra edilen bu mitingler, Trk toplum hayatna daha ok II. Merutiyet ile girmi bir hareket tarz idi. O dnemde cereyan eden siyas hdiseler karsnda fiil hareketlerde bulunamayan Osmanl Devletinde Avrupada devlet aleyhinde cereyan eden siyas gelimeler ancak mitingler ile protesto ediliyordu. O gnleri anlatan Fethi Okyar bu konuda unlar sylyor: stanbulda bize ihanet gibi gelen, fakat aslnda beklenmesi tabi olaylar hayal krkl yaratm ve devletin elinde olup bitenlere kar fiil kudret olmad, olsa da hangi birisiyle baa klaca meselesi ortada olduu iin sadece protesto mitingleri dzenlenmiti. Bylelikle siyas hayatmza yeni bir, hislerini aklama tarz giriyordu.50 Yirminci yzyln ilk eyrei Trk milleti iin en zor gnler olmutu. Pek ok messesesi zamana gre kifayetsiz kalan ve zellikle de asker ve siyas gcn eitli d tesirler ve i ekimeler sonunda kaybeden devlet, hdiseler karsnda kesin bir tavr koyamyordu. Hl byle olunca halk tavrn mitingler ile ortaya koyuyor ve ilgili makamlara seslerini ancak byle duyurabiliyorlard. Ahmet Emin Yalman da bu vaziyeti yle anlatr; Sesimizi duyurmaktaki imknszlk sk sk mitingler yapmaya bizi sevk ediyordu. 51 Mill Mcadele balarnda da gelien hdiselere kar hislerini ve dncelerini mitinglerle ortaya koyan Trk milleti, tilf Devletleri ve tarafsz devletlere kararllklarn mitinglerde yaplan konuma ve alnan kararlarla gstermilerdir. Dalan devletin ierisindeki son grup olan Trkler, artk kendilerini kurtarmalar gerektiini anlam idiler. Bu sebeple mitingler Trk Milliyetilii fikrinin aksiyon hline geiinin bir ifadesi olmutur. Bu fikir bylelikle sadece aydnlarn inandklar bir fikir olmaktan kp -zaten asrlardr bir his olarak iinde bulunan- Trk milletine amil olmutur. Mitingler sadece baz hdiselere kar tepki olarak ortaya kmamtr. Ayn zamanda mill ruhun ve heyecann oluturulmasnda da nemli rol oynamtr. Bu ruh ve heyecan Kuv-y Milliyenin ortaya kmasnda ve kuvvetlenmesinde byk tesiri olmutur. Ayrca, mitinglerin yaplmasnda nemli gayelerden birisi de halk gelien hdiselere kar uyandrmak ve tekiltlandrmakt. Mill Mcadele balarnda en byk eksiklik halk aydnlatmakt. Bunun iin de eldeki imknlar olduka snrl idi. Sadece mkemmel ekilde ileyen telgraf ebekesi ile matbuat sayesinde gelien hdiseler hakknda bilgi alnabiliyordu. Mtarekeden sonra stanbul matbuat zerinde uygulanan sansr sebebiyle de arzu edilen aklkta haber alnamyordu.

1241

Bu sebeple millete doru haberler ancak mitingler vastasyla veriliyordu. Telgraf ebekesiyle ulaan haberler hemen yaplan mitinglerle halka anlatlyor, mitingde ortaya kan tavrda protesto telgraflar ile ilgili makamlara duyuruluyordu. Bu sebeple mitingler Mill Mcadele balarnda mhim rol oynamtr. stelik mitinglerde kitle psikolojisi icab ortaya kan umum heyecan milletin zerindeki bkknlk ve ylgnl atmasna ve byk moral kazanmasna sebep oluyordu. Ayn zamanda dnya kamuoyuna da Trk milletine yaplan mezalim ve hakszlklar anlatlarak, Trkler lehinde bir ortam yaratlmaya allyordu. Anadoluda balayan milliyeti hareketin tekiltlanmas ve aksiyon hle gelmesinde mhim bir mevkii olan mitingler ekil ve muhteva bakmndan da pek ok ynleriyle birbirine benzemektedir. A. ekli Bakmdan Ortak zellikler II. Merutiyetin ilnndan sonra gelien hrriyet ortam ile birlikte, halka toplanma ve cemiyet kurma hakk tannmt. 8 Austos 1909 tarihinde Kanun-i Esaside yaplan tadille, 20. maddede Kanun-u mahsusuna tebaiyet art ile Osmanllar hakk itimaa maliktir.52 deniliyordu. Bylelikle Kanun-u Esasice tannan bu hak, bundan sonra ska kullanlmaya baland. Mitinglerin hazrlan ve yaplnda ekl bakmdan unlar yaplmtr: 1. Miting Heyetlerinin Tekili Mitinglerin yaplabilmesi iin bulunulan mahalln mlk amirliinden izin alnmas icap etmektedir. Bu izni alabilmek iin de bir heyet tekil olunarak mracaat edilir. Miting Heyeti diye bilinen bu tertip komitesi umumyetle mahalln ileri gelen ahslarndan olmaktadr. Bu heyetler, umumyetle belediye reisi, mft, ulem ve erafdan tekil edilmektedir. Mara ve stanbulun igali zerine yaplan mitinglerde ise eitli yerlerde yukarda bahsedilen gruplar olduu gibi, daha ok Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri reis ve azalarndan tekil edildiini grlmektedir. Bu da zmirin igalinden itibaren Trk milletinin sratle tekiltlandnn nemli gstergelerinden biri olarak kabul edilebilir. Ayrca zmirin igali zerine stanbulda yaplan mitinglerin tertip heyetlerinde Trk Ocaklar yeleri ile Darlfnn Talebelerinin faal rol aldklar da grlmektedir. 2. Mitinglerin Yaplmas in Mracaat ve zinler Tekil edilen miting heyetleri bir dileke ile mahalln mlki amirine mracaat ederler.53 Bu mracaatlar ilgililerce incelenerek mitingin yaplmasna karar verilir. Bu karar miting heyetine bildirilir.54 Bunun zerine bildirilen yerde miting yaplr. Mill Mcadele dneminde stanbul Hkmetinin tesirinde olan baz mlk amirlerce izin verilmedii de olmutur. Mesel, 25 Maysta stanbulda Beikta ve Beyaztta yaplacak mitinglere hkmete izin verilmedi.55 Afyonun Rum asll mutasarrf Ali Ulvi Bey de mitingler yaplmasna kar karak izin vermemektedir. Ona gre miting yaplmas menfaat-i devlete muzrdr. Kayseride mitingler yaplmasnn, Antalya ve zmire hibir nefi dokunmayacandan baka, burada az miktarda da olsa Rumlar ve Ermeniler var ki, ufak eyi izam ile (slmlar ayakland, korkuyoruz) tarznda ikyetlere mheyyadr56 diyor.

1242

Mitinglerin yaplmasnn zaman zaman stanbul Hkmetince yasaklanmasna ramen (25 Mays 1919 ve 31 Mays 1919 tarihli resm tebliler), mahall idarecilerin ve halkn bu yasaa uymad bu tarihlerden sonra yaplan mitinglerden anlalmaktadr. 3. Miting Davetiyeleri ve Programlar Mitingler iin idari makamlardan izin alndktan sonra mahall basn57 veya matbu58 ilnlar ile halk mitinge davet edilmektedir. Bu davetiyelerde mitingin ne iin yapld, nerede ve saat kata yaplaca, miting esnasnda uyulacak kurallar ve miting sresince yaplacak iler belirtilerek, halkn mitinge itirak etmesi istenilmektedir. Mesel 22 Martta Konyada stanbulun igali zerine yaplan mitingin program mahall gazetede yaymlanm,59 mitingde de bu programa riayet edilmiti. Kastamonuda da Lloyd Georgeun beyant zerine 12 Ocak 1920de yaplan miting program da 11 Ocak tarihli Aksz gazetesinde yaymlanarak60 halka duyurulmutu. 4. Dualar Hemen hemen btn mitinglerde duann nemli bir yeri var. Mitinglerin al mahalln nde gelen din adamlarndan biri ve yahut mfts tarafndan yaplan dua ile balamaktadr. Ayn ekilde mitingin bitiminde de bir kapan duas yaplmaktadr. zellikle bu duada memleketin iine dt vaziyetten bahisle Cenab- Haktan iine dtkleri musibetlerden kurtulmalar iin yardm istenmekte, memleketin selmeti ve kurtuluu iin niyazda bulunulmaktadr. 5. Mitinge Katlanlar ve Konumaclar Mitinglere her gr, parti, ya ve her kesimden insanlar katlmakta idi. oluk, ocuk, genihtiyar, kadn-erkek, hatta zaman zaman gayrimslimler bile mitinglere itirak ediyorlard. Hepsinin de ortak gayesi memleketin kurtuluu idi. Bunun iin de bir noktada birleilmek icap ettiinin farknda idiler. yle ki iktidar elinde bulunduran Hrriyet ve tilf Frkas umumyetle teslimiyeti bir politika takip ediyor olmasna ramen ubeleri ve mensuplarnn da mitingler ve protesto telgraflarna itirak ettikleri grlyor. Milliyetilerden farkl dnmediklerini ortaya koymaya alyorlard. Mesel, 18 Mays 1919da Edremitten,61 17 Mays 1919da Kandradan,62 16 Mays 1919da Keskinden,63 16 Mays 1919da Nevehirden64 gnderilen miting kararlar ve protesto telgraflarnn altnda Hrriyet ve tilf Frkas mensuplarnn da imzalar bulunmaktadr. Mitinglerde konuma yapanlar daha ok din adamlar, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti mensuplar, ulema ve mderrisler olmaktadr. Baz mitinglerde kadn konumaclar da gryoruz ki bu da Mill Mcadele dnemi mitinglerinin enteresan zelliklerinden biri olmutur. Konumaclar daha ok memleketin iine dt vaziyeti anlatarak, halkn mill ve din hislerine hitap etmiler, mill uurun glenmesine almlardr. 6. Miting Kararlar ve Gnderildii Makamlar Mitinglerin sonunda alnan kararlar, miting kararlar olarak ilgili makamlara duyurulur. Umumiyetle bu kararlar miting heyetince nceden hazrlanmakta ve mitingde halka okunarak tasvibi alnmaktadr. Daha sonra bu kararlar telgraflarla eitli makamlara gnderilmektedir. stanbuldaki

1243

tilf Devletleri temsilcileri, Amerika temsilcisi, tarafsz devletlerin temsilcileri, padiah,sadaret makam, Hariciye ve Dahiliye Nezaretleri, Mebsn ve yan Meclisi Riyaseti, Heyet-i Temsliye, ayrca yukarda bahsedilen devletlerin, devlet bakan ve babakanlar, Meclis ve Hariciye Nezaretleri Bunlardan baka kadnlarn yaptklar mitinglerde alnan kararlar bu makamlara gnderildii gibi eitli devletlerin bakan ve babakanlarnn elerine de gnderilmektedir. Bu kararlar ilk nceleri normal yollardan telgraf ebekesi kullanlarak ilgili yerlere gnderiliyordu. Protesto telgraflarndan tedirgin olan tilf Devletleri temsilcilerinin basks zerine hkmetin yasaklama karar almas ve stanbulun igali ile de telgraf merkezlerine el konulmas zerine, talyann Antalya temsilcisi vastasyla gnderilmeye balanmtr. B. Muhteva Bakmndan Ortak zellikler Yaplan mitinglerde, duygu ve fikir birlii vard. Trk milleti gelien hdiseler karsnda hemen hemen ayn eyleri dnyorlard. Bu sebeple mitinglerde muhteva bakmndan pek ok ortak zellikler grlmektedir. lk olarak zmirin igali zerine yaplan mitingler belli yerlerden direktif alnmadan yaplan mitingler olmas hasebiyle byk bir ehemmiyet arz etmektedir. Bu mitinglerde, mitingi yapanlar daha ok kendi duygu ve dncelerini aklkla ifade etmektedirler. Mara hdiseleri ve stanbulun igali zerine yaplan mitinglerde ise, ekseriyetle Heyet-i Temsliyenin gnderdii tamimin esaslarna uyularak, miting kararlar kaleme alnd grlmektedir. Pek tabi ki bu da Heyet-i Temsliyenin Anadoluda tam bir hkimiyete sahip olduunu ve millet tarafndan kabul grdn gstermektedir. Mitinglerde yaplan konumalar, miting kararlar ve gnderilen protesto telgraflarnda pek ok mevzuya temas edilerek milletin haklarnn verilmesi talep edilmektedir. Daha ok zerinde durulan mevzular ise unlardr: 1. Mill stikll Fikri Binlerce yldan beri mstakil yaamaya alm olan Trk milleti, gelien hdiselerle istikllini kaybetmek zere olduunu grmektedir. Bu sebeple Mill Mcadele ayn zamanda istikllini koruma mcadelesi olmutur. Mitinglerde ortaya kan ilk fikirde bu olmutur. zellikle, stanbulun tilf Devletlerince igal edilmesi zerine yaplan mitinglerde bu bariz olarak grlmektedir. stanbulun igali ile Osmanl Devletine son verilmek istendii ve istiklllerinin elinden alnacan anlayan millet, yaptklar mitinglerde ve gnderdikleri protesto telgraflarnda, yaplan hareketleri, varlklar tarihe karm olan milletlerin bile yeniden canlandrlmaya alld bir srada yedi yz senelik bir saltanat ve bin be yz senelik bir hayata malik olan milletin imhasna msaade etmeyeceklerini, mill haklar ve istiklllerinin aka ayaklar altna alnmasnn byk heyecana sebep olduunu belirterek mill istiklllerini korumak iin sonuna kadar savamaya kararl olduklarn bildirirler. Mitinglerde ortaya kan bu istikll fikri, Mill Mcadelenin verilmesinde en nemli amillerden birisi olmutur. 2. Vatann Btnl Fikri Mitinglerdeki ortak fikirlerden birisi de vatann btnl kavram olmutur. Devlet Mtarekeyi imzaladktan sonra, siyasete hkim olan gler tilf Devletlerine kar ak bir tavr koyamamlard.

1244

stelik tilf Devletlerinin hemen hemen her arzularn yerine getirebilecek bir halet-i ruhiyeye sahiptiler. zellikle ngiliz tesirinde olan Damat Ferit Paa, verdii beyantlarda Douda bir Ermenistan devletinin kurulmasn bile kabul ettii grlyordu. Fakat Trk milleti buna en manal cevab mitinglerde vermiti. Mesel Diyarbakrda yaplan bir mitingin sonunda kendisine gnderilen telgrafta Vilyat- arkiyye Arnavut babanzdan kalm mlk-i mevrusunuz deildir ki Ermenilere peke ekiyorsunuz65 deniliyordu. Millet her ne kadar malubiyet gereini kabul etmi, bir ksm vatan toprann elinden km olduunu anlam ise de, Trklerin ekseriyette bulunduu ksmlarn btnl hararetle savunulmutur. Mitinglerde zellikle buna da dikkat ederek Mtarekeden sonra ellerinde kalan topran alnamayacan ilgili makamlara bildirirler. zmirin igalinden itibaren yaplan mitinglerle ortaya konulan bu istek, nce Erzurum Kongresi kararlarnda ifadesini bulur, daha sonra da son Osmanl Meclis-i Mebsnnda Misak- Mill olarak ekillenir. 3. Mtareke artlarnn hlli Bilindii gibi Mondros Mtarekesi bir sulh antlamas deil, atekes antlamas idi. Mtarekenin imzaland gnden itibaren igal ve sava duracakt. Fakat Mtareke artlar ylesine yoruma msait hazrlanmt ki, ilk bakta dier malup devletlere nazaran daha iyi artlarda bir Mtareke imzaland zannedilirken, uygulamada korkun bir vaziyetle kar karya kalnd. zellikle de Mtarekenin 7. maddesi bahane edilerek, eitli yerler igal edilmeye baland. Buna ramen yllardr savaan millet, ilk balarda bu uygulamaya kar sessiz kald. nk bu igalleri geici olarak kabul ediyor, tilf Devletlerinin bir gn ekilip gideceini zannediyordu. Fakat zmirin Yunanllara igal ettirilmesi, gney blgesinde de Ermeni askerlerin kullanlmas, milletin bana gelecekleri anlamasna vesile oldu. Bu sebeple yaplan mitinglerde bu konuya ska temas edildi. zellikle de Mtarekenin 7. maddesinin bu blgelerin igalini icap ettirmediini, bunun aka Mtarekeyi ihll demek olduunu, ayet byle bir zaruret var idiyse de bunu, Yunanistan ve Ermenilere yaptrmak yerine tilf Devletlerince yaplmas gerektiini bildirdiler. nk ortaya kan gerek u idi ki, Yunanllar ve Ermeniler intikam hissi ile bu topraklarda byk katliamlara giriecekler, ayrca bu vatan topraklar Trklerin ounluuna ramen ellerinden alnarak Yunan ve Ermenilere verilecekti. Protesto telgraflarnda ve miting kararlarnda bu vaziyet aka anlatlarak Mtareke artlarnn ihll ve haklarna tecavz edilmemesini istemektedirler. 4. Wlson Prensiplerinin Uygulanmas Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilsonun 8 Ocak 1918de Kongreye sunduu 14 maddelik programnn 12. maddesinde Osmanl Devletine ait topraklarda Trk olan ksmlarn kaytsz artsz Trklere braklaca, Trkten gayr unsurlara inkiaflarn temin iin muhtariyet verilecei66 eklindeki beyanat, memleket dahilinde gayrimslim unsurlar hibir vilyette ekseriyet tekil edecek miktarda olmadklarndan, Trkten gayr unsurlar tabiri sadece Araplara mnhasr kalmas icap ediyordu. Zaten Mtarekenin imzaland srada da bu topraklar Trklerin ellerinden km bulunuyordu. Hatta bu prensiplere gre Balkanlarda milliyet esasna dayanan bir arazi taksimi husle gelirse, byk ounluu Trk olan Bat Trakyann da Trklere verilmesi imkn dairesine girecekti.

1245

te bu sebeplerden dolay adilane bir fikir olarak grlen bu prensipler Trk milletince ayan- kabul grd. Trk milleti siyasette riyay kendinde grmedii iin Wilson Prensipleri diye bilinen ve Trkn yaama hakkn kabul eden bu prensiplere samimiyetle inanmt. Fakat zamanla, zellikle de zmirin Yunanllarca igaliyle de grld ki bu prensipler, Batl devletlerin kendi menfaatleri iin kullanmaya altklar bir stratejik program olmutur. yle ki zmirin Yunanllarca igal edilmesine muvafakat eden devletlerin siyaset adamlar iinde Bakan Wilsonun da olmas kendi prensiplerine ne kadar sadakat gsterdiini ortaya koymaktadr. Trk milleti zmirin igali ile Wilson Prensiplerinin serap mahiyetinde bir fikir olduunu grd. Daha sonralar Mara ve havalisinde cereyan eden hdiselerde, bu dnceyi pekitirdi. Bu sebeple yaplan mitinglerin hemen hemen hepsinde bu prensiplerden bahisle, esaslarnn yerine getirilmesi istenildi. Bunun iinde bizzat prensipleri ortaya atan Wilsondan bu prensiplerin tahakkuku iin elinden geleni yapmas talep edildi. Miting neticesinde alnan kararlarda, Wilsona ve tilf Devletleri temsilcilerine gnderilen protesto telgraflarnda benimsenen ortak fikir u ekilde ifade edilmektedir: Wilson cenaplarnn insanlk prensiplerine inanarak silhn terk eden Trkler, Wilson Prensiplerinin on ikinci maddesiyle Trklerin ounlukta olduu topraklarda hkimiyet ve mlkiyet haklarn tasdik etmi iken bugn bu hak ve adalet kaidelerine muhlif olarak, Osmanl memleketlerinden bazlarna asker gnderilmesi, stanbulda asayii bozan hibir hareket grlmedii hlde igal edilmesi, mtarekenamede asla mevzubahis olmayan bir devlete zmire asker karttrlmas ve neticesinde meden milletlere yakmayacak cinayetlere gz yumulmas, Adana, Mara, Ayntab ve Urfada yerli Ermeniler ileri srlerek slmlarn aleyhinde imha siyaseti takip edilmesi, Marata Mslman ahalinin katliam edilmesini Wilson Prensipleri ile izah etmek mmkn deildir. Bu sebeple, prensiplerde vadedilenler yaplmad takdirde vatann her parasn mdafaa iin tek bir fert kalncaya kadar allacaktr. 5. Mill Birlik ve Beraberlik Trk milleti Mill Mcadele dneminde en karanlk gnlerini yaamakta idi. Gelien hdiseler ve umumi harbin neticesinde malup addedilmeleri, 1911 ylndan beri devam eden aralksz savalar, millet zerinde bir bkknlk yaratmt. Mustafa Kemal Paann Nutkunun giri ksmnda da izah ettii gibi: Byk Harbin uzun yllar boyunca millet yorgun ve fakir bir hlde idi. Memleketin her tarafnda Hristiyan aznlklar gizli, ak, mill emel ve maksatlarn gerekletirmek iin, devletin bir an evvel kmesine alyorlard.67 Trk milleti ise psikolojik olarak moralini kaybetmiti. Mill birlik ve beraberlie byk ihtiya vard. stanbuldaki hkmet ise bunu salamaktan ok uzak olduu gibi, stelik teslimiyeti tavryla mevcut birlik ve beraberlii de bozuyordu. Bu sebeple, Anadoluda gelien milliyeti hareketin yapaca ilk ilerden birisi de bu birlik ve beraberlii salamak idi. Bunun iinde mitingler bir ara olarak kullanlmt. Daha ncede bahsedildii gibi mitinglere her kesimden ve siyas grten ahslar itirak ederek, bu birlik ve beraberliin tahakkukunda nemli bir adm atmlardr. Mitinglerde yaplan konumalar ve alnan kararlarda ahs ve nefs her trl dnce bir kenara braklarak, dlen vaziyet karsnda birlik ve beraberlik iinde olunmas istenilmi ve bu ynde allmtr. Miting kararlarnda da grlecei zerine bu fikir de tahakkuk ettirilmitir. zellikle

1246

Heyet-i Temsliyenin gnderdii tamimlerin aynen uygulanmas ve onlarn direktifi dorultusunda protesto telgraflarnn kaleme alnmas da, Heyet-i Temsliyenin etrafnda bu birlik ve beraberliin salanm olduunu gstermektedir. Bylelikle mitingler, milletin bir araya gelmesinde ve kaynamasnda nemli rol oynad anlalmaktadr. 6. Manda ve Himaye Kabul Etmemek Mill Mcadele balarnda kurtulu aresini eitli devletlerin himayesinde arayan baz aydnlar ve siyaset adamlar vard. Hatta Anadoludaki milliyeti hareketin ierisinde de manda taraftar olan ahslar bulunmaktayd. mitsizliin getirdii bir hisle bu fikre sarlan baz aydnlara ramen, halkta byle bir dnce mevcut deildi. Asrlarca hr ve mstakil yaam bir millet byle bir fikri ierisine sindiremiyordu. Tespit edebildiimiz miting kararlar ve protesto telgraflarnn hibirisinde baka bir devletin himayesi ve mandasnn istenildii grlmemektedir. Sadece Sinop mitinginde byle bir vaziyet ortaya kyorsa da miting kararlarn kaleme alan zat, daha sonra Mustafa Kemal Paaya gnderdii bir telgrafta, kendilerinin yanl anlaldndan bahisle, manda ve himaye istemediklerini aklamaya almaktadr. Dier miting kararlarnn byk ounluunda manda ve himaye isteyen ibareler olmad gibi, zellikle manda ve himayeyi kabul etmeyeceklerini bildiren ifadeler grlmektedir. Mesel Denizlinin al ilesinden gnderilen miting kararlarndaki u ifade, Anadolunun dier yerlerindeki halkn bu konudaki duygularn da bir anlamda ortaya koymaktadr. Bu kararlarda yle denilmektedir: Trkler alt yz seneden beri mstakil olarak yaam olmak hasebiyle memleketi idare etmekteki liykatleri ve bu hususda haiz olmalar icab eden rt haiz olduklarn btn dnyann nnde ispat ettiklerinden, mill istikllimizi eksik edecek hibir kayd kabul edemeyeceimizi, btn cihana iln ederiz. Devletlerden herhangi birinin iktisad ve ilm yardmlarn memnuniyetle kabul ederiz.68 Bir ksm aydn ve ahslara ramen milletin manda ve himayeye kar olmas, Sivas Kongresinde Mustafa Kemal Paann mandaclara kar daha gl olarak kmasn salamtr. yle ki stanbulda bulunan bir ksm aydnlar kendi aralarnda hangi devletin mandaterliini tartrken Anadolunun en cra kelerinden gnderilen miting kararlar ve protesto telgraflarnda bundan bahsedilmiyor. tilf Devletlerinden byle bir istekte de bulunulmad gibi aka bu tr fikirlere de kar olduklarn kesin bir dille ifade etmektedirler. 7. Saltanat ve Hilfetin Devamll Bu mesele daha ok stanbulun igal edilecei haberlerinin ortaya kmas, daha sonrada bu fikrin tahakkuk ettirilmesi zerine kar. O zamana kadar yaplan igallerle dorudan doruya saltanat ve hilfetin tehlikeye decei fikri olmadndan olsa gerek, yaplan mitinglerde saltanat ve hilfete ballklarn bildirmelerine ramen, herhangi bir tehlikeden bahsedilmemektedir. Fakat yukarda bahsedilen vaziyetin ortaya kmas zerine, yaplan mitingler ve gnderilen protesto telgraflarnda, hilfet ve saltanat merkezlerinin tazyik ve tehdit altnda kalmasna tahamml edemeyeceklerini, slm

1247

leminin hilfet ve saltanat merkezi olan stanbulun igal edilmesinin izzet-i nefislerine ve din hislerine bir tecavz olacan, bu durum karsnda ise milletin skt etmesinin mmkn olamayacan bildirirler. Hatta bu uurda gleri yetmeyecek olursa hilfet krss etrafnda intihar etmek suretiyle tarihin takdir ve tenkitlerine brakacaklarn sylerler. Trk milleti iin hilfet ve saltanat merkezi byk bir mana ifade etmektedir. Burasnn igali ile Devletin siyas hayatna tamamen son verilebilirdi. Bunun iin miting kararlarnda hilfet ve saltanat makamnn masuniyetinden bahisle, buradaki igale bir an evvel son verilmesi istenilmektedir. 8. Yaplacak Olan Sulh artlar Osmanl Devletinin tilf Devletleri ile Mtareke imzalamasndan sonra, kendi aralarnda eitli toplantlar yapan tilf Devletleri bu toplantlarda Osmanl Devletine kabul ettirecekleri sulh antlamasnn esaslarn tespite alyorlard. Fakat bunda da bir trl anlaamyorlard. Trk milleti ise Mtareke imzaland sradaki hududlar dahilinde ve Wilson Prensipleri esaslarna uygun bir sulh antlamasn kabule taraftard. Fakat tilf Devletleri kendi aralarnda Osmanl sulhu zerinde anlaamadklar gibi, geen zaman ierisinde, Mtareke artlar hilfna igallere devam etmektedirler. Trk milleti, tilf Devletleri temsilcilerine gnderdikleri miting kararlar ve protesto telgraflarnda bu vaziyet yle aklanmaktadr: Umumi Harb neticesinde malup devletler kendileri iin ok ar artlar ihtiva eden antlamalar imzaladlar. Fakat bu antlamalar o devletlerin bir ksm topraklarnn gitmesine sebep oldu. Mill istiklllerine ar meyyideler getirmedi. Oysa Osmanl Devleti iin dnlen sulh artlar Trk milletini tarih sahnesinden silecek bir tarzdadr ki, millet bunu kabul edemez. Bu sebeple Trkler iin dnlen sulh artlarnda Wilson Prensipleri ve milletler aras hukuka riayet edilmelidir. Bu artlarn Trk milletince de kabul edilebilir ekilde olmas talep edilmekte, aksi hlde btn imknszlklara ramen mcadele edeceklerini bildirmektedirler. Miting kararlarnda ifadesini bulan bu dnceler tilf Devletlerince dikkate alnmaz ve Sevr Antlamas gibi Trk milletince kabul edilmesi mmkn olmayan bir antlamay, millete kabule alrlar. Ama millet, miting kararlarnda ifade ettii gibi byle bir antlamay kabul etmektense sonuna kadar mcadeleyi tercih edeceklerini iln etmilerdir. 9. Adalet, Hrriyet, Medeniyet, nsaniyet ve Millyet Fikirleri Harbin sona ermesinden sonra hak, adalet ve medeniyetin tekrar yerlemesi iin harp ettiklerini iln eden tilf Devletleri, Osmanl Devletinin mtareke imzalamasndan sonra, salamlatracaklarn iddia ettikleri esaslarn hilfnda, Anadoluda uygulanan igal ve tecavzlere kar skut etmektedir. Kendilerini meden dnyann temsilcileri olarak kabul eden bu devletler, sz konusu Trk milleti olunca bu vasflarn unutuyorlar. Bu vaziyeti en iyi ekilde tespit eden millet miting kararlar ve protesto telgraflarnda bunu aka ifade ederek, iddia ettikleri esaslara kendilerinin uymalarn talep ediyorlar. Bu kavramlar Hristiyanlar iin baka, Mslmanlar iin baka manada olmadn, oysa tilf Devletlerinin uygulamasnda bu dstrlarn Mslmanlar iin zulm ve vaheti ifade ettiini belirterek, Mslmanlarn ve Trklerin tabi haklar olan hayat hakknn ok grlmemesini, yirminci

1248

asrda gerek manasn bulan adalet, hrriyet, medeniyet, insaniyet ve millyet esaslarna bal kalarak Trk milletinin de hakknn teslim edilmesi talep edilmektedir Sonu Uzun sren harpten sonra bir mtreke yapmak mecburiyetinde kalan Osmanl Devleti, mtreke ile silhn terk etmesini frsat bilen tilf Devletlerince yer yer igal edilmeye balanmt. Trk milleti bu vaziyeti malubiyetin faturas olarak gryor ve sabrla yaplacak sulh antlamasn bekliyordu. Fakat Trklerle yaplacak sulh antlamasnn esaslarn tespit etmek iin Paris ve Londrada toplanan komisyonlar, bu esaslar tayin etmeden, Osmanl Devleti topraklar zerinde istedikleri faaliyetleri yapyorlard. Mesel, Birinci Dnya Sava sonunda Orta Dou ve Trkiyenin geleceini tayin etmek zere arlklarn koyan ngiltere ve Fransa, Amerikay da kendilerine ayak uydurarak, Akdenizdeki bir talyan stnlne mni olmak iin zmire Yunan askerini karmlar ve Yunanistana destek olmulard. O gne kadar tilf Devletlerinin hareketlerine ses karmayan Trk milleti, tilf Devletlerinin er ge bu topraklar terk etmek mecburiyetinde kalacandan emin olarak, sabrla bekliyordu. Fakat 15 Mays 1919da Yunan askerinin zmire karlmas Trklerin besledii iyi niyetin ortadan kalkmasna sebep oldu. zmirin igali ve Trk halkna yaplan tecavzler, Mtarekeden beri Wilson Prensiplerine beslenen son mitleri de ortadan kaldrmt. Trkler bir kere daha anlamlard ki, masa banda haklarn almak mmkn olmayacaktr. Btn glklere ramen, haklarn ancak sava meydannda alacaklardr. zmirin Yunanllara igal ettirilmesi, Trk milleti zerinde byk bir heyecan yaratmt. nk eski bir Osmanl vilyeti olan ve Anadoluda birok soyda olan Yunanistan, kurulduu tarihten itibaren btn topraklarn Trklerden almt. imdi de Anadoludan para koparmaya alyordu. stelik tarih deneyler de gstermiti ki, Yunanllar Osmanl hkimiyetine son verdii yerlerde, alabildiine bir mezalim uygulamakta, Mslmanlk ve Trklkle alakal her trl eseri ortadan acmaszca kaldrmakta idi. Mora, Girit, Makedonya ve Teselya facialar halkn hafzasndan henz silinmemiti. Bu igali her ne kadar tilf Devletleri muvakkat olarak yapldn sylyorsa da, millet Yunann bu topraklardan kendi isteiyle bir daha kmayacan ok iyi biliyordu. Bu sebeple bu hdiseye kar byk bir tepki gsterdi. Memleketin en cra kelerinde bile yaplan mitingler ve telgraflarla bu haksz tecavz protesto edildi. gal zerine yaplan mitinglerle mill uuru ve heyecan galeyana gelen halk her tarafta, taarruza urayan vatann kurtarlmas iin fiil mcadeleye giriti. Bu mcadele Ankarada Mill Meclisinin alndan sonra kurulan dzenli ordu birliklerine kadar her cephede devam etmi, Trk milletinin, Mill Mcadele diye adlandrd bir nevi destan devri yaanmtr. Bu miting ve protesto hareketlerinden, mahall mukavemet tekiltlar, bunlardan Erzurum, Balkesir ve Sivas kongreleri domutur. Bu kongrelerde Anadoludaki milliyeti hareketin temelini tekil ederek vatann kurtuluunda en messir bir amil olmulardr.

1249

zmirin igalini mteakip tekiltlanmaya balayan Trk milleti iin, ikinci bir tehlikede Gney blgesinde Franszlarn tavrlar olmutu. O zamana kadar bu blgedeki Fransz igalini Mtareke artlarna gre kabul etmek mecburiyetinde kalan Trkler, Franszlarn da er ge kendi memleketlerine dnmek mecburiyetinde kalacaklarn dnerek yine tevekkl gsteriyorlard. Fakat ngilizlerin zmirde yaptklar hatay bu seferde Franszlar gney vilyetlerinde yaptlar. Aralarnda tarih bir husumet olan Trklerle Ermenileri kar karya getirdiler. Fransz niformasyla evrede dehet saan yerli Ermeniler Trklerin huzurunu karmt. stelik Ermeniler mill gayelerini tahakkuk ettirebilmek iin eitli faaliyetlere giriiyorlard. nk Mtarekenin 24. maddesinde karklk vukuunda alt Ermeni vilyetinin Osmanl idaresinden alnaca hkm vard. Gneydeki Ermeniler de meydana getirecekleri kargaalklarla kendi ifadeleriyle Kk Ermenistan Krallnn topraklar olan Kilikyay da bu maddeye temil etmek istiyorlard. Fakat Franszlar ngilizlerin Karsta dtkleri hatay kendileri de yapmt. Ocak ay sonunda balayan Ermeni intikam hareketleri ubat ay balarna kadar ylesine oald ki, Franszlar bile bundan rahatsz olmaya baladlar. Trkler ise bu hareketler karsnda sratle tekiltlanarak, arkalarna Trk milletinin de desteini alp, destani bir mcadeleye baladlar. Ayn zamanda memleketin her tarafnda yaplan mitingler ve protesto telgraflar ile Marallarn yannda olduklarn btn dnyaya iln ettikleri gibi madd ve manev bakmdan da tam destek oldular. Daha sonra etraftan yetien Kuv-y Milliyenin yardmlar sayesinde Marallar Fransz ve Ermenileri Maratan kararak, mitsiz bir anda bile byk muvaffakiyetler elde edilebileceini gstermi oldular. Franszlar da bundan sonra sratle Mtareke ncesi hudutlarna ekilerek Anadoludaki milliyeti hareketle anlama yoluna gittiler. Sonucunda da 20 Ekim 1921de Ankara tilfnamesi yaplarak, Ermenilerin heveslerine son verilmi oldu. Mara ve havalisinde Kuv-y Milliyenin muvaffakiyetleri, Anadolu zerinde byk emeller besleyen ngilizler iin tehlikenin baladn gstermiti. Bir an evvel Trkleri mecbur brakarak kendi menfaatleri dorultusunda bir antlama imzalatmann yollarn zorlamaya baladlar. Bunun iin de dier tilf Devletlerini de raz ederek, bandan beri yapt hatalara bir yenisini daha ekledi. 16 Mart 1920de Trkler ve Mslmanlar iin kutsal olan hilfet ve saltanat merkezi stanbulu igal ettiler. Bylelikle Trkleri anlamaya mecbur edeceklerini dnyorlard. Oysa stanbulun igaliyle milletin her kesiminde tereddtler tamamen ortadan kalkt. Artk gerek ortaya kmt. Wilson Prensipleri, hak, adalet, insaniyet, milliyet gibi esaslar tamamen szde kalyordu. Gya stanbulun igali ile Trklere gzda vererek bir an nce istedikleri antlamay imzalattracaklarn sanan ngilizler, karsnda yek vcut olmu bir milleti buldular. stelik bu hareketle Anadoludaki milliyeti hareketi durduracaklarn zannederlerken, btn milletin Mustafa Kemalin etrafnda birleerek yeniden byk bir mcadeleye baladklarn grdler. Memleketin her tarafndan kendilerine gnderilen pek ok miting kararlar ve protesto telgraflarnn muhtevas da btn milletin Heyet-i Temsliyenin kararlarna riayet etmeye baladn gsterdi. Bylelikle, zmirin Yunanllarca igali, Ermenilerin Marataki mezalimleri ve nihayet, Trklerin mill istikllini ortadan kaldrmaya ynelik stanbulun igal hareketi, Trk Mill Mcadelesinin

1250

verilmesinde umulann tersinde olduka etkili bir rol oynad. Bu mcadele Trk milletine dayanarak ve Trk milleti iin giriilmi ve baarlm bir mcadele oldu. Trk milletinin kendi varlk, eref ve istiklli iin topyekn seferber olduu; milletin her ferdinin kendi ap ve seviyesinde, kendine den rol ve grevini yapt bir mcadele olmasna yol at. Bu mcadele hakl, mer, hakllk ve meriyyet izgisini titizlikle korumu bir millet hareketi olarak tarihte yerini almtr. Trk mill mcadelesi, bir mstemlekelikten kurtulu mcadelesi deildir. Tarih boyunca istikll tatmam, devlet nedir bilmemi bir kavmin ilk defa istikll kazanma ve devlet olma hareketi de deildir. Bat Trkl trihi boyunca, hr ve mstakil yaam; fetrete dm, dolayl olarak iktisaden smrlm fakat bir tek gn yabanc esaretine dmemi ve mstemleke olmamtr. Bu itibarla, trihin en byk ve meden varlklarndan biri olan Osmanl Devletinin varisi bulunan Trkler, bu son ve en byk devletlerinin XX. asr banda talihsiz bir ekilde tasfiyesi esnsnda, yeniden organize olarak mill devletlerini kurmak, lmle bir saydklar istikllsizlii reddetmek, vatanlarnda yabanc igaline annda kar durmak ve mmkn olan en ksa zamanda son vermek zere Mill Mcadele denilen mukaddes cihada girimilerdir. Bu mcadelenin sonucu, Trk milletini yok etmenin, Avrupadan tamamen tart etmenin tarih frsat dodu zanneden emperyalist Batnn harp ederek ilk dize getiriliidir. Trk milleti bu mcadeleyi mitinglerden, silhl mcadeleye kadar her safhada birlik ve beraberlik ierisinde, kendisinin tarih sahnesinden silmenin mmkn olamayacan en iyi ekilde ispatlamtr. 1 2 3 4 5 s. 162. 6 7 AKN Sina, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, stanbul, 1976. s. 275. ARIBURNU, Kemal. Milli Mcadelede stanbul Mitingleri, Ankara, 1975. s. 5; zmir Fecayi. Selhattin TANSEL, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. I-IV. Ankara, 1973, s. 201. Trk stikll Harbi. C. II. K. I. Ankara. 1963. s. 63. BIYIKOLU Tevfik, Atatrk Anadoluda 1919-1921, Kent Basmevi, 1981. s. 117. BIYIKOLU, a.g.e., s. 117-118. ATATRK, Mustafa Kemal, Nutuk, C. I, stanbul, 1973, s. 26-28, ATASE, K1. 1, D. 335/1,

F 4-1, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Y1: 30, Mays 1981, Say: 79, Belge: 1731, ATATRK, ATASE,

(basm yeri ve tarihi belli deil Osmanlca olup 1919 ylnda Osmanl istihbarat dairesince yaynland zannedilmektedir.) s. 59. stikll Gazetesi, Memleket Gazetesi, kdm Gazetesi, Vakit Gazetesi, Yeni Gazete, Sabah Gazetesi, 19 Mays 1919. 8 Yaplacak miting iin u davetiye yaymland:. Kardeler !.

1251

Kalplerimizde pek derin hrmetlerle takdis ettiimiz camilerimiz, medreselerimiz, btn mukaddesatmz, sevgili zmirimiz hepsi, hepsi ite bugn yalanc bir hak ve adlet nmna zorla elimizden alnyor, boazlanyoruz. Dinimiz, rzmz, namusumuz ineniyor. Yaamak hakkmz gasp olunuyor. Ey Trk! Yedi yz senelik saltanatn kalbine indirilmek istenilen pasl haner; seni tarih ve mill vazifene davet ediyor. Pekl bilirsin ki zmir; dedelerinin bir beii, bir yata ve nihayet bir mezardr. Bugn zmirsiz bir Anadolu ruhsuz bir cesettir. Vatan bugn iin senden sknet, yarn iin hayat, hareket bekliyor. Kardeler! bugn dmanlarnn yaygaralarndan sakn kederlenme ve belki seni felakete, inkraza srkleyecek kadar sakn bedbin olma!. 9 zmir Fecayi., s. 71-73; ARIBURNU, a.g.e., s. 13-14; ADIVAR, Halide Edip, Trkn Atele

mtihan, stanbul, 1982, s. 28-30. stikll Gazetesi, Sabah Gazetesi, Alemdar Gazetesi, kdam Gazetesi, leri Gazetesi, Vakit Gazetesi, Tasvir-i-Efkr Gazetesi, Memleket Gazetesi, 20 Mays 1919. zmir Fecayi, 73-78. ARIBURNU, a.g.e., s. 15-16; MERAY, Seha, L. Lozann Bir ncs Ahmet Selahattin Bey (1878-1920), Ankara, 1976, s. 66. 10 Darlfnun Genleri imzasyla yaymladklar bir davetiye ile halk mitinge ardlar. Bu

davetiyede yle deniliyordu. Memleketimizden her gn bir para dman ayaklar altnda inenirken biz Trk ve Mslmanlar bu aziz topraklarmz kurtarmak areleri dnyoruz. Bunun iin btn slm namn tayan kardeler ve hemirelerimizin bu gn saat te skdar Parkna gelmelerini bekleriz. 11 zmir Fecayi. s. 69-84. ARIBURNU, a.g.e., s. 12-25. stikll Gazetesi, Vakit Gazetesi,

Memleket Gazetesi, leri Gazetesi, kdm Gazetesi, 21 Mays 1919. 12 zmir Fecayi. s. 104-111, ARIBURNU, a.g.e., s. 34-37. stikll Gazetesi, leri Gazetesi,

Vakit Gazetesi, Memleket Gazetesi, Sabah Gazetesi, Yeni Gazete, 23 Mays 1919. 13 Alt yz senelik Trk ve Osmanl saltanatnn hakkn tanttrmak iin yz binlerce

Mslman Sultanahmet Meydanna toplayan mitingin davetiyesinde yle deniliyordu: Mslman! Yedi asrlk bir saltanatn taksim olunduunu gryorsun! u hicranl gnlerimizde birlemee, anlamaa her hususta ihtiyacn var. ini, gcn brak; Cuma namazndan sonra Sultanahmetteki itimaa ko! Kadn, erkek, oluk, ocuk orada bulun! (2).

1252

14

ARIBURNU, a.g.e., s. 19-42. zmir Fecayi, s. 113-127. Yeni Gazete, stikll Gazetesi,

Alemdr Gazetesi, leri Gazetesi, Sabah Gazetesi, Vakit Gazetesi, Memleket Gazetesi, kdam Gazetesi, 24 Mays 1919. ADIVAR, a.g.e., s. 34-35;. 15 Bu mitingin davetiyesinde yle deniliyordu: Mslman! nmzdeki cuma gn resm dua gndr. Yevmi mezkrda Fatih Sultanahmet, Beyazt Camilerinde Cuma namazndan sonra Mslman ve Trk, yurtlarnn hals iin dua edecektir. Vatann seven her Mslmann bu itimalarda bulunmas vecibe-i diniyedir. Camilerde, evlerde tazarru et! Duadan sonra Allaha ykselen kalbinle Sultanahmete btn Trk ve Mslmanlarn koaca byk ve umum itimaa gel! Sevgili vatann paralanyor, ldrc felaketler yayor. Camilerini, mukaddesatn ineyecekler! Gzlerini a, dindalarn, milletini dn! zmir facialarn ren! Anadolu senin kararn bekliyor. Hakszlklara kar feryat et !. Alemin vicdanna hitap eden heyecanlarnla hakkn mdafaaya ve paralanan vatannn imdadna ko!. Bu mitingde kurtarc kararlarn ver ve hlsn iin almaya yemin et! Trk nklp Tarihi Enstits Arivi, K. 102/19216; zmir Fecayi, s. 131-141, ARIBURNU, a.g.e., s. 53-60; stikll Gazetesi, 30 Mays 1919; Bu gazetede davetiyelerin Allaha ykselen kalbinle Sultanahmete btn Trk ksm sansr edilmi olarak yaynlanmtr. stikll Gazetesi, Yeni Gazete, Vakit Gazetesi, Tasvir-i Efkr Gazetesi, Memleket Gazetesi, Alemdar Gazetesi, 31 Mays 1919. Bu mitinge itirk etmi olan Enver Behnan apolyo Trk nklp Tarihi Enstits arivine bu mitingde taktklar zmir Trk kalacaktr rozetinin bir rneini vermi olup, arivde K. 102/28957de bulunmaktadr. Bu rozet 23 Maysta yaplan mitingde de kullanlmtr. 16 ARIBURNU, a.g.e., s. 53-60; stikll Gazetesi, Yeni Gazete, Vakit Gazetesi, Tasvir-i Efkr

Gazetesi, Memleket Gazetesi, Alemdar Gazetesi, 31 Mays 1919. 17 Bu telgraflar iin bkz. Hadisat Gazetesi, 19 Mays 1919. KARABEKR, Kazm, stiklal

Harbimiz, stanbul, 1969, s. 27. TRKE, nal, Kurtulu Savanda Mula, stanbul, 1973, s. 252253. TAALAN, Nurdoan, Egede Kurtulu Sava Balarken, Milliyet yaynlar, 1971, s. 238. 18 JAESCHKE, Gotthard, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, ev: Cemal Kprl,

Ankara, 1971, s. 81. 19 20 A.g.e., s. 80. Alemdar Gazetesi, 26 Mays 1919.

1253

21

Anadoluda yaplan mitingler hakknda daha geni bilgi iin bkz. AHNGZ, Mehmet,

zmir, Mara ve stanbulun gali zerine Yaplan Protesto ve Mitingler, (yaymlanmam doktora tezi), Ankara, 1986. 22 Trk stikll Harbi, C. I. Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Haz. Tevfik Bykolu, Ankara,

1962, Ankara, s. 77. 23 ABAD, Trk Verdn Gaziantep-Antepin Drt Muhasaras, ev. Kur. Yzb. Necmettin,

Gaziantep, 1959, s. 17. 24 25 Trk stikll Harbi, C. IV, Gney Cephesi, Ankara, 1966, s. 51. Osman OLCAY, Sevr Antlamasna Doru-eitli Konferans ve Toplant Tutanaklar ve

Bunlara likin Belgeler, Ankara, 1981. s. LXVII. 26 27 Trk stikll Harbi, C. IV, Gney Cephesi, Ankara, 1966, s. 89. Bu telgrafta yle deniliyordu:. Marataki kardelerimiz gndr Franszlarn, Ermenilerin top ve mitralyz ateleri altnda kanl msademeler layen-kati devam ediyor. Memleketten eser kalmamaktadr. Ahvalden bahisle protesto edilmesini rica eyleriz. ATASE, KL 24, D. 1336/13-4, F. 3-13. 28 deniliyordu: Marata Franszlar ve Ermeniler Mslmanlar katliam etmektedirler. Her yerde ahalinin derhal mitingler yaparak makam- Sadarete ve mmessillere telgrafla protesto etmeleri ve lem-i insaniyetten bir katliama nihayet verilmesini talep eylemeleri tamim olunur ATASE, K1. 24, D. 1336/13-4, F. 3-1. 29 30 31 ATASE K1. 24, D. 1336/13-4, F. 3-26. ATASE K1. 24, D. 1336/13-4, F. 3-27. ATASE K1. 24, D. 1336/13-4, F. 3-112. ARSAN, a.g.e., s. 174. Trk nklp Tarihi Heyet-i Temsiliye Namna Mustafa Kemal imzasyla gnderilen bu telgrafta yle

Enstits Arivi 10/2711. 32 Marata meydana gelen olaylar zerine yaplan mitingler hakknda daha geni bilgi iin

bkz. AHNGZ, Mehmet, zmir, Mara ve stanbulun gali zerine Yaplan Protesto ve Mitingler, (yaymlanmam doktora tezi), Ankara, 1986. 33 ATATRK Mustafa Kemal, Nutuk, C. 1, stanbul, 1970, s. 399.

1254

34

Bu tegraflarn tam metni iin bkz: AHNGZ. Mehmet, Ali Rza Paa Hkmetinin stifas

ve Tepkileri, Ankara, 2001. 35 36 TANSEL, Selhattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar c. III, Ankara, 1973. s. 19. ATATRK, M, Kemal, Nutuk, C. 1. s. 508-509. KANSU, Mazhar Mfit, Erzurumdan

lmne Kadar Atatrkle Beraber. C. II. Ankara, 1968, s. 557. 37 ATATRK, a.g.e., 511-513. rade-yi Milliye Gazetesi, 18 Mart, 1920. t Gazetesi, 17

Mart 1920. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Say; 13, Belge No: 331. KARABEKR, Kzm, stikll Harbimiz, stanbul, 1969. s. 507-508. 38 39 ATATRK, a.g.e., 510-511. Bu protesto telgraflaryla ilgili olarak bkz: AHNGZ, Mehmet, zmir, Mara ve

stanbulun gali zerine Yaplan Protesto ve Mitingler, (yaymlanmam doktora tezi), Ankara, 1986. 40 Mesel 1919 ylnn Aralk aynda yani stanbul hkmeti ve saltanat makamyla resm

ilikisinin kesildii gnlere rast gelen Mevld gn mnasebetiyle, bata padiah ve sadrazam olmak zere, Heyet-i Merkeziyeler, valiler, kumandanlar ve mstakil mutasarrflklara Sivastan gnderdii 5.12.1335 tarihli telgraflarda yle denilmektedir: Heyet-i Merkeziyelere, Hulliyle btn muvahhidnin merref ve mbh olduu mevld-i nebev-i hazret-i risletpenhmizin vatan ve millet hakknda mutmain ve mbrek olmasn tazarru eyler arz- tebrkt ederiz. Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Temsliyesi Nmna Mustafa Kemal. ATASE. K. 29, D. 1336/26, F. 3-1. Atabe-i Felek-Mertebe-i Hazreti Tcidar- Azamye. Makam- akdes-i hilfet penhlerine cn- dlden merbt btn lem-i slmn ve tebaa-i sdklar bilumm muvahhdnin eref ve id rkiyle mesud ve mbh olduu mevldi nebev-i hazret-i rislet-penhnin bata zt- evketsmat-hazret-i tcidrleri ve hnedn- celilnlar olduu hlde vatan ve millet hakknda mesud ve mbrek olmasn Cenbr-Rhmanr-Rahmden tazarru eder tebrkt- ubudiyetkrnemizi keml-i tazm ve hrmetle sidd-i ubelerine arz eyleriz. Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Temsliyesi Nmna Mustafa Kemal.

1255

ATASE. K. 29, D. 1336/26, F. 3-2. Sadrazam Devletl Fahametl Ali Rza Paa Hazretlerine. eref-i idrkiyle mbh olduumuz mevld-i nebev-i hazret-i rislet penhnin vatan ve millet hakknda mutmain ve mbrek olmasn Cenb- Haktan tazarru eyler Heyet-i celleye arz- tebrkt ederiz. Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Temsliyesi Nmna Mustafa Kemal. ATASE. K. 29, D. 1336/26, F. 3-3. Valilere, Kumandanlara ve Mstakil Mutasarrflara, eref-i idrkiyle mesd ve mbh olduumuz mevld-i nebev-i hazret-i rislet-penhnin vatan ve millet hakknda mutmain ve mbrek olmasn tazarru eyler arz- tebrkt ederiz. Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Cemiyeti Heyet-i Temsliyesi Nmna Mustafa Kemal. ATASE. K. 29, D. 1336/26, F. 3-4. 41 42 ATASE K. 29. D. 1336/26 F. 1. 1 Mart 1917 tarihinde kullanlan takvimde yaplan deiiklikten dolay, bugn 30 Knn-i

evvel gnne tekabl etmitir. 43 ATASE K. 29. D. 1336/26 F 4-4. zmire Doru Gazetesi, 3 Knn- sn, 1336. Kzm

ZALP, Mill Mcadele, 1919-1922. C. 1. Ankara, 1988. s. 80. 44 Bu telgraflar iin baknz: ATASE K. 29. D. 1336/26 F 4. Bu dosyada seksen adet belgede

eitli ehir ve kasabalarda yaplan trenler hakknda bilgiler verilmekte, tren yaplmayan yerlerden ise Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Heyet-i Merkeziyesine kutlama telgraflar gnderilmitir. Bu telgraflarn altnda valiler, mutasarrflar, kumandanlar, belediye reisleri, Mdfaa-i Hukk Cemiyeti reis ve yeleri ile eraftan ve halktan imzalar bulunan bu telgraflarda gnn ehemmiyetini ifade eden mill birlik ve beraberlik dncelerini ortaya koyan hlihazrdaki durumu protesto eden ifadeler bulunmaktadr. 45 Bunlardan bir tanesi ATASE K. 29. D. 1336/26 F 4-77. deki belgede Kzm Karabekir

tarafndan 6 Knnusn 1336 tarihinde Erzurumdan gnderilen telgraftr. Bu telgrafta yle denilmektedir:. Ankarada Heyet-i Temsliye Riysetine,

1256

Yevm-i istikll-i millmizi mtekbileten tebrk eder ve alt asrlk necp ve pk hamiyetli bir kan, milletin bugnk evltlarna tamamiyle mntekil olduundan yine eref ve sadetli gnler idrk edeceimiz emsilesini tazimtmz terdifen arz eyleriz. 15. Kolordu Kumandan Mirliva Kzm Karabekir. . 46 ATASE K. 29. D. 1336/26 F 4-83teki belgede, Srmeneden gnderilen telgrafa Mustafa

Kemal Paa. 1. 1336 tarihi ile Srmene Kaymakam evket Beyefendiye gnderdii cevab telgrafnda yle demektedir: Srmene ahal-i muhteremesinin stikll-i Osmni mnasebetiyle icr ettikleri tezhrt- vatanperverneye teekkr eder, vatanmzn tamm-i istihls temennyatn terdf eylerim efendim. Heyeti Temsliye Nmna Mustafa Kemal. 47 Bu merasim ile ilgi haberler zmire Doru Gazetesinin 1 Knn- sn 1335 tarihli

nshasnda oldukatafsiltl bir biimde verilmitir. 48 49 ATASE, K-29. D. 1336/26. F. 4-2, 3. Yunus Nadi, Anadoluda Yeni Gn Gazetesi, 31 Aralk 1920. Nurettin GLMEZ, Kurtulu

Savanda Anadoluda Yeni Gn, Ankara, 1999. S. 263. 50 51 OKYAR, Fethi; Devirde Bir Adam, stanbul, 1980, s. 96. YALMAN, Ahmet Emin; Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, 1918-1922, C. 2

stanbul. 1970, s. 51. 52 80. 53 Byle bir mracaata misal olarak; 16 Mays 1919 tarihinde Erzurum vilyetine yaplan GZBYK, A. eref, KL, Suna; Trk Anayasa Metinleri, 2. Bask, Ankara, 1982, s.

mracaat aynen yledir: Erzurum Vilyet-i Celilesi Huzur- lisine, zmir ve havalisinin Yunanistana ilhakna Dvel-i Mtelife tarafndan karar verildii ve 14 Mays 335 tarihinden itibren Yunan askeri tarafndan igaline baland ajans tebligatndan anlald. Bu mugayir-i hak ve adl kararn gayr- mmkin 1-icra bulunduunu ve bu hususu btn Trkln mttehiden protesto eylediini Erzurum ve havalisi nmna Dvel-i Mtelifenin stanbulda ve Erzurumda bulunan mmessillerine tebli iin 18 Mays 335 tarihinde alaturka saat de eski hkmet kona nndeki meydanlkta bir miting akd edilecei ve miting heyetinin belediye zasndan eyh Eref Efendi ile Dvavekili Hseyin Avni, Albayrak Mdr Sleyman Necati ve Dursun Beyzde Cevat Beylerden mrekkep bulunduunu arz eyleri. z. Ol babda emr ferman hazret-i men lehl-emrindir. fi. 16 Mays 1335.

1257

Pul zerindeki imzalar: M. Cevat, Hseyin Avni, Sleyman Necati. lem: Kaleme: Asayi ve nzibat Kema hiye hakkeh hsn-i muhafazas esbb istikmal olunmak zere Jandarma. Alay Kumandanlna, Polis mdiriyetine 16/5/35. Trk nklp Tarihi Enstits Arivi. K. 24/2183. Baykal, a.g.m. s 537. 54 Erzurum Valilii 16 Mays tarihli Miting Heyetince yaplan mracaata u cevab verir: zmir ve havalisinin Yunanistana ilhakna Dvel-i Mtelife tarafndan karar verildi. i ve 14 Mays 35 tarihinden itibaren Yunan askeri tarafndan igaline baland ajans tebligatndan anlalmasna mebni mugayir-i adl ve hak ol. an i bu karara kar Erzurum ahalisinin protesto eylediklerini Dvel-i Mtelife mmessillerine tebli iin 18 Mays 35 tarihinde Alaturka saat te eski hkmet kona nndeki meydanlkta belediye zasndan eyh Eref Efendi ile, Davavekili Hseyin Avni, Albayrak Mdr Sleyman Necati ve Dursun Beyzde Cevat Beylerden mrekkep olarak bir miting akdine mumaileyhimin vki olan mracaatlar zerine ruhsat verildiini mbeyyin ibu ilmhaber makam-. vilyetden tastir ve it klnd. 16/Mays/335. 55 56 57 Alemdar Gazetesi, 25-26 May. s 1919. NAD, Yunus, Mustafa Kemal Paa Samsunda, stanbul, 1955. s. 22. Basnda yaymlanm bir davetiye rnei: zmirimiz iin miting. Yarnki cuma gn namazdan sonra Belediye nnde sevgili zmirimiz iin byk bir miting yaplacaktr. Her Mslmann btn ilerini. terk ederek Belediye nnde toplanmas vatann menfaati namna ehemmiyetle tavsiye olunur. zmire Doru Gazetesi, 27 Terin-i sni 1919. No: 4. 58 Matbu olarak baslp datlan bir davetiye rnei: Mslman ! nmzdeki cuma gn resm dua gndr. Yevm-i mezkurda Fatih, Sultanahmet, Bayazit camilerinde cuma namazndan sonra, Mslman ve Trk yurtlarnn hals iin dua edilecektir. Vatann seven her Mslmann bu ictimlarda bulunmas vecibe-i diniyedir. Camilerde, evlerde tazarru et! Duadan sonra Allaha ykselen kalbinle Sultanahmete, btn Trk ve Mslmanlarn koaca byk ve umum ictimaa gel! Sevgili vatann paralanyor. ldrc felaketler yayor. Camilerini, mukaddestn ineyecekler! Gzlerini a, dmanlarn, milletini dn! zmir facialarn ren! Anadolu senin de kararn bekliyor. Hakszlklara kar feryt et! lemin

1258

vicdanna hitap eden heyecanlarla hakkn mdafaaya ve paralanan vatann imddna ko! Bu mitingde kurtarc kararn ver ve hlasn iin almaya yemin et ! Trk nklp Tarihi Enstits Arivi. K. 102/19216. 59 60 d Gazetesi, 22 Mart 1920. Bu program aynen yledir: Muhterem ahalimizin yarnki miting programn berveh-i zir der ediyoruz. Madde l: Knun- sninin on ikinci pazartesi gn le namazn mteakib saat sekizden ona kadar memleketin bilmum mekatib-i. resmye ve gayr resmyesi ve btn dkkanlar ve maazalar kemalen kapanacaktr. Madde 2: Ulem, meayih, eraf, ahali, mekatib talebesi. velhasl bilumum Osmanllar hep bu vatani byk mitinge itirk edecektir. Madde 3: Btn bu zevat ve heyet le namazn mteakib Nasrullah meydannda her hlde itimaa edecektir. Madde 4: Bu esnada bilumum minarelerde Kelimt- tevhid tilvet olunacaktr. Madde 5: Nasrullah meydannda izhr edilecek krsde Sofizde Tevfik ve Takprl Mderriszde Hilmi Efendiler tarafndan nutuklar irad edilecek ve miting heyeti. mukarrerat umuma tebli edilecektir. Madde 6: Tebliden sonra Konyalzde Hac Mmin Efendi tarafn dan memleketin selameti ve necat urunda Trke bir dua irad edilecektir. Madde 7: Bundan sonra en nde mekatib talebesi ellerinde bayraklar olduu halde btn heyet Hkmet Konana gelecektir. Miting metalibatnn kabineye arzna dair daire-i hkmet pighnda Tahsin Bey tarafndan bir nutuk irad edilecek ve miting mukarrerat makam- vilyete arz edilecektir. Madde 8: Makam- Vilyetin bu babda vaki olacak beyntlarndan sonra miting heyeti dalacaktr. Miting Heyeti Aksz Gazetesi, Knun- sni 1336. 61 62 Belgelerle Trk Tarihi Dergisi. Say: l2, s. l4-l5, Belge No: II. Belgelerle Trk Tarihi Dergisi. Say: 7, s. 22, Belge No: IX.

1259

63 64 65 66

stikll Gazetesi, 20 Mays 1919. zmir Fecayi. S. 156, stikll Gazetesi, l9 Mays 1919. Kara Amid, Yl: II-III, Say: 2-4, Diyarbakr l Yll, l967, s. 208-209. Wilsonun 14 maddelik prensiplerinin, Trkiye ile alkal olan 12. maddesi aynen yledir: Hlihazrdaki Osmanl mparatorluunun Trk olan aksamna bil itiraz bir hakimiyet

temini fakat elyevm Trk boyunduruuna tbi bulunan dier millyetlere emniyet-i mutlaka iinde mevcudiyetleri ve mzahimsiz olarak tamami-i inkiflar imknndan taht- tekeffle alnmas., anakkale Boaznn beynelmilel teminat altnda btn milletlerin sefain-i ticariyesinin serbeste mruru iin ak kalmas. TRKGELD, Ali, Mondros ve Mudanya Mtarekeleri Tarihi. Ankara, 1948. s. 14. 67 68 Atatrk, Nutuk, C. 1. s. 4. Trk nklp Tarihi Enstits Arivi; K. 108/19020.

1260

stikll Sava'nn lk Safhasnda Mitingler (Kasm 1918-Haziran 1919) / Yrd. Do. Dr. mer Akda [s.745-755]
Karadeniz Teknik niversitesi Giresun Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye aGiri Trk stiklal Sava, Albay Bekir Sami Beyin dedii gibi Trkiyeye gz dikenlerle Trklerin mcadelesidir1stiklal Sava Trk milleti iin fevkalade nemli bir safhadr. Bu dnemin btn boyutlaryla incelenmesi gerekir. stiklal Savann yapld dnemi eitli ekillerde tasnife tbi tutabiliriz. tilaf Devletlerine kar Trk milletinin direniini esas alarak bu devreyi Mahalli Mcadele Dnemi ve Milli Mcadele Dnemi eklinde iki ana blme ayrmak mmkndr. Mahalli mcadele dnemi adn verdiimiz devre, Mondros Mtarekesinden Atatrkn Samsuna kt tarihe kadar geen safhadr. Bu devrede igale maruz kalm blgeler bata olmak zere hemen hemen btn Anadoluda il ve ile baznda birok cemiyetler kurulmutur. Bu hususu Mustafa Kemal Paa yle ifade etmektedir; Esasen arkta ve garpta, hemen memleketimizin her tarafnda mdafaa ve muhafaza-i hukuk- millet ve memleket iin cemiyetler tekil edilmiti. Bu cemiyetler dmanlarn esaret boyunduruuna girmemek kastiyle milli vicdann azim ve iradesinden domu yegane tekilat idi. stanbulda iken milletin bu kadar kuvvetli ve az vakitte felaketlerden bu derece mteyakkz olduunu tahayyl edemezdim.2 Bu cemiyetlerin iki ortak zellii vardr; savunma ve mahallilik. Bu iki zellik dikkate alnarak bu devreye Mahalli Mcadele ad verilebilir. Bu devreyi Milli Mcadele dnemine hazrlk safhas olarak da isimlendirmek mmkndr. stiklal Savann ikinci devresini Milli Mcadele Dnemi olarak isimlendirebiliriz. Bu safha Atatrkn Samsuna kmasyla balar Byk Taarruzla sona erer. Bu dnemin karakteristik zellii Trk milletinin tek yrek olarak vatan savunmasn gerekletirmesidir. Bu devrede Anadoludaki btn cemiyetler Mustafa Kemal Paann evresinde kenetlenmilerdir. Bu almamzda stiklal Savann ilk safhasn tekil eden mahalli mcadele devresindeki sivil hareketler incelecektir. Sivil hareketler ifadesiyle siyasi faaliyetler ile halkn eylemlerini kastediyoruz. Halkn eylemleri o dnemde Trk milletinin galci kuvvetlerin uygulamalar karsndaki tepkileridir. Halkn eylemlerini cemiyetler ve mitingler olarak iki ana balk altnda ele alnabilir. Bu almamzda mitingler zerinde durulacaktr. Sivil Hareketler stiklal Savanda vatan savunmas iin kendiliinden ortaya kan ve protesto mahiyeti tayan tepkilere sivil hareketler diyoruz. Sivil hareketlerin ok nemli olduunu dnyoruz. nk sivil inisiyatif, irade-i milliyenin ortaya kmasnda zarf grevini ifade eder. rade-i milliye ise stiklal Savann hareket noktasn oluturmutur. Mustafa Kemal Paa ordu mfettilii greviyle Anadoluya getikten sonra irade-i milliye kavramn maharetle ilemitir. Haziran 1919da Amasya Tamimi ile balayan srete milli irade, Mustafa Kemal Paa tarafndan ilmek ilmek dokunmutur.

1261

Mustafa Kemal Paa resmi grevinden istifa ederken yine irade-i milliyenin tecelligah olan sine-i millete dnmtr. Temmuz 1919da Erzurum Kongresinde irade-i milliye, Heyet-i Temsiliye eklinde somutlamtr. Daha sonra Nisan 1920 ylnda TBMMnin kurulmasyla irade-i milliye gerek zarfn bulmutur. Siyasi faaliyetler de sivil karakterde olmakla birlikte siyasilerin birer vekil olduu

unutulmamaldr. Yani halk tarafndan seilmi birer vekildirler. Burada halk, milletvekillerini semekle iradelerini ortaya koymaktadrlar. Hkmetler de seilmilerden meydana geldiine gre iradenin gerek sahibinin millet olduu ortaya kar. u halde halkn ortaya koyduu btn faaliyetler nemlidir ve dikkate alnmas gerekir. Halkn tepkilerini, faaliyetlerini ve taleplerini dikkate almak sadece seilmilerin deil tayin edilmilerin de grevidir. nk onlar tayin eden mercileri halk semektedir. Hatta halkn eilimi sadece lke iinde deil dnya kamuoyunda da dikkate alnmaktadr. Mitinglere gemeden nce mtareke esnasnda stanbuldaki sosyal durum hakknda genel bir deerlendirme yaplmasnda fayda vardr. stanbuldaki gelimeler yurdun dier yerlerindeki gelimelerin ekirdeini olumas bakmndan nemlidir. Mtareke Sonras Sosyal Durum stanbulun igali konusunda tilaf Devletleri arasnda nemli gr farkllklar3 olmasna ramen ehir, 13 Kasm 1918 tarihinde4 fiili olarak gereklemi daha sonra 16 Mart 1920 tarihinde bu igal resmilemitir. tilaf donanmalarnn stanbula geliini Trk halk fkesini dizginleyerek karlam nasl gelirlerse yle giderler ifadesiyle terennm etmitir. stanbul halknn zntsn tilaf donanmas arasndaki Yunan sava gemileri daha artrmtr. Zira ngilizler Amiral Calthorpe vastasyla Mtareke grmelerinde Trk heyeti bakan Rauf Orbaya verdikleri imzal belgeye gre, anakkale ve Karadeniz Boazlar istihkamlarn sadece Fransz ve ngiliz askerleri igal edecekti. Yunan donanmas zmir ve stanbul limanlarna girmeyecekti.5 stanbul halk, igalden sonra gruba ayrlmt. Halkn bir ksm savaa kar kyordu. Bu grte olanlara gre, Anadoluda balamak zere olan Milli Mcadelenin baarya ulamasna imkan yoktu. nk halk, savatan bkmt. Savaacak silah yoktu. Bu sebeple malubiyet mukadderdi. Halkn dier bir ksm, biraz beklemeyi tercih ediyordu. Bunlar genellikle tecrbeli olanlard. Bunlarn gerekesi de savaa taraftar olmayanlar ile aynyd. Son gruptakiler ise kesinlikle igale kar tavr alnmasn savunuyorlard. gal kuvvetlerinin tavrlar karsnda her gn lmektense bir defa lmek daha erefli idi. Haysiyetsiz bir hayat yaamaktansa erefli bir ekilde lmeyi tercih ediyorlard. te stanbul bata olmak zere btn yurt sathnda mitingler tertip eden kiiler bu gruptaki ahsiyetlerdir. Bu nc grupta olanlar bir gerein

1262

de farkndaydlar; uzun sren bir Dnya Savandan sonra tilaf Devletlerinden hi birisinin yeni bir sava gze almas mmkn deildi. O halde son bir gayretle vatan kurtarlabilirdi. tilaf kuvvetleri 13 Kasm 1918 tarihinde stanbula girdikleri zaman birok kamuya ve zel kiilere ait binalar igal etmilerdir. Bu igallerin keyfiyetini anlamak bakmndan birka rnek verelim. Franszlar, askerlerini yerletirmek iin Ortakydeki ehzade ve sultan hanmlara ait saraylarn boaltlmasn istemiler ve tahliye ettirilerek igal etmilerdir. Beiktata bulunan Zukr Mektebi ngilizlerin ilgisini ekmiti. Binay nce gezdiler ve ok beendiler. Derhal bu okulun boaltlmasn istediler. Hariciye Nezaretinin direnmesi dikkate alnmad ve okul ngilizler tarafndan ubat 1919 tarihinde igal edildi. Yine ayn ayda ngilizler, Kilyosda bulunan Tahlisiye Hastahanesi ve bu hastahane doktorunun evini tahliye ettirerek buralar igal ettiler. Makrikyde (Bakrky) aar ambar olarak kullanlan Emlak- Emiriyye Hamam, iindeki 8800 kilo zahireyle birlikte Kasm 1919 tarihinde igal edildi. Sanayi-i Nefise Mektebi, Divanyoludaki Shhye Mzesi, stanbul Vilayeti Defterdarlna ait binalar, Milli Talim ve Terbiye Cemiyetine ait bina ve askeriyeye ait dier baz binalar da, talyadan gelecek askerlerin barndrlmas iin Nisan 1919 tarihinde igal edildi. Muhacirlerin iskan edilmekte olduu Memurin Lokantas Franszlar tarafndan igal edilince buradaki muhacirler zor durumda kald. Camilerde bir sre barndrldlar. Fakat salk ynnden elverisiz olduu iin Mercanda baraka ina edilmeye baland. Ayn tarihlerde Maliye emeklilerinden Nazif Beyin Ayastefanostaki evi iindeki eyalaryla birlikte Fransz subaylar tarafndan igal edildi.6 stanbulda tilaf kuvvetleri tarafndan igal edilen binalar konusunda kesin bir rakam olmamakla birlikte kamu binalarnn hemen hemen hepsi, varlkl kiilere ait zel mlkiyetli binalarn byk bir ounluu sahiplerinin elinden kmt. tilaf Devletleri bir yandan zel ve kamuya ait binalar igal ederlerden dier taraftan da Osmanl Hkmetini yok sayarak baz uygulamalara balamt. Bunlardan birkan belirtelim; stanbulda kontrol salamak iin 9 komisyon oluturuldu. Bu komisyonlar unlard; 1. Polis Komisyonu, 2. Salk Komisyonu, 3. Gda Komisyonu, 4. Cezaevi Komisyonu. 5. Sansr Brosu ve Telgraflarn Denetimi, 6. Levazm Komisyonu, 7. Pasaport Brosu, 8. Donanma ve Ordu Komisyonu, 9. Liman Denetimi.7 tilaf temsilcileri, ubat 1919 tarihinde Dyun-u Umumiye, Osmanl Bankas ve Rejide alan tilaf tebaasnn maalarndan 1914 ylndan itibaren kesilmekte olan baz vergilerin kesilmeyeceini ilan ettiler. Trk hkmetinden irketlerde Trke kullanma mecburiyetinin kaldrlmasn, baz gazetelerin kapatlmasn, satlan Hristiyan mallarnn geri verilmesini, stanbul, Edirne ve atalca halknn silahlarnn toplatlmasn istediler.8 Ekyalk ve ete Faaliyetleri

1263

stanbul, mtarekeden sonra ortaya kan ynetim boluunun etkisiyle youn bir ekilde ekya ve ete faaliyetlerine sahne olmutur. Ynetim boluunun ortaya kard istikrarszlk ve karklk tilaf Devletlerinin uygulamalaryla iyice karmak bir hale gelmitir. Mtarekeden sonra stanbulda polis tekilatnn yetkileri tilaf polislerinin yetkileriyle paylatrlmtr. Bu paylam eit artlarda da olmamtr. Mesela, tilaf polisleri Osmanl vatandalarn tutuklama yetkisine sahip olduu halde, Trk polisinin yabanclar tutuklama yetkisi yoktu. tilaf Devletlerinin polis ve zabta kuvvetleri ou zaman Rum-Yunan ekya ve etelerinin faaliyetlerine kar hassasiyet gstermemiler veya el altndan desteklemilerdir.9 stanbulda igal yllarnda faaliyet gsteren Rum ve Yunan eteleri, Mavri Mira Cemiyeti, Rum Patrikhanesi, Venizelos taraftarlar olan Yunan subaylar, yerli Rumlar ve ngiltere tarafndan her trl destek verilmitir. Bu etelerin amac Megalo deay gerekletirmekti. Amalarna ulamak iin iddete dayanan yntemleri kullanmaktan ekinmemilerdir. Bunlar iinde en ok kullanlan iki yntem udur; 1. Osmanl tebas olan Rumlar eiterek sava alanlarna sevk etmek. 2. Yabanc aratrma ve inceleme heyetlerine, Megalo dea snrlar iinde bulunan Trk blgelerinde, Rum nfusun daha ok olduunu gstermek iin faaliyetlerde bulunmak. Bylece stanbul, Dou Trakya, Bat Anadolu ve Pontus blgesindeki Trk nfusu azaltlarak, Rum nfusu Beyolu, skdar ve atalca dahil olmak zere artrlmaya allyordu.10 stanbul ve cvarndaki belli bal Rum ve Yunan etelerinin balcalar unlardr; Hrisantos ve Zafiri etesi,11 Todori etesi,12 akr Yorgi, Karabacak, Anesti Kaplan etesi,13 Kommit etesi,14 Milto etesi,15 Milli Kaptan etesi,16 stelyanus etesi, Paakyl Karaolan ve Panayot etesi, Apostol etesi, Bahari etesi ve orluda akc Yorgi etesi.17 Trklerin nfusunu azaltmak iin akla gelebilecek her ey denenmitir. Bunlardan birisi de 1919 ylnn bandaki yangnlardr. Rumlar ehrin Trk mahallerinde yangnlar kartarak buradaki nfusu tahliye etmeyi planlamlardr. skdar yangn bu amala yaplmtr.18 Mitingler stiklal Savann ilk safhasnda yaplm olan mitingler milli iradenin olumasnda ok nemli fonksiyon ifa etmitir. Mitinglerin younlat tarih zmirin igalini takip eden gnlerdir. Hemen hemen Anadolunun her tarafndan gerekletirilmi olan mitinglerin etkisi ynl olmutur. Bunlardan birincisi, tilaf temsilcilerine kar olan etkisidir. kinci etkisi dnemin hkmetleri zerinde olmutur. zellikle Mays 1919 tarihinde younlaan bu mitingler Ferid Paa Hkmeti dnemine rastlar. nc etkisi milli iradenin olumas noktasndadr. Gerekten Mondros Mtarekesinden itibaren Anadolunun adm adm igal edilmeye balanmas zerine Trk milleti, bulunduu blgelerde eitli ekillerde tepkisini ortaya koymaya balamtr.

1264

Toplu ve ferdi tepkiler eklinde ortaya kan bu reaksiyonlar sonucunda stiklal Savann balarnda dank da olsa ortaya bir milli irade zemini teekkl etmeye balamtr. Kamuoyunu dikkatle takip eden Mustafa Kemal Paa ortaya kmaya balayan bu iradeyi hissetmi ve Haziran 1919 tarihinden itibaren Milli Mcadele srecini balatmtr. Anadolunun muhtelif yerlerinde mitingler dzenlenmitir. zmirin igali sebebiyle bu tr faaliyetlerin daha da younlatn grmekteyiz. stanbulda gerekleen mitinglerin yeri farkldr. Zira stanbul o tarihte resmen deilse de fiilen tilaf Devletlerinin igali altndadr dolaysyla halkn btn faaliyetleri en ksa yoldan ses getirecektir. stanbuldaki Mitingler niversitenin Tepkisi zmirin igal edilmesinden hemen sonra stanbulda 17 Mays 1919 tarihinde btn niversite rencileri sz konusu igali protesto etmek maksadyla derslere girmediler. niversite hocalar da ayn maksatla 18 Mays 1919 tarihinde Dr. Besim mer Paann bakanlnda bir toplant yaptlar. Bu toplantda heyecanl konumalar yapld. Profesrler birisi bu toplantda yapt konumada unlar syledi; Heyecanlarmz ya vatana paralar ilave ettiimiz zaman veya vatandan paralar ayrdmz zamanlara saklarz. Bamsz bir millet, esir olmamak iin kuvvetlerini kullanmas gerekir. Bu vesile ile balamas gereken mcadelenin bana niversitenin gemesi lazmdr.19 Bu toplantda bir subay unlar syledi; A, sefil, kr, topal kalan subaylar karsnda hi umutsuz olmayn. Ordu mensuplarnn vatan iin lmeye hazr olduklarn bilin.20 Bir baka konumac unlar syledi; ldrp mahvolmaktansa erefle lmek evladr. Milli matemi gstermeliyiz. Bayraklar siyaha boyamalyz, siyah perdeler asmalyz, siyah rozetler takmalyz.21 Fatih Mitingi (19 Mays 1919) zmirin igalini protesto etmek iin yaplan byk mitinglerden birisi Fatihte yaplan mitingdir. 19 Mays 1919 tarihinde yaplan bu mitingde bayraklarn hepsi siyaha brnmt. 50 bin kiinin bir araya geldii bu meydan toplantsndaki hatiplerden birisi Halide Edip (Advar) Hanmd. Halide Hanm, siyah elbise giyerek mitinge katlmt. Halide Hanmn yapm olduu konumann bir ksm yleydi; Mslmanlar, Trkler, Trk ve Mslman bugn en kara gnn yayor. Gece, karanlk bir gece fakat insann hayatnda sabah olmayan bir gece yoktur. Yarn bu korkun geceyi yrtp parldayan bir sabah meydana getireceiz. Bugn elimizde top ve tfek denilen alet yok. Fakat ondan byk, ondan kudretli bir silahmz var; hak ve Allah. Arkadalar, bugn buraya toplanan u halk ktlesinin bir tek istei var; o da en tabii haklarnn kendisinden alnmamasdr. steyeceimiz sade, yksek ve yce bir haktr. Bizim szmz onlar

1265

dinlemeyebilir. Biz erkeklerimizle beraber milletin kalbinden gelen en kuvvetli, en akll, en cesur, milleti en ok temsil edecek bir kabine isteriz.22 Baka hatipler de sz aldlar. Bunlardan birisinin konumasnn bir blm yleydi; Pekala bilirsiniz ki, zmir dedelerimizin kan, iman, itikad, kahramanl ile yorulmu olan Anadolumuzun bir beiidir. Bugn zmirsiz bir Anadolu ruhsuz bir cesettir.23 Doanclar Mitingi (20 Mays 1919) Fatih Mitinginden bir gn sonra 20 Mays 1919 gn Doanclar semtinde bir miting toplants tertip edilmitir. Doanclar mitinginde hatipler heyecan dolu konumalar yaptlar. Bir hatip unlar syledi; Elimizde topumuz, tfeimiz yok. Fakat bunlarn hepsinden kymetli bir kalbimiz var. Trkn kan kaynyor. Kalbi her zaman vuruyor. Biz yaamak iin daima hazrz ve yaamak iin lmeye yemin ettik. Doanclar Mitinginde bulunan hatiplerden birisi de Asri Trk Kadnlar Cemiyeti adna konuan bir hanmd. Bu hanm, zorla alnan Trk haklarndan sz ettikten sonra byk bir heyecanla yapt konumasnn bir blm yleydi; te hayat, ruhu Trk olan zmiri bugn Yunanllar aldlar. Belki yarn da sinemizden bir ey, kalbimizden bir hayat koparr gibi birer birer Konyamz, Bursamz hatta evet btn gzellikleriyle gzleri stne eken sevgili stanbulumuzu da isteyecekler. O zaman bu hayatmza zehirli trnaklarn takp her frsatta bizi biraz daha lme yaklatran bu ezici kuvvetler karsnda yine byle skun ve tevekkl ile mi yaayacaz? Ben buna hayr diyorum; biz kadnlar bu hak cihadnda en nde olacaz ve medeniyete riyalar syleyen varlklara her zaman lanetler, lanetler, lanetler.24 Doanclar Mitinginden sonra aadaki kararlar alnd; 1. Trklerin yaad btn yerler bir btndr paralanamaz. 2. En byk intikam, zorla alnm bir hakkn geri alnmas esnasnda ortaya kar. u anda bu intikam duygular teekkl etmitir. 3. Bu kararlar basn yoluyla btn dnyaya duyurulacaktr. 25 Kadky Mitingi (22 Mays 1919) Sicim gibi yaan yamur altnda 22 Mays 1919 gn yaplan Kadkydeki mitinge yaklak 20 bin kii katlmtr. Dier mitinglerdeki heyecan bu mitingde de vard. Bu mitingdeki hatiplerden birisi yine bir kadnd. Bir Trk kadn olarak kendisini tantan bu konumac ocuuna verecei nasihati esas alarak yapt heyecanl ve etkili konumasnda unlar sylyordu; Heyecanlarmz sndrlse bile gsmzde milliyetten yaplm bir kalp var ki onda yabancnn, bir dmann ne ihtiras ne korkusu yaar. Onun semalarn kaplayacak ancak havay istiklaldir. Ben kendimi hrriyeti kaybedilmi bir milletin kz olarak istiklalime nasl ulaacam syleyeceim. Bu beyanatm kollarmz balamak isteyenler iin dikkate ayan olmal. Olum bana, ben neyim diye ilk sorduu gn ona, semalardan haykran bir melek gibi, byk tarihi bir Trksn diye hitap edeceim. Bu ses,

1266

onun ruhunda ne frtnalar koparacak. Ninnisini sylerken bu gnleri yank sesle ruhuna syleyeceim. Ona byk Trk rknn arklarn terennm edeceim. Kundana mimarlarn yapt abideleri ileyeceim. Masallarda Fatihleri, Yavuzlar anlatacam. Mendilinde, kitabnda, czdannda, fesinde hep zmiri grecek. lrken ona, babamdan kalan altn fatihal klc, rafta sarl duran bayra bir miras olarak vereceim. Kulana bir vasiyet syleyeceim. te o gnden itibaren galiplerin takt zincirler zlmeye mahkumdur. nk o gn olumun kalbine ektiim hrriyet iekleri aacak, kzl isyan olarak taacak.26 Bu mitinglerdeki heyecanl konumalar birer hamasi konumalar olarak kalmamtr. Nitekim Mays ay iinde Akhisar cephesinde kocas ehit den bir kadn kocasnn nan kyne getirerek burada alt aylk ocuuna hitaben unlar sylemiti; Senin baban bir ko yiitti. Galiyada anakkalede savat lmedi. imdi yurduna, evine, ehline giren gavuru kovmak iin savarken ehid oldu. O, sen erkek dodun diye bayram yapmt. Seni yavuz bir erkek gibi grmek isterdi. Fakat gremedi. Ama ben seni yavuz gibi yetitireceim. Babann cn sen alacaksn. Kydeki kadnlar kyn yallaryla birlikte ehitin cenazesini defnettiler. ehitin ei byk bir metanet iinde cenazeyi defnettikten sonra unlar syledi; Bire on alamazsam bana Trk anas demesinler diye haykrd. Daha sonra ocuunu kz kardeine brakarak Kuvay- milliyeye katld.27 Birinci Sultan Ahmed Mitingi (23 Mays 1919) 23 Mays 1919 tarihinde yaplan Birinci Sultan Ahmed Mitingi imdiye kadar yaplan toplantlarn en geni katlml olanyd. Toplantnn Cuma gn yaplmas itiraki artrmt. Bu mitinge takriben 200 bin kiinin katlmt. O tarihlerde stanbulun nfusunun 1.300.00028 kii olduu dnlrse katlmn nemi anlalr. Bu byk mitingde hatipler arasnda air Mehmet Emin Bey ve Halide Edip Hanm gibi kiiler vard. Mehmet Emin Bey konumasnda; milli duygularn nnde her kuvvetin aciz kalacan ve ruhun ahlanmak zere olduunu ifade etti. Halide Hanm ise konumasnda; vatan iin gerekirse canmz seve seve verilebileceimizi ifade ederek byk ve cokulu kalabala u ifadelerle yemin ettirdi; Yedi yz senelik minareler, mavi semalar ile bize bakt bu gnlerde Osmanl bayra, Osmanl hakk iin can vermekten ekinmeyeceinize yemin ediniz.29 Miting heyeti tarafndan daha nce alnm baz kararlar halkn tasvibine sunulmu ve kabul edilmitir. Sz konusu kararlar unlard; 1. Bugn urada bir zamanlar yz bin trl tezahrat- milliyeye sahne olan bu meydanda toplanan bizler, stanbulun Trk Mslman halk, mukaddes vatanmzn haksz olarak igal olunan aksamnn tahliyesine kadar makam- muallay saltanat etrafnda demir bir ember gibi feday hayata hazrz 2. Bizler asrlardan beri tatbik edilen siyasete, gz boyama siyasetine artk katiyen itimat etmiyoruz. Siyasi ufuklarmzdaki kara bulutlarn ekilmekte olduunu gstermek isteyen riyakar,

1267

eytanetkar iaata, ufuktaki frtna fiilen bertaraf edilmedike, katiyen inanmyoruz. Heyecanlarmz kasden teskin etmek isteyenleri btn ruhumuzla telin ediyoruz. 3. Memlekette siyasi ihtirasn sustuunu, artk kalbimizde vatan endiesinden baka hibir endienin yer bulmamasn samimi ruhumuzla istiyor ve kk byk hepimiz buna ahdediyoruz. 4. Toplanacak olan uray- Saltanatn vatan ve millet iin hayrl kararlara vesile olmasn temenni ediyoruz. 5. Kararlarmzdan uzakta bulunan vatandalarmz ve bizim harekatmz takip eden yabanc gzlemcileri basn vastasyla duyurmak azmindeyiz.30 kinci Sultan Ahmed Mitingi (30 Mays 1919) kinci Sultan Ahmed Mitingi 30 Mays 1919 tarihinde yapld. Bu tarih de nceki mitingi gibi cumaya isabet ediyordu. Ancak mitingler yasaklanmt. Bu yasak ortam iinde halka bir beyanname datlarak Cuma gn duaya davet edildi. Sz konusu beyanname yleydi; Mslman! nmzdeki cuma gn resmi dua gndr. Bu gnde Fatih, Sultan Ahmed, Bayezd camilerinde Cuma namazndan sonra Mslman ve Trk yurtlarnn kurtuluu iin dua edilecektir. Vatann seven her Mslmann bu davete icabeti dini bir vecibedir. Camilerde, evlerde tazarru et. Duadan sonra Allaha ykselen kalbinde Sultan Ahmede btn Trk ve Mslmanlarn koaca byk bir genel toplantya gel. Sevgili vatann paralanyor, ldrc felaketler yayor. Camilerin, mukaddesatn ineyecekler. Gzlerini a, dindalarn, milletini dn; zmir facialarn ren. Anadolu senin kararn bekliyor. Hakszlklara kar feryat et. Alemin vicdanna hitap eden heyecanlarnla hakkn mdafaaya ve paralanan vatann imdadna ko. Bu mitingde kurtarc kararlarn ver ve kurtuluun iin almaya yemin et.31 Halka datlan beyannamelerde farkl camilere davet olunmakla birlikte daha ok Sultan Ahmed Caminde toplanlmas isteniyordu. Sultan Ahmedde miting iin gerekli tedbirler alnmt. Meydana siyah rtl bir krs konulmutu. Meydana toplanm bulunan rencilerin ellerinde zmir Trkndr ve Trk kalacaktr, Hak isteriz, ki milyon Trk ikiyiz bin Ruma feda edilemez, hak ve adalet, Osmanl topra Yunanistan olamaz gibi dvizler vard. Cuma namaz bittikten sonra cami iinde dua yapld. Daha sonra darya klarak baz hatipler ksa konumalar yaptlar. Hatiplerden Rasim Hoca konumasnda sz konusu igallerin karsnda gerekli tepkinin gsterilmediini belirterek bunun sebebi olarak meclisin durumunu gsterdi. Rasim Hocaya gre u andaki meclis, milletin sinesinden domamtr. Dolaysyla byle bir meclisin karm olduu hkmet yok gibidir.32 kinci Sultan Ahmed mitinginden sonra baz kararlar alnd. Bu kararlar unlard;

1268

1. Trkler Wilson prensiplerinden kendilerine ait olan 12. maddesinin tamamen uygulanmasn isterler. 2. Pek ok esir milletlere istiklal verilirken 650 seneden beri Anadoluda saltanat ve istiklale malik olan bir milletin esirlie itilmesi adalete uygun olamaz. Kararl bir ekilde hakkmz istemekte son dereceye kadar srar edeceiz. Biz, Trk ocuu tayan memleketlerin birliine vaki olan tecavz, medeniyet alemi nnde protesto ediyoruz.33 Anadoludaki Mitinger Erzurum Mitingleri (11 Mart, 16 Mays 1919) Erzurum, stiklal Sava esnasnda igale maruz kalmamtr. Anadolunun igal tehlikesinden en uzak yeri bu ehrimiz olmutur. Erzurumda btn Anadoluda olduu gibi vatan savunmas iin gerekli almalar yaplmtr. Bu ehrimizin tilaf kuvvetlerince igali uzak bir ihtimal olmakla birlikte Ermeni tehlikesi ile kar karya kalmtr. Gerek Ermeni tehdidi gerekse vatann dier ksmlarnn igali zerine Erzurumda lke savunmas iin gerekli almalar yaplmtr. 11 Martta yaplan ve halkn tamamnn katld bu gsteriden sonra ehzadeye padiaha verilmek zere bir muhtra verildi. Sz konusu muhtrada neye mal olursa olsun vatann savunulaca belirtiliyordu.34 11 Mart 1919 tarihinde Erzurumun dman igalinden kurtuluunun birinci yldnm vesilesiyle bir miting tertip edildi. Bu mitingde btn okullar kapatld. Byk bir kalabaln olutuu bu meydan toplantsndan sonra ehrin btn caddeleri gezildi. Bu tarihlerde ehzade Abdlhalim Efendi Erzurumda bulunuyordu. ehzadenin bulunduu evin nnde bir konuma yapld. zmirin igali zerine Erzurumda bir miting yapld. Bu mitinge byk bir kalabalk itirak etti. Miting sonrasnda padiaha, hkmete ve yabanc devletlerin temsilcilerine telgraflar ekilerek zmirin igali sert bir dille protesto edildi.35 zmir Maatlk Mitingi (14 Mays 1919) zmirde yaayan halk, ehrin Yunanllar tarafndan igal edileceini 14 Mays 1919 gn akama doru renmilerdi. Bir gn sonra igal balayacakt. zmir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ayn gn derhal bir Redd-i lhak komitesi tekil ederek btn Anadoluya durumu telgraflarla bildirerek gerekli tepkinin gsterilmesini istedi. Bu telgrafta yle denildi; zmir ve havalisi Yunana ilhak ediliyor. gal balad. zmir ve mlhakat kamilen ayakta ve heyecandadr. zmir son ve tarihi gnn yayor. Son imdadmza sizin gstereceiniz muavenete yetiecektir. Mitingler ve telgraflarla her yere bavurunuz ve vatan ordusuna ilhaka hazrlannz.36 Redd-i ilhak Cemiyeti dier taraftan iki deiik el ilan ile zmir halkn 14-15 Mays 1919 akam Maatlkta mitinge davet etti. 14 Mays 1919 gn bisikletlerle datlan iki farkl el ilanlarndan birisinin metni yleydi; Ey bedbaht Trk! Wilson presipleri unvan- insaniyetkaranesi altnda senin hakkn gasb ve namusun

1269

kirletiliyor. Buralarda Rumun ok olduu ve Trklerin Yunan ilhakn memnuniyetle kabul edecei sylendi ve bunun neticesi olarak gzel memleketin Yunana verildi. imdi sana soruyoruz. Rum senden daha m oktur? Yunan hakimiyetini kabule taraftar msn? Artk kendini gster. Tekmil kardelerin Maatlktadr. Oraya yz binlerle toplan ve ezici ounluunu orada btn dnyaya gster, ilan ve isbat et. Burada zengin, fakir, alim, cahil yok, fakat Yunan hakimiyetini istemeyen bir ezici ounluk vardr. Bu sana den en byk vazifedir. Geri kalma. Ac duymak ve felaket fayda vermez. Binlerle yz binlerle Maatlka ko ve Heyet-i Milliyenin emrine itaat et. Dier el ilannn metni yleydi; Kt muamele gren Trk! Memleketin Yunanllara veriliyor. Tepeden inme hakszla kar protesto ve reddetmek iin sesini ykselt. Bu gece btn Mslmanlarla Trk dostlar Yahudi maatlnda toplanacaklardr. Mmknse ocuklarnz alp getiriniz. Bu sizin son vazifenizdir. Orada bulunmay ihmal etmeyiniz, ey kt muameleye maruz kalan Trk!37 Bu ilanlarla birlikte zmir mfts Rahmetullah Efendinin talimatyla btn camilerde sala verildi. Halk vakitsiz okunan bu sala sesleriyle tela iinde maatlkta toplandlar. Meydana ateler yakld. Halk heyecan iindeydi. zmir mfts heyecanl ve duygulu bir konuma yapt. Konumasnda vatan sevgisinin imandan geldiini, zmirin asrlardr ezan sessiyle nladn, asla an seslerine bu milletin katlanamayacan ifade ederek szlerini yle tamamlad; Kardelerim! cierlerinizde bir soluk nefes, damarlarnzda bir damla kan kaldka, anavatannz dmana teslim etmeyeceinize Kuran- Kerime el basarak benimle birlikte yemin edin.38 Mftnn bu ars zerine meydanda bulunan halk tereddtsz yemin etti. Miting sabah saatlerine kadar srd. Denizli Mitingi (15 Mays 1919) zmirin igal edildii haberini alan Denizli mutasarrf Faik Bey igal haberini renir renmez bata mft Ahmet Hulusi Efendi, Belediye bakan Hac Tevfik Bey ve eraftan bazlarn toplayarak zmirden gelen telgraf okudu. Bu haber zerine orada bulunanlar belediye binas nnde bir miting tertip etmeye karar verdiler. Mitingin organizesini mft Hulusi Efendi stlendi. Halk, 15 Mays 1919 gn sabah saatlerinde nce mftlk binasnn nnde topland. Daha sonra buradan Ulu Camine getiler. Buradan sancak- erifi alarak belediye binasnn nne geldiler Meydanda toplanan halk son derece heyecanlyd. Burada Mft Hulusi Efendi bir konuma yaparak unlar syledi; Muhterem Denizliler! Bugn sabahn erken saatlerinde zmir Yunanllar tarafndan igal edilmitir. Bu tecavze kar hareketsiz kalmak, din ve devlete ihanettir. Vatana kar irtikap edilecek crmlerin Allah ve tarih nnde aff imkanszdr. Hemehrilerim! Karmza karlan dnk tebaamz Yunana biz malup olmadk. Onlar teki dmanlarmzn vastasdr Silahmz olmayabilir. Topsuz-tfeksiz, sapan talar ile de dmann

1270

karsna kacaz. stiklal ak, vatan sevgisi, haysiyet uurumuz ile kalbimizdeki iman ile mcadelemizin sonunda zaferi kazanacaz. Bu uurda can verenler ehit, kalanlar gazidir Sizlere vatannz dmana teslim etmenin aresiz olduunu syleyenler dman esareti altnda olanlardr. Onlar idare ve kararlarna sahip deillerdir. Bu vaziyette olanlarn emri ve fetvas aklen ve eran caiz makbul ve muteber deildir Korkmaynz, meyus olmaynz. Bu liva- hamdin altnda toplannz ve mcadeleye hazrlannz. Mftnz olarak cihad- mukaddes fetvasn ilan ve tebli ediyoruz.39 Denizlideki bu miting zmirin igalinden drt saat sonra yaplmt. Acpayam Mitingi Acpayamda mft Hasan Efendinin organize ettii miting 16 Mays 1919 tarihinde yapld. Bu miting de zmirin igalini protesto etmek iin yaplmtr. Acpayam mitinginin ardndan ayn gn sadarete bir protesto telgraf ekildi. Protesto metninde zmir ve havalisinin Yunana ilhak edileceinin haber alnd ifade edilerek, halkn heyecan ve galeyan halinde halinde olduu belirtiliyor, milli tarih, kltr ve halka ak bir tecavz olan bu teebbsn telin edildii ifade ediliyordu.40 Sarayky Mitingi Sarayky mitingi, 16 Mays 1919 tarihinde yaplmtr. zmirin igalini protesto etmek amacyla tertip edilen bu miting, Zincirlikuyunun bulunduu kk meydanda yaplmtr. Mitingde Mft Ahmet kr Efendi bir konuma yapmtr. Bu konumada dmana kar koymann dini ve milli bir grev olduunu, bunun iin tekilatlanp btn halkn gnll olarak dmana kar silahlanlmas gerei ifade edilmitir.41 Mula Mitingi (15 Mays 1919) 15 Mays 1919 gn zmirin igal edildiine dair telgraf Mulaya ulanca ayn gn halk Koca Handa mitinge davet edildi. Mitingde ilk konumay halkn sevgisini kazanm olan Bozykl Hac Sleyman Efendi yapt. Doktor Cemil (Baydur) ve Encmen Bammeyyizi Zekai (Erolu) da dier hatiplerdi. Hatipler konumalarnda Yunanllarn mutlaka kovulacan ifade ederek halk mcadeleye davet ettiler. Mitingden sonra iinde yedek subaylarn bulunduu bir miting heyeti kuruldu. zmir Reddi lhak Heyeti ile birlikte alma hususunda gr birliine varld.42 Afyon Mitingi (16 Mays 1919) zmirin igali Afyonda da infial uyandrmt. gal haberi geldii zaman derhal mftlkte bir durum deerlendirilmesi yapld. Toplantda bulunanlar Turunzade Yusuf Bey, Ethemzade Hac Hseyin Bey, Akosmanzade Hac Hseyin Efendi ve oullar, Nebil Efendi, Turunzade smail Bey gibi kiilerdi. Grme sonunda durumun halka bildirilmesi iin bir miting tertip edilmesine karar verildi.

1271

Miting yapldktan sonra ngiliz, Fransz ve talyan askeri mercilerine verilmek zere bir protesto metni hazrland. Protesto metni nce ngiliz komutanna gtrld. Heyetin banda mft Hseyin Efendi vard. ngiliz komutan ile yaanan tartma zerine heyet bakan protesto metnini ngiliz komutannn masasna brakarak oday terk etti. Mft bakanlndaki heyet daha sonra protesto metnini Fransz komutana iletti. Burada ilgin bir diyalog yaand. Fransz komutan heyete unlar syledi; Siz malup bir milletsiniz. Yunanllar zmirden kmazsa ne yaparsnz? Bir defa ellerinizden silahnz alnmtr, onlar nasl karacaksnz? Heyet bakan mft efendinin cevab yle oldu; biz malup deiliz, eer malup olsaydk boazlarmzdan harp gemileriniz geer, stanbulumuzu zapt ederdi. Biz geirtmedik. Elimizden silah alndysa bu Yunan gibi kk bir devlete teslim olup idaresi altna girmemizi gerektirmez. Fransz komutan ne yapabilirsiniz? Tekrar ediyorum, siz malup bir milletsiniz deyince heyet bakan mft efendinin cevab sert oldu. unlar syledi; Malubiyeti kabul etmeyiz. ayet byk devletler bizim iimizi grmez, szmz dilemezlerse biz kendi iimizi kendimiz grrz, kacak hadiselerden mesuliyet kabul etmeyiz. Yunan idaresi altna girmektense Trke has bir erefle lmeyi tercih ederiz. Ellerimizde sopa, balta, apa hasl her ne bulursak her birimiz bunlarla Yunanllara kar kar, diimizle balarn koparrz.43 Isparta Mitingleri (11-19 Haziran 1919) talyanlarn eitli teebbslerine ramen Ispartallarn gsterdii kararl tavr sonucunda ehir igal altna alnamamt. Yunanllarn zmiri igal edip ieriye doru ilerlemelerine zerine ehir erafndan Hafz brahim Beyin organize ettii bir protesto mitingi tertip edildi. 11 Haziran 1919 tarihinde yaplan mitingde Hafz brahim Bey bir konuma yapt. Konumasnda, Yunanllarn irtikap etmi olduu zulmleri ifade ederek yle bir arda bulundu; ocuklar! Baka are yok, silaha sarlmak lazm. Cihad fi sebilillah lazm.44 spartada ikinci miting bir hafta sonra yine hafz brahim Beyin nderliinde yapld. Bu miting daha kalabalkt. 18 bin kii katlmt. kinci mitingde Yunanlarn igallerinin yan sra talyanlarn igali de protesto edildi. brahim Bey bir konuma yaparak halk mcadeleye davet etmi orada bulunan halk da yemin ederek bu arya cokulu bir ekilde icabet etmitir. Mitingden bir gn sonra bir beyanname kaleme alnarak Ispartann btn kylerine datlmtr. Isparta Mdafaa- Vataniye Heyeti adna Tahir Paazade Hafz brahim Bey imzasyla gnderilen beyannamede eli silah tutan herkes vatan iin mcadeleye davet ediliyordu.45 Sz konusu beyannamede ayrca u hususlar belirtiliyordu; Livamzn eli silah tutanlar seve seve canlarn feda edebileceklerdir. Merkez kasaba ve mlhakatnda tekil edilmi on be mntkada

1272

fedakar ulema ve nasihatlarmzn gayretleri sayesinde, mcahitlerimizin says bini bulmutur ve emre hazr bir ekilde beklemektedirler.46 Konya Mitingleri (15-16 Mays 1919) Konyada mitingler Hkmet meydan ve Alaaddin Tepesinde yaplmtr. stiklal Savann ilk safhasnda ilk miting zmirin igali haberi zerine yaplmtr. zmirin igal haberi Konyada duyulur duyulmaz telin mahiyetinde ehirde byk bir miting tertip edildi. Bir gn sonra ayn miting tekrarland. Bu mitinglerden sonra bir beyanname hazrland. zmir iin vatanperver gsteri bal altnda hazrlanan bildirinin altnda Konya Belediye Bakan Hakk Bey, Mevlevi eyhi Ahmet Adil Efendi ve eraftan baz kimselerin imzalar vard.47 Konyada zmirin igaline tepki olarak yaplan mitinglerin dnda da baz mitingler tertip edilmitir. Bunlardan birisi Vali Cemal Beyin uygulamalar ve igaller karsnda ortaya koyduklar tepkidir. Ermenileri koruduu iin Artin lakab verilen bradl Cemal Bey, Kuvay- aleyhinde faaliyet gsteriyordu. Eyll 1919 tarihinde Sivasl Ali Kemali, Mehmet Vehbi Efendi, Gilisral Hac Tahir Efendi, Mft Yalval mer Vehbi Efendi ve dier vatansever Hkmet meydannda toplanarak vali ve gerekletirilen igal aleyhinde bir miting yaptlar. Bu mitingde alnan karar yleydi; Vali burada ngilizlere ve talyanlara istinad ederek uygulamalarda bulunmaktadr. Konyadaki igalci glere dayanlarak uygulama yaplamaz. ayet talyan ve ngilizlerin bu kadar az kuvvet ile igallerine ses karlmazsa bu igalcilere cesaret gelecektir. Bylece dier ehirlerimiz de igal edilecektir. Lakayt kalnamaz. Vali Konyadan uzaklatrlmaldr.48 Halkn ortaya koyduu bu tepki zerine Vali Cemal Bey Eyll aynn sonuna doru Konyadan kamak zorunda kalmtr.49 26 Ocak 1920 ylnda 20 bin kii50 ile yaplan mitingdir. Bu mitingde Lloyd Georgeun ald karar protesto edilmitir. Georgeun ald karar, bakentin stanbuldan Anadoluya nakli idi. Bu mitingde sz konusu kararn kabul edilemez olduu ifade edilerek tilaf Devletleri komiserlerine protesto telgraflar ekilmitir.51 Bir baka miting 28 Ocak 1920 tarihinde yapld. Bu mitingin sebebi, talyanlarn ve ngilizlerin basksyla Milli Mcadele taraftar yayn yapan Ot gazetesinin kapatlmasyd. Bu mitingde Svasl Mderris Ali Kemali Efendi yapt konumasnda unlar sylemitir; Ey Konyallar! Bugn Ot kapatmlarsa yarn baka bir t kacak, bizi asla susturamayacaklardr. Susmayacaz, bir dilimizi keserlerse bin dille haykracaz.52 Mitingden sonra Sivasl Ali Kemali Efendi, durumu Ankarada Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paaya bildirmitir. Mustafa Kemal Paa verdii cevapta yeni bir gazete karlmasn, protestolara devam edilmesini, fakat iddete bavurulmamasn istemitir. Daha sonra Konyada t gazetesinin yerine Nasihat gazetesi karlmaya balanmtr.

1273

ngilizlerin 16 Mart 1920 ylnda stanbulu igal etmeleri zerine Konyada yine Alaeddin Tepesinde byk bir miting tertip edilmitir. Milli Mcadele tarihimize Byk Konya Mitingi eklinde geen bu heyecan dolu nmayite Ali Kemali Efendi yine n saflardayd.53 Bursa Mitingi (20 Mays-10 Ekim 1919) zmirin igal haberi Bursaya ulatnda ehirdeki btn siyasi partiler bir araya gelerek 20 Mays 1919 tarihinde bir protesto mitingi tertip etmilerdir. Mitingde eyh Servet Efendi bir konuma yapt. Bu heyecanl konumasnda Servet Efendi, btn halkn zmirin anavatandan ayrlmasn grmektense onun enkaz altnda lmeyi tercih ettiini ifade etmi ve vatann savunulmas konusunda halk yemin etmeye davet etmitir. Halk bu davete btn samimiyetiyle katldn haykrarak ifade etmitir. Mitingden sonra stanbul Hkmetine, tilaf mmessillerine protesto telgraflar ekilmitir.54 10 Ekim 1919 tarihinde ikinci bir miting tertip edilmitir. Bu mitingin amac Kuva- Milliyeyi desteklemekti. Camilerde, halkn tamamen Kuvay- Milliye etrafnda toplanmas gayesiyle faaliyetlerde bulunulmaya balanmtr. Mitingin yapld Cuma gn bir bildiri hazrlanarak btn camilerde halka tebli edilmitir.55 Zonguldak Mitingi (15 Mays 1919) zmirin igali Zonguldakta duyulur duyulmaz burada da bir protesto mitingi tertip edilmitir. Miting sonunda sadarete bir protesto metni gnderilmitir. Bu telgrafta Yunan igalinin Trklerin kalbinde byk yaralar at ifade edilerek unlar belirtilmitir; zmirsiz bir Trk, basz bir ceset halinde kalacandan bu kymetli uzvumuzu kaybetmektense malmz ve hayatmz bu uurda fedaya hazrz. Bu sebeple, igal keyfiyetini Zonguldak slam ahalisi btn varl ile protesto eder ve sevgili zmirimizin mukadderat hakknda tilaf Devletlerince yaplan muamelenin dzeltilmesi iin, hkmetimizin yapaca teebbs ve almalara btn kuvvetimiz ile yardmc olacamz arz ile hayrl neticeleri sabrszlkla intizar ederiz.56 Anadoludaki Dier Mitingler Aydn Mitingi (15 Mays 1919) zmirin igali zerine Aydnda bir miting yapld. 15 Mays 1919 tarihinde yaplan bu mitingde hatipler heyecanl ve duygulu konumalar yaptlar. Miting sonunda Anadoludaki btn Mdafaa-i Hukuk cemiyetlerine telgraflar ekildi. ekilen telgraflarn metni yleydi; zmirin igali malumunuzdur. zmir ile irtibatmz kesilmitir. Skun ve itidali muhafaza ediniz. Hukuk- Milliyemizi temin edecek olan silahl bir tekilat tekil etmede vakit kaybetmeyiniz.57 Kilis Mitingi (17 Mays 1919)

1274

Mart 1919 tarihinden itibaren Ermeniler Kilise saldrlar dzenlemeye balamlard. Ermeniler tarafndan pazardaki satclarn mallar yamalanyor, camilerdeki hal ve kilimler gasbediliyordu. Tam bu sralarda zmirin igalinin Kiliste duyulmas zerine halk galeyana geldi. Kilisliler, 17 Mays 1919 tarihinde Turan Mektebinin nnde toplanarak bu igali protesto ettiler. Toplant sonunda bir protesto beyannamesi kaleme alnmt. Bu beyanname bir muhtra eklinde sadarete gnderildi. Bahse konu muhtrada; Kilisin %90nn Trk nfusunun tekil ettiini bu itibarla Kilisin Osmanl Devletinden ayrlmasnn asla mmkn olmad belirtilmitir.58 Eskiehir Mitingleri (17 Mays, 7 Haziran 1919) Eskiehirde zmirin igaline tepki olarak iki mitingi dzenlenmitir. Bunlardan ilki 17 Mays 1919 tarihinde zmirin igali zerine yaplmtr. kinci miting, 7 Haziran 1919 tarihinde yaplmtr. Bu mitinge on bin kii katlmtr.59 ehrin nfusu o tarihlerde 19 bin kiiydi.60 Bu durumda halkn yarsndan fazlas katlm demektir. Adapazar Mitingi (24 Mays 1919) Adapazar, Anadoluya geirilen silah ve cephanenin intikal gzergah zerinde olmas bakmndan nem arz eden bir konuma sahipti. Buradaki tepkiler zmirin igaliyle en yksek seviyeye kmtr. 24 Mays 1919 tarihinde tertip edilen mitinge 120 bin kii itirak etmitir. Bu miting, zmit Redd-i lhak Cemiyeti tarafndan dzenlenmitir.61 Edirne Mitingi (16 Mays 1919) Edirnede zmirin igali duyulunca halk sadarete protesto telgraflar ekmitir. Ayn zamanda igalden bir gn sonra Sultan Selim Camiinde Cuma namazn mteakip byk bir kalabaln itirak ettii bir miting tertip edilmitir. Bu miting, Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi ve Mftln organizesi ile dzenlenmitir. 62 orlu Mitingi (23 Mays 1919) zmirin igal edildiine dair haber orluya ulat zaman halk, 16 Mays 1919 tarihinde sadarete protesto telgraflar ekti. Daha sonra 23 Mays 1919 tarihinde Fatih Camiinin nnde byk bir miting dzenlenmitir.63 Bu mitinge 20 bin kii itirak etmitir. Kastamonu Mitingleri (16 Mays 1919) zmirin igali Kastomonulular tarafndan renilince halk ok heyecanlanm hemen bir gn sonra 16 Mays 1919 tarihinde il merkezi ve ilelerde mitingler ve protestolar yaplmtr. Milli yas ilan edilmitir. Kastamonuda halk 16 Mays 1919 gn Samanpazarnda toplanm ve zmirin igalini telin etmilerdir. Sonu

1275

Miting szlklerde yle tanmlanmaktadr; Gsteri maksadyla yahut bir hadiseye dikkat ekmek iin yaplan ak hava toplantsna denir64 Trk milleti stiklal Savann ilk safhasndaki mitingleri dzenlerken iki ama gtmtr. Bunlardan birisi, millet olarak var olduunu ispat etmekti. Gerekten Balkan felaketi ve Birinci Dnya Sava gibi son derece ypratc muharebelerden km olan Trk milleti, mecalinin sonuna gelmiti ama bitmemiti. Vatann savunacak kadar kuvveti, enerjisi ve iman vard. Bu gce ve enerjiye dayanarak var olduunu meydanlarda ortaya koymutur. Mitinglerden ikinci olarak gdlen ama, temsil mevkiinde bulunanlarn dikkatlerini ekmekti. Temsil makamnda bulunanlar her zaman grevlerini hakiki anlamda yerine getiremeyebilirler. Bunun sebepleri farkl olabilir. Burada bu sebepler zerinde durmak istemiyoruz. Trk milletinin yapm olduu bu mitinglerde vatann sahipsiz olmad en ak ekilde ifade edilmitir. stiklal Savann ilk safhasnda (Kasm 1918-Haziran 1919) dzenlenen mitinglere baktmz zaman takriben yarm milyonu akn bir katlmn gerekletiini grrz. Yarm milyon insan azmsanacak bir rakam deildir. Sadece stanbulda drt merkezde dzenlenen mitinge 300 bin cvarnda insan katlmtr. Bu insan says stiklal Savann balarnda Anadoludaki 9 vilayetin nfusuna eittir.65 Bu devrede Anadoluda tertip edilen btn mitingleri dikkate aldmz zaman yukarda da belirttiimiz gibi yarm milyon insann itirak ettiini grrz. Bu verilen rakamlar bizim tesbit edebildiimiz rakamlardr. Anadolunun her tarafnda kendi nfusuna uygun olarak mitingler tertip edilmitir. Bizim inceleme konusu yaptmz illerdeki mitinglere itirak eden insan says stanbul ve zmir istisna edilirse Anadolunun hemen hemen btn illerinin nfusuna eittir.66 Btn bunlar Trk milletinin uyank ve vatann savunmaya kararl olduunun en bariz iaretleridir. Mitinglerin yapld tarihe baktmz zaman Mays aynda younlatn grmekteyiz. Bilindii gibi 15 Mays 1919 tarihinde zmir Yunanllar tarafndan igal edilmitir. Mitinglerin Mays aynda younlamasnn sebebi bu igaldir. Bunu yle yorumlayabiliriz; Trk milleti vatann paralanamaz bir btn olduuna inanmakta ve onu savunmakta kararldr. Vatan, tpk bir insan vcudu gibi dnlmektedir. Vcudun herhangi bir yerinde yaralanma olduu zaman dier ksmlar bu acy hisseder. zmirin igali btn yurtta byk bir infial meydana getirmitir. zmirden yurdun drt bir yanna igal haberi ulatrlm ve bu igal telgraflar Trk milletini adeta tetiklemitir. Yunanllarn zmiri igal ettikleri gn derhal btn yurtta protesto mitingleri tertip edilmeye balanmtr. Mays aynda younlaan mitingler gstermitir ki, Trk milleti vatann paralanmasna kaytsz kalamaz. stiklal Savann ilk safhasnda tertip edilen mitinglere baktmz zaman bunlarn bir halk organizasyonu olduunu grrz. Bunun anlam udur; Trk milleti tepki gstermek konusunda iradesini ortaya koymaktadr. Bu, milli irade demektir. Milli irade ise stiklal Savann orijinini tekil etmektedir. Mustafa Kemal Paa, Trk milletinin bu eilimini fark etmi ve Milli mcadeleyi bu mefkure erevesinde gerekletirmitir. Mitingler bir tepkinin ortaya konulmasna araclk eder. stiklal Savann ilk safhasndaki mitinglerde Trk milleti igallere kar sadece bulunduklar mahallerde tepkilerini gstermediler. Ayn zamanda mitinglerde aldklar kararlar lke ve dnya kamuoyuna telgraflar ve basn yoluyla intikal

1276

ettirdiler. Bu bilgilendirme ite milli iradenin canlanmasnda etkili olurken harite Trk stiklal Sava konusunda bir sempatik havann domasna vesile olmutur. 1 2 3 Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul-1953, s. 129. Atatrkn Sylev ve Demeleri, stanbul-1945, s. 13. ngiltere, mtarekeden hemen sonra Trkleri stanbuldan tamamen uzaklatrmay

dnmt. Fakat tilaf Devletlerinin kendi aralarndaki gr farkllklar, Mslman smrgelerin gsterecei tepkiler ve Anadolunun Boleviklere temayl ihtimali gibi sebeplerle sonradan bu dncesinden vazgemitir. 4 stanbula ilk olarak 8 Kasm 1918 tarihinde Galata rhtmna yanaan Adrian gemisinden

kan iki Fransz subay ayak bast. 13 Kasm 1918 tarihinde yaklak 60 paradan oluan tilaf donanmas stanbul Limanna demirledi. Bunlardan 22si ngilizlere, 12si Franszlara, 17si talyanlara, 4 Yunanllara aitti. Tansel, a.g.e., C. 1, s. 55; 15 Kasma kadar gelen gemi says 167ye ykseldi. Karadan ve denizden giri yapan tilaf kuvvetlerinin ounluunu ngiliz birlikleri tekil ediyordu. stanbula giren tilaf Devletlerine ait asker says yleydi, 2616 ngiliz, 540 Fransz, 470 talyan. Karadan stanbulda giriler Trakya zerinden demiryolu ile yaplyordu. Bk. Mehmet Temel, gal Yllarnda stanbulun Sosyal Durumu, Ankara-1998, s. 4. 5 6 7 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C. 1, stanbul-1991, s. 24-25. Temel, a.g.e., s. 14-15. Komisyonlarn grev ve yetkileri iin bk. Clarence Richart Johnson, stanbul 1920, (ev.

Snmez Taner), stanbul-1995, s. 103-107, (nakleden: Temel, a.g.e., s. 18, not. 40). 8 9 10 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, C. 1, stanbul-1983, s. 161-162. Temel, a.g.e., s. 184. Venizalosa gre stanbul, Beyolu, skdar ve atalca blgesi de dahil olmak zere

1.173.670 nfus vard. Bu nfusun ancak 449. 114 Trkt. Geri kalan ksm iinde 364. 450 kiiyle kalabalk bir grubu Rumlar tekil ediyordu. Venizalosun planna gre Trkler stanbulda kalmayacakt. O halde buras Yunanllara verilmesi gerekiyordu. Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, 1919-1922, Ankara-1975, s. 73. 11 Hrisantos ve Zafiri etesi, Tatavla (Kurtulu), Feriky, Papazkykprs, Yeniehir,

Dolapdere ve Kalyoncukulluu blgelerinde faaliyet gstermitir. ngilizler tarafndan para ve silah destei salanmtr. Bu etelerin ele balar uzun takip ve mcadele sonunda Trk polisi tarafndan ldrlmtr. Zafiri etesinin ele bas olan Zafiri de uzun bir mcadeleden sonra ldrlmtr. Bu ekyay ldren ikinci ube Mdr Yardmcs Faik Beye, sadrazam tarafndan 10 lira mkafat ve nc dereceden mecidi nian verilmitir. Bkz. Temel, a.g.e., s. 190-191.

1277

12

Todori etesi, ile cvarnda faaliyet gstermitir. Bu ete, Kuvay- Milliye mfrezelerinden

Demir Hulusi Bey grubuyla, Sadk Baba ve Osman Kaptan tarafndan bertaraf edilmitir. Bk. Temel, a.g.e., s. 191. 13 skdara bal, Kkbakkalky, Bykbakkalky, ile Yeniky Kartal, Pendik,

Anadoluhisar ve Bostanc blgelerinde faaliyet gstermitir. Bu ete, Milli Alemdar adnda bir Kuvay- Milliye mfrezesi tarafndan imha edilmitir. Bk. Temel, a.g.e., s. 192. 14 Kommit etesi, Boyalk ve Karaky cvarnda faaliyet gstermitir. Bu blgedeki

mfrezeler tarafndan imha edilmitir. Bk. Temel, a.g.e., s. 193. 15 Milto etesi, Paaky cvarnda faaliyet gstermitir. skdar mutasarrf tarafndan

faaliyetlerine son verilmitir. Bk. Temel, a.g.e., s. 193. 16 Milti Kaptan etesi, Bykbakkalky, Kkbakkalky ve Paaky cvarnda faaliyet

gstermitir. Bu ete saldrlarn zellikle Rumlara yneltmitir. Tecavzlerde bulunmu, Hristiyan kzlar karm, hara vermek istemeyenleri katletmitir. tilaf devletleri tarafndan himaye gren bu ete iledii btn sular Kuvay- Milliye zerine yklemitir. Bu ete, Kuvay- Milliye mfrezesi elemanlarndan Bulgar Sadk atarfndan ortadan kaldrlmtr. Bk. Temel, a.g.e., s. 194. 17 Mtareke yllarnda stanbul ve cvarnda faaliyet gsteren Rum ve Yunan eteleriyle ilgili

geni bilgi iin bk. Temel, a.g.e., s. 186-203. 18 1919 ylnda stanbuldaki yanan ev says ve semtleri unlardr. Bayezd-Taodalarnda

18 ev, skdarda 14 ev, Nianta-Tevikiyede 65 ev, inili Odalarda 15 ev, NiantaEminefendide 15 ev olmak zere 127 ev yanarak kl olmutur. Bk. Temel, a.g.e., s. 153-159. 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Kemal Arburnu, Milli Mcadelede stanbul Mitingleri, Ankara-1951, s. 9. Arburun, a.g.e., s. 10. Arburun, a.g.e., s. 11. Arburun, a.g.e., s. 12-14. Arburun, a.g.e., s. 14-16. Aruburnu, a.g.e., s. 21-23. Arburnu, a.g.e., s. 24. Arburnu, a.g.e., s. 32-36. Nzhet Bulca, 30 Austos Zaferine Doru, stanbul-1949, s. 20.

1278

28 s. 16. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 67. 41 42

Tevfik avdar, Milli Mcadeleye Balarken Saylarla Durum ve Genel Grnm, ?-2001,

Arburnu, a.g.e., s. 44. Arburnu, a.g.e., s. 48. Arburnu, a.g.e., s. 56-57. Tansel, a.g.e., C. 1, s. 251. Arburnu, a.g.e., s. 49-56. Tansel, a.g.e., C. 1. s. 143. Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede Erzurum, Erzurum-1940, s. 63. Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul-1960, s. 27. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara-1971, s. 70. Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, C. 19, s. 25. Cemal Kutay, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, Ankara-1973, s. 51-52. Nuri Kstkl, Milli Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara-1990, s. 66-

Kstkl, a.g.e., s. 67, 93. lhan Tekeli, Selim lkin, Eedeki Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak

Heyet-i Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, Ankara-1989, s. 144. 43 44 45 46 47 48 49 elik, a.g.e., C. 1, s. 214-215. Kstkl, a.g.e., s. 73. Bayar, a.g.e., C. 7, s. 2126-2127; elik, a.g.e., C. 1, s. 230. elik, a.g.e., C. 1, s. 231. elik, a.g.e., C. 1, s. 248. Ahmet Atalay, Milli Mcadelede Konya Kuva-y Milliyecileri, c. 1, Konya-1997, s. 14. Vali Artinli Cemal Bey, Eyll aynn son gnlerinde Konyadan katktan sonra yerine

vekaleten Mehmet Vehbi Efendi seildi. Bu seim Konyadaki Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin ileri

1279

gelenleri arasnda yapld. Sadi Irmak Mehmet Vehbi Efendinin greve getirilii ile ilgili olarak Tarihimizde seimle gelen ilk vali deerlendirmesinde bulunmaktadr. Bk. Atalay, a.g.e., C. 1., s. 15, not. 68. 50 51 52 53 O tarihlerde Konyann nfusu 1. 038. 000di. Bk. avdar, a.g.e., C. 16. elik, a.g.e., C. 1. s. 257. Mehmet nder, Milli Mcadelenin Yannda ve Safnda t Gazetesi, Ankara-1986, s. 12. Ahmet Avanos, Milli Mcadelede Konya, Seluklu niversitesi SBE, Doktora Tezi, Konya

1988, s. 381 (nakleden; elik, a.g.e., C. 1, s. 259-260). 54 55 56 57 58 59 60 61 62 elik, a.g.e., C. 1. s. 363. elik, a.g.e., C. 1. s. 367. elik, a.g.e., C. 1, s. 389. Tansel, a.g.e., C. 1, s. 243. Recep elik, Milli Mcadelede Din Adamlar-2, stanbul-1999, s. 130-131. elik, a.g.e., C. 1, s. 196. avdar, a.g.e., s. 18. elik, a.g.e., C. 1. s. 359. Zekai Gner, zmirin gali Olaynn Trakyadaki Tepkileri, Atatrk Aratrma Merkezi

Dergisi, C. IX, S. 27, Temmuz-Kasm 1993, s. 567-568. 63 64 65 Vakit, 26 Mays 1919 (nakleden; elik, a.g.e., C. 1, s. 349). Trke Szlk, c. 3, MEB, Ankara-1996, s. 1994. stiklal Savann balarnda baz vilayetlerin nfusu yledir; Eskiehir 19 bin, Samsun

20 bin, Ktahya 22 bin, Ankara 27 bin, Trabzon 35 bin, Erzurum 38 bin, Antep 43 bin, Sivas 43 bin, Kayseri 49 bin. Bu illerimizin toplam nfusu 296 bindir. Yani stanbulda yaplan mitinglere yakn bir rakamdr. Bk. avdar, a.g.e., s. 18. 66 Bursa 76 bin, Adana 64 bin, Konya 44 bin, Kayseri 49 bin, Sivas 43 bin, Antep 43 bin,

Erzurum 38 bin, Trabzon 35 bin, Ankara 27 bin, Ktahya 22 bin, Samsun 20 bin, Eskiehir 19 bin. Bk. avdar, a.g.e., s. 18.

1280

zmir'in Yunanllar Tarafndan gali (15 Mays 1919) / Do. Dr. Mustafa Turan [s.756-764]
Afyon Kocatepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1914 ylnda Almanyann yannda I. Dnya Savana katlan Osmanl Devleti, drt yl eitli cephelerde zor artlar altnda mcadele etmi ve kaynaklarnn byk bir ksmn kaybederek 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtrekesini imzalayarak savatan yenik kmtr. Bu yenilgi sonunda Osmanl topraklarn paylamaya girien galip devletler, mtareke ile gvenliklerini tehdit edecek bir durum olduunda herhangi bir stratejik yeri igal etme hakkn elde etmilerdir. Esasen I. Dnya Sava sonunda ark Meselesinin mutlaka halledileceini, bu yolda Fransa ile mutbakat salandn belirten ngiliz Babakan Lloyd George, meselenin zmn, Trklerin Avrupadan karlmalarna ve ancak yararl olduu lde, Anadoluda bir mddet kontrol altnda kalabileceklerine balyordu.1 Lord Curzon da 1918 yl balarnda, yaklak be yz yl Avrupa politikasnda entrika ve yolsuzluk kayna olan Trklerin Avrupadan kovulmalarnn gerektii grndedir.2 Taraflarndan hibir tahrike mruz kalmadan harbe giren ve Almanyann samimi ve pek faydal mttefiki haline gelen Trklere kar hibir taahhtlerinin olmad fikrinde olan ngilterenin3 bu dncesini Milli Mcadele boyunca devam ettirdii grlecektir. 18 Ocak 1919da Pariste Osmanl topraklarn paylamak iin toplanan Mttefiklerin, Osmanl miras zerinde anlamakta glk ektikleri asl mesele, daha nce talyaya vaad edilen topraklarn verilip verilmeyecei meselesi olmutur. 1917 ylnda imzaladklar St. Jean de Maurienne Gizli Anlamas ile Bat Anadolunun zmirden Konyaya kadar geni bir blgesi talyan nfz blgesi olarak tespit edilmi idi. ngiltere ve Fransa kendi karlarna zarar verecei dncesiyle bu anlamay geersiz saymay uygun bulmutur.4 Amerika Cumhurbakan Wilson bile, Bat Anadoludaki Rumlarn Trklerin boyunduruundan kurtarldktan sonra talya boyunduruuna terk edilmemesi ve bu insanlarn yaad Trk topraklarnn Yunanistana balanmas kanaatinde idi.5 Bu anlay ierisinde zmir blgesinin Yunanistana verilmesi talyanlarn iddetli itirazlarna ramen kabul edilmitir.6 Anlalan odur ki, Anadoluda stlenecek ve Dou Akdenizi kontrol edecek kuvvetli bir talya, ngiltere ve Fransa iin nemli bir tehdit oluturabilirdi. Bu sebeple ngiltere ile Fransa, talyann Akdenizde kendileri iin tehlikeli olabilecek yaylmasn engellemeyi mmkn klacak vastay Yunanistann Anadolu zerindeki emellerinde bulmulardr. Yaplan gizli anlamalarn hibirisinde Yunanistann ad dahi gememesine ramen, Trklere kar savaa katlma bedeli olarak Yunanistana Aydn vilyeti7 vaad edilmitir. Bu, Yunan emelleri ve Megali deas8 iin de byk bir frsatt. Yunan igali, sadece kendilerine vaad edilen bu alanla kalmayacak, Megali deann gerekletirilmesi ynnde genileyecektir.

1281

Gerek igallerin balamasndan nce, gerekse igaller baladktan sonra Trklerin, Anadoluda yaplacak igallerde, Yunan kuvvetlerinin bulunmamas veya daha nceden dier devletler tarafndan syi salandktan sonra Yunan kuvvetlerinin gelmesi ynndeki istekleri,9 dikkate alnmam ve ustaca yrtlen ngiliz siyseti ile sonusuz braklmtr. 13 Kasm 1918 tarihinde stanbulun igalinde10 olduu gibi zmirin igalinde de Mttefik kuvvetler iinde Yunan askerleri yer almtr. Trkler, zmirin igalinde de Yunanllarn bulunmalarn istemedikleri gibi en bedbin olanlarda bile Yunanllarn zmiri igal etmeleri ihtimali dnlmyordu.11 Ancak olaylar, bu istek dorultusunda gelimemitir. Mttefik Filonun Bakomutan ngiliz Visamirali Calthorpe, 14 Mays 1919 gn 17. Kolordu Kumandan Miralay (Albay) Ali Nadir Paaya verdii nota ile zmir istihkmlar ile mdafaa tedbirlerini haiz arazinin, mtarekenin 7. maddesine dayanarak tilaf Devletlerince igal edileceini bildirmitir.12 14 Mays 1919 gn Amiral Webb tarafndan Damat Ferit Paaya bir nota verilerek, Paris Konferans kararna gre zmir istihkmlarnn tilf kuvvetleri tarafndan igal edilecei bildirilmitir.13 Osmanl Hkmeti, bunun zerine devlet ve millet haklarnn korunmas iin skn ve vakrn muhafazas lzmunun halka tavsiye edilmesini Dhiliye Nezretine tebli etmitir.14 Amiral Calthorpe da 14 Mays sabah, zmir Valisi zzet Beye bir nota vererek, zmir istihkmlarnn tilf devletleri tarafndan igal edileceini bildirmitir. Bu notada da igalin Paris Konferansnn karar ile olduu belirtilerek nemle gereinin yaplmas istenmitir.15 Daha sonra Amiral Calthorpe tarafndan Ali Nadir Paaya ikinci bir nota16 verilmi ve zmirin Mttefikler adna Yunan kuvvetleri tarafndan igal edilecei, ehirde gereken gvenlik tedbirlerinin alnmas, bu amala btn askerin Klada bulundurulmas, igalden sonra da Yunan kumandannn arzusuna gre hareket edilecei Dvel-i muazzama donanmasnn nazr- dikkate alnmas tehdidiyle bildirilmitir.17 Yine durum, Ali Nadir Paa tarafndan l5 Mays 1919da Harbiye Nezretine bildirilmi ve zmirdeki btn ktalara ve messeselere, verilen notaya uygun bir tebligat yaplmak suretiyle, skn ve asayiin muhafazasna allmtr.18 Bu arada Lloyd George da, Amiral Calthorpea, Yunan karmasnn gvenliini salamak emrini vermitir.19 Btn bu bilgilerden anlalaca zere Trk makamlarna nce zmirin tilf kuvvetleri tarafndan igal edilecei, sonra da tilf devletleri adna Yunan kuvvetleri tarafndan igal edilecei bildirilmek suretiyle mesele bir oldu bittiye getirilmitir. Bylece Trk idarecilerinin mdafaa tedbirleri almalar nlenmitir.20 Ayrca, 14 Mays gecesi, Trklerin ertesi gn yaplacak igale kar direnme hislerini sarsmak amacyla Trk mahallelerindeki evlere Rumlar tarafndan basknlar yaplm, silah ve malzeme aranmtr.21 zmir evresindeki istihkmlar, 14 Mays sabah tilf kuvvetleri tarafndan igal edilmitir. zmirin igali sadece istihkmlarla snrl kalmam, 14 Maysta bu i tamamlandktan sonra Yunanllar tarafndan ehrin igaline geilmitir.

1282

15 Mays 1919 sabah, zmiri igal etmek zere 20yi akn nakliye gemisi ile Yunan I. Frka askerleri limana ktlar. Karaya kan Yunan askerlerinin 50.000 kii kadar olduklar tahmin edilmekte22 olup, daha sonra zmire mtemdiyen Yunan askeri gelmitir. Yunan gal Komutan Zafiriu, igali mteakip, bir beyanname yaymlamtr. Ahenk gazetesinde yaymlanan beyannamede23 Zafiriu, Mttefiklerin muvafakatyla zmir ve civarnn igal edildiini, igalden maksadn mevcut kanunlarn korunmas suretiyle btn ahlinin rahatnn temini olduunu, mlkiye ve diniye memurlarnn vazifelerinin icras hususunda Yunan asker kuvvetlerinden her an yardm isteyebileceklerini, askerin kendilerine hrmetkr davranacan, kumandanln kapsnn her zaman arz olunacak ikyetlere keml-i efkatle ak olacan, herkesin sknetle iiyle gcyle megul olmasn ve vatanlar hakknda mtareke devletlerince verilecek karar itimatla beklemelerini tavsiye etmekteydi.24 Bundan sonra yaymlanan beyannamelerin hepsinde, zmiri igalden maksadn ad bir kontrol grevinden ibaret olduu, hkmetin ve Osmanl hakimiyetinin baki olduu sylenmekte ise de maksadn byle olmad ksa srede anlalacaktr. Yunan askerlerini karlamak amacyla, yerli Rumlar Kordonboyuna toplanmlardr. Elleri iekler ve bayraklarla dolu Rum kzlarnn zerlerinde mavi-beyaz kumatan dikilmi elbiseler vard.25 Rumlar, ellerindeki Yunan bayraklarn sallyor, iekler, alklar ve Zito Venizelos barlaryla, Yunan askerlerini selmlyorlard. Rhtmdaki btn binalar, Yunan bayraklaryla donatlmt. Vapurlar ve fabrikalar srekli ddk ttryor, bata Aya Fotini olmak zere kiliselerin anlar durmadan alyordu. Bandolar da, Yunan mill marn almaktaydlar.26 Metropolit ve rahipler diz km, alayarak ve ilhiler syleyerek Yunan bayraklarn pyorlard.27 zmir Rum Metropoliti Hrisostomos, arkasnda bir grup papazla Albay Zafiriuya gelerek Ho geldiniz dedikten sonra, Yunan milletinin 3000 yllk bir ayrlktan sonra ve buradaki rktalarn Trklerin zulmnden ve esaretten kurtardklarndan dolay Tanrya minnet ve kran duygularn sunmu ve sevin gzyalar iinde gelenleri takdis etmitir.28 Takdis mersimi bittikten sonra Yunan askerleri yry nizamna geti. Askerlerin nnde Rum genlerinden bir grup ve bu grubun banda bir Rum palikaryas, bayrak tayarak Yunan igal kuvvetlerine nclk etmekte idi. Metropolit Hrisostomos da bu grubun banda gidenlerdendi.29 gal kuvvetleri, Kla Meydanndaki saat kulesinin nnde, Klay ve Hkmet Konan igal etmek zere iki kola ayrld. Yunan ktalar Kla ile Hkmet Konann nnden geerken, gerek silh atp beklemekte olan Trk askerleri ve gerek etrafta toplanan Mslman halk, yerli Rumlarn tahrik ve hakaretlerine ramen sknetlerini muhafaza etmilerdir.30 nde atl bir tabur komutan ve onun arkasnda Yunan bayra tayan kk rtbeli bir subay takip ederek rhtm boyu yoluyla Kla nne gelmekte olan Evzon Taburu, etrafnda birok Rum kadn ve ocuu ile ellerinde tabancalar bulunan Rum gazetecileri ve Megali dea Cemiyeti azasndan baz kimseler olduu halde Klaya ulamtr.31 Evzon Taburunun etrafn kuatan yerli Rumlar Zito Venizelos diye barmakta ve Rumca baz eyler sylemekte idiler.32

1283

Evzon Bl, Kla nne ulat srada bir el silh atlmtr.33 Atlan silh ile bayra tayan Yunan askeri yere serilmi, Yunan askerleri, panik iinde kamaya balamlardr. Ksa bir sre sonra toparlanan Yunan askerleri, Klaya ate amlardr. lk anda, Klann nizmiye kapsnda nbet bekleyen ve grevlerinden ayrlmamalar emrini alm olan erlerden birka ehit olmutur.34 Yunan askerleri, olay yerinde bulunan ve kaamayan halk zerine de ate amlardr.35 Olay yerinde bulunanlardan pek ou ldrlm36 ve yaralanmtr. Bu esnada korkudan Ziraat Bankas merdivenlerine snan, kadn ve ocuklar burada fec bir ekilde ldrlmlerdir. Umm Jandarma Kumandan Miralay Ali Kemal Srr Bey, raporunda, Banka merdivenlerinden sel gibi kan akt. demektedir.37 Kla iinde 250 kiiden ibret subay ve efrat silhsz bir halde ve igalin icp ettirdii mumelelerle megul idiler.38 Bunlar bir taraftan grevlerine gre dairelerindeki nemli evrak ve eyalarn toplamakta, bir taraftan da maa datlmakta idi.39 Herhangi bir karlk verilmedii halde Kla, yarm saatten fazla sren atee maruz kalmtr. Kladan ate edilmediini anlatmak iin denein ucuna beyaz bir mendil balanarak darya gsterilmeye allmtr. Mendil bal sr darya gstermek zere alan Mlzm- Evvel (stemen) Cell (Diner) Bey, orta katn park cephesindeki koridor kapsna gtrrken sa kolundan yaralanmtr. Yine bu srada st katta bir mlzm da ehit olmutur.40 Atein kesilmediini41 gren 17. Kolordu Kumandan Ali Ndir Paa, sra balanan beyaz bayra eline alarak, 56. Frka Kumandan Yarbay Hrrem Bey, Erkn- Harp Reisi (Kurmay Bakan) Abdlhamid Bey, Ahz- Asker ubesi Reisi (Askerlik Dairesi Bakan) Albay Sleyman Fethi Bey, dier subaylar ve askerlerle birlikte Klann Konak Meydanna bakan kapdan ktlar.42 Bunun zerine ate kesildi.43 Bu sretle yaplan hakarete Osmanl subaylarnn etrafn saran Yunan askerleri, sille-tokat, dipik ile kfrler ederek, tkrerek saldrmlardr. Bunlara Rumlar da katlmtr.44 Sng ve dipik darbeleri altnda, subaylarn zerleri aranm, Trklk ve Mslmanlk almeti saylan kalpak ve fesler yrtlarak ayaklar altnda inenmitir.45 Subaylarn zerlerinde bulunan para, saat, yzk, sigara tabakas ve mendil gibi eyalar gasp edilmitir. Subaylarn formalar da Yunan askerleri tarafndan sklmtr.46 zmir Klasnda mera, zabitan ve eratn pek ou ldrlm, yaralanm ve akla gelmeyen hakaretler yaplmtr. Kladaki subaylar ve askerlerin bir ksm kafile halinde Patris Vapuruna, bir ksm da Averof Zrhlsna sevk edildiler. Yunan askerlerinin sng tehdidi altnda Rhtm caddesi istikametine sevk olunan kafile, Zito Venizelos diye barmaya zorlanmtr. Kafile zerine, gzerghta yolun iki tarafna toplanm olan Yunan askerleri ile silhl Rumlar tarafndan ate edilmitir. Yerli Rum ahali de, subay ve askerler zerine hakaretlerle saldrmlardr. Bu esnada yerli Rum ahali ve Yunan askerleri tarafndan atlan kurunlarla subay ve askerlerin birou ehit olmu, birou da yaralanmtr.47

1284

Bu yry srasnda ehit, yaral ve kayp subaylar48 ve askerlerle49 ilgili kesin bir rakam vermek g olmakla birlikte 30dan fazla ehit ve 60tan fazla yaral olduu tahmin edilmektedir.50 Ayrca hviyetleri tespit edilemeyen birok l ve yaral vardr. kinci bir kol halinde ilerleyen Yunan igal ktas, etrafn byk bir Yunan bayra tayan yerli Rumlardan oluan bir grup sard halde, tahrik edici bir tezahrat ve tavr ile Hkmet binasna ulam ve abluka altna alnmtr. Yunan gal Kumandanlnn sabah yaymlad beyannamedeki, mlkiye ve adliye memurlarnn eskiden olduu gibi vazifelerine devam etmeleri kaydna gvenerek grevleri banda bulunan hkmet memurlar, daire karsnda bulunan Askeri Otelin st katna kan Yunan askerlerinin Hkmet Konana ate amalar zerine mahsur kalmlardr. Valinin etrafnda toplanan memurlar ve jandarma subaylar, beyaz bir bayrak ekmek suretiyle atein kesilmesine almlardr.51 Bunu gren Evzonlar, ieri girerek, silhsz ve mdafaasz Trk memurlarnn zerlerine atlmlardr.52 Trke ve Rumca kfrlerle, elleri yukar kaldrmak suretiyle hepsini dar kardlar. Bu esnada sng ve dipik darbeleriyle birok kimse yaralanmtr. Fes ve kalpaklar sng ucu ile balarndan alnm ve bu sebeple bir ou bandan ve yznden yaralanmtr. Orada bulunan Rumlar da odunlarla bu saldrlara katlmlardr. Hkmet Konanda be kii ldrlm, Vali zzet Bey de tahkir edilmitir.53 Vali yaverinin kordonlarn skmlerdir. Tuttuklar memurlar ve Valiyi elleri yukarda, ba ak bir halde sokaklarda Zito Venizelos diye bartarak Klann nne getirmilerdir. Burada memurlarn zerinde bulunan kymetli eyalar gasp edilmitir. Hkmet daireleri birka gn Yunan igali altnda kalm ve Hkmet Dairesindeki yazhanelerin ekmeceleri krlarak eitli evrak imha edilmitir. Ayrca dairede bulunan eyalar ya soyulmu, yahut kullanlamayacak ekilde imha edilmitir.54 Yolda, Yunan Mmessili, bir otomobille gelerek Vali ile olunu55 alp gtrmtr.56 Geri kalanlarn bir ksm Pasaporta,57 bir ksm da Zhire Borsasna gtrlmlerdir.58 Kla ve Hkmet Konandan toplanan subaylar ve memurlar, Pasaporta gelinceye kadar gzerghtaki Rum ahali ile evlerindeki balkonlarda bulunan Rum kadnlar tarafndan ellerine geen ta, toprak ve kiremit paralar zerlerine atlmak suretiyle hakarete maruz kalmlardr.59 Srlen kafilenin arkasnda brakt yol, yzlerce ehit ve yaral ile dolmutur.60 Yunan Ktaat tarafndan toplanan efrat ile birlikte, muhtelif mahallerden toplanan 700den fazla Trk ahli de Patris Vapuruna gtrlmtr.61 Patris Vapuruna gtrlmekte iken kafilenin zerine Yunan Mmessilinin bulunduu Leon Torpidosundan alan ate sonucu 21 subay yaralanm,62 pek ok kii de lmtr.63 Patris Vapuruna karken bir Trk subaynn elinde bulunan beyaz bayran bal olduu srn ucu, merdivende duran Yunan nbeti erine demesi zerine, Yunan nbeti eri, fke ile iki subay

1285

sng ile yaralamtr. Bu subaylardan birisi daha sonra ehit olmutur. 17. Kor. Levzm 2. ksmndan Ktip Sabri Efendinin on iki yandaki olu yaralanmtr.64 Vapurun ambarlarna srklenirken kendini kaybedip denize atlayanlar da olmutur. Mustafa Enver Efendi, kendini kaybedip denize atlam, sonra yakalanarak tekrar kafileye alnmtr. Vapura gtrlenler, hayvanlarn konduu ambarlara hapsedilmilerdir.65 Ertesi gn Yunan gal Komutan Zafiriu, vapura gelerek vukua gelen hadiseye balca sebep olarak muntazam kol nizamnda ilerlemekte olan Yunan Evzon Taburu zerine Kladan ate aldn ve hatta, kumandasnda bulunan mangasndaki bir neferin derhal ldn gstermi ve bu suretle meydana gelen hadiseden pek ziyade mteessir olduunu sylemitir.66 Vapura getirilenlerin zerlerinde bulunan eya ve para gibi eyler, trl hakaretlerle alnmtr. Subay ve efrattan ou hakarete maruz kalmamak iin zerlerinde bulunanlar kendiliklerinden vermilerdir. gal gn, zmirde Kolordu ve Frka Kumandanlar ile Erkn- Harbiye heyetleri tutuklanmlardr. Vapurda tutuklananlardan Ali Nadir Paa, Erkn- Harbiye Reisi Abdlhamid Bey, 56. Frka Kumandan Hrrem Bey ve Ali Nadir Paann yaveri Mlzm Enver Efendi vapurdan karlmlar, dierleri vapurda kalmlardr. Vapurda kalanlar, yzba rtbesine kadar olanlar, ayrt edilmeksizin birer ikier saat arayla vapurun ikinci snf kamaralarna nakledilmilerdir. Azami 32 yatakl olan kamaraya 150den fazla subay ve darda tutuklanm olan polis memurlar ile mlkiye memurlarndan ve halktan bazlar da kamaraya dahil edilmilerdir. Tutuklananlara, 48 saat zarfnda iae olarak hibir ey verilmemitir. Teneffs ihtiyac, 3-4 saatte bir 5-6 dakika gverteye karlmak suretiyle salanmtr. Yaral olanlarn tedavilerine de pek sath baklmtr. Toplanan memur ve subaylarn bir ksm Zahire Borsasna, depolara ve bo dkkanlara hapsedilmilerdir. Bunlar, iki gn a ve susuz brakldktan sonra serbest braklmlardr.67 Kla ve Hkmet binasndan alnan memur ve subaylardan baka, rastgele yakalanan Trkleri eitli yerlere hapsetmilerdir.68 Hkmet binasnn bitiiindeki Mekteb-i Sultn talebeleri, Yunanllar tarafndan Bozmeri Hapishanesine kapatlarak dvlmler ve ikence edilmilerdir.69 Yunan askerleri tarafndan Asker Otel, yaylm ateine tutularak igal edilmi ve otelde bulunan subaylar ve siviller Klaya gtrlmlerdir. Siviller, daha sonra serbest braklmlar, subaylar ise tutuklanmlardr. Klada drt gn tutuklu kalan subaylara bu mddet zarfnda iki defa yiyecek verilmitir.70 Yunanllar, zmir Rsmat Bamdrln (Vergi Dairesi) igal etmiler ve arama yapmlardr. Bamdr Agh Bey ile dairedeki memurlar, Rumlarn hakaretleri arasnda II. Kordona getirilmilerdir. Burada Yunan askerleri, bu kiileri arayarak, zerlerinde bulunanlar almlardr. Elleri yukarda, dipik ve dayak altnda Zito Venizelos diye bartarak Punta skelesine getirmilerdir. Bu yry srasnda, Veznedar Nzm Efendi snglenerek ldrlm, pek ok Trk de yaralanmtr. Agh Bey ile maiyyetindeki memurlar, Punta skelesindeki vapurun hayvan pislii dolu ambarlarna

1286

hapsetmilerdir. Agh Bey, resm iler vesilesiyle tant bir Yunan subaynn yardm ile kurtulmutur.71 Dierleri pek ok dayaktan sonra vapurda slatlmlar ve rzgrda bekletilmilerdir. Daha sonra serbest braklmlardr.72 Vapurlara hapsedilen Trk subay ve erleri, 18 Mays 1919 gn Klaya nakledilmiler, bir mddet sonra da Yunan vesikalar verilerek serbest braklmlardr. Braklan subaylar, saym yaplmak suretiyle Klaya gelmeye mecbur edilmilerdir. Serbest braklmalarndan gn sonra Klaya gelen subaylar dar braklmamlardr. Dier subaylar, Klaya gelmedikleri iin evlerinden toplattrlm ve hakarete maruz kalmlardr. Baz subaylar Klada alkonulmu,73 bunlarn yanlarna Urladan getirilenler de konulmutur.74 Tutuklanan subaylar, daha sonra peyderpey serbest braklmaya balanmtr. Subaylarn bir ksm Austos ayna kadar tutuklu kalmtr.75 ki ordunun zmirde temasta bulunmasnn vaziyeti fevkalade nazik bir hale sokaca sebebiyle efrat ve subaylar ile ailelerinin ilk vastayla zmiri terk etmeleri lzumu, igal kuvvetleri komutan tarafndan Ali Nadir Paaya bildirilmitir.76 Ali Nadir Paa, durumu 21 Mays 1919 tarihinde Harbiye Nezretine bildirmi, Kor. ktaatnn zmiri terk etmeden nce kesin ve seri teebbste bulunularak ikinci bir hakarete maruz kalmadan neticenin hemen bildirilmesini istemitir.77 Harbiye Nezreti, istenenin yaplmasn, dileyen subaylarn ve ailelerinin stanbula gelebileceini cevaben bildirmitir.78 Tutuklananlardan esir olarak 230 kii kafile halinde denizden stanbul ve Mudanyaya sevk edilmitir.79 17. Kor.un mevcudunu oluturan 88 subay ve 950 erden ibaret ilk kafile Mudanyaya sevk edilmitir.80 Klada tutuklanan baz subaylar da talyan bandral Oterya Vapuru ile stanbula gtrlmlerdir.81 Baz kimseler ldrlerek denize atlmlardr. galden be gn sonrasna kadar bir ok ceset karlmtr. Bunlar arasnda boazlarndan birbirine zincirle bal polis cesedi, Hkmet Konann nndeki sahilde grlmtr.82 16 Mays akam Kordonboyunda baz cesetler sahile vurmutur. galin ilk gn, Yunan askerleriyle Rum etelerinden baz gruplar, limandaki yelkenlilerde ve sandallarda bulunan baz Trk balklar ile gemicilerini yakalayarak zincire balamlar ve denize atmlardr. Sahile vuran cesetlerin bunlara ait olduu anlalmtr.83 gal gn ldrlen ve yaralanan subaylarn says 57 olarak tespit edilmitir. zmir ve banliylerinde -Urla Yarmadas ve kyleri dahil- ldrlen subaylarn says ise 2000in ok zerindedir.84 Bir kayda gre igal gn 10 subay ve 131 asker ehit, 23 subay ve 22 asker yaral, 29 subay ve 329 asker kayptr.85 Venizelosun Clemenceauya gnderdii mektupta, 163 kayp vardr. Bunlardan 62si Yunanl sivil ve askerdir. 78i de Trktr. 1 Yahudi ve dier milletlerden de 22 kii kayptr. denilmektedir.86

1287

ngiliz basnnda Yunanllarn yaptklar ktlkler yaymlanmaya balaynca Venizelos, meseleyi incelemek zere Albay Mazarakisi zmire gnderdi. Mazarakisin verdii rapora gre, ilk gnde ldrlenlerin says 100 kadardr. Bunlardan 15-20si Yunanllar tarafndan elleri balanarak rhtmda srklenen Trklerdir.87 Amerikal Miralay House, igal gn ve ertesi gn ldrlen Trklerin saysn 800 olarak belirtmitir.88 M. L. Smith, ilk gn, Trklerin 300-400, Yunanllarn ve Rumlarn 100 kadar l ve yaral verdiklerini kaydetmektedir.89 galin ilk gnnde Yunanllarla yerli Rumlar tarafndan baslan birok Trk evinde kzlarn, kadnlarn rzlarna tecvz edilmitir. Bunlar arasnda teessrnden intihar edenlere rastlanmtr. Pek ok subayn paras ve kymetli eyalar gasp edilmi, sivil ve asker btn daire ve messeselerin kasalar krlm ve ilerinde bulunan paralara el konulmutur. zmirin igaliyle birlikte skynetim rejimi uygulanmaya balanmtr. gal Kuvvetleri Komutan Albay Zafiriu, 16 Mays 1919 tarihinde yaymlad beyanname ile igal mnasebetiyle meydana gelen olaylardan sonra asayiin salandn, halkn ve memurlarn ileri bana dnmelerini, igalden itibaren ilan edilmi olan rf dare hkmlerine uygun hareket etmelerini istemekte ve herhangi bir cebre maruz kalacak olanlarn her zaman mracaat edebileceini ve kusuru grlenlerin adalet dairesinde cezalandrlacaklarn duyurmaktayd.90 zmir ve civarnda Yunan askerleriyle silhl Rumlarn, birok Trk evlerini, silh aramak bahanesiyle basmalar baz olaylara yol atndan, Yunan Siyas Komiserlii, silhlar konusunda ald kararlar ilan etmitir. Buna gre, btn halkn evlerinde bulunan harp tfeklerini teslim etmesi zorunlu tutulmu, teslim edenlerin evlerine arama yaplmayaca aklanmtr. zel durumlarda Trk evlerinde yine arama yaplabilecei ve aramaya bir Osmanl polisinin de katlaca ifade edilmitir.91 zmirde Yunan igalinin balad andan itibaren zmirle haberleme kesilmi, Postahane igal edilmi ve sansr konulmutur.92 15 Maystaki olaylardan sonra zmirden ekilecek telgraflara Yunan makamlar sansr koymulardr. zmir Postahanesinde sansr, Haziran ortalarnda kaldrlmsa da Menemen olaylarndan sonra ekilecek telgraflara yeniden sansr konulmutur.93 Yunan igal blgesinde skynetimin yan sra btn Trk kanunlar ve mahkemeleri kaldrlm ve yerlerine Yunan Asker Mahkemeleri faaliyete gemitir.94 Yunan ynetimi tarafndan kurulan Yunan Divn- Harpleri, btn halk, hatta Osmanl subaylarn muhkeme, idam ve mahkum edebiliyorlard.95 zmir ve evresinde Osmanl hakimiyetinin kullanlmas Yunanistana brakld iin zmirde, hakimiyetin bir paras olan yarg yetkisini kullanacak olan Yunan mahkemeleri kurulmutur.96 Bundan sonra Yunan gal daresi, zmir blgesinde grev yapan kad ve mftlerin tayin, azil ve deitirilmeleri ilerine de mdahale etmeye balamtr. Vakf muamelelerine ait eri ilerin zmirdeki Yunan Yksek Komiserlii tarafndan Evkaf Komisyonuna verilmesine teebbs edilmitir.

1288

Ayrca Yunan Yksek Komiserlii unvan Ummi Valilie evirilerek, igal edilen yerlerde Yunan kanun ve nizamlarnn uygulanaca duyurulmutur.97 zmirin igali gn yaanan feci olaylar sebebiyle, belgelerde ve hatralarda zmirin igali Yunan mezalimi ile birlikte anlmtr. Tabii ki igal gn yaanan mezalim, sadece ldrme ve yaralamalardan ibaret deildir. zmirin Yunanllar tarafndan igali denildii zaman, kadn ve kzlara tecavz, yama, yakma, tahrip, gasp, hakaret vb. korkun zulmler akla gelmektedir. Bu olaylardan tespit edilebilenler bile98 Yunan igalinin insanlk d bir uygulama ile gerekletirildiini gstermektedir. zmirin Yunanllar tarafndan igal edilmesinin Milli Mcadelenin balamas noktasnda nemli bir yeri vardr. Anadoluda Yunan igalinin balamas ve igal srasnda yaanan feci olaylar gstermektedir ki Mtareke, son derece acmasz bir ekilde uygulanacaktr. gal grevinin Yunanllara tevdi edilmesi, Trk milletinin harim-i ismetine tecavz anlamn tamakta idi. Yunanllarn igalleri srasndaki icraatlar tilaf devletleri temsilcilerine iletilmi ise de bu konuda tilaf devletlerinin kaytsz kaldklar, hatta Trkleri itham eder bir siyasi tavr takndklar99 grlecektir. Bu kaytszlk, Trk milletinin kendi hukukunu, silahl bir mcadele ile bizatihi kendisinin gerekletirebilecei kanaatinin olumasn salamtr. Bu gerei ok iyi bilen Mustafa Kemal Paann Havzadan yaymlad bildiride, Yunan igalinin protesto edilmesi ynndeki istekleri de bu kanaatin bir an nce olumas amacna matuftur. Yunan igali, zmirle snrl kalmam ve ksa srede geni bir alana yaylmtr. Yunanllar igal ettikleri hemen her yerde, igalleri sresince mrettep bir plan dahilinde igal siyasetlerinin bir gerei olarak zmirin igali gn yaptklar vaheti hep tekrar etmilerdir. 1 Erturul Zekai kte, Yunanistann stanbulda Kurduu Gizli htilal Cemiyeti Kordus,

Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C. VII, S. 40, Ocak, 1971, s. 21; Lloyd Georgea gre, Trkler asrlarca Avrupada kalmlar ve Avrupallarn bana daima dert amlardr. Hibir zaman Avrupal olamamlar; Avrupa medeniyetini benimsememilerdir. Daima savaa sebep olmulardr. Trkn huyunu deitirmesini beklemek iyimserlik olacakdr. Bkz. Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Ankara 1970, s. 69. 2 Michael Llewellyn Smith, Anadolu zerindeki Gz, (ev. Halim nal), stanbul 1978, s. 76;

Lord Curzon 4 Ocak 1920 tarihinde de Trkler Avrupadan atlmaldr Bir veba tohumu olan harplerin yaratcs, komular iin bir kfr olan Trkler Avrupadan silinmelidir. demekteydi. Bkz. Ali Kemal Meram, Belgelerle Trk-ngiliz likileri Tarihi, stanbul 1969, s. 232-233, Vesika no: 647. 3 4 60. Galip Kemal Sylemezolu, Yok Edilmek stenen Millet, stanbul, 1957, s. 20. Mr. Balfour, 1917 uzlamasnn hkm kalmadn 14 Ekim 1918de aklad. Bkz.

Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1986, s.

1289

5 6 7

Selahattin Tansel, Atatrk ve Kurtulu Sava, Ankara 1965, s. 10. Ayn eser, s. 11. XIX. yzyl sonlarndaki mlk taksimata gre Aydn vilayeti, zmir, Saruhan (Manisa),

Denizli, Mentee (Mula) Sancaklarndan mteekkil olup, vilayetin merkez sanca da zmir Sanca idi. Bkz. Salname-i Vilayet-i Aydn, Hicri. 1326. 8 Yunan Megali dea (Byk lk)snda, Yunanllarn hedefleri: Bizans mparatorluunun

Yunanllk bnyesinde diriltilmesi, Kk Asyann Elenletirilmesi, Balkanlar ve Anadoluda Trk hakimiyetine son verilmesi eklinde belirtilmiti. Bkz. Ahmet Bekir Terek, Yunan Hedefleri ve Stratejisi Karsnda Gerekler ve Trkiye Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C. V, S. 29, ubat 1970, s. 17; Megali deann tarihi geliimi iin bkz. Smith a.g.e.,, s. 9 vd.; M. Murat Hatipolu, Yunanistandaki Gelimelerin I Altnda Trk-Yunan likilerinin 101 Yl, (1821-1922), Ankara 1988, s. 29 vd. 9 Mondros Mtarekenamesinin imzalanmas srasnda bu husustaki teebbsler iin bkz.

Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni, Siyasi Hatralarm, C. I, stanbul 1993, s. 89 vd. ; zmir Valisi zzet Bey, Calthorpedan, ehrin Yunan askerleri tarafndan deil, tercihen Mttefik mfrezeler tarafndan igal edilmesini istemitir. Bkz. Jaeschke, a.g.e.,, s. 78; Lord Curzonun 18 Nisan 1919 tarihli memarondumunda da Trkler, asayii korumak iin Britanya subaylarnn bal bulunduklar bir frkann gnderilmesine msaade istiyorlar. denilmektedir. Bkz. Jaeschke, a.g.e.,, s. 63; Harbiye Nezaretinden 14. Kor. Kumandanlna gnderilen 25 Mays 1919 tarihli ifrede, zmirde meydana gelen olaylarn Yunan ktaatnn meden bir ekilde asker harekata mstenit olmadn ispat ettiini, Yunan ktaatnn Rumlarn meskn olduu 14. Kor. mntkasna gnderilmemesinin siyaseten temini veya bu mmkn olmazsa, ihratan birka gn nce ngiliz veya talyan kuvvetlerinin ihracyla asayiin temini ve Yunan kuvvetinin ihracndan sonra da bu kuvvetlerin grevlerine devam etmelerinin gerekli olduu belirtilmektedir. Bkz. ATASE Ar. (=Askeri Tarih Stratijek Etd Arivi) Kl. 272 Ds. 71-56 F. 3. 10 ngilizler, ehrin asayiini daha ok Yunanllara brakmak amacyla stanbul Boaznda,

Anadolu sahilinin yukar ksmn Yunanllara igal ettirmilerdir. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, (Haz. Cemal Kutay), stanbul 1980, s. 264. 11 12 Kazm zalp, Milli Mcadele, 1919-1922, C. I, Ankara 1988, s. 3. Nota iin bkz. Mustafa Turan, Yunan Mezalimi (zmir, Aydn, Manisa, Denizli, 1919-1923),

Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 1999, s. 530 vd. EK. 7. 13 Tayyib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, C. I, Ankara 1959, s. 86; Jaeschke, a.g.e.,, s.

75; Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, 1918-1938, Ankara 1973, s. 27. 14 Matbuat Umm Mdrlnn resm teblii 16 Mays 1919da stanbul gazetelerinde

yaymlanmtr. Bu teblii yaymlayan gazeteler, baz mlahazalarn bu habere eklemilerse de

1290

sansr bu ksmlar karm ve bylece emr-i vaki kabul ettirilmek istenmitir. Bkz. Gkbilgin, a.g.e., C. I, s. 86-87. 15 Celal Bayar, Ben de Yazdm, C. VI., stanbul 1968, s. 2019 (zzet Beyin 14 Mays 1919

tarihli demeci). 16 17 18 19 Notann asl metni iin Bkz. Jaeschke, a.g.e., s. 265-266. Turan, a.g.e., s. 6. Bayar, a.g.e., C. VI., s. 2004. Cihat Akakayalolu, Atatrk, Komutan, nklap ve Devlet Adam Ynleriyle, Ankara

1988, s. 137. 20 7 Mays 1919da Paris Bar Konferansnda Venizelos, Trklere keyfiyetin ancak, karaya

asker karmadan az nce bildirilmesini teklif etmitir. Bkz. Jaeschke, a.g.e., s. 71. 21 22 23 24 Mehmet Okurer, zmir, Kurulutan Kurtulua, zmir 1970, s. 170. ATASE Ar. Kl. 12 Ds. 74-49 F. 6, 8, 13. Ayn beyanname 26 Mays 1919 tarihli Sabah gazetesinde yaymlanmtr. ATASE Ar. Kl. 12 Ds. 74-49 F. 9; Kl. 14 Ds. 72-55 F. 15, 32, 42; Kl. 401 Ds. (16-5) 3 F.

10; YMA (=zmirin Yunanllar Tarafndan galine Mteallik Makamat- Askeriyeden Mevrd Raporlar, Matbaa-i Askeriye, Dersaadet 1335), s. 17; Asaf Gkbel, Mill Mcadelede Aydn, Aydn 1964, s. 83. 25 26 mer Sami Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 16 Mays 1919. ATASE Ar. Kl. 12 Ds. 74-49 F. 15; AA (=zmir, Ayvalk ve Aydn Havalisinin Yunanllar

Tarafndan gali ve Yunan Mezalimi Hakknda Makamat- Askeriyeden Mevrd RaporlarHavi kinci Kitap, Dersaadet, 1335), s. 10; Nurdoan Taalan, Egede Kurtulu Sava Balarken, stanbul 1970, s. 245; Gkbilgin, a.g.e., C. I, Ankara 1959, s. 76; Muzaffer Tansu, Konuan Hatralar, Ankara 1974, s. 10; Atina Habercisi adl Yunan gazetesi, 15 Maysta, zmir muhabirinden ald u haberi yaymlyordu: Rhtmlar adamdan tayor; tklm tklm dolu. Hepsinin de ellerinde Yunan bayraklar ve ieklerle dolu sepetler var. Sevinten alyorlar. zmirde imdiye kadar byle bir manzara grlm deildir. Btn evlerin balkonlara bayraklar ve ieklerle sslenmi, sokaklara da hallar serilmi; halk sevinten sarma dola sokaklarda dans ediyorlar. Bkz. Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 16 Mays 1919. 27 28 Bayar, a.g.e., C. VI, s. 1793. Okurer, a.g.e., s. 172; Bilge Umar, zmirde Yunanllarn Son gnleri, Ankara 1974, s. 111;

Baykal, a.g.m., s. 522; M. Tansu, a.g.e., s. 10; Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 16 Mays 1919;

1291

Metropolit Hrisostomosun askerleri takdis etmesi, Trk halk zerinde ok elm bir tesir yapmtr. Bkz. Jaeschke, a.g.e., s. 80. 29 30 31 32 33 ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 15/1-3; Gkbel, a.g.e., s. 77. Okurer, a.g.e., s. 174. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 78/1-14; Kl. 85 Ds. 103-316 F. 22-10. AA, s. 11. Mill Mcadele tarihinde bir dizi olayn ilk muharriki olarak kabul edilen ilk kurun olay

konusunda geni bilgi iin bkz. Turan, a.g.e., s. 251-253. 34 35 36 Gkbel, a.g.e., s. 79. ATASE Ar. Kl. 81 Ds. 139-299 F. 3; Bayar, a.g.e., C. VI, s. 1798-1799. Bir belgede olay yerinde bulunan halktan 100den fazla kiinin ldrld belirtilmektedir.

Bkz. ATASE Ar. 12 Ds. 74-49 F. 15. 37 ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 78/1-14; Kl. 85 Ds. 103-316 F. 22-10; Nurdoan Taalan,

bunlarn 50 kii kadar olduunu sylemektedir. Bkz. Taalan, a.g.e., s. 249; Celal Bayar da en ok yaral ve ehidin Ziraat Bankas merdivenlerine snan halk arasnda olduunu sylemektedir. Bkz. Bayar, a.g.e., C. VI, s. 1799. 38 39 40 41 Turan, a.g.e., s. 76. AA, s. 10-11; Baykal, a.g.m., s. 567. AA, s. 11; Taalan, a.g.e., s. 250; Gkbel, a.g.e., s. 79; Baykal, a.g.m., s. 569. Kaymakam (Yarbay) Arif Bey raporunda, pencereden sarktlan beyaz bayraktan sonra

atein kesildiini sylemektedir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 3-4; Kl. 27 Ds. 75-107 F. 6/1-3; Celal Bayar, birka defa beyaz teslim bayra ekilmesi zerine yarm saat kadar devam eden atein kesildiini belirtmektedir. Bkz. Bayar, a.g.e., C. VI, s. 1799; Maliye Mfettii Muvaffak Bey de raporunda, Yunanllarn beyaz bayra grdkleri halde atei kesmediklerini bir mddet sonra silah atmaktan vazgetiklerini sylemektedir. Bkz. Okurer, a.g.e., s. 174; Ali Nadir Paa raporunda, bayra alarak Kla kapsndan ktktan sonra mukabele edilmediinin anlalmas zerine atein kesildiini yazmaktadr. Bkz. ATASE Ar. Kl. 81 Ds. 128-301 F. 1-2. 42 Kaymakam Arif Bey, Yunan subaylarnn eref sz vermeleri zerine Kladan

klmasnn kararlatrldn sylemektedir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 81-1; AA, s. 1112; Bu ifade biraz mulak grnmekte olup, baka bir yerde de Yunan subaylaryla grldne dair bir kayda rastlamadk.

1292

43

ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 3/1-4; Kl. 81 Ds. 128-301 F. 1-2; Kl. 85 Ds. 103-316 F. 33;

AA, s. 12; Erdeha, a.g.e., s. 400; Baykal, a.g.m., s. 569. 44 AA, s. 12; Bayar, a.g.e., C. VI, s. 1799; Taalan, a.g.e., s. 251; Gkbel, a.g.e., s. 79-80;

Baykal a.g.m., s. 570. 45 ATASE Ar. Kl. 85 Ds. 103-316 F. 33; Yunan Evzon askerleri rast geldikleri Trklerin de

feslerini yrtp atmakta idiler. Bkz. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 65. 46 47 48 Turan, a.g.e., s. 77. Ayn eser, s. 78. 17. Kor. Kumandanlnn 22 Mays 1919 tarihli ifresinde de 20 mera ve subayn ehid

edildii belirtilmektedir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 12 Ds. 74-49 F. 46-6; Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, S. 37, Vesika no: 898; Baka bir kaynakta 9 subayn ehit, 21 subayn yaral, 27 subayn da kaybolduu belirtilmektedir. Bkz. Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 16 Mays 1919; 17. Kor.a mensup Matbuat Sansr Mdr Yzba Faik ve Mlazm-i Evvel Zekai Efendiler ifadelerinde, bu yryte 15 mera ve zabitann ehit olduunu, 40 kadarnn da yaralandn sylemektedirler. Bkz. ATASE Ar. Kl. 27 Ds. 75-107 F. 6/4-8; Kl. 14 Ds. 72-55 F. 3-4; YMA, s. 20-21. 49 11. Frka Kalem Reisi Miralay Tevfik Beyin 16 Mays 1919 tarihli ifresinde, Yunan

askerlerinin Klada bulunan askerlerden 300 kadarn ehit ettikleri belirtilmektedir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 18; YMA, s. 6; HTVD, S. 37, Vesika no: 896; Bu say abartlm olmaldr. nk baka bir raporda Klada 250 subay ve efradn bulunduu belirtilmektedir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 78-11; Kl. 85 Ds. 103-316 F. 22-1; Baka bir raporda da zmirin igal edileceini duyan erler ve zellikle silahl birlikler geceleyin Kladan savutular. Klada yazc, hizmeti, mekkareci erlerden ve kaplardaki birka nbetiden baka kimse kalmamt. denilmektedir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 81; AA, s. 10. 50 Turan, a.g.e., s. 394 (17. Kor.nun 20 Mays 1919 tarihli Harbiye Nezaretine ayrca gerek

zayiat mikdarnn tespit edilemedii belirtilmektedir. ). 51 52 53 Turan, a.g.e., s. 79-80. Okurer, a.g.e., s. 177-178. Sabah gazetesinin zmir muhabiri, Valiyi tahkr ederek dvdler; yzne tkrdler;

fesini paraladlar. demektedir. Bkz. Tahsin nal, zmirin gali Facias, Hayat Tarihi Mecmuas, S. 9 Ekim, 1968, s. 4. 54 Vali zzet Bey, Mttefikleraras Tahkik Heyetine verdii ifadesinde, Hkmet binasnn ne

surette yama edildiinden, bizzat kendi masasnn kilitlerinin krlp, evraknn kartrldndan, evi

1293

ve ailesinin kurun yamuruna tutulduundan bahsetmi ve baz evrak heyete gstermitir. Turan, a.g.e., s. 80 dn. 55 Vali zzet Bey oluna, Seyfi olum Zito bar, Zito bar diye ihtarda bulunuyordu. Bkz.

Bayar, a.g.e., C. VI, s. 1801. 56 Yunan basnnda yaplan resm aklamada valinin yanllkla tutuklanm olduu,

sonradan serbest brakld, Trk esirleri arasnda valinin olunun da bulunduu ve tabancas ile ate ederken grld ifade edilmekteydi. Bkz. Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 17 Mays 1919. 57 ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 78/1-14; Kl. 85 Ds. 103-316 F. 22-10; Bayar, a.g.e., C. VI,

s. 1801; Okurer, a.g.e., s. 178. 58 59 60 61 62 Okurer, a.g.e., s. 178. Turan, a.g.e., s. 81. Baykal, a.g.m., s. 523. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 81-1; AA, s. 15; Smith, a.g.e., s. 102. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 65; Kl. 14 Ds. 72-55 F. 81-1, Okurer, a.g.e., s. 177; AA,

s. 14; Mehmet Hocaolu, Belgelerle Yunan Barbarl, stanbul 1985, s. 159. 63 ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 65; Nurdoan Taalan, Anadolu Bankasnn nnden ve

Leon Torpidosundan alan ate ile 30-40 kiinin ldn ve bir o kadar kiinin de yaralandn sylemektedir. Bkz. Taalan, a.g.e., s. 254. 64 65 66 ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 81-1; AA, s. 14 vd. ; Hocaolu, a.g.e., s. 160. Turan, a.g.e., s. 82. Zafiriu, Osmanl ordusunun kahramanlndan himmet ve kudretinden bahisle vgde

bulunmu, slam ahali ile Rumlarn teden beri karde gibi yaadklarn ve yaamak mecburiyetinde olduklarn sylemitir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 78-11; Kl. 85 Ds. 103-316 F. 22-1. 67 68 Turan, a.g.e., s. 82-83. Gmrk Mfettii Eref Bey, Bizi Borsa Dairesine gtrdler. Borsa binasnda ve yandaki

Anadolu Bankasnn geni antreposuna ve Rumlara ait dier depolara, sokakta i banda bulduklar Trkleri doldurmu olduklarndan bizi binann nnde ember iinde braktlar. demektedir. Bkz. Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 16 Mays 1919; zmir Jandarma Alay Kumandan Srr Bey raporunda, Anadolu Bankas deposunda tutuklananlarn akama Klaya sevk edildiklerini orada gn kaldktan sonra Fransz ve talyan subaylarnn tavassutuyla serbest brakldklarn sylemektedir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 89 Ds. 129-326 F. 1.

1294

69

ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 78/1-14; Kl. 85 Ds. 103-316 F. 22-10; Bir raporda, 200e

yakn Mekteb-i Sultani talebesinin izci olduklar bahanesiyle, mektepten karlarak hakaretlerle Patris Vapuruna gtrldkleri belirtilmektedir. Bkz. AA, s. 15; Celal Bayar da bu ocuklarn Patris Vapuruna gtrldklerini, bazlarnn yaralanm olduunu ve bazlarnn da ehit edildiinin iitildiini sylemektedir. Bkz. Bayar, a.g.e., C. VI, s. 1803; O gn Mekteb-i Sultan rencisi olan Hamit Edirik, parmakl bir yere kapatldklarn, daha sonra Patris Vapuruna gtrldklerini sylemektedir. Bkz. Taalan, a.g.e., s. 259; Hamit Edirikin bahsettii bu yer Bozmeri Hapishanesi olmaldr. 70 71 Turan, a.g.e., s. 83. Agah Bey, Yunan subay Argiropulosun yardmyla nce bir sandalla Averof Zrhlsna,

oradan da Leon Torpidosuna naklolunmu ve bir Yunan subay eliinde evine gtrlmtr. Bkz. Taalan, a.g.e., s. 264. 72 s. 163 vd. 73 74 75 76 Turan, a.g.e., s. 84. Trk stiklal Harbi, Gn. Kur. Harp Tarihi Dairesi, C. II, Ks. 1, Ankara 1963, s. 62. Turan, a.g.e., s. 84. YMA, s. 17; Svari Yzbas Ahmed, Trk stiklal Harbi Banda Milli Mcadele, (Yay. AA, s. 5 vd. ; Bayar, a.g.e., C. VI, s. 1802-1803; Baykal, a.g.m., s. 561; Hocaolu, a.g.e.,

smail Aka, Vehbi Gnay, Cahit Telci), zmir, 1993, s. 21-22. 77 ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 41; YMA, s. 16-17; Esasen Ali Nadir Paa 20 Mays 1919

gn Harbiye Nezaretinden tahliye edilen subaylarn zmir dna karlaca teklif edilir ise nasl hareket edileceinin bildirilmesini istemiti. Bkz. YMA, s. 16; Svari Yzbas Ahmed, a.g.e., s. 21. 78 79 80 Umar, a.g.e., s. 183. Trk stiklal Harbi, C. II, Ks. 1, s. 63. HTVD, S. 44, Vesika no: 1047; Yalnz, zmirde orduya ait beylik eyalarn toplanmas iin

Trk subaylarndan ve kiiden oluan bir komisyon gal kuvvetlerinin muvafakatyla zmirde kalmtr. Bkz. Svari Yzbas Ahmed, a.g.e., s. 22. 81 82 83 ATASE Ar. Kl. 26 Ds. 38-105 F. 65. Turan, a.g.e., s. 85. Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 17 Mays 1919.

1295

84

Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 17 Mays 1919; Bekir Sami Bey, 22 Mays 1919 tarihli

raporunda, zmirin igali esnasnda 20 subay ve merann ehit olduunu sylemektedir. Bkz. ATASE Ar. Kl. 12 Ds. 74-49 F. 46-6; YMA, s. 19-20; Baka bir raporda igal gn 200 kadar Trk cenazesinin Gureba Hastahanesine gtrld, yzlerce cenazenin de bir kire kuyusunda bulunduu ifade edilmektedir, Bkz. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 65; Bekir Stk Baykal, igal gnnn bilanosunun bir kayda gre 5000i akn l ve yaral olduunu sylemekte, ancak bu kayd belirtmemektedir. Bkz. Baykal, a.g.m., s. 523; Aydn Mutasarrf, blgede incelemeler yapan Labona igal gn 5284 Trkn ldrldn ifade etmitir. Bkz. AA, s. 2; Bekir Stk Baykaln verdii rakam buna ok yakndr. 85 Turan, a.g.e., s. 470; Baka bir zayiat izelgesine gre, merave zabitandan 14 kii ehit,

14 kii yaral, 3 kiinin de hayat mehuldr. Halktan 95 kii ehit, 32 kii yaral, 359 kiinin de hayat mehuldr. Bkz. ATASE Ar. Ayn Ds. F. 13-4. 86 1814. 87 88 89 90 Tansel, a.g.e., s. 16. Gkbel, a.g.e., s. 95. Smith, a.g.e., s. 103. YMA, s. 7; Ali etinkayann Milli Mcadele Dnemi Hatralar, Atatrk Aratrma Merkezi, Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 30 Mays 1919; Gkbel, a.g.e., s. 95; Bayar, a.g.e., C. VI, s.

Cumhuriyetin 70. Ylna Armaan, Ankara 1993, s. 13. 91 92 Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 22 Haziran 1919. ATASE Ar. Kl. 14 Ds. 72-55 F. 78-16; Kl. 72 Ds. 242-273 F. 1-3; zmir Telgraf Mdr

Telgrafhanenin ngiliz mfrezesi tarafndan igal edildiini, kendisinin nce tutuklandn sonra serbest brakldn ifade etmitir. Bkz. YMA, s. 18; Ali etinkaya, Yunan sansrnn 17 Maystan itibaren baladn ve 15 gn hibir tarafa telgraf, mektup ve resm evrakn verilmesine msaade edilmediini belirtmektedir. Bkz. etinkaya, a.g.e., s. 12; Denizli Mutasarrfnn 29 Mays 1919 tarihli ifresinde zmir Postahanesinde Yunan kontrol memurlarnn bulunduu ve ifrelerin yrtlp atld ifade edilmitir. Bkz. ATASE Ar. K. 72 Ds. 242-273 F. 1-3. 93 94 95 Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 19 Haziran 1919. Coar, stiklal Harbi Gazetesi, 21 Mays 1919. gal Kuvvetleri Kumandan General Nider, basna verdii aklamada, Divan- Harpn

kurulduu 4 Mays 1919 tarihinden 4 Temmuz 1919 tarihine kadar 210 sann mahkemesinin yapldn belirtmitir. Bunlardan 114 Hristiyan, 5 Musevi, 5 Ermeni, 44 Mslman olmak zere 168 kii cezaya arptrlmtr. 3 kii idam cezasna, 5 kii mebbet krek cezasna, 3 kii muvakkaten

1296

krek cezasna, 18 kii zindan cezasna, 39 kii hapis cezasna arptrlmtr. 26 Hristiyan, 5 Mslman, 1 Musevi olmak zere 32 kii berat etmitir. Bkz. Ahenk, 23 Temmuz 1335; Bilge Umar, 18 Mays 15 Austos 1919 tarihleri arasnda Yunan Divan- Harbi tarafndan mahkum edilenlerin 43nn Yunan askeri veya yerli Rum, 13nn Trk, 12sinin Ermeni ve 1inin de Musevi olduunu kaydetmektedir. Bkz. Umar, a.g.e., 181. 96 97 98 99 Umar, a.g.e., s. 211. Orhonlu, a.g.m., s. 491. Bu konuda geni bilgi ve kaynaka iin bkz. Turan, a.g.e. Yunan birlikleriyle Trk kuvvetleri arasnda Aralk 1919da Milne Hattnn oluturulmas

(Bu hususta bkz. Mustafa Turan, stiklal Harbinde Milne Hatt Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. VII, S. 21, Temmuz 1991, s. 567 vd.) ve Yunanllarn igal srasnda yaptklar mezalimi incelemek zere Anadoluya gnderilen Amiral Bristol bakanlndaki Mttefikleraras Tahkik Heyetinin incelemeleri sonunda Yunanllarn sorumlu tutulmalarna ramen Paris Bar Konferansnda tilaf devletlerinin etkin hibir karar almamalar (Bu hususta bkz. Mustafa Turan, stiklal Harbinde Mttefikleraras Tahkik Heyeti, almalar, Raporu ve Tahkikat Neticesi, A. . Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi, S. 8, Kasm 1991, s. 695 vd.) tilaf temsilcilerinin siyasi tavrlarn ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Ahenk Gazetesi. Akakayalolu, Cihat, Atatrk, Komutan, nklp ve Devlet Adam Ynleriyle, Ankara 1988. Ali etinkayann Milli Mcadele Dnemi Hatralar, Atatrk Aratrma Merkezi, Cumhuriyetin 70. Ylna Armaan, Ankara 1993. Askeri Tarih Stratejik Etd Arivi. Bayar, Cell, Ben de Yazdm, C. VI., stanbul, 1968. Baykal, Bekir Stk, zmirin Yunanllar Tarafndan gali ve Bu Olayn Dou Anadoludaki Tepkileri; Belleten, C. XXXIII, S. 132, Ekim, 1969. Baytok, Taner, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Ankara 1970. Coar, mer Sami, stikll Harbi Gazetesi. Gkbel, Asaf, Mill Mcdelede Aydn, Aydn 1964. Gkbilgin, Tayyib, Milli Mcdele Balarken, C. I, Ankara 1959. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi.

1297

Hatipolu, M. Murat, Yunanistandaki Gelimelerin I Altnda Trk-Yunan likilerinin 101 Yl, (1821-1922), Ankara 1988. Hocaolu, Mehmet, Belgelerle Yunan Barbarl, stanbul 1985. zmir, Ayvalk ve Aydn Havlisinin Yunanllar Tarafndan gali ve Yunan Mezlimi Hakknda Makmat- Askeriyeden Mevrd RaporlarHvi kinci Kitap, Dersaadet, 1335. zmirin Yunanllar Tarafndan galine Mteallik Makmat- Askeriyeden Mevrd Raporlar, Matbaa-i Askeriye, Dersadet 1335. Jaeschke, Gotthard, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Ankara 1986. Kocatrk, Utkan, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, 1918-1938, Ankara 1973. Meram, Ali Kemal, Belgelerle Trk-ngiliz likileri Tarihi, stanbul 1969. Okurer, Mehmet, zmir, Kurulutan Kurtulua, zmir 1970. Okyar, Fethi, Devirde Bir Adam, (Haz. Cemal Kutay), stanbul 1980. Orbay, Rauf, Cehennem Deirmeni, Siyasi Hatralarm, C. I, stanbul 1993. kte, Erturul Zekai, Yunanistann stanbulda Kurduu Gizli htill Cemiyeti Kordus, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C. VII, S. 40, Ocak, 1971, s. 21. zalp, Kzm, Milli Mcdele, 1919-1922, C. I, Ankara 1988. Sabah Gazetesi. Salnme-i Vilyet-i Aydn, Hicri. 1326. Smith, Michael Llewellyn, Anadolu zerindeki Gz, (ev. Halim nal), stanbul 1978. Sylemezolu, Galip Kemal, Yok Edilmek stenen Millet, stanbul, 1957. Svari Yzbas Ahmed, Trk stikll Harbi Banda Milli Mcdele, (Yay. smail Aka, Vehbi Gnay, Cahit Telci), zmir 1993. Taalan, Nurdoan, Egede Kurtulu Sava Balarken, stanbul 1970. Tansel, Selhattin, Atatrk ve Kurtulu Sava, Ankara 1965. Tansu, Muzaffer, Konuan Hatralar, Ankara 1974.

1298

Terek, Ahmet Bekir, Yunan Hedefleri ve Stratejisi Karsnda Gerekler ve Trkiye Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C. V, S. 29, ubat 1970. Turan, Mustafa, stiklal Harbinde Milne Hatt Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. VII, S. 21, Temmuz 1991. Turan, Mustafa, stiklal Harbinde Mttefikleraras Tahkik Heyeti, almalar, Raporu ve Tahkikat Neticesi, A. . Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi, S. 8, Kasm 1991. Turan, Mustafa, Yunan Mezalimi (zmir, Aydn, Manisa, Denizli, 1919-1923), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1999. Trk stikll Harbi, Gn. Kur. Harp Tarihi Diresi, C. II, Ks. 1, Ankara 1963. Umar, Bilge, zmirde Yunanllarn Son gnleri, Ankara 1974. nal, Tahsin, zmirin gli Fcias, Hayat Tarihi Mecmuas, S. 9 Ekim, 1968

1299

zmir'in Yunanllar Tarafndan gali ve stanbul Basnna Yansmalar (1526 Mays 1919) / Dr. Salih Tun [s.765-775]
Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri zmirin Yunanllar tarafndan igalinin, stanbul Basnna yansmalarn konu alan bu almamzda kullanlan dier kaynaklarn yan sra byk lde, stanbulda yaynlanan Trke gazetelerden yararlanlmtr. Bilindii zere yakn tarihimizde Mtareke Dnemi (1918-1922) olarak adlandrlan ve nev ahsna mnhasr buhranl bir dnemin balangcn oluturan Mondros Mtarekesinin 30 Ekim 1918de imzalanmasyla birlikte 4 yldan beri lkenin deiik yerlerinde ve birbirinden uzak cephelerinde sren savan sona ermesi kamuoyunda genellikle iyimser bir kanaat oluturulmaya allmt. Zira Mtarekenin imzalanmasndan sonra seferberlie son verilecei, genel bir af karlaca, herkesin iiyle megul olaca, devletin istiklali ve saltanatn hukuku ile milletin izzet-i nefsinin tamamyla kurtarld yolundaki aklamalar bu kanaati iyice pekitirmiti. Ancak, Mtareke hkmlerinin, bir taraftan daha bir etraflca deerlendirilmesi, dier taraftan ngiliz murahhaslarnn grmeler srasnda Trk murahhaslarna gstermi olduklar beklenmedik nezaketin altnda yatan politik gereklerin aralanmas ile Amiral Calthorpeun Rauf Beye gnderdii gizli mektupta, Mtareke artlarndan doan baz anlamazlklar konusunda verdii cmerte szlerin yerine getirilmeyeceine ilikin emarelerin ksa bir sre ierisinde grlmesinden sonra oluturulan iyimser hava ve mitlerin gelimekte olan belirsiz durumda hibir ilgisinin bulunmad anlalacaktr. Gerekten de bundan sonraki gelimeler bir takm Trk aydn ve idarecilerinin yan sra Trk kamuoyunun da beklentilerinin tam aksi ynnde cereyan edecek; szde Mtareke hkmlerinin uygulanmas gerekesiyle lkenin pek ok blmnn igal edilmesi bir yana, devletin bakenti de 13 Kasm 1918den itibaren fiilen igal altna alnacaktr. yle ki, Mtareke Heyeti Bakan Hseyin Rauf Beyin deyimiyle Mtarekenin mrekkebi henz kurumadan, Fransz, talyan ve ngilizler, stanbulda bir smrge havas yaratmaktan geri kalmayacaklardr. Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra cereyan eden ve giderek belirginleen gelimeler baz Trk aydnlarn devletin ve milletin kurtuluu yolunda ciddi dnce ve teebbslere sevketti. Nitekim Mtareke srecinde, ordunun durumu ve devletin bu noktada izlemesi gereken siyasete ilikin olarak ok nemli gr ve nerilerinin bulunduunu bildiimiz, anakkele kahraman Mustafa Kemal Paa, komutanln yrtt Yldrm Ordular Grubu lavedilip Harbiye Nezareti emrine alndndan bakentin fiilen igal altna alnd gn stanbula gelmiti. Mustafa Kemal Paa stanbula gelir gelmez ilk i olarak bata Mstafi Sadrazam Ahmet zzet Paa olmak zere yakn evresiyle birlikte bir dizi temaslarda bulunmutu. Fikr ve siyasi yollarla devletin ve milletin kurtuluu

1300

ynnde sarfettii abalarn sonusuz braklp; her eye ramen Meclis-i Mebusann faaliyetini srdrmesi yolundaki dncelere ramen, parlamentonun padiaha feshedilmesi (21 Aralk 1918) zerine Mustafa Kemal Paa, Anadoluya geerek Milli Hareketi balatma dncesi istikametindeki oluum srecini hzlandracaktr. Devletin ve milletin kurtuluu ynndeki ciddi dnce ve giriimlerin sonusuz brakld, siyasal eilimler arasndaki cephelemenin gerginletirildii ve Ermeni Tehcirinden sorumlu olduklar iddia edilen ittihatlardan hesap sorulmas yolundaki basklarla, parlamentoya dayanmayan bir siyasi ynetimin olduka zayflatld bir devrede, I. Dnya Savann galipleri en ok da Osmanl mparatorluunu yeniden tanzim etme, daha dorusu paralama konusunu grmek zere Paris Bar Konferans hazrlklarn tamamlamlard. Paris Konferansnda zmirin gali Kararnn Alnmas I. Dnya Savann galipleri szde daimi bir bar salayacak konferansn Pariste toplanmasn kararlatrmlard. Bu konferansa ttifak Devletlerine kar savam yada sava ilan etmi olan 32 devlet davet edilmiti. Avrupa ve hatta Dnya haritasn yeniden izecek olan bu devletler kendi aralarnda da Mttefik daha az Mttefik ve Ortak Devletler gibi garib, suni bir snflanmaya tabii tutulmulard. Bununla birlikte be byk devlet, ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya yetkileri kendi ellerinde bulundurmak iin babakan ve dileri bakanlarndan oluan Onlar Konseyini kurarak kendilerini tek yetkili kurul ilan etmilerdi.1 Ayrca kimi sorunlarda Japonyann dnda teki devletlerin katld bir Drtler Konseyi kurulmas ngrlm, ancak anlamazlk sebebiyle talya bir ara Konferanstan ekilince Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilson, ngiliz Babakan Lloyd George ve Fransa Babakan Clemenceaudan oluan Bykler kurulu oluturulmutur. Franszlarn gururunu okamak iin 18 Ocak 1919da ilk toplantsn yapan Paris Konferansnn en ok megul olduu i dier sorunlarn yan sra Osmanl mparatorluu arazisinden Yunanllara verilecek topraklar meselesi oldu. Zira Yunanllarn istedikleri topraklarn bir ksmna talyanlar da gz dikmi bulunuyorlard.2 Oysa Yunanllarn istedikleri topraklar daha nce gizli antlamalarla talyanlara vdedilmiti.3 Kurulduu gnden bugne byk devletlerce srekli desteklenerek durmadan genilemi olan Yunanistana, ngiltere 23 Ocak 1915te savaa katlmas artyla zmir ve dousunda kalan blgenin kendilerine verilebilecei vaadinde bulunmu, fakat Yunanistan bu vaadin gereini ancak yerine getirmiti.4 Yunan Babakan Venizelos, 3-4 ubat 1919da Onlar Konseyinde yapt konumada stanbul hari btn Trakyay ve Bat Anadolunun bir ksm ile Oniki Aday, Kbrs, Meis, Rodos, mroz ve Bozcaaday talep ettiklerini aklad. Yunan isteklerinin, Bat Anadoluda talyanlara tannm olan haklarla atmas nedeniyle talyanlar, Wilson prensiplerine uyularak mukeddaratn tayin edilmesi ilkesiyle hareket etmeyi dile getiren Bulgarlar desteklediler. Sz konusu memleketin asl

1301

sahibi olan Trklerin hesaba katlmad konferansta ise ngilizler gibi Franszlar da Yunanllar desteklediler. Bu gelimeler zerine talyanlarn lkelerine dnnce, 2 Maysta Fiume bir sava gemisi, zmire de kk bir filo gnderdikleri renildi.5 Bunun zerine Llyod George, 5 Mays 1919da ler Konseyinde talyanlarn doudaki hareketlerinden phelendiini gizlice yapacaklar bir saldr ile Anadoluda gerekli yerleri zaptedeceklerini, byle bir harekete bavurmalarna imkan kalmadan ve konferansa dnmelerinden nce zmirin igal hakknn Yunanllara tannmasn teklif etti.6 6 Maystaki oturumda, talyanlarn Antalya, Fethiye, Marmaris ve Kuadasna kartma yaptklar renilince, Llyod George, talyanlarn zmire de kabileceklerini ne srerek blgedeki Rumlar korumak iin Venizelosa zmire 2-3 tmenle kma izninin verilmesini istedi. Lloyd Georgeun nerisini Bakan Wilson da destekleyerek ayn akam Venizolosun da katld askeri toplantda, gerek talyanlar gerekse Trkler bu harekete kar koyacak olurlar da nazik bir durum ortaya karsa endiesi gndeme geldiinden, mtareke hkmleri iinde olsun veya olmasn Trklerle talyanlara bu konuda bilgi verilmesi gr arlk kazanmt.7 7 Mays 1919da yaplan Yksek Konsey toplantsnda Venizelos, 6 Maysta gndeme gelen endieye hamiz gr kurnaz bir ekle dntrerek; Mtareke gereince, Mttefiklerin herhangi bir blgeyi igal yetkileri olduunu, Yunanllar da ittifaka dahil olduklarna gre, Trk kuvvetlerinin de bu kartmaya engel olmaya haklarnn bulunmadn, bununla beraber Trkleri bu karmadan ancak 12 saat nce haberdar etmenin ihtiyata uygun deceini syledi ve nihayet 10 Maysta zmirin igal edilecei hakknda karar alnd.8 Alnan karara gre nce ngiliz ve Fransz mfrezeleri karaya karken, krfezde demirli talyan gemileri de, harekat yneten Mttefik Donanmas Baamirali Calthorpeun komutas altna girecekti. gali ynetecek komutann denizci seilmesinin nedeni ise harekatn ortak bir mttefikler karmas gibi gsterilerek talyanlarn da bertaraf edilmesine ynelik bir tatbikat idi. Nitekim talyanlar, 12 Mays tarihli oturumda bir oldu bitti ile karlatlar. Clemenceau, zmir Hristiyanlarn kurtarmak iin ehre Yunanllar karma karar aldklarn, bu harekata ngiliz ve Franszlarla birlikte talyanlarn da katlmalarn istediklerini akladnda9 igalin bir Mttefik karmas deil, Yunanllara peke ekme olduunu sezen talyan temsilcileri igale kar deil ama, fiili bir durumla kar karya braklm olmalar sebebiyle ekimser davrandlar. nk onlara gre, byk devletlerin askerlerinin, ehirdeki polis grevini Yunanllar yapacaklarndan onlarn komutas altna girmeleri doru deildi. Nihayet talyanlar, Fiumenin kendilerine verilmesi karlnda ve zmir konusunda direnmenin de kendileri asndan faydal olmayacan dnerek, bu konuda srarc olmadklarndan, Amiral Calthorpea 12 Mays akam kartma iin gerekli emir bildirildi.10 Byk bir gizlilik iinde kararlatrlan anlama ve plana gre hereyi en ince ayrntsna kadar dnp hesaplayan Yksek Konseyin hesaplayamad en nemli husus Trk Milletinin Trk zmir iin gsterecei haysiyet ve stiklal Mcadelesi idi.

1302

zmirin gali (15 Mays 1919) Emperyalist devletlerin Paris Sulh Konferans ler Meclisince aldklar karar byk bir gizlilikle uygulanmaya konuldu. Buna gre Yunan Birliklerinin 14 Maysta zmire gelmesi, kartmadan 36 saat nce zmir Trk tabyalarnn Mttefiklerce igal edilmesi ve ancak Yunan askeri karaya kmadan 12 saat nce igalin Trk makamlarna bildirilmesi, ondan sonra da Trk tabyalarnn Yunan komutanna devredilmesi dnlmt. Yani bir anlamda igal ilkin bir Mttefik igali gibi gsterilerek zmirin Yunanllarca igal edilmesi salanacakt.11 Bylelikle Trklerin direnme ve mcadele etme azmi nlenmi olacakt. Zaten zmirin askeri ve mlki yetkilileri olan Kolordu Komutan Ali Nadir Paa ile Vali Kanbur zzet byle bir teebbse kar koyamayacak kadar basiretsiz insanlard.12 Nitekim 14 Mays sabah saat 10:00 sularnda Mttefikler Komutan Amiral Calthorpe, Kolordu Komutan ve Valiye, zmirin igaline ilikin notay verdi. Vilayet konandan kan baz Mttefik subaylarna gen bir Trk Yedeksubay, Byk bir milletiz, uyur gibi grnrz. Fakat uyanacaz. Elimizde bulunan memleketimizin peke ekilmesini kabul edemeyiz. Karklk vuku bulacak, belki bizimle birlikte ok kii lecek demitir.13 Amiral Calthorpeun notasn mteakip zmir lhak Red Heyeti Milliyesi btn vilayet, sancak, kaza, nahiye ve belediye bakanlklarna, zmir ve havalisinin igal edilmekte olduunu telgraflarla duyurmutur.14 Mdafaa- Hukuk- Milliye Cemiyeti ise bir beyanname yaynlayarak, Darlfnn hocalarna, aydnlara devlet adamlarna ve bu arada Amerika temsilcisine, Trklerle meskun memleketlerin ayrlmaz bir btn halinde kalmas lzumunda katiyetle srar edileceini15 bildirmilerdi. Yine ayn gn Amiral Webb saat 11: 00 sularnda Damat Ferit Paay konanda ziyaret ederek bir nota sundu. Buna gre, zmir civarndaki durum dolaysyla ve Mtarekenin hkmne gre zmir Trk tabyalar derhal mttefik kuvvetlerine teslim edilecekti. Saat 12: 40da Webb Damat Feritle ikinci kez grtnde Paa, zmirdeki gelimenin kendisine baka felaketlerin ve imparatorluun son paralannn balangc gibi grndn ve ancak padiahla kiisel ilikileri ve saygsnn sonucu olarak istifa etmediini belirtti.16 Damat Ferit Paa aslnda bu grnde haksz deildi. nk 15 Mays sabah Yunanllar zmiri igale baladlar. Kordon boyunca yrye geen Yunan birliklerine Albay Zafiriu komuta etmekte ve Aznlk Rumlarn zito sesleri ortal nlatmaktayd. I. Dnya Sava srasnda zararl faaliyetleri nedeniyle zmirden uzaklatrlan Metropolit Chrisostomos elindeki ha havaya kaldrarak birlikleri takdis ettii gibi onlar Trkler aleyhine kkrtc bir de konuma yapmt.17 Yunan birlikleri tahriki bir tavrla Kordon boyunca igale baladnda gazeteci Hasan Tahsin (Osman Nevres) Recepin tabancayla ate etmesi zerine Yunan askerleriyle yerli Rumlarn lgnlklar daha da artt. Hasan Tahsin ilk kurbanlardan biri oldu.18

1303

15 Mays gn Yunanllarn Kordonda yzlerce Trk boazlamas, Trkln onurunu kran davranlar tilaf gazeteler tarafndan ittihatlarn bamza getirdikleri bir felaket olarak yorumlanyordu. Kald ki 15 Mays akam kan Islahat bu olaylar mevaki-i mstahkeme ait pek ehemmiyetsiz bir igal olarak nitelendiriliyordu.19 Bu arada 2 gn iinde zmir ve evresinde 2000den fazla Trk ldrld. Birok Trk evi ve ticaret yerleri yamaland.20 zmirin galinin stanbul Basnndaki Tepkileri zmir, 15 Mays 1919da aama aama igal edilirken ayn gn stanbulda yaynlanan gazeteler, sansr nedeniyle henz gelimelerden habersizdir. 15 Mays tarihli stanbul gazetelerinin ortak konusu ttihatlarn yarglanmas meselesi idi. O gnk gazetelerden Alemdr, ittihatlarn muhakemesi, Vakit dnk tevkifat, Tasvir-i Efkar sulh intizar ederken leri, sulh en son bizimle yaplacak balklarn kullanrken Hadisat zmirin mhim havadisleri bal altnda 12 Maysta zmir Limanna gelen Mttefik donanmasn haber veriyordu.21 Aslnda Alemdr gazetesi de tpk Hadisat gibi 12 Maysta zmire gelen donanmadan sz ediyor ancak geli nedenleri zerinde durmuyordu. Alemdr normal bir zamanda mutad bir ziyaretmi gibi muhtemelen igale hazrlk giriimi olduunu gz nnde bulundurmakszn yle haber veriyordu: Birka gn zarfnda limanmza Fransz, ngiliz, talyan ve Amerikann byk ve kk birok sefain-i harbiye geldi. Amiral Bristol bugn stanbula mteveccihen hareket etti. Vali Bey kendilerine kordelalarla mzeyyen gzel bir sepet derununda zmirin turfanda mahsulatndan takdim ettiler. Sefain kumandanlariyle valinin sk temasta bulunmasna mehafil- resmiye ve gayr-i resmiyece ehemmiyet-i fevkalde atfediliyor. Temas- Vaki vilayetin siyaset-i dahiliyesini takviye mahiyetindedir. Ecnebiler tarz- idareden memnun bulunuyorlar. Eya-y ticariyenin kesretle vrudu tenezzl- fiyat intac ettiinden ahali memnundur. Duygu ve Anadolu22 Gazeteleri tatil edilmitir. Ekiyadan bazlar tenkil edildi. Biroklar da dehalet etmektedir.23 Alemdr gazetesi, igalden habersiz, Mttefik donanmasnn zmir limanna gelmesinden sz ederken 16 Mays tarihli leri gazetesi de zmirin igali balkl yazda iki gnden beri stanbulda dolaan igal ayiasn konu ediniyor ve rivayet kabilinden duyulanlar Yunan igalinden ziyade mttefik igaline balyordu.24 Gazete yazsnda, elimizde koca Amerika Cumhuriyeti Reisinin yksek prensipleri varken, Garbtan adalet gneinin douu beklenirken gya zmirin Yunanllarca igalini yuu vukuundan beter eklinde yorumluyordu. Yazda devamla, en tarafsz zevatn tetkik ve delilleriyle Trk olduu btn dnyaca bilinen zmirin Yunanllara terkinin adaletle badamayaca belirtilerek, Avrupa galiblerinin buna izin vermeyecekleri midi ortaya konuluyor; meselenin nihayet akla kavutuundan bahisle, havadislerin yanl anlald zerinde duruluyordu.

1304

galin ilk gnlerinde stanbul Basnnca sorunun nasl anlaldn grmek bakmndan olduka nemli olan yazda, vurgulanan hakikat u idi: Mttefik kuvvetler zmir istihkmlarnn igalini lzumlu grm ve ngiliz askeri kuvvetler komutan Calthorpe tarafndan verilen bir notayla Paris Konferansnn kararlar ile Mtarekenmenin 7. maddesine dayanlarak szkonusu isthkamlarn igal edilecei beyan edilmitir. leden sonra verilen dier bir nota ile de Mtareke hkmlerine gre gerekleecek bu igalin Yunan askeri tarafndan uygulanaca bildirilmitir. Demek oluyor ki mesele zmirin Yunanllara terki suretinde olmayp grlen lzum zerine isthkmlarn Yunan askeri tarafndan igali eklindedir. Gazete, gelimeleri bu ekilde yorumladktan sonra meselenin akla kavumasyla evvelki ayiann yanllnn giderildiini dolaysyle byk yanllarn byk mahzurlar douraca hususuna dikkat ekmektedir. Yaznn son blmnde ise, meselenin akla kavumasyle teessrlerin hafifledii ancak tamamen kaybolmadndan sz edilerek, ecza-i memalik-i Osmaniyeye kar hrs beslemekten hali kalmayan bir devletin askerine, zmir gibi zerinde olur olmaz hak iddiasnda bulunulan mhim bir beldenin istihkmlarnn igaline kamuoyunun tahamml edemeyecei, dolaysiyle Trkler ve dier anasrn da, Hkmetin bu konuda giriecei teebbsleri bekledii vurgulanmaktadr.25 stanbul Gazetelerinin, zmirin igalinin gerek ama ve mahiyetini hkmete verilen 16 Mays tarihli resmi tebli ile anladklar anlalmaktadr. Hkmetin bu konuda Matbuat Mdriyet-i Umumiyesi vastasyle yaynlad resmi teblide u grler ifade ediliyordu: Tebli- Resm Matbuat Mdriyet-i Umumiyesinden: Dn sabah saat 11: 00 raddelerinde Niantanda Sadrazam Ferit Paa Hazretlerine konaklarnda Amiral Webb tarafndan verilen notada Paris Konferans kararna atfen zmir Kalnn Kuva-y tilafiye tarafndan igal edilecei bildirildii gibi ngiliz Kuvayi Bahriyesi kumandan Amiral Calthorpe cenablar tarafndan da Aydn vilayetine dn sabah tebli olunan nota da Paris Konferansnn mukarreratna ve Mtarekenamenin 7. maddesine istinaden zmir istihkamlarnn igal edilecei ve ondan sonra verilen ikinci bir nota da dahi yine Mtarekename ahkmna msteniden zmir ehrinin Yunan askeri tarafndan igaline Dvel-i Mutelife karar verilmi olduu bildirilmitir. Hkmet bu babda milletin hukuku ve devletin muhafazas iin ahd- tertib eden grevleri ifaya teebbs eylemi ve muhafaza- vakar ve skunet edilmesi lzumunun mnsib lisanla ahaliye tavsiyesi zannnda Dahiliye Nezareti Celilesi tarafndan Vilayat- Osmaniyeye tebligat- lazime if klnmtr.26 Yukarda verdiimiz resmi tebliden sonra stanbul gazeteleri, halk arasnda ve Darlfnunda youn bir tepki selinin olutuu grlmektedir. Gsterilen tepkilere gemeden nce hkmetin istifas ve istifa nedenlerine de deinmek gerekir.

1305

Resmi tebliin yaynlad gn kdam gazetesinin Heyet-i Vkelann istifas balkl bir haberi dikkati ekmektedir. Gazeteye gre Vkela Heyeti dn (16 Mays) berat kandili olmas nedeniyle Padiah ziyaret etmiler, yaplan tebriklerden sonra heyet Zat- ahaneye istifasn sunmutur. stifa metnindeki gerekede ise Be senelik idari gasbn elim sonularn slah etmek iin 2,5 ay nce kurulmu olan hkmetin mkl bir devrede icraat yapt zikredilerek, tilaf devletlerinin zmir iin verdikleri son kararn devletin hukuku ve milletin muhafazasn mesaisinin ruhu bilen heyeti zor duruma drd iin grevden affedilmeleri27 isteniyordu. Heyet-i Vkelnn istifasnn Padiaha kabul edildii belirtilmekle beraber, yeni greve tekrar Damat Ferit Paann memur edildii ve kabineye muhtemelen Hdavendigar Valisi Gmlcineli smail Hakk Bey ile yandan Zeynel Abidin Efendinin de katlaca zel haber olarak sunulmaktadr. Gazetenin ayn sayfasndaki bir dier bal ise zmirin igali meselesidir. Balk altnda ksaca vilayetlerden gelen telgraflara deinilerek Hrriyet ve tilaf Merkez-i Umumisinin tebligatna yer verilmitir.28 Tebligatta belirtilen ifade eer konu saptrlmyor ise Hrriyet ve tilaflarn konferans srecindeki gelimelerden ne kadar habersiz olduunu tam anlamyla gsterecek nemli bir emsaldir. Buna gre zmir, uursuz bir mtegallibe olan melun ittihatlarn cinayetleri neticesinde igal edildiinden halka vkr skunet arsnda bulunuluyordu. Skunet ve vakar saland takdirde, gelecekteki kaderimize ilikin prensibler koyan Wilsonun milletlerin hrriyeti dsturu gereince, Avrupann Trk Milletinin hak ve adaletini gzeteceinden medeni milletler nezdinde iz brakacak talep ve tezahratlarn hi olmazsa ll olmas gerektii aklanyordu. 17 Mays tarihli Vakitte ise Mehmet Asm igalin manas29 balkl yazsnda zmirin igaliyle ilgili olarak hkmet merkezine verilen nota ile Calthorpe tarafndan Aydn Valisine verilen notalar arasndaki farka dikkat ekmektedir. Mehmet Asm, Calthorpe tarafndan Aydn Valisine verilen notada Mtarekenamenin 7. maddesine gre zmir tabyalarnn igal edilecei belirtildiinden, bunun mezkur 7. maddeye gre uygun olduundan bahisle, mttefik devletler, menfaatlerini tehdit edecek bir vaziyet durumunda herhangi bir sevkl-cey noktasn igal edebilirler yorumunda bulunuyor. Yazar bu yorumla birlikte kendince byle bir tehlikenin olumadn fakat hal byleyse zarar yok imdilik sulha kadar bir tedbire bavurmayalm eklinde dnrken gerek durumun nihayet ortaya ktndan sz ediyordu. Buna gre Amiral Webb tarafndan Hkmete verilen nota, zmirin igalinin Mtarekenmeye gre deil, Paris Sulh Konferansnn hakkmzda ald bir kararn tatbikatn ngrmektedir.30 te btn Anadoluyu en derin endie ve zdraplara boan da meselenin bu yndr. Demek ki Paris Sulh Konferansnda Trkiye hakknda tatbik edilecek sulh artlarnn esaslar kararlatrlmtr. Hatta bu artlarn mukaddemat- sulhiyye eklinde tesbitiyle bize resmen tebli edilmezden evvel, baz maddelerin tatbikine bile balanmtr.

1306

zmirin Yunanistan tarafndan igali bu tatbikatn neticesidir. Bu oldu bitti Mtarekenme tatbikatnn ekil ve mahiyetinde bile olsa zmirin Yunan kuvvetleri tarafndan igali Trkler ve Mslmanlar tarafndan elim bir zdrap ile karlanmas iin kfidir. Mamafih mesele bundan ibaret kalsayd bugne kadar pek derin aclara tahamml eden Anadolu Trk ve Mslmanlar buna da geii olarak sabr ve skun ile katlanacan gze alrd. Maalesef byle deildir. zmir igalinin manas bundan daha baka daha ac hakikate amildir.31 Zaman Gazetesi ise zmirimiz nasl igal edildi?32 balkl yazsnda yukarda akladmz konuya deinerek gelimeleri anlatmaktadr. Gazetenin dikkati eken bir dier bal ise zmirde Trklk hakimdir eklindedir.33 Yazda zmir ehrinin ounluunu Trklerin oluturduunun gerek resmi, gerekse ecnebi birok mtehassslarn dzenledikleri istatistiklerde aka ortaya konulmasna, Wilson prensiblerinin dnyann yeni haritasn tanzim iin ne srd esaslara ramen, igalin btn Trkleri byk bir kedere srekledii konusu ele alnmaktadr. Yazda deinilen bir baka husus ise Wilson prensiplerine ramen hayalperest fikirli Venizelosun giriimleriyle gerekleen bu fiili durumun dier madur milletler iin de emsal oluturabilecei endiesiydi.34 Hadisat Gazetesi ise byk balklarla 1.239.782 Trk ve Mslman, 298.373 Rumun ribka-i zulm ve esaretine mevdu!!! balnn altnda, Byk Reis-i Cumhurun ortaya att prensiblerin aksinin mi tatbiki takarrr etti? Baknz tepeden trnaa Trk ve Mslman olan zmire alt baln gemitir.35 Wilson prensiplerinin 12. maddesinin hatrlatld yazda, zmirin Trkl ve Mslman olduunu, rken, tarihen ve iktisaden Anadolunun mmtaz bir ehri olduunu anlamak iin bundan 1,5 ay nce zmir Mdafaai Hukuk Cemiyeti tarafndan hazrlanarak, btn Avrupa ve Amerika mhim ricallerine tebli edilen muhtra suretini aynen aktararak igalin hibir hakl dayanann bulunmadn ortaya koyuyordu. Gazeteye gre Aydn vilayetinin nfusu u ekildeydi: 1308 hicri senesi ve 1891 miladi senesi vilayet istatistiklerine nazaran Mentee civarnn da dahil olduu halde Aydn Vilayeti dahilinde 1.352.645 genel nfusundan: Trk ve slm Ortodoks Rum 1.118.496 195.431

Latin, Katolik, Protestan1.179 Ermeni Musevi 13.940 22.273

1307

Aydn Vilayetinin 1.400.000 genel nfusundan: Trk ve slm Ortodoks Rum Ermeni Musevi 1.100.000 210.000

15.000 23.000 56.000

Teba-i ecnebiyye (ekserisi Yunan tebs)

Hicretten mukaddem 1912 senesinde 1.594-848 nfus- umumiye-i vilayetten:36 Trk ve slm Ortodoks Rum Ermeni Musevi 1.239.792 298.373

20.899 35.784

Gazete ayrca Yunan emelleri dahilinde bulunan kuzeyde Karasi ve gneyde Mentee sancaklar nfusunu da dahil edecek olursak bile Trk ve slm ounluun, Rumlara gre kat kat stn olduunun anlalacan belirterek u cetveli sunuyor: Trk-slm Ortodoks-Rum Aydn Vilayeti 1.293.527 233.914 85.548 10.162

Karasi Sanca 368.406 Mentee Sanca

134.767

Yunanllarn her bakmdan aznlkta olduklarn aklayan gazete, 28 Mays tarihli nshasnda ise Venizelosa baln kullanarak, Venizelosun Paris Konferansnda aktard Anadoludaki Rum istitastiklerini yaynlyor ve niin Trk ve Mslmanlarn adetini zikretmediini soruyordu.37 Gazete, dierleri bir yana Aydn ve Bursa vilayetlerindeki gayrimslimlerin tamam Rum addedilse bile bu anasrn Trklere nisbetinin Aydnda %24 ve Bursada %14 gemeyeceini belirterek Venizelosun nfusa dair verdii gereki olmayan bilgiyi aktarmaktadr. Msy Venizelosun iddiasna gre: Rumlar Trkler Msy Venizelos

Trabzon Vilayeti 353.533

1308

Adana Vilayeti Aydn Vilayeti Bursa Vilayeti zmir Sanca

70.000 623.810 228.421 73.134

Trk-Mslman ahalinin adedini zikretmekten imtn etmitir.

anakkale Sanca Sivas Vilayeti Ankara Vilayeti Konya Vilayeti

38.830

19.376 45.837 87.021 24.919

Kastamonu Vilayeti

Gazete yazsnda bu bilgileri verdikten sonra Emperyalistlerin Yunanllara verdikleri frsat nedeniyle Trklerin hakknda bir merak bile buyurmadklarn, ngiltere, Fransa, talya ve Amerikann bu hayl mahsul istatistiklere inanmalarnn da hayreti ayan bir durum olduunu38 aklamtr. Hadisat gazetesinin yaynlad bu nemli bilgilerden sonra igal nedeniyle ortaya kan tepkiye dnecek olursak, Alemdrn yine muhalif tavrnda srar ettiini gryoruz. Adet gazeteyle zdeleen Refi Cevat 16 Mays tarihli makalesinde Allah belalarn versin balkl yazsyla hl ittihatlarla uraarak I. Dnya Savann sorumlularn yarglamaya devam ediyordu.39 Bir gn sonraki zmir hadisesi mnasebetiyle balkl yazsnda ise yan sutunda bulunan telgraflarda zikredilen zmirin Yunanllarca ilhak edildii haberinden de alnarak, Yunanllarn, Dvel-i tilafiyenin kuvve-i muavenesi olarak ehre girdiklerinden bahsediyordu. Refi Cevat yazsnda Yunanllarn ehri aslnda igal etmediklerini, kendilerine bahettiimiz haklara dayanarak Dvel-i tilafn icray gerekletirdiklerini ileri sryor ve bu konuda hkmetin zerine den vazifeyi yapacandan bahisle zmirden midi kesmeyi lzumsuz addediyordu. Refii Cevat, bundan sonraki gnlerde de zmirin igali nemsizmi gibi ngiliz Mzahereti isteyen yazlarna arlk vermitir.40 Trke stanbul gazetesinde ise Sait Mollann kaleme ald istiklal-i istikbal balkl yazda, bir taraftan zmirin igali karsndaki aknlk gze arparken, dier taraftan da Trkiyenin bu mkl durumdan karlabilmesi iin gerekli olan siyasetin ngiliz himayesi olduu gr ortaya konuluyordu.41 Sait Mollaya gre Paris Sulh Konferansnn vermi olduu karar sarih ve aikr bir hakszlkt. zmir ve civarnn Yunanllar tarafndan igalinin, barn salanmasn engelleyici bir durum olarak gren Sait Molla; bu hareketin gerekte bir igal deil, bir medeniletirme hareketi olarak deerlendirilmesi gerektiini ne sryordu. Ona gre Trkler tam anlamyla medeni olamadklarndan kendilerini ve aznlklar idare etme kabiliyetleri de zayftr. Bu nedenle Trkiyenin bir himaye veya mzaherete ihtiyac bulunduundan, bunu ancak ngilizler salayabilirdi. Bu

1309

balamda zmir ve civarnn medenilik bakmndan Trklerle msavi ve hatta aasnda olan Yunanllara verilmesi anlamszdr.42 te yandan Bar Konferansnda alnan kararlarn Osmanl Devleti tarafndan

deitirilemeyeceini, o nedenle his ile deil akl ile hareket edilmesi gerektiini syleyen Sait Molla, bu tr emrivakilerle karlamamak ve ebediyyen devam edecek bir refah istiklali iin en gl hami sfatyla ngilizlerin himaye ve mzaheretinin kabul edilmesi gerektiini ne srerken, sz konusu emrivakilerin ngiliz politikasyla gerekletiini grmezden geliyordu.43 18 Mays tarihli gazetelerde ise asl gndem konusu yorumsuz bir ekilde tilaf Devletlerine Damat Ferit Paa tarafndan verilen notayd. Bunlardan sz gelimi leri gazetesi zmirin igali balnn altnda Sadrazam Ferit Paann notasnn tam metnini aktaryordu. Notada zetle, 14 Mays 1919 tarih ve 1913 numaral takrirle Paris Konferans Karar ve Mtareke mukavelesinin 7.maddesine gre zmir istikamatnn Mttefik Devletler askerleri tarafndan igal kararndan sz edilerek Yunan birliklerinin de ehre dahil olacann44 Amiral Calthorpe tarafndan valiye yaplan tebli ile bildirildii belirtiliyordu. Nota metninde, Osmanl Hkmetinin Paris Konferans kararna muhalefet etmeyecei, fakat Yunan askeri tarafndan vaki olacak bir igale de rza gsteremeyecei, zira Devlet-i Osmaniyenin ecza-y dahiliyesinden olan bu Asya ehrinin, ne rken, ne tarihen, ne de corafya itibaryla Yunan Hkmetiyle hibir mnasebetinin bulunmad anlatlyordu. te yandan ittihatlara da telmihte bulunularak Osmanl Devleti ve Milletinin istemeyerek srklendii bir harb-i iffet-i engizin neticesi olarak urad felaketin derecesini de kabul ettii dile getiriliyor ve u hususlara dikkat ekiliyordu: Trk kavminin 2 asrdan beri snrlar dnda kalan yerlerin tmnde, btn messesatnn, emlaknn, camilerinin, mekteplerinin hasl btn Mevcudiyyet-i Milliyesine varncaya kadar her eyinin mahv olduunu grd halde cebr ve iddeti hak ile badatramadndan, Osmanl idaresine tabi olan milletlerin kendilerince aziz ve kymetdr olan hissiyatlarna riayet etmitir. Dolaysyla milleti osmaniye hakknda tarihin en fena ve gayr-i msaid bir devresini deil, heyet-i umumiyesini dikkate alarak bir hkm vermek adalet ve hakkaniyete daha uygun olur. zmir nispetinde haiz-i ekseriyet olan ve dini, fikri, gaye-i hayali ve dt orada yaayan ekalliyetin dininden, fikrinden, gaye-i hayalinden, dtndan btnyle farkl olan Trk ahalisi ile tamamyle Trk olan yeni bir ehir olduu iin buradaki Trk milletinin hukukunu nazar dikkate almamak hem pek mkl, hem de adalet kaideleriyle badaamaz bir durumdur.45 zmirin igalinin Trklerin kalbine vurulan bir darbe-i edid olduu vurgulanan yazda bu noktada milletin mline hadim olamayacak bir hkmetin, amal-i milliyeye hizmet edecek bir hkmete terk-i mevk-i edecei belirtilerek istifa imasnda bulunuluyordu. te yandan yazda sansr konusuna da deinilerek kamuoyunu daha iyi anlamak ve icraatn onunla birletirmek isteyen hkmetin milletin ruhundan kopan feryatlar boacak kadar sk bir

1310

sansrn tazyiki altnda, kamuoyu mmesillerini inletemeyecei vurgulanyor, bu kadar tazyikat altnda gazetelerin zerine den irat ve tenviri hakkyla ifa edememesinin halkn mazhar- itimadn sarsacandan mutelifin sansrnn de hissiyatmz boacak kadar iddete taraftar olduunun da zannedilmedii gr yanstlyordu. te yandan Zaman gazetesi de leri gazetesiyle ayn tarihte Hkmetimizin cevab bal altnda sz konusu notann Heyet-i Vkelann evvelki gnk olaanst toplantsnda hazrlanarak bizzat Sadrazam Paann tilaf- Fevkalade komiserlerine tevdi ettii aklanarak notann tam metnini yaynlamtr.46 17 Mays tarihli Memlekette smail Hami Hakk- hayat en byk haktr47 baln kullanarak Byk savata, bizimle savamam, zmirin ne urunda, ne yolunda tek bir damla kan bile dkmemi olan Yunanistan, milli, siyasi, rfi, tarihi dnyada ne kadar hukuk olabilirse, hepsine birden malik bile olsayd, yine bizim o hereyden ve her haktan byk hakkmza o btn kanunlar, nazariyeleri, btn kitaplar atlayp gemeden ihmaline imkan olmayan mukaddes hakk- hayatmza ramen, Wilsonun ber-hayat olduu bir asrda hibir vesile ile ve hibir surette zmire ayak basmamalyd48 diyordu. Ayn gn yaynlanan leri gazetesi ise Wilson Prensipleri Nerede baln kullanp, hakkn kuvvete galip gelmesini istiyoruz diyerek ABD Bakan Wilsonun cihan akvamn adalet ve hakkaniyet vaadeden dsturlarn ilan ettiinde sulha darbe indirecek ihtiraslarn yeniden revacna meydan verilmemesi gerektiini dnd inancndayz eklinde gr beyan ediyordu. zmirdeki ahalinin nfusuna ilikin bilginin de verildii yazda Trklerin iki- gnden beri maruz kald muameleler ve zmirin Yunanllara terki halinde esir yaamaktansa silah-bedest olarak hareket etmenin tercih olunaca aklanmaktadr.49 Yine 18 Mays tarihli Memleket gazetesinde smail Haminin Amerika Reis-i Cumhuru Mr. Wilson Cenablarna balkl yazs zmirin igali nedeniyle Amerikan Bakanna ithaf edilmi bir ak mektup niteliindedir. Yaz bazen malumu ilam etmek o kadar zaruri bir ihtiya oluyor ki, artk ondan evvel hibir maksadn ifhamna imkan kalmyor eklindeki girile balatlyor, zmirin igalinin dourduu tepki anlatlyordu. zmirin igaliyle Trkn hayat hakk selahiyetinin gasbedildii vurgulanan yazda, bu ehrin btn bir vatan ve memleketin hinterland olduuna deinilerek Amerikan Bakanna ithafen, verdiiniz byk sz bir gn gelipte bugnk hakikatle aklamaya cesaret edebilecek misiniz? eklinde soru yneltiliyordu.50 Sleyman Nazif ise zmirin igali balkl yazsnda zmirin ne ekilde igal edildii hkmetin resmi tebliinden anlaldn, payitahtmzn bile bir askeri igal altnda bulunduu bir srada zmirin mstahkem mevkilerinin tilaf kuvvetleri tarafndan igal edilmesinin aslnda o kadar nemli olmadn belirtirken, igalin Yunan taburlarnca yapld gerei karsnda istikbalin vehametinin ortaya ktn51 vurguluyordu. zmirde neler oluyor52 baln kullanan Zaman ise zmir vilayetinin ou Mslman ve Trktr. Biz de, mecra, bir keden, et trnaktan ayrlmaz diyerek igalin Trklerin hakkn boazlamak anlamna geldiini belirtiyor ve lkenin eitli yerlerinden

1311

gazeteye ulaan telgraflara yer veriyordu. Gazetenin bir gn sonraki bal zmirin igali ve milletin teessrat eklinde olup 18 Maysta Darlfnunda yaplan toplanty Darlfnunlularn Tezahrat53 alt bal biiminde toplantnn seyrini aktaryordu. Darlfnundaki toplanty gazetelerin hemen hepsi haber olarak aktarrken yaplan

konumalarn da haberin ilenii esnasnda yorumlandna tank oluyoruz. Vakit, Darlfnundaki toplanty, Darlfnunda heyecanl bir ictima-zmir beiimiz, yatamz ve mezarmzdr54 balklar altnda konuya geni bir yer verirken, leri Trkler zmiri unutamaz, Genlik vazifesini hissediyor, Tezahrat- milliye vuku bulmutur eklinde balklar kullanyor ve konu iki sayfa halinde ileniyordu. Gazete, Fener Rum Patrikliinin zmirin igali ansna mekteblerini gn sreyle tatil ettiklerini duyururken, Trklerin matem gn nedeniyle elence yerleriyle yksek mektepleri tatil ettiklerini aktaryordu. Darlfnunda yaplan toplanty ayrntsyla aklayan gazeteye gre yaplan birka konumadan sonra Rza Tevfik Bey krsye gelerek anasrn Avrupada yaptklar aleyhteki propogandaya dikkat ekerek Avrupann bizi yanl tanmasna frsat vermemekliimiz zerinde duruyordu. Sz, milli galeyan ayaklandrmaya gerek olmadna getiren Rza Tevfik, bu koca ehri (stanbul) biz vcuda getirdiimizden billzum taknlklarla bu hakkmz tehlikeye drmeyelim.55 diyordu. Baz di nmayilere (yerli yersiz anlamnda kullanld anlalyor) yer vermeyelim diyen Rza Tevfikten sonra sz alan ve istiklalcilik dncesinin bir savunucusu olarak bildiimiz Yusuf Razi ise kanmz son damlasna kadar aktacaz, feday can edeceiz gibi szler sylemektense, latifeyi brakp i grmeye balayalm, bizim maddi kuvvetimiz yoksa da manevi kuvvetimiz vardr diyordu. Burada asl beyan edilmesi gereken mtalaann Trklerin istiklal-i millilerini, istiklal-i siyasilerini muhafaza edebilmeleri artyla dost olmu ya da olabilecek devletlerin kati yardmndan yararlanma dncesini ortaya koymaktr diyen Yusuf Razi mtefekkirleri de vatani vazifeye davet ediyordu. te yandan Rza Tevfikin itidal tavsiye eden szleri nedeniyle de dinleyiciler tarafndan protesto edildii, onun ise kendisinin bu halini matem hali diyerek yapt hatay tevil etmeye altn anlyoruz.56 20 Mays tarihli gazetelerdeki ortak konu bir gn nce stanbul Fatihte yaplan mitingdi. Memleket, konuyu Fatihte stanbul ahalisinin muazzam mitingi, payitahtmz ve memleketimiz matem iinde, esnaf ve tccar dkkanlarn amadlar, btn mektepler ve messeseler tatil edildi57 eklinde balklarla aktarrken, leri, payitahttaki tezahrat- milliye bal altnda otuzbin kadn, krkbebin erkek hal-i ictimada, Trklerin yaamak ve haklarn mdafaa etmek azmi, Halide Edib Hanmn, Selahaddin ve Doktor Sabit Beylerin nutuklarn aktaryordu.58 Gazetenin bir dier bal olan zmirin facia-y igali etrafnda yazsnn altnda ise Trklerin zmiri unutmayaca belirtilerek, Yunan komutan Zafiropolasn beyannamesine yer veriliyordu.59

1312

te yandan 23 Maysta Sultan Ahmet Meydannda 100.000 kiiyi akn halkn katld miting, kdamda sansrl bir ekilde yzbin Mslman Trk Sultan Ahmed meydannda muazzam bir miting akdetti eklinde duyurulmaktadr. Gazete, matem nedeniyle krsnn siyah bir ereve iine alndn, siyahlanan sancaklarn zerine Mslman Trkler ldrlemez, Trk hrdr, esir olamaz gibi Trkn ruhunu en iyi yanstan cmlelerin yer aldn aklayarak, air Mehmet Emin Beyin, Selim Srr Beyin, Doktor Sabit Beyin, Halide Edib Hanmn nutuklaryla, dini hitabeye yer veriyordu.60 Grld gibi zmirin igali, Alemdr ve Trke stanbul dnda hemen hemen tm stanbul basnnda Trkiyeye ve Trklere dnk ar bir saldr olarak nitelendiriliyor ve yer yer Trkln yan sra rk, kltr ve milli istiklal kelime ve kavramlarndan bahsediliyordu. Memlekette yle bir hava olumutur ki, milliyetilik hususunda duyarsz olan Hrriyet tilaf Frkas bile sert bir tepki gstermek zorunda kalmtr. te yandan bu bunalml gnlerde halkn setii bir meclisin bulunmamasnn, yani milletin iradesinin temsil edildii bir organn bulunmamasnn sakncalar grlm olmal ki Padiah hemen bir ra toplanmasn istemitir. I. ura-y Saltanat Toplants (26 Mays 1919) zmirin igaliyle birlikte yeni bir boyut kazanan bunalml gnlerde Millet iradesini temsil edecek halkn setii, hr bir krsye sahip bir organn yani meclisin bulunmamasnn sakncalarnn ok ak bir ekilde grldn aklamtk. imdi ise bambaka bir durum ortaya km ve milleti temsil edebilecek istiari bir organa ihtiya duyulmutur. Bu nedenle Padiah Sultan Vahidettin zmirin igali zerine ortaya kan durum dolaysyla fikir teatisinde bulunmak ve bir karar almak zere Yldz Saraynda bir ura-y Saltanat akt edilmesini irade eder.61 Nitekim Vakit gazetesi, Saltanat uras bal altnda ortaya kan durum nedeniyle Yldz Saraynda ura-y Saltanat toplantsnn tertib edildiini duyuruyordu.62 Gazeteye gre toplantya davetiye ile katlabilinecek, yalnz ayan yeleri davetsiz

girebileceklerdir. Temsil edilen zmrelerin her birinden bir kii konuacaktr. Vkela ve mazlin-i vkela ve ayan yeleri bu arttan mstani klnacaklar, Darlfnun ile Matbuat Cemiyeti temsilcilerinden ikier kii sz syleyebilecektir. Padiahn iradesi zerine 26 Mays 1919 gn toplanan Saltanat urasnn a konumasn Sultan Vahidettin yaptktan sonra, toplantnn bakanln Damat Ferit Paaya havale eder.63 Olduka kalabalk olan toplantya hkmet yeleri ve yksek devlet memurlar yannda Darlfnun mensublar, ilmiyeliler, ticaret odalar, basn ve siyasi partilerle, baz cemiyetlerin temsilcileri katlmlardr.64 Toplantda konuulan konulara gelince; Damat Ferit Paann konumasndan sonra sz alan baz aydnlar ortak bir grte birlemilerdir. Devletin kaderi seimle kurulmam bir heyete

1313

braklamazd. Bir milli meclisin kurulmas artt. zellikle Darlfnun hocalar Akil Muhtar ve Selahattin Beylerin Milli ra tekliflerine Baro temsilcisi Celaleddin Arif Beyde katlmtr.65 Matbuat adna sz alan Rauf Ahmet ise Biz harpte malup olduk. Fakat maluplarn da haklar vardr. Bugn kaybedilecek bir dakikamz kalmad. Trklerle sakin olan yerlerin vahdet-i hayatiyesini, vahdet-i siyasiye ve iktisadiyesini temin edecek tedabire derhal tevessl etmeliyiz. Bize bir muavenet lazm. Fakat bu muavenet-i idare yalnz bir devlete mevdu olmaldr. Vaka bugn taksim ediliyoruz Bunlarn nne gemeli, maksadmz phesiz istiklaldir. Amerika harbe girerken prensipler vazzetti. Eer bu prensiplere sadk ise Trkiyenin vekalet-i idariyesini de deruhte etmelidir. Bu Amerika iin bir vazifedir. Onu bu vazifenin icrasna davet etmeliyiz eklinde gr beyan etmitir.66 ra da, Hrriyet ve tilaf Frkas adna Zeynel Abidin Bey, Sadk Beye vekaleten, yapt konumada, sava dnemi sorumlularnn cezalandrlmasndaki yavaln zmirin igalinin sebepleri arasnda yer aldn belirttikten sonra tm mslmanlarn padiahn bir iradesiyle yeniden savamaya hazr olduklarn, mslmanlara yazk olmamas iin muazzam bir devletin mzaheret ve muavenetine ihtiya bulunduunu belirterek,67 ngiliz himayeciliini savunmutur. Ortada milletin iradesini temsil edecek bir meclisin bulunmamas ve igallerin kazandrd yeni boyutun basklar nedeniyle istiari anlamda toplanan ura-y Saltanat giriiminden uygulanabilir ciddi bir karar kmamtr. Ancak bununla birlikte ura adna kurulmas istenen milli meclisle ilgili grlerin somutlatrlmasn isteyen Padiah, gelen cevaplarn milleti temsil edecek bir meclisin oluumuna dnk olmas nedeniyle pheye dmt. Zira vilayetlerden gnderilecek yelerin de byle bir mecliste yer almas sindirilmeye allan ittihatlar yeniden gndeme getirebilirdi.68 Ancak sonuta Saltanat urasnda hibir kesin karar alnamam siyasi durumda hibir deiiklik olmamtr. Sonu zmirin, mttefikler yardmyla Yunanllarca igal edilmesi, mtareke ve igal dnemi srecinde nemli bir kilometre tadr. 15 Maysa kadar Mtarekenin ok inendii, igalcilerin birok gayrimeru giriimlerinin olduu bilinen bir gerektir. Ancak hibir igal ve tavr zmirin igali kadar Trk Milleti nezdinde ortak bir kamuoyu oluturamamt. Dolaysyla zmirin igali Trk Milletinin vatann btnl ve milletin istiklali noktasndaki topyekn direni gcnn bir sembol olmutur. Trk milletinin istiklal ierisinde yaama azminin bir tezahiri olan bu kamuoyu bilincinin harekete gemesi iki ekilde izah edilebilir: Birincisi zmir, Paris Konferans karar ile Mtarekenin 7. maddesinin vermi olduu szde hakka dayanlarak Mttefikler tarafndan icra edilecei aldatmacas ile igal edilmi ve Yunanllara ngiliz karlar dorultusunda bahedilmiti. nk Yunanllarn zmir bata olmak zere Bat Anadolu zerindeki emelleri biliniyordu. Yani igal, bir asayi sorunu nedeniyle deil, Osmanl Devletinin nemli bir blmnn paralanmasna dnk bir uygulamayd.

1314

kinci olarak, zmir hem Anadolunun ikinci byk ehri, hem de Anadolunun da alan bir kaps durumundayd. stelik zmir nfus istatistiklerinin yan sra, tarihen, rken, kavmen, harsen ve corafyann arz ettii tm hususlarla, milli mevcudiyeti oluturan tm deerler bakmndan bir Trk ehriydi. 200 binlik bir aznla 2 milyonluk Trkn teslim edilemeyeceini igal srasnda Yunanllarn Metropolit Chrisostomos nderliinde yaptklar hunharca mezalim ispat etmiti. Yunanllarn zmirde giritii krm hareketi ylesine tyler rperticiydi ki, ngiliz Parlamentosunda baz milletvekilleri, Dileri Bakann bir ok sorularla sktrmaktan geri kalmyor, ancak Dileri Bakan bu olay hakknda ne kadar az sz sylenirse o kadar iyi olur ilkesine uyarak kaamak yapmaktayd. Trk Milleti bu istilay, tilaf Devletlerinin Trk yurdunu paralama planlarnn balangc olarak grdnden istiklal ierisinde yaama azim ve iradesini dnya kamuoyuna ak bir ekilde derhal gstermitir. lkenin dier blgelerinde de zmirin Yunanllarn istilasna kar gsterilen tepki ok byk olmu; uzak kylerde bile yaplan kk toplantlardan stanbulda, rnein 23 Maysta yaplan ve yzbinden fazla kiinin katld Byk Sultan Ahmet Mitingine kadar btn tepkiler eitli biimlerde aa vurulmutur. Yine stanbulda Darlfnun hocalar, aydnlar ve rencilerinde katldklar gsteri yryleri yaplm, bu protestolarda Yunan istilasn knayc nergeler kabul edilmitir. Yunan istilasna kar gsterilen bu tepki uyanmakta olan Trk ulusal bilincinin ve Trk ulusunun yurtlarn paralamak isteyen tilaf Devletlerinin planlarn etkisiz brakmak azminin en nemli belirtisi olmutur. te yandan zmirin igali karsnda Trke stanbul, Alemdar gibi baz gazeteler dnda byk lde stanbul basn ok nemli bir snav vermitir. Uygulanan ok ynl sansre ramen basn, zmirdeki gelimeleri yakndan takip etmi, aktardklar haberler ve yaptklar yorumlarla Trk zmirin igalini youn bir ekilde knam ve Trk milletinin bu igal karsnda kaytsz kalmayacana ilikin bir yayn politikas takip etmitir. stanbul basn zmir meselesini byk lde ulus bilinciyle ileyerek Trk kamuoyunu harekete geirmede nemli bir katk salad gibi, d basndan aktard haberlerle de tilaf Devletlerinde cereyan eden tartma ve rahatszlklar gndeme getirmitir. Netice itibariyle zmirin igali, Milli Mcadele Hareketinin oluumuna nemli bir ivme kazandrmtr. Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn srdrdkleri Milli Mcadele Oluumu ve Milli istiklal Hedefinin gereklilii zmirin igaliyle halk nazarnda byk bir meruiyet kazanmtr. Bu bakmdan zmirin igali istiklal-i tamme hedefinin gerekliliini tam anlamyla ortaya koyan nemli bir kilometre tadr 1 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya kadar, M. E. B. Yay., stanbul-1991, c. 1, s.

155-156; Ylmaz Altu; Trk Devrimi Tarihi Dersleri (1919-1938). Fatih Yaynevi, stanbul-1980, s. 2526; Laurence Evans; Trkiyenin Paylalmas, Terc.: Tevfik Alanay, Milliyet Yaynevi, stanbul-1972,

1315

s. 93, 138. Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, Genel Kurmay ATASE yay., III. Bask, Ankara-1999, c. II, ks. I, s. 10. 2 3 4 5 6 Tansel, ayn eser s. 155, TH., Bat Cephesi, c. II, ks. I, s. 3, 13, Altu, ayn eser s. 5. Tansel, ayn eser s. 158; Altu, ayn eser s. 26. Ayn yer. Tansel, ayn eser s. 160-162. Evans, ayn eser s. 162 Tansel, ayn eser s. 165; Gotthard Jaeschke; ngiliz Belgelerinin

I Altnda Yunanllarn zmir kartmas, Belleten, c. XXXII, say 128, s. 567; Ylmaz Altu, ayn eser s. 27; Yulu Tekin Kurat, Batl Kaynaklarn I Altnda zmirin gali Sorunu (15 Mays 1919) v., Trk Tarih Kongresi Zabtlar, c. 2., s. 846. 7 8 166. 9 10 11 12 Kurat, ayn makale s. 848. Kurat, ayn yer, Jaeschke, ayn makale s. 568. TH., Bat Cephesi, c. II, ks. I, s. 34; Tansel, ayn eser, c. I, s. 177. Kazm zalp, Milli Mcadele, 1919-1922, TTK. yay., Ankara-1985, c. I, s. 5; Tansel, ayn Kurat, ayn makale s. 846; Jaeschke; ayn makale s. 568. Jaeschke, ayn makale s. 569; Kurat, ayn makale s. 846-847; Tansel, ayn eser, c. 1, s.

eser s. 177-179 Sleyman Fethi Beyin zmirin igal edilebilecei endiesine Ali Nadir Paa, orasn hi dnmedim. Ne zaman lzm gelirse o zaman dneceim. demi, Vali ise eitli unsurlar arasndaki tatsz olaylar nleyeceini syleyerek, Mdafa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyetinin faaliyetlerini engelledii gibi onlar itham da etmiti. 13 14 15 16 Jaeschke, ayn eser s. 31. Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, Trkiye Yaynevi, stanbul-1969, s. 27. TH., Bat Cephesi, c. II, ks. I, s. 49-51. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem Yay., stanbul-1983, c. 1 s. 266;

Jaeschke, ayn makale s. 571. Sulh Antlamasnn 7. Maddesi gereince. eklinde ifade ediyor, Sulh Antlamas terimi yerine mtareke teriminin kullanlmas gerektiini dnyoruz. Muhtemelen tercme hatas. 17 Tansel, ayn eser, c. I, s. 190.

1316

18 247. 19

Nurdoan Taalan, Egede Kurtulu Sava Balarken, Milliyet Yay., stanbul-1970, s.

Zeki Arkan, gal Dnemi zmir Basn. Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. V, Say 13

(Kasm 1988), s. 154, Bu hususta geni bilgi iin bkz. Zeki Arkan, Mtareke ve gal Dnemi zmir Basn (30 Ekim 1918-8 Eyll 1922), Atatrk Aratrma Merkezi yay., Ankara-1989, s. 74-76. 20 Taalan, ayn eser s. 239-240; Tayyib Gkbilgin, Milli Macadele

Balarken, Trkiye Bankas Yay., Ankara-1959, 1. kitap, s. 88, Trk stiklal Harbi, c. II, ks. I, s. 55-58. 21 Alemdr, nr. 146-1456, 15 Mays 1335/1919 s. 1, Vakit, nr. 555, 15 Mays 1335/1919 s. 1;

Tasvir-i Efkr, nr. 2726, 15 Mays 1335/1919 s. 1; leri, nr. 118-487, 15 Mays 1335/1919 s. 1; Hadisat, nr. 135, 15 Mays 1335/1919 s. 1. 22 118. 23 Oysa Duygu ve Anadolu gazeteleri tahrikmz neriyatta bulunduklar gerekesiyle Alemdr, nr. 146-1456, 15 Mays 1335/1919 s. 1; Ayrca igalin ilk anlarnda stanbulun

durumu iin bak. Refik Halit Karay, Minelbab ilelmihrab, nklap ve Aka Yay., stanbul-1964, s. 113-

kapatlmlard. Zeki Arkan, gal Dnemi zmir Basn Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. V, Kasm 1988, s. 13, s. 146. 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 leri, nr. 119-488, 16 Mays 1335/1919 s. 1. leri, nr. 119-488, 16 Mays 1335/1919 s. 1. Hadisat, nr. 137, 17 Mays 1335/1919 s. 1. kdm, nr. 7999, 17 Mays 1335/1919 s. 1. kdm, nr. 7999, ayn yer. Vakit, nr. 558, 17 Mays 1335/1919 s. 1. Vakit, nr. 558, 17 Mays 1335/1919 s. 1. Vakit, nr. 558, ayn yer. Zaman, nr. 369, ayn yer. Zaman, nr. 369, 17 Mays 1335/1919 s. 1. Zaman, nr. 369, ayn yer.

1317

35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

Hadisat, nr. 137, 17 Mays 1335/1919 s. 1. Hadisat, nr. 137, 17 Mays 1335/1919, s. 1. Hadisat, nr. 148, 28 Mays 1335/1919 s. 2. Hadisat, nr. 148, 28 Mays 1335/1919 s. 2. Alemdr, nr. 147-1457, 16 Mays 1335/1919 s. 2. Alemdr, nr. 148-1458, 17 Mays 1335/1919 s. 1. Trke stanbul, nr. 169, 18 Mays 1335/1919 s. 1. Trke stanbul, nr. 169, ayn yer. Trke stanbul, nr. 169, ayn yer. leri, nr. 108-495, 18 Mays 1335/1919, s. 1. leri, nr. 108-495, ayn yer. Zaman, nr. 370, 18 Mays 1335/1919, s. 1. Memleket, nr. 97, 17 Mays 1335/1919, s. 1. Memleket, nr. 97, ayn yer. leri, nr. 107-489, 17 Mays 1335/1919 s. 1. Memleket, nr. 98, 18 Mays 1335/1919, s. 1. Hadisat, nr. 138, 18 Mays 1335/1919 s. 1. Zaman, nr. 370, 18 Mays 1335/1919 s. 2. Zaman, nr. 371, 19 Mays 1335/1919 s. 1. Vakit, nr. 560, 19 Mays 1335/1919 s. 1. leri, nr. 109-491, 19 Mays 1335/1919 s. 1; Darlfnundaki toplant ile stanbulda yaplan

mitingler, belli lde Kemal Arburnunun eserinde derlenmitir. Geni bilgi iin bak. Kemal Arburnu; Milli Mcadelede stanbul Mitingleri, Yeni Desen Matb., Ankara-1975, s. 78. 56 57 Vakit, nr. 560, 19 Mays 1335/1919 s. 1. Memleket, nr. 100, 20 Mays 1335/1919 s. 1.

1318

58 59 60 61 62 63

leri, nr. 110-497, 20 Mays 1335/1919 s. 1-2. leri, nr. 110-497, ayn yer. kdm, nr. 8006, 24 Mays 1335/1919 s. 1. Gkbilgin; ayn eser I. Kitap, s. 93. Vakit, nr. 565, 24 Mays 1335/1919 s. 1. Bamabeyinci Ali Fuad Trkgeldinin Padiahin halet-i ruhiyesi hakknda anlattklar iin

bkz. Ali Fuad Trkgeldi, Grp-ittiklerim, TTK. Yay., Ankara 1987, s. 216. 64 Trkgeldi, ayn eser s. 216; Tark Mmtaz Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah

Vahidettin Mtareke Gayyasnda, Sebil Yay., stanbul 1969, s. 164-170; Gkbilgin, ayn eser I. Kitap, s. 93-119, Vakit, nr. 565, 24 Mays 1335/1919 s. 65 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler (1918-1922) Hrriyet Vakf Yay., stanbul

1986, c. II, s. 12, Vakit, nr. 565, 24 Mays 1335/1919 s. 1. 66 67 68 Vakit, nr. 568, 27 Mays 1335/1919 s. 1; Gkbilgin, ayn eser I. Kitap, s. 104-105. Gkbilgin, ayn eser I. Kitap, s. 111-113. Trkgeldi, ayn eser s. 222-223; Vakit, nr. 568, 27 Mays 1335/1919 s. 1; Gazete ray-

Saltanat bal ad altnda toplanty, rivayetlerle tasvir ederek olduka geni bir ekilde aktarmtr Gazeteler Alemdar Hadisat kdam Memleket. Trke stanbul Vakit.

leri Zaman. Aratrma Eserleri AKN, Sina, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cem Yay., st. -1983, c. 1. AKYZ, Yahya, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu (1919-1922) st-1975. ARIBURNU, Kemal, Milli Mcadelede stanbul Mitingleri, Yeni Desen Mb. Ank. - 1975. ALTU, Ylmaz, Trk Devrimi Tarihi Dersleri (1919-1938) Fatih Yay. st. -1980.

1319

ARIKAN, Zeki, Mtareke ve gal Dnemi zmir Basn (30 Ekim 1918-08 Eyll. 1922), Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ank. 1-989. , gal Dnemi zmir Basn Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, c. 5, S. 13, s. 154. AYIII, Metin, Reii Cevad Ulunayn Milli Mcadele Devri Makaleleri, Balkesir. 1994. COAR, mer Sami, Milli Mcadele Basn, Gazeteciler Cemiyeti Yay,: 5 (Tarihsiz). EVANS, Laurence, Trkiyenin Paylalmas, Terc: Tevfik Alanay, Milliyet. Yay., st. 1972. GKBLGN, Tayyib, Milli Mcadele Balarken, Trkiye Bankas Yay. Ank. 1959, 1. Kitap. GZTEPE, Tark Mmtaz, Osmanoullarnn Son Padiah Vahidettin Mtareke. Gayyasnde, Sebil Yay., st. 1969. HELMREICH, Paul C., Sevr Entrikalar, ev: erif Erol, Sabah Kitaplar, st. -1996. JAESCHKE, Gotthard, ngiliz Belgelerinin I Altnda Yunanllarn zmire. zmire karmas, Belleten, TTK. Yay., c. XXXII, S. 128, s. 567-576. KARABEKR, Kazm, stiklal Harbimiz, Trkiye Yaynevi, st. -1969. KARAY, Refik Halit, Minelbab lelmihrap, nklap ve Aka Yay., st. 1964. KURAT, Yulu Tekin, Batl Kaynaklarn I Altnda zmirin gali Sorunu. (15 Mays 1919), VII. Trk Tarih Kongresi Zabtlar, c. 2. s. 846-850. ZALP, Kazm, Milli Mcadele 1919-1922, TTK Yay., Ank. -1985, c. 1. ZTOPRAK, zzet, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, TTK Yay. Ank. -1989. TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, MEB. Yay., st. -1991, c. 1. TAALAN, Nurdoan, Egede Kurtulu Sava Balarken, Milliyet Yay., st. -1970. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, (1918-1922), Hrriyet Vakf. Yay. c. 2. TRK STKLAL HARB, Bat Cephesi, Genelkurmay ATASE Yay., Ank. -1999. c. II. (TRKGELD), Ali Fuad, Grp ittiklerim, TTK Yay. Ank. -1987. SONYEL, Salahi R., Trk Kurtulu Sava ve D Politika, TTK Yay., Ank. -1995.

1320

Unutulan Soykrm: Bat Anadolu'da Yunan Mezalimi / Prof. Dr. Metin Ay [s.776-789]
Balkesir niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletinin 30 Ekim 1918 tarihinde imzalamak zorunda kald Mondros Mtarekesini takip eden gnlerde Rumlar, bata stanbul olmak zere Ege, Rumeli ve Dou Karadenizde taknlklar yaparak Trkleri taciz etmekteydiler. 13 Kasm 1918de aralarnda Yunanllarn nl zrhls Averofun da bulunduu tilf Devletleri filosunun stanbula gelmesi, Rumlar sevinten lgna evirmi, stanbullu Ermenilerin de katldklar byk taknlklar btn ehirde ve adalarda sabahlara kadar srmt. Bu arada Mondros Mtarekesinin 7. maddesi, tilaf Devletlerine gvenliklerini tehlikede grdkleri herhangi bir stratejik blgeyi, asker kararak igal etme yetkisini veriyordu. Bu madde ile tilaf Devletleri, Biz urada gvenliimizi tehlikede gryoruz diyerek herhangi bir yeri igal etme yetkisini ellerinde tutuyorlard. Nitekim, byle bir gereke mevcut olmad halde, ngiliz temsilcisi olan Amiral Calthorpe bu maddeye dayanarak Yunanllara, zmire asker karma iznini vermitir. Bu izin, hem zmir ve Bursann igaline hem de Yunanllarn, Anadolu illerine doru sokulmalarna sebep ve balang tekil etmitir. Yunan Efsun alaylarnn Konak meydanna kndan hemen sonra, zmir ve civarnda yaayan binlerce Rumun, muzaffer ve kurtarc (!) Yunan askerlerini lgnca alkladklar gn, sivil Trk ve Mslman halka kar silahl saldrlar da balamt. Zira o nl 7. madde uyarnca meydanlar artk Yunanllarnd. Yunanllarn Anadolunun Ege kylarn igal ettikten sonra ileri harekta devam ederek ele geirmi olduklar Trakya ve Anadolunun i kesimlerinde yaayan silhsz ve savunmasz Trk halkna kar yapm olduklar vahet ve zulmler dnya zulm tarihine belgelerle gemitir. Olaylarn gelimesine, vahet ve cinayetlere baklrsa, Yunanllarn amalarnn, ele geirmi olduklar Trk topraklarnda tek bir Mslman kalmayacak ekilde katlederek soykrm gerekletirmek niyetinde olduklar anlalmaktadr. Yunanllarn soykrm amal giriimlerinde tilf Devletlerinin de katklar olduunu gzard edemeyiz. Yunanllar Mondros Mtrekesinin ngrd artlarn olutuu bahanesiyle zellikle ngilizlerin tahrik ve kkrtmasyla hareket ederek Trkler zerinde soykrm uygulamaya balamlardr. Trklere kar acmasz bir mcadele ierisine giren Yunanllar, tekil ettikleri ve devlet tarafndan da desteklenen eteler vastasyla katlim ve tecvz hareketlerine girimilerdir. Yunanllarn gerek Anadoluda gerekse Trakyada Mslman Trk ahaliye kar yaptklar zulmleri ve akla hayale gelmeyene korkun ikenceleri tarih imdiye kadar hi kaydetmemitir. gal ettikleri yerlerde Mslman halka akllarna gelen en kt ikenceleri yapmlar, zulmleriyle sadizme varan davranlar sergilemilerdir.

1321

Bu ikenceleri grmek ve hatta iitmek bile en souk kanl insann bile tylerini rpertecek derecede korkuntur. Yunanllar igal ettikleri her yerde halkn mallarn gasp ve yama ettikleri gibi, sahiplerini de kendilerinin icat ettii ikencelerle ldryorlard. Bu zulmleri aadaki ekliyle maddelemek mmkndr: 1- nsanlar diri diri atee atmak, 2- Ahaliyi topluca veya teker teker sopa ile, telefon telinden yaplm kaylarla dvmek, 3- Ba aa asarak, azndan kan gelinceye kadar dvmek, 4- Yine ba aa asarak altnda ate yakarak dumanla bomak, 5- Ellerini kollarn baladklar kadnlarn, kilotlarnn iine kedi koyarak ikence yapmak, 6- Ky, kasaba ve orman yakmak, 7- Kyllerin ekinlerini yakmak, 8- Cami ve mescitleri tahrip etmek, 9- Yamaladklar eyalardan kalanlar yakmak, 10- Yakaladklar kadnlarn rzlarna gemek. Trakya, Marmara, Ege ve Anadoluda izlemi olduumuz Yunan vahet ve cinayetleri hemen her yerde ayn tarz ve sistemde plnl ve Yunan st makamlarnca verilen emirlere uygun olarak yaplmtr. Bandan beri izlenilen Yunan vahet ve zulmlerin bir analizi yapldnda btn igal blgelerinde ilenen vahet, zulm ve cinayetleri drt balk altnda toplamak mmkndr. 1- Gasp ve yama 2- Irz, namus ve mukaddesata saldr 3- Yakma ve ykma 4- kence ve katliam 1. Gasp, Yama ve Hrszlk Yunan birlikleri igal ettikleri bir yerde ilk nce halkn elinde bulunan ulam aralarn ve hayvanlarn gasp ediyorlard. Bundan sonra evleri basp, kendi ilerine yarayacak hal, kilim, ziynet eyas ne varsa halkn elinden zorla alyorlard. Kar koyanlar en ar ekilde ikence ediliyor, bir ou da ldrlyordu. Maaza ve dkkanlar da Yunan basknndan nasibini alyordu. Halkn a

1322

kalacan dnmeden ellerindeki btn yiyecek maddelerini, zahirelerini ve hayvanlarn alyorlard. Bundan sonra ilerine yaramayacak olanlar, yakp ykarak kullanlmaz hale getiriyorlard. Yunanllar igal ettikleri her yerde muhakkak gasp ve hrszlk yapyorlard. Hrszlk adeta Yunanllarn resmi sfat durumundayd. Sadece resmi raporlara geen maddi kayplar bile trilyonlara varacak deere sahiptir. Burada saylar binleri bulan hrszlk, gasp ve yama faaliyetlerinden bir ksmn vermekle yetineceiz. Sadece verilen bu rnekler bile Yunanllarn bu konudaki alakln meydana koymaya yeterde artar bile. Karlalan bu olaylar neredeyse her Yunan askerini hrsz konumuna sokmaktadr. nk igal edilen hibir yer yoktur ki, orada kk bile olsa, bir hrszlk vakas olmam olsun. 2. Irz, Namus ve Mukaddesata Saldr Yunanllar zellikle dini bayramlar esnasnda evlerde silah aramak bahanesiyle ve halk teravih namaznda iken baskn yaparak namaz klmalarn engellemilerdir. Bayram namaz esnasnda baz yerlerde camileri ahr, sprnt yeri yapmlardr. Yunanllar, igalleri altnda bulundurduklar yerlerde mftlk ve slam cemaat ilerine kararak, kendi emellerine alet olabilecek ehliyetsiz kiileri semilerdir. Halbuki Rum patrikhaneleri Fatih Sultan Mehmet zamanndan beri mutlak bir serbestlie sahipti. Henz dnyann hibir yerinde yabanc din ve mezheplere izin verilmedii bir dnemde, Trkler gerek Rumlara ve gerekse dier milletten olanlara dini tolerans tannmt. Yunanlar birok mfty grevinden uzaklatrmlar, bir ounu da hapsetmilerdir. 3. Yakma ve Ykma Yunanllar igal ettikleri yerde ilk nce halka ikence yapyorlard. Yaplan vahet ve ikencelerin, soygun ve tecavz safhas getikten sonra yapacaklar tek bir ey kalyordu. O da evi, ky, kent ve kasabay atee vermekti. Nitekim bu dnce ile gerek Anadoluda gerekse Trakyada birok ev, iyeri hatta btn ky yaklmtr. Yunanllarn zel olarak, yakmak ve ykma iin yetitirilmi birlikleri vard. Bunlar zel silah ve tehizatla donatlm, niformalarnda krmz bantlar tayan askerlerden oluan birliklerdi.1 Yunanllarn yangn karmadaki amalarndan birisi de ruhlarnda var olan vahet duygusunun sesine kulak vererek, ky iinde barnan halk birlikte yakp katliam gerekletirmekti. Bunu iin de eitli yerlerde grld zere yangn mahalline hakim noktalara, giri k yollarna silahl nbetiler konularak, yangndan kamaya veyahut eyalarn kurtarmaya alan halk ldrmekte veya tekrar yanan evlere sokarak onunla birlikte diri diri yakmaktaydlar. 4. kence ve Katliam

1323

kence arzusu, Yunan askerleriyle Rum ve Ermeni etelerinin ilkel ve vah arzu ve duygulardr. ldrmeye kast ettikleri kimseyi nceden eitli ekillerde ikenceye tbi tuttuklar gibi ldrdkten sonra da, paralama, organlarn kesme, koparma veya aalara asma gibi insan d davranlaryla, nereden geldiini kendilerinin de cevaplayamayacaklar bir eit kin ve garez duygularyla yapyorlard. Hibir suu olmayan, tarlasnda alan veya kyden kente gelen zavall Trk halkn keyif iin ldryorlard. ldrdkleri hamile kadnlarn karnlarn sngyle yarp, masum ceninleri kardktan sonra paralyorlard. Btn bu gnahsz insanlarn onlar nazarnda bir tek suu vard Mslman olmak ve Trk kann tamak. zmirin gali ncesi Siyasal Durum Osmanl mparatorluu ktkten sonra zmir Yunanistan ile talya arasnda dva konusu olmutu. Mttefikler bu ehri her iki tarafa da vadetmilerdi. Bununla beraber talya; 26 Nisan 1915 tarihli Londra Szlemesinin 9. bendi gereince Anadoluda kendisine vaad edilen hissenin byk lde geniletilmesine ait olmak zere Akdeniz havalisinde Antalya Vilyetine dil bir hissenin verilmesi hususundaki isteklerini 1917 ylnda kabul ettirmiti. Venizelos ise 2 Kasm 1918 tarihinde Anadolunun bat ksmnn (Makriden Erdeke kadar 812.000 Rum nfusu ile birlikte!) Yunanistana terkini, hatt urunda Mttefiklerin mcadele ettikleri prensipler adna istiyordu. Ayn istei 30 Aralk 1918 tarihli Sulh Kongresi huzurunda Yunanistan adl memorandumunda ve ayrca da ifah olarak 3-4 ubat 1919 tarihlerinde Onlar ras huzurunda tekrar etti; bu rada kendisinin zerinde hak iddia ettii blgede 1.132.000, buna karlk yalnz 943.000 Mslman bulunduunu ileri srd: Bir iki yl zarfnda iki tarafl ve gnll gmenler dolaysyla Rum unsurlar ylm bulunduunu iddia etmekte idi. ngiltere ve Fransa, Yunanistana etrafndaki ayrlmaz topraklarla birlikte zmir ve Ayvalk limanlarn ilhak izni vermeye hazrdlar.2 Amerika ise Ege kylarnn Anadoludan ayrlmasna raz deildi. Amerikan Delegasyonu, Yunan hkmetinin Trk nfusla ilgili olarak verdii sayy kabul edilir bulmamt. Ayrca ekonomik adan bakldnda Kk Asyann batsndaki ky ehirlerinin orta Anadoludan ayrlmas insafszca bir tavr olacak ve Trk mparatorluu kendisini denize balayan doal klardan kopacakt.3 Komisyondaki Amerika delegelerinin bu gr ngiltere ve Fransa tarafnda rahatszlk yaratt. Daha sonra onlar konseyinden bamsz olarak balayan ngiliz-Amerikan mzakereleri sonucu Bakan Wilson kendi delegelerinin grlerini dikkate almakszn Yunan isteklerine raz olmutur. Wilsonun bu kararna, talyaya kar duyulan antisempati ve konferanstaki devletler arasnda ortaya kacak bloklamann verecei zararn dikkate alnmas tetkik iin kurulan komisyon, 30 Martta zmir blgesinin Yunanistana verilmesini teklif etti.4 Komisyonun bu karar vermesi Yunan isteklerine kar kanlarn seslerini kesmeye yetmemi, tam tersine daha da ykseltmitir. Nitekim stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Arthur Galthorpe 3

1324

Nisan 1919da Hallen mparatorluunun Ege Denizinin dou sahiline kadar uzanamayacan ciddi bir ekilde mit ediyorum. Zira byle bir hareket, taraflarna saadet ve refah deil tam tersini getirir5 diyerek uyarda bulunmutur. Sonuta, bu tepkiler de konferanstaki gidiat engellemeyecek ngiltere Bakan Lloyd George, Amerika bakan Wilson ve Fransz George Clemenceau, ahsi hislerini etkisine kaplmlar ve ok elim sonular olan, Yunanllara igal hakk kararn vermilerdir. Yunanllarn ekilme Srasnda zmir Yresi ve zmirde Yapm Olduklar Vahet ve Zulmler yldan fazla Yunan igali altnda bulunan Ege blgesindeki halkn maruz kald vahet, cinayet ve ikencelerin tamamnn anlatlmas imknszdr. nk belgeleri ele gememi veya belgelenmemi daha nice vahet ve cinayetler mehuln karanlk sr perdesi altnda kalmtr. Ancak, Babakanlk Osmanl Arivi ile Genel Kurmay Bakanl ATASE Arivi kaynaklarnda Yunan zulm ile ilgili binlerce belge mevcuttur. Elefterios Venizelosun devaml gayretleri ve dier byk devletlerin desteklemesi sonucunda zmire Yunan askeri karlmas 15 Mays 1919 tarihinde uygulamaya konuldu. Yunan istil gc, Amerikan, ngiliz, Fransz ve Yunan sava gemilerinin koruyuculuunda zmire kt. Yunanllarn zmirde giritii krm harekt tyler rperticiydi. Yunan askerlerinin bu insanlk d hareketlerine Rum halk da itirak etti. Hkmet konandan ve kladan esir alnarak karlan sivil memur ve askerlerin rhtma gtrld esnada yerli Rumlar, ta sopa ve demirlerle saldrmlar ve birok esiri feci bir ekilde ldrmlerdir. Hzlarn alamayan Rumlar ldrdkleri savunmasz insanlarn bedenlerini paralayarak vahi duygularn tatmin etmilerdir. indekilerin esir alnd kla, hkmet kona ve dier resmi daireler talan edilmi kalemlere varncaya kadar hibir ey kalmamtr. zmirin iinde ve dolaylarnda tenha mahallelerde ele geirilen Trk polis ve jandarmalar katledilmitir. galin ilk 48 saatinde zmir ve banliylerinde 2000den fazla Trk katledildi. Kordonda ve rhtmda ldrlen ve yaralananlarn ou denize atlmtr. Bu katliamdan on be gn sonraya kadar krfezden cesetler karlm hatta zaman zaman birka cesedin birbirine zincirle, demir telle bal olduu grlmtr. Uygarl ve insan haklarna saygsyla vnen Batllarn tevik ve onay ile vahi hayvan srs gibi zmire kan Yunanllarla yerli Rumlarn ikence, katliam ve yamalarn tilaf Devletleri askerleri, krfeze demirlemi gemilerinin gvertelerinden dehetle izlemilerdir. Baz ngiliz ve Amerikan denizcileri bu hale insanlk adna dayanamayarak, denize atlam Trklerin yardmna komak istemilerdir. Fakat komutanlar buna izin vermedii gibi gemilerin ehre bakan tarafna tente ekmek suretiyle bu kanl manzaray kendi askerlerinin gzlerinden saklamaya almlardr.6 gallerle Birlikte Yaylan Vahet Yunanllar, zmirden sonra 16 Maysta Urlay 17de emeyi, 20de Torbaly, 22de Menemeni, 25te Manisa, Bayndr ve Seluku 27de Aydn, 28de Tireyi, 29da Turgutlu ve

1325

Ayvalk, 4 Haziranda Nazilliyi, 5te Akhisar, 12de Bergamay igal ettiler.7 nk Yunanllara gre blgede tutunmann tek yolu buralardaki Trk gcn ortadan kaldrarak onlarn daha douya ekilmesini salamakt. Esasen Megali Ideann amacna ulaabilmesi iin de byle bir hareket tarz gerekiyordu. Avrupa kamuoyuna zmiri igalin amacn, blgedeki asayii temin etmek olarak duyuran Yunanistan yeni igallere de mazeret bulmakta zorlanmad. zmirden kaan sivil ve asker Trklerin intikam almak bahanesi ile i kesimdeki Rumlar katledebileceklerini belirterek Avrupadan gelebilecek olas bir tepkiyi bertaraf ediyordu. Bunu yan sra Mondros Mtarekesinin 7. maddesi de Yunanllar iin ok iyi bir kozdu. Yunan igal blgesi geniledike Trk halk zerindeki zulm, vahet ve katliamlar da gittike iddetlenerek artyordu. Nitekim 15 Mays 1919 ve 9 Eyll 1922 tarihleri arasnda ksa veya uzun vadede Yunan kontrolnde bulunan il, ile, kasaba ve kyler, bu feci olaylarda muhakkak nasibini alyordu. Toplu katliam yapmak, misli grlmemi ekilde insan ldrmek veya ikence ektirmek henz ocuk yataki kzlara ya da eli bastonlu ihtiyar kadnlara tecavz etmek, camileri, evleri, i yerlerini, tarlalar yamaladktan sonra yakmak, hayvanlar telef etmek, Yunan askerlerinin ve yerli Rumlarn yaptklarnn maalesef sadece ana balklaryd. Yunan gal ve Zulmlerinin Yanklar: gallere Kar Tepkiler Yunan askerlerinin Anadolu topraklarna ayak basmas tm yurtta iddetli tepkilere yol amtr. Vatann her yanndan padiaha, hkmete, Amiral Golthorpea ve galip devletler temsilcilerine protestolar yadrlmtr. Medeni geinen Batnn insanlk, adalet ve hakkaniyet duygularna hitaplarda bulunulmutur. Yunan igali Trk halknn daha da kaynamasna vesile olurken igalin zmirden sonra Aydn, Manisa ve Balkesir blgelerine doru yaylmas tepkilerin de iddetini arttrmtr. Anadolunun her tarafndan dzenlenen mitinglerde binlerce Trk Yunanistana ve dier tilaf Devletlerine lanetler yadrmtr. Hkmetin ve padiahn teslimiyeti tutumlarn da protesto etmilerdir. stanbulda ise durum biraz daha farkldr. tilaf devletlerinin btn isteklerine boyun emeyi en doru politika olarak saptayan padiah ve hkmet mensuplar, esasnda zmirin igal edileceini tahmin edebiliyorlar fakat igalcilerin Yunanllar olacan akllarna bile getirmek istemiyorlard. Ne var ki igalden nce hibir tedbir almad gibi alnmasn da engelleyen hkmet igalden sonra da genel olarak bu tavrn srdrmtr. stanbuldaki halk ise Anadoluda olduu gibi mitingler dzenleyerek igali protesto etmilerdir. Sultanahmet meydanndaki miting hakknda kendisini bilgilendirmek iin gelen heyete padiah, azmz aalm, sesimizi ykseltelim, hakkmz isteyelim, fakat elimizi kaldrmayalm diyerek hkmetle ayn dorultudaki tavrn aka ifade etmitir. Yedek Subaylar Cemiyeti temsilcilerinin, tehlikeli durum karsnda vazife almaya hazrz dedikleri vakit de Allahn yardm ile sizlerin yardmna ihtiya kalmayacaktr diyordu.8

1326

Gerek sadarete, gerekse tilaf Devletleri mmessillerine ekilmi olan protesto telgrafnn amacna ulat sylenemez. Yunanllar Bat Anadoluda daha da yaylarak igal, zulm ve katliam blgelerini geniletmilerdir. Yunanllarn bu faaliyetlerinin Trk halk arasndaki kaynamay arttrd muhakkaktr. z yurtlarndaki Yunan vahetine kar kan halkn heyecan ve galeyan bsbtn alevlenerek genel bir halk ayaklanmas manzarasna brnmtr. Bunun sonucu olarak da Trk halk Kuv-y Milliye ve daha sonra dzenli orduya yardmda bulunmak iin ellerindeki btn imkanlarla seferber olmulardr. Kylsyle, kentlisiyle, askeriyle, siviliyle halkn hayatn ortaya koyarak kazand zaferler neticesinde igal kuvvetlerinin vatan topraklarndan atlmasnn yanklar da en az igalin balangcndaki kadar ok olmutur. zellikle 30 Austos Zaferi, stanbulda ve btn Anadoluda cokuyla kutlanmtr.9 phesiz bu coku ve sevinci en ok yaayanlar yllardr Yunan igali altnda inleyen, btn insanlk d davranlara maruz kalan insanlar olmutur. nce zmirin, arkasndan da Trakyann igali bata Mslmanlar olmak zere baz dost devletler tarafndan tepkiyle karland. Yaplan zulmlere kendi rklarndan olduu halde, bundan zlen, utanan Yunanllara ve Rumlara da tesadf ediliyordu. Krklarelide baz yerli Rumlar yllarca beraber yaadklar Mslmanlara yaplan zulmlere tahamml edemeyip Yunan hkmetini protesto etti.10 Yine baz Yunan milletvekilleri Mslmanlarla birlikte vahiyane zulmleri protesto ettiler. Fakat bunlar tutuklanarak hapse atldlar.11 Bize asl yardm ve destek Mslman devletlerden zellikle Hindistan Mslmanlarndan gelmitir. Bu Mslmanlar aralarnda topladklar paralar Anadolu ve Trakyada zulm gren evsiz, barksz kalan insanlara gnderdiler. Yine Hind Mslmanlar, Fas, Cezayir gibi lkeler, bu devletlerde smrge kurmu olan ngiliz ve Franszlar Yunanllara destek verdikleri iin protesto ettiler. Buralardaki slam alimleri ngiliz ve Franszlarla alveri yapmann haram olduu hususunda fetvalar verdiler. Hindistan Mslmanlar Delhide bir araya gelerek Avrupa devletlerinin uyguladklar zalimane siyaseti knadlar. zmir ve Trakyada ounluun Trk ve Mslman olduunu belirterek, ngilterenin Hindistan nazr Mantonoya bu iki yerin Trklere verilmesi iin mracaat ettiler.12 Aydn ve evresinde Yunan Vahet ve Zulmleri Tam mevcutlu bir tmen halinde Aydna ynelen Yunan askerlerinin bu hareketi, zmirde sergiledikleri vahetin etkisiyle Aydnda gnlerce nce balayan korku ve panii daha da arttrmt. Bu panii engelleyerek ehri daha kolay igal etmek isteyen Yunan igal kuvvetleri komutan Albay Zafiru, halk rahatlatan bir beyanname yaynlad. Bu yzden Aydn halk 57. Tmen Komutannn datmak istedii silahlar reddetti ve neticede Aydn 27 Mays 1919da rahata igal olundu. Vahet, zulm ve ikence olaylar da ayn gn Aydnn zerine karabulut gibi kmt.

1327

Yunan askerleri igalin hemen ardndan sergileyecekleri vahetin hazrlklarna baladlar. lk nce Mslman ahalinin tamamen silahsz kalmas iin, silahn teslim etmeyenlerin kuruna dizileceini ilan ettiler. Bu ekilde toplanan silahlar yerli Rumlara dattlar. Mslmanlarn oturduu semtlerin sularn kestiler; yangn karmak iin belli noktalara gaz tenekeleri koydular; gayrmslim halka, Mslmanlardan ayrmak maksadyla, fes yerine zorla apka giydirerek ev ve iyerlerini iaretlediler. Rum, Ermeni ve Yahudilere apka giymelerini tembih ederek, bu kimselerin yanllkla yamalanmasn engellemek iin i yerlerini gsterir levhalarn da Rumca yazlmasn emrettiler. Mslmanlarn olduu mahallelerin sularn, kartacaklar yangndan birka gn nceden kestiler. Katliam esnasnda hibir Trkn kurtulmamas iin, Trklerin Hristiyan evlerine snp korunmalarn yasaklad. Hazrlklarn tamamlayan Yunanllar Trk halknn ev ve i yerlerine ate amaya baladlar. Birok Trk evi yama edildikten sonra atee verildi. Bunu mteakiben Trk evlerine kar top atna baladlar. Evlerin iinde bulunan Trkler, alevlerden kamak iin dar ktklarnda Yunan askerleri tarafndan makinal tfeklerle ldrlmlerdir. Ayrca yerli Rumlar da mevcut silahlaryla bu katliama ortak olmulardr. Aydn Merkez Komutanlnn 57. Tmen Komutanlna gndermi olduu raporda Aydnda cereyan eden olaylar yle anlatlmaktadr: Hava karardktan sonra bu byk evin kaps krlarak 14 kadar Yunan Efzun askeriyle birka yerli Rum ieriye girip odada bulunanlar soyduktan sonra 10-14 yalarnda bulunan kzlarn drdn ayrp gtrmek istediler. Kzlarn annelerinin yalvarmalarna karlk Trke olarak edepsizce ve mnasebetsiz szler sarf ederek katliama baladlar. kadnla iki erkei ldrrken kz ve bir erkei de yaraladlar ocuklar anneleriyle birlikte kesmek ve bunlarn mahrem yerlerini amak, burun, kulak, el ve ayaklarn kesmek gibi vahet ve cinayetler bu canavarlarn nazarnda hibir ey deildir.13 Aydnda ehri terk etmek zere olan Yunan kuvvetleri ve yerli Rumlar 205 kiiyi daha ehit etmilerdir. Yunan igalinden kurtularak zgrle kavumann bedeli maalesef Aydnda da ok ar olmutur. Kentte 11.500 ev, 50 cami ve mescit 400 kadar maaza ve dkkan 130 ya ve pamuk fabrikas, 160 okul ve 20 resmi bina yaklm ve yklmtr.14 Hazrlk aamas ve oluumuyla sistemli bir ekilde devam eden Yunan vaheti, ksa zamanda Aydnn ile ve kylerine de yayld. Bilhassa Nazilli, Germencik ve Ske ileleri ok iddetli ikence ve cinayetlere sahne oldu. 3 Haziran 1919da hibir mukavemetle karlamadan Nazilliye giren Yunan askerleri iren ve vahet dolu hareketlerine burada da devam etmilerdir. 25 Haziran 1919da zmirden Aydn istikametine giden 97 slam ailesini tayan yolcu treni Aziziye istasyonu imendifer muhafz bulunan Yunan askeri mfrezesi nezdinde derhal durdurulup iinde bulunan yolculardan 67 erkek elleri kollar urganla bal olarak Aziziye tneline gtrlm ve zerlerine Yunan askerleri tarafndan yaylm atei almtr. 30 slam kadnna gelince Aziziye treninde bulunan Rumlar irkince bucanda Yunan askerleriyle beraber slam kadnlarnn rzlarna tecavz etmilerdir.15 Bu rnekler o civarda yaanan binlerce olaydan sadece birkan

1328

anlatmaktadr. Yunan askerleri ve yerli Rumlar insanlk d davranlaryla blgedeki Trk nfusunu azaltarak, hakimiyetlerini tehditlerden korumay amalamlardr. Aydnn igali srasnda Yunanllarn yapm olduu vahet ve cinayetler Aydndan ekilip gittikleri gne kadar srp gitmitir. Facialara tank olan Aydn Tahrirat Kalemi Reisi Seyfi Efendi, Musluzade Hac Ahmet Efendi ve Aydn Nfus Memuru Sleyman Rt Efendiler de feci olaylar yle anlatyorlard: Yunanllar ehir dnda Trk eteleri olduunu bahane ederek katliama karar vermilerdi. Bu kararlarn sokaklara beyannameler asarak iln etmiler ve Karacaahmet, Cuma, Ramazan ve Terziler mahallelerinde ilk yangn karmlard. Yangndan kaan, evinden dar frlayan Mslman halk sng ile katlediliyor veya yanmakta olan evlerinin iine atlyorlard.16 Aydn mutasarrfndan alnan resm bilgilere nazaran kentte 11.500 ev Yunanllar tarafndan yaklmtr. Bundan baka 50 cami, mescit ve tekke 400 kadar han, hamam, maaza ve dkkn, 130 ya ve pamuk fabrikas, 160 okul, medrese, 20 resm bina yaklm ve yklmtr.17 Dmann ekilmesi annda 205 kii daha ehit edilmitir. ehir bir harabe haline gelmitir. Bu esnada Aydnda bulunan Aydn Milletvekili Doktor Mazhar Bey dman zulmleri hakknda geni bilgi vermitir. Yunanllar Aydn terk etmeden bir hafta evvel halkn eyalarn istasyonda depolam ve bir hafta boyunca devaml olarak yakma ve ykma ileriyle megul olmutur. Yakma ve ykma ii bittikten sonra katliama balayacak olan Yunanllar Trk askerinin iki koldan Aydna girmesi zerine yklmak zere fabrika ve sair byk binalara kapattklar halk canlarn kurtarabilmitir. Ancak Yunanllarn istasyonda depolayp gtremedikleri halka ait mal ve eyay tamamen yakmlardr.18 1919 Austosu banda Yunanllar, Aydn ovasndaki btn kyleri yaktktan sonra Aydn ehir merkezinde de yangnlar kardlar. Kaamayan Mslmanlar hunharca ldrdler. Germencikte isimleri tespit edilebilen bin sekiz yz Mslman gen ldrld. Hzrbeyli kyndeki erkekler camide toplu olarak ehit edildiler. Katlimn durdurulmas ve igalin kaldrlmas iin Museviler de dahil Aydn halknn ileri gelenleri tilaf Devletleri mmessillerine telgraflar ektiler.19 Avrupa Konferansna gvenen halktan hibir direni grmeden Nazilliyi igal eden Yunan kuvvetleri, din ve mill deerleri rencide edecek davranlarda bulunuyorlard. Mslmanlarn evlerine zorla girip kadnlara tecavz ediyor, deerli eyalarn gasp ediyorlard. Yunan askerlerini ikayet edenler derhal tutuklanyordu. Evinde silah kt bahanesiyle ve hibir tahkikat yaplmadan birok Mslman hapsedildii gibi bazlar da kuruna diziliyordu.20 Bu yerlerdeki btn Trk halkna ait olan arazi iletilmekte ve sahiplerinden misli ve senelik vergi denmesi talep edilmekteydi. Halkn el ve avularnda kalan son para varl da alnmakta olduu gibi kesim ve i hayvanlarna varncaya kadar sahip olduklar ne varsa hepsi halkn elinden alnyordu.21

1329

Hemen her ky ve kasabada alan meyhaneleri ileten Rum meyhanecileri slm halka u kadar rak borcun var diyerek, bir kuru borcu olmad ve hatta ounun teden beri azna iki koymad halde Mslman halk soymak amacyla istedikleri paray zorla alyorlard. Vermeyenler hakknda blgedeki Yunan komutanlklarna bavurarak o zavall slm halkn eyasn sattrp, yalan syleyip inkr ediyorlard. Aslsz nedenlerle halka dayak atp ikence ettikten sonra bilinmeyen bir yere srgn olarak gnderiyorlard.22 gal esnasnda Nazilli halkndan Mehmet Turgut adndaki ahsn gen kz su almak zere mahalle emesine giderken yolda karsna kan Yunan askerleri tarafndan yakalanp zorla rzna tecavz edildikten sonra zavall kz ayn yerde ldrlmtr. Bu arada birok gen kadn ve kzlarn da rzlarna tecavz edildikten sonra Atinaya gnderilmilerdir.23 Neticede hemen hergn periyodik ve sistemli bir yok etme siyasetiyle ehit edilmekte olan kadn, erkek Trk halk hayat ve namusu, servet ve mukaddesat gibi en kutsal varlklarna taarruz ve tecavz edilmesi, allm olaylar srasna girmi ve az zaman iinde bu talihsiz halktan hikimse ve serveti dahil hibir ey kalmayacak ekilde mahvedilmiti. Yukar Nazillide 4000, Aa Nazillide 1500 ev bulunmakta idi. Yukar Nazilliden 3000, Aa Nazilliden de mevcut evlerin 2/3si yaklp yklm ve ile namna hemen hemen hibir ey kalmamt. Evvelce Yukar Nazillide 12.000, Aada ise 5000 nfus varken sonunda kentte ancak 3000 kii kalmt. Dman ekilirken ileyi yakm, bu esnada 300 kiiyi ldrm ve cesetler ounlukla kuyulardan kartlmt.24 Manisa ve evresinde Yunan Vahet ve Zulmleri 15 Mays 1919da balayan ve sene drt ay kadar devam eden Yunan barbarln anlatan en iyi kaynaklardan biri de o gnlerde yaynlanmakta olan gazetelerdir. Bu gazetelerden biri olan Hkimiyet-i Milliye (Ulus) gazetesinin verdii bilgiye gre, Manisada 10.700 ev, 13 cami, 2728 dkkan, 19 han, 16 ba kulesi, 3 fabrika, 5 iftlik binas 1740 ky evi atee verilerek yaklmtr. 3500 kii atete yaklarak, 855 kii de kuruna dizilerek ldrlmtr. Manisann iinde 300den fazla slam kzna tecavz edilmi ve bunlarn bir ou alnp gtrlmtr. l snrlar iinde bulunan tm hayvanlar srlp gtrlmtr. Beraberlerinde alp gtrdkleri gen kzlardan hibiri geriye dnmemitir. Halkn ziynet eyas ve paralar kamilen alnmtr. Kyleri yaktran ve katlettirenler ise Yunan mevki komutan Albay Paguraci ile muavini yarbay Kalipostur.25 Manisa yangnnn zarar ve ziyan 50.000.000 liray (1921 ylndaki para deerine gre) gemektedir. Ayrca Rumlar, Manisada slam halkn dini ve milli duygularn tahrik ve tahkir etmilerdir. rnein mezarlk kaplar krlarak mezarlar zerinde hayvan srleri gezdirilmitir. Rumlar Sultan Tepesine ve Ulu Camiye zorla girmiler Kuran- Kerim czlerini paralamlar, caminin minaresine karak Rum mahallelerine mendil ve apka sallamlar ve ehrin tarihi saat kulesine an takmlardr.26

1330

Manisa iin anlatlan feci olaylarn evre ilelerde de aynen tekrar edildii anlalmaktadr. 6000 haneli Turgutluda 5800 evin tamamen yakld ve 1200 civarnda insann katledildii beyan edilirken atee verilen Alaehirde ise 4000 evden sadece 100 tanesi salam kald ve yangndan cann kurtarmak isteyenlerin sokak balarndaki Yunan askerlerine hedef olduu anlatlmaktadr. Alaehirdeki yangnda 3000 dkkan, 10 cami, 20 mescit tamamen yanarken, ehirden istasyona gtrlen 300 kiilik kadn kafilesi Yunan makinal tfeklerinin atei altnda kalm ve ou lmtr. Salihli, Akhisar, Grdes, Bergama, Menemen, Knk gibi ileler ve bunlara bal kyler de Turgutlu ve Alaehir gibi Yunan barbarlna sahne olmulardr. Binlerce ev, iyeri, cami, mescit, okul ve istasyon yklm yzlerce insan insanlk d ikencelere maruz kalm ve bir ou da ldrlmtr. Sadece Menemenin iinde 300, civarnda da 700 kadar Mslman ehit edilmitir.27 Yunan kuvvetleri Manisay igalleri srasnda ba ve bahelerinde alrken tutuklanan yzlerce Mslman zmir zerinden Atinaya gnderdiler. Msrda esirken ngilizlerce serbest braklan yz altm kadar Mslman da Manisada Yunanllar tarafndan tekrar esir edildi. Ar artlarda altrlan bu esirler, gdaszlk ve ikence yznden vefat ettiler.28 Yunanllar Manisay terk ederken, daha evvel hazrlanm olduu anlalan pln gereince, Yunan Merkez Komutan Yagorci ile Kurmay bakannn emir ve idaresi altnda olmak zere hareketle yangn, gsleri krmz iaretli ve balar siyah kalpakl yangn postalar tarafndan balatld. ehir atee verilmeden 3 gn evvel Rum ve Ermeniler g etmeye balam, hatta Musevilerin bile son gn g etmelerine izin verildii halde, Mslman halkn ehri terk etmelerine engel olunmutur. Yangn 6 Eyll 1922 akam ilk olarak klada km sonra arya benzin dklp bombalar atlarak yaklmaya balam ve bu esnada hemen yangn sndrmeye gelen halka Yunan askerleri tarafndan ate alarak halkn bir ksm katledilmitir. Yangn az zamanda birok yerlerden kt iin halk elbise ve eyalarndan hibir ey kurtaramamtr.29 Kadn, erkek, oluk, ocuk yar plak ve perian bir halde dalara, ovalara dalan biareler yollarda Yunan eteleri tarafndan soyulduktan sonra birou da katledilmitir. Bununla beraber ok sayda kadn, ihtiyar ve ocuk ehirden dar kamadklar iin alevler iinde yanarak yok olmulardr. Gerek yangndan evvel soygun yaplrken, gerek yangn esnasnda Mslman halk dalrken ok feci olaylar meydana gelmitir.30 Tire kasabasnda 18, demite 60, Akhisar, Krkaa, Soma kasabalarnda ve Grdeste 83 slm kyn ve 800 evi, ayrca Kayack bu can kamilen yakmlardr. Binlerce halk evsiz kalmtr. Bu faciadan kurtulabilen halk da mallar gibi canlarndan da emin olmadklarndan dalara ve ormanlara snmlardr.31 demii igale gelen Yunan askerlerine mahalli kuvvetlerin karlk vermesi zerine, takviye alan Yunan birlikleri civardaki birok ky ve kaza merkezindeki ok sayda evi atee verdiler. Ele geirdikleri Mslmanlar ehit edip, mallarn yamaladlar. Bunun zerine halkn bir ksm g etmeye balad.32 demi ve Tire dnda yine birok igal altndaki blgelerde gerek Yunan

1331

askerlerinin, gerekse bundan cesaret alan yerli Rumlarn devleti hor grme, millete hakaret, rza, mala tecavz ve taknlklar hat safhaya ulayordu.33 Yunan mezalimi gnden gne artm, 3 Mart 1920de Bozda tarafndan taarruza gemi olan Yunan igal kuvvetleri, demie bal 5-6 ky yakmlar, tamam Trk olan halkn youn top atei altnda cann zor kurtarm ve Salihli taraflarna g etmitir.34 Yunanllar, Bozda civarndaki kylerden kaamayan erkekleri katletmi, kadnlarn da bir ksmnn rzna geerek ldrmlerdir. Grdes Grdes ilesi Kuv-y Milliyenin yata olduu iddiasyla, ilenin yaklmasna memur edilen Yunan asker ktalar tarafndan top ateine tutularak tamamen yaklmtr. Yangn srasnda ehirden kamayan birok yal, kadn ve ocuklarn da yand grlmtr. Geri ekilme annda Yunanllar tarafndan yaklan Grdes ilesinde yalnz 27 ev ile ile dnda bulunan jandarma binas ve halka ait olan balarda birka ufak kulenin yangndan kurtulduu grlmtr. Halkn yama edilen eyas dnda kalanlarnn ve hkmet dairelerindeki tekmil ve mefruatn yangnda kl olduu tespit edilmitir. Bu felketten sonra Demirciye 1500 muhacir snarak 500nn daha sonra geri dnd ve 1000 kadar nfusun o tarihte ky olan Demirciye yerletirildikleri Dahiliye Nezaretinden Erkan Harbiyeyi Umumiye Reisliine bildirilmitir.35 Grdeste yaplan Yunan vahet ve zulmleriyle ilgili olarak bir baka belge (Hakimiyeti Milliye Gazetesi) yukardaki olaylar teyit ederek ayrca u bilgileri vermektedir: Grdes kasabas kamilen yaklm, 1500 evden ancak 27 ev kurtulabilmitir. 10 cami ile bir medrese de yaklmtr. Kasabadaki evlerin tm eyas Yunanllar tarafndan gasp edilmitir. Akhisar civar kylerinde yaayan Hristiyanlarn arabalaryla bu eyalar gtrlmtr. Grdes kasabasyla Kayack kynde 60 kadar kadn ve kzn namusuna tecavz edilmitir. Grdes kasabasyla civar kylerde kadn ve erkek 23 kii ehit ve 113 kii de eitli yerlerinden yara almlardr.36 Alaehir le Yunanllar tarafndan batan baa yaklm, halk ksmen ldrlm, kadnlara tecavz edilmi, yaplan zulm ve tahribat tespit edilememitir. Alaehirden itibaren Manisa, Salihli, Turgutlu ve bu blgedeki kyler de yaklm, vahet, zulm ve cinayetler ayn yntemlerle yaplmtr. Boz ky kamilen yanm, kyn grkemli camii de bu arada tahrip edilmitir. Kyde Kayapnarl bir kii kurunla ldrlmtr. Kye ait tekmil erzak ve hayvanlar zorla alnarak gtrlmtr.37 Bergamay igal eden Yunanllar, Mslmanlar katlederek, rzlarna tecavz, mal ve paralarn gasp ettiler. Bu mezalim yznden 50 binden fazla Mslman sefil bir halde mlteci durumuna dt.38

1332

Bandrmann igalinin ardndan, yerli Ermeni ve Rumlardan ok sayda kii Yunan kuvvetlerine asker olarak katlm, bir ksm da eteler oluturmutu. Bu gelime zerine harekete geen efeler, oluturduklar kuvvetlerle ksa srede bu eteleri bertaraf etmilerdir. Bandrmada bulunan Yunan kuvvetleri igal sresince halka zulmetmiler, olmadk hakaret ve saldrlarda bulunmulardr. Bedelinin deneceine dair ilanat vermelerine ramen, halkn ekinine, hayvanlarna el koyarak kendi gemilerine yklemilerdi. Bilhassa Ermeni eteciler halktan ve askerimizden pusuya drdklerini hunharca katletmilerdi. Bu saldrlara kar blgede hareket halinde olan Bacak Hasan, Talamanl Hurit, Ptr Hseyin, Gnenli Hasan gibi naml efeler Rum ve Ermeni etelerine blgeyi dar etmilerdir. Bandrmada bulunan Yunan merkez kumandan, Erdek ve Edremit dier baz kazalarn mali ilerine mdahale ediyor, mal sandklarndan cebren para alyordu. Buralardaki Dyn-u Umumiye depolarnda bulunan ya ve zeytinlere el koyuyorlard. zmirden gelen bir Yunan memuru, beraberindeki subayla birlikte Karesi livas defterlerini kontrol ediyordu.39 Yunanllarn Bandrma ve yrelerinde yapm olduklar zulm ve vahet sonucu meydana gelen zarar ve ziyan yleydi: l says : 890 Yaral : 1219 : 2228

Dayak ve ikence Irza tecavz : 113

Bekret Giderme : 94 Yaklan ve Yklan Ev says: 6134 Maaza ve dkkn Resm Daire Din bina : 28 : 32 : 1357

Mal ve Eya Koum hayvan : 4819 Kasaplk hayvan : 13424 Mahsul : 116.232 Kilo : 54.688.055 Lira

Zayiat Deeri Gayrimenkul Menkul : 45.312.045 Lira

1333

Toplam

: 100.000.000 Lira 40

Edremit ve yrelerinde Yunanllar tarafndan 26 kii katledilmi, 29 kii de dayak ve ikenceye maruz kalmtr. Yunan milis tekiltnda asker retmen olan Panayot adndaki Yunan, Edremit merkez ilesini yakacam diye ar ortasnda naralar atarken tespit edilemeyen dier bir kii de elinde bulunan bir bombay geri ekerken, slm halkndan Terzi Saminin dkkn ierisinde mevcut bulunan kalabalk zerine ataca srada Belediye avuu Abdurrahman adndaki gzpek bir delikanl bombay elinden alarak atmasna engel olmutur. Biri kasabay yakmak, dieri elindeki bombay kalabalk halk zerine atmak zereyken kasabann etrafnda toplanan Trk Mill Kuvvetlerinin an taarruz ve hcumu zerine Yunan katilleri bu emellerine eriememilerdir.41 Sndrg ile Kaymakam akir Bey ile blge erafndan 38 kii ve halktan da 300 kiilik bir kafile korumasz olarak, Yunan komutanlnca Akhisara gnderilmi ve orada her biri ayr ayr tutuklanmtr. 28 gn kadar tutuklu kaldktan sonra Kaymakam akir Beye bir su isnat ettiremedikleri iin bir yanllk olmu denilerek akir Beyi serbest brakmlardr.42 Milletleraras Aratrma Komisyonunun Paris Bar Konferansna Sunduu Rapor 43 Yunanistan Bat Anadoludaki vahet ve zulmleri Avrupa kamuoyu tarafndan renilmeye balanmt. Bu gelime Venizelosu rahatsz ediyordu. nk o sralarda Pariste devam eden sulh grmelerinde Yunanistan zor durumda kalabilirdi. Onun iin Venizelos Yunanistann Bat Anadoludaki vahetine ilikin btn haber, iddia ve eletirileri aslszlkla sulayarak reddediyordu. Fakat sz konusu vahet saklanacak ya da gzard edilebilecek boyutlardan oktan kmt. Sadrazam Vekili Mustafa Sabri 15 Temmuzda Yunanllarn mezalimde bulunduklar yerlere bir tahkik komisyonunu gnderilmesi iin telgrafla ricada bulundu.44 Mustafa Sabrinin bu talebi talyann da srar sonucu Paris Konferansndaki Yksek Konseyin 18 Temmuz tarihli toplantsnda ele alnd. Toplant sonucunda tahkik komisyonunun kurulmas kararlatrld. Komisyonda ngiliz, Fransz, Amerikan ve talyan temsilcileri bulunacakt. Yunanllara ve Trklere gzlemci gnderme izni verilmi olmasna ramen bu kiilerin heyetin asl toplantlarnda bulunmalarna izin verilmedi. Ama, tanklarn korkmadan ifade verebilmelerini salamakt. Bunun yerine heyete, btn gerekli verilerin, yani muhtemelen tanklarn isimleri olmakszn ifade tutanaklarnn gzlemcilere teslim edilmesi talimat verildi.45 Trkiyeden Yarbay Kadri, Yunanistandan da Albay A. Nazarakis, komisyonda gzlemci idiler. zmir faciasn aratrmakla grevli komisyon Amiral Bristolun bakanlnda almalarna balad.46 Komisyon ksa zamanda Bat Anadolunun bir ksm ehir ve kasabalarn dolat. Cephe gerisinde zulme uram Trk kyls ile Yunanllarn elinden kamay baarabilmi Trk insanlar ile konuup ikayetlerini dinlediler. Yakp yklan yerleri dolap gzleriyle grdler. Tecavze urayan kadn ve kzlarla konutular.47 Btn bu incelemeler sonucunda hazrladklar geni kapsaml raporu 13 Ekimde 8 Kasm gn yksek konseye sundular. Rapor sadece Yunanllarn yaptklarn deil, ncelikle zmire asker

1334

gnderilmesi kararn itham eden son derece sert bir belgeydi. 12 Austos ve 6 Ekim 1919 tarihleri arasnda yaplan tahkikata gre, her maddesi nemli olan bu raporun baz maddeleri unlardr: Madde 1: Mtarekeden beri, Aydn vilayetinde Hristiyanlarn emniyeti tehdide maruz kalmamt Yani Hristiyanlarn katliama urama korkular yerinde deildi. Madde 2: Aydn ve bilhassa zmir illerindeki emniyet artlar, zmir tabyalarnn mtareke artlarnn 7 numaral maddesine gre igalini gerektirmiyordu. Vilyet ierilerindeki durum da, mttefik birliklerin zmire karma yapmasn icap ettirecek gibi deildi. Madde 5: zmirin Yunan kuvvetleri tarafndan igali, bar konferans tarafndan emredilmiti. gal emirleri, bu konferans temsil eden Amiral Calthorpe tarafndan verilmiti. zmir ehri, 5 Mays 1919da Amerikan, ngiliz, Fransz, Yunan ve talyan Deniz Kuvvetlerinin himayesindeki, Yunan kuvvetleri tarafndan igal edilmiti. Madde 8: Yunan komutanl Yunan kuvvetlerinin ehir iinde yrmesi srasnda asayii muhafaza iin nceden hibir tedbir almad. Madde 13: Subay ve askerleri ve vali ve idare amirlerini ihtiva eden grup, Konak meydanndan, hapsedildikleri Patriz gemisine gtrldkleri yol zerinde, kendilerini takip eden kalabalk ve hatta kendilerine refakat eden askerler tarafndan kaba muameleye maruz braklmlardr. Btn bu tuttuklarnn mallar ve paralan alnmtr. Hepsi Yaa Venizelos diye barmak ve elleri havada yrmek mecburiyetinde braklarak, bazlar katledilmitir. Madde 14: 15 Mays ve takip eden gnlerde Yunan birlikleri, aralarnda muayyen miktarda 14 yanda ufak ocuklarn da bulunduu 2500 ahs keyfi olarak tevkif ettiler. Hatta baz mekteplerin idareci ve talebeleri de Patris gemisinde hapsedildiler. Bu mevkuflarn byk bir ksm fena muamele grmler, eyalar yama edilmi ve gnlerce kabul edilemeyecek hijyen artlar altnda mevkuf tutulmulardr. Madde 15: 15 ve 16 Mays gnleri, ehirde Trk halkna ve evlerine kar iddet ve yama hareketlerine giriilmitir. Fesler Trklerin balarnda ekip alnm ve kendileri bu apka ile sokaa kma cesaretini artk gsteremez olmulardr. Birok kadnlara tecavz edilmi ve cinayetler ilenmitir. Bu iddet hareketleri ve yamalar ounlukla ehrin Yunan ahalisi tarafndan yaplm fakat askerlerin de bu hareketlere kart ve asker makamlarn da bu hareketleri nleyici tesirli tedbirleri ge olarak ald tespit edilmitir. Madde 16: zmirin Yunanllar tarafndan igal edildii gne ait l ve yaral saylar, Yunanllar ve Trkler tarafndan deiik miktarlarda tahmin edilmitir. Bu miktar yaklak olarak aadaki ekildedir. Yunanllar: Asker, 2 l ve 6 yaral sivil, 20 l, 20 boulma vakas, 60 yaral, Trkler: 300-400 arasnda zayiat (yaral veya l).

1335

43 Yunanl, 13 Trk, 12 Ermeni ve bir Yahudi bulunmaktayd. Madde 32: Yunan ktalar Aydn civarnda silhl keiflerde bulunmular ve bu keiflerin sonunda birka ky yaklmtr. Ayn 27sinde bu keif kollarndan biri eteler tarafndan geri pskrtlm ve Aydn iine kadar kovalanmtr. Yunan kumandannn ve ahitlerin ifadesine gre, geri ekilmekte olan Yunan ktalarnn demir yolunun gneyinde bulunan Trk mahallesinden geileri esnasnda Trk halk tarafndan zerlerine ate edilmitir. 29 sabah Trk mahallesinde patlak veren yangnlardan birka bu muharebe esnasnda meydana gelmitir. Alevler iinde kalan mahalleden kamaya alan kadn, erkek, ocuk Trklerin byk bir ksm mahalleyi ehrin kuzey ksmna balayan btn yollan tutan Yunan askerleri tarafndan sebepsiz olarak ldrlmlerdir. phesiz ki, Yunan Kumandanl ve askerleri btn soukkanllklarn kaybetmilerdi. Yunanllar 29u 30a balayan gece birok cinayetler ve suikastler iledikten sonra ehri terk etmilerdir. Madde 35: 29 Haziran ile 4 Temmuz arasnda meydana gelen yangnlar, 8.000 Yunanl ile birlikte nfusu 20.000 olan Aydn ehrinin 2/3n tahrip etmitir. Yanmam olan evler ise yama edilmilerdir. Madde 42: 17 Haziranda Bergamann tahliyesinden sonra Menemende toplanan Yunan ktalar ciddi bir sebep olmakszn mdahale edilecek durumda olmayan Trklerin katliamna girimilerdir. Belediye makamlarnn bildirdiine gre 1000den fazla Trk ldrlmtr. 48 Tahkikat Komisyonu yeleri: Amiral Bristol ABD Delegesi General Hare ngiliz Delegesi General Bunoust Fransz Delegesi General Dalloho talyan Delegesi

Yunan mezalimini gayet ak bir ekilde anlatan bu raporu hazrlayan ngiliz, Fransz ve Amerikan yetkileri, aslnda Yunanistana igal izni veren, Lloyd George, Clemenceau ve Wilsonun yani kendi bakanlarnn sua ortaklklarn da ortaya karmlardr. nk bu bakanlarn Yunanistana igal izni vermelerinin asl nedeni, kamuoylarna duydurduklar gibi, Bat Anadoludaki Rumlarn katledilme tehlikesi deil, burasn Trklerden temizlemek ve talyan igaline frsat vermemekti. Milli Ordunun Zaferleri ve Kaan Yunanllarn Vaheti zmirde balayp gittike yaylan Yunan vahet ve zulm ikinci ylna yaklarken ilk gnk iddetini hl devam ettiriyordu. Fakat bu sre ierisinde balangta Kuv-y Milliye ad altndaki

1336

blgesel direni gleri de gelierek dzenli ve milli bir ordu halini alyor Trk mukavemetini kuvvetlendiriyordu. Nitekim 9-10 Ocak 1921 tarihinde Birinci nn Muharebesini kazanarak kendini ispatlayan bu ordu Trk halknn kendine olan gvenini arttrd gibi Mustafa Kemal tarafndan Ankarada kurulmu olan hkmetin prestijini de arttrmt. Yunanllar asndan deerlendirildiinde beklenilmeyen bir hezimet denilebilecek bu

muharebenin hemen ardndan 26 Martta balayan Yunan taarruzu bu kez Ankara ile birlikte tm yurda daha byk moral kazandran 31 Mart-1 Nisan 1921 tarihli kinci nn Zaferiyle neticelenmiti. Bu ikinci hezimetten sonra Yunan askerleri geri ekilmeye balamt. Bat Cephesi Komutan smet Paa 1 Nisanda Ankaraya ektii telgrafn sonunda, Dman binlerce maktulleriyle doldurduu muharebe meydann silahlarmza terk etmitir diyordu.49 kinci nn Muharebesinden sonra geri ekilen Yunan kuvvetleri daha sonra ileri harekata geerek, 13 Temmuzda Afyon-Karahisar 17 Temmuzda Ktahya, 19 Temmuzda Eskiehiri almlar ve Trk ordusunun taktik gerei geri ekilmesi sonucu Sakarya nehrine kadar gelmilerdi. Fevzi Paa Yunan ilerleyii hakknda, Dmann Anadolu ilerine uzanmak isteyen kollar mezarlarna yaklayor; bu yeni sefer dmann lm yolculuudur diyordu.50 Yunan kuvvetleri Megali Idea dlerine uyarak soykrm amacn gerekletirebilmek iin Sivrihisar, Haymana ve Polatl yrelerine kadar ilerlediler. Ancak, 13 Eyll 1921 gn Sakarya Savan hi ummadklar bir sonula kaybedip ekilmeye baladklar andan itibaren de soykrm ryasndan uyandlar. Bilhassa 26 Austos 1922de balayan Byk Taarruzla beraber panik halinde ekilmeleri esnasnda bu sefer malubiyetin vermi olduu kin ve korkunun dehet ve etkisi altnda gemi olduklar her yeri yakp yktlar. nlerine kan her Trk insanna akla gelmeyecek ve hayal edilemeyecek ekilde vahet, cinayet, ikence ve zulm yaparak ileri harekt annda yaptklarnn daha da vahicesini yaptlar. Yunanllara son darbe 30 Austos 1922de Bakumandanlk Meydan Muharebesinde vurularak ordularnn nemli bir ksm imha edilmitir. Cann kurtarabilen Yunan askerleri ise btn tehizatn cephede brakarak panik halinde kamaya balamlard. Ne var ki cephedeki hezimetin acsn cephe gerisindeki savunmasz Trk halkndan karan Yunanllar kaarken, yollar stndeki tm ky, kasaba ve ehirleri ta stnde ta, ba stnde ba kalmayacak biimde yakm, ykm, harabeye evirmitir. 4500 haneli Alaehirde 4 Eyllde, 15 ayr yerde ayn anda yangn kararak ileyi tamamen yakmlardr. Bat Anadoludan midini kesen Yunan askerleri ve bu askerlerin btn vahiliine itirak eden yerli Rumlar, canlarn kurtarmak iin liman ehirlerine kayorlard. Ne var ki tahliye ettikleri btn Trk topraklarn ve buralardaki Trk ahalisini de eitli ekillerde imha ediyorlard. stelik bu imha faaliyetleri rastgele deil, igal ederken yaptklar gibi planl bir ekilde komutanlarn emriyle uygulanyordu.

1337

Gerekten

Yunan

askerleri

generalin

szlerini

boa

karmam

unutmadmz,

unutamayacamz bir vahet sergilemilerdir. zellikle adna Tahrip Taburlar denilen zel birlikler aldklar emir dorultusunda bu planl vahetin uygulaycs olmulardr. Ayrca yerli Rumlarn oluturduu ve iinde Ermenilerin de bulunduu eteler de birer tahrip taburu gibi almlardr. Bu ekilde yzlerce yerleim yerini yakp ykp harabeye evirerek, binlerce insann canna kyarak denize doru kaan Yunan askerleri ve yerli Rumlar birbirlerini ineyerek gemilere binmeye almlardr. 15 Mays 1919da Megali Idea hayaliyle gemilerden inen askerler ve onlar cokuyla karlayan yerli Rumlar imdi o gemilere binmek iin birbirleriyle mcadele ediyorlard. Mustafa Kemal Paann 1 Eyll 1922de ilk hedef olarak Akdenizi gsteren nl emrini vermesi zerine, Trk Silahl Kuvvetleri batya doru kamakta olan Yunanllarn peini bir an olsun brakmad. Yunan birlikleri kaarken, rastladklar Mslman kylerini yakp ykyorlard. Yzlerce yl rahat ve huzur iinde yanyana kardee yaadktan sonra, Yunan ordusunun gelii ile canavarlaarak, bu ordu ile ibirlii yapan, silahsz Trk halknn boazna sarlan, binlerce masumu insafszca katleden, fakat bozguna uradklar bu gnlerde yaptklarnn hesabn veremeyecekleri iin kamakta olan Yunan ordusu ile birlikte yerli Rumlar da denize kouyordu.51 Geri ekili srasnda birok yeri atee veren ve halknn ounu camilere ve evlere doldurarak yakp kl eden Yunanllar, ok sayda silah, cephane, ara-gere brakarak, binlerce gencini Anadolu topraklarna gmerek, birounun da esirlie terk ederek maceralarn sona erdirdiler. 1918den 1922ye kadar sren sre ierisinde Yunan milleti hayal peinde koan kiilerin ynetimi altnda ok ey kaybetti, katil ve kanl bir millet olduunun bir defa daha kaydedilmesi oldu.52 Sonuta adalet datmak iin Bat Anadoluya gediklerini syleyen Yunanllar, daha igalin balad gn zmiri kana buladlar. zmir ve art blgesindeki Trk halk yaklak 40 ay zdrap iinde yaad. Bu zdrap, Yunan ordusunun Anadolu ilerine yrmeye karar verdii dnemlerde daha da artt. Oysa ayn dnemde, blgedeki Rum ve Ermenilerin byk bir ksm igalcilerle btnleerek Yunan ordusuna maddi ve manevi her trl yardm yapyordu. Ancak Yunan ordusunun btn abalar, Ankarada alevlenen milli uyan sndremedi. Sonu Yunanllarn asl amac, bir hayal rn olan Megali Idea hedeflerine ulamakt. Bunun iin Anadolunun Ege kylarn ele geirerek hem blgenin emniyeti ve hem de soy krm giriimleriyle Trk halknn imhas ve kalanlarn da Dou Anadoluya srlmesiyle orta Anadoluya kadar uzanan Trk topraklarn ele geirerek vatann bu blmnde Yunan egemenliini srdrmekti. Bu hayali emellerini gerekletirmek iin yalnz istillarla yetinmeyip tek vcut olan Trk halkn da etnik gruplara ayrarak, vatan ierden de paralamakt. Bu dnceyle ayn bayrak altnda, ayn gaye uruna vatann blnmez btnl iin cann feda etmekten kanmayan Anadolu halk arasnda bir ayrcalk yaratarak Trk halkn paralayp, zayflatmak gibi politik eylemlere de bavurmulardr.

1338

Yunanllar ileri harekta baladklar tarihten itibaren igal ettikleri tm sancak ve kazalarda konferans kararlarna ve taahhd ettikleri artlara kesinlikle uymamlardr. Gittikleri her yerde yerlemek, her trl zorluu kararak Osmanl jandarmasnn almalarna hibir ekilde muvafakat etmemilerdir. Hkmet konaklarn igal ve Yunan bayra ekerek memurlar baka yerlere nakle mecbur etmilerdir. Hatra gelmeyen bin trl oyuna zorlayarak Trkleri ticaretten men ile iktisadi hayat yalnz Rumlara brakmlardr. Hayat ihtiya maddelerine narh koymak suretiyle kylnn elindeki bir tutam tereyayla yirmi yumurtasn cebren almlardr. Trk kylerine silahl mfrezeler gndererek Yunan idaresini istediklerine dair cebren senet imzalatmlardr. Kuv-y Milliyeye mensubiyetleri thmetiyle hemen her Trk tevkif, darb, nefy ve en nihayet katletmilerdir. Girdikleri yerden kesinlikle kmayacaklarn, nk Avrupallarn yardmyla deil kendi kuvvetleriyle geldiklerini syleyerek, Trkleri korkutma maksadyla propagandalar yaptrmlardr. Osmanlnn bayran Trkn dnini, milletini alenen tahkr etmilerdir. Mslmanlarn namuslarna cebren girerek babasnn gzleri nnde evldnn rzna, namusuna tecvz etmilerdir. Trke ve Mslmana ait her ne varsa imha etmilerdir.53 Bu igaller ve zulmler srasnda kurtulabilen halk, kendilerini daha emniyetli yerlere atmaya alyorlard. Hatta baz yerlerde daha Yunanllar igal etmeden kyleri boaltmak mecburiyetinde kalyorlard. gal ettikten sonra Yunan zulmne tahamml edemeyen Mslman halkn byk bir ounluu areyi kamakta buluyordu. Yunanllarn da zaten amalar buydu. nk bu sayede blgede Trk nfus azalacak yerine Rum gmenleri iskan edilecekti. Yunan Babakan Venizelos, igal kuvvetlerini sratle arttrrken,bir taraftan da yerli Rumlarn yardmn salamak amacnda idi. nk Balkan Harbinden sonraki gerginlik srasnda ve Birinci Dnya Harbi iinde Bat Anadoludan Yunanistana g etmi olan Rumlar tekrar Anadoluya yerletirmek iin de acele ediyordu. Bylece yz bin civarnda Rum Anadoluya gnderilerek Bat Anadoluyu Yunanlatrmak siyaseti gdlyordu. Yunanllar sene kadar kaldklar Bat Anadolu ve Trakyada u andaki deeriyle trilyona varan maddi zararda bulundular. Lozan Antlamasyla tek bir kuru bile tazminat demediler. Yaptklar maddi zararn tazminat olarak, kk bir kasaba olan Karaaa bize braktlar. Mukaddesatmza ve rzmza yaptklar tecavzler ve zulmler, her zaman iimizde kanayan bir yara olarak kalacaktr. O zamanlar yle vahi olan Yunanllar acaba imdi farkl mdrlar? 1930lu yllarda balayan Trk-Yunan bar sahte dostluklardan baka bir ey kazandrmamtr. Szde barn bozulmamas iin Yunan zulmn anlatan kitaplar yasak konumuna gelmitir. gal yllarnda yaptklar zulm 1960l yllarda Kbrsta yaptlar. Bat Trakyadaki soydalarmza akla gelmedik basklar uyguladlar. Ayrca Trkiyenin tehdit unsuru olan PKK terr rgtne yapt destek ve yardmlarla, terristlerin yaptklar zulmler, Yunan zulmnn devam nitelindedir. Yunan, kendi yapamad zulm, maa olarak kulland PKKya yaptrmtr.

1339

Grlyor ki, Yunanllar ellerine her ne zaman frsat geerse gesin, Mslman-Trke zulm yapmaktadrlar. Ellerine geirecekleri ilk frsatta dncelerini tatbik etmede asla tereddt etmeyeceklerdir. Onun iin Trk insan olarak her zaman uyank olmal dostumuza dmanmz iyi tanmalyz. Hereyden evvel, btn dnya bilmelidir ki Anadolu topra batan sona kadar Trktr. Binlerce seneden beri Trkn z vatan, Trkn z yurdudur. Dmanlarmz hibir hakl gerekeye dayanmadan Anadoluya saldrrken Anadolunun baz yerlerinin tarih-i Yunaniliinden bahsederek dnya kamuoyunu aldatmaya alyorlard. Nitekim bir taraftan szde eski Yunan topra olduunu ileriye srerek zmire taarruz ve tecavz ederlerken, bir taraftan Batumdan neboluya kadar uzanan Akdeniz blgesini de vaktiyle mevcud bulunan Pontus Krall adna izafetle ve Pontus ad altnda kendilerine mal etmek istiyorlard. 11 ubat 2001 tarihli gazetelerde ABDdeki Rum lobisinin Kbrs birletirme hedefine ulamak zere ABDnin yeni bakan George Bushu devreye sokma hazrlna girdiini gsteren haberler yer almtr. Bu konuda hazrlanan bir mektup, Busha verilmek zere imzaya alm ve 45 Yunan milletvekili mektubu imdiden imzalamtr. Trk ve Trkiye dmanln her frsatta dile getiren Yunanistan, yine her zamanki gibi tarihi gerekleri saptrarak Trkiye aleyhine yeni bir karar ald. Karara gre, 14 Eyll, Trkiyenin Anadoludaki Yunanllara uygulad soykrm anma gn ilan edildi. Cumhurbakanl Kararnamesi ile varlan karar gereince, 14 Eyllde Yunanistan resmi daire ve okullarnda Trkiyenin Anadoluda, Yunanllara uygulad soykrm anma ve matem gn olarak kutlanacak. Karar Cumhurbakanlnn onayndan karak ileri Bakanlna gnderildi. Kararn bu yldan itibaren yrrle girmesi bekleniyor. ileri Bakan Yardmcs Liapis Cunis, 14 Eylllerde her ilin bayraklarla donatlacan, tm resmi dairelerin klandrlacan, ayrca tm Yunan okullarnda rencilere soykrm ile ilgili geni bilgiler verileceini belirtti. Yunanllarn Kurtulu Savamz Dneminde igal ettikleri, zellikle Bat Anadolu blgesinde iledikleri, sava artlar ile hi mi hi ilgisi olmayan ve iki yldan fazla srdrdkleri insanlk d zulm ve ikencelerle katliamlar konusunda, kendilerine savunma hakk kazandrabilecek tek noktack bile yoktur. Bu, artk onlarn o dnemdeki mttefiklerince de kesin gerekler olarak kabul grmektedir. Buna ramen aradan geen yaklak yz yllk bir zaman sonrasnda Yunanistann, btn olaylar tersine evirerek Trklerin kendilerini soykrma urattklarn ortaya atmalar, teessflerle karlanacak bir siyasi skandaldr. Bu durum karsnda akla den soru u olsa gerektir: Yunanistan, Trk-Yunan dostluu konusunda gerekten samimi midir?

1340

Trk kamuoyu bu sorunun kesin ve doru cevabn bekleyecektir. Umalm ki bu bekleyi bouna olmasn.54 Aydn ve Yresinde Yunanllar Tarafndan Yaplan Vahet ve Zayiat. (gal annda olup ekilmedeki zayiat bu rakamlara dahil deildir.) nsan l : 415 : 22 : 112 : 42

Yaral

Dayak ve ikence Beraber Gtrdkleri Irza Tecavz : 90

Bekret Giderme : 14 ocuk Drme : 13 Yaklan Binalar Ev : 28321 : 6965

Maaza ve Dkkn Resm Bina Din Bina : 91 : 140

Mal ve Eya Koum Hayvan : 9146 Kesim Hayvan : 18465

rn : 125613 Ton Zayiat Deeri Gayri menkul : 281.970.000 Osmanl Liras Mal ve Eya Toplam 1 : 67.045.061 Osmanl Liras

: 349.015.061 Osmanl Liras55

Talat Yalazan, Trkiyede Yunan Vahet ve Soy Krm Giriimi, II, Genel Kurmay ATASE

Bakanl Yay., Ankara 1994, 190.

1341

2 3 4

Paul C. Helmreich, Sevr Entrikalar, Sabah Yay., (ev. erif Erol), stanbul 1996, 63. bid. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl) TTK.

Ankara, 1971, 61. 5 6 7 8 9 Tansel, a.g.e., s. 164. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, IV, Ankara 1974, 192. Tansel, 204. Tansel, 255. Bu Konuda Geni Bilgi in bak. Metin Ay 30 Austos Zaferi ve stanbuldaki

Yanklar, Tarih ve Toplum, Eyll 1992, say: 105.

10 11

Hakimiyet-i Milliye, 2 Mart 1921, s. 140. Ariv Belgelerine Gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi II, Babakanlk

Devler Arivleri Gen. Md., Osmanl Arivi Daire Bak., Yay., Ankara 1996, 263. 12 13 Hakimiyet-i Milliye, 10 Nisan 1921, s. 160. Genelkurmay ATASE Bakanl, Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ocak 1992, Say. 93,

Belge No: 2372 s. 46. Bu olaylardan bazlar iin bk. Talat Yalazan, Trkiyede Yunan Vahet ve Soy Krm Giriimi, I, Genel Kurmay ATASE Bakanl Yay., Ankara 1994, Belge no: 10. 14 15 16 17 18 19 20 21 Talat Yalazan, II, 163. Talat Yalazan, I, 37. Yalazan, II, 161. Yalazan, II, 163. Yalazan, II, 163. Ariv Belgelerine Gre, 65. BOA. DH. KMS., D. 52-3, nr. 10. Yalazan, II, 164.

1342

22 23 24 25 26 27 130. 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43

Yalazan, II, 164. Yalazan, II, 164. Yalazan, II, 164. Yalazan, II, 153. Yalazan, I, 57-58. Msrolu, Kadir, Yunan Mezalimi, Trkn Siyah Kitab, Sebil Yaynlar, stanbul 1969,

Ariv Belgelerine Gre , 89-90. Yalazan, II, 152. Yalazan, II, 152. Yalazan, II, 153. Ariv Belgelerine Gre , 37. Metin Ay, Milli Mcadelede Manisa, Manisa Dergisi, Yl: 1994, Say: 7 s. 12. Ay, ayn makale, s. 10. Yalazan, 140. Yalazan, 140. Yalazan, 140. Ariv Belgelerine Gre , 38. M. V. Mazbatalar, nr. 545 4 Kasm 1920. Yalazan, II, 97. Yalazan, II, 122. Yalazan, II, 127. Trk stikll Harbi, II. Cilt, 2 nci Ksm, Genel Kurmay ATASE Yay., Ankara 1999, s. 477-

488, Ek: 13. 44 Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi I, T. T. K. Yay., Ankara 1989, 51.

1343

45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55

Paul C. Helmreich, 126. 27 Austos 1919 tarihli yaz. DH-KMS, D. 54-3, nr. 34. Yalazan, I, 42. Yalazan, I, 50. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, IV, Ankara 1974, 82. Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi I, 157. Ay, ayn makale, s. 13. Selahattin Tansel, ayn eser, c. IV, s. 196. Ariv Belgelerine Gre , 111. Mustafa Tayla, Bat Anadoluda Yunan Mezalimi, Ankara 2001, 23. Yalazan, 170.

I. Belgeler Babakanlk Osmanl Arivi, Dahiliye Nezareti, Kalem-i Mahsus Mdriyeti. Babakanlk Osmanl Arivi, Meclis-i Vkela Mazbatalar-1920. II. Gazeteler Hakimiyet-i Milliye, 10 Nisan 1921. III. Eser ve Makaleler Ariv Belgelerine Gre Balkanlarda ve Anadoluda Yunan Mezalimi II, Babakanlk Devlet Arivleri Gen. Md., Osmanl Arivi Daire Bak., Yay., Ankara 1996. Ay, Metin 30 Austos Zaferi ve stanbuldaki Yanklar, Tarih ve Toplum, Eyll 1992, say: 105. Ay, Metin Milli Mcadelede Manisa, Manisa Dergisi, Yl: 1994, Say: 1. Helmreich, Paul C. Sevr Entrikalar, Sabah Yay., (ev. erif Erol), stanbul 1996. Jaeschke, Gotthard Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl) TTK. Ankara, 1971. Jaeschke, Gotthard Trk Kurtulu Sava Kronolojisi I, T. T. K. Yay., Ankara 1989.

1344

Msrolu, Kadir, Yunan Mezalimi, Trkn Siyah Kitab, Sebil Yaynlar, stanbul 1969. Tansel, Selahattin Mondrostan Mudanyaya Kadar, IV, Ankara 1974. Yalazan, Talat Trkiyede Yunan Vahet ve Soy Krm Giriimi, I, II, Genel Kurmay ATASE Bakanl Yay., Ankara 1994. Trk stikll Harbi, II. Cilt, 2 nci Ksm, Genel Kurmay ATASE Yay., Ankara 1999.

1345

Yunan Mezaliminin Uluslararas Alanda Tescili / Seluk Ural [s.790-800]

Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits / Trkiye 1914te balayan Birinci Dnya Savann 1918 ylna gelindiinde Balak Devletlerin aleyhine sonulanaca ortaya kmaya balad. Osmanl Hkmeti, mttefiklerinin teker teker sava sahnesinden ekilmesinin yan sra, Irak ve Suriye Cephelerinde alnan yenilgiler zerine, 30 Ekim 1918de tilaf Devletleri adna ngiltere ile Mondros Mtarekesini imzalamak zorunda kald. Bylece tilaf Devletleri Osmanl Devletini paylamak iin aralarnda yaptklar gizli antlamalar uygulama imkanna kavutular. Osmanl Devletinden pay almann hesaplarn yapan devletlerden birisi de Yunanistand. Yunan politikasnn ne olduu ve neyi hedeflediine gemeden nce tilaf Devletlerinin Osmanl Devletine ynelik politikalarna ksaca deinmekte fayda vardr: ngiltere: Mtarekenin imzaland tarihte Muhafazakar ve Liberal Partilerin koalisyonundan oluan Llyod George hkmeti malup devletlere kar sert ve uzlamaz bir politika uygulanmas taraftaryd.1 ngilterenin Osmanl politikasn u esaslar zerine bina ettirtiini syleyebiliriz: l. Denizyollarnn kontroln elde tutmak prensibinin uzants olarak boazlarn ele geirilmesine byk nem veriyordu. 2. Osmanl Devletinin siyasi ve askeri tekilatlarn elinden geldiince zayflatmak ve kendi isteklerine boyun eecek hale getirmek. Savan ilk yllarnda anakkale ve Irak Cephelerinde ald yenilgiler sebebiyle byk bir dmanlkta sz konusu idi. Bu sebeple bamsz tek slam devleti olan Osmanlnn btn imkanlar kullanlarak ezilmesi ve bu ekilde dier slam topluluklarna gzda verilmesi ngiliz d ilerinin ncelikli hedefleri arasndayd. Fransa: D politikasnda ncelii dou snrlarnn gvenliini veren Fransa, bu dorultuda yeni dnemde Almanyann etkisizletirilmesine byk nem veriyordu. Osmanl Devletine gelince; ilke olarak Anadolunun paralanmasna kar olmasna2 ramen, bunun kanlmaz olmas durumunda Dou Akdenizde Suriye ve Lbnan, Anadoluda da ukurova blgesinin kendisine braklmasn istiyordu.3 talya: Bilindii zere talya, I. Dnya Savana Anadoludan kendine toprak braklmas artyla tilaf Devletleri safnda girdi. Londra Szlemesi ve St. Jean de Maurienne Anlamalar ile Bat Anadoludan hatr saylr yerleri ele geirmeyi planlyordu. Ayrca, Akdenizde rekabet halinde olduu Fransaya Anadoludan toprak verilmesi durumunda kendisine de Gney Anadoludan Antalya ve civarnn braklmasn istiyordu.4 Amerika Birleik Devletleri: tilaf Devletleri ierisinde Osmanl Devletine dnk net bir politikas olmayan ABD ynetimi deyim yerindeyse iki ballk arz ediyordu. Bakan Wilson, 8 Ocakta

1346

Temsilciler Meclisinde yapt konumasyla barn milliyetler prensibine gre yaplmas taraftar olduunu beyan ediyordu.5 Buna karlk Cumhuriyetilerin sz sahibi olduu Dileri Bakanl ise Osmanl Devletinin paralanmasndan yana olup, kurulacak yeni devletin Orta Anadolu ile snrl kalmasn istiyordu.6 Yunanistan: tilaf Devletleri ierisinde en zayf ve savaa en ge katlan devlet olmasna ramen, Osmanl Devletinden pay istemekte en cretkr devlet Yunanistan idi. Zira kurulduu ilk gnden itibaren btn toprak kazanmlarn Trk devleti aleyhine elde etmi olan Yunanistan, savaa da yine ayn beklentiler sebebiyle girmiti. Yunan babakan Venizelosa gre Birinci Dnya Sava, Bizans mparatorluunun Yunanistan eliyle diriltilmesinin kapsn aacakt. imdi galipler safnda yer aldna gre Yunan devletinin snrlarn Anadolunun bat kylarna doru uzatmay, hatta Paaeli/Trakya ve stanbulu bile ele geirmeyi kendine hak olarak grmekteydi.7 Bu kadar farkl beklentilere sahip ve hatta baz hususlarda birbirileriyle rekabet halinde olan tilaf Devletlerinin tek ortak paydas mtarekeden faydalanarak Osmanl Devletini paylamakt. Bu ruh hali ve beklentiler ierisinde 18 Ocak 1919da Pariste grmeler balatld. Ad her ne kadar bar konferans ise de, toplantlarn odak noktasnda Anadolunun nasl taksim edilecei ve hangi devlete ne kadar pay verilecei yatmaktayd.8 Toplantlar, sadece tilaf temsilcilerinin mzakerelerine sahne olmuyordu. Eline belge ve istatistik adn verdikleri katlardan geiren aznlk temsilcileri de birbirileriyle yar edercesine Osmanl Devletinden pay koparmak iin mcadele etmekteydiler. Bu bakmdan Rumlar ve Ermeniler n plana kan gruplard. Rumlar, Yunan babakan Venizelosun, Ermeniler de ABD ve ngilterenin sempati ve desteini elde etmeye muvaffak oldular. Venizelos, 3-4 ubat l9l9da Konferans Yksek Konseyine sunduu resmi talebinde, Bat Anadoluda yaayan Rumlar, Yunan halk ile ayn kkten gstererek, bunlarn Trklere oranla gerek nfus itibaryla ve gerek ekonomik adan byk stnle sahip olduunu ileri srd. Buna karn asrlardr srf Hristiyan olmalarndan dolay Trkler tarafndan katledildiini ve eitli zulmlere uratldn iddia etti. Sava sonras Hristiyanlar Trk zulm ve boyunduruundan kurtarmak (!) iin uygun bir frsatn ele getiini, bunun ok iyi deerlendirilmesi gerektiini belirtti. Venizelos iddialarn Fener Patrikhanesinden temin ettii szmona doru istatistiklerle de destekleyerek, zmir ve evresinin igal edilmesini Konseyden istedi.9 Teklif, talyan temsilcisinin devletinin malum beklentileri sebebiyle itiraz etmesine karn, Yksek Konseyin dier yeleri tarafndan olumlu karland. Uzun incelemelerden sonra Mays banda tekrar Konsey gndemine tanan teklif, Lloyd Georgeun da destei sayesinde 6 Maysta kabul edildi.10

1347

Yunan talebinin Konseyde kabul grmesinin sebebi, bunun hakll ve doruluundan ziyade, tilaf Devletlerinin genel politikalaryla uyumlu olmasyd. Tabii ngilterenin, Yunanistana yeni dnemde bitii yeni roln de bunda pay bykt.11 Konseyin zmirin igaline karar vermesi Venizelosa yllardr hayalini kurduu Byk Yunanistan projesini uygulamaya koyma imkann verecekti. ktidar ele geirdii ilk gnden itibaren d politikasn buna gre ekillendiren Venizelos, btn tilaf ordularnda yaanan terhisin aksine, Yunan ordusunu bu amaca uygun olarak yeni birliklerle takviye ettirmekteydi. Ksa srede hazrlklar tamamlanan Yunan birlikleri, 14 Maysta Mttefik kuvvetlerin zmir istihkamlarn igal etmesinin ardndan, 15 Mays sabah karaya karak ehri igal etti. Szde byk kargaann yaand zmirde, Konsey adna dzeni yeniden tesis etmek amacyla karaya kartlan Yunan askerleri, aradan bir saat bile gemeden yllarca srecek kan ve gzyann tohumlarn atmaya baladlar. Yunan askerleri ve Rum eteleri, 17 Maysa kadar aralksz ekilde sren byk bir Trk katliam balattlar. Maddi kayplar bir kenara braklrsa, iki gn iinde ldrlen Trklerin says 2000nin zerindeydi. Herhangi bir mukavemetin gsterilmedii dikkate alnrsa, bu rakam Yunanllarn kinini ve katliam hrsnn ne boyutlarda olduunu gstermeye yeterlidir.12 Yunan ordusunun katliamlar zmir ehri ile snrl kalmam, igal sahas geniledike Yunan vaheti ve ldrlen Trklerin says katlanarak artmtr.13 ki ay iinde kuzeyde Ayvalk, gneyde Aydn ehrine kadar uzanan blgede 150den fazla ky ksmen ya da tamamen yakld, ahalisi de katledildi.14 Yunan Hkmeti, askeri genilemeye paralel olarak, blgeyi Yunanistann paras haline getirmek iin uzun vadeli bir program uygulamaya sokma karar ald. Bu maksatla 19 Maysta Yunan Fevkalade Komiserliini kurdu. Bana Epir valisi Aristeidis Stergiadisi, yardmclna da Drama Mutasarrf Naibzdeyi getirdi.15 Yunan Hkmeti, bu tekilat eliyle blgedeki Trk idaresini yava yava etkisiz hale getirdii gibi, icra edilmekte olan btn Trk kanun ve mahkemelerini de yrrlkten kaldrd.16 Yunanllatrma faaliyetinin en korkuncu ise, hem resmi kuvvetlerle hem de Rum eteleri eliyle Trklerin i blgelere srlmesi oldu. Uygulanan usuller o denli vahi idi ki, sadece Mays-Temmuz aylar iinde yaklak 80000-150000 kadar Trk kendi lkesinde muhacir durumuna drld. Boalan yerlere ise Komiserlik eliyle Yunanistandan ve adalardan 120000i akn Rum yerletirildi.17 Btn bu olan bitenlere kar Osmanl Hkmeti, protestodan te bir ey yapamad gibi, Yunanllara kar 15 Maystan itibaren fiili olarak mcadeleye balam olan Kuva-y Milliyecilere kar da olumsuz bir tavr taknd. zmir Valisinin de bu harekete bak Hkmetten farkl deildi.18 Hkmetin ve mahalli idarenin bu acizliine ramen vatann koruma azmindeki Trk Milleti, Yunan vahetine kar eline silah alarak mcadeleye balad. Anadolunun dier blgelerinde ise yaplan mitinglerde, toplantlarda ve cemiyet kongrelerinde bata Yunan igali olmak zere btn tilaf igalleri

1348

protesto edildi. stanbulda Hkmete ve tilaf Devletleri temsilcilerine gnderilen telgraflarda igaller ve katliamlar knand. Btn bunlar dousundan batsna btn Trk Milletinin yekvcut olduunu ve bamsz yaamak hususundaki azmini gsteren nemli siyasi mesajlard.19 zmirin igalinden nce ve sonrasnda Yunanllar hararetle destekleyen batl basn ve yayn organlar katliamlarn gizlenemeyecek boyuta ulamasndan sonradr ki yava yava igal aleyhine yaynlar yapmaya baladlar. Bu tepkilerin domasnda ve bat kamuoyunu etkilemesinde baz tilaf Devletleri subaylarnn da rol olduu inkar edilemez. Bu insanlardan birisi de igalin msebbibi olan ngilterenin stanbuldaki Yksek Komiseri yardmcs Amiral Webbdi. Amiral Webb, 17 Austos 1919da Dilerine gnderdii yazsnda, Anadoludaki durumun her geen gn ktye gittiini, Yunan kuvvetlerinin Anadoludan ekilmesini salayacak bir anlamann yaplmasn Mttefikleri iine dt kt durumdan kurtaracak yegane yol olarak grdn sylyordu.20 Gerek Trk Milletinin ve gerek baz batl asker ve siyasetilerin yksek sesle dile getirdii tepkiler Yksek Konseyin bir takm admlar atmasna neden oldu. Konsey, ilk olarak zmirin igali esnasnda meydana gelen olaylara dair Yunan babakanndan bilgi istedi. Bunun zerine Venizelos, babakan yardmcs Repulis ile Albay Mazarakisden oluan bir heyeti 20 Mays l919da zmire gnderdi. Heyetten Konseye sunulmak zere geni bir rapor hazrlamasn istedi. Heyet, gerekli incelemeleri yaptktan sonra hazrlad raporu 28 Maysta babakana sundu. Venizelos 29 Maysta Konseye gnderdii mektupta, rapordaki bilgileri arptarak, Trklerin verdikleri kayplar gayet az gsterdi. Meydana gelen olaylarn btn sorumluluunu Trklere ve yerli Rumlara ykarak Yunan birliklerinin susuz olduunu iddia etti.21 Venizelosun iddialarna karn, stanbul ve zmirden gnderilen telgraflar, iddia edildii gibi Yunan birliklerinin hi de masum olmadklarn ve Trklerin verdikleri kayplarn da belirtilenden daha fazla olduunu ortaya koymaktayd. stelik igallerin her geen gn genilemesi durumu iyice iinden klmaz bir hale soktuu belirtilerek acilen tedbir alnmas da isteniyordu. Bat Anadoludaki durumun mttefikleri zor duruma soktuunu anlamakta gecikmeyen Yksek Konsey, Damat Ferit Paann yerine vekalet eden eyhlislam Mustafa Sabri Efendinin 15 Temmuz tarihli Yunan igal sahasnn snrlandrlmas ve Yunan mezaliminin tahkik edilmesini isteyen yazsn,22 18 Temmuzda mzakere ederek, Bat Anadolu ile ilgili iki nemli karar ald. Bunlardan birincisi, General Milnenin bakanlk edecei bir Tahdid Komisyonu oluturulmas, dieri de Yunan mezalimini incelemek zere bir Tahkik Komisyonu kurulmas idi.23 Yksek Konsey, komisyonlarla ilgili ald karar Osmanl Hkmetine 3 Austos 1919da bildirdi. Hkmet, ertesi gn basna ve umum vilayetlere gnderdii tamimde, Konseyin kararn ok yerinde bir karar olarak grdn belirtmekte, Yunan mezaliminin apak olduunu, dolaysyla general rtbesine haiz yelerden oluan Tahkik heyetinin mezalim olup olmadndan ziyade mezalimin derecesini tespit edeceini haber veriyordu.24

1349

Yksek Konsey, Austos ortalarna kadar heyetin grev ve yetkileri zerinde alrken, yelerin seimi iini ilgili devletlere brakma karar ald. Heyet yelerinin adlar, Trk basnnda ilk kez Vakit ve Sabah gazetelerinin 16 Austos gnk nshalarnda yaymland. Buna gre yelerin adlar ve mensup olduklar lkeler yleydi: ABD adna Amiral Mark Lambert Bristol, ngiltere adna General Robert Hugh Hare, Fransa adna General Gediges Hippoltyte Bunoust, talya adna General Alfredo DallOlio.25 Venizelos, grmeler devam ederken, Yksek Konseyden bir Yunan subaynn heyete katlmasn istediyse de, teklif, incelemeleri olumsuz ynde etkileyecei gerekesi ile reddedildi. Buna karn Konsey, halk ile heyet arasnda irtibat salamak vazifesiyle bir Yunan ve bir Trk subaynn heyete refakat etmesine karar verdi.26 Bu karar dorultusunda heyete Yunanistan adna Albay Aleksandr Mazarakis, Osmanl Devleti adna da Erkn- Harbiye Umumiye kinci ube Mdr Kaymakam (Yarbay) Kadri Bey atand.27 Tahkik heyeti dierinin aksine daimi bir bakana sahip deildi. yelerin her birinin srayla toplantlara bakanlk etmesi kararlatrld. Drt asli yenin dnda heyette 20 muavin ve bir ok da katip ile daktilograf grev alyordu. Heyetin genel katipliine ise talyan Ordusundan Valeri adl subay getirildi. Heyete refakat etmesi istenen Trk ve Yunan subaylar irtibat salarken gerekli grdkleri belge ve ahitleri heyetin huzuruna karabileceklerdi. Buna karn toplantlara katlma hakkna sahip olmayacaklard.28 Heyetten 15 Mays-21 Temmuz aras meydana gelen olaylarn aydnlatlmas istendi.29 yelerden olaylar tespit ederken, hadiselerin cereyan ettii mahalleri gezmeleri ve her trl ayrnty not etmeleri ve buna gre raporlarn hazrlamalar beklenmekteydi. Yksek Konsey yelerden zellikle u noktalarn aydnlatlmasn istedi: 1. galden nce blgedeki Hristiyanlarn genel gvenlik durumu, 2. Yunan Kzlha tarafndan gemilerle silah ve cephanenin getirilip getirilmedii ve Rumlara datlp datlmad, 3. Bir direni oluturulup oluturulmad, 4. Bu direnii oluturmak iin gemilerle silah getirip Trklere datlp datlmad,

1350

5. Hapishanelerin boaltlp boaltlmad, 6. Yunan askerlerine hkmet meydan ve Trk mahallelerini igal emri verilip verilmedii, 7. lk silah sesinden sonra kan kargaada Trklerin kladan ate ap amad, 8. Kladan beyaz bayrak grlmesine ramen Yunan kuvvetlerinin atee devam edip etmedikleri, 9. Siviller ve askerler tarafndan yaplan yamalar hakknda ayrntlarn tespiti, 10. 15 Maystan sonra yaplan tutuklamalar, bunlarn says ve tutuklulara kar yaplan muamelelere dair ayrntlarn tespiti.30 Bu maddeler dikkatle incelendiinde aydnlatlmas istenen hususlarn zmirde 15-17 Mays gnleri arasnda yaananlarla ilgili olduu grlecektir. Konsey, bu maddelerle heyetten almalarnda zellikle bu gnlerde meydana gelen olaylar zerinde durmasn istiyormu gibi bir izlenim uyandrmaktayd. Baka bir deyile, Konsey verdii bu talimatla 17 Maystan sonra meydana gelen olaylarn fazla nemli olmadn ya da kendisinin nem vermediini gstermek istiyor gibidir. Kald ki 17 Maystan sonra Trk halkna reva grlen eyler zmirde yaananlardan kat kat daha fazla ve zalimane idi. Konsey, heyetle ilgili bu almalar yaparken, meselenin esas taraflar olan Trk ve Yunan Hkmetleri de bo durmuyorlard. Yunan Komiserlii, heyetin geliinden nce blgede bir taraftan youn propaganda almalar yrtrken, dier yandan da Trklere kar sindirme faaliyetlerine hz verdi.31 Yunan hkmeti de propaganda ilerinde kullanlmak zere bteden 250.000 lira ayrarak Komiserlie gnderdi. Yunan idaresi, propaganda almalarnda zellikle eitli vaatlerle kandrd Mslmanlar kullanarak halk zerinde etkili olmaya alyordu. Bu kiilerin ie yaramad yerlerde ise, halktan zorla Yunan idaresini istediklerine dair imzal katlar topluyordu.32 Yunanllarn almalar bunlarla da snrl deildi. Yerli Rum etelerine igal sahas dndaki yerlerde hkmet dairelerine saldrlar tertip ettiriyorlard. Bundan maksat, Bat Anadoluda asayisizliin devam ettiini gstererek dolayl biimde Yunan igalinin hakl gerekelere dayandn ispat etmekti. stelik bu ekilde hareket edilerek bundan sonraki igaller iinde zemin hazrlanm oluyordu.33 Yunan Komiserlii, Trk mlki idaresi zerinde de basklarn artrarak, onlarn Yunan idaresi aleyhinde faaliyette bulunmalarn engelliyorlard.34 Yunan idaresinin almalarnn bir ayan da Rumlar tekil ediyordu. Heyet blgenin nfus yapsn inceleyeceinden ve milliyetler prensibine gre buralarn hangi idareye braklaca hususunda Konseye bilgi ve tavsiyede bulunacandan Komiserlik gerek Yunanistandan ve

1351

adalardan ve gerek Orta Anadoludan Rumlar zmir ve evresine yerletirmeye hz verdi. Bunun yan sra Osmanl uyruundaki Rumlarn Yunan tabiiyetine gemesi iin de youn emek harcyordu.35 te bu g ve tabiiyet deitirmelerini Osmanl Devleti aleyhine kullanarak, Trk idaresinin aznlklarca istenmediini kendince ispata alyordu. Yunan idaresi, yerli Rum basnyla da ibirliini artrd. Yunan, yaplacak propaganda tr yaynlarla Avrupa kamuoyu ve siyasi evrelerinin desteini tekrardan kazanmak istiyordu.36 En azndan zmirde kendisine kar olan tilaf Devletleri uyruklularn yumuatmay dnyordu. Trk halkna irin grnmek iin bir takm faaliyetlerde yrtlyordu. Bu maksatla Yunan Divan- Harbi Trklere kar kt muamele yapmakla sulanan birka Yunan subayn cezaya arptrd. Fakat bunlara verilen cezalarn gln derecede olmas bir yana subaylarn cezalarn ekmeleri iin Yunanistana gnderilmeleri Yunan idaresinin inandrlcln ortadan kaldryordu. Bu arada ar cezaya arptrlm birka Trk de ayn mahkeme tarafndan salverildi.37 Yunan tarafnn bu almalarna karn Trk tarafnda da hummal bir alma yrtlyordu. Sadaret, ilk olarak igal esnasnda ve sonrasnda Yunanllarn hkmet dairelerine verdii zararn tespit edilmesini Dahiliye Nezaretinden istedi. Vali zzet Bey, bu hususta daha nceden alma balatt iin istenen listeleri hemen hkmete gnderdi. Hkmet, bunun zerine Valilikten almalarn zmirin igaliyle snrl tutulmamasn, Tahkik heyetinin incelemelerine balayaca 23 Austosa kadar gtrlmesini istedi.38 Tahkik heyetinin Valiliin elindeki her trl belge fotoraf vb. evrak dikkate alacann renilmesi zerine vilayet dahilinde Yunan mezalimini ispata yarayacak her trl belge ve dokmann sratle toplanlmasna alld.39 Bu arada gerek zmirin igaline ve gerek i blgelerde gerekleen igal ve katliamlara ahit olanlar ile Yunan mezalimine maruz kalan kiilerin tespitine ve heyet huzuruna karlmalarna gayret edildi. Bu kiiler arasnda hukukinaslar ile yabanc dil bilenlerin ncelikli olarak tespit edilmesi ve heyetle grtrlmeleri Valilikten istendi.40 Nezaretler ve Valilik tarafndan toplanan belge, fotoraf ve grg ahitlerinin yazl ifadeleri Meclis-i Vkelann onayndan sonra heyete sunulmak zere kitap haline getirildi.41 zmir valiliinin bu almalarna ek olarak Harbiye Nezareti de askeri makamlarn yazmalarn toplad. Harbiye Nezaretinin Dahiliye Nezaretine takdim ettii dokmanlar unlard: 1. zmir Nfus statistii, 2. Mezalime ait Harbiye Nezaretince yaymlanan birinci kitap (Trke) 3. Birinci kitabn Franszca nshas

1352

4. Mezalime ait ikinci kitap (Msvedde halinde Trke) Toplanan bu resmi belge ve fotoraflarn dnda zmir Mdafaa- Hukuk- Osmaniye Cemiyeti tarafndan iki eser bastrlarak Dahiliye Nezaretine teslim edildi.42 Yunan basks sebebiyle heyet karsna karlmas planlanan ahitlerin bir ksm, gizli yollarla blgeye sokulurken, dier bir ksm da stanbula getirilerek, burada heyet huzuruna karlmalar dnld.43 Heyet yeleri, farkl tarihlerde stanbula geldikleri iin ilk toplant ancak 12 Austosta, talyan Bykeliliinde yapld.44 Bu toplantda Harbiye, Hariciye ve Dahiliye Nezaretleri zmir hadiseleriyle ilgili olarak hazrladklar raporlar heyete verdiler. stanbulda toplanm olan baz ahitlerin heyet tarafndan dinlenmesi iin yaplan mracaat yelerce yerinde bulunarak, kabul edildi. Bu, aslnda nemli bir baar saylrd. Heyet, bu mracaat Osmanl Hkmetinin bir siyasi oyunu olarak grebilir ve ahitleri dinlemeyebilirdi. Ama korkulan olmad ve heyet yeleri zmire gidecei gne kadar zmir erafndan bir kan dinlemeyi kabul etti. Tahkik Heyeti, resmi grmeden sonra ilk olarak stanbulda bulunan 17. Kolordu kumandan Ali Nadir Paay dinledi.45 kinci toplantsn 16 Austosta ABD Bykeliliinde yapan heyet burada zmirlilerden oluan bir grubu kabul ederek onlarla grt. Ertesi gn zmir Mdafaa- Hukuk- Osmaniye Cemiyeti temsilcilerini kabul eden heyete mezalime dair belgeler ve zmir Vilayetinin nfus istatistikleri takdim edildi.46 stanbulda ki son toplantlarn 19 Austosta yapan heyet yeleri zmir erafndan Haydar Rt, Muvaffk ve Mazhar Beyleri dinledi. stanbula geldikleri ilk gnden beri Trk basnnn ilgisiyle karlam ve almalar byk bir dikkatle takip edilen heyetin Amerikal yesi Amiral Bristol, fham gazetesi muhabiriyle 20 Austosta heyetin almalarna dair yaptklar syleide; heyetin stanbuldaki almalarn tamamladn, fakat buradan tam bir kanaat elde etmenin mmkn olmadn, dolaysyla zmir ve evresinde incelemeler yaptktan sonra gereken raporun hazrlanacan syledi.47 Heyetin zmire gideceinin haber alnmas zerine Dahiliye Nezareti zmir stanbuldaki son toplantlarn Valiliine gnderdii yazda gerekli hazrlklarn yaplmasn istedi. Fakat bu talimatn gnderilmesinden ok nce Vali zzet Bey btn hazrlklar zaten tamamlamt. Heyetin talyan ve Fransz yeleri 20 Austosta, dier yeler ise ertesi gn zmire ulatlar. ehre gelen yelerin tamam indikleri tarih itibariyle Vali zzet Beye nezaket ziyaretinde bulundular. Bu ziyaretler esnasnda zzet Bey tarafndan kendilerine zmirde yaananlar ile ilgili geni bilgiler verildi.48 Heyette grevlendirilen Kadri Bey de 22 Austosta zmire geldi.49

1353

Tahkik heyeti zmirdeki ilk toplantsn 23 Austosta ikametlerine tahsis edilen Mekteb-i Sultanide yapt. Toplantya geilmeden nce Mft Rahmetullah Efendi ile Belediye Reisi Hac Hasan Paann bakanlnda zmirin ileri gelenlerinden oluan bir heyet, generalleri ziyaret etti. Mft ve belediye reisi, yaptklar ksa konumalarda adaletin tecelli edeceine dair inanlarn belirterek, Tahkik heyetinin yapaca incelemeler neticesinde ortaya kacak olan gereklerin Paris Bar Konferansnca da takdir edileceini umduklarn sylediler.50 zmir ileri gelenlerinin ziyaretinden sonra toplant odasna kabul edilen Vali zzet Bey, Trk tarafnn dinlenmesini istedii kiilerin adlarn ihtiva eden bir listeyi generallere takdim etti.51 24 Austos gnn dinlenerek geiren Tahkik heyeti, ertesi gn yapt toplantda ilk olarak Vali zzet Beyle mlakat yapmay uygun buldu. yeler grme srasnda Valiye daha ziyade 15-17 Mays gnlerinde zmirde cereyan eden hadiselere ilikin sorular ynelttiler. zzet Bey kladan ate edilip edilmedii sorusuna verdii cevapta; igal sonrasnda bu tr iddialarn ortaya atldn, hatta Vilayet konandan dahi ate edildii ynnde Yunanllarn gerek d iddialarda bulunduunu belirterek, kladan ate edilip edilmedii hususunda bilgi sahibi olmadn, buna karn Konaktan ve halk arasndan Yunan birliklerine kesinlikle ate edilmedii cevabn verdi. zzet Bey, igalin ilk gn bir atmaya meydan vermemek iin Vilayet konanda bulunan jandarma kuvvetini silahszlandrd iin Yunan askerlerine ate almasnn kesinlikle ihtimal d olduunu da szlerine ekledi. zzet Bey ehirde yaanan Yunan vahetine ilikin zet olarak u beyanatta bulundu: galin birinci gn kendi gzlerimle konan avlusunda 7-8 l ve basamaklarda da iki tane grdm lk gn ierisinde Mslmanlarn evleri bahanesiz ve tasavvur edilemez biimde kuruna tutulup, baslp, yamaland ve kadnlarla, kzlarn rzna geildii konusunda bana yzlerce ikayet ulamtr. galin drdnc gn rezalete son verilmek istendi. Fakat o zamana kadar btn cinayetler bir yana brakld ve cezasz brakld. Hapishaneler yzlerce ve binlerce susuz gnahsz Mslmanlarla doldurulmu ve orada akla hayale gelmeyecek ikenceler uyguland..52 zzet Bey, beyanatn daha sonra 26 sayfa halinde Franszca kaleme alarak heyete takdim etti.53 Heyet yeleri 26 Austosta yaptklar toplantda igal esnasnda Yunan askerlerinin neler yaptklarna ahit olan birka yabanc uyruklu kiiyi dinledikten sonra, Rum Metropoliti Hrisostomosu kabul etti. Metropolite igal esnasnda Yunan askerlerini neden kutsad bata olmak zere gn boyunca yapt eylere dair sorular soruldu. Fakat metropolitin verdii cevaplar heyet tarafndan inandrc bulunmad.54 Metropolitin toplant salonundan skntl bir ekilde kmas ve yeleri eletiren tarzda konumas Yunanllar telalandrmaya balad. Bu atmosfer iinde Yunan Fevkalade Komiseri Stergiadis, salona davet edildi. Grme yaklak saat srd. Heyet, Stergadisten sonra

1354

zmir Jandarma Kumandan Miralay Hilmi beyle beraber birka kiinin daha ifadesine bavurarak bugnk toplantsn tamamlam oldu.55 28 Austos gnk toplantda ise Averof Zrhls kumandan Mavridis ve bir Rum tccaryla gren56 heyet yeleri, ertesi gnk toplantda igal esnasnda Trklere kar kt muamelede bulunan birka Yunan subayn dinledi. 30 Austosta yaplan toplantda ilk olarak Kadri Beyi, arkasndan zmir Rsmat Ba Mdr Agah Bey ve 17. Kolordu Komisyon Reisi Erkn- Harp Kaymakam (Yarbay) Kemal Beyi dinleyen heyet, daha sonra Mft ve Belediye Reisini kabul etti. Kemal Bey verdii ifadede igal esnasnda Trk makamlarnn kendilerine emredildii ekilde davrandklarn, Yunanllarn zerine ne kladan, ne de dier resmi binalardan ate almadn beyanla bu tr gerek d iddialarn Yunanllar tarafndan igal esnasnda yaptklar katliamlara bahane bulmak amacyla karldn syledi.57 1 Eyll gn leye kadar Amerikan, ngiliz, Fransz ve talyan uyruklu ona yakn kiiyi dinleyen heyet, leden sonra Yahudi Cemaati lideri Hahamban kabul ederek bir sre grt.58 Heyet yeleri, 2 Eyllde Yunan askerlerince kt muameleye maruz braklan 9 Trk kadnn kabul ederek balarndan geen hadiseleri btn ayrntlaryla not ald.59 Heyet yeleri, 3 Eyllde talyan generalinin bakanlnda toplanarak iki nemli karar ald: Bunlardan birincisi, igal gn meydana gelen olaylarn ba sorumlusu olarak grlen Yunan gal Kuvvetleri kumandan Albay Zafirionun heyete zmire arlmasyd.60 kinci karar ise, tilaf Devletleri tebaasnn zmirin igali ve sonras gnlerde grm olduu maddi ve manevi zararlarn tespiti ve tazminini salamak iin bir alt komisyon oluturulmas idi. Heyet zararlarn tespitini sadece tilaf Devletleri tebaasyla snrl tutmayarak Trkler bata olmak zere dier milletlere mensup kiilerinde maruz kald zararlarn tazmini iin ikinci bir komisyon daha oluturdu.61 Heyet Atinadan getirilmesini istedii Miralay Zafirioyu 4 Eyllde kabul ederek, igal esnasnda vuku bulan olaylar hakknda kendisinden bilgi ald.62 Heyet yeleri 5 Eyll gnk toplantda ise Kadri Beyi ikinci kez dinledikten sonra, zmirdeki almalarnn yeterli olduuna kanaat getirerek Aydna gitmeye karar verdi. Bu gelime karsnda Dahiliye Nezareti, 7 Eyllde Denizli Mutasarrflna gnderdii yazda heyetin ikayetine sebep olacak herhangi bir karkla meydan verilmemesini istedi.63 Ayn ynde Vali zzet Beyde Nazilli ve ine Kaymakamlklarn uyararak heyetin huzuruna karlacak ahitlerin hazr edilmesini talep etti.64 6 Eyll gn zmirden hareket eden Tahkik heyeti yeleri, ayn gn Aydna ulaarak, kendilerine nceden tahsis edilen Hkmet konanda almalarna balad.

1355

ehir, iki kere Yunan igaline ve katliamna maruz kald iin byk bir harabe halinde idi. ehrin Trk ahalisi, Yunan kuvvetleri ve Yerli Rum etelerinin katliamlarndan kendini kurtarabilmek iin i blgelere ekilmiti. ehirde az sayda kalanlar ise Yunan basks sebebiyle sindirilmiti. Yunanllar, bu durumu kendi lehlerine kullanmak isteyerek nceden tasarladklar irkin bir oyunu uygulamak istediler. Heyetin karsna sahte mft kararak Trk halknn kendi idarelerini istediklerini gstermeye altlar. Kadri Beyin zamannda yapt teebbsle Yunanllarn irkin oyunu baarya ulamadan engellendi. Kadri Bey Yunanllarn bu oyununu daha sonra heyet nezdinde protesto etti. Heyet yeleri, ehrin durumunu ve Yunanllarn entrikalarn da dikkate alarak 11 Eyllde ineye hareket etme karar ald. inede Trklerin ve zellikle Aydndan gelen ahalinin youn ilgisiyle karlanan Heyet yeleri kendileri erefine verilen ziyafetin ardndan, 57. Tmen Kumandan Miralay Mehmed efik Beyi ziyaret ettiler. Bu ziyaret esnasnda efik Bey, ordunun Kuva-y Milliye hareketi ile kesinlikle ilgisi olmadn, hareketin Yunan igal ve mezalimine kar halkn kendini korumak istemesinin bir sonucu olarak ortaya ktn ve kesinlikle tilaf Devletleri aleyhine olmadn belirtti. Bu hareketin ortadan kalkmasnn yegane yolunun ise Yunan kuvvetlerinin bir an nce Anadoludan ekilmesine bal olduunu beyan etti.65 Heyet yeleri, daha sonra Kuva-yi Milliyeciler ierisinde byk bir n yapan Yrk Ali Efeyi kabul etti. Efe Kuva-yi Milliyenin ortaya k ve Yunan igalinin buradaki rol hakknda ok geni bilgiler verdi. Ali Efe son olarak; Aydn almaya glerinin yettiini, fakat tahkikatn sonucunu beklediklerini ve o zamana kadar bir ey yapmayacaklarn belirtti. Bu grmelerin arkasndan ine de bulunan binlerce Trk gmeni de heyete ok sayda ikayet dilekesi verdi. Heyet yeleri, iddialarn aksine, inedeki Rumlarn hayatlarndan memnun olduu ve Trklerden gerek gemite ve gerek imdi hibir ktlk grmediklerini yine Rumlarn verdikleri ifadelere dayanarak tespit etti.66 Tahkik heyeti, 12 Eyllde Nazilliye geti. Yolculuklar ve almalar boyunca efik Bey de heyete itirak etti. Kaza kaymakam ve belediye reisi ile gren heyet, buradaki mesaisini daha ziyade Trk ve Rum muhacirlerinin durumu ve bunlara yaplan iae yardm zerinde younlatrd. Heyetin bu ekilde btn unsurlarn meseleleriyle ilgilenmesi ve onlarn ne gibi problemlerle karlatklarn tespit etmeye almas zellikle Trk makamlarnca takdirle karland. Bu tavr, heyetin adilane hareket ettii ynndeki grlerin kuvvetlenmesine vesile oldu.67 Trk tarafnn da heyetten bekledii eyde bu idi. nk Yunan vaheti o kadar ak ve derin idi ki bunun gizlenmesine imkan yoktu. Fakat heyetin bunlar grmezlikten gelebilecei, Trk muhacirleri yerine sadece Rum ve Ermeni aznlklarnn meseleleriyle ilgilenecei endiesi heyetin almalara balad ilk gnlerde Trk makamlarnn ortak kaygs idi. Heyetin ortaya koyduu bu tavr, Trk makamlarnn ve Trk basnnn kayglarn ortadan kaldracak nitelikteydi. Bu tavr neticesinde kaleme alnacak raporun da Bat Anadoludaki Yunan igalini sona erdirecei mit ediliyordu. zzet Beyin 12 Eyllde Dahiliye

1356

Nezaretine gnderdii telgrafta bu hususlar teyit edilerek, yaplan incelemelerin baarl olduunu ve heyetin Trklerden yana herhangi bir ikayeti olmadn bildirdi. Heyet ayn gn (12 Eyll) Nazillideki incelemelerini tamamlayarak, Kk zerinden Aydna, oradan da zmire dnd.68 blgelerdeki incelemelerini tamamlayan heyet yeleri, 13 Eyllde igal gnnn nemli simalarndan biri olan ngiliz komodoru Fitzmauriceyi, daha sonra da Yunan irtibat subay Albay Mazarakisi kabul etti. 15 Eyll gnk toplantda ise Yunan gal Kuvvetleri Kumandan General Niderle, birka yabancnn ifadelerine bavurdu.69 16 ve 17 Eyll gnlerinde Yunan Komiseri Stergiadisden sonra srayla Kadri Bey ve Miralay Zafirioyu tekrardan dinleyen heyet, 18 Eyllde grd lzum zerine General Nideri ikinci kez kabul etti. Heyet yeleri, Vali zzet ve Kadri Beylerin srarlarna binaen 19 Eyllde Menemene giderek leden nce Trkleri, leden sonrada Rumlar dinledi. Burada yaanan Yunan katliamlarnn heyeti derinden etkiledii zzet Beyin gnderdii telgraftan anlalyordu.70 22 Eyll gn Manisaya giden heyet burada Trk ve Yunanllar kabul ettikten sonra, Ermeni ve Yahudilerden oluan iki heyeti daha dinledi. Ermeniler, Trkler aleyhine ifade verirken, Yahudiler ise lehte konuarak igal ncesi Trklerin aznlklara kar herhangi kt muamele yapmadklarn beyanla Yunanllarn blgeye gelmelerinden sonra can ve mal gvenliklerinin kalmadn ifade ettiler.71 25 Eyllde deniz yoluyla Ayvalka giden heyet yeleri burada incelemelerini akama kadar tamamlayarak zmire dndler. Kadri Bey, Soma ve Bergamaya da gidilmesini teklif etti. yeler, gerekli kanaatin olutuunu ifade ederek teklifi geri evirdiler. Bunun zerine Kadri Bey, Somadan getirttii belgeleri heyete sunduu gibi, Bergamadan getirttii birka ahidi de heyet huzuruna kartmay baard.72 Tahkik Heyeti, 26 Eyllde Amiral Bristol bakanlnda toplanarak zmirdeki almalarn tamamladn taraflara resmen bildirdi. Toplant sonrasnda yeler, tek tek Vali zzet Beye veda ziyaretinde bulundular. yeler, konferansa sunulacak raporu hazrlamak zere ayn gn stanbula hareket ettiler. Amerikan ve ngiliz generalleri 28 Eyllde, Fransa temsilcisi General Bunoust, Albay Mazarakis ve Kadri Bey 29 Eyllde, talyan temsilcisi general Dallolio ise Rodos zerinden 30 Eyll sabah stanbula ulatlar.73 Kadri Bey, geldiinin ertesi gn Harbiye Nazr Sleyman efik Paay ziyaret ederek almalara dair kendisine ksa bir bilgi verdi. 1 Ekim gn de Harbiye Nazr ile beraber Sadrazam Ferit Paay ziyaret eden Kadri Bey, ayn bilgileri ona da beyan ederek faaliyetlerine ilikin raporunu

1357

bir iki gne kadar Nezarete sunacan bildirdi. Ferit Paa ise, durumun Meclis-i Vkelada grldkten sonra heyetin verecei karar dorultusunda gereken teebbslerde bulunacaklarn syledi.74 stanbula gelen heyet yeleri, ilk gnden itibaren almalarn yakndan takip eden Trk basnnn youn ilgisi ile karlat. Gazetelerin en ok merak ettii ey, raporun ne zaman hazrlanaca ve kimin lehinde olaca idi. fham gazetesi Amerikan ubesine mensup bir grevlinin ifadesine dayanarak heyetin raporunu bir iki hafta iinde tamamlayacan okuyucularna duyuruyordu.75 Fakat raporun kimin lehinde olaca hususunda en kk bir bilgiye ulaamamt. Heyet yeleri az birlii etmiesine kendilerine bu hususta yneltilen sorular cevapsz brakyorlard. Amiral Bristol, Antenet gazetesine 28 Eyllde verdii demete sonu hakknda herhangi bir bilgi vermekten zenle kanarak, yaptklar almalarn serbeste gerekletirildiini, ahitlerin ifadelerini hibir korkuya ve baskya maruz kalmadan hr iradeleriyle verdiini sylyordu.76 Heyet yelerinden bekledikleri cevaplar alamayan gazeteler Kadri Beyin raporunu 5 Ekimde Harbiye Nezaretine sunmasyla birlikle Tahkik heyetinin hazrlayaca raporun muhtevas hakknda kesin olmamakla beraber birtakm ipular elde etmi oldular. Kadri Bey, raporunda heyetin almalar hakknda ok geni bilgiler verdikten sonra, netice itibariyle heyetin Yunanllar olaylarn sebebi olarak grdn, blgeye asayi ve huzuru getirmekle grevlendirilmi olan Yunan Devletinin blgede yapt icraatlarla idare kabiliyetinden yoksun olduunu ortaya koyduunu ve bu kanaatin heyet yelerince de paylaldn iddia ediyordu.77 6 Ekim Pazartesi gn bir araya gelen heyet yeleri, raporun hazrlanmasyla megul olmaya baladlar. yeler her ubenin ayr ayr rapor hazrlamas fikrinden vazgeerek, ortak bir metnin yazlmas zerinde anlatlar. Bu gelime General Bunoust tarafndan 11 Eyllde btn kamuoyuna duyuruldu.78 Bylelikle her ubenin farkl raporlar hazrlayarak byle uluslararas bir meseleyi iin iinden klmaz bir hale getirilmesi nlenmi oldu. Bu usln dier bir faydas ise binlerce sayfalk belge ve dokmann incelenmesi iin zaman tasarrufu salanm olmasyd. stelik hazrlanacak ortak metin mttefik makamlarnn tamamn balayc bir nitelik kazanm olacakt. Baka bir deyile hibir mttefik devlet kendini bu rapordan bamsz addetme hakkna ve dolaysyla bunun aksine hareket etme yetkisini kendinde bulamayacakt. Heyet yeleri 15 Ekime kadar sren toplantlarda iki rapor hazrlayarak imzaladlar. Bunlardan ilki 7 Ekim tarihli olup 47 madde halinde tespitleri ieren rapordu. Raporda belirtilen baz hususlar zet olarak unlard: 1. Hristiyanlarn katliama urama korkular doru deildir. zmir istihkamlarnn mtarekenin 7. maddesi gerei igalini gerektirecek bir durum yoktu. 2. Maatlkta yaplan miting Yunan kartmasna kar silahl bir direnii tekilatlandrmak iin yaplmayp, Trklerin blgede ounlua sahip olduklarn gstermeye ynelikti.

1358

3. Trk makamlar tarafndan kartmaya kar hibir mukavemet hazrl yaplmad. Trkler tarafndan atlan silahlar mnferit hareketlerden ibarettir. 4. Yunan Kumandanl, igal birliklerinin ehir iinde yrmesi srasnda asayii muhafaza iin nceden hibir tedbir almad. 5. Askeri, sivil ve dini Yunan makamlar, halk yattrc hibir tedbir almadlar ve bu hususta hibir gayret sarfetmediler. 6. lk silahlarn kimin tarafndan atldn kesin olarak tespit etmek imkanszdr. 7. Alnan sivil ve askeri esirlere kar gayet kt muamele edildi. 8. zmirin igal edildii haberinin alnmasndan sonra civar ky ve kasabalarda Rum ahali Trk mahalle ve evlerine saldrarak yamalarda bulunuldu. 9. Baz ehir ve kasabalar Mttefik temsilcisinin izni olmadan igal edildi. Bu husus Yunan Yksek Komiseri tarafndan heyet nnde kabul edildi. 10. Yunan birlikleri kendilerine verilen talimatn dna karak igal sahasn genilettiler. Bu durum yeni cinayetlere ve glere neden oldu. 11. Yunan kumandanlar kendilerine yardm etme bahanesiyle yama ve her trl taknla girien yerli Rumlara kar tavizkr davrandlar. 12. Rumlarn kullandklar silahlar, dardan ve zellikle adalardan temin edilmiti. 13. Nazillinin Yunan birliklerince boaltlmas srasnda gtrlen 30 kadar Trk sonradan ldrld. 14. Aydnn tahliyesi srasnda onlarca kadn ve ocuk, alevler iinde kalan mahallelerinden kaarken yollar tutan Yunan askerleri tarafndan sebepsiz yere ldrld. 15. Aydnn ikinci kez igali esnasnda Yunan birlikleri kasten Trk mahallelerini atee verdiler. Bu el deitirmeler esnasnda ehrin te ikisi tahrip edildi. Bu igal mttefik temsilcisinin mdahalesine ve kar kmasna ramen Venizelosun emriyle yapld. 16. Bergamann tahliyesinden sonra Menemende toplanan Yunan birlikleri kasabada yzlerce masum Trk ortada hibir ciddi sebep yokken ldrdler. 17. Her igalin ncesinde ve sonrasnda yaanan g hadiseleri artk olaan bir hal almtr. Gmenlerin says ok yksek olup bunlarn miktarn bilme imkan yoktur. 18. Trklerden boalan yerlere adalardan ve Yunanistandan binlerce gmen getiriliyor.79

1359

Bu maddelerden aka grlmektedir ki, haksz ve mesnetsiz gerekelerle 15 Maysta balatlan Yunan igalleri blgeye kan ve ateten baka bir ey getirmedi. Yunanllar ve onlarn yerli i birlikileri Trklere kar akla hayale gelmeyen zulmler yaptlar. Bu vahet sebebiyle on binlerce Trk evini, maln ve daha bir ok kymetli eyasn brakarak i blgelere kamak zorunda brakld. Tahkik heyetinin imza ettii ikinci rapor ise 13 Ekim tarihini tamakta idi. Bu rapor drt maddeden olumakta olup tespitler altnda mttefiklerin bundan sonra nasl bir yol takip etmelerine dnk tavsiyeler ieriyordu. Heyet, Yunan igalinin asayii muhafaza etmekten teye getiini ve bir ilhak eklini aldn, Trk makamlarnn blge zerinde herhangi bir yetki ve nfuzunun kalmadn, igallerin genilemesi sebebiyle Bat Anadoluda asayi ve skunetten bahsetmenin mmkn olmadn ileri srmekteydi. Heyet yeleri, bu sonular altnda konseye zet olarak u nerilerde bulunmaktayd: 1. galin gayesi asayiin muhafaza edilmesi ise, bu grev Yunan birlikleri yerine Anadoludaki Yksek Mttefik Kumandanl emrinde bulunacak mttefik kuvvetlerine verilmelidir. 2. Yunan igaline ancak blgenin Yunanistana ilhak edilmesine karar verilmek niyetinde ise devam edilmelidir. 3. lhakn milliyet bakmndan tatbik edilmesi mmkn deildir. Zira Trk nfusu Rum nfusuna kar stnl itiraz gtrmeyecek derecede aikardr. lhakn tatbikatn zorlatran dier bir unsur da Trk halknn gsterdii mukavemettir. 4. Bu sebeple vakit kaybedilmeden Yunan birliklerinin tamam veya bir ksm mttefik kuvvetleriyle deitirilmelidir. 5. Mttefik subaylarnn komutasnda Trk Jandarmas yeniden tekilatlandrlmal ve bu tekilat sayesinde blgedeki asayi yeniden tesis edildikten sonra mttefik kuvvetlerinin yerini almaldr. 6. Bu tedbir sayesinde, blgede faaliyette bulunan Kuva-yi Milliye tekilatnn da varolma sebebi ortadan kaldrlabilecektir.80 Tahkik heyeti gerek tespitleri ieren raporunda ve gerek nerileri ihtiva eden raporunda Yunan Hkmetinin altndan kalkamayaca bir ie soyunduunu, stelik yaptklaryla blgede byk siyasi ve iktisadi deiikliklere yol at fikrindeydi. Heyet igallerin Yunan Devletini her geen gn biraz daha bataa srklediini dnyordu. Bunda pay sahibi olan Mttefiklere de bir gndermede bulunarak ilerin bu ekilde devam etmesi durumunda kalc bar iin umutlarn tkenecei uyarsnda bulunuyordu. Bu iten tek kurtulu yolu olarak da Yunan birlikleri yerine mttefik kuvvetlerin almasn nermekten kendini alamyordu. Raporun 15 Ekimde imza edilmesinden sonra General Dallolio, Tasvir-i Efkar gazetesine verdii demete, raporun 25 Ekim Cumartesi gn General Bunoust tarafndan Parise gtrlerek

1360

Konferansa sunulacan syledi. General Bunoust da ayn gazeteye verdii demete, zmir meselesinin ayn zamanda Anadolu meselesi demek olduunu, bu meselenin halledilmesinden sonra Konferansn Trk Hkmetini bar grmeleri iin Parise davet edebileceini belirtti.81 Paris Bar Konferans Yksek Konseyi, Tahkik heyetinin raporunu 8 Kasmda incelemeye balad. Clamenceau ksa bir konumann ardndan sz General Bunousta verdi. General yaptklar incelemeler ve elde ettikleri sonular hakknda yelere gereken bilgileri verdi. 10 Kasmda tekrar ayn gndemle toplanan Konsey, Venizelosu kabul ederek rapor hakknda grlerini ald. Venizelos, iki saat sren konumasnda Yunan kuvvetlerinin sorumluluunu kabul ederek, raporlarda ifade edilen olaylarn knda Trklerin byk pay olduunu iddia etti.82 Yunan babakan incelemeler esnasnda heyet yelerinin Yunan tarafnn gsterdii ahitleri dinlemeyerek tarafszlklarna glge drdklerini beyanla raporun adil olmadn da ileri srd.83 Yaplan grmelerden sonra Konsey bakan Clamenceau, Venizelosa bir mektup gndermeye karar verdi. 12 Kasm tarihini tayan mektupta, zmir igali srasnda yaanan hadiselerden Yunan Hkmeti sorumlu tutulduu gibi, Yunan birliklerinin Milne hattnn ilerisine gememesi isteniyordu. Mektupta belirtilen bir baka husus ise, Yunan igalinin gelecek iin bir vaat ve hak dourmad, aksine bu hakkn tamamiyle konferansn elinde olduu idi.84 Gerek Tahkik heyetinin aka Yunan birliklerinin Bat Anadoludan karlmasn teklif etmesi ve gerek Clamencaeaunun mektubu Venizelosu hem i hem de d politika asndan byk skntlara sokaca aikard. Zira Yunan d politikasn Bat Anadoluyu ele geirme hedefine gre ekillendiren Venizelos, Yunan birliklerin ekilmesi durumunda iktidarn da kaybetme tehlikesiyle kar karya kalacakt. Bu yzden Konseyin tahliye ynnde bir karar almamas iin derhal kulis faaliyetlerine balad. Bu noktada ngilterenin desteine byk nem verdi. Venizelos, ngiliz temsilcisi Sir Eyre Crowe ile yapt grmede, Yunan Devletinin tarihi haklarnn dikkate alnmasn talep ettii gibi, yaplacak bir tahliyenin blgedeki Hristiyanlar korunmasz brakacan da ileri srerek ngilterenin Yunan birliklerinin blgede kalmasn desteklemesini istedi. Bunda da baarl oldu. Sir Eyre Crowe da heyetin Yunan kuvvetlerinin meruluunu tartmaya amasn kabullenememiti. Meruluk tartmasnn almas demek Konseyin stratejik bir hata yaptn kabullenmesi manasna geliyordu.85 Konsey yelerinin 17 Kasma kadar srdrd toplantlarda bu hususlar, yava yava arlk kazanmaya balad. Yunan kuvvetlerinin deitirilmesi durumunda bunlarn yerini alacak mttefik askerlerinin sevki iin gerekli parann olmad, ordularn terhis edildii bir dnemde blgede asayii salamak iin on binlerce askerin yeniden silah altna alnmasnn mmkn olmad ye lkeler tarafndan ileri srlmeye baland.86 te btn bu gerekeler, Konseyin o ilk gnlerdeki tepkisini yumuatmasna neden oldu. ncekinin aksine 18 Kasmda Venizelosa verilen notada gayet yumuak bir slup kullanlarak, Yunan idaresinin daha hogrl bir siyaset takip etmesi, igal sahasnn geniletilmemesi ve yeni olaylara meydan verilmemesi artyla Yunan igalinin devamna karar verildii beyan ediliyordu.87

1361

zmirin igalinin srdrlmesi karar, Yunan babakan iin tam bir zaferdi. Konsey yeleri aka kendi menfaatlerini koruma adna Bat Anadoluda yaplan mezalimi ve bunun yol at tahribat yok saymay tercih ettiler. Rapor muhteva itibariyle bata Yunanistan olmak zere dier tilaf Devletlerinin Trkiye ile ilgili planlarn tamamen suya drecek nitelikteydi. Tahkik heyetinin uygulanmasn tavsiye ettii hususlarn icraya konulmas durumunda, Trkiyenin paylalmas iin artk ne bir gereke bulunabilecekti ne de bulunanlarn tatbik imkan olabilecekti. te bu yzdendir ki Temmuz ayndan beri yaplan btn hazrlklar, almalar gz ard edildi. stelik raporla beraber bin bir glkle elde edilen binlerce belge, fotoraf ve tutanaklar Konsey tarafndan dnya ve Avrupa kamuoyundan gizlendi, tabir caiz ise smen alt edildi. Raporun bir ekilde Avrupa gazetelerinde yaymlanmasndan sonra, Osmanl Hkmeti 1 Ocak 1920de tilaf Devletleri temsilcilerine gnderdii birer nota ile Yksek Konseyin vermi olduu karar protesto etti.88 Eer rapor, uygulanma imkan bulabilmi olsayd hi phesiz yl devam etmi olan TrkYunan sava bu kadar srmeyecek ve onca kan aktlmam olacakt. ehirler yklmayacak, insanlar yllarca sefil ve perian bir halde hayatta kalma mcadelesi vermeyecekti. Ald karar dolaysyla Yksek Konseyde aktlan on birlerce masum Trkn kanndan en az Yunanllar kadar sorumludur, suludur. 1 2 s. 31. 3 4 5 HELMRECH, Sevr Entrikalar, s. 10. HELMRECH, Sevr Entrikalar, s. 13. Bu ilke Mtareke arifesinde ve sonrasna Osmanl sivil ve askeri kesimlerinden byk Paul HELMRECH, Sevr Entrikalar (eviren: erif Erol), stanbul 1996, s. 6. Bige YAVUZ, Kurtulu Sava dneminde Trk-Fransz ilikileri 1919-1922, Ankara 1994,

destek bulmutu. yle ki bu fikrin taraftarlarnca Wilson Prensipleri Cemiyeti ad altnda bir de dernek kurulmutu (Geni bilgi iin baknz Fethi Tevetolu, Milli Mcadelede Kurulular...). 6 7 Sabahattin SELEK, Anadolu htilali, I, stanbul 1976, s. 457. Rfk Salim BURAK, Trk-Yunan likilerinin Bize rettikleri, Trk-Yunan ilikileri

Sempozyumu Bildirileri, Erzurum 1988, s. 47; Yulu Tekin KURAT, Yunanistann Kk Asya Maceras, III. Askeri Tarih Semineri, Ankara 1986, s. 409. 8 Suat AKGL, Paris Konferansndan Sevre Trkiyenin Paylalmas Meselesi, Atatrk

Aratrma Merkezi Dergisi (AAMD) VIII/23 (1992), s. 393.

1362

Asaf GKBEL, Milli Mcadelede Aydn, Aydn 1964, s. 18; Hseyin IIK, Anadoluda

Yunan Mezalimi, III. Askeri Tarih Semineri, Ankara 1986, s. 378. 10 Sina AKN, Paris Bar Konferansnda Yunanllar zmire kartma Karar, III. Askeri

Tarih Semineri, Ankara 1986, s. 177. 11 12 zzet ZTOPRAK, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara 1989, s. 47. gal haberi Trk basnnda bir matem havas estirirken Bat basn ve zellikle ngiliz

basn kartmaya bandan beri verdii desteini srdrerek Yunanllarn Trklere kar gayet iyi davrandn iddia ediyordu (Ergun AYBARS, Milli Mcadelede ngiliz Basn AAMD IV/12, (1988), s. 606-607). 13 14 Bu hususta geni bilgi iin baknz, Mustafa TURAN, Yunan Mezalimi, Ankara. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dahiliye Nezareti Kalemi Mahsusa Katalou (DH-

KMS), 52-3/71, 52-3/12. 15 Ylmaz ALTU, Bir Yunan diplomatna Gre Yunanistann Bat Anadolu Maceras,

AAMD IX/27, (1993), s. 494. 16 Cengiz ORHONLU, Yunan galinin Meydana Getirdii G ve Yunanllarn Yaptklar

Tehcirin Sonular Hakknda Baz Dnceler, Belleten XXXVII/148, (1973), s. 491. 17 s. 381. 18 Babakanlk Osmanl Arivi, Dahiliye Nezareti dare-i Umumiye Katalou (DH/-UM), EMesut APA, Anadoluda Yunan galinin Sebep Olduu Gler, AAMD X/29, (1994),

56/39; Babakanlk Osmanl Arivi, Bb- Ali Evrak Odas (BEO), 343684. 19 Bekir Stk BAYKAL, zmirin Yunanllar Tarafndan gali ve Bu Olayn Dou

Anadoludaki Tepkileri, Bell, XXXIII/132, (1969), s. 121; Ycel ZKAYA, zmirin galinin Anadoludaki Tepkileri, Atatrk Yolu I/1, (1988), s. 67; Mehmet AHNGZ, zmirin gali zerine Karadeniz Blgesinde Yaplan Protestolar ve Mitingler, I. Tarih boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, Samsun 1988, s. 464-468. 20 Salahi SONYEL, 1919 Yl ngiliz Belgelerinin I Altnda Mustafa Kemal ve Milli

Mukavemet, Trk Kltr Dergisi VIII/85, (1969), s. 36; Yusuf Hikmet BAYUR, XX. Yzylda Trkln Tarih ve Acun Siyasas zerindeki Etkileri, Ankara 1974, s. 180-181; Dimitri KTSKS, Yunan Propagandas, stanbul 1964, s. 209. 21 Seluk URAL, zmirin gali ve Yunan Soruturma Heyetinin Faaliyetleri, Atatrk Dergisi

III/1, (Mays 2000), s. 305-315.

1363

22

Tayyip GKBLGN, 1919 Ylnda Yabanc Devletlerin galleri ve stekleri Karsnda

stanbul Hkmeti Belgelerle Trk Tarih Dergisi, S. 34 (Aralk 1987), s. 21. 23 24 25 26 27 28 1919. 29 Heyetin 21 Temmuzdan sonraki olaylar incelemekten men edilmi olmas Osmanl Gotthard JAESCHKE, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1987, s. 87. Sabah, fham, kdam, 4 Austos 1335/1919. Vakit, Sabah, 16 Austos 1919. Tasvir-i Efkar, 29 Temmuz 1919. Alemdar, 3 Austos 1919; kdam, 19 Austos 1919. kdam, 22 Austos 1919; Alemdar, 2 Terin-i Evvel/Ekim 1919; leri, Tasvir-i Efkar, 2 Ekim

Hkmetinin tepkisine yol at. Yksek Konsey bu snrlamay getirerek sanki bu tarihten sonra Bat Anadolu da heyetin incelemesine konu olabilecek hibir hadisenin meydana gelmediini kabul etmi oluyordu. Bunun yanl bir dnce olduunu ileri sren Sadrazam Ferit Paa 14 Eyll 1919da Vali zzet Beye gnderdii yazda bu tarihten sonrada devam eden Yunan katliamlarnn yer ve zaman unsurlar da dikkate alnarak tespit edilmesini ve heyete bildirilmesini istedi (BOA, Dahiliye Nezareti ifre Kalemi Katalou, (DH-FR) 10/148). 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 BOA, DH/-UM, E-56/18. BOA, DH-KMS, 54-2/35. BOA, DH-KMS, 53-1/51. BOA, DH/-UM, E-56/10. BOA, BEO, 343679. BOA, DH-KMS, 49-2/3. BOA, DH-KMS, 54-2/51. fham, 6 Austos 1919. BOA, DH-KMS, 52-4/20. BOA, DH-FR, 42/1-2. BOA, DH-KMS, 54-2/37. BOA, DH/-UM, 20-26/14-50.

1364

42 43

BOA, DH-KMS, 52-14/1. BOA, DH-FR, 102/25. BOA, DH-KMS, 53-1/83.

44 45

Vakit, 18 Austos 1919. Yunan gal Kumandanl zmir ve evresinde idareyi ele almasndan sonra 17. Kolordu

Kumandanl ile 56. Tmenin zmirde bulunmasna gerek olmadn ileri srerek bu kuvvetlerin Mudanyaya sevk edilmesi istedi. Taraflar arasnda varlan anlama uyarnca ilk etap birlikler 24 Maysta, dier birlikler ise bir hafta sonra Mudanyaya gnderildi. Bu sevkyat sonrasnda Ali Nadir Paa grevinden alnarak yerine vekleten Miralay (Albay) Bekir Sami Bey atand ve kolordu karargah Bursaya alnd (Zeki SARIHAN, Kurtulu Sava Gnl, I, Ankara 1993, s. 294). 46 47 48 Tasvir-i Efkar, 17 Austos 1919. fham, 21 Austos 1919. BOA, DH-KMS, 54-3/34. DH/-UM, E-55/95. DH/-UM, E-55/96. 49 50 51 52 BOA, DH-KMS, 54-2/71. Alemdar, kdam, 25 Austos 1919. BOA, DH/-UM, E-55/98. Seluk URAL-Mehmet OKUR, Vali zzet Beyin Kaleminden zmirin gali, Trkiyat

Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 17, (Erzurum 2001), s. 274. 53 54 55 56 57 58 59 BOA, DH/-UM, E-51/98. BOA, DH/-UM, E-56/1. kdam, 26 Austos 1919; fham, 29 Austos 1919. BOA, DH-KMS, 54-3/34. BOA, DH/-UM, E-56/6. BOA, DH/-UM, E-56/12. BOA, DH-KMS, 54-3/34.

1365

60

Albay Zafirio, igalden sonra Yunan kuvvetlerinin yeniden yaplandrlmasna ilikin

faaliyetler erevesinde grevden alnmt. Kendisi heyetin almalarna balad gnlerde Atinada bulunuyordu. 61 62 63 64 65 BOA, DH/-UM, E-56/17. BOA, DH/-UM, E-56/25. BOA, DH-KMS, 54-3/18. BOA, DH-FR, 103/29. BOA, DH-KMS, 54-3/34.

fham, 17 Eyll 1919. 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 Tasvir-i Efkar, 1 Terin-i Evvel/Ekim 1919. BOA, DH-KMS, 54-3/26. BOA, DH-KMS, 54-3/34. BOA, DH/-UM, E-56/45. Tasvir-i Efkar, 1 Ekim 1919. BOA, DH/-UM, E-52/27. Tasvir-i Efkar, 1 Ekim 1919. Alemdar, 1 Ekim 1919. leri, Vakit, 1 Ekim 1919. fham, 1 Ekim 1919. Trk Dnyas, 30 Eyll 1919. BOA, BEO, 1275/4042. Tasvir-i Efkar, 11 Ekim 1919. Trk stikll Harbi, II/2, Ankara 1999, s. 477-488. Trk stikll Harbi, II/2, s. 489-490. Tasvir-i Efkar, 16 Ekim 1919.

1366

82 83 84 85

Vakit, 10 Kasm 1919. HELMRECH, Sevr Entrikalar, s. 129. GKBEL, Milli Mcadelede Aydn, s. 359. ngiliz yetkililerini telalandran bir baka husus daha vard. Zira zmirin igali mtarekenin

7. Maddesine dayandrlmt. imdi bunun meruluu tartma konusu yaplrsa ileride bizzat ngilizler tarafndan Gney Anadolu ve Elviye-i Selasede yaplan igallerde tartlmaya balanabilirdi. Bu durumda ngilterenin Orta dou ve Kafkasyadaki menfaatleri tamamen ortadan kalkabilirdi. 86 87 88 Tasvir-i Efkar, 19 Kasm 1919. fham, 18 Kasm 1919; GKBEL, Milli Mcadelede Aydn, s. 362. leri, l Kanun-u Sani/Ocak 1920.

1367

Rum etelerinin Trklere Kar Faaliyetleri / Azmi Yldrm [s.801-810]

Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Rum etelerinin Kurulu ve alma ekilleri Yunan ekya komitelerine mensup Nikola Dimitrinin verdii ifadede yer alan malumat Rum etelerinin kurulu ve alma ekilleriyle ilgili birok sorunun cevabn vermektedir.1 Nikola Dimitri ifadelerinde mensubu olduu on sekiz kiilik etenin, Osmanl topraklarndaki Rum halk kkrtmak amacyla Yunan Hkmetince silahlandrldn belirtmektedir. Maalarnn Yunan Hkmetinin bilgileri dahilinde merkez komitesi kanalyla konsoloslara, oradan da metropolitler vastasyla Rum kylerindeki papaz veya emin bir kii tarafndan kendilerine ulatrldn sylemektedir. etenin yapaca saldrlarda btn ihtiyalarnn Rum kylerince karland ve bu Rum kylerinde saklandklarn, atmada yaralanan ekyalarn Rum doktorlar tarafndan tedavi edildiini, basknlarda yeterli sayda ekya bulunmazsa Rum kyllerden takviye yapldn anlatmaktadr. ete mensuplar ikier-er Napolyon maa alyorlard. Bu maalar konsoloslar vastasyla despotlara ve oradan da karye papazlarna ve papazlar tarafndan kaptanlarna verilerek kendilerine datlyordu. Rum etelerinin her kyde mtevelli ve klavuzlar da vard. Bunlar gerekli silahlar temin ederek her trl yardmda bulunuyorlar ve asker geldike haber veriyorlard. Rum eteleri on ve yirmi kiilik gruplardan olumaktayd. Yunanistan Hkmeti ile Rum eteleri her zaman maddi ve manevi ibirlii iinde bulunmulardr. Bu eteler Yunan Hkmetince kurulmu, silahlandrlm, giyecek, yiyecek gibi tm ihtiyalar Yunan konsoloslarnca karlanm ve maaa balanmlard. ete faaliyetlerinin her aamasnda Yunan askeri yetkilileri bizzat yer almlardr.2 Yunan hududunu korumakla grevli askerler snr geerek ekya ile beraber Osmanl askerlerine ate amlar, takip edilen ekya sktrldnda ise snrdaki kulelerde bulunan Yunan askerlerinden yardm grmlerdir.3 Yunanistandaki Hristiyanlardan yardm toplanarak ekyaya yetmier drahmi maa verilmitir. Ayn zamanda Yunan kral tarafndan on iki bin aki tehiz edilerek silahlandrlmtr.4 Patrikhane ile Rumlar arasnda dini birliktelikten ok, siyasi faaliyetlerde her zaman ibirlii yaplmtr. Tarihin her dneminde zellikle Trklere kar yaplan ete faaliyetlerinin uygulanmasnda Patrikhanenin gizli veya ak olarak rol ald grlmektedir. Patrikhane, tarih Yunan emellerinin gerekletirilmesi amacyla her trl faaliyette yer almtr. Pirlepe Kaykakam evket imzal 10 Aralk 1905 tarihli telgrafta ise, Morihova nahiyesine bal Beete kyne gelen otuz alt kiilik bir Rum etesinin, Papaz Nikonun evine girerek dini kitaplar gasp ettikleri ve ahaliyi toplayp Rum Patrikhanesine intisap etmeleri hususunda tembih ve tehditte bulunduklar anlatlmaktadr.5 Baz Rum kadn ve kzlar, Mslmanlarla mnasebette bulunmalar ve ihtida etmeleri nedeniyle Papazlarn tevikiyle Patrikhane tarafndan bir bahane ile Yedikuledeki Rum ve Ermeni hastanelerine

1368

sevk edilmiler ve buralarda kendilerine deli muamelesi yaplarak a braklma gibi eitli ikencelerde bulunulmutur. Bu hastanelerde yaplan aramalarda ok sayda kadn ve kz bulunarak ailelerine teslim edilmilerdir.6 2. Rum etelerinin Trakyadaki Faaliyetleri Balkan Harbi sonrasnda ve igal yllarnda Trakya ve Bat Anadoluya ok sayda Rum muhacir yerletirilmiti.7 Osmanl memleketinde Rum nfusunu takviye etmek amacyla yaplan bu almalarda ngiltere ve Fransa devlet mmessillerinin yan sra Patrikhanenin de gayretleri youn bir ekilde devam ediyordu.8 anakkale Mutasarrfnn 22 Mays 1919da Dahiliye Nezaretine sunduu raporda; Mondros, Bozcaada, Nemios ve Yunanistann dier taraflarndan Rumlarn anakkale sahillerine geldii ve bunlara anakkalede grevli ngiliz temsilcisi Msy Vetibolun yardmc olduu belirtilmekteydi.9 Balkan Sava srasnda Edirne ve Dedeaan dman eline gemesiyle beraber Rumlarn mahalle ve kylerde ikence ve katliam yaptklar evlere zorla girerek, eya ve paralar yamalayp hayvanlar gasp ettikleri, kadn ve kzlara tecavz ettikleri Edirne Valisi Zekeriya Vehbi tarafndan rapor edilmitir.10 Edirnenin dmesinden sonra Yorgi Olu Yani adndaki ahs asker katiplerden Behet Efendinin eine tecavz ederek ldrmtr. Dedeaan Bulgar komiteleri tarafndan igali srasnda Rumlardan bazlar tarafndan Arabac evkinin hemiresi aziye, demir yolu avularndan Sadk Aann kz, Dyn- Ummiyye kantarcs Safvet Efendi kz Emine, Hac Mahmud Aann zevcesi Elif ve Faik Efendinin manevi evlad Fatma, iko Mehmetin kz erife, Yzba Osman Aann zevcesi ve Naim Beyin hizmetisi Mnire hanmlara tecavz edilmitir. Edirne Kzlmescid mahallesinden olup kovaclar arsnda kahvecilik yapan Dimitro Kasab Fileanti ve tc Yorgi Ada nahiyesinden bir kylnn koyunlarn yama ve Osmanl askerinin silahlarn gasp etmilerdir. Bulgarlarn Edirneye giriinde Kzlmescid mahallesinden imoolu Yorgi, Blbl Hatun mahallesinden Ayvaz, Hac Sarraf mahallesinden oban Panayot, Kzlmescid mahallesinden Svac Kosti, Kadnkyl Celaskor olu Vasil, Akmescid mahallesinden Kokona Vasil, Kummahalleden Telekci olu Baevan Mio, Bakkal olak Sotiri, Sofiloki Dimitro Bahevan Dimo olu Angeli, Bakkal Sakilaridis, Frnc Anesti, Bahevan Momiya Yorgi, Baevan Potka olu Mihal ve biraderi Yorgi, Naib elebi mahallesinden Muytb Hac Mehmed Efendiyle Edirneye iltica eden birok slm kylsnn ve Maruf Hoca mahallesinden Hseyin Aann hanelerine cebren girip ev eyalarn ve hayvanlarn alarak gasp ve yama eylemilerdir. Sava mnasebetiyle evre kylerden Edirneye iltica etmi ve kprler dndaki bcekhanelerde iskan ettirilmi bulunan irmen, avdarlk, Yarbustatar, Kremin, Simen, ahince, neolu ve Ahurky ahalisine Bulgar askerleriyle mtereken Rumlar tarafndan saldrlm, katl ve yama edilmilerdir.11 Keana bal Mercan, Kl, Doanca-i Kebir, Seydi, kraniye Yerlisu ve Adilhan kylerinde can kayb olmam, ancak evler tahrip edilerek yamalanmtr. psalaya bal Karpuzlu, Paa, Kumdere, Nefs-i psala, Esedce ve Sarpdere kyleride ayn zulme maruz kalmlardr. Keana bal

1369

Beyky, Dibudak Karahisar, Beylikmera kyleri tamamen; Erikli, Mecidiye ve abanmera kyleri ksmen Rumlar tarafndan tahrip edilerek yaklm hayvanlar gasp edilmitir. Karasal kynden yirmi dokuz kii katledilmi, kadnlardan birkana tecavz edilmitir. 7 Temmuz 1918 tarihinde Edirne Valisi Zekeriya Vehbi tarafndan Dahiliye Nezaretine gnderilen ve Gelibolu Mutasarrflnn hazrlad raporlarda Balkan Sava srasnda arky, Mrefte ve nz kazalarna bal kylerde Rumlarn Mslmanlar dvp ikence yaptklar, para, hayvan, eya ve zahirelerini gasp ettikleri, rza tecavzde bulunduklar, zengin Mslmanlara sokak sprtp angarya ilerde altrdklar ve elliye yakn Mslman ldrdkleri yer almaktadr. Ayrca Mrefte, Platnoz, Kerise, Hora, sterne, Ganoz, ve Umakdere kylerinden yz otuz bir Rum ve Bulgarn Mslmanlar mallarn yamaladklar, evlerini yakarak ge zorladklar, silahla takip, katletmek ve Hristiyanlarla Mslmanlar birbirine kar kkrtmak gibi faaliyetlerde bulunduklar da raporlarda yer almaktadr.12 Dahiliye Nezaretine gnderilen 3 Nisan 1919 tarihli tahriratta ekavet, katl, yama, yol kesme ve hrszlk olaylarnn tahamml edilemez bir hale geldii belirtilerek, bunun da askeri elbise giymi Rumlar tarafndan yapld anlatlmaktadr.13 Bu olaylardan bazlar ise unlardr: Uzunkprden yannda drt aile ile Keana gelen bir polis kprba mevkiinde ldrlm kadnlar rlplak soyulmu, alt yz lira kadar paralar gasp edilmitir. Grebene Topu Taburu Yaveri Kazm Efendi ile neferi de ayn yol zerinde ldrlmtr. Telgraf avuu da ldrlerek cesedi un fabrikas civarndaki ta ocaklarna atlmtr. Malkara-Kean caddesinde tccarlarn bin be yz lira paralaryla ticari mallar ve binek hayvanlar gasp edilmitir. Derbend boaznda erkek ve kadn krk elli kadar Mslmann kollarn kesip btn eya ve paralarn gasp ederek rlplak bir halde salvermilerdir. Sinekli Hudd Emniyet Mfettileri Mehmed Nazmi ve Abdlhamid, l Mart 1921 tarihli raporlarnda Trakyann eitli yerlerinde Yunanllar tarafndan yaplan tutuklama, ky basknlar, ikence, yaralama ve ldrme olaylarndan bahsetmektedirler.14 Yunanllar Edirnede Mslmanlar geceleyin vesikasz dar brakmyorlard. Lleburgaz,

Krkkilise, Vize, Saray ve erkeskyde eraftan onar, onbeer kiiyi bilinmeyen bir yere gtrmlerdi. Sarayda kylleri vesikasz bir baka kye gndermiyorlard. Tevkif edilenlere trl ikenceler yaplyordu. Ayrca Trk nfusunun youn olduu mahallerde saat yedi buuktan sonra darya kmak ve evlerde lamba yakmak yasaklanmt. Sinekli Hudud Emniyet Mfettii Mehmed Nazminin 12 Mart 1921 tarihli yazsnda Pnarhisar, Lleburgaz ve Krkkilise kasabalarnda ezan okumak iin minareye kan mezzinlerin Rum ahali tarafndan talanarak engellendikleri bildirilmektedir.15 atalca Mutasarrfl nn 16 Mart 1921 tarihli raporunda Yunanllarn Trakyadaki slm ahaliye reva grdkleri muameleler yle anlatlmaktadr:16 Babaeski kazasnn Mandra karyesinden yedi Mslman Yunanllar tarafndan dayakla ldrlm ve ayn karyeden on Mslman kadn idam edilmitir. Ayn karye top ateine de tutulmutur. Trakya dahilindeki Rumlar Yunan Hkmetince tamamen silahlandrlm ve bu Yunan tfekleriyle silahlanm, babozuk elbiseli, apkalarnda Yunan armas bulunan ete elemanlarna ilinkos (ilingoz) iftlii toplanma yeri yaplmtr. Sinekli

1370

Hudut Emniyet Mfettii Mehmet Nazminin 11 Nisan 1921 tarihli tahriratnda u olaylara yer verilmektedir: Yunanllar, Hayrabolu mftsn ayandan iple balayarak srklemek suretiyle ikence etmilerdi. Uzunkpr kazasna bal Hamidiye karyesinden bir slm kadna einin silahlarnn yerini syle diyerek, bacaklarndan bir aaca aslarak donuna bir kedi konulup, altna yaklan bir atein dumanyla ikence yapmlard. erkezky stasyonunda inzibat askeri memuru olan Mustafa Efendinin boazna kaynar su dklmek suretiyle ikence ederek lmne sebep olmulard.17 Mandral Hafz Cemal Efendinin eline ate koymak suretiyle vefatna sebebiyet verilmi, mal ve emlaki msadere edilmitir. Silivri Seymen karyesi ikinci muhtar Efrahim Aaya koltuklarndan aslmak ve ayaklar altna ate yaklmak suretiyle ikence edilmitir.18 14 Haziran 1922 tarihli Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Mdriyetinin tahriratnda Yunan askerlerinin Edirnede yaptklar tahribat, ikence, tutuklama ve srgn olaylar yle anlatlmaktadr:19 Edirnede Yediyolaznda bulunan Katrclar Camisine bir Yunan zabiti yannda sekiz neferle girerek kasaturalaryla kandilleri krdktan sonra namaz klan cemaati dar karp ikence yapmlardr. Malkara kazasna bal Arablar karyesi cami-i erifi Yunan ekyalar tarafndan baslarak cemaatten iki kiinin kula kesildikten sonra, fidye-i necat olarak be bin drahmi ile iki yz elli Osmanl liras alnm ve cemaat dvlmtr. Lalapaa kazasna tbi Savafeci karyesinden on iki kii kyn dnda bir yere gtrlerek dikenli tel ile plak olduklar halde Yunan jandarmalar tarafndan dvlmlerdir. Burada iddetli dayaktan kii vefat etmitir. Istranca Muhacirin Memuru Yaar Efendi tarafndan gnderilen 16 Ekim 1922 tarihli telgrafta Yunanllarn yaptklar u ekilde anlatlmaktadr:20 Tekirdan Halal karyesine gelen Yunan askerleri tarafndan mam Mehmed Efendi, Muhtar Feyzullah avu, ihtiyar heyeti azalarndan erkez Sleyman, smail olu Arif, Koca Hasan, Mehmed olu Osman ile ahaliden Pamuk Osmann, Haim ve Ali Osman olu Hseyin Aalar iddetli bir ekilde dvlmtr. Daha sonra karye ahalisi evlerinden karlarak buralara bin be yz civarndaki askerlerini yerletirmilerdir. Bu sebeple sokak ortasnda kalan yz akn ou kadn ve ocuk olan ahali iddetli yamur ve souktan telef olma noktasna gelmilerdir. Gen kzlarn namuslar ve emvalleri askerler tarafndan yama edilmitir. orluya bal Kara Mehmed ve Bakrca karyeleri Mslman ahalisinin bir ksm Rum Yunan Karargah efrad tarafndan katledilmi bir ksm da firar ederek canlarn kurtarmlardr.21 Yunanllar Trakyada slm kylerine gece ve gndz basknlar yaparak ele geirdikleri gen, ihtiyar btn erkekleri kollarn baladktan sonra bilinmeyen bir yere sevk ediyorlard. Bu durumun etki ve tahrikiyle kadn ve erkek btn Trakya slm ahalisi kylerini terk ederek dalara, ormanlara kayorlard. 3. stanbuldaki Faaliyetleri

1371

Yunanllar vapurlarla Tekfurda ve civarna ok sayda Rum getirip bunlar Mslman kylerinde iskan ediyorlard. Buralardaki Mslmanlar ise basklara dayanamayarak her eylerini brakp stanbula g ediyorlard. Ayn zamanda Beykoz ve Gebze civarnda yaplan tedhi hareketlerinden dolay oralardaki birok kyller baka yerlere kamak zorunda kalmlard. Bu sebeple birok karye ortadan kalkmtr. Btn bu yaplanlarn, Boazlar ve Marmara havzasnda sakin Mslmanlar hazrlanan bir plan erevesinde tedricen g ettirerek; dnya siyasetinde ok nemli bir yeri olan anakkale ve stanbul boaz deniz yollarnn iki tarafnda sakin Mslman nfusun imhas ve yerlerine gayrmslim kitlenin yerletirilmesi amacna ynelik olduu grlmektedir.22 Gebze havalisinde Yunan askerlerinin yapm olduu irtikap, zulm ve gasp tahamml edilemeyecek bir hale gelmitir. slm olmaktan baka kabahati olmayan kasaba ahalisinin mallar, Yeniky Rumlaryla beraber olan Yunan askerleri tarafndan cebren gasp edilmiti. Kahvehane ve sokakta ele geirdikleri kiileri feci ekilde dverek cebren hanelere giriyorlar ve kadnlara varncaya kadar sopa ve sng altnda inletmek cret ve cesaretini gsteriyorlard. Ahaliyi Yunan askerlerine selam durmaya zorluyorlard. mha etme ve intikam alma amacna ynelik bu hareketler yre halkn muhacir durumuna drmt.23 Gebzeye bal Tavanl karyesinden Rahmi, Yunan Kumandanlnca, Yunan zabitine selam vermedii bahanesiyle tevkif edilerek dvlm, el ve ayaklar balandktan sonra ayaklarndan telgraf teliyle asarak tts vermek suretiyle ikence edilmitir. Kahveci Mustafa Efendi ile Seksen yandaki Hac Mehmed Aa da ayn muameleye maruz kalmtr.24 Karakirazda Salim Reisin zevcesi Firdevs hanm muhtar vastasyla ararak, ayaklarn tfek kayyla balayp krbala dverek ikence etmiler ve iki ocuk annesi, otuz sekiz yandaki Firdevs hanma cebren tecavz etmilerdir. Daha sonra ocakta yanan odunlarla vcudunun birok yerini yakarak brakmlardr.25 Gemlik kazasna bal Haydariye karyesi ile dier karyelerde Yunan askerleriyle onlar tarafndan beslenip silahlandrlan Rum ekyasnn yaptklar faciadan yalnz canlarn kurtararak, gnlerce ormanlar ve maaralarda saklanarak stanbula gelmek zere Kkkumla karyesi civarnda bulunan Elmalk mevkiinde toplanan erkek, kadn, ve ocuklardan oluan bin yz kii, Yunan Mitralyz taburu ile Rum ekyasnca abluka altna alnarak tamam imha ve katledilmilerdir. Bu olayda sadece bir kii l rol oynayarak hayatta kalabilmitir. 4. Bursadaki Faaliyetleri Umurbey ky ileri gelenleri 29 Austos 1920 tarihinde Sadarete gnderdikleri istidalarnda ngilizlerin igal ettikleri Gemliki Yunan kuvvetlerine brakarak ekilmelerinden sonra yaadklarn yle anlatmaktadrlar:26

1372

Mslmanlarn Gemlik dna kmalar yasaklanm, silah aramak bahanesiyle zorla evlere girilerek evler saylm, halkn byk ounluu sebepsiz yere sopa, kam ve dipiklerle dvlmtr. Gemlik osesi zerinde on be gn ierisinde elli kii kaybolmu, ba ve baheler tahrip edilmi, tamamen silahszlandrlm, Gemlik halk Ermenilerin suikastlarna ve kardklar yangnlara maruz kalmlardr. Yunan kuvvetlerinin Yeniehir ve negl igal etmesinden cesaret alan Rumlar Bursaya bal Pamucak, Derbend, Susurluk ve evre kyleri yamalayarak bir milyona yakn hayvan ile ok sayda eyay arabalarla nakletmilerdir. Bu yamaya Ermeniler ve znik taraflarndaki gayrmslimler de katlm Beypnar, Papazca ve Kprhisar kyleri yklp Trklere ait her ey yamalanmtr.27 Mddei-i Ummi Hasan Aki Beyin ifadesine gre Yeniehir hkmet ve belediye daireleriyle tekkesine Yunan askerinin ekilmesini mteakip bombalar atlm, ar tamamen yaklm ve bu arada birok hane de yanmtr. Halkn evlerindeki, dkkanlarndaki mal ve eyas, caminin hal ve seccadeleri asker gerisindeki Rum ve Ermeniler tarafndan alnarak Gemlik tarafna gtrlm ve kadnlara acmaszca tecavzlerde bulunulmutur.28 Orhangazi civarnda reyil ve akarl slm karyelerindeki silahlar toplanarak, ahalisi tamamen katl ve idam edilerek mallar yama edilmi ve haneleri yaklmtr. Toplanan bu silahlar Hristiyanlara verilmitir. Gemlik kasabasndaki kadnlar fahie olduklar bahanesiyle zorla gtrlmlerdir. Buralarda Rum ve Ermeni eteleri tekil edilerek yamaclk yaplmtr. Gerek Yunan askerleri ve gerekse yerli Rumlar tarafndan slm karyelerindeki kzlara tecavzlerde bulunularak bikrleri izale edilmitir.29 Orhangazi kazasn oluturan yirmi bir slm karyesinden ancak be karye kalmtr. Dier on alt karye ise igalci Yunan kuvvetlerince sebepsiz olarak yaklm, yamalanm rz ve namusa tecavzle ahaliden bir ksm katledilmitir. 16 Nisan 1921 tarihinde kasaba ahalisinden ou hkmet erkanyla beraber Gemlik kasabasna srlmtr. Srgn srasnda Dyun- Ummiye ve Reji idarelerinin eyalaryla kaza mevcutlar yamalanm, yolculuk srasnda zulm, ikence ve rza tecavz edilerek ahalinin btn mallar ve eyalar gasp edilmitir.30 Orhangazi kazasndaki btn eyalar bir han ierisinde toplanarak Rum ve Ermeni ahaliye datldktan sonra, sekiz yz hanelik kasaba atee verilerek tamamen yaklmtr. Daha sonra eltiki ve Gedelek karyeleri abluka altna alndndan, ahali btn eyasn brakarak dalara kamtr. Bunlardan yirmiye yakn aresiz ile Gedelek karyesinde kalan be yz akn masum ahaliye, oluk ocuk, sabi ve nisvna eitli zulmler yaplarak katl ve imha, el ayak kesmek, gz karmak ve gen bakire kz brakmamak gibi hareketlerde bulunulmutur.31 Silahl Yunan ve Rum eteleri Orhangazi kazasna bal yirmi bir ky tamamen yakp yamaladktan ve halkn katlettikten sonra ayn imha hareketini Kocadere, Akky, Souksu, Ltfiye, hsaniye, Tevfikiye ve Mecidiye kylerinde de tekrarlayp bu kyleri viraneye evirmiler, sahil kylerine kaan kyllerden geride kalanlar iplerle baladktan sonra yaylm ateine tutarak ldrmlerdir. Kadnlar plak bir ekilde oynatp tecavz ettikten sonra hepsini bir evde toplayp

1373

zerlerine bomba atarak katletmilerdir. Rum eteleri Gemlike bal Fstkl kynden drt kiiyi ldrerek ky yamalamlardr. Gemlik yerli Rumlar Kkkumla, Bykkumla, Karacaali ve Narl kylerini yamalamlardr.32 Gemlik ve evresinde yaplan Yunan mezalimi hakknda rapor hazrlamak amacyla dolaan ngiltere, Fransa, talya temsilcileriyle Osmanl zabitleri ve svireli bir siyasi memurdan oluan tahkik heyetinin tespit ettii hadiselerden bazlar ise unlardr: Yunanllar, ncelikle Mslmanlarn silahlarn toplayp yerli Rum ve Ermenilere datarak silahl eteler olumasna sebep olmulardr. Amalarnn sadece yama olmayp slm imha ve bulunduklar blgede ounluu salamak olduu anlalmtr. Mabetleri ykarak halkn dini ve milli mnasebetlerini koparp oturduklar yerlere geri dnmelerini engellemeye alyorlard. Kumla-i Sagirden Gemlike sevk edilen elli-altm kadndan sadece drt tanesi kurtulabilmitir. Dierlerinin akbetleri bilinmemektedir. Narl kynn kaamayan ahalisi camilerde yaklm, Byk Kapakl ahalisinden altm kadar kuruna dizilmi, on be kza tecavz edilmitir. Fstklda erkeklere ikence, kadnlara tecavz edilmi, Katrl ve Muradoba kyleri yamalanp eyalar Yunan askerleriyle yerli Rumlar arasnda paylalmtr. Ayrca yetmi yandaki bir kadna on sekiz Yunan askeri tarafndan tecavz edilmitir. Gemlikte yaplan bu vahetin elebalar ise Rum Palikaryalar ve Ermeni genleriyle ibirlii halinde alan Sakzl Kinei, Yorgo, Meyhaneci Haralambo ile Apostol olduu tespit edilmitir. Bu ekya reisleri kk ve byk Yunan askeri mfrezeleriyle gereken yerlerde beraberce hareket ediyorlard.33 16 Nisan 1921 tarihinde Gemlik kazasna bal Karacaali karyesinde yz akn Yunan askeri ve bunlara itirak eden Rum ekyas tarafndan katliam ve gasp yaplmtr.34 Yunan askerleriyle beraber yerli Rum ve Ermenilerden oluan eteler, Orhangaziye bal reil, Altkoz, Cihanky, Readiye Pazarky, Omzal, eltikky, Cedelik, Dutluca gibi Mslman kylerine saldrarak halkn para, eya ve hayvanlarn yamalayp kylerini yakmlardr. Kkkumlada elliyi akn kadn ve ocuk kesilerek ldrlm, Narl ve Krcaali kylerinde bir tek Mslman kalmamacasna katliam yaplmtr. Gemlik ahalisinden yetmi yalarndaki bir kadna ahalinin gz nnde on be Yunan askeri tarafndan tecavz edilmitir. ngiliz Generali Frank bakanlnda talyan Miralay Msy Roloto, Fransz Miralay Msy Veyg ve Slib-i Ahmer adna svireli Msy Geri ile Generalin yaveri Yzba Mister Eston ve Msy Rolatonun tercman Msy Amelyadan oluan tilaf Devletleri Tahkik Heyeti Yunan askerleriyle Rum etelerinin Gemlik, Orhangazi ve Yalovada yaptklar katliamlar yerinde incelemilerdir. Bu tahkikat sonucunda, bin hanelik Orhangazi kasabasnn be hane dnda tamamen yakldn grmlerdir.35 Yaklan ve tahrip edilen otuz cami, mektep, on iki medrese, iki hamam, bir iplik fabrikas ve drt zeytin fabrikas gibi byk binalarn fotoraflarn almlardr. 5. anakkaledeki Faaliyetleri

1374

Kala-i Sultaniyye Jandarma Taburu Kumandanlnn 21 Ocak 1921 tarihli raporunda Yunanllar ve Rum eteleri tarafndan yaplanlar yle anlatlmaktadr:36 Vazifeli olarak Karabiga iskelesinde bulunan jandarma neferi Salih olu Halil, sebepsiz yere Yunan avuu Koo tarafndan dvlmtr. Ezinedeki btn Mslmanlarn evlerinde Yunanllar tarafndan arama yaplm ve konsol, ayna, sandalye diki makinesi, bakr veya pirinten yaplm mangal, hal, kilim gibi eyalar Rumlarn eyalardr diye msadere edilmitir. Ezine igal kumandannn grevlendirdii Mlazim Papa Zaharya Efendi kumandasndaki krk be kiilik bir mfreze, Bayrami kazasna tabi Salihler karyesine giderek ahaliden yirmi iki yalarnda Hamzaoullarndan Mustafa olu Hseyin, otuz yalarnda Mehmed olu smail, otuz yalarnda Hseyin olu Hasan, abcioullarndan otuz yalarnda Ahmed olu Mustafa ve yirmi sekiz yalarndaki Mehmed olu Hsny yanlarna alarak Dmrek karyesi kprsne vardklarnda Mehmed olu Hsny Bayramie sevk ettikten sonra dier drdn kurun ve kasaturalarla feci bir ekilde katletmilerdir.37 anakkale Osmanl Komisyon Riyasetinin 22 Mays 1921 tarih ve 592 numaral raporunda Yunan igal kuvvetleri ile Rumlarn yaptklar yle anlatlmaktadr:38 Sekiz kiilik bir Yunan mfrezesi 25 Mays 1921 gn Kolfakye gelerek Kocabyk olu Abdullah, Abdullah olu Hasan, Kk Mehmed Aann Ramazan ile Dede olu Zeki Ziyann hayvanlarn gasp ve Yaar Aann manifatura dkkann yama etmilerdir. Fehmi Beyin evine zorla girerek yz drt liralk kt para, on adet kilim, bir top patiska, on be tane havlu ve on adet bartsn gasp etmilerdir. Yunan mfrezesi Kocabyk olu Abdullahn gm saat ve kordonu ile Sinan olu Emin Hocann drt adet kuzusunu da alarak gitmilerdir. 20 Mays 1921 gn Mallkye on be yirmi adet obs mermisi atlarak, ahali sakal koparmak, darp, boynuna defalarca ip geirip asmaya teebbs ve bir dul kadnn rzna geilmesi gibi ok ar hakaretlere uramtr. Ezinede Yunanllar tarafndan belirli bir saatten sonra sokaa kma yasa ve evlerin kapsna fener asma zorunluluu konmu, rzgar nedeniyle feneri snenler evlerinden alnarak dvlm ve ikenceye maruz kalmtr.39 Kr Apostol, arksz ky imam ve muhtaryla ahaliden bir kii ile Akakeili kynden de bir kiiyi feci bir ekilde katletmitir. Kr Apostola teslim edilen Yunan mfrezesi tarafndan eitli bahanelerle tutuklananlardan bir daha haber alnamamtr. Bayrami Askerlik ubesi Bakanlnn 20 Eyll 1922 tarihli raporunda Yunanllarn ube arazisindeki btn ceviz ve badem aalarn keserek yaktklar, arazide bulunan drt kuyuda yaplan aramada canavarca ldrlerek kuyulara atlan Mslman cesetlerinin bulunduu, yalnz Bayramite ldrlen insanlarn saysnn yze yakn olduu, maddi zayiatn bir milyon liradan fazla olduu ve Ezine kazasnda yaplan tahribatn Bayramie oranla on misli daha fazla olduu belirtilmektedir.40 Ezinede bulunan cesetlerin balar bakla kesilmi ve gvdelerinin yanna gmlmtr. Bazlar ise talarla vurularak ldrlmtr. Bu ukurlarda kanl kr baklar da bulunmutur.41 6. Manisadaki Faaliyetleri Akhisarda kendi iftliinde bulunmakta olan Halid Paa ve be arkada, evredeki Rum karyelerinden kimselerin de aralarnda olduu halde bir Yunan mfrezesi tarafndan feci ekilde katledilmitir. Halid Paann vcudu ikiye blnm, gzleri oyulmu ve parmaklar kesilmitir.

1375

Vcudunun eitli yerlerinde otuz yedi adet bak ve sng yaras bulunmutur. Dier arkadalar da gzleri oyulmak, kulak ve burunlar kesilmek suretiyle feci bir ekilde katledilmilerdir. iftlikte bulunan mal, eya, ve edevat yama edildikten sonra iftlik yaklmtr.42 Salihli Kaymakamlnn 13 Temmuz 1919 tarih ve 664/148 numaral tahriratnda Ahmetlide bulunan Yunan kuvvetlerinin Salihliye bal kylere saldrp yaptklar mezalim yle anlatlmaktadr:43 Kestelli, Kendirlik, Yaral ve Dibekdere karyelerinin btn harman ve demetleri Yunan askerleri tarafndan yaklm, Kestelli karyesinden yirmi kadar kadn Ahmedliye sevk edilmitir. Ahmedli karyesinden Hocazade Kamil ve on bir arkadann bin dnmlk balar, dokuz dkkan, kahvehane, hanlar ve on iki hane iinde manifatura, bakkaliye eyas, sandklar iindeki nakit paralar ile birok hayvanlar; Yunan askerleri tarafndan tamamen yamalanmtr. Bu srada Kolcu Mustafann hanesinde toplanan Eminolu smail, Muhacir Glsm, Muhacir Receb ve ei katledilmi, Rodoslu Mehmed Day ve Madenci Ahmed Efendi kerimeleriyle beraber on be kz ve kadnn bikrleri izale edilerek balarndan rtleri alnp raks ettirilmilerdir. Yunan kuvvetleri Manisay igalleri srasnda yerli ve babozuk Rumlarla birlikte hareket ederek Manisa Akhisar demiryolu gzergahnda bulunan Hac Rahmanl ve Kapakl kyleri de dahil dier btn kylerde Mslman nfusunu katledip mallarn yamalamlar, ba ve bahelerinde alrken tutuklanan yzlerce Mslman zmir zerinden Atinaya gndermilerdir.44 4 Austos 1920 tarihinde Demirciyi igal eden Yunan askerleri, arda yama edilmedik hibir maaza ve dkkan brakmam, Demircide kaplar krlarak girilmedik hibir hane kalmamtr. Maaza ve dkkanlardaki mal ve eyann ie yarayanlar tamamen gasp olunmu dierleri ise sokaklara salmtr. Hanelerden de kadnlarn parmak ve kulaklarndaki yzklere, kpelere varncaya kadar kymetli eya alnm, ayna ve konsol gibi eyler tamamen tahrip edilmitir.45 Bu yama srasnda Demirci kasabasnn Pazar mahallesinden eri Mahkeme Bakatibi Hafz Mehmed Efendinin hanesine giren yedi kiilik bir askeri mfreze tarafndan on drt yanda Hacer ismindeki kzn cebren bikri izale edilmitir. Bu olay kzn ebeveyninin gzleri nnde cereyan etmitir. Akdere, Sereler, Hocalar ve Bozky tamamen yaklarak mal ve eyalar yama edilmitir. Akhisar Belediye Reisi Hafz Mehmed ve eraftan baz kimselerin 24 Haziran 1921 tarihli arzuhallerinde Yunanllar tarafndan blgede yaplanlar yle anlatlmaktadr:46 Akhisar ve havalisinin Yunanllarca igal edilmesinin ardndan Mslmanlar her an bir sebep uydurularak ikenceye maruz kalmlardr. ikayette bulunanlar dvlp tehdit edilmi, kadnlar tecavz edilip ldrlm, merkez ve kylerde yamalanmadk ev ve dkkan kalmamtr. Halk camilere gnderilmemi, camiler iine pislenip tahrip edilmi, hal ve kilimleri alnmtr. 7. zmit, Yalova ve Karamrseldeki Faaliyetleri Yalovay igal eden Yunanllar nce kaymakam, polis, jandarma gibi devlet memurlarn kazadan karmlardr. Kaymakam Rdi Bey ile Bidayet Bakatibi brahim Efendi kazay terk ederek stanbula dnmeye mecbur edilmilerdir. Mdde-i Umumi Hsni Efendi de tevkif ve ikence edilerek

1376

Gemlike gnderilmitir.47 Yalovann Yunan alay merkezi olmas sebebiyle, Dimitri adnda bir kumandann idaresi altnda olan Yunan askerleri, istedikleri evlere yalnzca hane halkn dar kararak yerlemilerdir, narck karyesi ahalisini camiye doldurarak kam ve denekle dverek paralarna zorla el koymulardr. Takpr karyesiyle dier slm kylerinden bazlar yaklarak erkekleri gtrlm, ocuklar ldrlm kadnlarna ise tecavz ve ikence edilmitir.48 Kurban Bayram gn Tevikiye karyesine gelen Yunan mfrezesi bayram namaz klmak iin camide bulunanlar dar kardktan sonra Ahmed, Mehmed Ali, Hseyin avu, Mehmed, Emin, smail ve Bilalin olunu snglerle ehit etmilerdir. Daha sonra Osmanl jandarmasnn kaldrlmasyla Mslman ahalinin can, rz ve namusu Rumlarn insafna braklmtr.49 Yalovaya bal Dereky karyesi, ukurky, Laledere, Klky ve akak gibi karyeler civardaki Rum kyleri ahalisinden oluan ekya eteleri tarafndan baskna uram, yaklm, hayvan ve eyalar yama edilmi, ldrlen insanlarn defnedilmesine bile msaade edilmemitir.50 Karamrseli igal eden Yunanllar tarafndan ardaki dkkanlar ve maazalarn kaplar krlarak btn ticari mallar yama ve gasp edilmitir. Ayn zamanda evlere de girilerek para, mcevherat ve ev eyalar da gasp edilmitir. zmit erafndan Mustafa Beyle Erefzade Ahmed Efendinin 12 Nisan 1921 tarihli ifadelerine gre, zmit Yunan Kumandanl tarafndan bir tamim yaymlanarak eli silah tutan slm ahalinin her gn sabah ve akam polis mevkilerine giderek isbat- vcud etmeleri istenilmitir. Bu durumdan cesaret alan Yunan, Rum sivil askerleri silah arama bahanesiyle girdikleri evlerde yakaladklar ocuk ve ihtiyarlara eitli zulmlerde bulunuyorlard.51 Yalova Yunan igal kumandan, Ermeni ve Rumlardan eteler tekil ederek kasaba ve kylerin ulam yollarm kestirip Mslman ahalinin btn mal ve eyalarn gasp ettirmitir. ile Takib Kumandan Yzba Yusuf tarafndan 20 Nisan 1921de Kandraya gnderilen ile bl baavularndan Ali Rza ile be arkada, Yunan askerleriyle Rum etelerinin yapm olduklar mezalimi aratrmlar ve u olaylar tespit etmilerdir:52 Mantarclar karyesinden arkl Hseyinin ailesi rplak soyularak yirmi Yunan neferi tarafndan rzna geilmi ve ayaklarndan evinin ocana aslarak eitli yerlerinden sngyle yaralamak suretiyle katledilmitir. Ayn karyedeki birok kadna da ayn muamele reva grlmtr. Kla karyesinde Doancolu brahimin ba kasatura ile ensesinden kesilmi, cesedi ise ky Mslmanlarnn gzleri nnde sng ile paralanmtr. Karasakal karyesinden bir kadnn be alt Yunan neferi tarafndan zorla rzna taarruz edildii gibi, Kandrann Karakiraz karyesinde yz kadar Yunan askeri kadnlar toplayarak namuslarn kirlettikten sonra zerlerinde ve hanelerinde bulunan eyalarn tamamen yama etmilerdir. Tekeler karyesinden on be bakire kzn bikrlerini izale ettikleri gibi plak bir halde ayaklarndan asp omuzlarndan yaralamak suretiyle para ve mzeyyenatlarn karmalar iin mezalim yapmlardr. Karadere karyesinden drt delikanl ve tane yedi-sekiz yalarnda olan ocuunu dverek, rzlarna tecavz ettikten sonra hepsini kesmilerdir. Yunanllar zmiti tahliye etmeden nce ehirde birok yeri atee vermiler ve yzlerce Mslman ehit etmilerdir. Baecikde kadn ve

1377

erkek tek bir Mslman brakmamlardr. Bu faciaya baz tilaf Devletleri subaylar da ahit olmulardr.53 8. zmir ve Aydndaki Faaliyetleri demie giren Yunanllar kaza merkezinde ok sayda evi ve birok ky atee vermi, ele geirdikleri Mslmanlar ehit edip mallarn yamalamlardr. Bu basklara dayanamayan halkn bir ksm ise g etmee balamtr.54 Bergama kazasnn igali srasnda Yunan askerleri tarafndan yaplan elim muamele nedeniyle erkek, kadn, gen, ihtiyar, oluk ve ocuk elli bini akn Bergamal zelil ve sefil bir surette yalnz rzlarnn muhafazas maksadyla g etmeye balamtr.55 Nazilli Kaymakam Hseyin l Temmuz 1919 tarihli telgrafnda, Yunan igal kuvvetlerinin, Nazillinin tahliyesi esnasnda yanlarnda gtrdkleri krk mevkufla beraber Ata ve Sultanhisar nahiyelerinde iki yze yakn Mslman sebepsiz yere ehit ettiklerini ve Aydnn tahliyesi srasnda ise slm mahallelerini atee vererek binlerce masumun katliyle milyonlarca emvalin kaybedilmesine sebebiyet verdiklerini anlatmaktadr.56 Aydnn igalinden sonra Yunanllar tarafndan gerek dorudan doruya gerekse oluturduklar Rum eteleri vastasyla masum Mslmanlar, ocuklar da dahil olmak zere katledilmi ve kadnlara tecavz edilmitir.57 Denizli Mutasarrf Faik Beyin 12 Temmuz 1919 tarihli telgrafnda Aydn eski Mebusu lhami Beyden alnan rapora atfen Yunan igal kuvvetlerinin Aydnda yaptklar yle anlatlmaktadr:58 Yunan igalinden drt gn sonra Yunanllara kalben aleyhtar olduu gerekesiyle Muallim Ahmed Emin ve eraftan Kamil Efendi ile Aydnda Dava Vekili Reid ve kardei Asm, eraftan efik Safi ve demi dava vekillerinden Refik evket beyler Balatk istasyonunda tutuklanmlardr, igalin onuncu gn eraftan alt kii sebepsiz yere sokak ortasnda bir Yunan zabiti tarafndan lesiye dvlmtr. Germencik nahiye mdr dvlerek hapsedilmi ve ahaliden elli kadar katledilmitir. Germencikten trene binen yirmi yedi ve cebren trene bindirilen otuz drt Mslman daha sonra boazlanarak cesetleri yollara atlmtr. Menderes nehri civarndaki Kadievi, Umurlu ve Yeniky karyeleri tamamen yaklm, ahalisi katledilmi, mal ve hayvanlar yama edilerek Aydna sevk edilmitir.59 Denizli Heyet-i Milliye Reisi Kazm tarafndan 2 Austos 1919 tarihinde stanbuldaki Vakit, Memleket, Tasvir-i Efkar ve Sabah gazeteleriyle ngiltere, Amerika, Fransa ve talya siyasi mmessillerine gnderilen yazda Yunan igali altndaki halkn ok zor durumda olduu belirtilerek yle denilmektedir:60 Turgutlu ehri bugn tarihe karm bir harabe halindedir, kasabann btn haneleri yaklmtr. Germencik nahiyesinden hkmete isimleri bilinen bin sekiz yz delikanl erkek srf Mslman olduklar iin ldrlmtr. Hzrmeeli karyesi erkekleri bayram gn bayram namaznda iken camide ldrlmtr. Esaretten dnen otuz sekiz nefer Erikli stasyonunda feci bir surette telef olunmutur. Aydn livasndan kap kurtulabilen binlerce kadn, ihtiyar, oluk ocuk Denizli, Bozdoan

1378

Yenipazar, Nazilli, ine ve Mula ovalarnda plak, perian ve harap bir haldedir. Her gn pek ok nfus alktan telef olmaktadr Kuadas Kaymakam Mehmed, 11 Austos 1919 tarihli telgrafnda Yunanllarla ibirlii yapan yerli Rumlarn zmir Aydn ve kazalarnda kyleri yakp, Mslmanlar katlettikleri, yama ve soygunculuk yaptklarn anlatmaktadr.61 Denizli, al, Mula ve Milas taraflarndan zmire gelen yahut avdet eden ihtiyar slm yolcular ve kadnlar soyuluyordu. Kuadas Metropolit vekili Kuadas Rumlarna Yunan askeri elbisesi datrken yakalanmtr. Seluk Rumlar, Aydna kadar btn gzergahlar idareleri altna alarak eteler oluturup Mslmanlar ldrmektedir. Aydn ve Mentee Havalisi Kuva-y Milliye Umum Kumandan Demirci Mehmed Efe tarafndan, tilaf Devletleri Fevkalade Komiserliine verilen bilgilere gre Yunanllarn zmir ve havalisinde slm ahalisine kar tatbik ettikleri mezalim yle sralanmaktadr:62 Karyakada oturan Keresteci Ali Beyin hanesine on Yunanl hcum ederek, yzn ve kulaklarn kesmi, btn eya ve emvalini yamaladktan sonra otuz bin lira vermesi iin ikence yapmlardr. Musevi mezarl iinden evlerine giden iki Mslman Yunanllar tarafndan vurularak ehit edilmitir. Medeniyet Gazetesi sahibi Yunan Fevkalade Komiserlii tarafndan tehdit edildiinden gazetesini kapatmak zorunda kalmtr. Yaymlad bir makaleden dolay Dr. Yunus Fehmi Bey bir sene hapis ve iki bin drahmi para cezasna mahkum edilmitir. ark Gazetesi sahibi Halil Zeki ve sorumlu mdr Kenan Beyler er ay hapis ve er yz drahmi para cezasna mahkum edilmilerdir. Tiredeki jandarma kumandan, Mstantk ve baz memurlarla eraftan krk elli kii tevkif olunarak ikenceye maruz kalmlardr. demiin Seki karyesinden Kurbanc Veli mahdumu Hseyin, Yeniky karyesinden Hac Hafz ile Hac Mustafa Efendiler alnp gtrlmler ve nerede olduklarndan haber alnamamtr.63 Aydn Bidayet Mahkemesi azasndan ve aslen Rum olan stimat Efendinin hazrlad raporda Yunanllar ve Rumlarn yaptklar mezalim yle anlatlmaktadr:64 Yunan askerlerinin Bergamay igali srasnda hkmet dairelerinde btn eya, evrak, defter tamamen yama ve tahrip edilmi, telefon hattndan eser kalmamtr. Bergama ahalisi her eyini brakarak dier kazalara iltica etmitir. Bu yamaya Ermeni ve Musevi ahali de bilfiil katlmtr. 3 Haziran 1919 tarihinde Yunanllar Ata nahiyesini igal etmiler, Bayramyeri mevkiindeki byk camiye gelerek boru aldrmak suretiyle ezan sesini kestirmeye teebbs ederek istihza ve hakarette bulunmulardr. 8 Haziran 1919 tarihinde Yunan zabitinin emriyle camiler kapatlm. Teravih namaz klnmasna msaade edilmemitir. Mezzinin sadasna kar gaydori konazi-Merkeb baryor diyerek hakarette bulunmulardr. Yerli Rumlarn ihbarlar zerine Nazilli tccarndan Hac brahim Efendi, Terzi Mustafa Efendi, Muhacir Seyfeddin Efendi, Komiser Muavini Raid Efendi, Mahdumu Nazmi ile jandarmalar tevkif edilmi, trl ikencelere maruz kalmlardr. Nazilli, Sultanhisar ve Pavli cihetinden kollar bal olarak getirilen Mslmanlardan sekizinin ar iinde lonca nnde feci bir ekilde hayatlarna son verilmitir. Yunan askerleri yolda rastladklar Bey karyeli Kocakulak Sleymanla zevcesi Emetullah ve pederi Abdullah Umuri yolu zerinde katletmilerdir. iftlik karyesinden Mestan olu ile Muhacir Yaar da zerlerindeki paralar alndktan sonra katledilmilerdir. Balatck, Erikli, Germencik ve Karapnar mntkalar dahilindeki

1379

karyelerin ileri gelenlerinden alt kii sebepsiz yere aslm ve Kzlca kyn toplam nfusunu tekil eden yz alt erkek ve kadn camiye doldurularak yaklmak suretiyle ehit edilmilerdir. Yunanllarn Aydn tahliye ve kalarn mteakiben Yunan karargahnn yanndaki yolda gen bir slm kadn kolu dirseinden kesilerek ferci ierisine sokulmu ve zerinden giysileri alnm, plak ve ldrlm bir halde bulunmutur. Yine ayn yerde bir slm kadn donlar karlarak, yzkoyun yere yatrlm ve memeleri kesilip arkas zerine konulmu bir ekilde bulunmutur. Kepez denilen mahallede kz ve gen kadnlardan mrekkep on iki kiilik bir grup katledilmi ve arkas stlerine yatrlp, yine genlerden mrekkep ve on iki erkek daha katledilerek rlplak soyulduktan sonra fiil-i eni vaziyetinde zerlerine yatrlmlardr. Sonu Rum eteleri, Yunanllar tarafndan kurulmutur. Maalar Yunan hkmetlerince verilmitir. Yunan konsoloslar, metropolitler ve papazlar, ete faaliyetlerinin organizasyonunda nemli roller oynamlardr. etelerin giyecek ve yiyeceklerinin karlanmas, silahlandrlmalar, maalarnn datlmas ve onlara lojistik destek salanmas gibi ilerin hepsi konsolos, metropolit ve papazlar tarafndan yaplmtr. Rum etelerinin her kyde mtevelli ve klavuzlar vard. On ve yirmi kiilik gruplardan oluan Rum eteleri gda ihtiyalarn Rum kylerinden cretsiz olarak karlyorlard. Yunan konsolosluklar ve Rum kylerinde saklanan Rum eteleri eylemlerini de ou kez Yunan askerleriyle beraber gerekletiriyorlard. Yunan megali ideasnn gerekletirilmesi iin kendisini grevli sayan Patrikhane Balkanlar, Trakya ve Anadoluda Rum etelerinin Trklere kar faaliyetlerinde gizli ve ak olarak rol almtr. stanbul Patrikhanesi 1821-1919 yllar arasnda, Bizans yeniden kurmak amacyla alan Etnik-i Eterya Cemiyetinin merkezi olmutur. stanbul Patrikhanesidaha sonra Mavri Mira Cemiyeti, Rum zci Dernei, Rum Kzlha Dernei ve Pontus Derneinin merkezi olmutur. Yunan Kzlha hastaneleri ve Rum okullar birer tekilat merkezi ve cephane deposu haline getirilmiti. Yunanllar tarafndan Balkan Sava sonrasnda ve igal yllarnda Trakya ve Bat Anadoluya ok sayda Rum muhacir yerletirilmitir. Bu faaliyetlerde ngiltere ve Fransa devletleriyle Patrikhanenin youn destekleri vard. Yunanllarn eline geen yerlerde Trk mektepleri Rum mektebi haline getirilmi, Rum olmayanlar ge zorlanm, Trklerden boalan ky ve kasabalara Rumlar yerletirilmitir. Yunanllar igal ettikleri yerlerde Osmanllar adna ne varsa yok etmeye almlar, Mslmanlar ticaret hayatndan koparmak iin ithalat ve ihracat yasa koymular, Trk memurlara grevden el ektirmilerdi. Mslmanlarn ellerindeki her eyi almlar, babasnn gzleri nnde evladna tecavz etmilerdi. Osmanl mahkemeleri ilemez duruma getirilmiti ve hukuk davalarna papaz bakanlnda bir kilise heyeti tarafndan baklmaktayd. Yunanllar ncelikle mlki ve mali idareyi ele alp hkmet erkan, mutasarrf, ceza reisi, mddei-i umumi gibi hkmet ileri gelenleriyle eraf tutuklayp srgn etmiler ve bir ksmn da ldrmlerdi. Hkmet dairelerindeki eya, evrak ve defterleri yamalayp tahrip etmiler, Osmanl Hkmetini her trl icra vastasndan mahrum etmek iin polis ve jandarmann silahlarn toplayp bir ksmn vilayetleri dna karmlard. Rum eteleri ve Yunanllar Mslman mahallelerini ate altnda tutmular, Mslmanlarn elindeki silahlar toplayp Hristiyanlara datmlar ve Trklerin baklarnn

1380

ucunu dahi krarak, onlar her trl savunma aletinden mahrum brakmlard. Rastladklar insanlar eitli uzuvlarn kesmek, kestikleri uzuvlar yedirmek, ayaklarndan aaca balayp altlarnda ate yakmak, canl canl kuyuya atmak ve ldresiye dvmek gibi ikenceler yaparak ldrmlerdi. Kadnlarn plak cesetlerini, kestikleri uzuvlarn da zerlerine koyarak yollara brakmlar, be-alt yalarndaki bir ocuun dahi gzlerini oyup pencereden atacak kadar vahet uygulamlar ve eli silah tutan Mslmanlar srp savunmasz kalan kadnlara ikence ve tecavz etmilerdi. Kuva-y Milliye yesi olduklar iddiasyla pek ok kiiyi tutuklayp ldrmler, ihracatn yasak olduu yerlerde sadece Hristiyanlara ihracat iin izin vermiler ve ezan okutmayp halkn namaz klmasna engel olmulard. Yunanllar, ncelikle Mslmanlarn silahlarn toplayp yerli Rum ve Ermenilere datarak silahl eteler oluturmulard. Amalar sadece yama olmayp slam imha ve bulunduklar blgelerde ounluu salamakt. Mabetleri ykarak halkn dini ve mili mnasebetlerini kesip oturduklar yerler geri dnmemelerini salamaya alyorlard. Yunanistan gemite yapm olduu Trk aleyhtar faaliyetlerinden bugn de vazgememitir. Ege Adalarnn silahlandrlmas, Kbrs sorunu, Egede kara sularnn 12 mile karlmas ve Bat Trakya Trklerine asimilasyon uygulanmas gibi faaliyetlerine bugn de devam etmektedirler. Trkiye aleyhtar diplomatik abalarn artrarak devam ettiren Yunanistan, eli kanl blc rgt mensubu Trk dmanlarna da her trl destei vererek gemite yapt hatalarna bir yenisini daha eklemektedir. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 BOA-TFR. 1 MN. 61 / 6070. BOA, TFR. 1. SL. 148 / 14800. BOA. HR: SYS: 136 / 24. BOA. HR. SYS. 1665 / 3, Belge sra no. 36. BOA TFR. 1 MN. 80 / 7933. BOA. DH. EUM. 3. b. 25 / 22. BOA, BEO Umum Nr. 345376, 19 Mart 1919 tarihli rapor. Celal Bayar, Ben de Yazdm, C. 4., s. 1638-1639. B. A. B. E. O. Umumi No. 343317. BOA. DH. EUM. 3. b. 25 / 61. BOA. DH. EUM. 3. b. 25 / 11. BOA. DH. EUM. 3. b. 26 / 13. BOA. HR. SYS. 2602 / 50. BOA. DH. KMS. 60-1 / 60.

1381

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 istidas. 31

BOA. DH. KMS. 60-1 / 71. BOA. DH. KMS. 60-1 / 70. BOA. DH. KMS. 60-3 / 28 - BOA. HR. SYS. 2540 / 12, 14 - BOA. HR. SYS. 2541 / 3, 5. BOA. HR. SYS. 2541 / 3, 5. BOA. DH. KMS. 62 / 27. BOA. HR. SYS. 2617 / 2-80. BOA. DH. KMS. 62 / 78 atalca Mutasarrf Fevzinin 22 Ekim 1922 tarihli telgraf. BOA. HR. SYS. 2620 / 58 Harbiye Nazmm 13 Aralk 1920 tarihli arz. BOA. HR. SYS. 2620 / 18. BOA. HR. SYS. 2622 / 28 Gebze Kaymakamlnn 16 ubat 1921 tarihli tahrirat. BOA. HR. SYS. 2624 / 64. BOA. HR. SYS: 2618 / 44. BOA. HR. SYS. 2620 / 30 Dahiliye Nezaretmin 28 Kasm 1920 tarihli tahrirat. BOA. HR. SYS. 2621 / 22 Hudavendigar Vilayetinin 26 Aralk 1920 tarihli tahrirat. BOA. HR. SYS. 2619 / 35. BOA. DH. KMS. 60-2 / 17: Orhangazi belediye reisi ve erafin 21 Nisan 1921 tarihli

BOA. HR. SYS. 2623 / 69: Gemlik kazas Armudiye nahiyesi erafi ile Orhangazi belediye

reisi ve erafinn istidalar. 32 33 34 35 36 BOA. HR. SYS. 2624 / 17. BOA. HR. SYS. 2624 / 77. BCA. 272, 12, 38, 30, 19. BOA. HR. SYS. 2625 / 16: Harbiye Nezaretinin 29 Mays 1921 tarihli raporlar. BOA, HR. SYS. 2611 / 2.

1382

37 38 39

BOA. HR. SYS. 2623 / 46. BOA. HR. SYS. 2615 / 3. BOA, DH. KMS. 60-3 / 46, Kala-i Sultaniye mutasarrf Vahab ve Ezine Jandarma

kumandan Mehmed zzetin 21 Mays 1922 tarihli raporlar. 40 41 42 telgrafi. 43 44 BOA, HR. SYS. 2603 / 59. BOA, HR. SYS. 2621 / 23, tilaf kuvvetleri polis kumandan Haruya verilen 21 Eyll 1920 BOA. HR. SYS. 2617 / 1-34, 36, 37. BOA. HR. SYS. 2617 / 4-25, 26, 27, 28, 29. BOA, DH. KMS. 52-3 / 24, Akhisar kaymakam vekili Mehmedin 9 Temmuz 1919 tarihli

tarihli rapor. 45 BOA, HR. SYS. 2621 / 23, tilaf kuvvetleri polis kumandan Haruya verilen 21 Eyll 1920

tarihli rapor. 46 47 BOA, HR. SYS. 2625 / 17. BOA, HR. SYS. 2620 / 57, Yalova kadsnn 28 Ekim 1920 tarihli raporu.

48 Ayn vesika. 49 50 51 52 53 54 55 56 57 BOA, HR, SYS, 2619 / 45. BOA, HR, SYS, 2621 / 14. BOA, DH. KMS. 60-2 / 2. BOA. DH. KMS. 60-2 / 55. BOA, HR. SYS. 2626 / 15, Harbiye Nezaretinin 30 Haziran 1921 tarihli tahrirat. BOA. DH. KMS. 52-2 / 21. BOA. DH. KMS. 52-2 / 52. BOA. DH. KMS. 52-2 / 83. BOA. HR. SYS. 2611 / 1, 163.

1383

58

BOA. DH. KMS. 52-3 / 25. Aydn Muhasebecisi Nurullah Beyin ineden ektii 9

Temmuz 1919 tarihli telgrafi. 59 BOA. DH. KMS. 52-3 / 12, Aydm mutasarrf vekiln ineden ektii 8 Temmuz 1919

tarihli telgramame. 60 61 62 63 BOA. DH. KMS. 53-4 / 36. BOA. DH. KMS. 52-4 / 3. BOA. DH. KMS. 52-5 / 2. BOA. DH. KMS. 52-5 / 24 Aydn Valilii tarfindan Yunan Fevkalade Komiserliine yazlan

16 Kasm 1919 tarihli tezkire sureti. 64 BOA. DH. HR. SYS. 2611 / 2.

1384

Mill Mcadele'de Gney Cephesi / Prof. Dr. Yaar Akbyk [s.811-819]

Abant zzet Baysal niversitesi Rektr / Trkiye Osmanl Devletinin I. Dnya Savanda yenilmesi ile Trk tarihi yeni bir safhaya girmiti. Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra Anadolunun baz ksmlar Fransa, ngiltere, talya ve Yunanistan gibi Batl devletlerin igaline uramtr. Anadoludaki igal hareketleri I. Dnya Savann devam niteliindeydi. Bu igal hareketleri zerine Milli Mcadelede sava verilen cephelerden biri de Gney Cephesidir. Gney Cephesi Osmanl Devletinin Arap Yarmadasnda savat Kanal Cephesi ve Filistin Cephesi ile Irak Cephesinin ortaya kard sonulardan birisidir. Bilindii gibi Osmanl Devleti I. Dnya Savanda Kanal, Irak ve Filistin cephelerinde ngiltere ile savamtr. Kanal Cephesi ve Filistin Cephesinin kmesi zerine Osmanl ordular Halepin kuzeyine ekilmitir. Irak Cephesinde ise Musula kadar ekilmitir. 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi imzalandnda Musul Osmanl Devletinin snrlar iindeydi. Mtarekenin yapln takiben ngiliz kuvvetleri gneyden Anadoluyu igale balamtr. ngiltere ve Fransann Blgedeki Emelleri Orta Dou teden beri Batl smrgeci devletlerin rekabet sahas olmutur. Bu blgenin ktann birletii nemli bir gei noktas ve smrge yollarna hakim bir konumda olmas kadar yer alt kaynaklarnn zenginlii de rekabetin balca sebeplerini oluturmaktadr. Bu rekabet ngiltere, Fransa, Rusya ve Almanya arasndayd. I. Dnya Savanda rekabetin bir ucunda bulunan ve Osmanl Devleti zerinde byk bir etkisi olan Almanyann yenilmesi ve Rusyann Bolevik htilali sonucu kendi i meseleleri ile urar hale gelmesi ngiltere ve Fransay n plana karmtr.1 Rekabetin mcadele sahas Afrika, Msr, Suriye ve Anadolu idi. ki asrdan beri ngiltere ve Fransa bu blgelerde birbirine rakipti. Ortak bir dman karsnda bulunma tehlikesi onlar bir mddet iin birletirmi ve Almanyay yenmilerdi. Almanya tehlikesi geer gemez aralarndaki rekabet tekrar balamt. I. Dnya Savann Orta Doudaki sorunlara son vermesi beklenirken Batl devletlerin mcadelesine sahne olmutur.2 ngiltere I. Dnya Savanda Arap Yarmadas, Suriye ve Irakta savan btn ykn ektii iddias ile Gneydou Anadoluyu igal etmiti. Babakan Lloyd George, ngilterenin ukurova ve Gneydou Anadoluyu igalini I. Dnya Savanda askeri baarlarnn bir sonucu olarak gryordu. Fransa ise bu blge ile gemiteki tarihi balar ve Sykes Picot gizli Antlamasnda ukurova ve Gneydou Anadolunun kendilerine ayrld gerekesiyle blgeyi igal etmiti. Fransa, Osmanl Devletinde kar klamayacak haklar olduunu, tarihi antlamalara dayanan ve haklarnn Suriye, Filistin, Lbnan ve ukurovay iine aldn belirtmekteydi. Btn bunlarn yan sra her iki devlet blgedeki igallerine sebep olarak Mondros Mtarekesinin 7. maddesini gsteriyordu. Bunun sonucu olarak ngiltere 3 Kasm 1918de Musulu, 9 Kasm 1918de de skenderunu igal etmi ve askeri harekat Adana, Antep, Mara ynnde geniletmiti.3 Franszlarda 11 Aralk 1918de Drtyola, 17 Aralk 1918de Mersine karma yapmlard. ngiliz ve Franszlarn Gneydou Anadolu blgesindeki bu igal hareketleri 15 Eyll 1919da yaplan Suriye Antlamasyla yeni bir yn

1385

kazanmt. Bu anlamaya gre Musul blgesini elde eden ngiltere, 1 Kasm 1919 tarihinde Adana, Mara, Antep ve Urfadan ekilerek yerini Fransaya brakmtr.4 Antlama ile ngiltere Fransay Gneydou Anadoluda sonu alamayaca bir maceraya sevk ederken, bu devletin dier blgelerde kendilerine olan direncini de krmak istiyordu. Antlamadan her iki devlette memnun grnyordu. ngiltere petrol blgesi Musulu, Fransa ise Musul petrollerinin akaca skenderun Krfezi ve kendi deyimleriyle Alp Dalarna sahip bir Nil deltas olarak grdkleri ukurovay elde etmiti.5 1919 Aralk aynda Pariste kan Lnstransigeant gazetesi yle yazyordu: ukurovay (Klikya) Fransada kim bilir? Oysa biz imdiye kadar gelecek iin bylesine mit verici zengin bir koloni kazanmamtk.6 Bunun yannda Fransa, Suriye zerindeki tarihi balarn dile getiriyor ve sanayinin ihtiya duyduu pamuk hammaddesini karlamak iin ukurova ve Gneydou Anadolu blgesi zerinde nemle duruyordu. Fransann zerinde durduu bir baka konu ise Musul petrollerinin akaca bir blge olarak skenderun Krfezinin stratejik konumu idi.7 Gnmzde gerekletirilmi olan Kerkk-Yumurtalk boru hatt ile gerekletirilmeye allan Bak-Ceyhan petrol boru hatt dnldnde bu devletlerin yllar ncesinden skenderun Krfezinin stratejik konumunu dikkate alm olmalar dikkat ekicidir. Mondros Mtarekesinden sonra Musul dahil btn Irak blgesini ve Gneydou Anadoluyu igal eden ngilizler aradan bir yl gemi olmasna ramen Orta Douda istedikleri yeni dzeni kuramamlard. ngiltere Trkleri ngiliz menfaatleri erevesinde bir anlamaya zorluyordu. Bunu salamak amacyla kullanmakta olduu iki kskacn bir ucu, Batdaki Yunan harekat, dier ucu ise Doudaki Ermenilerdi. Ermenilerin yanna Dou ve Gneydou Anadoludaki Trk vatandalarn da katmak istiyordu. Bu amala blgede etnik sorunlar kartmaya alyor ve blclk faaliyetlerinde bulunuyordu. Bu giriimleri ile Anadoluda oluan milli faaliyetlere engel olmak istiyordu. Mustafa Kemalin Anadoluda balatt hareket tehlike oluturduu takdirde, isyan karlarak baar salamas nlenecekti. Bu amala stanbul hkmetine bu blgelere atayaca valileri kendi amalarna hizmet eden ve ayrlk fikirleri benimseyen kiiler arasndan atamas ynnde bask yaplyordu.8 Gneydou Anadoludaki durumun kendi aleyhine olduunu anlayan ngilizler, gelimeleri kendi lehlerine evirmek, Osmanl Devletine son darbeyi vurmak amacyla Trk, Krt ayrln yaratarak halk birbirine drmeye alyordu. Bu amala 1919 ylnda Binba Edward Noeli blgeye gnderdiler. 7 Nisan 1919da Musuldan hareket eden Noel 12 Nisanda Nusaybine ulamt. Ancak Noel, Nusaybin halknn ayrlk peinde olmadn anlamt. Bunun sebeplerinden birisi blge halknn yabanc egemenliini istememesi ve igale kar olmasyd. Halkn gznde Ermeni ve ngiliz ayn olup birbirinden farkl deildi. Nitekim Binba Edward Noelin grt airet reisleri kanlarnn son damlasna kadar igalcilere kar savaacaklarn sylemiti. Noel ilk izlenimlerinde blcln blgede taban olmadn, dini ve idari ynden devlete bal olan halkn, ayrlk dncesi iinde olmadklarn ifade etmiti. ngilizlerin Ermeni yanls tavrlarnn

1386

ve Ermeni tehdidinin blge halknn milli bilincinin uyanmasnda nemli rol olmutu. ngilizler igalci g olarak tepki gryordu. zmirin Yunanllarca igali Gneydou Anadoludaki gelimelerin yeni bir boyut kazanmasn salam ve yre halknn Bat Anadoluda olduu gibi kendi blgelerinin de igalci Batl bir devletin egemenlii altna alnaca kukularn artrmt. Gelimeler karsnda halk igale kar mcadele karar alm ve Osmanl Devletinden destek istemiti. Osmanl Devleti Gneydou halknn mdahale ve yardm bekleyen bavurularna olumlu karlk vermemiti. stanbul hkmetine gre blgeye asker gnderilmesi mmkn olmayp, devlet hazinesinin durumu buna msait deildi. ngilizlerin propagandalarna kendilerini kaptran airetleri kazanmak asndan kendilerine madalya ve unvan verilebilecei bildirilmiti. Bu tedbirler kafi gelmez ise blgeye halk tarafndan iyi tannan, hatr saylr kiilerden nasihati gndermeyi nermiti.9 Osmanl Devletinden bekledii ilgiyi gremeyen Gneydou Anadolu halk Sevr Antlamas ile kendi topraklar zerinde kurulmas dnlen Ermeni ve Krt devletlerine kar kmt. Trklerle Krtlerin bin yldr birlikte yaadklarn ve yaayacaklarn kararl bir dille aklamt. Trklerle z karde olduklarn ve ayrlma kabul etmeyeceklerini aklkla ifade etmi ve Gneydou Anadoluda igalci glere kar vatan birlikte savunmutur.10 Fransa Trkiye ile yapaca bir antlamann kendisini Suriyede rahatlataca gr ile Beyrutta bulunan George Picotu Sivasa gndermitir. George Picot bu amala, 21 Kasm 1919da Beyruttan Sivasa hareket etmitir. Sivasta Mustafa Kemal ile gren George Picotya Trk milletinin emel ve istekleri hakknda bilgi verilmi, Adana, Antep, Mara ve Urfann haksz yere igal edildii, Ermenilerin Trklere saldrd bildirilmi ve bu haksz igalden vazgeilmesi istenmitir. George Picot, bu istek karsnda Fransaya Adana blgesinde ekonomik menfaatler tannmas koulu ile blgenin boaltlacan bildirmitir. Ancak Franszlar bu szlerinde durmamlar ve igal hareketlerini geniletme abas iine girmilerdir.11 Bunun zerine Mustafa Kemal, Gney Cephesi ile ilgili olarak yrtlecek hareket plann belirlemitir. Buna gre, Fransz kuvvetleri ayr ayr veya birdenbire bulunduklar yerde kuatlacak, ufak garnizonlardan balanarak esir ve imha edilecekti. Tneller, kprler ve yollar tahrip edilecek, gezici birlikler yollar kesecek, Franszlarn birbirleri ile balants kesilecekti. Fransz birliklerin kald yere gece saldr dzenlenecekti.12 Bu tedbirlerin belirlendii srada, Marata Fransz ve Ermenilere kar amansz bir mcadele balamak zereydi. Marata Kahramanca Mcadele Mara ehri 22 ubat 1919 tarihinde nce ngiliz kuvvetlerinin igaline uramt. ngilizler bu igallerine Mondros Mtarekesinin 7. maddesini sebep gstermilerdi. Mara halk ngilizlerin geleceini haber alnca Aksu nehri zerindeki kpry imha etmi ve igale kar nlemler alm ise de ngilizler yinede ehre girmilerdi. ngilizlerin igali zerine Marataki Ermeniler sevin gsterilerinde bulunmular ve ngiliz kuvvetlerini byk bir heyecan iinde karlamlard. Ermenilerin

1387

bando ile karladklar ve yol gsterdikleri ngiliz kuvvetleri Amerikan Kolejinde karargahn kurmutu.13 ngilterenin Mara igali Anadoluda byk bir tepki grm olup igal sekiz ay srmtr. Bu sre iinde Mara halk ngilizleri bir gzlemci olarak grmt. Halkn soukkanl ve kendine gvenli tavr ngilizlerin herhangi bir olumsuz hareket yapmasn engellemiti. ngilizlerin Ermenilerin taknlklar ve tahrikleri karsnda takndklar yansz tavr olaylarn kmasn nlemiti. Bunda ngiliz kuvvetleri iinde yer alan Hintli ve Msrl Mslman askerlerin olumlu tavrnn da etkisi grlmt. 29 Ekim 1919 tarihinde ngiliz igal dnemi sona ermi ve Mara bu defa da Franszlarn igaline uramt. Fransz igal glerinin ounluunu Ermeniler oluturuyordu. Bu durum Marata olaylarn kmasna sebep olmutu. Kald ki Mara halk igali sindirebilmi deildi. 31 Ekim 1919 tarihinde sarho birka Ermeninin sokakta evine giden bir Trk kadnna satamas zerine olaya tank olan St mam duruma mdahale etmek zorunda kalmt. Asl ad Ali olan St mam Maran Fevzi Paa mahallesinde olup, Uzunoluk Camiinde cretsiz olarak imamlk yannda geimini salamak iin stlk yapyordu. Ermenilerin Uzunoluk Hamamndan km ve evine gitmekte olan bir Trk kadna saldrmas zerine duruma mdahale eden St mam Ermeni saldrganlarndan birini ldrmtr. St mam Fransz kuvvetlerine yakalanmamak iin olaydan hemen sonra Elbistana gemitir.14 Bu olay Marata havay gerginletirmiti. 27 Kasm 1919 Perembe gn Fransz igal kuvvetleri komutan Yzba Andr Ermenilerin ileri gelenlerinden Agop Hrlakyanlarn konanda verdii davette, torunu Helenay dansa davet etmiti. Helena, ne Fransz ne de Ermeni bayrann bulunmad bir ehirde dans etmem diyerek teklifi reddetti. Bunun zerine Yzba Andr emir vererek Mara Kalesindeki Trk bayran indirmitir.15 Mara halk o zamanlar hafta sonu tatili olan Cuma gnleri bayrann dalgalanmasna alkt. Fakat 28 Kasm 1919 Cuma gn namaz klmak iin Ulu Camiinde toplanan halk Cuma gnleri kalede dalgalanan Trk bayrann indirilmi olduunu grmtr. Halktan bayraksz namaz klnmaz sesleri ykselmesi zerine Ulu Camii imam Rdvan Hoca halkn grlerine tercman olmu ve hrriyeti elinden alnm bir milletin Cuma namaz klamayacan bildirmitir. Bunun zerine halk Mara Kalesine sel gibi akmaya ve kaleye trmanmaya balamtr. Halk kaleye ulatnda bir kenara atlm olan Trk bayran bularak tekrar kale burcuna asmtr.16 Halkn bu cretkar hareketi Franszlara kar aka meydan okumak anlamna geliyordu. nk bayrak Trklerde hakimiyet sembol olduu kadar bir milletin varlnn ve birliinin sembol idi. Franszlarn 21 Ocak 1920de Mara ileri gelenlerini toplantya arp, onlar kan olaylardan sorumlu tutarak, tutuklamas zerine ehir iinde arpmalar balamtr. Halk 11 ubat 1920 tarihine kadar Franszlara kar amansz bir mcadeleye girimitir. Marata Mdafa- Hukuk Cemiyetinin yrtt bu mcadeleye katkda bulunmak ve halk tekilatlandrmak iin Mustafa Kemal, Kl Ali, Yrk Selim ve Cemil Cahit Beyi blgeye gndermitir.17 21 Ocak 1920de balayan ehir ii arpmalar sonucunda ehir halk btn varl ile mcadele etmi ve Fransz kuvvetleri 11 ubat 12 ubata balayan gece karanlktan faydalanarak geri ekilmilerdir. Bylece 12 ubat 1920 tarihinde Mara dman igalinden kurtulmutur.

1388

Fransann Maratan ekilii kolay olmamtr. Franszlardan yardm bekleyen Ermeniler de panie kaplm, onlarn peine dmtr. Fransz askerleri, kutuplardaki souu andran sert bir havada kendilerini Suriye snrna atacak bir geit bulmaya almlardr. Arkalarna binlerce Ermeni taklmtr. Souktan karlarn zerine dp donanlar olmutur. ki yz Fransz askeri souktan donma sonucunda kollarn, bacaklarn kaybetmitir. Maran igali Fransa ve destekisi Ermenilere pahalya mal olmu, can ve mal kaybna uramlardr. Ayn kayp Trkler iin de sz konusu idi. Mara ekilii Fransz politikasnda Gneydou Anadolu ve ukurovann tamamen boaltlmasna kadar gidecek olan bir gelimenin balangc idi. Franszlarn Maratan geri ekilmeleri yurt iinde sevinle karlanrken yurt dnda da yanklar uyandrmt. Bir Fransz askeri yetkilisinin Le Matin gazetesi muhabirine verdii demete Napolyonun Moskova nlerinden geri ekiliini hatrlatarak Mara iin Bu, Rusya geri dnnn bir baka safhas oldu ifadesini kullanmtr.18 Fransz meclisi yelerinden Andr Fyerburg, Le Matin gazetesine verdii demete smrgelerinde 25 milyon Mslman halka sahip Fransann Trklere kar mcadele amasnn anlamsz olduunu Mslman smrge askerleri ile, Trklere kar savamann baar getirmeyeceini Fasta Trklere kar byk bir sevgi duyulduunu ve Fransann bu durumdan zarar greceini ifade etmitir.19 Fransz basn baarszln nedenlerini ngilterenin yanl politikasnda aryor ve: ngiliz igali haksz yere bir yl uzad ve yer yer Fransaya dmanlk propagandas yapt gibi Araplara silah datt. Trkleri silahszlandrmay da beceremedi. te imdi sonularn ekiyoruz diyordu. Fransz kamuoyu Ermeni tahriklerini de olaylarn nedeni arasnda gryor ve u yorumu yapyordu: ukurovada Ermeni askeri kullanlmakta hata edildi. Bu hatann iki ac sonucu grld; nce Ermeni askerleri Trleri tahrik ile olay karyorlard. Sonrada ilk arpmada katklar iin Trklerin karsnda Franszlar kalyordu.20 Marata kazanlan baar Milli Mcadelenin ilk zaferi olmutur. 12 ubat 1920de Ankarada henz meclisin almad ve dzenli orduya geilmedii dikkate alnrsa elde edilen baarnn nemi daha iyi anlalacaktr. Marata kazanlan zaferde Mara Mdafa- Hukuk Cemiyetinin ynlendirdii ehir halkn, byk bir rol olmutur. Marata kazanlan bu zafer ite ve dta byk yanklar uyandrmtr. ngiltere ve Fransa Anadoludaki bu hareketin durdurulmasn istemilerdir. nk bu baar igalci devletlerin Anadoludaki sonlarnn balangc olmutur. Marata kazanlan zafer Milli Mcadelenin ilk kvlcm olmutur. Bu baar mttefikleri endieye sevk etmi, Anadoludaki harekatn kendileri asndan byk bir tehlike oluturduunu anlamlardr. Franszlarn Maratan atlmasndan sonra Mttefikler I. Londra Konferansnda Marata Ermeni krm iddias ile Anadoluda Mustafa Kemalin nclnde gelimekte olan milli hareketi durdurma konusunu gndeme getirmilerdir. Marata Ermeni krm iddias, Anadoluda balayan milli harekat durdurmak amacyla ngiltere Babakan Lyod George tarafndan ortaya atlm aslsz bir iddiadr. Trk dmanl ile bilinen Lyod Georgeun meseleye bu kadar heyecanl yaklamasnn sebebi, daha nce ortaya att fakat Fransa ve talyaya kabul ettiremedii stanbulun igali ve Trklerin buradan atlmas tezine bu

1389

devletleri ikna etmekti. Ermenileri kurtarmak amac ile yola kan Lloyd George, gerekle ilgisi olmayan bu iddiay bir kenara brakm ve Londra Konferansnn gndemine stanbulun igali konusunu yerletirmiti. ngiltere D leri Bakan Lord Curzon, Mara olaylarn Trklerin Mttefiklere meydan okumas olarak deerlendirmi, olaylarda etkisi olan Mustafa Kemal ve blgedeki gelimeler iin askeri istihbaratmz hibir zaman bu derece zekadan yoksun olmamt yorumunu yapmtr. Konferansta stanbulun derhal igal edilmesi, Gneydoudaki olaylarda parma olduu dnlen Mustafa Kemalin Osmanl Devletinden istenmesi ve bu blgede ki olaylarn devam durumunda d hkmlerinin daha da arlatrlmas karar alnmtr.21 ngiltere Yksek Komiseri Amiral de Robeck, Gneydou Anadoluda meydana gelen olaylarn etkisinde kalnmamas gerektiini nk olaylardan daha ok Trklerin mi yoksa Franszlarn m sorumlu olduunu belirlemenin zor olduunu ifade ederken olaylarn trmanmasnda Franszlarn sorumluluunu ifade etmitir. Marata kazanlan baar ve bu harekatn btn Anadoluya yaylmas ihtimali igalci gleri endieye drmt. tilaf Devletlerini byk bir endieye itecek boyutta bir baar olan ve Anadoluda birka ehirde grlen bu savunma zerine, Mara vilayetine kahramanlk unvan verilerek ehrin ismi Kahramanmara olarak deitirilmitir. Franszlarla birlikte Ermenilerde Maratan ekilmilerdir. Franszlar geri ekilirken Ermenileri haberdar etmemilerdi. Fransz kuvvetlerini ehirden ekildiini haber alan Ermeniler yola koyulmulard. Youn kar ya ve etin k artlar altnda Fransz ve Ermeniler slahiyeye glkle ekilmilerdi.22 Maran kurtuluundan sonra sra Sleymanlya (Zeytun) gelmiti. Sleymanl eskiden beri Ermeni yerleim yeriydi. Sleymanl Ermenileri yzyllarca isyan halinde olmulard. Osmanl Devleti Sleymanl Ermenilerinin isyanlarn bastrmakta aciz kalm, Batl devletlerin bilhassa Fransann her ynyle desteklemeleri karsnda kesin sonu alamamt. Maran kurtuluundan sonra sra Ermenilerin isyanlarn srdrd Sleymanlya gelmiti. 1915 Sleymanl Emeni isyan bastrmaya alan Binba Sleyman Beyin ehit olmas zerine buraya Sleymanl ismi verilmiti. 27 Haziran 1921de Ermenilerin isyanlarn srdrdkleri Zeytun kuatlnca, 29 Haziran 1921 tarihinde gece karanlndan faydalanan Ermeniler Zeytunu boaltarak, gneye Fransz igal blgelerine kamlardr.23 Bylece Anadoluda son Ermeni isyan merkezide ele geirilmitir. Urfann anl Mcadelesi Urfa ehri de 24 Mart 1919 tarihinden nce ngilizlerin igaline uramtr. ngilizlerin igal srasnda Trk idaresine fazla mdahale etmemeleri, tahriklerden kanmalar sebebiyle nemli bir olay olmamtr. 15 Eyll 1919 tarihinde ngilizler ile Franszlar arasnda yaplan Suriye Antlamas sonucu ngiliz kuvvetleri Urfadan ekilmi ve ehir 30 Ekim 1919da Fransz igaline uramtr.24 Fransz kuvvetlerinin ancak yz kadar Fransz, geri kalann byk ksm ise Ermeni ve Mslman smrge askerlerinden oluuyordu. Mara, Antep ve Adanann igaline olduu kadar Urfann Franszlar tarafndan igaline Anadolunun her tarafndan tepkiler gelmitir. Fransz askeri yetkilileri

1390

igal ettikleri yerlerde taraf tutmadklarn amalarnn bar salamak olduunu bildirmilerdir. Ancak Franszlar Trk idaresine mdahaleye balamlardr. Silahl Ermenilerin halka kar kkrtc ve tahrik edici davranlar tepkiyle karlanm ve ehirde savunma hazrlklar balamtr. Jandarma Komutan Ali Rza Bey ile Belediye Bakan Hac Mustafa nderliinde kurulan, Urfa Mdafa- Hukuk Cemiyeti Franszlara kar mcadeleye girmitir. Franszlarn evredeki halka ynelik olarak baz airetler zerinde younlaan blclk faaliyeti baarl olamamtr. Yre halk birlik beraberlik iinde Franszlara kar tek vcut olmutur. Ali Saip Beyin bu konudaki almalar baarda etkili olmutur. Ali Saip Bey Mdafa- Hukuk Cemiyeti bakanlna getirilmitir. Ali Saip blge halk ve airet reislerine mektup yazarak Franszlara kar milli bir ayaklanma iin hazr olmalarn istemitir.25 ngilizlerin blgede yrtmeye alt blclk faaliyetleri bir sonu vermemitir. Aksine halk ngilizlerden sonra Franszlara kar da birlikte mcadele etmitir. Urfa yresindeki halk birlik iinde milli kuvvetleri oluturmasnda Namk Beyin rol byktr. Fransz igal glerine kar gerilla harbi uygulanmas dnlyordu. Bu amala Siverekte halkn katlm ile 3000 civarnda kuvvet toplanmtr. Ali Saip bu kuvvetlerle 7 ubat 1920de Karakpr kyne gelmi ve buradan, Franszlara uyarda bulunarak ehri 24 saat iinde terk etmeleri istenmi. Franszlar yetkililerden gelecek emre gre hareket edeceklerini bildirerek zaman kazanmaya almyorlar. Bunun zerine 8-9 ubat gecesi Urfaya giren Trk milli kuvvetleri Fransz kuvvetlerini kuattlar. 9 ubatta arpmalar balamtr. Mustafa Kemal Paann Urfa iin ngrd gerilla sava baaryla uygulanm yaral sonular dourmutur. Urfada balayan genel ayaklanmaya Suru ve Akakale civarndaki halk da katlm, byk kuvvet oluturmutur. Ancak savaanlarn dzenli birlik disiplininden uzak olmas hem kuatmay uzatm hem de kayplar verilmesine sebep olmutur. Urfa halk resmi kuvvet istemise de Franszlara sava amak anlamna gelecei dncesiyle stanbul hkmeti buna yanamamtr. Ali Saip Beyle halkn kararl tutumu zerine, Caraplustan bekledikleri yardm alamayan Franszlar, 8 Nisan 1920 gn mtareke yapmak ve baz artlarla ehri terk etmek istediklerini bildirmilerdir. Buna gre Ermenilerin can gvenlikleri salanacak, Urfada len Franszlarn mezarlarna sayg duyulacak, esirler geri verilecek ve Urfa ileri gelenlerinden bir grup gidecekleri yere kadar Franszlara elik edecekti. Bunun zerine Fransz kuvvetleri 11 Nisan 1920 sabah Urfay terk etmeye balamlardr. 5 ay 10 gn srm olan Fransz igali sona ermiti. Franszlar byk kayplara uramlard. Urfa halk Anadolunun dier ehirleri gibi hrriyet ve istiklaline sahip km gurur duyaca hakl baar elde etmiti. Bu mcadelenin sonucu olarak anl unvann almaya hak kazanm ve bu zaferin ansn yaatmak iin ehrin ismi anlurfa olarak deitirilmitir. Urfann kurtuluu lke iinde sevinle karlanrken Fransada geni yanklar uyandrmtr. Fransz basnnda yer alan Urfada ne aryorduk. Burada Fransz askerlerinin ii neydi? Bizde halk askerlerimize verilen angaryalardan habersizdir. Trkiyede bizi ilgilendirmeyen ilerle megul askerlerimiz bulunduunu halka gstermek iin, Urfa ve Marataki gibi olaylar gerek. Urfa ngilterenin kendi nfusuna ayrd Mezopotamyann gvenliini koruyucu bir yerdedir. Fransa bakas hesabna jandarma rol oynamamal. Marataki olaylardan sonra imdi Urfa olaylar, Fransada ok gzleri aacaktr. Bizim

1391

olmayan bir politika iin verecek tek adammz yoktur. nk Fransann kar ve gelenekleri Trk halk ile sava deil bar gerektirir.26 Bu ifadeleri tepkiler asndan olduu kadar Fransann blgeden ekili sebeplerini gstermesi asndan nemlidir. Urfada Franszlara kar elde edilen baar ngilizlerin blclk faaliyetlerine aldanmayan halkmza aittir. Antep Gazilerinin Savunmas Gneydou Anadolunun nemli yerleim yerlerinden olan Antep, Gney Cephesinde de nemli olaylarn gelitii yer olmutur. Antep igalci glerin Mondros Mtarekesinden sonra gz diktii stratejik adan nemli bir ehirdir. Antep btn Suriye ktasna hakim konumdadr. Kuzey-gney, dou-bat istikametinde yollarn kesitii noktadadr. Konum itibariyle jeopolitik bir neme sahip olan Antep 15 Ocak 1919da ngilizler tarafndan igal edilmitir.27 ngilizlerin geri ekilmesi sonucu 29 Ekim 1919 tarihinde de Franszlar tarafndan igal edilmitir. Fransz igal kuvvetleri bir duyuru yaynlayarak blgenin Osmanl Devleti tarafndan kendi himayelerine brakldn belirtmi ve herkesin emirlerine uymalarn istemitir. Fransz kuvvetlerinin yetersizlii sebebiyle bir Ermeni alay kurarak Trkleri sindirmeyi amalyordu.28 Fransz ve Ermeni askerlerinden cesaret bulan Ermeniler taknlklar yapyordu. Ermeni semtlerinde rastladklar Trkleri tehdit ediyor, onlara saldryorlard. Mustafa Kemal Paa Antep, Mara ve evresinin igalinin dnya kamuoyu nezrinde protesto edilmesini istemitir. 10 Kasm 1919da ehirde olaylar kmtr. Antep halk miting dzenleyerek igali protesto etmitir. 20 Ocak 1920de Mehmet Kamil, Ermeniler tarafndan ehit edilmi, bunun zerine halk tekilatlanmaya balamtr. 1895 ylnda Trklerin kurduu Maarifi Mahalliye Cemiyeti, Antep arpmalarnn balangcnda Cemiyet-i slamiye adnda faaliyet gstermi sonra Mdafa- Hukuk Cemiyetine dnmtr.29 Mdafa- Hukuk Cemiyetinin kuruluu ile ehirde Franszlara kar direni balam, 1 Nisan 1920de Franszlara kar Antep halk ayaklanmtr. Mara yolunu Franszlara kapatan Antep Mdafa- Hukuk Cemiyeti Katma ve Kilis tarafndan Antepe gelecek Fransz yardmn nlemek iin tedbir alm ve bu grevi slenen ahin Bey baarl faaliyetlerde bulunmutur. Tekilatn tamamlayan ahin Bey 1920 ubat aynda Kilis-Antep karayolunu kapatmt. Kilis-Antep yolunu geemeyen Franszlar Antep Mutasarrflndan ahin Beyin kuvvetlerinin yoldan ekilmesini istemitir. Bu istek zerine ahin Bey Fransz kumandanna u mektubu yazmtr: Kirli ayaklarnzn bast u topraklarn her zerresinde Trk kan vardr. Her bucanda bir atann mezar vardr. Eski zamanlardan beri Trkler bu topraklarda yaamaktadr. Trk bu topraklara, toprakta Trklere snd, kaynad. Sade siz deil btn dnya bir araya gelse, bizi bu topraklardan ayramaz. Sonra sen Trk esir yaamaz diye duymadn m? Namus ve hrriyet iin lme atlmak bize Austos ay scanda souk su imekten daha tatl gelir. Sizler can kymetli insanlarsnz. Bize atmaynz. Bir an evvel topraklarmzdan savuup gidiniz. Yoksa kyarz cannza! Franszlarn teklifi bylece reddedildi. Franszlar Kilis-Antep yolunu amak iin 26 Mart 1920de byk bir askeri birlikle Kilisten Antepe hareket etti. ahin Beyin idaresindeki kuvvetler, Kilis yolu

1392

zerindeki Elmal kpr civarnda mevzi almt. Franszlarn stn askeri kuvvetleri nnde sonuna kadar direnen ahin Bey ehit dmtr. Franszlar Kilis yolunu bylece atktan sonra Antepe girmi ehri kuatma altna almtr. 11 Austos 1920de balayan Fransz kuatmasna kar Antep halk kahramanca savamtr. Bir sonu alamayan Franszlar ilave kuvvetler alarak 21 Kasm 1920de ikinci kuatmay balatmtr. ok stn dman kuvvetlerine kar alk iinde savaan Antep halknn direnii Anadoluda dikkatli takip ediliyordu. Franszlara meydan okuyan bu direni zerine Byk Millet Meclisi 6 ubat 1921de kararl Antepin ismini Gaziantep olarak deitirmitir. 6-7 ubat gecesi Fransz kuatmas altndaki Antep gazileri bir k taarruzu yapma karar almtr. Harekatn ilk aamas baarl olmu ancak Fransz kuvvetleri toparlanarak yolu kapamlardr. Son durum zerine Gaziantep halk II. Kolordudan iae yardm ile silah ve cephane istemitir. Kolorduca buna imkan olmad, ehri savunan halkn, k harekat yapabilecei bildirilmitir. ehrin daryla balantsn kesen ve halk a susuz brakan Franszlar 8 ubat 1921de Gaziantepi ele geirmilerdir.30 10 ay 9 gn Fransz ve Ermeni kuvvetlerine kar direnen Gaziantep halk alk yznden teslim olmak zorunda kalmt. Bunun zerine Franszlar ehrin nemli yerlerini tekrar ele geirmitir. 21 Ekim 1921 tarihinde Franszlarla yaplan Ankara Antlamas zerine Gaziantep 25 Aralk 1921 tarihinde dman igalinden kurtulmutur. Adana ve evresinin Kurtuluu Fransz kuvvetleri 11 Aralk 1918de Drtyolu, 17 Aralk 1918de Mersini, 19 Aralk 1918de Tarsusu ve 21 Aralk 1918 tarihinde de Adanay igal ettiler. Fransz igali kuzeye doru genilemi Pozant, Ceyhan, Kozan, Osmaniye blgesini de iine almtr. galin balamasyla birlikte Adana ve havalisindeki halkn bir ksm blgenin kuzeyine doru Anadoluya ge balamtr. gali takiben Fransz yetkilileri isteklerini yerine getirmeyen mahalli ve mlki idare amirlerini grevden alm yerine Fransz ve Ermeni idareciler atamtr. Franszlarn Adana ve civarn smrgeletirmek iin balattklar igal zerine blge halk olay protesto etmitir. Fransz idareci ve askeri yetkililerin Ermeni komitecilerine alet olmas Ermenilere cesaret vermi ve olaylarn trmanmasna sebep olmutur. Fransz igalinden sonra blgeye Ermeni g balam ve Ermeni idaresi kurulmas ynnde faaliyetlere balamlardr. Fransz ve Ermenilerin yamalama ve saldr hareketlerine kar blgede tekilatlanma balamtr. ukurovada ilk olarak Karaisalda tekilat kurulmu ve ete sava ile Franszlara kar mcadele balatlmtr. stanbulda Klikyallar Cemiyeti kurularak, Franszlara kar mcadeleye destek verilmitir. Bu mcadeleyi ynlendirmek ve ynetmek zere blgeye askeri yetkililer gnderilmitir. Bunun sonucunda baarl mcadeleler verilmitir. Kavaklhan arpmalar, Fransz komutan Mnilein Toroslarda Kar Boaznda esir alnmas Franszlar zor durumda brakmtr. Bu arpmalar sonucu Franszlar nce 20 gnlk geici atekes antlamas talebinde bulunmutur. 28 Mays 1920de 20 gnlk atekes antlamasnn imzalanmas ile milli kuvvetleri dzenlemek, Fransz yetkililerine milli davay anlatmak, Byk Millet Meclisinin Trkiyenin gelecei zerinde sz syleyecek gerek ve tek makam olduunu gstermek frsatlar elde edilmi oldu. Bu olay askeri ynden olduu kadar, siyasi ynden de nemlidir. nk tilaf Devletlerinden biri olan Fransa, stanbul hkmetini bir tarafa

1393

brakp, henz resmen tanmad Trkiye Byk Millet Meclisi hkmeti ile grme yapm ve atekes antlamas imzalamtr. Her ne kadar bu antlama Zonguldakn Franszlar tarafndan igali ile bozulmu ise de bu gelime Trkiye Byk Millet Meclisi asndan nemlidir. Bu mtarekeden istenen sonu elde edilememiti. Fransa ngilterenin basklar karsnda mtarekenin birinci haftasnda Karadeniz Erelisine asker kartmakla atekesi bozmutur. Antlamann bozulmasndan sonra Ermeniler Adanann eitli semt ve kylerinde Trklere saldrmaya baladlar. Franszlar bu olay zerine 4 Temmuz 1920de ehirde sk ynetim ilan ettiler. 10 Temmuz 1920de Adanada kaka olay yaand. Franszlar Trkleri ge zorlamak amacyla Trk mahallelerini hedef alan ate sonucu, btn Adanallar silah sesleri arasnda evlerini, ilerini brakarak ge baladlar. Ermeniler Adanada Ermeni Devleti kurmak dncesiyle, Trkleri ge zorlamak hususunda Fransz komutan Bremondu tevik ediyorlard. Franszlar bu durumun Trk milli kuvvetlerini glendirecei endiesi ile halk ge zorlamaktan vazgemitir.31 Franszlarla Yreir ovasnda arpmalar meydana gelmitir. Adanann tahl ambar olan Yreir ovasnn, ayn zamanda Karata iskelesine etkisi dolaysyla igal kuvvetleri, milli kuvvetlerin bu blgeye gemesini nlemeye alyordu. Milli kuvvetler 26 Haziran 1920de Karata ele geirmilerse de arpmadan sonra Seyhan rmann batsna geri ekilmek zorunda kalmlardr. Bu arada Trk kuvvetleri 20-21 Haziran 1920de Kozan geri almlardr. Ermenilerin elinde bulunan Saimbeyli (Hain) 15-16 Ekim 1920de etin mcadeleden sonra teslim alnmtr. Mustafa Kemal Paa ve Fevzi Paa (akmak), 5 Austos 1920de cepheleri ziyaret etmek amacyla Pozantya gelmitir. Pozant Adana il merkezi haline getirilmi, 8 Ekim 1920de Pozant Kongresi yaplm ve baarnn salanmas iin birtakm kararlar alnmtr. Anadoluda tutunamayacan anlayan Fransa ise Trkiye ile barn kendi lehine olacan dnerek anlama yolunu gemitir. 20 Ekim 1920de imzalanan Ankara tilafnamesiyle 3 Kasm 1921de alnan bir kararla gal ve Boaltma Komisyonu kurulmutur. Trk kuvvetleri, 1 Aralk 1921 gn Adanann hkmet meydannda Fransz bayran indirerek Trk bayran ekmilerdir. Franszlarn Ankara tilafnamesi sonucu blgeyi tamamen boaltmalarndan sonra 5 Ocak 1922de Adana Fransz igalinden kurtulmutur. Gneydou Anadoluda Trk Zaferinin Sonucu; Ankara Antlamas Franszlarn Gney ve Gneydou Anadoluda Trklere kar srdrdkleri sava kendi i politikalarnda tepki almaya balamtr. Fransz kamuoyu her eye ramen savatan usanmt. Bir an nce asker ve para israfnn durmasn istiyordu. Bu tenkitler hakl temellere dayanyordu. ncelikle Franszlar bu blgeden sonu alnamayacan, harcanan abann ve askeri harcamalarn boa olduunun sylyorlard. Ayrca Kuzey Afrikadan getirdikleri birlikleri istedikleri gibi ynlendiremiyorlard. Fransa, Gneydou Anadoludaki Trk direniinin Kuzey Afrikadaki smrgelerine srama endiesini tayordu. Ayrca stanbulun ngilizler tarafndan igalinden dolay kendi menfaatlerinin zarara uradn dnen Fransa, bundan rahatszlk duyuyordu. Bu sebeplerle Fransa Trklerle uzlamann kendi karlarna daha uygun olacan dnyordu. Trk ordusu Sakaryada byk bir zafer kazanmt. Yunanllarn Sakaryadan geri atlmas, Trkiyenin yurt dndaki durumunun glenmesine yol amt.

1394

Franszlar daha bata, Bat Anadoluda Yunan igaline kar kmlar, Mustafa Kemal Paa tarafn tutmulard. Franszlarn bu davran, siyasi, ekonomik ve askeri olmak zere temel dnceye dayanyordu. Fransaya Trkiyede olduka geni mali ve kltrel ayrcalklar tannmt. Yunanllarn Anadoluya fazla yaylmalar Franszlara tannan bu ayrcalklar engelleyebilirdi. Fransa ngilizlerin Orta Douda glenmesinden rahatszlk duyuyor ve Lyod Georgeun Yunanllara verdii destein blgede g kazanma amacn gtt grlyordu. Franszlara gre ngilizlerin amac Trkiyeyi Hindistan zerinde bir kale olarak yeni bir Msr durumuna getirmekti. ngilizlerin slam dnyasnn anahtar olan hilafete ihtiyalar vard. Trkiye zerinde himaye kurabilmek iin, Trk milli hareketinin bastrlmasnn gereine inanyordu. Fransa Anadoluda ngiliz yaylmacln nlemenin yolunun Trk milli hareketinin baarsndan getiini dnyordu. te yandan Yunanllarn da Mttefiklerden yeterli yardm grmeden Trkleri dize getiremeyecekleri aka ortada idi. Mttefikler Yunanllara yardm salayacak durumda deildi. Askeri uzmanlar Yunanllarn Anadoluyu igalinin imkansz olduunu ileri srmlerdi. Sakarya Sava da bu grn doruluunu ortaya koymutu.32 Bunun yannda Fransa, Anadoludaki duruma ngiltereden daha gereki bir gzle bakyor ve Mttefiklerin Trkiyeye ar bir bar zorla kabul ettiremeyeceklerini anlam bulunuyordu. Fransz Babakan Briand, Fransz meclisinde yapt konumasnda, Sevr Antlamasnn ar artlar sebebiyle, Trklerin ulusal duygularnn canlandn belirtiyor ve yle diyordu; Fransada buna, Fransz ilerinde olursa vatanperverlik denir. Baka yerde ise kayna ayn olsa da ounlukla fanatizm denir. Gerekte ise vatanperver olduklarn savunan Trklerin bir ksm ar, fakat dierlerinin gereki istekleri vardr. Bu istekler vatanlarnn bamszl gibi ok doru bir histen kaynakland iin gerekten sayg ile karlanmaldr.33 Fransa bu yaklam dorultusunda, Franklin-Bouillionu Trk yetkilileri ile grme yapmak zere, 9 Haziran 1921de Ankaraya gndermitir. Franklin-Bouillion ile Mustafa Kemal arasndaki ilk resmi grme 13 Haziranda gerekleti. Mustafa Kemal grmelerin hareket noktasnn Misak- Milli olmasn istemitir. Franklin-Bouillion, Sevr Antlamasnn bir olup bitti olarak da olsa var olduunu syledikten sonra, Bekir Sami Bey ile Fransz Babakan Briardn Londrada yapt antlamann esas alnmasn istiyor ve Misak- Milliye aykr olan noktalar zerinde grme yaplmasn nermitir. Bu teklifinde hakl olduunu teyit etmek iin Londraya giden Trk delegesinin, Misak- Milliden bahsetmediini Misak- Millinin ve milli hareketin, deil Avrupada stanbuldu bile takdir edilmemi olduunu belirtti. Mustafa Kemal cevabnda; bir dost azndan kmasn istemediklerini sylemi ve Londraya giden Trk heyetinin bundan bahsetmemesinin verilen emre gre hareket edilmemesinden kaynaklandn, bu hatann Avrupa ve bilhassa Fransa kamuoyunda olumsuz etkiler dourduunu belirtmitir. Mustafa Kemal devamla, Avrupann Misak- Milliden haberdar olmamasna imkan yoktur. Avrupa Misak- Milli tabirlerini renmemi olabilir. Fakat senelerden beri kanmz dktmz gren Avrupa ve btn dnya bu mcadelenin neden ileri geldiini elbette dnmektedir. Misak- Milliden stanbulun haberdar olmadna dair aklama

1395

doru deildir. stanbul halk btn Anadoludaki halk gibi, milli harekete vakf ve onun taraftardr. Bunu bilmeyen ve tanmayan kiilerin says ok azdr ve ulusa bilinmektedir.34 Bunun zerine Franklin-Bouillion tekrar, Bekir Sami Beyin Londra Szlemesinde, Misak- Milli kararlar dna kamayacandan bahsetmediini syleyerek, grmelerin bu temele dayandrlmasnn gln ileri srmtr. Fransz kamuoyunun, Trk delegeleri nceden Misak- Milliden niin bahsetmediler de imdi yeni meseleler karyorlar diyeceini ifade etmitir. Sonuta Franklin-Bouillion, Misak-i Milliyi anladktan sonra, grmelere buna gre devam edilmesi esasn kabul etmitir. Grmeler gnlerce srmtr. ki devlet arasndaki antlama noktalarn belirlemek iin zamana ihtiya duymutur. I. ve II. nn Zaferinden sonra, baarnn daha byk bir zafer ile pekitirilmesi gerekiyordu. Baarlar Sakarya Zaferi ile pekitirilecek ve Sakarya Zaferinden 37 gn sonra antlama salanacakt. Bu gelimelerden sonra, Franklin-Bouillion 20 Eyll 1921de tekrar Ankaraya geldi. 24 Eyll 1921de Ankarada grmeler balamtr. Kapitlasyonlar kaldrlmadan ve Trkiye iin tam bamszlk kabul edilmeden bir antlamann mmkn olamayaca kesin olarak ifade edilmitir. Grmeler sonucunda 20 Ekim 1921de Ankara Antlamas imzaland. Ankara Antlamas ile Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, byk bir siyasi zafer kazanm oluyordu. Bu antlama ile Trklere kar kurulmu olan, ortak cephe yklmaya balyor ve Trkiyenin sava iinde olduu devletlerden birisi Ankara hkmetini resmen tanm oluyordu. Ayrca bu antlama ile Trk istekleri ilk defa Batl devletlerden biri tarafndan kabul edilmi bulunuyordu. 13 maddelik Ankara Antlamasna gre; Hatay ili hari bugnk Suriye snr tespit edilmi oluyordu. Antlama ile Fransa, igal etmi olduu Trk topraklarndan skenderun, Hatay hari, ekilmeyi kabul ediyor, skenderun ve Hatayda zel bir idare kurarak Trk kltrne hizmet etmeyi taahht ediyordu. Bunlardan baka Franszlar, iinde top, cephane ve daha baka sava malzemesi bulunan byk miktarda bir silah Trklere devrediyor ve ilerde daha fazlasn vereceklerini de gizlemiyordu. Ankara Antlamas Trk vatanndan zorla koparlmak istenen topraklarn kurtulmas yannda bu blgeyi savunmakta olan Trk kuvvetlerinin Bat cephesine gnderilmesi imkann da salam bulunuyordu.35 Antlamann imzalanmasndan sonra Fransann Trk topraklarn boaltmas 4 Kasmda balamtr. 1 Aralk 1921de bir Trk heyeti, Adanadaki resmi daireleri teslim almtr. 20 Aralk 1921de Fransa askerleri Adanadan ekilmi, 21 Aralkta da Trk kuvvetleri Adanaya girmitir. 25 Aralk 1921de Gaziantep kurtulmu, 5 Ocak 1922de ise Adana ve evresi tamam ile Trklerin eline gemitir. Ankara Antlamasnn imzalanmas zerine ngilizlerde tela balam, bu yzden Lord Curzon, adeta dehetle kark bir aknlk duymutu. Franszlarn yaptklar bu ii erefsizce bir davran diye niteleyen ngiliz diplomatlar vard. Fakat Franszlar Trklerle yaplan bu antlamann, Ankara hkmetinin tannmasna hizmet etmeyeceini ngilizlere bildirmilerdir. te yandan Franszlarla yaplan bu antlama, Rusyada da Ankarann Bat ile anlat fikrini uyandrmt. nk ngilizler antlamann gizli maddeleri bulunduunu iddia ediyordu.

1396

Ankara Antlamas daha ok Ermenileri rahatsz etmiti. Ermeniler Trklere yaptklar ktlklerin hesabnn sorulaca endiesi ile ukurovay terk ediyorlard. 1919-1921 yllarnda Fransz ve ngiliz kuvvetleri ile Mara, Antep, Urfa ve Adanada Trklere bask ve iddet uygulayan Ermeniler, Ankara Antlamasndan sonra, Franszlar tarafndan Suriye ve Lbnana tanmlard. Ermeni kaynaklarna gre, Ankara Antlamas ile ukurova ve evresinin Franszlar tarafndan boaltlmas srasnda 120.000den fazla Ermeni Suriyeye Lbnana, 30.000 kadar Ermeni de Kbrs, Msr ve stanbula g etmitir.36 kinci Ermeni g hareketi 1939da yaanmtr. Fransz mandas altnda kalm olan, Hatay sancann 1939 ylnda Trkiyeye katlmasndan sonra, Franszlar tarafndan 1919-1921 yllarnda ukurova, Erzin, Drtyol, skenderun, Belen, Krkhan ve Samanda ile evre kylere yerletirilen Ermenilerin byk bir ksm Suriyeye g etmilerdir.37 Bylece ukurova ve civarnda bir Ermenistan yaratma hayali iinde Franszlar tarafndan kullanlan Ermenilerin bu hayali ortadan kalkm oluyordu. Ankara Antlamas ile zel bir stat verilen Hatay daha sonra Anavatana katlmt. Franszlarn Gneydou Anadoluyu igal sebepleri smrgecilik emellerine dayal olup, ukurovay dokuma sanayiinde ihtiya duyulan, pamuk retim merkezi olarak dnmlerdir. Franszlar bu antlama ile gereki bir davranta bulunmulardr. Gneydou Anadolu blgesindeki igale son vererek, Orta Doudaki karlarn asl nemli noktasn oluturan Suriyede younlamaya balamlardr. Franszlar cephane ve sava malzemelerinden oluan byk bir silah stokunu Trkiyeye devretmilerdi. Bu da Trklerle Yunanllar arasndaki silah dengesinin Trkiye lehine dzeltilmesinde byk bir rol oynad. Trkiyenin Sakaryadaki zaferini onaylar nitelikte, zaferin hemen arkasndan imzalanan Ankara Antlamas Trkiyeye byk itibar salamtr. Trkiye, azimli ve sabrl politikas sayesinde, ilk kez Batl bir byk devlet tarafndan tannm ve stelik bunu milli karlarna en uygun koullar da elde etmitir.38 Milli Mcadelede Gney Cephesi Ankara Antlamas ile baarl bir ekilde sonulandrlm olup, snrlarmz dnda kalan Hatay, 1939 ylnda Anavatana kavumutur. 1 2 3 Arnold Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey, London, 1923, s. 41. Haron Armstrong, Trkiye Nasl Dodu, stanbul, 1928, s. 72. Tevfik Byklolu, Trk stiklal Harbi I, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara, 1962, s.

62-82; Trk stiklal Harbi, Cilt IV, Gney CephesiAnkara, 1966, s. 37-38. 4 Gotthart Jeaschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara, 1970, Cilt I, s. 64; Gotthart

Jeaschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1971, s. 46, Bu kaynakta antlama Paris Uzlamas olarak gemektedir. 5 Eduord Bremond, La Cilicie en 1919-1920, Revue des Etudes Armeniennes(1921)den

ayr basm, Paris 1921, s. 28.

1397

6 s. 120. 7

Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu 1919-1922, Ankara, 1975, 1998,

Yaar Akbyk, XX. Yzyln Balarnda Orta Douda Fransz, ngiliz Rekabeti ve Trkiye,

Milli Kltr, say 66, Eyll 1989, s. 21. 8 s. 268. 9 Mim Kemal ke, ngilterenin Gneydou Anadolu Siyaseti ve Binba E. W. C. Noelin Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara, 1966, cilt I,

Faaliyetleri (1919) Ankara, 1998, s. 29. 10 Yaar Akbyk, Kurutulu Savanda Gneydou Anadoluda Blclk Faaliyetlerine

Kar Tepkiler, XII. Tarih Kongresi, 12-16 Eyll 1994, Ankara. 11 12 13 Selahattin Tansel. Mondrostan Mudanyaya Kadar, Ankara, 1977. s. 219. Tansel a.g.e. Cilt III. s. 198. Hsamettin Karada, stiklal Harbinde Mara, Mersin, 1943, s. 5; Adil Badatllar,

Uzunoluk stiklal Harbinde Kahramanmara, 1974, s. 25. 14 St mam Maran kurtuluundan sonra kaledeki topun idaresine grevlendirilmitir.

Kalede top at srasnda barutun alev almas sonucu yanm ve 25 Kasm 1922de vefat etmitir. Hsamettin Karada, stiklal Harbinde Mara, s. 12. 15 16 Yaar Akbyk, Milli Mcadelede Gney Cephesi (Mara), Ankara 1990, s. 124. Ltfi Ouzcan, Milli Mcadelede Gney Blgesinde Bayrak ve Bayrak zlemi, Mersin

1966, s. 13. 17 18 19 20 21 22 Burhan Cahit, Gazinin Drt Svarisi stanbul, 1932, s. 24. Yahya Akyz a.g.e., s. 124. Hakimiyeti Milliye Gazetesi, 5 Temmuz 1336 (1920), s. 43. Yahya Akyz. a.g.e., s. 124. Osman Olcay, Sevr Antlamasna Doru, Ankara, 1981, s. 230. Yaar Akbyk, Maran gali Srasnda Fransz-Ermeni Mnasebetleri, Askeri Tarih

Blteni, Austos 1989, s. 27. 23 Yaar Akbyk, Ariv Belgeleri Inda Zeytun Ermeni Meselesinin Halli, Belleten, Cilt LIV.

Nisan 1990. s. 209.

1398

24 25 26 27 28 29 30 31

E. Bremond, La Cilicie en 1919-1920, Paris, 1921, s. 39. Ali Saip Ursava, Klikya Savalar ve Urfann Kurtulu Mcadelesi, stanbul, 1340, s. 63. Akyz a.g.e. s. 123. A. Hulki Saral, Trk stiklal Harbi Gney Cephesi, IV, Ankara, 1996, s. 49. Kl Ali, Kl Ali Hatralarn Anlatyor, stanbul, 1995, s. 25. Ali Nadi nler, Gaziantep Savunmas, stanbul, 1969, s. 21. Tansel, a.g.e., C. I, s. 62. Kasm Ener, ukurova Kurtulu Savanda Adana Cephesi, Ankara, 1996, s. 149 Kemal

elik, Milli Mcadelemde Adana ve Havalisi (1918-1922) Ankara, 1999, s. 405. 32 33 34 35 102. 36 37 38 hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ankara 1984, s. 421. Mehmet Tekin, Hatay Tarihi, Antakya, 1993, s. 244. Kinross, a.g.e., s. 338. Lord Kinross. Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul, 1994, s. 336. Akyz a.g.e., s. 145. Atatrk a.g.e., Cilt II., s. 136. Abdlahat Akin, Atatrkn D Politika lkeleri ve Diplomasisi, Ksm I. stanbul 1964, s.

1399

Mill Mcadele'de Gaziantep / Yrd. Do. Dr. Ayhan ztrk [s.820-829]

Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye A. ngiliz gali Devri Birinci Dnya Savandan sonra imzalanan Mondros Mtarekesiyle, tilf Devletleri, hibir hakka dayanmayan ve Trk milletini z yurdunda kle yapmak emeliyle vahi aknlarna baladlar. ngiltere, Fransaya kar pazarlk konusu olarak ellerinde bulundurmak amacyla, petrol sahas Musul Vilayeti ile birlikte Kilis, Cerablus, Birecik, Urfa, Mara ve Antepi igal etmeyi tasarlyordu.1 Mondros Mtarekesi Antep Sancan Trk hakimiyetine brakyordu. Bununla beraber muahedenin 7. maddesi de itia halinde emniyetlerini temin iin icap eden yerlere asker sevk ederek igal etmek hakkn tilaf Devletlerine veriyordu. ngilizler ok miktarda svariyi iyi artlar altnda iskan ettirebilmek iin iskan mntkasn geniletmek istediler.2 Bu maksad temin iin de ad geen yedinci maddeye dayanarak 17 Aralk 1918 tarihinde Antepe girdiler.3 Sadece klamak ve yalnz iaelerinin temini maksadyla! Antepe kadar gelme zahmetine katlanan ngilizlere kar herhangi bir tepkinin gsterilmemesi, hatta gereken kolayln salanmas zerine ngilizler kuvvetlerini gnden gne artrmaya baladlar.4 Bu durum memurlarn ve aydnlarn endielenmesine sebep oluyorsa da, halk kukulandrmamak ve heyecana sebebiyet vermemek iin ses karmyorlard. 1919 senesi Ocak ayna kadar ngilizler tarafndan henz kimseye saldrlmam ve bir eye mdahale edilmemiti. 15 Ocak 1919 tarihinden itibaren durum birden bire deiti, ngilizler tarafndan telsiz telgraf haberlemesine balanarak telgrafhaneye sansr konuldu. Hkmet resmi ifresi derhal yasakland. Resmi ve gayri resmi haberlemenin sansre tabi bulunduu tebli olundu. Bylece Antep 15 Ocak 1919 tarihinde ngilizler tarafndan resmen igal edilmi oluyordu.5 ngiliz igaliyle birlikte sava srasnda tehcir edilen Ermeniler ehre geri gelmeye baladlar. Bunlara, ilerinden Sivastan, Kayseriden ve dier illerden Suriyeye srlm olup yerlerine dnemeyen Ermeniler de katldlar.6 ngiliz mfreze kumandan hergn birka defa hkmet konana gelerek, memlekete dnmekte olan Ermenilerin yerletirilmesi, iaeleri ve rahatlarnn salanmas hakknda emirler veriyor ve dairelere tenkit ve tebligatta bulunuyordu. Ermenilerin gsterdikleri evler, gerek kendi mlk olsun ve gerek bakalarna ait bulunsun hemen boalttrlyordu.7 ngilizler maiyetlerinde istihdam ettikleri, Ermeni tercmanlarnn zellikle Antepli

tercmanlarnn tahrik ve teviki ile Trklere kar kin, nefret ve dmanlklarn gnden gne artrdlar. Bundan istifade eden Ermeniler de rast geldikleri yerlerde Trkleri tahrik ediyor ve hatta hakarette bulunuyorlard. Bu konuda yaplan mracaatlar bir netice vermedi.8 23 Ocak 1919 Perembe gn hkmet kona ngilizler tarafndan basld. ngilizler, kolej mdr Mr. Meryl9 ile birlikte Mutasarrf Celal Beyle grerek memleketin ileri gelenlerinin toplanmasn istediler. Antep ileri gelenleri, aydnlar, hkmet kona nnde bekleyen otomobillere bindirilerek ngilizlerin

1400

karargh olan Amerikan Kolejine gtrdler. Karargahta yaplan sorgulamalarnda, Birinci Dnya Sava srasnda Ermenilere zulm ettikleri, tehcir esnasnda kt muamelelerde bulunduklar ve Ermenilerin pek ok eya vesairesini alarak bu yzden mhim bir servet elde ettikleri bahanesiyle sulu bulunarak tutuklanp, Halep zerinden Msra gnderildiler.10 Her ne kadar tutuklanan ahslarn muhakeme edilmek zere hkmete teslimleri talep ve srar edilmi ise de etkili olunamam ve hkmet kona makinal tfekler ile silahlandrlm bir blk ngiliz askeri ile sarlarak harp ve Ermeni tehciri hakknda mevcut evrak ve vesikayla dolu bir uval zorla alp gtrmlerdir.11 8 Mart 1919da ngilizler tarafndan skynetim ilan edilerek halkn silah ve cephane bulunduramayaca, ateli ve kesici her tr silahn 9 Mart 1919 gn leden sonraya kadar teslim etmeleri istendi. Lzum grdkler takdirde evlerin aranaca, yannda silah bulunduranlarn ngiliz subaylarndan oluan sava divannda yarglanp azami ceza olarak yz altn cezay nakd ile beraber idamna karar verilecei bildirildi.12 Ertesi gn ngilizler ehrin muhtelif yerlerine makinal tfekler kurarak, halk tehditle, silahlarn teslimini istediler. Halk bu tedhi karsnda elinde bulunan btn ateli ve kesici silahlar o gn akama kadar ngilizlere teslim ettiler. Teslim edilen silahlar 14 arabayla tanm, halkn elinde bir fiek bile kalmamt.13 Halkn silahlarnn toplanmas Ermenilerin katliam yapmasna zemin hazrlamak demekti.14 Amerikan Koleji Mdr Mr. Merylin Antepte daha 26.000 silah bulunduunu ve teslim edilen silahlarn, ancak drtte bir olduunu ngilizlere tekrar haber vermesi zerine ngilizler 15 Martta ikinci bir beyanname yaynladlar.15 Ermenilerde binlerce silah mevcut iken bunlardan bir tek silah alnmamt. 17 Marttan itibaren ehrin btn iyerleri kapattrlm, camilerde ibadet hizmetlerinin dnda btn toplantlar yasaklanmt. 15 gn devam eden yasaklardan sonra 30 Martta yaynlanan nc beyanname ile 31 Marttan itibaren sokaa kma yasa kaldrld.16 Nisan ayndan itibaren Antepteki ngilizlerin basks yar yarya azald, dkkanlar tamamen ald.17 Ermenilerin tahriki ile yaplan bu bask hareketleri arttka halkta malubiyetin verdii yeis ve ftur, geveklik yava yava azalyor yerine direnme hisleri uyanyordu. ngilizler, Trklerin iyi niyetli tutumlar ve duygularndaki deiiklii grdke muamelelerini deitiriyor, Ermenilerin fesat ve tahriklerini dinlemiyorlard. Hintli Mslman askerler vastasyla mnasebetlerini dzeltmeye altlar. ngilizler, Suriye tilafnamesi gereince Antep, Urfa, Mara, Musuldan vazgemeleri art ile Franszlara brakarak tahliye ettiler. Fransz Albay Saint Marie 28 Ekim 1919 gn Ermeniler tarafndan muhteem bir surette bando-mzka ile karland.18 Antepteki Ermeniler Fransz ordusuna gnll yazlmak iin hazrlk yapmaktaydlar.19 28 Ekim gnne kadar elliden fazla Ermeni Franszlar tarafndan gnll olarak kaydedildi.20 29 Ekim 1919da Fransz frkas Antepe girdi ve saysz bayrak, iek tayan Ermeni ahalisinin sevgi ve sevinleriyle karland. Bu gsterilerin sebebi Fransz ktalar arasnda bir Ermeni taburunun bulunmas idi.21 Daha nce etecilik yaparken firar etmi olan Ermeniler, lejyonlar halinde Adanada toplanmlar ve Franszlar tarafndan Urfa, Antep ve Mara taraflarna gnderilerek Trklere kar

1401

zulmlerde bulundular. Bu Ermeni lejyonlar gya balam olduklar mezalimi bitirdikten sonra, Elbistan zerinden Sivasa ve Urfa zerinden Diyarbakra saldracaklard.22 Ermenistan hlyasn gerekletirmek iin de Antepe Ermeni gmenler getirildi.23 B. Fransz gali Devri 5 Kasm 1919da son ngiliz birlikleri Antepten ekilirken, Fransz birlikleri Ermenilerin takn gsterileri arasnda ngilizlerin braktklar yerleri igal ettiler. Franszlarn mevcut kuvvetleri istihdam etmek iin Ermeni milli alaylarn tekil etmeleri Trkleri daha fazla rencide etmi, husumetin bymesine neden olmutu.24 galle birlikte Ermeniler hcuma ve Mslman ahaliye tecavze baladlar.25 5 Kasm Cuma gn ayann tozuyla, bir Ermeni tercmanla ehre inen bir Fransz subay Akyol Karakolunun nnden geerken binaya ekilen Trk Bayran orada bulunan polise zorla indirtti. Bunun zerine halk derhal harekete geti. Zorla da olsa Trk Bayran indiren polis grevden alnd. Bu irkin hareket Franszlar nezdinde protesto edildi.26 Trk halknn mracaat zerine yersiz iddet gsteren Fransz komutan bu kez resm daireler zerine Trk Bayra ekilmesini yasaklad.27 Hibir zaman uygulanmayacak bu tebli Trklerin igale kar duyduklar nefreti bsbtn artrd. Franszlara ve Ermeni askerlere gvenen yerli Ermeniler gn getike taknlklarn artryor, Ermeni semtlerinde rastladklar Trkleri tehdit ediyor, dvyor, hakaret ediyorlard. Trkler bu taknlklar her defasnda protesto ediyor ve Ermeni askerlerin deitirilmesini istiyorlard.28 Nihayet bu fazla direni karsnda Franszlar bu Ermeni taburundan bir ksmn Cezayirli askerlerle deitirdiklerini bildirdiler. Ancak, bu bir oyalamadan baka bir ey deildi. Gene Ermeni askerleri Antepte kalm ellerinden gelen ktl yapmakta devam etmilerdir.29 10 Kasmda sokaktan geen bir Trk, Ermeni askerlerin tecavzne urad. Tecavz nlemek isteyen polisler silahla tehdit edildi. Ermeni askerleri Adanada yaptklarn Antepte de tatbik etmeye baladlar. 25 Kasmda Trk Jandarma erlerine Franszlar tarafndan maa zamm yaplaca igal komutanl tarafndan Mutasarrfla bildirildi. Teklif i ilerimize mdahale ve hakimiyet hakkmza tecavz niteliinde olduu aklanarak reddedildi.30 Bu notada ayrca Fransz igalindeki binalara Fransz bayra ekilmesinin Trk hakimiyetine indirilmek istenen bir darbe olduu belirtilerek protesto edildi. 30 Kasmda igal komutanlnn Trk Jandarma ve polislerinin Fransz memurlarn emrine verilmesi iin mutasarrfla verdii tebligat tepki ile karland.31 9 Aralk 1919da Franszlarn 315. Piyade Tugay Kumandan General Querrette Antepe gelerek Dou mntkas kumandanln zerine alm, kararghn burada kurmutu. 13 Aralkta yaynlad beyannameyle blgenin Fransa himayesine verildiini, Osmanl lkesinde kanunlara riayet edecek ve ettireceklerini, namuslu olanlar Fransa tarafna gesin diyordu.32

1402

Bu arada Ermeni taknlklar da devam ediyordu. Kundaklk suundan dolay tevkif edilen Ermeni delikanls Fransz albayn talep ve tehdidi zerine Franszlara teslim edildi.33 Bylece Franszlar mahkemenin istiklaline de tecavz etmi oluyorlard. Antepte askerlik ubesi efradna ekmek piirilen frnn st kat ve baz odalar Franszlarn srar zerine kendilerine verilmi iken alttaki iki odadan birisini de istemiler, ube reisi frnn muattal kalmamas iin bu odalara iliilmemesini bir yaz ile istemiti. Bu yazya hi cevap verilmemi ve 29 Aralk 1919 gn akam zeri maiyetinde birka asker olduu halde bir Fransz subay dmanca tavrla frna gelmi, zahire konulan kilitli oda kaplarn krm, frnda alan efrada hakaretle dar atmak suretiyle frn tamamen gasp etmilerdi. Zahirenin bir ksm da ziyan edilmitir.34 Bu hadiseler Franszlarn tatl szlerine ramen blgeyi igallerinde takip ettikleri siyaset ve gayeyi gzel ifade etmektedir. Fransz igali ile balayan Ermeni taknlklar, Trklere yaplan zulm ve hakaretler, Trk kadnlarna yaplan tecavzler Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yldrm hzyla gelimesini salam ve silahl direnmenin zeminini hazrlamtr. Fransz ve Ermenilerin tutumlar halk canndan usandrmt. Her neye mal olursa olsun silahl bir direnmeye manen hazrlanlmt. Heyet-i Merkeziye elemanlarnn almalar neticesi hemen hemen Trklerin tamam cemiyete ye olmulard. Heyet-i Merkeziye silahl bir atmaya hazrlanyor, yelerinin maddi yardmlaryla ihtiyalarn karlamaya alyordu. Bu abalar sayesinde 1919 Aralk ay, Trklerin Antepte Fransz igal kuvvetleri ve Ermenilere hakimiyetlerini teesss ettii ay olmutur (49).35 30 Aralkta Antep sayl gnlerinden birini yaad. Osmanl istikllinin (stikll-i Osmaniye) yl dnm mnasebetiyle Trklerin her zaman hr yaadklarn ifade eden iyi bir program dahilinde btn esnaf ve yre halknn katld fevkalade bir merasim yapld.36 Antep ahalisi han, maaza ve dkkanlarn kapatarak Osmanl sancaklaryla donatmlard.37 O gne kadar bu yl dnm hi bir zaman kutlanm deildi. Tekilatn iyice dzenlemi ve il dahilinde iyice rgtlenmi, kuvvetlenmi olan Heyet-i Merkeziye bu yl dnmn vesile yaparak Fransz ve Ermenilere kar bir gvde gsterisi yapmay kararlatrmt. Belediye nnde yaplan 10.000 kiinin katld byk mitingde istikll ve hrriyet hakknda hararetli nutuklar okundu. Daha sonra yaplan gsteri yry akama doru tamamland.38 Antep, Urfa, Mara tekilatnn gnden gne kendini gstermesi Adanadaki Franszlar dndrmee balad. Pek nemli olan u gnlerde millet birliini muhafaza, azim ve imann takviye etmeye devam ettike mill istikll kurtulacaktr diyordu Mustafa Kemal.39 Bu durum karsnda Fransz komutan Antepteki kuvvetlerini takviyeye balad. Bu takviyelerin gelii her seferinde Trkler tarafndan iddetle protesto edilmekteydi.40 Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti tekilatlanmasn sratli bir ekilde tamamlam, gn getike kylere varncaya kadar dal budak salmaya balamt. Artk Franszlara kar koyabilecek bir kuvvet vcut bulmu oluyordu.41 Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paa,

1403

Franszlara kar bir an nce harekete geilmesi ve gerekletirilecek olan gerilla harbinin yapl tarz hakknda ilgili birliklere talimat gnderdi.42 Mustafa Kemal Paa, tli cephe olan Gney Cephesindeki mstevli devletlerin kuvvetlerine kar orduyla deil, halkla savamay tercih etmiti. Yzyl nce Halk Sava adn alan bu sava, aslnda gerilla savann bir parasdr, fakat Mill Mcadelede Gney Cephesinde halk gerilla sava deil tam anlamyla halk sava yapmtr. Halk aka silahlanm ve igal edilen kentlerini, bayran savunmutur.43 Antepliler Franszlara kar giriecekleri mcadeleyi tayin iin Krkzade Ahmet Efendinin evinde yaptklar toplantda, Yarbay rfan Beyin Ermeni mahallelerinin Fransz ordugh tarafnda olmas, ehir iinde silah patlatlacak olursa Ermeniler zaten mtemayil olduklar Fransz tarafna geecekleri, Franszlarn ehrin yarsn ve bilhassa hakim ksmn kolaylkla elerine geirecekleri ve on binlere varan Ermeni efradndan istedikleri gibi istifade edecekleri hususundaki grleri Fransz-Ermeni ibirliinden endie edildiini gstermektedir. Bu nedenle de ehirde skunun muhafazasna ve mcadelenin ehir dnda yaplmasna karar verilecek, icraata geilecektir.44 Maraa yardm iin Antepten gnderilen Fransz mfrezesi, 12/13 Ocak 1920 gecesi Araptar kyne vard geceyi orada geirmek, konak mahalli, erzak vesaire tedarik maksadyla zulme baladlar. zellikle Fransz elbisesi giymi olan paral Ermeni askerleri evlerin kaplarn krarak mal ve rza sarkntla balaynca kyller etraf kylere ve dalara kamaa, o gece dalarda barnarak k mevsiminin iddetinden ate yakmaa mecbur oldular. 13 Ocak 1920 gn Fransz mfrezesi ile evreden gelen kyller ve eteler arasnda iddetli atma yaanm, 60 Fransz askeri ldrlmtr. Fransz komutann istei zerine yaplan incelemede hadiseye Franszlarn sebep olduu anlalmtr.45 20 Ocakta Temen Feni kumandasnda, bir svari takm, bir ksm piyade korumasnda, Antepten Maraa hareket eden bir ikmal kolu, Karabykl Kynden Tulhum ovasna inildii yerde Karaylan etesi tarafndan baskna urad. Baskn o kadar ani oldu ki, Franszlar silah patlamaya vakit bulamadan imha edildi ve btn arabalar, silah ve erzak ele geirildi.46 ehirde Trklerin direnii, Ermeni ve Fransz taknlklarna iddetle kar koyular iki taraf arasnda gerginlii artryordu. Zahire ve gda maddelerini ellerinde tutan Trkler, Fransz ve Ermenilere bu maddelerin satn kstlar. Franszlarn Direki Pazarndan direk ve kereste almalar, dikkat ekiyordu. Az bir aratrma neticesinde Franszlarn direk ve keresteleri tahkimatta kullandklar anlalnca bunlarn sat da durduruldu. Bu durum zaten gergin olan havay bsbtn elektriklendirdi. Silahl bir atma ncesinde bulunulduu anlalyordu. Bu durum Trk mahallelerinde oturan Ermenilerin, Ermeni mahallelerine, Ermeni mahallelerinde oturan Trklerin de Trk mahallelerine tanmalarna sebep oldu. 21 Ocak 1920 akama doru askeri frnn nnden on be-on alt yalarnda olu ile gemekte olan Trk kadnna frndaki iki Fransz askeri ylk bir eda ile tecavz etmek maksadyla peesini

1404

amak istemilerdi. Mehmet Kamil anasn savunmak iin Franszlara tala hcum etmi ve iki bedhah tarafndan snglenerek ehit edilmiti. Kadnn feryadna koan civardaki Trklerin hcumu karsnda katil askerler frna snarak kurtulmulard. Bu alaka davran ehirde bomba gibi patlad, halk galeyana geldi, btn dkkanlar kapatld. ehirde muazzam bir cenaze treni dzenlendi. Fransz igal kumandanlna iddetli protestolar yadrld.47 Albay Saint Marie, taziyede bulunduysa da hadise bununla yatmad, dkkanlar kapal kald. Trk genleri Franszlara hcum edilmesini istiyorlard. Heyet-i Merkeziyenin telkinleri ve Franszlarn oyalayc, yumuak tutumlaryla durum dzeldi. Franszlar balangta Anteplilerden aktan aa pasif kar koyma gryorlard. Antepliler ve kylleri, kaldlar.48 Franszlar ikmallerini Antep-Kilis yoluyla yaptklarndan Heyet-i Merkeziye Antepe gelecek yardmlar nlemek iin yolu tekil edilen mfrezelerle mdafaa iin tedbirler ald. Kilis yolu Kuvay Milliye komutanlna getirilen ahin Bey, 28 Mart 1920de Elmal Kprsnde ehit edildii ana kadar bu grevi baaryla yrtt. Antepteki garnizonlarna erzak getiren Fransz nakliye kolu artk bir direnme karsnda kalmadklarndan 28 Mart akam Antepe girdi. Fransz kuvvetlerinin Antepe girii, Ermeniler tarafndan byk bir sevinle karlanm ve gsteriler yapmalarna sebep olmutu.49 ahin Beyin ehit olmas ve Trk kuvvetlerinin yenilgiye uramas Anteplileri ok zmt. Fakat bu srada Kl Ali Beyin Antepe gelii, Anteplilerin moralini ykseltti. Mustafa Kemalin emri zerine Sivastan hareketle Elbistan, Pazarck ve oradan da Maraa gelmi olan Kl Ali Bey, Antep Heyet-i Merkeziyesinin istei zerine Mustafa Kemal tarafndan Maratan Antepe gnderildi.50 Kl Ali Beyin Maratan Antepe geliiyle Antepliler moral buldu. Nisan ay bandan itibaren de ehirde savalar balad. Kl Ali Bey, Franszlarla birlikte hareket eden Ermenileri uyarmak ve Fransz emellerine hizmet etmekten vazgeirmek iin 6 Nisan 1920de Ermeni Millet Meclisine gnderdii haberde: Antep vatann ayrlmaz bir parasdr. Buray istila eden dmanla arpmann, Sivas ve Erzurum Kongrelerinin kararlarndan olduunu, halkta grlen birlemenin de bunu ispat ettiini, Trklerin yalnz Franszlar dman olarak grdklerini, 600 senelik vatandalk ayaklar altna alnarak Trk-Fransz mcadelesine yabanclarn karmayp tarafsz kalmalarn bildirdi. Ermeni Millet Meclisindeki yal yeler, Trklerle anlamak istedikleri halde genler bir trl anlamak istememi, Ya Ermenistan, ya mezaristan teranesiyle dmanlkta inat ve srar etmilerdir.51 Antep mdafaas mddetince Franszlarla ibirliini srdren Ermeniler, bulunduklar mahallelerinden Trkleri ate altnda tutmular, mahallelerinden Trklerin gemelerine msaade etmemilerdir.52 l Nisan 1920 balarndan beri Antepte geen olaylar ve Fransz ktalarnn Mill Kuvvetler tarafndan kuatlmas zerine, Franszlar durumu dzeltmek iin takviye ktalar gndermek ihtiyacn duydular. Bu amala Cerab-lusda Albay Normand komutasnda takviyeli bir alay kuvvetin 15 Nisan 1920 gn Nizip yolu ile Antepe doru yola karlaca,53 Nizip Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Franszlara ve Ermenilere tahl, kereste satmyorlard. Antepten erzak tedarik edemeyeceklerine anlayan Franszlar yiyecek maddelerini dier blgelerden getirmek zorunda

1405

tarafndan Antepe bildirildi. Bunun zerine Kl Ali Bey Antepteki cephelere bir miktar asker brakarak geri kalan ile Norman kuvvetlerini ehre sokmamak zere hemen hareket etti.54 16 Nisanda Kl Ali Bey kendi mfrezesi, Yldrm Taburunun iki bl, kyl ve ehirli mcahitlerden kurulu bir kuvvetle Babilge srtlarnda dman karlad. Dmann muntazam birlikleri, say stnl ve fevkalade ate kudreti karsnda uzaktan taciz hareketinden baka bir ey yapamad.55 17 Nisanda Albay Debiuvre komutasnda iki tabur piyade, bir batarya ve bir erzak koluyla Kilisten Antepe gelerek ehri batdan, Azaz Yokuu, Batal Hyk, ifti Garafndan evirerek kuatmay tamamlam oldu (122).56 2 Mays 1920 gn Fransz cephesine taarruzla akama yakn Franszlar yeniden kuatma altna alnd.57 Franszlar, Suriye ve Adana blgesini igal ettikten sonra, Adana blgesinde, Trk kuvvetleri tarafndan ok g durumlara drld. Marata ve Urfada yenilgiye uratlan Franszlar, buralardan ekilmek mecburiyetinde kaldlar. Antepte ok ciddi direnmeler karsnda g durumlara dtler. Toroslar ve Adana ovasnda Kuvay-i Milliyenin basknlar Franszlara ar kayplar verdirmi ve Pozantda kuatlan Fransz taburu ekilmek zorunda kalnca yolda baskna uram ve esir edilmiti. Suriye blgesinde halk arasndaki honutsuzluklar, zaman zaman ve yer yer kan kargaalklar Franszlar burada zor duruma drmt. Esasen Birinci Dnya Harbinin en ar ykn tam ve savatan usanm Fransz milleti sava tarafls olmayan bir tutum taknm ve 1919da Sovyet Rusyaya kar Basarabyada savaan Fransz kolordusunda bu hal ak olarak grlmt. Fransz kamuoyu da Anadoludaki hkmetin ve Mill Mcadelenin gcn kabullenmi olarak Anadolu Hkmeti ile irtibata geilmesini arzu ediyordu. Fransada kan L nfermetion Gazetesi Anadolu Hkmeti ile dorudan doruya ilikide bulunmalarn neriyordu.58 Bunlardan baka birok siyasi konularda ve zellikle Ren Havzas sorununda Franszlar ile ngilizler arasnda anlalmazlklar ba gstermi olduundan ngilizleri, Fransz karlarna daha elverili bir durum almaya zorlamak gayesiyle henz kurulmu olan Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti ile temas ve grme lzumunu duymulard.59 Fransz Cumhuriyeti Yksek Komiseri General Gouraud, M, Robert de Caix bakanlnda bir heyeti Mustafa Kemal Paa ile grmeler yapmak zere Ankaraya gnderdi. Yaplan grmelerde karlatrlan esaslar, M. Robert de Caix tarafndan General Gourauda telgrafla bildirildi. Telgrafta; Cevabnz Mustafa Kemal Paaya bildirmek zere bekliyorum. Mteakiben Mustafa Kemal Paa ile kati itilafmz size telgrafla bildireceim. deniyordu. 28 Maysta Ankaradan mutasarrfla ve Kuvay- Milliye Kumandanlna gelen telgrafta, 30 Maysta balayp 18 Haziranda bitmek zere Franszlarla bir mtareke yapld bildirildi.60

1406

Mtareke hkmlerinin Antep, Mara ve Urfa ile ilgili olan taraflarn Fransz Generali De Lamothela grmek, dzenlemek ve tatbik etmek zere Antep Askerlik ubesi Reisi Yarbay rfan Bey grevlendirildi.61 Mustafa Kemal Paa 28/29 Mays 1920 tarihli telgrafla rfan Beye vazifelerini bildirdi.62 Grmeler neticesinde De Lamothe Antep igal kumandan Abadiye ayn sekizi leden evvel Ermeni mahallesindeki kuvvetlerini ekmesini emreder.63 16 Haziran 1920 tarihine kadar yaplan grmeler ve yazmalar neticesinde 17 Haziranda bir anlama imzalanr.64 Mtarekeden sonra 29 Temmuz 1920 tarihinde yaplan ilk Trk mcahitlerinin cesurane saldrlarna ramen, baarl bir ekilde sonulandrlamamt.65 Suriyedeki durumlar ksmen dzelen Franszlar, Antepteki Trk kuvvetlerini atarak buray igal etmek istiyorlard. Bunun iin Albay Andrea komutasnda bir kuvvet gnderilerek Antepi takviye etmek istediler.66 11 Austos leye kadar sren savalar sonunda ehir stn kuvvetler tarafndan tamamen sarlmt.67 Franszlar, Antep dolaylarnda olduka fazla kta bulundurmalarna ve ehir dndaki Trk kuvvetlerine taarruz etmelerine ramen, ehir iindeki kuvvetlere taarruzdan kanmlar ve topu, piyade atei altnda bulundurmakla yetinmilerdi. Dmana gre ok zayf olan silhl mevcudu, her taraf cephe haline gelen ehrin Trk kesimini savunmaya yetmeyecek kadar azd, Mntka Komutan irfan Bey ehir dnda kaldndan bir kumandana da ihtiya vard. Byle en kritik, tehlikeli bir zamanda ehrin komutansz kalmas mmkn olmadndan Mutasarrf Sabri Beyin bakanlnda Heyet-i Merkeziye semt reisleri ve ehrin ileri gelenleri bir toplant yaptlar ve komuta iini grtler. O srada Antepte bulunan zdemir Beyi68 etraf- ehir cepheler komutan unvanyla ehirdeki kuvvetlerin bana getirmeyi kararlatrdlar.69 Urfa ve Marata olduu gibi Antepin dmandan kurtarlmas iin ordu ve millet el ele vererek alyorlard. 19 Austos 1920de yaplan Trk taarruzundan sonra Ermeniler, kendi mahallelerinde tahkim edilmi evlerde gizlenmilerdi. Fransz birlikleri de Kolej, Garaf ve Zerdalilik blgesinde toplanm bulunuyordu (34).70 Bu dar alanda skm bulunan Franszlar bir taarruz ile hem kendilerini kuatan kuvvetleri ehrin uzaklarna atmak, hem de bu hareketle bir tedhi siyaseti yapmak maksad ile kuzey ve dou istikametlerinde 21 Austos gn hareket ettiler.71 ehir dnda bu savalar srerken ehir iinde de birok arpmalar yaplyor, Franszlar ehri srekli olarak ate altnda tutuyordu. Halk bir taraftan bu atein etkisi ile kvranrken, dier taraftan da yiyecek darl ekiyordu. Franszlar ehir dndaki masum halkn elindeki zahire ve hayvanlar yama ile urarken, Antepte bir k savana hazrlk almalar olanca hzyla sryordu.72 Bir taraftan bu yolda k savana hazrlklar yaplrken bir yandan da Heyet-i Merkeziyece Ankara nezdinde teebbse geilerek ehrin kurtarlmas iin yardm isteniyordu. ehrin ileri gelenleri de ayn

1407

ekilde i durumu ak ekilde gsteren telgraflar tertip etmi, Mustafa Kemal Paaya, Byk Millet Meclisine, Milletvekillerine ve dier makamlara vermilerdi.73 Bu telgraflara ifreli gelen bir cevap, Heyet-i Merkeziye yelerinin btn umutlarn krmtr. Bu cevapta,Cihan muvacehesinde Trk varlk ve istikll savann mihrak merkezi Garp cephesinde cereyan etmekte olan harptir. Byle hayati ehemmiyete haiz bir harp sahnesinden Antep cephesine bundan daha fazla muavenet edilmesine imkan yoktur. Buna gre tertibat alnarak mdafaann devam lazmdr deniyordu. Heyet-i Merkeziye bu telgraf aklamam ve savunmann devamn salayacak tedbirlere daha sk bir surette sarlmtr.74 Antep halknn aylardan beri sregelen bu skntl gnlerini bilen ve zellikle Ermeniler aracl ile durumu yakndan izleyen Franszlar, bir beyanname ile halk teslime aryorlard. Bu maksatla Antepi iddetli bombardmana devam ettiler. Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal imzasyla gnderilen 9 Kasm 1920 tarih ve 337 sayl ifre ile Adana Cephesi Komutanl. 2. Kolordu Komutanl adn ald. Kurmay Yarbay Hayri Bey komutasnda 24, 25, 27. alaylardan kurulu 9. Tmen ile, Kurmay Yarbay Kenan Bey komutasndaki 5. Tmen bu kolordu kuruluuna katlmt. 5. Tmenin Genel Kurmay Bakanlnn emriyle Antep blgesi kurtarlncaya kadar, yaplacak harekt sresince emir ve komuta bakmndan Adana Cephesi Komutanlna bal olaca, yiyecek ve ikmal desteinin eskisi gibi Elcezire Cephesi Komutanlnca yaplaca bildirildi. Franszlarn Suriye ve Adana blgesindeki durumlar gittike zorlatndan Antep harekatn bir an nce neticelendirmek istiyorlard.75 Bunun iin General Goubeanunn komuta ettii 4. Tmeni Adana blgesine getirdiler. Bu tmen, bir ksm kuvvetini Tarsus-Pozant ve Osmaniye blgelerine ayrdktan sonra byk ksm ile Antepe yneldi.76 Bundan amalar, Antepdeki kuvvetlerini takviye ederek ehri bir an nce drmekti. 19 Kasm 1920de Kilisten hareket eden Goubeanu kuvvetlerinin ncleri ve General Goubeanu, 20 Kasm 1920de, geri kalan ksmlar 21 Kasm 1920de Antepe vardlar.77 ehrin dnda birlikler tarafndan bu neticesiz harekat icra olunurken, ehrin bombardman aralksz devam ediyor, l ve yaral says hergn biraz daha artyordu. Harp ve bombardmana allmt. Ama ala almak mmkn deildi. Askerin istihkak yarya indirilmi olmasna ramen buna yetecek iae maddeleri de kalmamt. Yeniden komisyonlar tekil edilerek btn evler taranm yiyecek namna ne bulunmu ise az bir miktar sahibine braklarak gerisi iae ambarlarna tanmt.78 Kolordu ile ehir mdafilerinin mterek faaliyetlerine ramen Franszlar Antepten atmak mmkn olmamt.79 Halk arasnda alk daha mthiti. Az diye yzlerce yoksul ve aceze hergn Heyet-i Merkeziyenin nnde ve ehir komutannn kapsnda inliyordu. Bunlara da evlerden toplanan

1408

iaelerden lmeyecek kadar veriliyordu. Kolordu kuatmay yarp ehre yiyecek ve cephane sokmaktan midini kesmi gibiydi. Kolordu Kumandan 30 Aralk tarihli gizli mektubunda zdemir Beyi ehrin dayanmasnda veya teslim olmasnda seimi kendilerine brakyordu.80 Gerek kumandan gerekse Heyet-i Merkeziye ve birlik kumandanlar, semt reisleri teslime yanamyor, savunmada srar ediyorlard. ok stn dman kuvvetlerinin topu atei altnda, alk iinde savaa devam eden Anteplilerin mcadelesi btn yurtta dikkatle takip edilmekteydi. TBMM 6 ubat 1921 tarihinde 93 sayl kanunla Antep adn Gaziantepe evirdi.81 Antepte alk gnden gne artyordu. Bunu Franszlar da biliyordu. Bu sebeple halka teslim olmalar iin beyannameler gnderiyorlard. Fakat dayanlmas g ala ramen btn komutanlar ve halk, teslim olmamakta direniyorlard. 8 ubat 1921de aralkl ateler devam etti. Antepte alk son haddini bulmutu. 8/9 ubat 1921 gnleri ehrin gneyindeki yolun iki tarafndaki hendekler iinde birok ocuun ot yemekte olduunu Franszlar da grmlerdi.82 Fransz mandasndansa erefli bir lm daha hayrldr diyerek memleketlerini savunan Antepliler ala yenilmiler, 9 ubat 1921 aramba gn ehri Franszlara teslim etmek mecburiyetinde kalmlardr. Sonu Adana pamuklar, Ergani bakrlar ile ran ticaretinin en ksa yolu zerindeki skenderun Liman Rusya, Fransa, ngiltere ve Almanya iin pek nemli bir iskele olarak kabul ediliyordu. Bu sebepten Rusya, Fransa ve ngiltere Hasta Adamn mirasn pay etmek iin gizli ve ak, ncelikle kendi karlarn n plana karmak suretiyle, ikili, l antlamalar yapmlard. ngiltere ve Fransa 16 Mays 1916da yaptklar Sykes-Picot Antlamas ile Irak, Kilikya, Suriye ve Filistini aralarnda blmlerdi. Bylece Irak ve Filistin, ngilizlere brakld takdirde Franszlar, Ergani bakrlarna, ukurovann pamuuna ve lsz imkanlara sahip ran lkesine en yakn, en elverili ihra iskelesi olan skenderun Limanna malik olacakt. Bu antlamaya gre; Musul petrolleri de Franszlara braklmt. Birinci Dnya Savandan sonra imzalanan Mondros Mtarekesiyle, tilaf Devletleri, hibir hakka dayanmayan ve Trk milletini z yurdunda kle yapmak emeliyle, vahi aknlarna baladlar. Antep, Mara ve Urfay ngilizler igal ettiler, ngiliz igaliyle birlikte sava srasnda Suriyeye srlm olan Antepli Ermeniler de ehre gelmeye baladlar ve bunlara asayisizlik nedeniyle yerlerine dnmeyen Ermeniler de katld, ngilizler igalden bir mddet sonra, maiyetlerinde bulundurduklar Ermeni tercmanlarn tahrik ve tevikiyle Trklere kar bask ve harektlarn gnden gne artrdlar. ehrin ileri gelenlerini tutuklayp Halebe oradan da Msra srdler. Hkmet Konan basp, Ermeni tehciri ile ilgili evrak ve vesikay gasbettiler, skynetim iln ederek Anteplilere uzun bir tedhi devresi yaattlar.

1409

Ermeni tahrikleri ve bu bask hareketleri neticesinde Trklerin iyi niyetli, tutumlarnda ve duygularndaki deiiklii gren ngilizler davranlarn deitirdiler. Hintli Mslman askerler vastasyla mnasebetlerini dzeltmeye altlar. Emperyalist siyasetin tecrbeli tatbikisi ngilizler, igal sresince mahalli idareye karmamlar, polis ve jandarmay tamamen serbest brakarak resmi dairelere Trk Bayra ekilmesine mani olmamlardr. Bugn Gaziantep denince akla Fransz igali, Franszlara kar yaplan anl mdafaa gelmektedir, ngilizlerin yaklak on bir aylk igalleri bask ve zulmleri hatrlanmamaktadr. Bu da phesiz ngiliz siyasetinin eseridir. ngilizler, Antep, Mara ve Urfay Franszlarn Musuldan vazgemeleri art ile Franszlara brakarak tahliye ettiler. Franszlar, az ok bir tekilata ve sahip olan Suriye topraklarn ve igalden nce basz sahipsiz durumda bulunan Antep, Mara ve Urfay igal etmeyi hesaplarna daha uygun bulmulard. Fakat Trk milleti, devlet kurma kabiliyet ve becerisine sahip olmu, hr ve mstakil yaam bir millet olmak sfatyla bu durum karsnda kendi kendine silaha sarld. Din ve mill namusunu kurtarmak iin mcadeleye balad. Franszlar ayak bastklar her yerde ak bir kin ve dmanlkla karlatlar. gal hareketlerinde kuvvetlerinin yetersizlii bahanesiyle tekil ettikleri Ermeni Mill Alay, Franszlar iin bir hata idi. Ermenilerin her igal ettikleri yerde yaptklar takn hareketler Trklerin direnme, kar koyma hareketini kamlam, hzlandrmtr. Fransa igali ile balayan Ermeni taknlklar, Trklere yaplan zulm ve hareket, Trk kadnlarna yaplan tecavzler Mdafaa- Hukuk Cemiyetinin yldrm hzyla gelimesini salam ve silahl direnmenin zeminini hazrlamtr. Sivas Kongresi kararlar ve Mustafa Kemal Paann direktifleri dorultusunda

tekilatlanmalarn tamamlayan Antep, Mara, Urfa Trkleri, 1920 yl banda Franszlara kar sava atlar. Mustafa Kemal Paa, Gney Cephesinde byk mstevli devletlerin kuvvetlerine kar orduyla deil halkla savamay tercih etmitir. Tevik ve desteini gstermek iin Sivastan subaylar, mfrezeler gndermi, subaylar halk liderleri gibi gerilla kyafetleri ile arptrmtr (ahin Bey, Kl Ali Bey, Doan Bey, Tufan Bey gibi). Mustafa Kemal Paa, Urfa ve Mara kymlarna ncelik vermi, Franszlar nispeten az bir direnme karsnda bu ehirleri boaltmlard. Buna karlk daha etin bir direnme ile karlatklar Antepte kuvvetlerinin azamisini kullanarak her taraftan tasarruf ettikleri birlikleri getirmek suretiyle sonuna kadar savamlardr. Antep ehrinin corafi ve stratejik nemi bu tutumlarn douran sebeplerin banda gelmektedir. Bu sebepleri u ekilde sralayabiliriz:

1410

a. Gney Cephesinde blge genellikle kuzey-gney diye ikiye ayrlabilir. Kuzey, dalk olduundan harekta az imkan verir. Gney blgesi ise dzlk olup harekta elverilidir. Kuzey blgede, gneyden gelecek ktalara kar mdafaa olduka kolaydr. Geitler ve yollar tutulduu takdirde uzun zaman kazanmak ve baar ile mdafaa etmek mmkndr. Kuzeyden gelecek kuvvetlerin durdurulmas gtr. Bu yzden kuzey blgesi askeri harekt bakmndan gney blgesiyle Frat Nehri arasnda yksek bir tepe zerinde kurulmu ehirdir. Demiryoluna yakndr, dou, bat, gney ve kuzeyden gelen nemli yollarn kavak noktasdr. Suriyede hakimiyet kurmaya alan Franszlar, bu ehirden daimi bir tehlike sezmilerdir. b. Antepi hareket noktas yaparak, mevcut yollar kullanp igalleri geniletebileceklerini dnmlerdir. c. Mara ve Urfada olduu gibi Antepi tahliyeleri, tekilat hazr olup kaynaan Suriyenin de igalini tehlikeye drecek ve igal teebbsleri iddetli bir direnmeyle karlaacaktr. d. Her trl mdafaa aralarndan mahrum, ak bir ehrin, Birinci Dnya Sava galibi Fransz ordularna kar koymas btn hcumlarn ve bombardmanlarn faydasz kalmas, Franszlar iin asker bir haysiyet meselesi halini almt. Bu da manev bask unsuru olmutur. On bir ay gibi uzun bir sre devam eden mdafaada taktik savunma baaryla tatbik edilmitir. Bu mdafaada Antep ehri, 70.000 top mermisiyle bombardman edilmi, 8.000 bina harap olmu ve bir o kadar bina da hasara uramtr. 6.000 Trk evlad ehit dmtr. Gaziantepin anl mdafaas Franszlara u gerei gstermitir. Trk Milleti esir, Trk yurdu igal edilemez. nk kolay baarlar elde edeceklerini dnerek istilaya giritikleri Anadoluda Gaziantep gibi yzlerce gazi ehir daha vardr. Gney cephesindeki hadiseler, gazi ehirlerimizin mcadeleleri neticesinde Atatrkn nemli bir siyasi nokta olarak grd, Mill Mcadelenin ilk mtarekesi Franszlarla yaplmtr (30 Mays19 Haziran 1920). ehir savunmalar Trk ordusunun, Asl Cephede Yunanllara kar yapt mcadelede rahat hareket etmesini salamtr. 20 Ekim 1921 tarihinde imzalanan Ankara tilafnamesi mucibince Franszlarn igalinde bulunan Gaziantep (25 Aralk 1921) ve dier yerler Franszlar tarafndan tahliye edilmi, bu cepheden alnan kuvvetler, lojistik destekler de Bat cephesine kaydrlmtr. Mfide Ferit 7 ubat 1921 tarihli yazsnda yle diyordu: Trkler! Hrmetle eiliniz Antep karsndasnz! Onu, o ak- vatan timsalini, kendi ezeli ve ftr kahramanlnz selamlyorsunuz Fakat Gaziantepin, Anteplinin karsnda hrmetle eilen yalnz Trkler deil, insanlk alemi idi. nk Antep halk Fransz mandasndansa erefli bir lm daha hayrldr diyerek memleketlerini

1411

savunmular, ala yenilmilerdi. Aka bir ehrin bu anl savunmas yalnz Trklerin deil btn insanlk aleminin hayret, takdir ve hrmetini kazanmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi, Antepi, imdiye kadar tarihte hi bir ehre nasip olmayan GAZlik unvann vererek mkafatlandrmtr. Sadece Mill Mcadele tarihimizin deil, byk Trk tarihi iinde nemli bir yere sahip olan Antep mdafaas, yok oldu zannedilen Trk milletinde daha nice Tiryaki Hasan Paalar, Gazi Osman Paalarn mevcut olduunu dnyaya gstermitir. Bir ehrin bir devlete kafa tutmas ancak bizim milletimize has olan bir davrantr. Bu davran, bu ruh, bu uurdur ki milletimizi daima canl tutmakta, devletimizin de beksnn teminat olmaktad 1 s. 77. 2 ABAD; Trk Verdn Gaziantep, (Antepin drt muhasaras), eviren, Necmettin; Tevfik Bykolu; Trk stiklal Harbi I. Cilt, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara 1962,

(Bugnk Trkeye aktaran) akir Sabri Yener ve bakalar, Gaziantep 1959, s. 17, ABAD; Gazi Ayntap Fedaileri, (Gazi Ayntabn drt muhasaras), Trkeye eviren, Necmettin; Eskiden bugnk dile eviren; Hseyin Fevzi Ayberk, stanbul 1970, s. 19. 3 Ahmet Hulki Saral; Trk stiklal Harbi IV. Cilt, Gney Cephesi, Ankara 1966, s. 49, Esaret

Hatralar, Haz. Nejat Seferciolu, stanbul 1978, s. 13. 4 5 Esaret Hatralar, s. 13. A.g.e., s. 15, Ali Nadi nler; Trkn Kurtulu Savanda Gaziantep Savunmas, stanbul

1969, s. 11, Mustafa Nurettin Lohanlzade; stiklal Sevgisinin Abidesi Gaziantep Mdafaas, (Osmanlca aslndan sadeletiren) Mehmet Salam, Gaziantep 1974, s. 16, ABAD; Gaziantep Fedaileri, s. 1, ABAD; Trk Verdn Gaziantep, s. 17. 6 7 8 NLER, a.g.e., s. 12. Esaret Hatralar, s. 20. LOHANLIZADE, a.g.e., s. 16, Hulusi Yetkin; Gaziantep Sava Hatralarndan Derlemeler,

Yeni Gazete, Gaziantep 29. 04. 1988, Say Y. 964. 9 Otuz seneden beri Kolej mdrlne hizmette bulunmakta olan bu kindar misyoneri bu

mddet zarfnda halkn ounluu zellikle memleketin ileri gelenleri kendisini iyi tanrlar ve daima ona kar bir hocaya yaplacak hrmeti yaparlard. Maril, liva memurlar ile dahi genellikle temasta bulunur, dairelere her ne zaman ve her ne i iin olursa olsun serbeste girer, memlekette bir yabanc deil, adeta bir stad gibi memurlardan ve haktan yardm ve kolaylk grrd. Bkz. Esaret Hatralar, s. 33.

1412

10

Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Ettleri Bakanl Arivi, Ariv No: 1,

Dosya No. (6)-2, Klasr No: 255, Fihrist No: 5/1, Selahattin Tansel; Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt II, Ankara 1978, s. 213. 11 12 13 14 s. 17. 15 16 17 18 19 ATASE, Ar. 1/16, Dos. 79 (10), Kl. 180, Fih. 143. NLER, a.g.e., s. 15. ATASE, Ar. 1/16, Dos. 79 (10), Kl. 180, Fih. 209. ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, Fih. 47-4. ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, Fih. 47-4, ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, Fih. 5/1. ATASE, Ar. 1/16, Dos. 79 (10), Kl. 180, Fih. 143. NLER, a.g.e., s. 14, LOHANLIZADE, a.g.e., s. 17. hsan Ilgar; Trk stiklal Harbi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C. III, Say 17, stanbul 1969,

Fih. 1, rade-i Milliye Gazetesi 10 Terin-i Sani 335 (10 Kasm 1919), No: 11. 20 21 22 23 24 25 26 24. 27 28 29 30 TH. IV, s. 62. ATASE, Ar. 1/4, Dos223-362, Kl. 104, Fih. 43, 43-1. NLER, a.g.e., s. 25, TH. IV., s. 62. NLER, a.g.e., s. 26. ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, Fih. 35-2. ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, Fih. 31, ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s. 22, Ali Fuat Cebesoy; Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 38. ATASE, Ar. 1/2, Dos. 223, Kl. 102, Fih. 58, ATASE, Ar. 1/105, Dos. 2, Kl. 257, Fih. 28. ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s. 19, ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, Fih. 50. LOHANLIZADE, a.g.e., s. 20, ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s. 34, NLER, a.g.e., s.

1413

31 32 33 34 35 36

ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, Fih. 21. ATASE, Ar. 1/105, Dos. 24-19, Kl. 259 Fih. 1/1-2. ATASE, Ar. 1/16, Dos. 29/135, Kl. 188 Fih. 164. ayn yer. NLER, a.g.e., s. 26. LOHANLIZADE, a.g.e., s. 22, Trk Sancak Bayram efkr- milliyeyi galeyana getirecek

tezahrat vataniye icras iin Trklere iyi bir frsat bah etti. bkz. ABAD, Gaziantep Fedaileri, s. 29, ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s. 30. 37 38 39 Nasihat Gazetesi, 9 ubat 1336 (1920), No: 259-14. NLER, a.g.e., s. 27. Atatrk zel Arivinden Semeler, Haz. TC. Genel kurmay Bakanl, ATASE, Ankara,

1981, s. 110. 40 41 NLER, a.g.e., s. 26. ATASE, (Yarbay rfan Beyin Ayntap Harbine Dair Hatrat) Ar. 1-3, Dos. 222, 164-A,

KI. 42, Fih. 3. 42 43 bkz. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, 1956, Say 15, Belge No. 383-387. Nurettin Trksan; Atatrkn Trk Kurtulu Sava Stratejisi, Birinci Askeri Tarih Semineri

Bildirileri III, Ankara, 1983, s. 28. 44 45 32. 46 TTE Arivi, Belge No. 10/1880, ATASE, Ar. 1-3, Dos. (222) 164-A, KI. 42, Fih. 5, ATASE, Ar. 1-3, Dos. (222)-164-A, Kl. 42 Fih. 3-5. ATASE, Ar. 5/2068, Dos. 57-26, Kl. 306 Fih. 104, ATASE, Ar. 1/105, Dos. 2-10, Kl. 257

Fih. 46, rade-i Milliye Gazetesi, 22 Nisan 1336 (1920) No: 38, ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s.

ATASE, Ar. 1/16, Dos. 132, Kl. 188, Fih. 44, ABAD, Gaziantep Fedaleri, s. 30, ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s. 33, NLER, a.g.e., s. 29. 47 ATASE, Ar. 1/3, Dos. (222), 164-A, Kl. 42, Fih. 4-5, Trk nklap Tarihi Enstits Arivi,

Belge No: 10/1880, Ermeni, Franszlar tarafndan idama mahkum edilmitir. bkz ATASE, Ar. 1/105, Dos. 2, Kl. 257, Fih. 47, 48 TH. IV, s. 123.

1414

49 89. 50

Daha fazla bilgi iin bkz. Ayhan ztrk; Mill Mcadelede Gaziantep, Kayseri 1994, s. 79-

ben, Mustafa Kemal Paadan Sivasta iken aldm uur zerine bidayette Maraa

sonra da Antepe gelmi, Mara ve Antepte tekilat yapm, bu tekilat bnyesinde Mara Franszlardan geri alm ve Antepte dvmeye balamtm. bkz. Kl Ali Hatralarn Anlatyor, stanbul 1955, s. 26. Kl Ali namnda azimkar birisi Ayntab havalisi mdafa- milliye kumandan namn ald ve muhtelif rklara mensub Trklerden tekilat yapmaya balad. bkz. ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s. 44, ABAD, Gaziantep Fedaileri, s. 36, Hulusi Yetkin, Gaziantep Mdafaasnn Bilinmeyen Taraflar Yakn Tarihimiz, Cilt II, Say 19, stanbul 1962, s. 181. 51 52 53 Sahir Uzel; Gaziantep Savann yz, Ankara 1952, s. 34. Daha fazla bilgi iin bkz. ZTRK, a.g.e.,. ATASE-Ar. 1/105, Dos. 17-16, Kl. 258, Fih. 66, Paul Du VEOU; KiIikya Facias La

Passion de La Clice 1919-1922, eviren: Reat Ggen (Yaynlanmam daktilo metni). s. 270. 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 LOHANLIZADE, a.g.e., s. 45. NLER, a.g.e., s. 52. VEOU, a.g.e., s. 273. ZTRK, a.g.e., s. 99-101. zzet ztoprak; Kurtulu Savanda Trk Basn, Ankara, 1981, s. 106. TH. IV., s. 149. ATASE, Ar. 1-3, Dos (222)-164-A, KI. 42, Fh. 1/11. ATAE, Ar. 1-3, Dos. (222)-164-A, KI. 42, Fih. 1/12. ATAE, Ar. 1-3, Dos (222)-164-A, Ki. 42, Fih. 1/13, 2-2. ATAE, Ar. 1-3, Dos. (222)-164-A, Ki. 42, Fih. 1/26-27. NLER, a.g.e., s. 61 Fransz kumandan o gn mutasarrf Celal Beyi keyfiyetten

haberdar eyledi (28 Mays 1920) bkz. UZEL, a.g.e., s. 86. 65 66 Bkz. TH. IV, s. 203. A.g.e., sn. 203.

1415

67 s. 119. 68 69 70 71

Bkz. ANDREA; Franszlara Nazaran Suriye ve Kllikya Muharebat, eviren; Kadri,

stanbul, 1341 (1925), s. 58-59, VEOU, a.g.e., s. 428, Atatrkn Sylev ve Demeleri l, Ankara, 1961,

ZTRK, a.g.e., s. 122. LOHANLIZADE, a.g.e., s. 94. TlH. IV, s. 209. UZEL, a.g.e., s. 141, bkz. ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s. 81, ABAD, Gaziantep

Fedaileri, s. 60, ANDREA, a.g.e., s. 60. 72 73 74 LOHANLIZADE, a.g.e., s. 121, NLER, a.g.e., s. 83. Telgraflar iin bkz. UZEL, a.g.e., s. 146, NLER, a.g.e., s. 84-86. UZEL, a.g.e., s. 146, NLER, a.g.e., s. 84, Kamil Yetkin; Gaziantep Harbini dare Eden

Tekilatmz, GKFBD, Gaziantep, 1958, s. 4. 75 76 bkz. ANDREA, a.g.e., s. 101, VEOU, a.g.e., s. 450. UZEL, a.g.e., s. 190, TlH. IV, s. 216, General Gobo yedi sekiz bin kuvvetle Adanadan

karak eitli kuvvetlerimizi datarak yrm bkz., Bedri BAAKINCl; Antebi Dman Hibir Zaman Muhasara Edemezdi, Yakn Tarihimiz, Cilt IV, Say 45, 1963, s. 185-187. 77 ABAD, Trk Verdn Gaziantep, s. 90, ABAD, Gaziantep Fedaileri, s. 65, ANDREA,

a.g.e., s. 101. 78 79 80 LOHANLIZADE, a.g.e., s. 226. Bkz. ZTRK, a.g.e., s. 137-164. Etraf- ehir Cepheler Kumandanl Tahrirat ve Telgraf ve Telefon ve Tamim Defteri (12.

11. 336), Antep Sava Mzesi, Envanter No. 26, s. 90. 81 82 Kavanin Mecmuas, Cilt I, Ankara 1925, s. 99. TH. IV, s. 239.

A. Ariv Belgeleri Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Ettleri Bakanl Arivi, Ariv No: 1, Dosya No. (6)-2, Klasr No: 255, Fihrist No: 5/1, ATASE, Ar. 1/2, Dos. 223, Kl. 102, Fih. 58,

1416

ATASE, Ar. 1-3, Dos. (222)-164-A, Kl. 42 Fih. 3-5. ATASE, (Yarbay rfan Beyin Ayntap Harbine Dair Hatrat) Ar. 1-3, Dos. 222, 164-A, KI. 42, Fin. 3. ATASE, Ar. 1-3, Dos (222)-164-A, KI. 42, Fih. 1/11, 1/12, 1/13, 2-2, 1/26-27, 4-5, 5. ATASE, Ar. 1/4, Dos223-362, Kl. 104, Fih. 43, 43-1. ATASE, Ar. 1/16, Dos. 132, Kl. 188, Fh. 44. ATASE, Ar. 1/16, Dos. 29/135, Kl. 188 Fih. 164. ATASE, Ar. 1/16, Dos. 79 (10), Kl. 180, Fih. 143, 209. ATASE, Ar. 1/105, Dos. 2, Kl. 257, Fih. 28, 47, ATASE, Ar. 1/105, Dos. 2-10, Kl. 257 Fih. 46, ATASE, Ar. 1/105, Dos. (6)-2, Kl. 255, Fih. 1, 5/1, 21, 31, 35-2, 47-4, 50. ATASE, Ar. 1/105, Dos. 17-16, Kl. 258, Fih. 66. ATASE, Ar. 1/105, Dos. 24-19, Kl. 259 Fih. 1/1-2. ATASE, Ar. 5/2068, Dos. 57-26, Kl. 306 Fih. 104, Atatrk zel Arivinden Semeler, Haz. TC. Genel Kurmay Bakanl, ATASE, Ankara, 1981, s. 110. Etraf- ehir Cepheler Kumandanl Tahrirat ve Telgraf ve Telefon ve Tamim Defteri (12. 11. 336), Antep Sava Mzesi, Envanter No. 26, Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, 1956, Say 15, Belge No. 383-387. Trk nklap Tarihi Enstits Arivi, Belge No: 10/1880. B. Gazeteler ve Mecmualar rade-i Milliye Gazetesi 10 Terin-i Sani 335 (10 Kasm 1919), No: 11. rade-i Milliye Gazetesi, 22 Nisan 1336 (1920), No: 38. Kavanin Mecmuas, Cilt I, Ankara 1925. Nasihat Gazetesi, 9 ubat 1336 (1920), No: 259-14. C. Tetkikler

1417

ABAD; Trk Verdn Gaziantep, (Antepin drt muhasaras), eviren, Necmettin; (Bugnk Trkeye aktaran) akir Sabri Yener ve bakalar, Gaziantep 1959. ABAD; Gazi Ayntap Fedaileri, (Gazi Ayntapn drt muhasaras), Trkeye eviren, Necmettin; Eskiden bugnk dile eviren; Hseyin Fevzi Ayberk, stanbul 1970. ANDREA; Franszlara Nazaran Suriye ve Kilikya Muharebat, eviren; Kadri, stanbul, 1341 (1925). Atatrkn Sylev ve Demeleri l, Ankara 1961. BAAKINCl, Bedri; Antebi Dman Hibir Zaman Muhasara Edemezdi, Yakn Tarihimiz, Cilt IV. BIYIKOLU, Tevfik; Trk stiklal Harbi I. Cilt, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Ankara 1962, CEBESOY, Ali Fuat; Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953. Esaret Hatralar, Haz. Nejat Seferciolu, stanbul 1978. ILGAR, hsan; Trk stiklal Harbi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, C. III, Say 17, stanbul 1969. Kl Ali Hatralarn Anlatyor, stanbul 1955. LOHANLIZADE, Mustafa Nurettin; stiklal Sevgisinin Abidesi Gaziantep Mdafaas, (Osmanlca aslndan sadeletiren) Mehmet Salam, Gaziantep 1974. ZTOPRAK, zzet; Kurtulu Savanda Trk Basn, Ankara 1981. ZTRK, Ayhan; Mill Mcadelede Gaziantep, Kayseri 1994. SARAL, Ahmet Hulki; Trk stiklal Harbi IV. Cilt, Gney Cephesi, Ankara 1966. TANSEL, Selahattin; Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt II, Ankara 1978. TRKSAN, Nurettin; Atatrkn Trk Kurtulu Sava Stratejisi, Birinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri III, Ankara 1983. UZEL, Sahir; Gaziantep Savann yz, Ankara 1952. NLER, Ali Nadi; Trkn Kurtulu Savanda Gaziantep Savunmas, stanbul 1969. VEOU, Paul Du; KiIikya Facias La Passion de La Clice 1919-1922, eviren: Reat Ggen (Yaynlanmam daktilo metni). YETKN, Hulusi, Gaziantep Mdafaasnn Bilinmeyen Taraflar Yakn Tarihimiz, Cilt II, Say 19, stanbul 1962.

1418

YETKN, Hulusi; Gaziantep Sava Hatralarndan Derlemeler, Yeni Gazete, Gaziantep 29. 04. 1988, Say Y. 964. YETKN, Kamil; Gaziantep Harbini dare Eden Tekil atmz, GKFBD, Gaziantep 1958.

1419

Antalya'da Milli Tekilatlanma / Nebahat Oran Aslan [s.830-834]

Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits / Trkiye Smrgecilik yar on dokuzuncu yzyln son eyreinden itibaren Almanya ve talyann katlmas ile birlikte daha da hzland ve 1900lerin balarnda askeri bloklarn ortaya kmasna neden oldu. Bu bloklardan ilki ngiltere, Fransa ve Rusyann ban ektii Anlama Devletleri, dieri de Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluundan oluan Balak Devletlerdi. Bloklar arasndaki mcadelenin silahlanma ile birlikte Avrupann dahil olduu byk bir corafyann hem siyasi hem de askeri yapsn deitirecei aikard. Bu rekabetin ilerdeki gnlerde Osmanl topraklarna da srayaca, kazanan taraf iin sonsuz yer st ve yer alt kaynaklar ihtiva ettiinden haberdar olan dnemin Osmanl hkmeti, devletin varln devam ettirebilmek iin iki bloktan birine dahil olmay zorunlu grmekte idi. Bu maksatla nce Anlama Devletleriyle ittifak yaplmas iin teklif gtrld. ngiltere, Fransa ve Rusyann kendi emellerini dikkate alarak bu teklifi ne kadar ciddiye aldklar aktr. stelik tarafsz kalmas durumunda bile Osmanl Devletinin toprak btnln garanti etmediler. Zaten sava kazanmalar durumunda verilen szlerinde bir kymeti yoktu. Osmanl Devleti bu durumda yeni araylara yneldi. Neticede Almanya ile 2 Austos 1914te Trk-Alman gizli ittifak antlamas imzaland.1 Bundan sonrada 29 Ekim 1914te Karadenizde Osmanl filosunun Ruslara kar yapt taarruzla fiili olarak savaa girmi ve 11 Kasm 1914te tilaf Devletlerine harp ilan etmitir. Almanya ve mttefiklerinin kazanmas halinde Osmanl Devleti siyasi varln mdafaa ettii gibi Kars,Ardahan ve Batumu geri alabilir, Balkan Savanda uranlan bir ksm zararlarda telafi edilebilirdi.2 Osmanl Devletinin savaa girmesiyle bir ok cephede drt yl savalan bir sre balam, bu srete Boazlar stn kuvvetlere kar savunulmu ve kapal tutulmu, harbin en az iki yl uzatlmas ve Rus arlk idaresinin yklmas mmkn olmutu. Birinci Dnya Harbi srasnda tilaf Devletleri ar savalardan yenilgilerle kan Osmanl Devletini paylamak iin gizli antlamalar yaptlar. Bunun nedeni de Rusyann Boazlar konusundaki abalar ve Osmanl Devletinin gelecei hakkndaki mesele idi. Bu antlamalar yle idi:3 1- stanbul ve Boazlar Rusyaya brakan 4 Mart-10 Nisan 1915 ngiliz, Fransz, Rus anlamas. 2- Harbe girmeden nce karln salam isteyen talyaya Antalya, Gney Anadolu ve Akdeniz kylarnda adilane bir pay verilmesini kabul eden, ngiltere, Fransa ve talya arasndaki 26 Nisan 1915 Londra Antlamas.

1420

3- Gneydou Anadolu, Irak, Suriye ve dier Arap memleketleri hakknda 3 Ocak 1916 SykesPicot anlamas. 4- 26 Nisan 1916 ngiliz, Rus, Fransz Petesburg antlamas. Buna gre, Fransa ve Rusyann Sivas-Kayseri-Mersin izgisi dousundaki blgeyi ilhaka haklar olduu kabul edilmiti. 5- 9-16 Mays 1916 Sykes-Picot Antlamas. Bu antlama, daha nceki iki uzman arasnda yaplm olan 3 Ocak 1916 tarihli szlemeyi tamamlamt. 6- talyada; St. Jean-Mauriennede (19-21 Nisan 1917) talya zmir ile birlikte Bat Anadolunun kendisine ilhakn ngiltere ve Fransaya kabul ettirdii gibi ilhak edilecek blgenin kuzeyinde hemen Marmaraya yakn bir talyan nfuz blgesi elde etti. Bylece drt devlet tarafndan (ngiltere-Fransa-talya-Rusya) paylalmas dnlen Osmanl Devleti, Kastamonu, Ankara, Eskiehir ve Bursa vilayetinin bir ksmndan ibaret kk bir devlet haline dntrlmek istendi. Birinci Dnya Sava sonunda Osmanl hkmeti tarafndan spanya aracl ile Wilsona mtareke istei bildirildi. Fakat buna bir cevap alnamad. Bunun zerine, zzet Paa Hkmeti stanbulda esir olan ngiliz Generali Towshend aracl ile Amiral Calthorpea mtareke isteini tekrar belirti. Taraflar arasnda yaplan grmeler sonucunda 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi imzaland. Mtareke ile birlikte, tilaf Devletleri Osmanl Devletini paylama projelerini uygulama imkan buldular. Bunda en byk hisseyi alacak olan ngiltere, Osmanl ordusunun silahszlandrlmasn, terhisini ve Osmanl Devletinin mdafaasz bir hale getirilmesini istiyordu. Nitekim ngiltere bunu 16 Mart 1920 gn stanbulu igal eden kuvvetlerin banda olmasyla gsterdi. Mondros Mtarekesi tesir ve devam bakmndan geici bir mahiyet tamaktan ok uzakt. Bu mtareke Osmanl Devleti iin yeni dnemin balangc idi ve ayn zamanda yeni Trkiyenin douuna neden olacakt. Mondros Mtarekesinin en nemli maddeleri arasnda; Boazlarn igal edilmesi, askerlerin terhis edilmesi, alt vilayette karklk kmas durumunda igal edilmesi, demiryollarnn itilaf memurlar emrine verilmesi, nemli stratejik noktalarn igali gibi ok ar maddelerin kabul edilmi olduunu grmekteyiz. Bylece tilaf Devletlerinin niyetleri su yzn kt. Bunlardan biri olan talya 19. yzylda btn Avrupa devletleri gibi smrgecilik faaliyetlerini srdrerek Eyll 1911de Trablus ve Bingaziye saldrmt. Sava sonunda da yaplan Ui Antlamas ile Trablus, Bingazi ve Oniki adalara sahip olma yolunda nemli admlar att.4 Birinci Dnya Savana talyann girmesinde, Trk topraklar zerindeki emellerinin ok nemli bir rol olduu, sava srasnda yapt gizli anlamalarda da grlmektedir. Londra Antlamas olarak bilinen 26 Nisan 1915te imzalanan antlamaya gre talyaya Gney Bat Anadoludan topraklar vaat

1421

ediliyordu.5 Antalya ve evresi talyaya verilirken, ayrca Avusturyadan ve Arnavutluktan alaca yerlerinde tespit edildii on alt maddelik bu antlamann dokuzuncu maddesi, Anadolunun taksimine aittir. yle aklanmtr: Eer bu sava boyunca Fransa, Byk Britanya ve Rusya, Asya Trkiyesinde yerler igal ederlerse Antalya iline yakn olan Akdeniz Blgesi talyaya ayrlacaktr.6 Bununla birlikte Anadoluda menfaatleri olan talya, Sykes-Picot anlamasndan haberi olmad iin tilaf devletlerine bask yaparak yeni bir gizli antlama yaplmasn istemitir. St. Jean de Maurenne Antlamas olarak bilinen bu antlamaya gre zmir blgesi de talyaya vaat edilmiti. Ancak Rusyann da bunu onaylamas gerekiyordu. Rusyada kurulan Bolevik rejimi bunun hkmsz saylmasna neden oldu. Ksaca Trk topraklar zerinde emelleri olan talya, nce Trablusgarb daha sonrada Anadolu topraklarn istila etmek amacn ortaya koymutur. Bu emellerini ilk frsatta uygulamaya koyan talya, Antalya, Burdur ve Bat Anadolunun baz kesimlerine askerlerini kard. Antalyann igal edilmesinden nce talyann ve zararl cemiyetlerin blgede baz faaliyetlerde bulunduklar bir gerekti. Trablusgarp Savandan sonra talyann Antalya konsolosluuna Marki Faranti atand ve ok iyi bir siyaset izleyerek halkn gvenini kazand. gal srasnda Marki siyasal mavir olarak n saflarda idi. Amac Osmanl hkmetinin nfuz ve yetkisini krmak, oradaki tek yetkili mercinin talyaya ait olduunu gstermekti.7 talyanlarn Antalyay igal etmelerinden nce btn zararl cemiyetlerin temsilcileri gibi stanbul Rum Patrikhanesinde bulunan Mavri-Mira Heyetide btn vilayetlerde propaganda yapmakla meguld.8 Ermeni Patrii Zaven Efendi de Rum Heyetiyle beraber hareket ediyordu. Mtarekenin imzalanmasndan sonra Dr. Yakavos zmire gelerek Metropolit Hirisostomos9 ile temasta bulunuyor, Antalyada ne suretle hareket edecei hakknda talimat alyor, bunu mteakip Metropolit tarafndan bir ka balya askeri elbise Antalya limanna karlyor10 ve daha sonra bunlar cephelerde kullanlyordu. 1919 balarnda Marmarisin igalinden sonra talyanlarn Antalya bata olmak zere Konya, Burdur, Mula ve evrelerini igal edecekleri kesindi. Fransz Babakan Celemenceau, 3 Ocak 1919da talyanlarn Antalyay igaline raz oldu. Ancak talyanlar Antalyay hemen igal etmediler,11 nce mahalli hkmetten talyan kontrol memuruna bir oda tahsis edilmesini saladlar, ehirde bir telsiz istasyonu kurdular ve okul amak zere rahip, rahibe ve retmenler getirdiler. Daha sonra da baz mahkumlarn ceza evinden kamalarn, Antalyadan Burdura giden posta arabasnn 27 Martta soyulmasn, ayn gnn gecesinde Antalyadaki Hristiyan mahallesinde bir kutu barutun patlamasn saladlar. Btn bu olanlar da gvensizlie rnek gstererek, nce Antalyadaki rahibelerin oturduu binaya iki yz talyan askeri yerletirdiler ve 28 Mart 1919 gn leden sonrada ehri igal ettiler. galden sonra Deniz Albay ana Aleksandro bir beyanname yaynlayarak, igal nedenlerini aklad.12 Bu beyannamede; igalin Antalya halk tarafndan vaki olan istida zerine asayii korumak iin yapldn aklamt.13

1422

Bu olaylar Antalya Mutasarrf vekilinin, 176. Piyade Alay, 57. Tmen ve 17. Kolordu Komutanlnn protesto etmelerine sebep oldu. Ancak hibir fiili mdahalede bulunulmad.14 Resmi makamlarn bu protestosunun yan sra, Antalya halknn da igale tepki gstermesi talyanlar tedirgin etti. talyan temsilcisi Marki Faranti, Mutasarrf vekili Talat Beye mracaat ederek, Antalya ileri gelenlerinden Zeki ve Emin Beylerin faaliyetlerinin siyasetlerine uygun olmad gerekesiyle bunlarn kendilerine teslim edilmelerini istedi. Talat Bey durumu derhal stanbula bildirdi. Dahiliye Nezareti 5 Haziran 1919da gnderdii cevabi ifrede ad geenlerin talyanlara teslim edilmesini istedi. Bylece talyanlara teslim edilen Emin ve Zeki Beyler bir talyan vapuru ile Rodosa gnderdi. Halkn tepkisi bununla da snrl kalmad. Mft Ahmed Hamdi Efendi de igali protesto etti. Marko Faranti Mfty de uzaklatrmak istemise de daha sonra bundan vazgeti. nk mft gibi halk zerinde byk nfuza sahip olan bir kiinin tutuklanmas veya grevden uzaklatrlmas talyanlara kar daha byk tepkiye yol aabilirdi. 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesini mteakip yurdun eitli blgelerinde kurtuluu amalayan dernekler kurulmu, kongreler toplanmtr. Ancak bunlarn amac, vatann igal edilen yrelerindeki Trk-slam halknn birlik ve beraberlik iinde ayakta kalmas ve kurtuluunu hedef olarak almalardr. Antalya halk da bu durum karsnda bir araya gelerek nasl ve ne ekilde tedbirler alacaklarn konuuyorlard. Birka defa bir araya geldikten sonra Mutasarrf Cemal Beyin de katlmyla Mdafaa-i Heyet-i Milliye Cemiyeti ad altnda toplanmaya baladlar. Eski Mft Yusuf Talat Efendinin bakanlnda, Eski Belediye Bakan Karaka Hsn, Vilayet Encmen yesinden Rasih Kaplan,15 briim Mustafa, Eski Telgraf Mdr Hasan Tahsin, Avukat Halil brahim, Dr. Galip, Hac Hatip Osman, Kesiki Mehmed ve Giritli Mehmed Remzi Beyler bir heyet oluturdular ve bu heyetin ubelerini kazalarda amaya baladlar. Antalya Mdafaa-i Heyet-i Milliye Cemiyetinin kuruluu Erzurum Kongresinin sona erdii tarihe rastlamaktadr.16 Antalya Mdafaa-i Heyet-i Milliyi Cemiyeti kurulur kurulmaz kazalarda ve nahiyelerde ubeler alarak vilayet genelinde kuvvetli bir tekilat vcuda getirildi. Bundan baka dier tekilatlarla da sk ibirliine gidildi. zellikle Nazilli Heyet-i Milliye Merkezinin talepleri dorultusunda cepheye gnderilmek zere askeri malzemeler ve yardmlar toplanmaya baland. Antalya Mdafaa-i Heyet-i Milliye Cemiyeti Nazilli Cephesine asker ve levazm sevk etti ve bu hususta hibir yardm esirgenmedi. Bu arada Sivas ile irtibat kurulmasna kar kan, Demirci Mehmet Efe bu fikrinden Hac Sleyman Efendi aracl ile vazgeti. Hac Sleyman Efendi, Sivas temsilcileri ile grt. Bylece Sivas Kongresi temsilcileri ile ilk temas gereklemi oldu. 12 Eyll 1919da merkezi hkmetle irtibatn kesilmesi zerine, Nazilli Cephesi Komutan ile Antalya Mdafaa-i Heyet-i Milliye Cemiyeti yeni ilikilere girdiler.17 Cephe iin gerekli yardm ve gnll asker sevkyatna baland. Ayrca

1423

Antalyada iki yz yatakl seyyar hastane takm hazrland. Antalya igal altnda olmasna ramen bu cemiyet elinden geleni yapt ve Hilal-i Ahmer Cemiyetinin de faaliyetlerini yrtt. gal srasnda stanbul hkmeti tarafndan Anadoluya iki Nasihat Heyeti18 gnderildi. Antalyaya ehzade Abdrrahim Efendinin bakanlnda gelen heyetin amac, halkn maneviyatn ykseltmekti. Bu heyet Abdrrahim Efendi, Sadr- Esbak Mir Ali Paa Erkan- Harbiyeden Fevzi ve Sleyman efik Paalardan olumakta idi. Ayrca onlarla beraber frka kumandan Mehmed efik Bey de geldi. Bu heyetin Antalyay ziyareti, talya igal kuvvetlerine ramen halkn zerinde ok iyi tesirler brakt. Antalya halk, heyeti byk bir sevinle karlad. Rasih Bey bu nedenle yapt konumasnda; btn kanlarn dkmek pahasna da olsa, Trklk camiasndan ayrlmayacaklarn ifade etti.19 Antalya Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ilk yazl kararn 30 Eyll 1919da ald. 19 Kasm 1919da da Sivas Kongresi sonular gereince kurulmu olan, Anadolu Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine bal olduunu aklad. Bu cemiyet 8 Ocak 1920de stanbuldaki ngiltere, Amerika, talya, Fransa siyasi temsilcilerine, stanbul basnna, Oriental gazetesine, Dahiliye ve Hariciye Nezaretlerine aadaki telgraf ekti: 20 Srf Trk memleketi olan vatanmzdan baz aksamn hasbel mtareke igal dolaysyla hasl olan teessrne zemineten ekser mahallerde Trkler ve Mslmanlar hi de muntazr olmayan bir takm suzili vakalara maruz kalyorlar. Biz Trkler nizam ve intizam, alem-i ihlal etmek taraftar olmayp vatanmzn btn manas ile tamamen tahliyesi en byk emelimizdir. u srada kongrede Trkiye mesailinin mzakere olunacan haber aldk. te Antalyada akdettiimiz yz bin kiilik mitingde ita eylediimiz karar arz ediyoruz. Osmanl mparatorluu arazisinden kalel-harp Osmanl hkmetine ait arazi kamilen Hkmeti Osmaniyeye iade klnacaktr. Hibir sebep ve vesile ile Trkler hakk- sarihlerinden mahrum edilmeyeceklerdir. Bunun hilafna verilecek karar kabule murz olduumuzu ve her halde tilaf Devletlerinin imdiye kadar bu hususta vaki olan mracaat ve temenniyatmz artk nazar- iltifata alarak adil ve insaf dairesinde Trklerin muhafaza-i hukuk esbabn temin eyleyeceklerine katiyen mitvar bulunduumuzu arz ve bu vesile ile takdim-i ihtiramat eyleriz efendim. 31 Ocak 1920de ayn makamlara ve Meclis-i Mebusan riyasetine ekilen protesto telgraf yle idi: Marata gnden beri Fransz ve Ermeniler top ve mitralyz ateleri ile oradaki slamlar imha etmekte olduklar ve kanl msademenin la-yankat devam etmekte olduu ve Maratan eser kalmad haber alnd. Mslmanlar din kardelerinin u suretle mahvedilmesine imdiden sonra asla tahamml edemeyecekleri gibi bu hal phesiz avakb- elimeyi inta edeceinden insaniyet ve medeniyetle katiyen kabil-i telif grlmeyen bu muameleyi iddetle protesto ederiz. Kanaatimize gre slamiyetin daha dorusu Mslman nam altnda yaayanlarn krre-i arzdan kaldrlmasna karar

1424

verildii anlalyor. Bu suretle imha edilmelerinden ise namus ve eref-i milliyemizi muhafaza ederek lmeye peyman ettiimizi arzu beyan eyleriz.21 Antalyadaki Milli Tekilatn almalarnn Heyet-i Temsiliyece de desteklendiini 1 Mart 1920de Refet Beyin Antalyaya gelmesi gsterdi. Refet Bey burada Antalya Belediyesi nnde verdii nutukda Boynumuzda ecnebi zinciri, altndan bile olsa koparp atacaz. Diyerek ahali zerinde pek byk bir tesir yapt ve neticesinde Antalya kadnlar 15 Mart 1920de Antalya Mdafaa-i Hukuk Kadnlar Cemiyeti ad altnda kadn cemiyeti kurmulard. Kadnlar cemiyeti ngilizlerin stanbulu igalini protesto ettiler, cephe iin para yardmnda bulundular ve Nisan ay ierisinde bir terzihane aarak cephe ve muhacirler iin elbise dikmeye baladlar.22 Bu arada Antalya Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kazalarda haberlemeyi temin edebilmek iin 2 Temmuz 1920de yeni kararlar almt. Dier bir almada Reis Mft Yusuf Talat ve Kandilzde Hasan, Kolordu Kumandan ve Tacddn Beylerden oluan bir inzibat ubesinin 6 Temmuz 1920de kurulmas idi. Birinci Dnya Harbinde tahrip edilen Antalya Gureba Hastanesi 1 Austos 1920de Mdafaa-i Hukuk tarafndan tamire baland. Yunanllarn zmiri igali zerine 8 Eyl1920de Belediye nnde bir miting dzenleyerek milli istiklalimizi temin edinceye kadar kemal-i faaliyetle almaa ve bu hususta manen ve bedenen her trl fedakarlk ihtiyarna katiyen azm ve karar verilmitir. Askerimizin ihtiyalar iin her nevi eya ve malzeme tedariki ve cephelere kuvvetler sevki hususunda sebat eden halk faaliyetle almay taahht etmi ve bu hususta faaliyet sahasn bir kat daha geniletmi olduklarn, bu hususun cephede vatan iin almakta olan evlatlarna tebliini istirham sureti ile Millet Meclisi Riyasetine ve Garp Cephesi Kumandan Ali Fuat Paaya mracaat etti.23 Antalyadaki milli tekilatlanma almalar devam ederken Ankarada toplanacak olan Millet Meclisi iin seimler yapld. Antalyadan da l encmen yesinden Rasih Bey, briimzde Mustafa, Mderris Halil brahim, Belediye Bakan Hasan Tahsin, Korkuteli Sabk Kaymakam Ali Vefa Beyler seildi ve bu heyet 29 Nisanda Ankaraya hareket etti. Grld zere Anadolunun igali sonucunda ortaya kan milli tekilatlanmalar Trk ve Mslman nfusun maruz kald her trl hakszla kar neler yapabileceini gsterdi. Antalyadaki Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti de bunlardan biri idi. Bu cemiyet bir taraftan dier tekilatlarla ibirlii yaparken, cepheye asker, levazm destei ve para gnderdi. Dzenledii miting ve protestolarla igallerin haksz olduunu duyurmaya alt. Trk milletinin azim ve karar yurt genelinde bir araya gelen bu tekilatlar ve yaplan kongrelerle amacn ortaya koydu. Mustafa Kemal Paa nderliinde siyasi alanda ve scak savala yrtlen bamszlk mcadelesi Trk milletini yok olmaktan kurtarrken tilaf Devletlerini hayal krklna uratt. 1 Dr. Veli Ylmaz, Birinci Dnya Harbi ve 2 Austos 1914 tarihli Trk-Alman ttifak

Anlamas, Atatrk Yolu, S. 9, (Mays 1992), s. 122.

1425

Mithat Sertolu, Birinci Cihan Savana Giriimizin Gerek Sebepleri Belgelerle Trk

Tarihi Dergisi, S. 15, (Aralk 1968), s. 7. 3 Trk stiklal Harbi, I, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, (Genelkurmay Bakanl Yayn),

Ankara 1999, s. 6-7. 4 5 Nuri Kstkl, Milli Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, Ankara 1999, s. 7. Nuri Kstkl, Trk Ariv Belgelerine Gre Anadoluda talyan gal Metodu, Askeri Tarih

Blteni, S. 27, (Austos 1989), s. 113. 6 7 8 9 Kstkl, Milli Mcadelede Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklar, s. 12. Sleyman Fikri Erten, Milli Mcadelede Antalya, Antalya 1996, s. 5. Erten, Milli Mcadelede Antalya, s. 3. Engin Berber, Kurtulutan Sonra zmirde Yunan gal Dnemine Tepkiler, Atatrk

Aratrma Dergisi, 3/8, (1987), s. 454-455. 10 11 12 13 14 15 Erten, Milli Mcadelede Antalya, s. 3. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, I, stanbul 1991, s. 209. Erten, Milli Mcadelede Antalya, s. 3. Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, I, s. 209. Stk Aydnel, Gneybat Anadoluda Kuvay- Milliye Harekt, Ankara 1993, s. 16. Bu heyetin kurucular ve faaliyetleri erisinde yer alan Rasih Bey, 1883te Antalyann

Akseki lesi Faklar mahallesinde dnyaya geldi. Rasih Beyin babas Tahir Efendi, annesi Tevhide Hanmdr. Ailelerinin ad atroullardr. atrzade Tahir Efendi 1893te Akseki Mftl, 1900de Akseki Belediye Bakanl yapmtr. Rasih Bey renimine Aksekide balad, ilkokul ve ortaokulu burada bitirdi. Konyada medrese eitimi, Msrda Cimil Ezherde Arapa, Hukuk, Edebiyat ve Sosyoloji dersleri ald, 1911de yurda dnd, Antalya sancandan Konya l Genel Meclisine ye seildi. Daha sonra Antalyann Konyadan ayrlmasyla Antalya l Genel Meclis yesi oldu. Rasih Bey 29 Nisan 1920de Antalyadan milletvekili olarak Ankaraya gitti. 1950ye kadar milletvekili olan Rasih bey evli ve drt ocuk babas idi. 13 Kasm 1952de vefat etmitir (Akseki lesi, Nfus Mdrlnden Alnan Nfus Kayt rnei. Mustafa Enho, Akseki Aksekililer, stanbul 1973, s. 409. TBMM Arivi, TBMM Azasnn Tercme-i Hal Kad, Sicil No. 29. ). 16 17 Erten, Milli Mcadelede Antalya, s. 15-16. Erten, Milli Mcadelede Antalya, s. 16-17.

1426

18

Fehamettin Ylmaz, Anadolu Tahkik Heyetleri (1919), (Baslmam Doktora Tezi), Erzurum

1994, s. 1-10. 19 20 21 Rahmi Apak, Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara 1990, s. 75. Erten, Milli Mcadelede Antalya, s. 24-25. Abdurrahman Gzel, Milli Mcadele Yllarnda Antalya, Trk Tarih Kongresi, VI, Ankara

1986, s. 2709. 22 23 Erten, Milli Mcadelede Antalya, s. 26. Erten, Milli Mcadelede Antalya, s. 27.

1427

Sevr Paylam / Yrd. Do. Dr. mer Budak [s.835-845]

Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Sevr Paylamnn orijinal Osmanlca metni Trkiye Byk Millet Meclisi Ktphanesinde bulunmaktadr. Sevr, toplam 13 blm, 433 madde ve eklerinden olumaktadr. Konu zerinde alanlar kendilerince nemli bulduklar baz maddeleri eserlerine alarak yorumlama yoluna gitmilerdir. Ancak Osman Olcay farkl olarak Sevrden nceki tarihlerde mttefiklerce yaplan eitli konferans ve toplant tutanaklar ile buna ilikin belgeleri Trkeye evirerek Sevri deerlendirmitir. Ayrca Prof. Dr. Nihat Erim Franszca metni Trkeye evirmitir. Ancak bugn iin dili olduka ardr.1 Biz bu yazmzda Osmanlca metinden yararlanarak Sevr Paylamnn genel bir deerlendirmesini yapacaz. 10 Austos 1920de imzalanan Sevr Paylamn daha iyi deerlendirebilmek iin konuyu ark Meselesinin seyri ierisinde incelemek gerekir. Sevr, ark Meselesi iin Avrupal glerin XIX. yzyl boyunca yorumlad ekliyle bir nihai zm eklinde grlecektir.2 Ancak, almann snrlarn aacak byle bir teebbse girmek yerine bu konuyu dnya kamuoyuna aklayan bir esere atfta bulunmakla konunun anlalmasna alm olacaz. Bu gelimeleri inceleyen eser Romen devlet adam ve diplomat olan T. G. Djuvarann 100 Plan, Hal Taassubu, Trkiye Dmanl adl kitabdr.3 Yazara gre Sevr Paylamndan evvel Osmanl Devletini paralamak iin hazrlanan yz plann yzde krklk gibi byk bir blm Franszlar, kalan yzde altmlk ksm ise ngilizler, Ruslar ve Macarlar tarafndan hazrlanmtr. I. Dnya Harbinden nce yaplan ve savaa zemin hazrlayan talya ve l Antlama (20 Mays 1882), Londra Konferans (16 Aralk 1912-6 Ocak 1913) ve sava esnasnda yaplan be gizli antlama ile birlikte sava sona erdiinde imzalanan Mondros Mtarekesi (teslim olu) ve bu teslimiyetten sonra imzalanan paylam dediimiz Sevr, Osmanl Devletinin sonunu hazrlamt. Dou sorunu, Osmanl mparatorluunun paylalarak ortadan kaldrlmasyla, tilaf Devletlerinin lehine zmlenmi oluyordu. Ayn zamanda da Trk yurdu blnyor ve Trk milletinin yaama hakk elinden alnyordu.4 Bilindii gibi, I. Dnya Sava ncesi imzalanan gizli antlamalarla sava srasnda imzalanan gizli antlamalar 1917 ylnda Rusyada meydana gelen ve Bolevik htilali ad verilen bir i mesele ile birlikte Rus Ordular Anadoludan ekildikleri gibi, tilaf Devletlerinden de ayrlm oluyorlard. te tilaf Devletlerinden koparken Anadoludaki paylarn da kaybeden Rusya bu gelimelerin vahametini de dnyaya duyurmu oluyordu. Dnyada yank bulan bu aklamalar tilaf Devletlerinden ngiltere ile Fransann Rus iilerine mdahalesine kadar varyor ve Rusyadaki ynetimi destekliyorlard. Ayrca Rusyaya sava da am oluyorlard. Ancak 1919 ve 1920 yllar boyunca ngiliz siyasetini biimlendiren temel motivasyon, Ruslarn ekilmesiyle birlikte oluan boluun Fransa veya talya tarafndan doldurulmasn nlemekti.5 Btn bu gelimeler olurken yl 1918 olmu, Osmanl ttifak yenilmi ve 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesi (teslim olu) ile Osmanl Devleti Anadolunun dnda kalan btn topraklarn kaybetmi, ordusu terhis edilmi, boazlar elden km, Toros Tnelleri igal edilmi,

1428

sava ara, gereleri ile tersaneler itilaf glerine teslim edilmi, tilaf Devletlerinin esirleri kaytsz artsz teslim edilirken Osmanl esirleri tilaf glerinin elinde kalmaya devam etmiti. Ayrca, tilaf Devletlerinin kendileri asndan gvenliklerini tehlikede grdklerinde Anadolunun stratejik noktalarn igal edebilecekleri gibi douda yer alan ve adlarna da Vilayet-i Sitte denilen (Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Harput ve Sivas) illerinde herhangi bir karklk karsa buralar igal edebileceklerdi. Bu iller ve evresinde yaayan aznlklardan herhangi birisinin gstermelik olarak tilaf Devletlerinin herhangi bir birimine ikayette bulunmas bu illerin igalleri iin yeterli olacakt. Ksaca zetlemeye altmz Mondrosun ieriini oluturan maddeleri bylece

deerlendirdiimizde Mondrosa mtareke dememiz imkanszlamaktadr. Bu daha ok kaytsz artsz teslim olutur. Mondros teslim oluundan sonra tilaf Devletleri kendi aralarnda daha nceden yapm olduklar gizli antlamalarla Misak- Milli snrlar ierisinde kalan Anadolu topraklarn igale balamlar, ancak tilaf Devletlerine sonradan katlan Yunanistan ngilizlerin desteinde daha nceden talyanlarn payna den zmire karma yapmlar ve ayrca Bat Trakyay da igal etmilerdir. Franszlar ukurova (ukurabat) ile birlikte Urfa, Mara, Antep ve Malatya snrlarna kadar ilerlemilerdir. talyanlar ise Antalya ve evresini igal etmilerdi. Ayrca ngilizler, gizli antlamalarda Franszlarn payna den blgeden hzl bir ekilde Kerkk ve Musula inmiler. Dier taraftan da Fransz ve ngiliz sava gemileri boazlardan geerek stanbulda demirlemilerdi. Btn bu gelimelerden sonra Anadoluda gelimekte olan Milli Mcadele ruhuyla birlikte Osmanl Hkmetine 10 Austos 1920 tarihinde adna paylam dediimiz Sevri imzalatmlard. Mondros Trk milletinin sonu demek olan Sevr Paylamnn bir nceki aamasnn tamamlanmasdr. Sevr Paylamnn genelde Mttefik Devletlerle (Britanya mparatorluu, Fransa, talya, Japonya) Trkiye arasnda olduu bilinir. Halbuki, Mttefik Devletlerin yannda ve Trkiyeye kar, hatta bazen de onlardan daha saldrgan olan Ermenistan, Yunanistan, Srp-Hrvat-Sloven, ekoslovakya, Lehistan, Portekiz, Romanya, Hicaz devletlerinin olduunu aka belirtmemiz gerekir. Adna Sevr Antlamas denen bu paylamn hazrlan ve imzalanmas aadaki lkelerin delegeleri tarafndan usulne uygun olarak ruhsatnameleri birbirlerine vermeleri ile kesinlemitir. Sz konusu delegeler unlardr: Britanya Kral, (Kanada Dominyonu iin, Avusturya iin, Yeni Zelanda iin, Birleik Gney Afrika iin, Hindistan iin) Fransa Cumhurbakan, talya Kral, Japonya mparatoru, Ermenistan Cumhurbakan, Belika Kral, Yunan Kral, Hicaz Kral, Lehistan Cumhurbakan, Portekiz Cumhurbakan, Romanya Kral, Srp-Hrvat-Sloven Kral, ekoslovakya Cumhurbakandr. Bu delegelerin hazrlam olduu paylam projesini imzalamak ise Osmanl delegelerine kalmt. Birlemi Milletler Cemiyeti tarafndan balangtan 27. maddeye kadar Birlemi Milletler Cemiyeti yelerinin grevleri ve yapmas gerekenleri detayl bir ekilde belirleyen belgede Osmanlya kendi glerini gsterme istei grlmektedir.

1429

Bilindii gibi 13 blm, 433 madde ve eklerden oluan Sevrin ikinci blm Trkiyenin hudutlarn belirlemektedir. Ancak Trkiyenin hudutlarn tespit eden blm batan sona kadar dikkatlice okuyacak olursak; anlama ad altnda yaplan paylam sonucunda harita zerinde Trkiye (Osmanl) diye herhangi bir siyas varln kalmadn grrz. Trkiye asndan btnyle olumsuzluk veya yok olmay emreden bu anlamada siyasi bir varl olan devletle anlama yaplyormuasna stanbul, Boazlar, Krdistan, zmir, Yunanistan, Ermenistan, Suriye, Irak, Filistin, Hicaz, Msr, Sudan, Kbrs, Fas, Tunus, Bingazi ve Ege Adalarn ayr ayr ele alarak, bu yerlerin ynetimi hakknda detayl aklamalar yapmay da ihmal etmemilerdir. zellikle stanbulun Osmanl Devletinin bakenti olacan, Osmanl Hkmeti ile padiahn stanbulda ikamet etmek ve Osmanl Devletinin bakentini korumak hususunda serbest olduklarn, ancak Osmanl Hkmetinin bu antlama ile tamamlanan szleme ve antlamalara sadakatle riayet etmezse Mttefik Devletler bu szlemenin vermi olduu yetkiye dayanarak gerekeni yapabileceklerdir. Osmanl ise bu kararlara uymay taahht etmektedir. Sevr Paylamnn detaylar blmler halinde yle aklanmaktadr: Boazlar: anakkale, Marmara Denizi ve Boazn iine alan Boazlarda gemilerin sefer yapmas, gelecekte gerek bar zamannda, gerekse sava zamannda hangi sanca tarsa tasn btn ticari ve sava gemilerine, askeri ve ticari uaklara ak bulunacaktr. Cemiyet-i Akvam Meclisi tarafndan verilen kararn icras istisna olmak zere bu son ablukaya tabi deildir. Oralarda sava hukukundan hi biri uygulanamayacak ve hibir dmanca hareket yaplamayacaktr. (Madde: 37). Boazlarla ilgili hkmler 37. maddeden 61. maddeye (dahil) kadar devam etmektedir. Bu maddeden sonraki maddelerde konunun teferruat yer almaktadr. lgili maddeler Boazlardan gemilerin serbeste sefer yapmasn, bar ve sava zamannda hangi bayra tarsa tasn btn ticar ve sava gemilerine, ayrca asker ve ticar uaklara ak bulunacan hkme balamaktadr. Ayrca, Boazlarn ynetimi Yunanllarla Osmanl Devletine braklacak veya bunlarn belirleyecei komisyonca yrtlecektir. Komisyonda ABD, ngiltere, Fransa, talya, Japonya ve Rusya temsilcilerinin her biri iki oya, Yunanistan, Romanya ve Bulgaristan temsilcilerinin her biri de bir oya sahip olacakt. Bylece Boazlar, Osmanl Devletinin elinden kt gibi, Boazlar ynetecek komisyonda Osmanl Devleti temsilcilerine yer verilmemektedir. Boazlarn ynetimi Osmanl ve Yunanllara brakld halde daha sonraki cmlelerde Osmanl temsilcisinden ve dolaysyla oy hakkndan bahsedilmemesi dikkat ekicidir. Trkiyenin Ege Denizi ile Akdenizde hibir kys kalmyordu. Marmara Denizi ile Boazlarda Uluslararas Komisyonun elinde bulunduundan, Trkiyenin denize k sadece Karadenize kalyordu.6 Krdistan: Siyasi konular arasnda nemli yer tutan Krdistan meselesi 62, 63 ve 64. maddelerde yer almaktadr. Bu maddelerde Krdistan snr Fratn dousunda gelecekte tespit edilecek Ermenistann gney snrnn gneyi ile Trkiyeyi Suriye ve Iraktan ayran snr izgisinin kuzeyinde bulunan Krt unsurunun say olarak fazla bulunduu blge olarak belirlenecek ve bu antlamann yrrle konulmasndan itibaren alt ay iinde stanbulda toplanp ngiltere, Fransa ve talya devletlerinden her birinin bir delegesinden oluacak bir komisyon tarafndan tespit edilecektir.

1430

Ayrca bu plan Sryan, Keldan ve ad geen dier aznlklar himayeye dair taahhtleri kapsayacak, bu amala ngiliz, Fransz, talyan, ran ve Krt temsilcilerinden oluan bir komisyon yerinde inceleme yaparak, bu antlama gereince Trkiyeyi randan ayran snr izgisinde icap ederse dzeltmeler yaplmas gerektiini karara balayacaktr. Osmanl Hkmeti sz konusu komisyon yelerinden toplu halde birinin veya dierinin kararlarn bildirdii gnden itibaren ay iinde uygulayacan imdiden taahht eder. Bu antlamann yrrle konmasndan bir sre sonra, blgedeki Krtler eer Trkiyeden ayrlma isteklerini ounluu saladklarn ispat ederek; Birlemi Milletler Meclisine bavururlarsa, Meclis de uygun grr ve Trkiyeye Krtlerin ayrlmalar tavsiyesinde bulunursa, Trkiye de bu tavsiyeye uymay ve bu blge zerindeki btn haklarn brakmay taahht eder denilmektedir. Dikkat edilirse Krt devleti deil, Krdistan diye bir blge vaat ediliyor ve Sevr Paylamna gre de bu blgenin %90 Ermenilere halkyla birlikte emanet edilmektedir. Bu planla Krt ve Ermeni unsurlar ayn topraklar zerinde bir birliktelik ierisine de sokulmaya allmaktadr. Ancak, btn bu oyunlara ramen blge insanlar, Trk milletinin ayrlmaz bir paras olduklar uuruyla bu oyunlara gelmeden Milli Mcadelede bu lke dmanlarna kar ellerinden geleni yapmlardr. zmir: Bu paylam iinde zmir ok nemli bir yer tutmaktadr. Paylamn 65-83. maddeleri arasnda zmire uzunca bir yer ayrlmtr. I. Dnya Sava ncesinde ve esnasnda yaplan gizli antlamalarda zmir ve blgesi talyanlara braklm olmasna ramen, ngilizlerin siyasi manevralaryla Yunanllar zmire 15 Mays 1919da karma yapmlard. Sevr Paylam ile siyasi anlamda da igali merulatrmak istiyorlard.7 zmir ile ilgili maddelerde genel olarak yle denilmektedir; zmir ehri ve 66. maddede aklanan arazi Osmanl hakimiyetinde kalacaktr. Bununla birlikte Trkiye zmir ehri ile ad geen arazi zerindeki hakimiyet hakknn uygulanmas Yunan Hkmetine devredilecektir. Yunan Hkmeti zmir ehri ile evresindeki arazinin idaresinden sorumlu olacak ve bu idareyi zel bir ekilde bir memur heyeti vastasyla yerine getirecektir. Yunan Hkmeti sz konusu arazi ierisinde asayii salamak iin gerekli asker kuvvetleri bulundurma hakkna sahip olacaktr. Ayrca yerel bir parlamento oluturulacak, Yunan Hkmeti belirtilen snr zerinde bir gmrk hatt kurabilecek, zmir ve ad geen araziyi Yunanistann gmrk usulne tbi tutabilecektir. Grld gibi zmir ve evresi tamamen baka bir devletin topra statsne kavuturularak, Yunanistana verilmektedir. Konu ile ilgili 83. maddenin sonunda ise Trkiye zmir ehriyle 66. maddede belirtilen arazi zerindeki btn hukuk ve kullanma haklarndan Yunanistan lehine olarak feragat ettiini imdiden aklar. denilmektedir. Yunanistan: Sevrde Yunanistan meselesi zetle u ekilde ele alnmtr Bulgaristana tahsis edilmi olan hudut sakl kalmak zere Trkiye eski Osmanl mparatorluunun Avrupa Ktasnda ve bu antlama ile tespit edilen Osmanl snrlarnn tesinde bulunan arazisi zerindeki btn hukuk ve tasarruflarndan Yunanistann lehine feragat eder. (Madde 84). Bundan baka 85, 86 ve 87. maddelerde de konunun teferruat zerinde durulmaktadr. Ayrca Trkiyenin mroz ve Bozcaada zerindeki btn hukuk ve kullanm tasarruflarndan Yunanistan lehine feragat ettii kaydedilmektedir.

1431

Sevr toplantsna katlan Venizelos, zmir ve evresi, Bat Anadolu, stanbul ve Dou Trakya ile birlikte 1915te Yunan Kralna vaat edilen Kbrs istiyordu. Ancak Kbrs ile ilgili ngilterenin desteini yitirmemek iin fazla srar etmiyordu. Ayrca On ki Ada, Trabzon ve Adanada Venizelosun istekleri iindeydi.8 Ermenistan: Sevr Konferansnn kararlarndan biri de mstakil bir Ermenistan tekiliydi. Sevrde Ermenistan, 88-93. (dahil) maddelerde ele alnmaktadr. Bu maddelerden anlaldna gre Trkiye, Ermenistan Mttefik Devletler gibi hr ve bamsz bir devlet olarak tandn kabul etmitir. Bunun anlam ise Erzurum, Trabzon, Van ve Bitlis vilayetlerinin Ermenistana verilmesidir. Ancak, sz konusu ehirler Osmanl dnemindeki evreleriyle birlikte braklmaktadrlar. Gneydou ve Dou Anadolunun bir ksm Krdistan, kalan ksm da Ermenistan olarak ayrlacandan Suriye hududundan Trabzona uzanan bir snr izilmi olacak ve yaklak Trkiyenin bugnk haritasnn bete biri elinden alnm olacakt. Yine Osmanl bu paylama gre Ermenistana braklan arazi zerindeki btn hukuk ve tasarruflarndan feragat etmektedir. Ermenistan Hkmeti, Ermenistanda rk, dil ve din bakmndan halknn ounluu dndaki insanlarn menfaatlerini himaye iin balca Mttefik Devletlerin gerekli grlen hkmlerin konulmasn taahht etmektedir (Burada Ermenistan olarak kastedilen yukarda isimleri zikredilen Trk Yurdu olan illerdir).9 Suriye, Irak (El-Cezire) ve Filistin: Bu konu 94, 95, 96 ve 97. maddelerde ele alnmaktadr. lgili maddelerde, bu devletler kendilerini yalnz bana idareye muktedir oluncaya kadar bir mandaterin vasilii ve destei altnda kalacaklardr. Birlemi Milletler Cemiyeti ad geen devletlerin bamsz devlet olarak tannmalar konusunda gr birliindedirler. Antlamay yapan devletler Filistin idaresinin tespit edilecek snr dahilinde balca devletler tarafndan seilecek bir mandatere braklmas hususunda ayn grtedirler. Mandater Yahudi halk iin Filistinde bir yurt kurulmas hakknda ngiltere Hkmeti tarafndan daha nce Mttefik Devletler tarafndan kabul edilmi olan beyannamenin yrrle konulmasndan sorumlu olacaktr. Mandater olacak on devlet eitli dinlere mensup cemaatlere ait her hangi bir meseleyi incelemek ve bu konuda tzk kaleme almak iin mmkn olan en ksa zamanda zel bir komisyon kurmay taahht etmektedirler. Suriye, Irak, Filistin arazilerine ait mandaterler balca byk devletler tarafndan

kararlatrlacak ve Birlemi Milletler Cemiyetinin onayna sunulacaktr. Trkiye bu ksmda belirtilen meseleler hakknda alnacak btn kararlar kabul etmeyi imdiden taahht etmektedir. Grld zere Osmanlya sadece kararlar kabul ve tasdik etme hakk braklmaktadr. Hicaz: Sevrde bu konu ile ilgili madde bulunmaktadr. 98, 99 ve 100. maddelerde Trkiye Mttefik Devletler gibi Hicaz hr ve bamsz bir devlet olarak tandn aklamaktadr. Bu antlama ile tespit edildii ekilde Trkiyenin snrlar dnda bulunan ve daha sonra tespit edilecek snr dahilinde bulunacak olan eski Osmanl mparatorluu arazisi zerindeki btn hukuk ve tasarruflarndan ad geen hkmet lehine feragat ettiini aklamaktadr.

1432

Msr: Msr ile ilgili olarak Sevrde on iki asl (101-112), de (112-114) geici madde bulunmaktadr. Bu maddelere gre Trkiye, Msr zerindeki btn haklarndan ve tasarruflarndan feragat etmektedir. Ayrca bu feragat 5 Kasm 1914 tarihinden itibaren geerli olacaktr. Trkiye Mttefik Devletler tarafndan alnan karara uygun olarak, ngilterenin 18 Aralk 1914 Msr zerinde ilan ettii himayeyi tasdik etmektedir. Anlalaca zere 5 Kasm 1914te Osmanl himayesinden kan Msr, 18 Aralk 1914te ngilterenin himayesine girmi oluyor ve bu durumu da Osmanl onaylamakla yetinmek zorunda kalyor ve daha nce Msr tarafndan denen vergiler zerindeki btn haklarndan feragat ediyordu. Sudan: Antlama yapan taraflar Sudann hukuk stats ve idare eklini (ngiltere ve Msr hkmetleri arasnda) 19 Ocak 1889 tarihinde kararlatrarak, kabul ettikleri antlamayla resmen tasdik ettiklerini bildirirler. Ayrca Sudan tebaas yabanc lkelerde ngiltere elilik ve konsolosluklarnn himayesine sahip olacaklardr. Bu noktadan da anlalaca gibi Sudan Osmanldan koparlp ngilterenin himayesine verilmektedir (115-116. maddeler). Kbrs: Anlama yapan taraflar ngiltere Hkmeti tarafndan 5 Kasm 1914te ilan edilmi olan Kbrsn ilhakn tasdik ettiklerini bildirirler. Ad geen ada daha nce 1877 Osmanl-Rus Harbinde Osmanlnn yenilmesi ve Ruslarn doudan-batdan lkeyi igale girimesi saltanat zor bir duruma sokmutu. Bu durumdan istifade etmek isteyen ngiltere, szde Osmanlya yardm etmek bahanesi ile, yardm teklif etmi ve bunu yapabilmek iin de askerlerini stlendirmek maksadyla, Kbrsn idaresinin geici olarak ngiltereye devredilmesini istemitir. Osmanl Devletinin baka aresi kalmaynca ngilterenin teklifi Osmanl Bakanlar Kurulu zel meclisinde mzakere edilip, ngilterenin adaya geici olarak yerlemesine izin verilmiti. Ancak Kbrsn nemini bilen Padiah II. Abdlhamit, kendi el yazs ile Hukuk-u ahaneme asla halel gelmemek art ile kaydn derek antlamay imza etmitir. Bununla da yetinmeyen Sultan II. Abdlhamit ngilterenin bykelisi Leyorddan teminat mektubu istemi ve almtr. 1878 Berlin Antlamas ile ngiltere adaya yerlemi (12 Temmuz 1878), daha sonra Kbrsn 5 Kasm 1914te ngiltere tarafndan ilhakndan sonra denen vergi hakk da dahil olmak zere, Osmanl Devleti Kbrs zerindeki veya Kbrsa ait btn haklarndan ve tasarruflarndan feragat etmitir (117-118. maddeler). Antlamaya gre Kbrs adasnda doan veya ikamet eden Osmanl tebaas yerel kanunlarn hkmlerine ve artlarna uygun olarak ngiliz vatandaln kazanacaklar ve Osmanl uyruunu terk edeceklerdir. Kbrsn ehemmiyetini ok iyi bilen Atatrk vefatndan ksa bir sre nce Antalya civarnda yaplan bir tatbikat izlemeye gittiinde, kurmay subaylarnn sorduu sorular cevapladktan sonra parman haritaya uzatarak; Efendiler Kbrsa dikkat ediniz, Kbrs dman elinde olduu srece, ikmalinizi yapp anavatan savunamazsnz demitir.

1433

Fas ve Tunus: Antlamada konu u ekildedir; Trkiye Fransann Fas zerindeki himayesini tasdik ve bunun btn neticelerini kabul eder. Fas ticari mallar Trkiyeye ithal edildii zaman Fransz ticari mallarna uygulanan ilemlere tabi olacaktr. (madde. 119). 120. madde de ise Tunus ile ilgili yle denilmektedir: Trkiye Fransann Tunus zerindeki himayesini tasdik ve bunun btn neticelerini kabul etmektedir. Ayrca Tunus ticar mallar Trkiyeye ithal edildiinde Fransz ticar mallarna uygulanan ilemlere tabi olacaktr. Anlalan Fas ve Tunus Osmanldan koparlp tamamen Fransaya terk ve emanet edilmilerdir. Bingazi ve Adalar Denizindeki Adalar: 121. maddede yle denilmektedir: Trkiye 12 Ekim 1912 tarihli Lozan Antlamas gereince padiahn Bingazide muhafaza ettii btn haklar ve imtiyazlardan kesin bir ekilde feragat etmektedir. 122. maddede Ege Adalar zerinde durulmakta ve yle denilmektedir: Trkiye imzalad antlama ile talyann igali altnda bulunan Stampalya, Rodos, Herkit, Kerpe, Kaot, Pikopis, ncirli, Kalimnos, Loryos, Patnos, Limpos, Smbeki, stanky, adalar ile bu adalara tabi kk adalar ve Kastellorizaon, Mis Kosi adalar zerindeki btn haklarndan ve tasarruflarndan talya lehine olmak zere feragat eder. Bu madde ile Ege Adalar ve dolaysyla Ege Denizi talyann himayesine braklmaktadr. Uyrukluk: Bu konuda antlama metninde Trkiyeden ayrlan arazide oturan Osmanl tebaas yerel kanunlarn artlarna uygun olarak ve hakkyla o arazinin kendisine geen hkmet vatandaln kazanacaktrdenilmektedir (Madde. 123). Mesela, Filistindeki Osmanl tebaas Osmanl tbiyyetinden baka bir tbiyyete sahip olanlar bu antlamann yrrle konma tarihinde Filistin tebaas kabul edilecekler ve herhangi bir vatandalktan km olacaklardr. Bu durum zmir ehri iin de geerlidir. Bilindii gibi zmir evresiyle birlikte Yunanistana braklmt. Buradaki aznlklar da yukardaki maddeden faydalanacaklard. Ayrca Sevrin 124-131. maddelerinde de tabiyet konusu geni bir ekilde ele alnmaktadr. Aznlklarn Himayesi: Aznlklar konusu 140-151. maddeleri kapsamaktadr. Trkiye, kendi btn halkna; doum, milliyet, dil, rk veya din dikkate alnmakszn hayat ve hrriyetlerini tam ve noksansz himaye salayacan taahht eder. Trkiye halkndan hepsinin genel ve zel her eit dinler, mezhepler ve inan konularnda serbeste ibadet/ayin yapma haklar olacaktr 1 Kasm 1914 tarihinden nce Mslman olmayan her kii gayr-i Mslim kalm saylacaktr. Osmanl Hkmeti, savan srd sre iinde Trkiyede ilenmi olan ldrmeler srasnda bireylere kar yaplm olan zararlarn geni bir ekilde karlanmas iin 1 Kasm 1914 tarihinden beri herhangi bir rk veya dine mensup olursa olsun kaybolmu veya zorla kandrlm veya usule aykr hapsedilmi veya esir edilmi olan btn kiilerin aa karlmasyla teslimleri iin yardm etmeyi ve memurlarnn yardmlarn salamay taahht eder Trkiye karlkl ge dair Yunanistan ile Bulgaristan arasnda (Nyide) yaplan 27 Kasm 1919 tarihli antlamann 16. maddesinden yararlanmay taahht eder

1434

Osmanl Hkmeti 1 Austos 1914 tarihinden beri Trk olmayan Osmanl tebaasndan gerek ldrlme korkusuyla ve gerek dier herhangi bir zorlayc vastayla yurtlarndan zorla karlan kiilerin yurtlarna geri dnlerini ve i-gleriyle tekrar meguliyetlerini kolaylatrmak iin mmkn olan tedbirleri almay resmen taahht eder. Ad geen vatandalarn veya bunlarn mensup olduklar cemaatlerin (dini topluluklarn) tasarrufunda bulunan menkul ve gayri-menkul mallardan tekrar ele geebilecek olanlarn kimin elinde bulunursa bulunsun mmkn olan sratle iadelerinin gerekli olduunu tasdik eder. Mallar her eit gmrk ve vergilerden kurtulmu olarak ve mallar kullanma yetkisi bulunan ve elinde bulunduranlar iin herhangi bir eit tazminat demeksizin iade olunacak ve fakat kullanma yetkisi bulunan ve elinde bulunduranlarn aleyhine dava etmek haklar sakl kalacaktr. Osmanl Hkmeti, uygun grlecek her yerde Cemiyet-i Akvam Meclisi tarafndan hakem komisyonlar oluturulmasn kabul eder. Hakem Komisyonlar bu anlamada belirtilen btn istekleri incelemek ve bu istekler hakknda ksa bir muhakeme usul tatbikiyle hkm icra edecektir. Osmanl Hkmeti, komisyonlarn grevlerini kolaylatrmay ve iptal etmek iin st mahkemeye gtrlmesi mmkn olmayan kararlarnn yerine getirilmesini salamay mmkn mertebe kolaylatrmay taahht eder. Osmanl tebaasnn hepsi kanun nnde eit olacak rk, dil veya din fark gzetmeksizin ayn medeni ve siyasi haklardan yararlanacaklardr. Din, inan ve mezhep fark; Osmanl vatandalarndan hibirinin medeni ve siyasi haklardan yararlanmas ve zellikle kamu hizmetine kabul ve memuriyetlere, saygnlklara kavumas ve eitli meslekler ve sanatlarn icras konularna engel olmayacaktr. Osmanl Hkmeti bu antlamann yrrle konmasndan iki sene sonra rki aznlklarn nisb temsil esasna dayanarak seim usulnn tertip ve tanzimi hakknda Mttefik Devletlere bir proje verecektir Trkeden baka bir dille konuan Osmanl tebaasna dillerini, mahkeme huzurunda gerek ifahen ve gerek yazl kullanmalar iin uygun kolaylklar gsterilecektir Irk, din veya dil bakmndan milli aznlklara mensup bulunan Osmanl vatandalar hakknda hukuki ve fiili olarak dier Osmanl vatandalar gibi ilem yaplacak ve bunlar ayn teminattan yararlanacaklardr. Osmanl Hkmeti, Trkiyede bulunan rki btn aznlklarn her birinin ruhani retimi, idari zerkliini tasdik ve buna riayet etmeyi taahht eder Osmanl Hkmeti Osmanl uyruunda bulunan Hristiyan ve Musevilerin nemli oranda yaadklar ehir ve mahallelerde sz konusu Osmanl vatandalarnn din, mezhep ve ibadet trenlerine bir mdahale oluturacak herhangi bir fiil ve harekette bulunmaya zorlanmayacaklarn ve

1435

onlarn hafta tatil gnlerinde mahkemelerde hazr bulunmaktan veya bir kanuni ilemin yaplmasndan sakndklar takdirde kanuni haklarnn kaybedilmesine mahkum edilmeyeceklerini taahht eder. Balca Mttefik Devletler bu ksmda bulunan maddelerin yerine getirilmesini ve uygulanmasn salamak iin ne gibi tedbirlere bavurmak gerektiini Cemiyet-i Akvam Meclisi ile birlikte inceledikten sonra tespit edeceklerdir.10 Baz Snrlar: Trkiye bu antlama ile tespit edilen snrlar dnda olup ad geen antlaama hkmlerine gre hibir etki altnda bulunmayan ve Avrupa dnda bulunan btn arazi zerinde veya bu araziye dair iddia edebilecei btn kullanm haklarndan Mttefik Devletler lehine feragat ettiini bildirmektedir. Ayrca Trkiye gerektiinde Mttefik Devletlerle dier devletlerin ittifak ederek ald veya alaca hkmleri kabul ve tasdik ettiini taahht etmektedir. Trkiye Mttefik Devletlerin 1 Austos 1914 tarihindeki eski Rusya mparatorluuna ait btn arazisinin tamam veya bir ksm zerinde kurulmu veya kurulacak olan hkmetler ile yapaca btn antlamalar ve uyumalar tamamyla tanmay ve bu devletlerin snrlarnn tespit edilecei ekilde kabul etmeyi taahht etmektedir. Trkiye ad geen devletlerin bamszln daim ve vazgememek zere tanmay ve onlara uymaya sz vermektedir. Bu hkmler byk devletlerin yaylma siyasetleri bakmndan besledikleri emellerinin ne ekilde hukuki kisveye sokulmu olduunu ok iyi gstermektedir.11 Cezalar: Trkiyede yaayanlardan hibir kimse 1 Austos 1914 tarihinden itibaren antlamann yrrle konmasna kadar asker ve siyas ilerden veya Mttefik Devletler veya bu devletlerin vatandalarna herhangi bir yardmdan dolay hibir ekilde rahatsz edilmeyecektir. Bu konuda Osmanl halkndan biri aleyhine bir hkm veya karar tamamen feshedilecek ve hakknda yaplmasna balanm olan soruturma ve kovuturmalara son verilecek. Ceza meyyidelere bakldnda aznlklardan her kim Osmanlya ne tr bir vaatte bulunursa bulunsun herhangi bir soruturmaya tabi tutulmayacak, soruturma alm olanlar ise hemen bu durumdan kurtulmu olacaklard. Silahl Kuvvetler: Antlamada Trkiyenin bulunduraca silahl g yle tespit edilmitir; Padiaha ait zel birlikler, lke dahilinde emniyet ve asayii srdrecek ve aznlklarn korunmasn salayacak Jandarma birlikleri, byk karklklar meydana geldiinde jandarma askerini takviye edecek ve gerekirse snrlarn gzetimini salayacak bu birliklerin dnda kalan dier birlikler terhis ve lavedilecektir. Padiaha hizmet eden birlikler subay ve erler dahil olmak zere yedi yz gemeyecektir. Padiahn zel korumalar dnda lke geneli iin (Snrlar koruma, asayii salama) kurmay subaylar, subaylar, askeri okullar, retim, idar kurullar ve depo birlikleri dahil olduu halde toplam 50.000 kiiyi amayacaktr. Bu askerler top gibi ar silahlara sahip olmayacaklardr. Ayrca bu elli bin asker ierisinde subaylarn oran yirmide biri amayacaktr. Bunlarn dnda her trl askeri tekilat yasaklanmtr.

1436

Osmanl silahl kuvvetleri, gelecekte ancak gnll erlerden meydana gelecektir. Asker meslek, rk ve mezhep fark gzetilmeksizin Osmanl Devletinin btn uyruklarna eit bir ekilde ak bulunacaktr. Bu durum erler ve subaylar iin geerlidir. Bu antlamann yrrle konmasndan itibaren ay sre iinde Osmanl silahl kuvvetleri iin izin verilen miktardan fazla olan btn silahlar, cephane ve eitli cins sava malzemesi, Asker Kontrol Komisyonuna belirlenen yerlerde teslim edilecektir. Bu antlamann yrrle konmasndan itibaren alt ay iinde her eit silah, mhimmat, yahut her eit sava ara ve gereleri retimine, hazrlanmasna, depolanmasna ve incelenmesine yarayan dier btn kurumlar ve kurulular lavedilecek veyahut tamamen zel ticarette kullanlmak zere deitirilecektir. Trkiyeye silah, cephane, sava malzemesi, uak ve aksam ve bu gibi her eit eylerin ithali Mttefikler Askeri Kontrol ve Dzenlemeler Komisyonunun zel iznine bal olmadka kesinlikle yasaklanmtr. Silah, mhimmat ve sava malzemesi retim ve ihrac kesinlikle yasaklanmtr. Boazlarn serbest idaresi iin antlama yapan devletler, antlamann yrrle konmasndan itibaren aylk sre ierisinde Marmaradaki sahiller ile adalarn, boaz sahillerinin Limni, mroz, Bozca, Semendirek ve Midilli adalarnn dahil bulunduu bu snrlar belirleyecek ve blgedeki btn asker kurulular, savunma yerleri, bataryalar sava malzemelerinden arndrlacak ve yklacakt. Sava alanlarndaki seyyar bataryalarn suratle sevkini salayan yollar ve demiryollar inasnn Fransa, ngiltere ve talya hkmetleri tarafndan kullanmdan alkonulmas iin sz konusu devletler gerekli olan hazrlklarda bulunma hakkna sahip olacaklard. Anlald gibi yukarda isimleri zikredilen Mttefik lkeler demir yollarn veya dier ulam yollarn sakncal bulduklar zaman yok edebileceklerdir denilmektedir. Bu antlamann yrrle konma tarihinden itibaren, 30 Ekim 1918 Mondros Atekes Antlamas gereince Osmanl limanlarnda alkonulan btn sava gemileri kesin olarak Mttefik Devletlere teslim edilmi saylacakt. Osmanlnn nakliye ve silahl gemileri ve filo yardmc gemileri silahlarndan arndrlarak ticaret gemilerinden saylacak ve deerlendirileceklerdi. Bunlar ne satlabilecek ne de yabanclara terk edilemeyecekti. atekesin imza tarihi olan 30 Ekim 1918de Trkiyeye ait bulunan cephane silahlar ve deniz sava eyas, torpil ve maynlarda dahil olmak zere tamamen Mttefik Devletlere teslim edilmi olacakt. Trkiye asker kuvvetlerinde kara ve deniz hari, bir uak bulunmayacak ve hibir sevk edilebilen balon muhafaza edilmeyecekti. Bu antlamann yrrle konmasndan itibaren iki ay iinde Osmanl kara ve deniz ordularnda bulunan btn pilotlar terhis edilecekti. Yine antlamann yrrle konmasndan itibaren alt ay iinde hangi cinsten olursa olsun btn uak ve aksamlarnn masraflar Osmanl tarafndan karlanmak zere Mttefik Devletlere teslim edilecekti. Ayrca Osmanl bu antlamann yrrle

1437

konmasndan itibaren konuyla ilgili hibir heyet gndermemeyi ve byle bir heyetin gitmesine msaade etmemeyi taahht etmekteydi. Sevrin bir blmn oluturan 210. madde Mondros Paylam ile Sevrin ortak bir noktasna iaret etmektedir. Sava Esirleri: Sava esirleriyle ilgili konu 208-217. maddelerde yer almaktadr. Bu maddeler de zetle yle denilmektedir: Henz memleketlerine gnderilmemi olan Osmanl sava esirleri ile tutuklanm olan Osmanl sivillerinin bu antlamann yrrle konmasndan itibaren mmkn mertebe hzla memleketlerine iadelerine devam edilecektir. Bu esirlerden savatan nceki itilaf kuvvetleri tarafndan igal edilmi arazide bulunanlar ayn ekilde lkelerine gnderileceklerdir. Fakat bu gnderme durumu, tilaf Devletleri igal ordusu memurlarnn onayyla ve onlarn teftileri altnda yaplacaktr. 30 Ekim 1918 tarihinden itibaren esirlerin btn iade masraflar Osmanl Hkmeti tarafndan karlanacaktr. Esirlerden ve sivillerden disiplin konusuna aykr harekette bulunup da ceza alm bulunanlar bu cezay tamamlamam olsalar bile bunlar dikkate alnmakszn lkelerine iade edileceklerdir. Osmanl Hkmeti, lkelerine iade olunan btn kiileri ayrt etmeksizin kendi arazisine kabul etmeyi taahht eder. Osmanl Hkmeti kayp olanlarn ve kendi istekleriyle Osmanl topranda kalmak isteyen anlama yapan devletlerin tebaasnn aratrlmas ve kimliklerini tahkik etmekle grevli olacak, anlama yapan devletlerin komisyonlarna her kolayl gstermeyi ve gereken nakliye aralarn salamay ve ordugahta, hapishanelerde, hastanelerde aratrmalar yapmalarna yardmc olacak resmi ve gayri resmi btn belgeleri kendilerine vermeyi kabul ve taahht eder.12 Osmanl Hkmeti, Mttefik Devletler tebaas ile subaylar ve askerlerinden tutuklanm olanlar ve bunlarn btn eyalaryla birlikte bu anlamann yrrle girdii tarihten itibaren vakit kaybetmeksizin iade etmeyi taahht eder ifadesini kullanmaktadr Mezarlklar: Sevrin dikkat eken bir dier maddesi 218. maddedir. Mezarlklarla ilgili olarak; Osmanl Hkmeti bu antlama ile tespit edilen snrlar iinde bulunan arazisinin ngiltere, Fransa, talya Hkmetlerinin kara ve deniz askerlerinden sava meydannda vefat edenler veya hastalk kaza gibi sebeplerden dolay lenlerin mezarlarnn bulunduu ksmlar ile bu askerlere ait kabristanlarn inas iin gerekli arazinin ve kabristanlar ile antlara giden yollarn mlk edinme hakkn tamamen ad geen devletlere terk edecektir denilmektedir. Bilindii gibi bata anakkale olmak zere Osmanl topraklarnn her yerinde savalar olmu, bu savalar taraflar iin lmlerle sonulanmtr. Dolaysyla bu maddenin uygulanmas igal edilmi Osmanl topraklarnn dnda kalan Anadoludaki topraklarn bir ksmn da igal etme anlam tamaktayd. Sava Tazminat: Sevr Paylamnn Sekizinci Blmnde (Maliye Maddeleri) Osmanl Hkmetinin Almanya ve Avusturyann yannda savaa girmekle sz konusu Mttefik Devletlere tamamen tazmini gerekecek zararlar vermi olduunu kabul ettii belirtilmektedir.

1438

Bilindii gibi drt yl sren ve sonunda Almanya, Avusturya ile birlikte yenilgiyi kabul eden Osmanl, 1918de Mondros Mtarekesini imzalar. Bu tarihten iki yl sonra imzalanan Sevr ile de Mttefik Devletlere sava tazminat demeyi Sevrin 231. maddesi gereince kabul eder. Ancak isminden baka bir ey kalmayan Osmanl Hkmetinin sz konusu tazminat deme ansnn olmad Mttefiklerce bilinmekte ve tasdik edilmektedir. Maliye Komisyonu: Mal kaynaklarn ok bozuk olduunu gren Mttefikler, bunun zmn Fransa, talya, ngiltere vekillerinden ve danma oyuna sahip bir Osmanl komiserinden oluan bir Maliye Komisyonunun kurulmasna karar verirler. Btn servet kaynaklar bu komisyonun emrine verilecektir. Maliye Komisyonunun maalar ve cari masraflar ile i bu antlamann uygulamaya konulmasn takiben, szde Osmanlya kalan topraklarda kalacak olan Mttefik igal kuvvetlerinin sradan masraflar dendikten; yine Osmanlya katlan topraklarda 30 Ekim 1918 tarihinden beri Mttefik igal kuvvetlerinin masraflar ve bu igal masraflarn yapm olan devletten baka, Osmanldan irtibatn koparm olan topraklardaki Mttefiklerin igal kuvvetlerinin masraflar, tespit edilecek ve dzenli bir ekilde denmesi iin planlama yaplacaktr. Sz konusu Maliye Komisyonunun onay olmadan Osmanl Hkmeti tarafndan gerek Osmanl tebaasna ve gerekse dier ahslara yeniden hibir stnlk ve ayrcalk verilmeyecektir. Osmanl genel borlar imdiye kadar Muharrem Kararnamesine (1881 Borlar Kararnamesi) tbi olan borlar, 1 Kasm 1914 tarihinden nce Balkan Sava borlarna ait yllk taksitler, Arnavutluk da dahil olduu halde Osmanl ile Osmanldan toprak alan veya almakta bulunan Balkan Devletleri arasnda taksim olunacaktr. Ayrca her nerede bulunursa bulunsun Osmanl Duyun- Umumiyesine (Genel Borlar) ait btn menkul ve gayr- menkul mallar tamamen Maliye Komisyonunun emrine verilecektir. Bununla birlikte Almanya ve Avusturya tarafndan devri gereken altn miktarlar da Maliye Komisyonunun emrine verilecektir. Kapitlasyonlar: Daha da vahimi antlama, mukavele ve teamllerden doan yabanc imtiyazlar 1 Austos 1914 tarihinden nce onlardan dorudan doruya ya da dolayl olarak istifade eden devletler (Fransa, ngiltere, Almanya, talya) yararna yeniden oluturulacak ve bu yararlar 1 Austos 1914 tarihinde bunlardan istifade etmeyen Mttefik Devletleri de kapsam olacaktr. rnek olarak kapitlasyonlar verecek olursak; I. Dnya Sava ncesinde kapitlasyonlardan faydalanmayan Mttefik Devletler ve onlarn himayesinde olanlar da kapitlasyonlardan faydalanma hakkn elde etmi olacaktr. Ayrca, 25 Nisan 1907 tarihli antlamann gmrk ithalat vergilerine ynelik hkmleri btn Mttefik Devletler yararna olmak zere tekrar yrrle konulacaktr. Bununla birlikte Osmanl Devleti 1 Austos 1914 tarihinden i bu antlamann yrrlk tarihine kadar Almanya, Avusturya, Macaristan ve Bulgaristan ile imzalanm olduu btn antlama ve szlemelerin i bu antlama gereince feshedilmi olduunu kabul etmekteydi. Yine Osmanl Devleti, 1 Austos 1914 tarihinden nce veya sz konusu tarihten, bu antlamann geerli olmaya balad tarihe kadar, Rusya ile veya topraklar Rusyann eski

1439

memleketlerinden ayrlm olan btn devlet ve hkmetler ile ve yine 15 Austos 1916 tarihinden itibaren i bu antlamann yrrle konulduu tarihe kadar Romanya ile imzalam olduu btn antlama, szleme ve uzlamalar feshedilmi saydn kabul etmekteydi. Mallar: Mallarla ilgili olarak 1 Austos 1914 tarihinde Osmanl hakimiyeti altnda bulunan yerlerde var olup harp esnasnda Osmanl vatandalnda bulunmayan Mttefik Devletler vatandalarnn veya sz konusu vatandalarn kontrol altndaki irketlerin sorumluluunda bulunan mallar, haklar ve karlar kapitlasyonlar gereince elde edilmesi mmkn olan vergiler istisna olarak, Osmanl Hkmeti veya Osmanl idarecileri tarafndan konmu her eit vergiden muaf olarak sahiplerine iade olunacaktr. Zarara urayanlar ise Osmanldan zararlarn tazmin edebileceklerdir. Osmanl Hkmeti, tasarruf hakkndan mahrum edilen kiilerin mallarn, kullanclarn izni olmakszn yklenilen her trl vergi ve bortan muaf olarak iade iin elinden gelen btn tedbirleri alacaktr. Ad geen hkmet bu iadeden dolay zarar grenlerin zararlarn karlayacaktr. Mttefik Devletler vatandalar veya bu vatandalar tarafndan kontrol edilen irketler tarafndan ortaya kacak iddialar incelenerek tazminat miktar Birlemi Milletler Meclisi tarafndan seilecek bir hakem heyeti tarafndan belirlenecektir. bu tazminat Osmanl Hkmetinin sorumluluunda olarak davacnn mensup olduu hkmet topraklarnda oturan veya bu hkmetin kontrol altndan bulunan Osmanl vatandalarnn mallarndan ayrlp tahsil olunacaktr. Grld zere mallar ksmnda da paylama uygun olarak Avrupa Birliine girebilmemiz iin Trkiye Cumhuriyeti Devletinin giri artlarndan birini oluturan Tahkim Kanunu 1920 ylnn bir uygulamasdr. Ulam: Ulam konusunda ise Mttefik Devletlere bal uaklar, Osmanl karalar ve sular zerinde umakta ve karaya inmekte tamamen serbest olacaklar gibi, Osmanl uaklarnn sahip olduklar haklarn aynsndan, zellikle havada ve denizde bir kaza meydana gelmesi durumunda yaralanacaklardr. Trkiyede mevcut veya kurulmu olup uluslararas uak sefer ve geilerine alm olan hava alanlar Mttefik Devletlerin uaklarna ak bulundurulacaktr. Bununla beraber daha birok tedbir Osmanl Devletince alnacaktr. Aksi halde byk devletler Trkiye topraklar ve sular zerinde hava seferleri yaplmasn mmkn klmak iin alnmas gerekli btn tedbirleri alma hakkna sahiptir. Demiryollar, kara ve deniz ulam ile ilgili olarak Osmanl Hkmeti kendisine snr olsun olmasn Mttefik Hkmetlerden herhangi birinin lkesinden gelen veya oraya giden kiiler, mallar, vapurlar, gemiler, arabalar, vagonlar ile postane nakliyatn kendi topraklar ierisinde uluslararas ulama en ok uygun olan demiryollarndan, gemilerin seyredecei nehirlerden ve karalardan transit olarak serbeste gemesine msaade edeceini taahht etmektedir. ahslar, mallar, vapurlar, gemiler, arabalar, vagonlar ve posta ulam hibir transit vergisine tbi olmayacak ve hibir ekilde gereksiz ihmal ve snrlandrmaya maruz braklmayacaktr. Gerek cret ve gerekse kolaylk hususunda Osmanllar hakknda geerli olan muameleye aynen sahip olacaktr. Tarifelerin artlarna gre transit eyalarna uygulanacak cretler ve belgeler kabul edilebilir derece olacaktr. Ayrca, Mttefik Devletlerin vatandalar ve bunlarn mallar, vapurlar ve gemileri Osmanl Devletinin btn

1440

limanlarnda ve kara sularndaki seyir ve sefer yollarnda Osmanl mallar, vapurlar ve gemilerinin yararlanacaklar ilemlerden en az onlar kadar yararlanacaklardr. zellikle Mttefik Devletlerden herhangi birine ait gemi ve vapurlar, Osmanl lkesinin btn limanlarnda ve Osmanl deniz tatlarnn yanaabilecei iskelelerde Osmanl gemi ve vapurlarna uygulanacak artlardan daha pahal artlarda olmamak zere yolcu ve ticari mallar alp vermeye izinli olacaklardr. Demiryollarnn devir ve intikaline gelince; demiryollarnn teslimi aadaki ekilde olmaktadr; Btn demiryollarnn retim ve tesisleri tamamen mmkn olduunca gzel bir ekilde terk olunacaktr. zel hareket ettirici aralar bulunan demiryolu tamamen devir ve intikal eden bir arazide bulunuyorsa, i bu hareket ettirici aralar, 30 Ekim 1918 tarihindeki Mfredat Defterleri gereince tamamen ve alr bir durumda braklacaktr. Osmanl Hkmeti kontrol kendine ait olan sebeplerden doan zararlardan sorumludur. bu anlama gereince idareleri blnmeye urayacak demiryollarndaki hareket ettirici aralarn taksim ekli kendilerine hattn deiik ksmlar tahsis olunan idareler arasnda anlalarak kararlatrlacaktr. Malzemelere nakledilen eya, aletler ve hareket ettirici aralardaki artlara gre terk olunacaktr. Ayrca, Osmanl Hkmeti Hicaz demiryolunda sahip olabildii btn haklarndan vazgetiini, gerek demiryolunun iletilmesi iin gerek buna ait gerekse bunda kullanlan mallarn taksimi iin ilgili olan devletler tarafndan yaplacak olan btn dzenlemeleri kabul ettiini beyan etmektedir. Telgraf ve telefonla ilgili olarak Osmanl Devleti Mttefik Devletlerden herhangi birinin talebi zerine Osmanl topraklarndan geen telgraf ve telefon ana hatlarnn yapm ve idaresi konusunda gerekli kolaylklar salayacan taahht eder. Denizalt kablolar meselesinde Osmanl Hkmeti, stanbul-Kstence kablosunun stanbulda karaya balanmas hakknda Mttefik Devletler tarafndan gsterilecek herhangi bir idare veya irkete devredilmesini kabul etmektedir. Osmanl-Kbrs-Lazkiye ve Cidde-Suakin kablolarnn genel durumu veya ksmlar zerinde her trl hak, yetki ve imtiyazdan balca Mttefik Devletler lehine olarak gerek kendi ve gerek vatandalar adna feragat etmeyi kabul etmektedir. Sevr genel olarak incelenince durum u ekilde zetlenebilir: Osmanl mparatorluundan, zaten kuzey, dou, bat ve gneyde kesilmi bulunan Anadoluya inhisar eden bir paradan baka ortada bir ey kalmyordu. Topraklarndan byk bir ksm krplm, sahil hattndan, limanlarndan

1441

mahrum ve ayrca her trl kltrel gelime imkanlarndan yoksun bir Trkiye. te bu memleketi milletleraras topluluktan kati olarak kenara atan Sevrin feci ve hazin sonular bu idi.13 Sonu Mttefik Devletler ve yandalarnn smrgeci ruhlarna ho gelen ve adn Sevr Bar Antlamas olarak koyduklar bu paylamn btn maddeleri batan sona kadar (433 madde) dikkatli bir ekilde okunursa Osmanl Devletinin iinde bulunduu durumun daha iyi anlalmas mmkn olacaktr. Tarih sohbetleri veya Sevr ile ilgili yorumlarda Sevr l domu bir antlamadr denir, ancak tilaf Devletlerinin iinde bulunduu ekonomik glkler ile sz konusu devletlerin artk Anadoluyu kana boacak asker bulamadklarn -paral asker ve smrge gleri hari- ayrca tilaf Devletlerinin paylam sonucu elde etmi olduklarnn I. Dnya Savandan nce elde ettiklerinden daha az olacan tahmin edememilerdi (mesela Fransann Osmanl topraklarndaki yatrmlar ve kapitlasyonlarla elde ettikleri). Btn bunlarla birlikte Sevr, Padiah Vahdettin tarafndan imzalanm olsayd bile durum bugnknden daha farkl olamazd. nk Sevr Paylam hazrlanp dnya lkelerine duyurulmadan bir yl ay nce Mustafa Kemal Samsuna kmt (19 Mays 1919). Bu tarih Yunanllarn zmire kmasndan (15 Mays 1919) drt gn sonraya rastlamaktadr. Samsundan 25 Maysta hareket eden Mustafa Kemal nce Havzaya, 12 Haziranda ise Amasyaya gemitir. Burada 21/22 Haziran tarihli Amasya Tamimini yaynlam, 23 Temmuz-7 Austos arasnda Erzurum Kongresini toplam ve 4-11 Eyll tarihli Sivas Kongresinde Manda ve Himayeyi reddetmiti. Bu almalarla birlikte Anadolunun her yerinde igalci devletlere kar Milli Mcadelenin balatlmasn salamt. Sevr Paylam ise 10 Austos 1920 tarihinde, yani Sivas Kongresinden yaklak olarak 10 ay sonra imzalanmt. Burada bilinmesi gereken, Mttefik Devletlerin Sevr Paylamndan nce Osmanl Devletinden geri kalan yoksul ve perian Anadolu topraklarna ok rahat karma yapabilmelerinin en nemli sebebi 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesidir. Bilindii gibi bu mtarekenin imzalanmasyla ordu terhis edilmi; posta, telgraf, demiryollar, tersaneler ve limanlara el koyulmu ve Boazlar Osmanl kontrolnden kmt. Bir devleti devlet yapan neyi varsa el konulmu ve adna mtareke denilmiti. te her eyi elinden alnan bir milletin savaacak imkanlarnn kalmad dncesi Mttefiklere Anadoluya asker karma cesareti vermiti. Ancak durum hi de onlarn dnd gibi olmad. Tam tersine hasta adam bin bir mucizenin birleip tek mucize halindeki bir durumla yirmi yanda bir delikanl olup, Anadolu topraklarndaki yaban dikenlerini, allarn skp atacak gce ulamt. Dikkatimizi eken bir baka husus Osmanl topraklarndan koparlarak bamszlk ad altnda oluturmu olduklar kk devletikleri (Suriye, Msr Irak, Sudan, Fas, Tunus, Filistin, Arabistan ve dier Arap lkeleri) tamamen kendi egemenlikleri altna almalar ve bu lkelerin insanlarn nc bir

1442

lkede kendi lkelerinin insanlarym gibi konsolosluklarnda muamele grmelerini salamalardr. Yine bu lkelerin mallar da Mttefik lkelerin mallarym gibi Osmanl lkesinde muamele greceklerdi. Dolaysyla, bu korumaclk ve himaye sonucu Osmanldan koparlan devletikler, Mttefik Devletlerce gerek bir smrge haline getirilmi oluyorlard. Yukarda isimlerini belirttiimiz sz konusu Mslman lkelerin grnte bamsz, ancak halen smrge durumunda olmalarnn sebebi ise I. Dnya Savandan nce Mttefik Devletlerce szde bamszlklarnn vaat edilmesiyle aldatlp Osmanlya kar hareket etmeleri sonucunda kendilerinin smrge durumuna dmelerine sebep olmutur. Mttefik glerle ibirlii yaparak blgedeki Osmanl demiryollarn havaya uuran ve Osmanl ordusuna Mttefik Devletlerinin askerleriyle birlikte saldran Mslman lkeleri ve askerleri ne yazk ki Osmanlnn gl olduu dnemlerde Mttefik lkelerin igallerine kar karlksz olarak Osmanllarca korunmulard. Ayrca Osmanllar hibir dnemde sz konusu bu Mslman lkeleri smrmemitir. nk Osmanl hibir zaman smrgeci bir devlet olmam, ayrca ad geen bu lkelerin de o devirde smrlecek herhangi bir eyleri yoktu. Bugn smrlmelerine sebep olan petroln ise kullanm alanlar yoktu. Btn bunlarla birlikte l ve verimsiz topraklardan ibaret olan bu lkelere yiyecek-giyecek vs. gibi eyler Osmanl Devleti tarafndan karlksz olarak stanbuldan ve Anadoludan kervanlarla gtrlrd. Osmanlnn yklnda byk paylar olan bu devletlere Milli Mcadele ve sonrasnda Mustafa Kemal Atatrk ok scak davranm, ancak onlar aa babalar smrgecilerinden ayramamtr. Sevri hazrlayan lkeler (giri ksmnda isimleri belirtilmitir) her ne pahasna olursa olsun gerekeni yapacaklard. nk Sevrin hazrlaycs olan Mondros bir anlamadan ziyade teslim olu eklinde sonulanmt. Bilindii gibi savata teslim olan tarafn menkul ve gayri menkulleri galip taraf iin ganimet saylrd, yaplacak ey ganimeti paylamakt. tilaf Devletleri de Sevrle bunu gerekletirmek istemilerdi. Ancak Mondrosla her eyin bittiini dnen Mttefikler, Anadoluda balatlan hareketin man ve anlamn bilmiyorlard. nk kendileri bu deerlere sahip deillerdi. 19 Mays 1919 tarihi ile balayan Milli Mcadele taraftarlar Sevre boyun eecek olsalard eer, sz konusu tarihten 6,5 ay sonra nce imzalanan Mondrosu (teslim olu) kabul ederlerdi. Mondrosu kabul etmeyip btn yoksulluklara ramen Anadoluda hareket balatan vatann aziz evlatlar Sevrin l doduunu btn dnyaya haykryorlard. Ve Sevr hayatta ebediyen dip diri kalan birinin mirasnn paylam olduu iin, bu miras hakiki sahibinden baka kimseye kalmamtr. Bu noktadan hareketle, Trk ve Mslman olduunu syleyip Atatrk hakknda yanl dncelere sahip olan insanlara sylemek istediim ey udur: ncelikle Mondros Mtarekesinin btn maddelerini okusunlar, sonra zmirin Yunanllar tarafndan igalini, ukurovann Malatyaya kadar Franszlar tarafndan igalini, talyanlarn Antalyaya klarn, ngiliz ve Fransz gemilerinin boazlardan geerek stanbul nlerinde demir atlarn, Ermenilerin Doudaki hareketlerini dnsnler. Bundan sonra da Sevr Paylamn sonuna kadar okusunlar; tekrar dnsnler. Daha sonra da Milli Mcadelenin hangi artlar altnda yapldn dnsnler ve karar versinler. O zaman bu lkenin hangi artlar altnda Trk milletine emanet edildiini ve bu gk kubbe altnda her gn ezan

1443

seslerinin ehitlerin ahadetine nasl katldn, bir asker olarak Atatrkn hangi ocaktan geldiini anlarlar. 1 2 Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, c. I, Ankara 1953. Paul C. Helmreich (ev. erif Erol), Sevr Entrikalar, Byk Gler, Maalar, Gizli

Antlamalar ve Trkiyenin Taksimi, Sabah kitaplar, stanbul 1996, s. 241. 3 T. G. Djuvara, 100 Plan, Hal Taassubu, Trkiye Dmanl (ev. Yakup stn),

stanbul 1979, ilgili ksmlar. 4 5 6 7 8 151-152. 9 10 11 12 13 A. kr Esmer, Siyasi Tarih, stanbul 1944, s. 542. H. mer Budak, Sevr Paylam, Ankara 2001, s. 121-127. Sagay, a.g.e., s. 144. Budak, a.g.e., s. 161-162. Sagay, a.g.e., s. 147-148; Ayrca konunun tamam iin baknz, Budak, a.g.e., ilgili ksm. Rifat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul 1982, s. 440. Paul C. Helmreich a.g.e., s. 243-244. Reat Sagay, a.g.e., stanbul 1982, s. 440. Reat Sagay, a.g.e., s. 146. Nejat Gyn, Sevresden Lausannea, Belleten, Cilt. XIV, say. 183, Ankara 1983, s.

1444

Yetmiyedinci Blm, Atatrk ve Mill Mcadele Trk stikll Harbi / Prof. Dr. Stanford J. Shaw [s.849-893]
Calforna niversitesi, Los Angeles / A.B.D. Bilkent niversitesi / Trkiye 1. Birinci Dnya Savann Ardndan tilaf Kuvvetlerinin Osmanl Topraklarn gali Osmanllarn k ve Teslimi: Mondros Mtarekesi Almanya, Avusturya ve stanbula en yakn mttefikleri olan Bulgaristann silhlar brakmasyla I. Dnya Sava Avrupada sona erdi, Osmanl mparatorluunun da bunlarn tekil ettii rnei takip etmekten baka bir seenei yoktu. Aslnda, daha Bat Cephesine bar gelmesinden nce bile, Osmanllarn nemli bir ksm savaa girilmesine daha balangta karydlar. zellikle, 1917nin sonlarnda, Padiah Mehmet Reatn Avrupay henz kasp kavurmaya balayan grip yznden ani lm zerine tahta kan yeni Padiah Sultan VI. Mehmet Vahdettin, Amerika Birleik Devletleri henz savaa girmeden ve Bat Cephesinde dengeler hl bozulmamken, yani mparatorluun hl kendisini kurtarma ihtimali varken ve zellikle de Bat Avrupadan gelecek olan btn intikam ve ykm uyarlarna ramen Vahdettinin Saltanatnn ve Halifeliinin devamn salamak zere, Osmanlnn aniden savatan ekilebilme artlarn hazrlamay umut ederek, ttifak Devletlerine gizliden eliler/ajanlar gnderdi. Bu gayretler baarszlkla sonuland, tilaf (Antant) glerinin onurlu bir bar bile dnmeyi reddetmeleri, nefretin ve intikam duygusunun hangi boyutlarda olduunu Sultana ilk kez gstermi oldu. Bu nefret ve intikam duygusu, tilaf Devletlerinin propagandas ile sadece bu propagandann hedef kitlesini tekil eden sradan halk arasnda deil, tilaf Devletlerinin liderleri arasnda bile yerlemiti. tilaf liderleri bu dnemde kendi yaptklar propagandaya inanma hatasna dmlerdi. Neticede, ayr bir bar yapma abalar baarsz olmutur. Doudaki sava felaketle sonulanacak olan sona doru srklenmekteydi. Bu sralarda, Osmanlnn btn dinlerden binlerce tebaas alktan, hastalktan ve btn etnik ve din zulmleri temsil eden etelerin saldrlar yznden ac ekiyor ve lyorlard. Trakyadaki Osmanl ordular gibi, Irak ve Suriyedeki ordular da aralksz devam eden Mttefik saldrlar karsnda dalmt. Ykc Balkan Savalarnda ortaya kan birka kahraman askerlerden biri olan Miralay Rauf Bey (Orbay), tilf Devletlerinin tamamn temsil eden ngiliz Amirali Calthorpe ile, adeta olacak btn kt gelimelerin bir habercisi gibi, Sakz Adasnda kk bir liman olan Mondrosta mtareke grmelerinde bulundu. Bu, Osmanllarn hatta Amiral Calthorpeun ilgilendii gibi, erefli insanlar arasnda mzakere edilen bir bar dzenlenmesiydi, ancak Calthropeun Londradaki amirlerinin mdahalesiyle durum deiti ve Osmanllarn onuruna sadece, Hristiyan galiplerin anlamada ve bu anlamaya varncaya kadar yaptklar mzakerelerde verdikleri szleri hayata geirecekleri varsaymyla silhlarn teslim edinceye kadar riayet edilecekti. Byle olmamalyd. Aynen Ortaa papalarnn kendi takipilerine

1445

kafir Mslmanlarla yaplan anlamalarda verilen szlerin bir eref borcu olmadn syledikleri gibi, ngiliz Hkmetinin nde gelen yeleri de, benzer bir konumda kendilerini grr grmez, eitli bahaneleri kullanmak suretiyle asker glerinin her ne isterlerse yapabilmelerini salamak zere, zerinde anlalan metni gz ard ederek Mondrosta verdikleri szleri yeniden yorumladlar. Bundan dolay, Osmanllar, Calthorpe ile Mondrosta u konularda anlatlar: Dmanla dorudan atmaya girmi btn asker gler silhlarn brakacakt, gemilerini teslim edeceklerdi, limanlarn atklar gibi Anadolu yaylsn Toros dalar zerinden Suriyeye balayan tnelleri de aacaklard ve galip Mttefik gleri her neredelerse orada kalacaklard. Btn bunlara karlk olarak, Mttefikler, Osmanl mparatorluunun dokunulmadan devam edecei, Halifelik ve Saltanatn korunacan vaad ediyorlar ve zellikle de Osmanl mparatorluunun sadece gvenliklerini tehdit eden ksmlarnn igal edileceini belirtiyorlard. Bylece, Rauf Bey stanbula dnnde kitleler tarafndan alklarla bir muzaffer gibi karland. Dzenlenen basn toplants dizilerinin hepsinde de Mondros Mtarekesi bir zafer olarak tanmlanmaktayd. Osmanl mparatorluu ne paralanacak ne de igal edilecekti. Saltanat ve Halifelik muhafaza edilecekti. Calthorpe erefli bir beyefendiydi ve kelimelerin mphem ve belirsiz olduu yerlerde ngiliz hkmetinin bu kelimeleri Rauf Bey ile grmelerinde yorumlam olduklar gibi yorumlamayacan garanti etmekteydi. Ancak, ne yazk ki, Calthorpe kendi sylediklerine inansa da inanmasa da, gerek, ngiliz yetkililerin hi birinin Trke bilmediiydi ve Trk heyeti tarafndan Trke yazlan hibir ey resm metin olarak kabul edilmemekteydi. ngiliz sekreterler tarafndan, Osmanllar tarafndan imzalanan anlamann artlar, zaman iinde, hemen hemen anlamsz hale getirecek ekilde yorumlamalara ak hale getiren nemli lde farkl kelimelerle yeniden yazld. Bu durum, daha henz Mtarekenin yrrle girdii ve her iki tarafn ordularnn da bulunduklar yerde durduklar varsaylan 1 Kasm 1918 tarihinde de byleydi. Osmanl paalarnn ou, dalm silhl gleriyle birlikte sava meydanlarn terk etti. Emir Faysal ve onun Arap ihtilalinin tetikledii l atllarnn saldrlar ile desteklenen Allenbynin ordusunun amansz ilerleyii ncesinde, Suriye ve Toros tnelleri zerinden Anadolunun ilerine doru ekilmeye ihtiya duymasna ramen ordusunu bir arada tutan ve dier generaller gibi davranmayan tek bir paa vard. Bu, Gelibolunun Trk kahraman Mustafa Kemal idi. Mustafa Kemal dzenli bir ekilde geri ekilmeye devam ederken aslnda bir kar taaruzun hazrln yapmaktayd. Almanlarn teslimi ve Mondros Mtarekesinin imzalanmas meslekta Liman von Sandersi Yldrm Ordular komutanln brakarak utan iinde lkesine dnmeye zorlarken, komutay devralan Mustafa Kemale de teslim olmas emri verildi. Aslnda, mtareke anlamasndaki mphem kelimeleri olduu kadar galip Mttefiklerin niyetlerini sorgulayan da yine ayn kii, yani Mustafa Kemal idi. Mustafa Kemal stanbula acilen bir telgraf ekerek Sadrazama Gvenlie tehditlerin ne anlama geldiini sordu. Cevap olarak mphem, belirsiz vaatler geldi. Mustafa Kemal tekrar tekrar daha da sert mukabelede bulunarak aa yukar onlara nasl gvenebiliriz anlamna gelen eyler syledi. Vaatleri yerine getirecekler miydi?, Sadrazam, Osmanl hkmetinin tartacak durumda olmadn ve neticede tamam centilmenlerden oluan ngilizlerin szne gvenmek zorunda olduklarna dair bir cevap verdi. Mustafa Kemalin devam eden ikyetleri zerine, Sadrazam Yldrm Ordusunu datt ve Mustafa Kemale askerlerini evlerine gndermesi emrini verdi. Bylece, Osmanl mparatorluunun

1446

kaderi erefsiz dmanlarnn elinde olduundan, daha byk felaketlerin ba gstermek zere olduuna dair hislerinde art olan Mustafa Kemali stanbula yneltti. Mttefiklerin Mondros Mtarekesini hllleri Mondrosta imzalanan mtarekenin artlarna, ister Trke isterse ngilizce yorumlarnda olsun, ne szde ne de fiiliyatta riayet edilmeyecei anlamann mrekkebi daha kurumadan neredeyse aa kmt. Bu srada Rauf Bey stanbula bir muzaffer edasyla dnm, Sultan Vahdettin saltanatnn muhafaza edileceine gvenerek saraynda rahatlam, Yemen, Medine gibi uzak cephelere, Dou Anadoludaki Musul ve Kerkk gibi yerlere telgraflar gnderilmi ve buralardaki ordulardan silhlarn brakmalar istenmiti. 1917 yl balarnda Basraya karma yapan ngiliz ordusu, Frat nehrine doru ilerlemi ve kendilerinden nceki ngiliz kuvvetlerinin iki yl nce ok aalayc ve rezilane bir ekilde Halil (Kut) Paaya teslim olduklar Kutl Amray igal etmiler ve Badat ele geirmilerdir. Mtarekenin imzaland srada, ngiliz kuvvetleri Musul ve Kerkkn zengin petrol kaynaklarna doru ynelmilerdi bile. ngiliz komutan General Marshall henz bu hedefe ulamamt, bundan dolay mtarekeye dair haberleri aldnda, 1 Kasm 1918 tarihinde yrrle giren anlamann, hedefine ulama yolunda ilerlerken yar yolda durmasn zorunlu klan maddesini grmezden gelmeye karar verdi. Neticede, bu petrol yataklar ngiliz karlar iin hayat neme sahipti ve dnyann, zellikle de ngiliz mparatorluunun refah iin bu petrollerin hayat derecede nemli olduunu biliyordu. Btn bu kampanya, bu petrol yataklarna sahip olmak iin yaplmt. Bylece odun ve kmr yakan motorlardan petrol yakan motorlara dntrlen btn bir ngiliz donanmasnn ihtiya duyduu bu kesintisiz enerji kaynana sahip olunacakt. Devletin karlar, Mtareke anlamas neyi gerektirirse gerektirsin dikkate almakszn bu petrol sahalarnn alnmasn gerektirmekteydi. Bundan dolay, 1 Kasm, 2 Kasm tarihi gelip geerken General Marshall ilerlemesini srdrd. ngiliz Sefer Kuvvetinin saati adeta 31 Ekim gece yarsndan biraz nce durmutu. Mtareke yrrle girdikten ve btn ordularn durduu tahmin edilen gnden gn sonradr ki ngiliz ordusu Musula ulat. Osmanl komutan Ali hsan (Sabis) Paa, telgrafla anlamann artlarn stanbuldaki Harbiye Nezaretinden almt. Bu yzden, ngiliz ordusunun 3 Kasm tarihinde blgeye ulamasna ve Musulu kendilerine teslim etmelerini istemesine nemli lde armt. General Marshalla cevap olarak anlamann artlarndan bahsettiinde, ona basit ve yaln bir ekilde teslim olmas, aksi halde bir saldr ile kar karya kalaca sylendi. Aslnda sava sona ermi olduu iin ve silhlar indirme emri alm olduu iin talebi yerine getirdi, tabii ki protesto ederek. Daha sonra, ar hakaret ve ikencelere maruz kalan Paa General Marshall tarafndan tutukland, kelepelenerek trenle stanbula gnderildi, burada sava sulusu olmakla itham edildi. nk o, bir ngiliz subayna kstaha davranm ve aslnda anlamay ihlal eden ngiliz generali olmasna ramen, Mtarekenin artlarna riayet etmemiti. Paa da stanbulda yarglanmakszn Maltada cezaevine gnderilen dier Osmanllara dahil edildi. ngiliz centilmenlerinin erefine gvenen Ali hsan Paa ve dier Osmanllar, takip eden iki ylda, hatta baz durumlarda yln cezaevinde soukta yerek geirdiler. Bu srada ngilizler, bu kiiler aleyhinde hukuk sulamalarla ngiliz Mahkemelerinde dava aabilmek iin hararetli bir ekilde baz

1447

deliller bulmaya almaktaydlar. Nasl olurdu da o, bir ngiliz centilmeninin dnyasyla atabilirdi? unun urasnda o, yerli bir Orta Doulu idi. Aranlan gibi bir delil asla bulunamad ve neticede Ali hsan Paa ve dierleri 1921 ylnda serbest brakldlar. Serbest kallar, Londradaki Kraliyet Hukuk Ofisinin ngiliz Harp Ofisi ve Dileri Ofisini bu subaylar bir dava bile amadan uzun sre alkoymak, tutuklulara neyle sulandklar konusunda bilgi vermemek ya da onlar mahkemeye karmamak suretiyle aslnda ngiliz kanunlarn ihlal ettikleri konusunda uyarmas zerine olmutu. Aslnda bunlar ngiliz hkmetinin grmezden geldii gereklerdi, tpk Mondros Mtarekesinin artlarn grmezden geldikleri gibi. Nihayet kafir Mslmanlar sz konusuydu ve devletin karlar sz konusu olduunda bu tr insanlara verilen szlere ve bu hukuk inceliklere riayet etmek gerekmezdi. hlaller sadece Mondros Mtarekesinde belirlenen tarihten epey sonra Musul ve Kerkkn igal edilmesinden ibaret deildi. Bu blgelerin nfusu tamamen Trkler ve Krtlerden olumasna ve coraf olarak Dou Anadolunun ya da daha ileri gidilecek olursa hem etnik hem de coraf olarak Kafkaslarn bir paras olmasna ramen, ngiltere Musul ve Kerkkn Arap olan Irakn birer paras olduunu ileri srmtr. te yandan, sava srasnda Sir Mark Sykes ve Fransz hariciyeci George Picot arasnda 1915 ylnda yaplan gizli mzakereler sonucunda varlan anlama neticesinde Irakn Fransaya verilmesi vaat edilmiti. Ancak, imdi ngiltere Irak igal etmiti ve ne bu anlamay hayata geirmeye, ne de sahip olduu petrol teslim etmeye niyeti vard. Bunun yerine, Fransay bir pazarla zorlayarak, Irakn Byk Britanya mlk olduunu kabule zorlam ve bunun karlnda da daha az rabet gren bir blge olan ve ayn anlamada ngiltere iin sz verilen Suriyeyi vermitir Her ikisinin de mlkiyeti, phesiz, manda bal altnda yaplan Bar Konferans tarafndan rtbas edilmiti. Bu konferansta, medeni Avrupal lkelerin geri Orta Doulular kendi kendilerini ynetebilmeleri iin eitmelerini ngryor ve bunun iin de sresi tespit edilmemi bir zaman iin bu blgelerin sanki kendilerinin birer kolonileriymi gibi ngiltere ve Fransa tarafndan ynetilmesine msaade ediliyordu. Musul ve Kerkkn, aslnda oluturulan btn Kuzey Irak zerindeki ngiliz mlkiyeti, bu blgelerin Arap olmayan sakinlerinin birleik muhalefetine ramen salanm ve devam ettirilmitir. Bunun sonucunda, bir dizi sava km ve neticede ngiliz asker gleri ard ardna tek tek btn kabilelerle savamak zorunda kalm ve bu atmalar sonunda, ileride greceimiz gibi, ngilizlerin ayn yolla Trkleri de egemenlikleri altna alma gayretlerine ynelik nihai kararlarn gzden geirecekleri bir deiime yol aacak boyutta ngiliz insan gcn ve mal kaynaklarn zafiyete uratmt. Mondros Anlamasna ynelik tek ngiliz ihlali, Mtarekenin ngrd tarihten sonra Musul ve Kerkkn ngilizler tarafndan igal edilmesi ve blge sakinlerinin btn arzularnn tersine ngiliz mandasnda olan Arap Irakna dahil edilmesi olsa idi, belki bu ihlal, acil devlet ihtiyalarnn bir neticesi olarak ya da vahice devam etmi savan kanlmaz bir sonucu olarak grmezden gelinebilirdi. Ancak, bu ihlal, Amiral Calthorpeun anlama mzakereleri srasnda dnd ve sz verdii her eyin ihlal edildii bir btnn sadece bir parasn tekil etmektedir. ngiliz Hkmeti kendi karlarna uyanlar dnda bu artlardan hibirini hayata geirme niyeti tamamaktayd. Daha anlama kdnn zerindeki mrekkep kurumamken, Mustafa Kemalin

1448

uyarda bulunduu Gvenlie tehditler art, Osmanl mparatorluunun byk bir kesiminin Mttefikler tarafndan igal edilmesinde bahane olarak kullanld. Sadece birka gn sonra, mtarekeyi imzalayan Amiral Calthorpe komutasndaki ngiliz donanmas anakkalenin her iki kenarndaki, Geliboludaki ve anakkaledeki kaleleri igal etti, buralar daha nceden de igal edilmeye allm ancak cesur Osmanl direnii tarafndan bu gayretler akim braklmt. Birka hafta iinde, ngiliz, Fransz, talyan ve ok artc ve Mslman Osmanllarn ar derecede nefretini ekecek ekilde Yunan askeri ve donanma birimlerinden oluan bir birleik donanma gc bakent stanbulu igal etti. Bu sadece dorudan Calthropeun, gvenliklerini tehdit durumu hari, stanbulun hibir zaman igal edilmeyeceine dair verdii szn ihlali olmayp, ayn zamanda, her nerede geici bir operasyon yaplma ihtiyac zuhur ederse etsin Yunan glerinin herhangi bir Mttefik igal gcne dahil edilmeyeceine dair Rauf Beye verdii gvenceyi de ihlal etmekteydi. Ayn yolla, aslnda mevcut olmayan gvenlie tehditler, dier Mttefik ordular tarafndan da bahane ve gereke olarak kullanlarak, mtarekenin balang tarihinden sonra, sava srasnda kendi aralarnda yaptklar mzakereler sonucunda vardklar gizli anlamalarda sz verilen blgeleri igal etmeye devam ettiler. ngiliz kuvvetleri Boaz geerek Karadenize ulat ve Kuzey-Orta Anadolu ehirlerinden Samsun ve Bafraya igal kuvvetleri kard. Fransa ve ngiltere arasnda, Suriye ve Irakn dei tokuuna dair anlama henz yaplmamken, ngiliz kuvvetleri gvenlie tehditler olduu bahanesine dayanarak Suriyenin ana noktalarn igal ettiler. Ksa bir sre sonra da, yerlerini sadece Suriyede deil, ayn zamanda skenderun, Antakya, Halep, Gneydou Anadolu ve Osmanl idari taksimatnda hibir zaman var olmamasna ramen Mttefikler tarafndan Kilikya diye adlandrlan ukurovay Fransz birliklerine terk ettiler. Sava srasnda yaplan anlamalar, Egenin byk liman zmiri, Anadolunun douya doru uzanan Akdeniz kylarn ve ou Trablusgarp Savandan bu yana zaten igalleri altnda olan ky boyunca bulunan adalar talyaya vermiti. Ancak, Yunanistan, Alman kkeni yznden Alman ittifakndan yana tavr alm olan Kral Constantinei tahtndan indiren ve Giritli bir politikac olan Eleftheriofus Venizelosu iktidara getiren ngiliz sefer gc tarafndan 1917 ylnda savaa katlmaya zorlanmtr. Venizelos iktidara gelir gelmez Yunanistan Mttefiklerin safnda savaa sokmu ve bylece Almanlarn mttefiki Bulgaristann igalini ok daha kolaylatrm ve stanbulu Gneydou Avrupadan baka trl asla olamayacak ekilde tehdit etmitir. Akgz Venizelos, bunun karlnda ngiltere ve Fransadan zmirin talya yerine kendilerine verilmesini istemitir. Bu haberi duyan talyay teskin ve kaybn telafi etmek iin de, bu lkeye istemeye istemeye Antalya ve Adalya limanlar da dahil olmak zere ukurovaya kadar uzanan Anadolunun gney kylar, zmir kaybn telafi etmese de, verilmitir. Bu da devlet karlarnn erefin nasl nne getiinin bir baka rneidir. ngiltere zmirin zellikle talyadan ziyade Yunanistan tarafndan igal edilmesini tercih etmekteydi. nk Yunanistan ngiliz karlarna daha fazla yaltaklanmakta ve ngiliz hakimiyetini desteklemeye daha fazla baml olabilmekteydi, oysa talya ngiliz hakimiyetini daha az kabullenir gibiydi. Neticede, kararlar zorlamak iin blgede bir ngiliz gc olmasndan dolay, talya derhal harekete geerek kendisine braklan ky blgelerini igal etti, glerini Orta Anadoluya ynlendirerek Konyaya kadar ilerledi. Bu srada, Bar Konferansnda Bat Anadolunun hububat ve maden deposu

1449

durumunda olduu iin Anadolunun en zengin dl olan zmir limann igal hakkn elde edebilmek iin Yunanistanla diplomatik yar srdrmeye devam etti. Trklerin Balangta gali Kabullenmesi Mondros Anlamasna ynelik btn bu ihlallere ve Mttefik igallerini, karmalarn hakl karacak herhangi bir gvenlik sorunu olmayan (gvenlik sorunu ancak igallerden sonra ve tepki olarak ortaya kmtr) blgelerin igal edilmesine ramen ve Mustafa Kemal ve dierlerinin Mondros Anlamasnn tekrar tekrar delindiine dair ikayetlerine ramen, stanbuldaki Osmanl hkmeti hibir ey yapmamtr. Bu hkmet, Mttefiklerin asker hareketlerini protesto bile etmemitir. ikayetleri hakl gstermek iin anlamann metninden bile bahsetmemitir. Yani hibir ey yapmamtr. Bu tehlikeli dnemde fel olmuluunu aklamak iin baz mazeretler retmekle yetinmitir. Sk sk, Sultan Vahdettinin her eyden ok Osmanl Saltanatn ve Halifelii muhafaza etmek istedii ve bunu salamak iin de her ne yaparlarsa yapsnlar igalci glerle birlikte hareket ettii ileri srlmektedir. Gerekten de durum bu olabilir. Btn bunlar, Trk stikll Harbi srasnda be kez Sadrazam olarak atanan, vasat ve olduka savsak bir ynetici olan, Sultann kznn kocas Damat Ferit Paann izledii politikalard. Damat Ferit Paa, iktidar ve kendisine verilecek imtiyazlar karlnda efendisinin bir dediini iki etmemeye istekli bir adamd. Ancak, grnen o ki, bu atalet bahsettiklerimizden ok daha fazla bir eylerin sonucuydu. Hkmetin direni gstermesini temin edecek ok az bir halk ya da kamuoyu basks bulunmaktayd. Sultann kullarnn ou savalardan yorgun dmt. Sadece Osmanl mparatorluu 1914 ylnda I. Dnya Savana girdii iin deil, 1912deki Trablusgarp Savann balangcndan beri halk seferberliklere katlmaya zorlanmakta ve bunun neticesinde nemli lde kurbanlar vermekteydi. Bir ya da birden fazla aile ferdini savaa kurban vermemi neredeyse hibir aile bulunmamaktayd. Bunlar ya dorudan sava meydanlarnda lmler ya Anadolu ve Trakyada Yunan, Ermeni veyahut Trk etelerinin elinde can vermiler, veyahut da dorudan bir saldrnn hedefi olmasalar da alk ve hastalktan lmlerdi. Ayrca, stanbul ve Anadolu bnyesinde, Gneydou Avrupada bamszln yeni kazanm olan Hristiyan devletlerde, zellikle de Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristanda kendilerine kar giriilen soykrmndan kurtulmay baaranlardan buraya g etmi binlercesini de iermekteydi. Bunlarn ou her eylerini kaybetmi olarak, srtlarndaki elbiselerin tesinde ok az varlklar olduu halde daralan snrlar iine hapsolmu Osmanl mparatorluuna gelmiler, savan bir neticesi olarak yeniden ac ekmeye ve fedakarlk yapmaya zorlandklar bir dnemde kendilerine yeni bir yaam kurmaya almlardr. Osmanl mparatorluu iinde, meruiyeti her ne olursa olsun yeni bir savata vurumay isteyecek ok az insan kalmt. galci glerin mtecaviz tavrlarna kar hareketsizliin bir baka sebebi daha bulunmaktadr. Toplumda Byk Britanya ve zellikle de Fransaya kar byk bir popler hayranlk vard. Tanzimat (1839-1876), Sultan II. Abdlhamit Dnemi (1876-1909) ve Merutiyet Dnemini (1909-1914) kapsayan ve nceki yzylda devam eden reform dnemi boyunca Osmanllar, yeni olan ve modern Osmanl Devletinin olmaya alt her eyin bir modeli olan Avrupallarn daha gelimi medeniyetinin, yani Avrupann taklit edilmesini istediklerine inanmaya

1450

mteallik bir eitimden gemekteydiler. Bu duygulara ilaveten, 1918 yl balarnda ABD Bakan Woodrow Wilson tarafndan ilan edilen On Drt Prensip ve zellikle de Osmanl mparatorluu tebaas btn halklara kendi kaderlerini tayin hakk sz veren on ikinci madde; mparatorluk ok uluslu ve ok dinli olduu ve ynetici snf btn dinlerden ve btn etnik orijinlerden insanlar ierdii iin, Mslman Trkler kendi kaderini tayin hakk ilkesinin hedef kitlesine kendilerinin de dahil olduunu sanmaktaydlar ve igalci Avrupa glerinin dierleri gibi kendi mill devletlerinde medenilemelerine yardm edeceklerini dnmekteydiler. Bu nedenle direniin, yorucu bir savaa devam etmenin amac ne olabilirdi ki? Barn tesisi ve zellikle de Mttefiklerin igali, Wilson lkelerinin dier tebaalara salad benzer btn mill avantajlar, yirminci yzyln ilk yllarnda milliyetilik fikrini yeni yeni hissetmeye balam olan Trklere de salayacakt. Paris Bar Konferans ya da Hristiyan Avrupann Kurtarlmas Bir de tabii galip mttefikler vard, bunlar Konferansn gerek hakimleriydiler ve daha nce grdmz gibi nihai kararlar Drtler Konseyinden gelmekteydi. ngiliz heyetine David Lloyd George damgasn vurmutu. Gallerli bir siyaseti olan David Lloyd George, 1916 ylnda savan kriz aamasna ulat bir zamanda ve ngilizlerin bat cephesindeki korkun kayplarnn stesinden gelmeyi baarp baaramayacann henz kesin olmad bir dnemde Tedarik Bakanln brakarak Asquithin yerine Babakan olmutu. Lloyd George, kendisinin ok etkili bir sava dnemi lideri olduunu ispatlamt. O, ngiliz sava abalarn galiplerinkiyle birletirmede yeterince baarl olmutu. Aslnda baarsnn nemli bir blmn Amerika Birleik Devletlerinin ans eseri savaa girmesine borluydu. ABDnin savaa girmesi ise byk lde Atlantikin teki yakasna Lord Bryce, Toynbee ve dierlerinin, savan balangcndan itibaren yrttkleri nefret propagandasnn bir neticesiydi. Ancak, Lloyd George ayn lde bir bar yapcs deildi. ok ihtirasl, istekli bir politikac olmasna ramen iyi eitim almam, cahil ve nyargl bir adamd. Sava esnasnda yaplan propagandalardan kendisi de ylesine etkilenmiti ki bir konferansn temel hedefi olan bar salamaktan ziyade cezalandrma istemekteydi. unu da ilave etmeliyiz ki, Lloyd George konferans ngilterenin Orta Dou zerindeki egemenliini daha da artracak bir imkan olarak grmekteydi. Onun iin belki de her eyden daha nemlisi, Londradaki iki Yunanl i adam tarafndan finanse edilen siyas kariyeri idi. Silah tccar ve petrol alannn nde gelenlerinden Basil Zaharoff ve banker Zahidi isimli bu Yunanllarn her ikisi de onu, eer dayanabilecei bir gl Hristiyan dini dayanana ihtiya duyuyorsa, Dou Akdenizde gelecein ana dalgas olacak olan Hristiyan Yunanistann kendisine bunu salayacana ikna etmekteydiler. Bunun iin, stanbulda ve Bat Anadoluda eski Helen mparatorluunun yeniden ihyasna dair Yunan ryasnn gereklemesine yardm edilmeliydi, bylece Hristiyan Avrupaya kar putperest ve kafir addedilen slmn yaylmasnn nnde nihai ve krlmaz bir engel koyulmu olacakt. phesiz, onun iin nemli olan, yeni Yunan mparatorluunun hayallerini gerekletirmekte ngilizlerin verdii tm destee duyacaklar minnettarlk ve bunun neticesi olarak ngiliz tavsiyelerini, hatta bir noktaya kadar Msr, Irak ve Hindistana tek geidi tekil

1451

eden Svey Kanalnda olduu gibi sava sonras dnemde ngiliz egemenliini kabule ynelik gsterecei isteklilikti. Bunun tesinde, zel ve kamuya ak toplantlarnda, Lloyd George slm, Trkler ve baz konularda Yahudilerden nefret ettiini ispatlad. Ermeniler ve talyanlarn neredeyse Trkler kadar kt olduklarn ancak bunlarn en azndan Hristiyan olduunu kabul ediyordu. Bu blgelerdeki ekonomik ve demografik durumun tamamen bir cahili olmasna ramen, bu blgelerin korumas altndaki Hristiyan unsurlara verilmesini nermekteydi. Fransz Babakan Georges Clemenceau konferansa Orta Dou hakknda nemli lde daha fazla bir bilgiyle ve hatta din nyargdan uzak bir ekilde geldi. Fransz siyas terminolojisi asndan o aslnda bir liberaldi. Ama, Fransa savatan en fazla acy ekmi bir lkeydi. Bat cephesindeki kmazn byk ksm Fransann kuzeyinde yer alm ve buralar savatan tam bir ykmla kmtr; kyler ve iftlikler silip sprlm; yollar ve demir yollar yerle bir edilmi; binlerce erkek ldrlm ve sakatlanmt. Clemenceau, intikam ve tazminat iddiasnda ve talebinde bulunmak iin sava dnemi propagandasna ihtiya duymamaktayd. Sonu olarak, onun tartmalara katks byk lde Fransann, geici bir sre iin igal etmesine msaade edilen hem Rhineland ve hem de Osmanl Suriyesi ve ukurovada ne alaca ile ilgiliydi. Aslnda sava srasnda yaplan anlamalarn neticesinde ortaya kan anlayla, Fransann bu blgeleri srekli olarak igal etmesine msaade edilecek ve bu blgelerin zenginlikleri Fransann yeniden imarna katkda bulunacakt. Ancak konferans devam ederken, ar yallktan dolay Clemenceau emekli oldu ve yerine daha parlak iki devlet adam geldi. Bunlardan Briand, Yunanllar her zaman tercih etmekte ve Trkleri sevmemekteydi. O, konferansn Yunanllara kendi menfaatlerine kullanmak zere ok fazla ey vermesinden ve bunun sonucu olarak da kendi kamuoylarnn kesinlikle msaade etmeyecei miktarda Mttefiklerin salayaca kitlesel cinsten yardmlara ihtiya duyacandan dolay kaybedenler safnda olacandan korkmaktayd. Bu devlet adamlarndan ikincisi olan Raymond Poincare ise artan bir ekilde Trk sempatizan idi ve Trk direnii neticesinde burann ancak kitlesel bir mdahale ile alnabileceini anlamak suretiyle ukurovadan ekilerek Levantta Fransz hakimiyetini yeniden ihya etmek eklindeki geleneksel Fransz politikasn terk etti. Bunun yannda, o Trklerle ayr bir bar anlamas yaparak ngilterenin bir adm nne gemeyi istemekteydi. Lloyd George ise kr krne bir Yunan mparatorluu topyasnn peine taklmak suretiyle Palmerston ve Disraelinin dnemlerinden beri elde edilen Orta Doudaki btn nfuzunu kaybetmekteydi. Son olarak, bir de ABD Bakan Woodrow Wilson vard. Wilson bakanla o bizi savan dnda tutacak sloganna vurgu yapan bir kampanyann neticesinde gelmiti. Ancak ok ksa bir sre iinde savaa girecek ve tarafszln brakarak Antant lkelerinin Bat Cephesinde zafer kazanmalarn salayacak kadar ngiliz propagandasna yenildi. Ama yine de Osmanl mparatorluuna kar bir sava ilanndan zenle kand. nk ABDnin Osmanl ile bir sorunu yoktu, stelik Amerikan eitim ve misyonerlik karlar savata tam bir tarafszl gerektirmekteydi. Bundan dolay, benzer Mttefik kurumlarnn, kendi lkelerinin Osmanllara ynelik saldrlarnn neticesi olarak karlatklar aclara neden olan herhangi bir engelleme ile karlamakszn

1452

faaliyetlerine devam edebildiler. Wilson bir idealist olarak grlmekteydi ve ayn zamanda ne yazk ki o bir ahlkyd da. Nitekim onun On Drt lkesi gerek bir idealizmi yanstmaktayd, ancak Konferansta Byk Glerden meslektalarnn kendi karlarnn peinde kotuklar gerei ile karlanca, pratik sorunlarn mdahil olmasyla bu ilkelerin uygulanmas konusunda srarc olmakta bir isteksizlik gsterdi. Ancak, ne yazk ki, onun btn idealizmine ramen, Wilson Katolik talyanlar ve Mslman Trklerden nefret eden bir Hristiyan kktenci ve ahlkyd ve bu yzden galip glerin selfdeterminasyon salayaca Osmanl tebaa halklar arasna Trklerin de dahil edilmesine dair bir niyetin reddedilmesi ve ortaya kacak her frsatta hem Trkler hem de talyanlar aleyhine Yunanistandan yana tavr alnmas konusunda Lloyd George tarafndan kolayca ikna ediliverdi. Konferansta talya ve Yunanistan arasnda zmiri ve hinterlandn kimin alaca konusunda ekime devam ederken, Avrupann merkezine ok daha yakn bir blge zerinde bir kriz ortaya kt ve bu ok kritik bir anda talyay Konferanstaki iktidar merkezinden uzaklatrd. Konferansa katlanlarn ounluk oyuyla Adriyatikin giriindeki Trieste limannn Gney Slavlarnn yeni devleti olan Yugoslavyaya verilmesi ve Venedik limannn blgede talyaya yeterince liman olanaklar salad zerinde durulmas zerine, talyan Babakan Orlando ve onun D leri bakan Sonnino geici bir sre iin konferans terk etti. talya heyeti ayrlnca, Wilson zmirin kontrolnn talyanlar yerine Yunanllara verilmesi konusunda yaplan oylamada Lloyd George ve Clemenceau ile birlikte hareket etti. talya bu fikri veto etmeye ya da tepki gstermeye bile frsat bulamadan Yunanistana bu yeni toprak parasna sahip olmak iin askerlerini zmire karma izni verildi. talyan heyetinin Konferansa geri dnmesinden sonra da, Wilson bu karar talyanlardan gizlemek iin meslektalaryla birlikte hareket etti. Neticede, sefer gerekletirilmeden nce talyanlara bilgi verildi, fakat bu konuda bir eyler yapmak iin artk talyanlar iin ok geti. Sz konusu bu kaybn olduka yetersiz bir ekilde de olsa telafisini gvence altna almak iin, Akdeniz kys boyunca baka bir yerde ilave toprak talebinde bulundu ve Yunanllarn harekete geerek buralar da almasna frsat vermeden, bu topraklar igal etmek zere ordularn gnderdi. Mttefik gali nce stilaya ve Daha Sonra da Vahete Dnt, Bundan Dolay da Trk Kabullenmesi Protesto ve Akabinde de Direnii lgintir ki, meydan okuma ve tepkinin tarihsel gleri, Arnold Toynbeenin daha sonra kaleme alaca aheseri, A Study of Historyde nemli bir yer tutmakta; Mttefik igali ve diplomatik tanzimine kar Trk direniinin gelimesinde bylesine nemli bir rol oynamas gerekmekteydi. Trkler, Pariste kendileri iin plnlanan akbetten byk lde habersiz olduklar mddete ve kendilerine kar direnie getikleri galip devletlerin kontrol altnda tutabileceklerini varsaydklar blgelere karma yapan igal kuvvetleri nispeten kk olduu mddete, Trklerin tepkisi bu igallere nispeten kk ve dank olmutur. Bu srada pek ok Trk de, Avrupallarn kendilerine modern bir ulus olarak bamszlklarn yeniden kazandracaklarna inandklar iin igal yznden doan her trl rahatszla katlanmaya ve bu rahatszlklar kabule isteklilerdi. Fakat, igalcilerin ne plnlad tam olarak anlalnca ve aslnda bu emel grnmeye balaynca, bu kabullenme protestoya, protestolar

1453

ise direnie dnt. Bakent stanbuldan kasabalara hatta kylere kadar btn lkede, yzyllar boyu devam ede gelen mahall imkanlarla kendi bann aresine bakmak diye anlatabileceimiz ve Osmanl ynetimindeki yapsal rmenin altnda varln srdren ve Osmanl toplumunun bir alt tabakasn tekil eden Osmanl dneminde muhafaza olunmu olan bir Orta Dou gelenei, mahall halk bu yabanc tecavzne kar korumak amacyla gelenei imdi yeniden n plna km ve bylece direnmek zorunda olduklar adaletsizlie kar ilk silhlarn edinmilerdir. Kasabalarda, ehirlerde her yerde byk ya da kk balang muhalefeti protesto mitingleri eklinde olmutur. Bu mitinglerden en bykleri stanbulda eski Hipodrumda (At Meydan), Fatih Sultan Mehmet tarafndan yaptrlan Fatih Camiinin avlusunda, igal boyunca bir kaynama merkezi olan stanbul niversitesinde ve Boazn teki yakasnda skdar ve Kadkyde yaplmtr. Trklerin byk protesto mitingleri hemen hemen her hafta yaplmakta ve bu mitinglerde Trkiyenin nc kadn yazarlarndan Halide Edip (Advar) gibi konumaclar slma sayg talep etmekte, Avrupa medeniyeti adna Yunan ordusunun sebep olduu vahetin, mezalimin cezalandrlmas, btn igal varlnn geri ekilmesi, nfusun ounluunu oluturduklar topraklarda Trkler iin hrriyet ve istikll talep edilmekteydi. Saysz mahall mitingden protesto mesajlar gelmekte ve bu mesajlar Mttefik Yksek Komiserliine, Sultana, Paristeki btn gler toplantsnn delegelerine ve zellikle de grnr kiiliinin derinliinde ne tr bir nyarg ve emel olduunu fark etmeyen Trklerin hl bir ahlk ve prensipler adam olarak bakt Bakan Wilsona gnderilmekteydi. Trk direniinin nihai baarsna daha fazla katkda bulunacak, Yunanllarn zmir ve Gneybat Anadoluyu igalinden baka bir olay bulunamazd. David Lloyd George ve onun Drtler Konseyi korosu, balangta bunun bir geici igal olduunu dnmekteydi, talyanlarn Bar Konferansndaki yokluundan istifade ederek nihai bar tanziminde zmirin Yunanllara verilmesini kesinletirmek istemi, ancak Yunan Ordusu bunu bir vah igale dntrerek, Bar Konferansnn herhangi bir kararn dikkate almakszn btn blge zerinde srekli bir Yunan ynetimi kurmay amalamtr. Hatta zerinde hakimiyet kurulmak istenen blgeler kararnn ilk alnd zaman en radikal Yunan destekilerinin ngrdnden bile ok daha byk bir alan kapsamaktadr. 15 Mays 1919 tarihinde sekin Yunan Efzun birliklerinin zmire ynelik balattklar karmann bandan itibaren, mahall halk arasndaki Yunanllarn/Rumlarn neesi, Yunan askerleri ve sivillerinin benzer ekilde, yapmakta olduklar igalin Yunan topraklarnn alak dman tarafndan yzyllar boyunca sren vahet ve barbarlkla kt ynetilmesine kar bir intikamn arac olarak dnldn gstermekteydi. karmadan bir sre sonra kan dkme ve kym balatacak olan ve daha sonra kendisine efsanev bir rol atfedilecek olan ilk kurun, Yunan igal kuvvetleri mahall Trk askerlerinin btn ehirde kmak zere olan atmalardan kanmak iin bulunduklar barakalara doru harekete getii srada evrede bulunanlara ate aarak bir Trk ldrmeleri zerine olaylar patlak vermesiyle atlmtr. Yunan askerleri harekete geerek sadece orada olup biteni seyretmekte olan Trkleri ldrmekle kalmam, barakalara giderek ngilizlerin srarlar sonucu nceden silhszlandrlm olan ve igal glerine teslim olmak zere emir bekleyen askerlerin ounu acmaszca katletmilerdir. lk kymdan kurtulanlar subaylaryla birlikte bir araya toplanarak Yunan askerlerinin yumruklar altnda ve

1454

yine Yunan sivillerinin sopa, ta ve kurun saldrlar altnda bir lm yry eklinde yrye geirilmilerdir. Aslnda, bu ilk kurundan nce, Yunan askerleri Kordona karma yaptklarnda disiplinsiz ve gaddar Yunan askerleri tarafndan daha pek ok kez ate edilmi, ehrin ana limanna bitiik olan mesire yerinde, otellerin, ticar binalarn ve evredeki dier yaplarn pencerelerinden Yunanlarn geliini izleyen Trk sivillere ate amlardr. Daha sonralar Rum Pontus ve Dou ayaklanmalarn bastracak olan orduyu kumanda edecek olan heybetli ve vakur selefi Nurettin Paa ile mukayese edildiinde olduka yumuak tavr yznden Yunanllarn srar zerine sadece birka ay nce atanan Osmanl valisi Ali Nadir Paa bile, bu kymdan tamamen kaamamtr, barakalarda hayatta kalanlar ile birlikte bir sr gibi bir lm gemisine yklenmiler, ve nihayet Mttefik komutanlarnn srar zerine serbest braklncaya kadar burada birka gn boyunca a ve susuz tutulmulardr. Ayn zamanda, Yunan ordular Paris Konferansnda igal etmeye yetkilendirilmi olduklar zmir ve evresindeki blgelerin derhal tesine gemilerdir. Hl Pariste bulunan Babakan Venizelosun desteiyle, beklenen bir Trk direniine kar direni gstermeye ihtiya duyduklarna dair bir mazeret zemininde ilerleyilerini hakl karmaya almlardr. Kendi deyileriyle yaptklar savunma amal saldrdan ibaretti. Ya da, Bar Anlamasnn belirledii snrlarn yanl anlalmasnn salad zemin zerinde Anadoluya doru srekli bir ekilde ilerlemekte, Trk ehirlerin ve kasabalarn ele geirmekte, buralarda ok az bir direnile karlamalarna ramen Trkleri ve Yahudileri katletmekteydiler. Yunan/Ruma siviller dnda byk bir kitle gne sebep olan bu saldrlar karsnda sadece Yunan siviller mutluydu ve bu mutluluklar sadece aalk kafirler olarak dndkleri halka kar yaplan saldrlara katlmalarndan deil, ayn zamanda sz konusu durumun yaratt avantajlardan faydalanarak Mslman komularnn evlerini, dkknlarn ve fabrikalarn igal etmelerinden de kaynaklanmaktayd. Paris Bar Konferansnda belirlendii gibi nihai bar tanzimi srasnda blgenin geici igalinden baka bir yetki verilmemesine ramen, Yunan hkmeti blgeye kalc olmak zere gelmiti. Yunan Yksek Komiseri Aristidi Stergiadis, btn blgede bir Yunan idaresi kurdu; oysa onun ynetimi mahall Osmanl ynetimi araclyla yrtmesi beklenmekteydi. Aslnda o, Osmanl valisi Ali Nadir Paay bir kukla vali olarak grevinde tutarak mttefiklerinin arzularn grntde de olsa yerine getirmi ve grnrde Bar Konferans zmirin gelecei hakknda karara varncaya kadar Trk ynetimi ehri idare etmeyi srdrmekteydi. Ancak gerekte durum ok farklyd, Trk idarecilerin ou grevlerinden atlm, bunlar ya mahkum olarak Yunanistana gnderilmiler ya da dier Trk mlteciler ile birlikte kaarak henz Yunanllar tarafndan igal edilmeyen yerlere snmlard. Geici bir sre iin amalanan igal, srekli bir Yunan kolonisi yani Yunanllarn egemenlii altnda eski Helen mparatorluunun ihyas anlamna gelen Megali dea ryalarnn gereklemek zere olduu gibi bir izlenim uyandrmtr. galci gler srekli olarak neler olup bittii konusunda Venizelosa ikayetlerde bulunmalarna ramen, Venizelos her nerede kyler yaklrsa yaklsn ve ne kadar Trk ldrlrse ldrlsn, ounlukla bunlarn hepsinin Trklerin kendileri tarafndan yapldnda srar etmekteydi. Neticede, Yunan igalinden bakiye kalanlarn ou araclyla vahet devam etmitir. Uluslararas gzlemcilerden olduu kadar Trk gzlemcilerden de Yunanllarn Anadolu Sefer Gcnn barbarca hareketleri hakknda saysz rapor hazrlanmtr. Sava srasndaki propaganda faaliyetlerinin baarsna bakarak sava sonras dnyasnda Yunan propagandasn yaymak iin ideal

1455

adam haline geldiini dnen, Yunan i adamlar tarafndan finanse edilen, Londra niversitesi ada Yunan Tarihi Krssne atanan Arnold Toynbee, bizzat kendisi Anadoluya gelerek neler olup bittiini Yunan ve ngiliz ortak duygularn paylaan bir kii olarak Yunanistann Trklere nasl medeniyet getirdiini yerinde grmeye karar verdi. Ancak, Toynbee bu vakada ararak asl barbarlarn Trkler olmayp, Yunanllarn ta kendisi olduunu grd. 1921 bahar ve yaz boyunca Manchester Guardian gazetesinde Yunanllarn neler yaptna dair bir seri ayrntl raporu yaymlad. Bu sayede ngiliz kamuoyu ve pek ok ngiliz politikac ngilterenin zmir ve Bat Anadoluda aslnda nasl acmaszca bir etnik temizlie destek verdiini ilk kez grm oldu. Toynbeenin bu raporlar, kamuoyuna daha az mal olmu olsalar da, Uluslararas Kzl Han Trkiyedeki temsilcisi Maurice Gehry ve Mttefikler-Aras Aratrma Komisyonu Bakan Amerikal Yksek Komiser Mark Bristol ve Fransz ve talyan temsilcilerin dahil olduu gzlemcilerin fikir birliini yanstrcasna hazrladklar raporlar da dorulamaktadr ve bu raporlar Yunanistann yaptklarn sert bir ekilde knamaktadrlar. Lloyd George, ngiliz akademi dnyasnda faal olan Yunan propagandist olan Londra niversitesindeki Klasikler Profesr Ronald Burrows ile birlikte Venizelosun gayretlerine destek vererek hem Avam Kamarasnda, hem de basnda Toynbeeyi ktlemeye, raporlarn kmsemeye ve Mttefikler-Aras raporu da askya almaya almlardr. ddialarn ise, Anadoludaki Yunan tavr hakknda sylenilenlere inanmann, tarihin kritik bir dneminde sadk bir mttefike korkun bir zarar verecei zeminine oturtmaktaydlar. Ancak, Toynbeenin raporu oktan yaymlanmt ve artk bask altna alnmas iin ge kalnmt, Toynbeenin krssne finansal destek veren Yunan i adamlar Londra niversitesine iki kl bir seenek sundu; niversite ya Toynbeeyi atacakt, ya da Yunanl i adamlarnn o gne kadar dedii paralar geri verecekti. Belki sylemeye bile gerek yok ama, kendi mill davalarnn lehine olmayan bilgileri bask altna almak isteyen rgtl siyas aznlklarn meydan okumas ile kar karya kalan pek ok akademik kurumun o gnden bu gne gsterdii gibi bir korkaklk gsterilmesi neticesinde Toynbee akademik anlamda orak bir zemine zorland, ancak uzun dnemde bu netice onu Londradaki Kraliyet Uluslararas likiler Ettleri Direktrlne tad ve burada mehur Western Question in Greece and Turkey adl kitabn yazd ve bununla eit derecede mehur olan ve Orta Douda devam eden olaylar zerine bir rapor yazd. Yine popler seviyede grdklerini anlatmak suretiyle bu almalaryla Toynbee, daha nceki propaganda faaliyetleri ile Trklere ve slama verdii zararlar en azndan ksmen telafi etmeye almtr. ngiliz hkmetinin haberlerini smen alt etmekte gsterdii gayretlere ramen, neticede kamuoyu neler olduunu rendi ve nihai netice Yunanllara ve zellikle de Yunanllarn bu rezilane hareketlerine destek veren ve onlar tevik eden ngiliz politikasna nefret duydular. Kamuoyunun bu nefreti, Yunanllarn Trkiye igaline olan ngiliz desteinin sonunu getirdi ve bu da Yunanllarn Anadolu macerasnn sonunun balangcyd. Trk direniini tevik eden Yunan igalinden ok geri kalmayan benzer bir olaylar zinciri de, Gneydou Anadoluda bulunan ve Avrupallarn Kilikya diye adlandrmay tercih ettikleri ukurovaya ynelik Fransz igalinin genilemesiyle ba gsterdi. Fransa I. Dnya Savanda cereyan eden olaylarla bir ykma uramt. Binlerce insan lmt. Fransz ekonomisi kmt. Orta Doudaki yeni mlklerini igal edecek byk bir sefer iin ne adam ne de ihtiya duyduu finansman vard.

1456

Ancak, Levantta yeniden hakimiyeti ele geirmeye ynelik emelleri glyd. Bundan dolay, ngilizlerin yapt gibi, geriye kalan mal kaynaklarn nispeten kk bir asker g iin brakt, Avrupann gelimi milletleri ile mukayese edildiinde Trk askerleri son derece zayft ve Trkleri saflarndan atmak iin sadece ok kk saydaki bir askere ihtiya vard. Ancak, karara varlmasndan sonra bile, Birinci Dnya Sava srasnda Bat Cephesindeki kymn sebep olduu aclardan sonra Trkiyeye gelmek zere ok az sayda Fransz askeri bulunmaktayd. Muhtemelen Franszlarn, komuta kendilerinde olduu halde, Suriye ve ukurovaya gnderdikleri igal ordusu, Kuzey Afrika kolonilerinin siyah askerlerinden; Msrda ve Kbrsta liderliini Boghos Nubar Paann yapt ve savan son yllarnda ngilizler tarafndan Dou Anadolu sakinlerine saldrlarda bulunmalar iin kuzey randa eitilen Ermeni askerlerinin oluturduu Ermeni Lejyonu diye bilinen bir grubun yelerinden; Avrupa ve Amerikadan gelen Ermeni gnlller ile temel amalar henz bitmi olan sava srasnda Anadolunun Ermeni nfusunun bana gelenlerin tam olarak intikamn almak olan ve Anadolu yaknlarndaki kamplarda yaayan Ermeni mltecilerden olumaktayd. Ve btn bunlardan avantajlar salamaya almlardr. Fransz igal ordular skenderuna ktnda, disiplinsiz ve kontrolsz Ermeni askerleri, grdkleri her Mslmana Arap ya da Trk olmalarna bakmakszn saldrmlardr. Fransz subaylar ya aresizlikten ya da isteksizlikten bunlar durdurmak iin hibir ey yapmamlardr. gal kuvvetleri Adana, Antep, Mara ve ukurovann dier ehirlerine doru ilerlerken kyma devam etmilerdir. Balangta, Fransz komutanlar tm bu olup bitenlerden byk lde rahatsz olmulardr. Bu komutanlar kendilerini, bu blgedeki rollerinin yerlileri medenletirmek olduuna inandrmlard, onlar ldrmek deil. Bunlar, igali Levanttaki Fransz hakimiyetini yeniden ihya etmek ve geniletmek amacyla kullanmak istemekteydiler. lk etapta, bu subaylar Ermenilerin kt ve yoz davranlarn disiplin eksikliinden kaynaklandna yordular, ancak arlklar engellemek iin gsterilen abalar baarsz olunca, nihayet Ermeni Lejyonu datld. Bu lejyonda bulunan Ermenilerin ou Franszlardan kaarak, takip eden birka ay boyunca tm ukurovaya yaylan zel etelerin yeleri olarak Trkleri katletmeye devam ettiler. Ancak, Ermeni arlklarna byk lde son verilmesinden sonra bile, Fransz igal kuvvetleri igal altndaki Trk nfusuna, yzyllar boyunca kendi imparatorluklarn ynetmi olan ok gururlu ve meden insanlara davranlmas gerektii gibi davranmaktan ziyade, Kuzey Afrikann l blgelerindeki gayrimedeni yerlilere ve ilkel vahilere davrandklar gibi davranmaya devam etmilerdir. Kald ki bu halk, intikam amacyla ldrlmeyip sa brakldklar durumda bile byle bir muameleye tabi olmay asla istememekteydi. Ancak, ilgin bir ekilde, Fransz askerlerinin pek ou Tunus ve Cezayir Mslmanlaryd ve Mslman Trk kardelerine reva grlen muamelelere kar byk bir fke duymaktaydlar. Bu yzden Fransz ordusundan firar ederek Trk milislerine katlmlar ve igale kar gsterilen direnie yardm etmilerdir. Daha sonra ise bu Mslman askerler Trkiyeye yerlemiler ve gnmze kadar Trkiyenin meden nfusunun bir paras olarak kalmlardr. Trklerin igali benimsemekten vazgeerek direnie gemelerine sebep olan nc durum ise Trkleri cezalandrmak zere Mttefiklerin giritikleri abalardr. Ayn zamanda da bu glerin, sava srasndaki propaganda ile edindikleri Trk ynetimi altnda mparatorluun Hristiyan sakinlerine

1457

ynelik yzyllardr devam eden yanllklar konusundaki kanaatlarna dayanarak, szm ona bu yanllklar dzeltme ynndeki gayretleridir. Mttefik igal glerini oluturan askerler kadar subaylar da yanl olarak u kanaati edinmilerdi: Osmanllar Hristiyan tebaalarn kt ynetmilerdir, dier pek ok eyin yannda, sava srasnda Osmanl erkekleri Hristiyan kadnlarn zorla haremlerine kapatmtr; Trkler hoyrata Hristiyanlarn evlerini ofislerini igal etmiler ve buralarn esas sahiplerini de sava srasnda uyguladklar tehcir ve bunlar Hristiyanlk adna kurtarlmalydlar. ounlukla sava dnemi propagandaclarnn, kurgusal tahayyllerinin arasndan seilerek yaratlan ve genelde bir para doru bilgi bulunarak bu bilginin geniletilmesi suretiyle artk doru olmaktan karlan, bu hatalara are bulmak iin harekete geildiinde, igal kuvvetleri lkenin Trk ve Yahudi sakinlerine ynelik ok daha beter sular ilemilerdir. Tehcire mahkum edilenler, Mslman ve Hristiyan komularnn hemen yan banda nceki yaamlarna yeniden balamalar halinde, nceki yzyl boyunca devam eden kapitlasyonlarn bir sonucu olarak, ayn refah seviyesinde ve Anadolunun ou ksmnda var olan gayrimslimlere hakim olmak zere ayn kabiliyete sahip olacaklar varsaymyla, geri getirilmilerdir. Ancak durum deimiti. Trkler ve Yahudiler, Yunan ve Ermeni komularn sava srasnda Osmanl ordusuna kar isyan ve bata Dou Anadolunun igalinde olmak zere, stratejik yerlerde Rus ordusuna yardm etmi ve Mslman nfusu katletmi kiiler olarak grmekteydiler. Yine, sava sona erip, mzakereler sonucunda zerinde mutabk kalnan Mondros Mtarekesinin deitirilerek Mttefikler tarafndan artsz teslim eklinde yorumlanmasnn akabinde, stanbul ile Trakya ve Anadoludaki baka yerlerin Mttefikler tarafndan igalinin Ermeni ve Yunan komular tarafndan coku ile karlandn da grmlerdi. Bunlar, Mttefik subaylarnn, Hristiyan kadnlar ve ocuklar, kar kmalarna ramen Mslman ailelerini terke zorlayarak Hristiyan rahiplerin kontrol altna sokmalarnn saysz rneklerini grmlerdi. Yine bu insanlar, Hristiyan dnyas olarak kabul edilen Mttefik subaylar tarafndan, sava srasnda belgelerin kaybolduu mazeretine snp hibir belge gstermeksizin bu evlerin kendilerine ait olduunu iddia ederek Mslmanlarn zorla evlerinden atldklarn grmlerdi. Bunlar Mslman ve Yahudilerin, bu mlklerin nesiller boyunca kendi ailelerine ait olduuna dair belgeleri gsterebildikleri durumlarda bile gasp eylemlerine devam etmilerdir. Tehcire gnderilmi olan Hristiyanlar tarafndan braklan binalara yerleenlerin kendileri de aslnda, Gneydou Avrupada yeni ortaya kan devletlerde bulunan evlerini terk etmek zorunda kalanlardan olumaktayd. Ancak Mttefikler bir taraftan Hristiyanlarn kendi evlerine dnmelerine alrken, te yandan Trklere Yunanistan, Srbistan ya da Bulgaristandaki evlerine dnme konusunda teklifte bile bulunmamlar ya da en azndan kayplarn tazmin etme konusunda bir neri getirmemilerdir. Mslmanlar, btn yetimlerin, etnik ve din asllarna baklmakszn Hristiyan olarak kabul edildiini ve barnma ve bakm iin Hristiyan misyonerlere verildikleri ve nihayetinde de Hristiyanla geirildiklerine dair durumlar grmlerdir. Bunlar, mahall belediyelerin Ermenilere ve Yunanllara getii yerlerde, bu durumlarn nasl mahall Mslman ve Yahudilere kar ktye kullanlarak istismar edildiine tanklk etmilerdir; Mslmanlar politikalaryla uzaklara gndermilerdir; savata sadece Hristiyanlar ld iin geride kalan yetimlerin tamam Hristiyand

1458

ve Yahudiler en aa tabakaya itilmiler, tiyatrolara girilerine ve toplu tam aralarna binmelerine izin verilmemi, Avrupal ve Amerikal yardm kurulular tarafndan gnderilen yardm malzemelerinden faydalandrlmamlardr. Osmanl mparatorluunun herhangi bir baka yerinde olduu gibi stanbulda da, Mslmanlar ve Yahudiler mahall Hristiyanlarn ak saldrlarna maruz kalmlardr. Mahall polisin yardmna mracaat ettiklerinde ise, cezalandrlanlar saldrganlar deil, kendileri olmulardr. zellikle de Trkler ok kt istismar edilmiler ve kendi topraklarnda igal kuvvetlerinin ayrmclna maruz kalmlard. Oysa balangta bunlar, igal glerinin kendilerini medenletireceini ve gelimi Avrupa medeniyeti akmna dahil edeceini dnmekteydiler. Bu yzden, Mttefik igali ile Yunan ve Fransz igallerinin vahiliinin derhal, giderek trmanan bir Trk direniine sebep olmas artc deildir. Son olarak, Mttefiklerin kendi sava propagandalarna inanmas Trklerin mill direniini tevik eden bir baka durum daha yaratmtr: Sava sulular sorunu. Bu sava sular arasnda en by ngiliz donanmas tarafndan gerekletirilmiti. Bu donanma sava srasnda Osmanl kylarna ynelik bir blokaj kurmu ve bu blokaj boyun einceye kadar Osmanl halkn a brakmak eklinde ilan edilen grevi son derece iyi baarmtr ve bu srete btn dinlerden binlerce insan hayatn kaybetmitir. Bir nceki yzyl boyunca zelde Ermenilerle Krtler arasnda, genelde ise Ermeniler ile Mslmanlar arasnda oluan nefret, baz Osmanllar bir mukabele olarak tehciri kullanmaya itmitir. ttihat ve Terraki Partisi liderlerinin kamasndan sonra Padiah tarafndan kurulan Osmanl hkmeti, sava sularn cezalandrma grevini zerine almtr. Yeniden toparlanan Osmanl Vekiller Heyeti, bu sulardan sorumlu olanlarn yarglanmas iin delilleri tespit etmek, belgelemek ve hazrlamak zere aratrma komiteleri gndermitir. stanbulda bir dare-i rfiye Mahkemesi kurularak, yarglamalar yrtmesi ve gerektiinde deiik sulardan sulu bulunanlarn infaz amacyla Nemrud Mustafa Paann bakanlnda faaliyete sokuldu. Bu sululardan ou Trk olmasna ramen baz Ermeni ve Yunanllar da bulunmaktayd. Aratrmalar yrtlme srecinde; mahkemeler ve infazlar ise srerken, Ermeni bilim adam Vahakhn Dadriann aratrmalar ve yazlarnda detayl olarak gsterilmi olduu gibi, Mondros Mtarekesini imzalayan ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe stanbuldayken, Trklerin kendi kendilerini yarglayacaklarna gvenilemeyeceine ve pek ok sulu kiinin kaabileceini ileri srmt. Bu yzden, sulananlarn tutulduu Beyazt Meydanndaki Harbiye Nezaretindeki Bekiraa Asker Hapishanesine kendi askerlerini gndererek, bu sulananlardan en nde gelenlerini alarak, bunlar hapse atmak ve nihai olarak da ngiliz mahkemeleri tarafndan ngiliz yasalarna gre yarglamak zere Maltaya gnderdi. Bu hareket sadece, kendi kendine yarglamalarn iyi bir ekilde yrten Osmanl hkmetini tedirgin etmekle kalmayp, ayn zamanda byle bir hareket konusunda kendilerine bilgi verilmeyen Fransz ve talyanlar da artmt. Bylesine bir hilekrla ok kzan bu lkeler, kendilerini nihayetinde Trklerle ayr ayr bar anlamalar yapacak ve Trk topraklarnn hep birlikte ortak igalini sona erdirecek bir srecin iinde bulmulardr. Daha kk sava sularyla sulananlar iin mahkemeler devam etmi, Osmanl mahkemelerinin kalbi sklp alnmtr. Ancak, Calthrope, sava sular tanmn genileterek gazete haberleri de dahil olmak zere Mttefik igaline kar gsterilen her trl direnii de dahil etmitir. Ancak, Musulda Ali hsan Sabis vakasndaki gibi, bir ekilde ngilizler tarafndan Trk hissiyatn kkrtacak ekilde yorumlanabilecek herhangi bir eylem ya da yaz iinde ngiliz

1459

subaylarna kstahlk illegal bir davran olarak kabul edilebilmekteydi. Bylece, Maltaya gnderilen szde sava sulularnn oluturduu balangtaki kk bir kontenjana, Trkiyedeki sosyoloji almalarnn kurucusu ve daha sonra Mustafa Kemalin de sahip kt Trk milliyetilik felsefesinin balatcs ve Trk milliyetisi Ziya Gkalp ile Ahmet Emin (Yalman) gibi gazeteciler, entelektel ve yazarlar da eklenmitir. 1920 Martna ngilizlerin stanbulda sk ynetim ilan etmeleri zerine, ngiliz ordusu Osmanl Meclis-i Mebusann oturum halindeyken igal etmi, mebuslarnn ounu tutuklam ve onlar Maltada hapis bulunan sava sulularnn arasna gndermilerdir. Sonunda, sava sular ile hibir ekilde alakalar olmayan ok sayda insan Maltada hapsedilmitir. ngilizler, bir ngiliz mahkemesine sunmak zere hararetle ama baarsz bir ekilde sava sular iin delilleri arttrrken, gz altnda olan Trkler inanlmaz arlktaki bir cezaevi rejiminin altnda ac ekmekteydiler. Neticede, ngiliz Kraliyet Hukuk Brosu, ngiliz D leri Ofisi ve Harp Ofisini azarlayarak, ngiliz kanunlarna gre bu insanlarn mahkemeleri yaplmakszn, hele hele kendilerine yneltilen sulamalarn ne olduu sylenmeksizin belirsiz bir sre iin tutulamayacaklar konusunda ihtarda bulundu. Sonu olarak, 1921 yaznda, Maltada bulunan mahpuslarn tamam herhangi bir sulamada ya da yarglamada bile bulunulmadan serbest brakld. Yine de, nde gelen Osmanl entelektelleri, yazarlar ve iyi tannan siyaseti ve asker grevlilerin ngilizler tarafndan hoyrata tutuklanarak srgne gnderilmeleri, dier btn kkrtc unsurlara ilaveten, Trk halkn direniin kanlmaz olduunu dnme noktasna getirmitir. zmir ve Gneybat Anadolunun Yunanllar tarafndan, ukurova ve Gneydounun Franszlar tarafndan yaplan igalinin bir istila ve vahete dnmesiyle, tek sular sadece daha vahice bir igale kar direni gstermek olan Trk entelektelleri ve yazarlarnn sava sulular olarak Maltaya srlmeleriyle, tilf igal gleri ve bunlarn Ermeni ve Yunan mttefiklerinin kendi vatanlarnda Trklere ve Yahudilere kar hain muamelelerde bulunmasyla, Trklerin tepkisi byk olmakla birlikte etkisiz bir protestodan aktif bir direnie doru deiim gstermitir. Direni ilk olarak stanbulda ve Gneydou Anadoludaki bir dizi kk kasabada toplanan kk entelektel gruplar tarafndan balatlm ve tertip edilmitir. stanbulda, sava srasnda faaliyet gsteren Tekilat- Mahsusann yerini almak zere, henz stanbuldan kamadan nce, Enver ve Talat Paalar tarafndan bir Karakol grubu kurularak faaliyete geirildi, Mustafa Kemal ttihatlarla herhangi bir balantsnn olmadn ifade ederken, bu grup daha sonra Felah ve Ankaradaki Harbiye Nezareti tarafndan yerine rgtlenen dier istihbarat tekilt tarafndan devam ettirildi. Bu rgt, byk ehirlerde ve kasabalardaki Trk ve Yahudileri blge blge ve baz zamanlar da blok blok rgtlemitir. Bu ve buna benzer tekilt sabotaj eylemleri gerekletirmeye, Mttefik askerlerinin hareketleri konusunda casusluk yaparak edindikleri bilgileri Mustafa Kemalin Harbiye Nezaretindeki ajanlarna bildirmeye balamlardr. stanbuldaki pek ok dervi tekkesi ve igalciler tarafndan bilinmeyen gizli telgraf hatlarnn bulunduu stanbul Merkez Postanesindeki birka memur bu bilgilerin Ankaraya gnderilmesinde kullanlmtr. Benzer tekilt, Fransz ve Ermeni Lejyonunun saldrlarna maruz kalan ukurovadaki Mslman ve Yahudi yerleim yerlerinde de kurulmu ve dzenli bir ekilde benzer faaliyetlere devam edilmitir. stanbul hkmetinin ordu depolarndan olduu kadar Fransz ve ngilizlerden de silah ve cephane almak zere iyi ileyen sistemler kurulmutur. stanbulda ok miktardaki bu tr asker tehizat, igalden kaarak Anadoluda ykselen

1460

direnie katlmak isteyen insanlarla birlikte Eminn ve Sirkeci iskelelerinden teknelere yklenerek ya Boaz gemek suretiyle skdardaki zbekler Tekkesine ya da Boaz boyunca ilerleyip Karadenizde bulunan nebolu limanna veyahut da baz zamanlar Samsun, hata Trabzona gtrlmekteydiler. Buradan karaya karlarak Trk Ordusuna gnderilmekteydiler. Yunan igal ordusu kadar Bat Anadoluda ve Karadeniz kylar boyunca faaliyet gsteren yzlerce Rum ve Ermeni ete glerinin saldrma tehlikesi yznden bu yolculuklar ou zaman haftalarca srmekteydi. Franszlar tarafndan saldrlan ukurova kasabalar ile birlikte yolu aan stanbul gibi, Anadolunun ve Trakyann kalan ksmlar da giderek hrnlaan igalci ve istilaclara dnen igal kuvvetlerine kar gl bir direnie geilmesinde ok geride kalmamt. Her nerede dman igalci gleri varsa orada Redd-i lhak ya da Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri kuruldu. Aynen Osmanl ynetiminin klsik dnemlerinde ve bu dnemlerden daha nce olduu gibi mahalli din liderler ve bunlarn camileri birer ilham, tevik ve mahall tekilt iin bir toplant mahall salamaktayd. Bu gruplar sadece konumak suretiyle kendi halklarn koruyamayacaklarn anlaynca, olduka kaba ve kstah ngiliz ve Fransz subay ve askerlerinin sebep olduu nefret ve kine tepki olarak direnilerini glendirmek zere silhl adam araylarna giritiler. Bunun zerine ete gruplarndan baka bir ey olmayan mahall silhl milisler kurarak, bunlar finanse etmeye baladlar. Bu milislerin ou aslnda, aralarnda evlerini ve kylerini yabanc igalcilere kar korumak iin silh altna alnm mahall erkekler kadar kadnlar da ieren yeni kurulmu ky gleriydi. Btn bu gruplarn hepsi, daha sonra Kuvva-y Milliye diye bilinen genel bir isim ve rgt altnda bir araya gelmilerdir. Ancak balangta, bu milisler mahall bazda basite rgtlenmi ve devam ettirilmi direni glerinden ibaretti. Byk Savata arpm olan Osmanl ordularnn ou datlm ya da hareketsiz braklmt, fakat olaanst kabiliyetli kumandanlar, komutalarndaki baz ordu birliklerini datmadan bir arada tutmay baarmt. Bunlar stanbuldan birliklerini datma ve silhlarn igal kuvvetlerine teslim etmeleri ynnde emir alnca, tpk Musuldaki Ali hsan (Sabis) vakasnda olduu gibi, sadece Mondros Mtarekesi altnda igalcilerin ykmllklerini yerine getirmeyeceklerini anlamlar ya da teslim alnan silhlarn Bar Konferansn bata Kafkaslar ve Dou Anadolu olmak zere hak iddia ettikleri topraklarn kendilerine verilmesine ikna edebilmek iin homojen bir nfus yaps oluturmak amacyla mahall Trk halkn ya katletmek ya da bu topraklardan atmak zere saldrlarda kullanmalar iin mahall Ermeni ve Rum gerillalara vermekte olduklarn grmek zere denileni yapmlardr. Sonu olarak, bu komutanlardan ou kendilerine verilen emirlere itaat ederek glerini dattklarnda, askerlerinden mahall milislere katlmalarn istemiler ve her ne koulda olursa olsun geride kalan silhlarn ve cephanelerini bu milislere vermilerdir. zellikle Dou Anadoluda Erzurum civarnda bulunan Kazm Karabekir Paa ve Kars, Ardahan ve Batum blgesinde grev yapan Yakub evki (Suba) Paa vakalarnda olduu gibi baz durumlarda, yani Erivan Ermeni Cumhuriyeti tarafndan gnderilen gerilla gleri tarafndan igal edilen bu blgelerde, bu komutanlar emirlere itaat etmeyi reddederek ordularn datmam ve mahall Trk milislerinin tekiltlanm olmalar ve silhlanmalarna destek olmak suretiyle igallere kar milislerin direnilerine yardm etmilerdir.

1461

Mondros Mtarekesinin imzalanmasn takip eden ilk aylarda mahall igaller kk lekli asker gler tarafndan gerekletirilirken, bu kk apl igaller zmir ve Gneybat Anadoluda Yunan ordusunun, ukurova ve Gneydouda ise Fransz ordusu ve Ermeni Lejyonu tarafnda giriilen kapsaml igallere dntrlm ve bu igallere kar kuvvet dengesi bulunmayan mahall Trk milis glerinin mmkn olan en hzl ekilde, artk mahall direni gruplar tarafndan desteklenerek, kumanda ve kontrol edilmekten karlarak bir birleik Trk Ordusuna dntrlmesi kanlmaz hale gelmiti. Balangta direnie mahall milis gruplar damgasn vursa da, Dnya Savandan byk bir n kazanarak kan bir Trk asker lideri olan Mustafa Kemalin liderlii altnda merkezi Ankarada olan bir Trk hkmeti kurulmu, Mustafa Kemal milislerlerle Osmanl ordusundan kalan birlikleri bir Trk Ordusu ats altnda birletirmeyi baarm ve nihayetinde bu ordu yabanc igalcileri hezimete uratarak Trklerin yaadklar blgelerden atmay baarmtr. 2. Mustafa Kemal Atatrk ve Trk nklb Bandan itibaren ak olan bir ey varsa o da, yabanc igalcilere kar Trk direnii Mustafa Kemalin 19 Mays 1919da Samsuna ayak basmasndan ok nceleri mahall direni gruplar ve milisleri tarafndan balatlmtr. Ancak, igalci Mttefiklere kar bir tepki olarak ortaya kan mahall milisler ve zellikle Douda olmak zere Osmanl ordusundan kalan birliklerin gsterdikleri direniin, yine ayn derecede aka grlecei gibi, yabanc igalinin stesinden gelebilmek iin bir eit siyas ve asker birlik iinde toparlanamamt. Bunu da gerekletirecek, olan Anadoluya varnn akabinde, Mustafa Kemal idi. Fakat bu nasl oldu? Neden o gnderildi? Ve nasl oldu da o kstl asker roln, kendi balarna ortaya km olan btn direni glerinin komutasn stlenecek bir konuma getiriverdi ve bu glere, bir araya gelerek zafere ulamak iin ihtiya duyduklar ilham verdi? Mustafa Kemalin Trk Direniinin Liderliini stlenmesi Mustafa Kemal neden Anadoluya gnderildi? Osmanl saltanatnn savunucular, Sultan VI. Mehmet Vahdettinin daha bandan itibaren doru bir ekilde, tilf glerinin Mondrosta verdikleri szleri yerine getirme niyetinde olmadn bildiini iddia etmektedirler. Bunlar, Rauf (Orbay) Bey bir zaferle stanbula dndnde onu bir kahraman gibi karlamak ve selmlamak iin Sirkeci iskelesinde toplananlar arasnda ne Sultan, ne de onun temsilcilerinin olmamasnn da bu sebepten kaynakland ileri sryorlar. Bunlar iddialarna yle devam ediyorlar; stanbul yabanclarn igali altnda olduu iin bir direni rgtleyecek gce sahip deildi ve sahip olduu g muvahacesinde yapabilecei tek ey Saltanatn ve Halifeliin muhafazasn baarmak iin tek yol olarak damad Damat Ferit Paay ba veziri olarak atayarak ngiliz ve Franszlarla i birliine gitmek zorundayd. Bu iddia yle devam ediyor, Vahdettin, kendisi direni gsteremedii ya da bir direni rgtleyemedii iin, Harbiye Nazr Mahmud evket Paay Mustafa Kemali Anadoluya gndermesi konusunda ikna etti, ancak bu Osmanl ordularnn silhszlanmalarnn izlendii bir zamanda olamazd, nk, mparatorluun durumu gz nne alndnda bu imkanszd, daha ziyade Karadeniz Blgesinde bir Pontus Rum devleti yaratma srecinde olan Rum etecilerin verdii zarar engellemek amacyla gnderilmiti. ayet bu atamann temel amac gerekten Osmanl askerlerinin teslimi ve

1462

silhszlandrlmasn denetlemek olsa idi, Sultan ve Harbiye Nazr Mondros Mtarekesi anlamasnn artlar hakknda en ok ikayyette bulunan bir adam gnderirler miydi hi. te yandan, ak olarak grlmektedir ki, Sultan ve Nazr pek ok kez asker kabiliyetini gstermi olan bu subay seerek Karadeniz kylarn terrize eden Rum etelerini sindirmek gibi zor bir grevi stlenmesini istemilerdir. Bu noktada, her iki kesim de grevin bir mill Trk direnii rgtlemek olduunu ak ekilde ileri srmektedirler, ancak ne Sultan, ne Harbiye Nazr, ne de Mustafa Kemalin kendisinin kafasnda bu kadar yoktu. O dnemki mevcut durumun gsterdii, Onun sadece Karadeniz kys boyunca dzeni yeniden salamak amacyla gnderildii eklindedir. Ancak grev yerine gidip, buradaki halkn etelerin elinde ne kadar byk aclar ektiini grdkten sonra, ok daha byk bir jandarma gc rgtlemesi iin kendisine stanbuldan izin verilmesini istedi. Bu talebi, byle bir askeri g artnn Trk silahl gleri konusunda Mondrosun getirmi olduu snrlar ihlal edecei ve Trklere daha fazla Hristiyan katletme kapasitesi verecei gibi gerekelerle Mttefik komutanlar tarafndan reddedildi. Bu olay, Mustafa Kemal, Harbiye Nazr ve hatta Sultann sava dneminde yrtlen propagandalarn Mttefikleri ne lde etkilediini anlamasna yardmc oldu. nk Rumlarca katledilen Trk nfusunu korumak iin giriilecek herhangi bir aba mttefikler tarafndan bir katliam olasl olarak alglanmaktayd. Bu durumda Mustafa Kemal iin tek zm yolu, Mttefiklerin kontrol ve denetimlerinin dnda kendisine bal bir Trk askeri gc rgtlemekti. Bu askeri g balangta ihtiya duyulan korumay temin ederken, aslnda yabanc ynetimine kar bir mill direniin de temellerini atacakt. Ancak bundan sonradr ki, Mustafa Kemalin Anadoludaki grevi deitirilerek Osmanl ordusunun silahszlandrlmasnn denetlenmesini vurgular hale getirildi. Fakat gerekte bir direni rgtlenmesine dair ak bir niyet vard. Umum Mfetti olarak Mustafa Kemale geni yetki ve g verilmesi, bu grevin gerek amacnn bu emirleri gren ve kabul eden, Sultan ve Harbiye Nazr gibi herkes tarafndan byk olaslkla bilindiini gstermektedir. Zaten aslnda bunlar da Mondros Anlamasna bandan beri karydlar ve bu yzden ngilizlerin burnun dibinde, Trakya ve Anadoluda ortaya kan deiik mahalli milislere mmkn olan en byk yardmlar gndermilerdir. Mustafa Kemalin grevinin belki de en zekice ksm, u ya da bu ekilde henz direni balatm olan dengesiz gler zerinde bir komuta sahibi olma durumudur. Eric Jan Zrcher, bal tezini aklayan (Unionist Factor) parlak almasnda, ttihat ve Terraki liderleri Enver, Talat ve Cemal Paalar, stanbulun Mttefikler tarafndan igal edilmesinden hemen nce gvenlikleri iin Almanyaya kamadan nce, Enverin sava dnemindeki gizli istihbarat ve propaganda tekilat Tekilat- Mahsusay Karakola ve ttihat ve Terraki Partisini de ksa bir sre yaayan Frka-i Mceddidine dntrmesine ilaveten, tm mparatorlukta igale kar bir direni rgtlemeyi amaladklarn ileri srmektedir. Bu ttihat liderler Karakolun ilk lideri Kara Vasfa Anadoluya ajanlar gndererek Mustafa Kemalin ynetmeyi amalad birleik bir direniin nn amas talimatn verdiler-yani ksacas Mustafa Kemal, Enver ve dier ttihat ve Terraki liderleri tarafndan kendisi iin hazrlanm olan bir rgt devrald. Bu ok ilgin bir iddiadr ve iyi bir ekilde dnlp test edilerek salam delillere dayandrlmtr. Zrcher bu tezini dorulayan belgeler bulmaya almtr. Gerekten, Kara Vasfn

1463

gayretleriyle Karakol, Mustafa Kemal adna Boleviklerle Trk mill hareketi arasnda bir ittifak temin etme teebbsnde bulunmutur. Ancak Karakolun Mustafa Kemalin Kazm Karabekir, Ali Fuad (Cebesoy) ve dier paalar stnde baarl bir liderlik kurmas ve mahall milis kuvvetlerin olumasnda bir rolnn olup olmadna dair herhangi bir kant bulunmamaktadr. Mustafa Kemalin daha sonralar Bolevik yardmnn salanmas iin harcanan abalarda Karakolun kstl mdahalesini bile reddetmesi ve dier istihbarat birimlerinden oluan kendi rgtn Karakolun yerine geirmesi gstermektedir ki, Enver ve arkadalar Karakolu hem Mustafa Kemale yardm etmek hem de onu kontrol etmek amacyla kendilerinin bir leti olarak kullanmak istemilerdir, oysa Mustafa Kemal bunlardan hibirini istemedii gibi, bu yardmlardan ne herhangi bir ekilde faydalanmtr, ne de ttihat yardmn istemitir. Karakol, olumsuz anlamda, etkisini srdrmeye devam etmi ve Trabzon merkezli bir grubu rgtleyerek bir Bolevik ajan olarak Enveri Trkiyeye getirerek, Trk Mill Hareketinin bana Mustafa Kemal yerine onu getirmeye teebbs etmilerdir, bu belki de Mustafa Kemalin bu rgte iddetle kar olmasnn temel sebebidir. Ayrca, Karakol mill direnie mahall dzeyde yardmc olmaya devam etmitir, daha sonra greceimiz gibi, zellikle Mustafa Kemalin kurduu tekilatlarn grevi devralmasndan nce stanbulun ana ehir blgesinde, Antep ve Marata rgtlenmeler gerekletirmitir. Eer Karakol aracl ve gelimi ttihat planlamas ile deilse, o zaman nasl olmutur da 1919 Maysnda Samsuna ayak basmasn mteakip Mustafa Kemal hemen liderliini ilan etmi ve ayn yln sonlarna doru Trk mill desteini tamamen alabilecek bir noktaya gelmitir? Birinci ve en nemli sebep, phesiz, sahip olduu hretin bykldr. Karabekirin Douda byk katklar olmasna ramen, sava srasnda manetlere hakim olan isim, Osmanlnn en byk zaferine imzasn atarak ngilizleri binlerce kiinin ld Geliboludan atmay baaran Mustafa Kemaldi. Edmund Allenby komutasnda Msrdan gelen ngiliz ordusunun dzenli bir ekilde ilerlemesi karsnda geri ekilmeye zorlanmasna ramen, dier Osmanl ordularnn tek tek datlmasnn aksine Mustafa Kemal Yldrm ordusunu bir arada tutarak sava meydannda kalmay baarmas da bir moral zaferi kabul edilmitir. Bu olay 1918 yl iinde Osmanl basnnda verilen btn o felaket hikayelerinin ortasnda benzersiz bir rnek tekil etmekteydi. Bu yzdendir ki Mustafa Kemal kazand zafer ile mill apta bir hrete sahip olmu tek Osmanl generaliydi ve Onun bu hreti kendi meslektalar arasnda olduu kadar Trk sivil kesimlerinde de yaylmt. kinci olarak, Osmanl ordularnn Umum Mfettii olarak atanmakla kendisine aslnda ok geni yetkiler verilmiti. Bu yetkiler, balangta yle aklanm olmasna ramen, sadece silahszlanmay gzetmek amacn gtmemekte, esasnda Orta Anadolunun kuzeyinde ve Kuzey Dou Anadoluda geriye kalan Osmanl ordularnn tmn komuta etme gibi partik amalar hedeflemekteydi. Amirlerinin emirlerine itaat etmeye alm olan askerler iin, bu ayn zamanda kendilerini Mustafa Kemalin liderliini kabule iten ok byk bir gt. Ancak bunlarn ou direnilerine kendileri liderlik etmek istemekte ve kendilerine bunu tam olarak yapabilecek kabiliyette hissetmekteydiler. Bu arzuyu zellikle Kazm Karabekir her frsatta gstermekteydi. nc olarak, Enver ve ttihat ve Terrakinin dier liderlerinin, daha nce ayn rgtn yeleri olarak ibirliinde bulunmu olmalarna ramen, Mustafa Kemal ile Anadoludaki kendi arkadalarn bir araya getirebilme ihtimalleri dkt. I. Dnya Savandan nceki yllarda Mustafa Kemal srekli olarak Envere ve hareketin dier liderlerine ynelik satamalarda bulunmutu.

1464

Mustafa Kemal kendi maiyetinde olanlarn mutlak itaatini istemekteydi, ancak kararlarnn yanl olduunu dnd zamanlarda kendisi bu itaati slerine gstermek istememekteydi. Ayrca, O, yetenekleri askeri olmaktan ziyade siyasi ve idari alanda olan Enverin liderliini de kesinlikle dnemiyordu. Bu yzdendir ki, Mustafa Kemal Byk Sava srasnda asl sava meydanlarndan hep uzakta, Gelibolu ve daha sonra da Suriye gibi, yani stanbulda komuta pozisyonunda bulunanlarn hi birinin asl atmalarn buralarda olabileceini dnemedii yerlerde grev yapmtr. Savatan nce ttihat ve Terraki hareketinin liderleriyle sorunlar yaayan Mustafa Kemal, bu yzden, Yurtsever Subaylar Birliini oluturmak amacyla kendi kafasna uygun subaylarla bir araya gelmitir. Aslnda, Karakol ile ttihat ve Terrakiye yakn duranlar ya da Enverin liderlerliini kabul edenlerden ziyade, Mustafa Kemal ile Kazm Karabekir, Ali Fuad (Cebesoy), Rauf (Orbay) ve benzerleri gibi aralarnda sadakatin olutuu ve balarn geniledii yakn arkadalar arasnda daha sonraki ibirlikleri iin ve Trk mill direni hareketinin liderlii iin Mustafa Kemalin kabul edilmesi ynnde bir zemin olutu. Ancak, bu durumdan byk zntler de duymu olabilirler. nk kendilerinin de bu harekete liderlik edebileceklerini dnmeye devam ettiler. Bu ve belki de u ana kadar hesaba katmadmz dier sebeplerden dolay, Mustafa Kemal sava meydanlarnda baarl olmu ve halihazrda kendi kontrolleri altnda bulunan blgelerde kendi tarzlarna gre direnii rgtlemi olan lider komutanlarn komutan konumuna gelebilmitir. Fakat, komutanlarn liderlik heveslerinden de te mdahiller vard. Mustafa Kemal ayn zamanda, yabanc igallerin ve Pariste alnan kararlarn gelecee yansmalarna dair dncelerin arl altnda artan ekilde ac ekmekte olan Trk halknn da destek ve balln kazanmak zorundayd. Pariste alnan kararlar Trk basnnda ilk kez Yunan ordusu zmire karma yapp, grlmemi bir vahetle ve Hristiyan Avrupann bu vaheti durdurmak zere bir eyler yapmak konusunda tamamen gnlsz olduu bir ortamda Trakya ve Anadolunun ilerine doru ilerlerken yanlanmtr. Trk halk nasl ve niin Mustafa Kemalin liderliini kabul edecekti? Sebeplerden bazlar, nde gelen Trk komutanlarn kendi liderliine ikna etmesini kolaylatran sebeplerle aynyd ve bunlarn banda da sava srasnda edindii byk askeri hret gelmekteydi. Enver, liderliini daha ok siyasi iktidarn koridorlarnda gstermiti. Oysa, Mustafa Kemal meslektalarnn bilmekte ve takdir etmekte olduu yeteneklerini sava meydannda sergilemiti. Mustafa Kemalin ynetim kabiliyetinin bir ksm da onun siyasi zekasndan, liderliini ne karma ve koruma konusundaki teknik anlayndan ileri gelmekteydi. Mustafa Kemal tam bir halk adamyd. Selanikteki Osmanl brokrasisinin alt snflarndan gelmekte ve bu yzden, ounlukla halk hor gren, ya da grmezden gelen, ama kesinlikle onlar anlamayan Osmanl subay snfndaki pek ok meslektana nazaran halk kitlelerinin nasl dndn ve nasl hareket ettiini ok daha iyi anlamaktayd. Onun ok iyi bildii bir dier ey ise, Osmanl mparatorluu ne kadar rm olursa olsun halkn Saltanata en az Sultan kadar hrmet ettiiydi. nk Sultan ayn zamanda, hem gelenekilerin hem de dervilerin dini lideriydi. Halkn byk ounluunun sadakatine sahipti. Bu yzden gelecek iin her ne plana sahip olursa olsun, Osmanl askerlerinin ounda olduu tahmin edildii gibi, dman yenmek iin istedikleri silah ve destek talebini geri eviren siyasetileri o da knamaktayd. Ancak bu hissiyatn ta

1465

balangtan itibaren kendine saklad ve stanbul hkmetinin knamalarna maruz kald zamanlar bile Sultana ya da stanbul hkmetine kar bir ihtilal hazrl iinde olmadn tekrar tekrar belirtti. Trk mill hareketinin igalci gler tarafndan esir alnan ve bu yzden Trk halkn koruma grevlerini yerine getiremeyen Sultan ve stanbul Hkmeti, bu grevlerini yeniden yerine getirebilecek kadar zgr oluncaya kadar, Trk kltr ve Trk medeniyetini korumak ve savunmak; balarndan kurtarlarak zgrlemelerinde Trk halkna bir kez daha liderlik edebilmeleri iin Sultan ve onun hkmetini zgrlne kavuturmak zere geici olarak onlarn yerini almt. Cami ile devlet arasnda herhangi bir ekilde bir ayrma dair ne bir dnce ne de bir neri vard. Sava eskiden olduu gibi slam mdafaa etmek iindi. Aslnda, Mustafa Kemal ve arkadalar Trk Mill Gc milislerinin kontroln ele geirmeye ilk teebbs ettiklerinde, genelgeler, i adamlar ve dier mahall liderlerden ziyade ksmen kendileri tarafndan komuta edilen ve kendilerine destek veren Mdafaa-i Hukuka liderlik eden ve mahall rgt ve komuta merkezleri durumunda olan cami ve bu camilerin dini liderlerine yazlmt. Bylece, Mustafa Kemal bir nevi slam ve Osmanl geleneine mracaat etmek suretiyle kitle desteini kazanmay baarm, bu destek de onun siyaseten daha az yetenekli olan asker meslektalar zerinde iddia ettii liderlik konumunu tahkim ederek glendirmitir. Samsunda Anadolu topraklarna kt tarihten sadece bir ay sonra, 1919 Hazirannda Erzurumda yaplan ilk kongre ve daha sonra takip eden Eyll aynda Sivasta yaplan toplantda, Mustafa Kemalin hem komutanlar hem de halk zerindeki liderlii tasdik edilerek gvence altna alnmtr. phesiz bunu da o zamanlar evresinde bulunanlardan sadece bir kann sahip olduu siyasi dehasyla salamtr. Her iki kongrenin de Trkiye halkn temsil ettii varsaylmaktadr. Belirli llerde, Erzurum Kongresi, daha nce Rus igali yznden kyma uram olan ve imdi de randaki sava grevinden dnmekte olan ngiliz igal ordularnn yardmlaryla Ermeni Cumhuriyetinden gnderilen gerilla ordular tarafndan igal edilmi olan Dou Anadolunun Trk blgelerinin liderlerinin bir araya getirilmesinden ibaretti. Bu temsilcilerden ou, Kongreye resmen seilmemi olsalar da, en azndan daha nce bulunduklar blgelerde Trk ynetiminin yeniden ihyas ve Ermeni saldrlarna kar direnmek iin seilmilerdi. Sivas Kongresinin ise, sadece Douyu deil tm ulusu temsil ettii varsaylmaktadr. Ancak, mahall seimlerin yaplabilmesi iin ne zaman ne de bunu salayacak bir beceri olduundan, tamamen pratik amalarla, bu delegelerin ou bizzat Mustafa Kemal ve yakn arkadalar tarafndan seilmilerdir. Direnme konusunda Mahall Trk kararlln temsil etmekte olan bu delegeler ou durumda hibir zaman gitmedikleri ya da asla bulunmadklar blgelerin temsilcileri olarak seildiklerinden dolay, gerekten ok szde temsilcilerdi. Mustafa Kemalin hakim olduu bir toplantda byle elliyi amayan temsilcinin bir araya gelmesiyle, mill liderliin yasal temelini garanti altna alabilmiti. Ancak, Karabekir gibi meslektalarndan ou, bu noktada kendi itaatlerinin nelere yol aabileceini fark etmeye balam ve bunu sona erdirmeyi denemilerdir, ancak ok abuk bir ekilde artk ok ge kaldklarn anlamlardr. Bylece, Mustafa Kemal nispeten kk bir askeri, dini ve siyasi destei bir araya getirmek suretiyle, btn Trk milleti zerinde kabl edilebilecek yar meru bir liderlik kazanmt. Mustafa Kemal bu liderlii araclyla halk, isteseler de istemeseler de mill direnie katlamaya zorlad. Bu gerekten, pek ok gln ortasnda kahramanca ve zekice bir baar idi.

1466

Hedefler: Misak- Milli Liderlii elde eder etmez, Mustafa Kemalin bir sonraki baars Trk halkn temsil etmek zere atam olduu kiilere, 1920nin balarnda son Osmanl Parlamentosu tarafndan deitirilerek kabul edilen bir deklarasyonlar serisi iinde hareketin hedeflerini ilan ettirmeyi baarmtr. Trk Mill Kurtulu Savann ve daha sonra da takip eden Trkiye Cumhuriyetinin kurulu belgesi olan bu deklarasyon Misak- Milli (28 Ocak 1920) olarak bilinmektedir. Bu deklarasyonun girii zmir, Antalya ve Adana gibi ulusun nemli paralarnn dmanlar tarafndan igal edilmesinin Mtareke anlamalarn ihlal ettiini ilan etmekteydi. Aydndaki Yunan vahetleri, Dou Anadoludaki Ermeni katliamlar, btn blgelerden slamn kkn kazma gayretleri, Pontus devleti hayallerini gerekletirmek iin Yunan hazrlklar ve bu ama dorultusunda Yunan mltecilerin Kara Deniz kylar boyunca uzanan blgeye ulamas. Btn bunlar Trk ulusunu paralamay ve yok etmeyi amalayan gayretleri oluturmaktayd. stanbul hkmeti ise, btn bunlar igal ordularnn kontrol altnda yapldndan bu tecavzlere kar bir eyler yapacak gibi gzkmyordu. ok ak bir tehlike iinde bulunan Dou Anadolu illerini kurtarabilmek iin, Dou Anadolu illerinin temsilcileri tarafndan Erzurumda yaplan Kongre u sonulara ulamtr: 1- Trabzon Vilyeti ve Canik sancayla Vilyt- arkye nmn tayan Erzurum, Sivas, Diyrbekir, Mamretilazz, Van, Bitlis vilyt ve bu sha dhilindeki Elviye-i Mstakile, hibir sebeb ve bahne ile yekdgerinden ve cmia-i Osmniyeden ayrlmak imkn tasavvur edilmeyen bir klldr. Sadet ve felkette itirak- tmm kabl ve mukaddert hakknda ayn maksad hedef ittihz eyler. Bu shada yaayan bilcmle ansr- slmiye yekdgerine kar bir hiss-i fedkr ile mehn ve vaziyet-i rkye ve ictimiyelerine ve riyetkr zkardatrlar. 2- Osmanl Vatannn tammiyeti ve istikll-i millmizin temni ve makam- Saltanat ve Hilfetin masnniyeti iin Kuvva-y Milliyeyi mil ve irde-i milliyeyi hkim klmak, esstr. 3- Her trl igl ve mdhale Rumluk ve Ermenilik tekli gayesine matf telkk

edileceinden, mttehiden mdfaa ve mukvemet ess kabl edilmitir. Hkimiyet-i siysiye ve mvzene-i ictimiyeyi muhill olacak srette ansr- Hristiyniyeye bir takm imtiyzt its kabl edilmeyecektir. 4- Hkmeti Merkeziyenin bir tazyk-i dvel karsnda, buralar terk ve ihmli ztrrnda kalmas ihtimline gre, Makam- Hilfet ve Saltanata merbtiyetini ve mevcdiyet ve hukuk- milliyeyi kfil tedbir ve mukarrert ittihz olunmutur. 5- Vatanmzda, tedenberi birlikte yaadmz ansr- gayrimslimenin, kavnn-i Devlet-i Osmniye ile meyyed hukuk- mktesebelerine tammiyle riyetkrz. Ml ve cn ve rzlarnn masniyeti zten mukteziyt- dniye, anant- milliye ve esst- kanniyemizden olmala bu ess, kongremizin kanat-i ummiyesiyle de teyd olunmutur.

1467

6- Dvel-i tilfiyece Mtrekenin imz olunduu 30 Ternievvel 334 trihindeki huddumuz dhilinde kalan ve her mntkasnda olduu gibi, ark-Anadolu vilyetlerinde de, ekseriyeti khireyi slmlar tekl eden ve hars, iktisd tefavukku Mslmnlara id bulunan ve yekdgerinden gayrikaabil-i infikk zkarda olan dn ve rkdalarmzla meskn memlikimizin muksemesi nazariyesinden bilklliye sarfinazarla mevcdiyetimize hukuk- trihiye, rkye, dniyemize riyet edilmesine ve bunlara mugayyir teebbslerin tervic olunmamasna ve bu sretle tammiyle hakk ve adle mstenid bir karra intizr olunur. 7- Milletimiz insn, asr gyeleri tebcil ve fenn, sn, iktisd hl ve ihtiycmz tkdir eder. Binenaleyh, devlet ve milletimizin dhil ve hrici istiklli ve vatanmzn tammsi mahfz kalmak artiyle, altnc mddede musarrah hudd- dhilde milliyet esslarna riayetkr ve memleketimize kar istil emeli beslemeyen herhangi bir devletin fenn, sn, iktisd muvenetini memnniyetle karlarz. Ve bu erit-i dile ve insniyeyi muhtev bir sulhun da cilen takarruru, selmet-i beer ve skn- lem nmna ahass- ml-i milliyemizdir. 8- Milletlerin kendi mukaddertn, bizzt tyin ettii bu trh devirde, hkmet-i merkeziyemizin de, irde-i milliyeye tbi olmas zarridir. nki, irde-i milliyeye gayrimstenid herhangi bir heyet-i hkmetin ind ve ahs mukarrert milletce mut olmadktan baka hricen de muteber olmad ve olamayaca, imdiye kadar mesbk efl ve netyic ile sbit olmutur. Binenaleyh, milletin iinde bulunduu hli zucret ve endeden kurtulmak relerine bizzt tevesslne hcet kalmadan, hkmet-i merkeziyemizin, meclis-i millyi hemen ve bil-ifte-i n toplamas ve bu sretle mukaddert- millet ve memleket hakknda ittihz eyleyecei bilcmle mukarrert meclis-i millnin murkabesine arz etmesi mecbrdir. 9- Vatanmzn marz kald lm ve hdist ile ve tammen ayn maksatla vicdn- millden doan cemiyetlerin ittihd ve ittifkndan hsl olan ktle-i ummiye bu kerre, ark Anadolu Mdfaa-y Hukuk Cemiyeti unvniyle tevsim olunmutur. bu Cemiyet her trl frkaclk cereynlarndan klliyen rdir. Bilcmle slm vatandalar, cemiyetin z-y tabyesindendir. 10- Kongre tarafndan mntahab bir Heyeti Temsliye kabl ve kylerden bil-itibr vilyat merkizine kadar mevcd teklt- milliyeye tevhd ve teyd olunmutur. 7 Austos 335, Perembe (mza) Kongre Heyeti)1 Bylece, Trk milliyetileri savunulmas gereken Trk topraklar olarak sadece temsilci gnderen blgeleri tanmlamam, Mondros Mtarekesinin ihlal edilmesi sonucu igal edilen topraklar da bu kapsama almtr. Rum ve Ermeni gerilla gleri tarafndan igal edilen blgelerde, mahall Trk nfuslarn temsilciler seerek gndermeleri engellenmitir. Korunmas gereken mill birliin Trabzon, Canik (Samsun) blgesinin (Sancak) yansra, Ermeniler tarafnda vilayat-i sitte olarak adlandrlan, ancak hepsinin de sakinlerinin arlkl ounluunu ortak adetler ve sosyal gelenekleri

1468

paylaan Mslman Trklerin tekil ettii ark lleri Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Mamuretlaziz (Elaz), Van, Bitlisin de dahil olduu ilan edilmitir. Mondros Mtarekesinin ihlali anlamna gelecek ekilde bu blgelerin herhangi birinin ayrlmasna iddetle direnilecektir. ayet Osmanl kuvvetleri dou blgelerini terk etmeye zorlanrsa, Mill Komite srgnde geici bir hkmet (idare-i muvakkata) kuracaktr ve bu hkmet, Osmanllar yeniden blgede hakimiyet kuruncaya kadar bu blgelerin meru otoritesi olarak kalacaktr. Osmanl ulusunun birlik ve bamzsln korumak, Saltanat ve Halifelii muhafaza etmek ve mill iradeyi savunmak iin Mill G kurulmaktayd. Bunlar her trl mdahaleyi ve igali skp atmak iin savaacak, Trk topraklar zerinde Rum ve Ermeni devletlerinin kurulmasn nleyecek ve Osmanl Devletinin sosyal ve siyasal dzenini rahatsz edecek nitelikte aznlklar ve etnik blmler iin herhangi bir zel hak verilmesine engel olunacakt. Osmanl Devletinin gayrimslim sakinleri, tpk yzyllar boyunca yaadklar gibi, insan Haklaryla tam uyumlu bir ekilde mallar, canlar ve rzlar Osmanl Devletinin korumas altnda olduu halden gvenli ve zgr bir ekilde yaamaya devam edeceklerdi. En son modern teknik ve ekonomik yardmlarn avantajn alacak olan birleik Osmanl Devleti, bu yardmlar yabanc devletlerden almaktayd ve bunlarn sonucunda ABD ya da ngilterenin kontrol altnda bir manda kurulmas ihtimalini de ortaya kard. Yanl ynlendirmelerinin de belki etkisiyle, Trk milletinin en ok gvendii lkeler arasnda ABD ve ngiltere gelmekteydi. Ermeniler ve Rumlarn igal ettikleri topraklar nfuslarndan arndrma gayretlerinin nne gemek iin, neticede bir kararname yaynlanmak suretiyle hi kimsenin, kendi blgelerinde seyahatleri de dzenleyecek olan Temsilciler Heyetinin izni olmakszn vatanlarn terk edemeyeceini bildirmekteydi. imdiye kadar, igalci Mttefik kuvvetleri asndan bakldndan, Erzurum Kongresi bildirgesi Sultann hkmeti ve Damat Feritin kk bir neme sahip olduuna dair gvencelerini srdrmesine ramen lkenin igali ile sonulanan Mtarekeye kar nemli bir devrim tekil etmektedir kendi konumundaki bir adamn iddetle sarslan kendi hkmetinin otoritesini kabul etmemesinin doal sonucu olarak2 Erzurumda balatlm olanlar bir btn olarak Trk milletine uygulanmak zere 1919 Eyllnde Sivas Kongresinde teyit edildi, 28 Ocak 1920 tarihinde ise Mdaafa-i Hukuk Cemiyetlerinin temsilcileri stanbulda son Osmanl Temsilciler Meclisinde gizlice toplanarak bunlar gzden geirdi ve 17 ubat 1920 tarihinde ounluk oylaryla onayland. Bylece, Trk direni hareketinin ke ta olan Misak- Milli yaratlm oldu: Osmanl Meclis-i Mebusan Devletin bamszln tanr ve teyit eder, ve Milletin geleceinin sadece adil ve srekli bir bar salamak iin yaplmas gereken azam fedakarlklar temsil eden aadaki prensiplere sayg gsterilerek temin edilebileceine inanr ve Osmanl saltanatnn ve toplumunun istikrarl varlnn bu prensipler dnda devam etmesinin mmkn olamayacana inanr: 1. Mtarekenin imzaland tarih olan 30 Kasm 1918 itibariyle yabanc igali ve Arap ounluun yaad olan Osmanl toprak paralarnn kaderi, bu blge sakinlerinin tamam zerinde yaplacak bir plebisit tarafndan belirlenmelidir. Dini birlik, lk birlii ve rk birlii bulunan bir Osmanl

1469

Mslman ounluunun yaad blgeler karlkl sayg, ilgi ve candan ballkla ve bir btnn parasn oluturmak suretiyle korunacaktr. 2. (Rus igalinden) ilk kurtulduklarnda yaplan genel oylamada ana vatan ile birleme karar veren sancakda (Kars, Ardahan ve Batum) yeni bir plebisit yaplmasn kabul ediyoruz. 3. Trkiye ile imzalanacak olan bar anlamasna baml olan Bat Trakyann hukuki stats de yine bu blge sakinlerinin zgr oylarna gre tespit edilmelidir. 4. slam Halifesi, Osmanl Saltanat ve hkmetinin bulunduu stanbul ehri ve Marmara Denizi her trl tehlikeden korunmaldr. Bu prensiplere sayg gsterildii mddete, biz ve dier devletler tarafndan Karadeniz ve Akdenizin Boazlarnda ticaret ve iletiim amal alnan ortak kararlara sayg gsterilecektir. 5. Mttefik gler ile dmanlar ve bir ksm ibirlikileri tarafndan sonulandrlan anlamalarda zerinde mutabk kalnan aznlk haklar, komu lkelerdeki Mslman aznlklarn da ayn haklardan yararlanmas artyla, teyit edilecek ve bizim tarafmzdan teminat altna alnacaktr. 6. Her lke gibi, siyasi, adli ve mali meselelerimizi gelitirmemizi salayacak ekilde daha etkili ve iyi dzenlenmi bir ynetim temini iin biz, yaammzn ve devam eden varlmzn bir temel art olarak tam bir bamszlk ve egemenlie ihtiya duymaktayz. Bu yzden, siyasi, adli ve mali gelimemize zarar veren kstlamalara karyz. D borlarmzn zm artlar da ayn ekilde, yani bu prensiplere aykr olmayacaktr.3 Trk Mill Kurtulu Savann geri kalan yllarnda, devam eden btn mzakerelerde, Lozan Konferansnn toplanmasnda Misak- Milli Mustafa Kemal ve liderliini yapt hareketin mutlak bir hedefi olarak kalmtr. gal kuvvetleri tarafndan yaplan ve artan ekilde talepkar olan pek ok neriden hi biri bu mill ideallere tam olarak uymadka kabul edilmedi, bu idealler Hristiyan Avrupann u veya bu yolla bamszlk ve topraklarndan mahrum brakmaya ynelik tm abalarna ramen Trkiye Cumhuriyetinin ilelebet temel hedefi olarak kalmtr. Tekilat: Byk Millet Meclisi Hedeflerin ilann tekilat takip etmitir. Trk mill direnii hala Sultan ve Saltanat Mttefik igalinden kurtarmak iin devam ettirildiinden, Anadoluda ne rgtlenirse rgtlensin, kurtarlmaya allan rgtn hibir ekilde yerini almas mmkn grlmemekteydi. Bu yzden, erken bir kurtarma beklentisi iinde, Anadoludaki btn yasama, askeri ve icra gc Kabineye ya da Vekiller Heyetine, hatta Yasamaya braklmad; bu gler yine Mustafa Kemalin liderlik ettii bir Heyet-i Temsiliyeye braklmt. Bu heyet balangta, ilk olarak Erzurum Kongresinde kurulduu iin, Dou Anadolu vilayetlerini temsil eden yelerden olumaktayd; bu heyet Sivas Kongresi tarafndan mill bir rgte dntrlnce kalan vilayetlerden de temsilciler bu heyete ilave edildi. Ankarada slenmi olan Osmanl ordusunun komutan ve ayn zamanda Mustafa Kemalin dier bir eski silah arkada olan kendisine verilen Trk mill kongrelerine son verme emrine itaat etmeyince stanbul hkmeti

1470

tarafndan komutanlk grevinden azledildi. O da azledilir azledilmez Trk milliyetilerine katld ve Heyet-i Temsiliye tarafndan, igalci Yunan ordusuyla karlaarak onlar geri pskrtmeye hazr hale gelebilmek iin btn mahall ordular, Kuvayi Milliye milislerini dzenli bir Trk Milli Ordusu altnda birletirme greviyle Bat Cephesi komutan olarak atand. Nasl ki iki Osmanl kruvazrne ngilizler tarafndan el konulmas, mparatorluun 1914 ylnda Almanya ve Avusturyann yannda I. Dnya Savana girmesine sebep olduysa, imdi de Paris Bar Konferans kadar stanbuldaki ngiliz igal kuvvetleri, Trk mill hareketini Erzurum ve Sivas Kongrelerinin sonularna dayanmak suretiyle hareket eden geici bir idari otoriteden kararak, Osmanllarnkinin yerini alan bir Parlamento ile Bakanlar Konseyinin yerine de, kartnn hala stanbuldaki Sultann otoritesi altnda bulunduunu varsayarak, Heyeti Temsiliyenin ikame edilmesiyle tam teekkll bir mill hkmete dnt. Daima, Antant lkelerinin 16 Mart 1920 tarihinde stanbulda Sk Ynetim dayatmalarnn Osmanl Meclis-i Mebusannn bilinli bir ekilde Trk Misak Millisini onaylamay geciktirmesine bir tepki olarak gerekletirildii varsaylmaktadr. Dorusu ise byle deildir. Skynetimin telkini ve bunu takip eden her ey, daha ziyade, Paristeki mzakerecilerin kendilerine empoze etmeye hazrland ar ar bar artlarn renecek olan Trklerin stanbulda konulanm nispeten kk igal gcne kar ak bir kalkmasn engellemekti. Versaillesta dzenlenen konferansa katlanlar, mutlu bir ekilde Trk topraklarn, itiraz edebilecek ya da edecek hibir Trk temsilcinin bulunmad bir ortamda kendileriyle milliyeti aznlklar arasnda en yksek teklif verenlere gre datarak, hemen akabinde San Remoda dzenlenecek konferansta netleecek olan sonulara varmlar ve bundan ksa bir sre sonra da Sevresde Anlama imzalamlardr. Paristeki ngiliz temsilci bile, ama stanbuldaki askeri komutanlar kesin bir ekilde, Trklerin mttefiki olan Almanya ve Avusturyaya ayn zamanlarda dayatlan artlarn ok tesinde olan ve Trklerin bir millet olarak gerekten yok olmasn ieren artlarn ar sertliini fark etmilerdi ve bunun stanbulda kanlmaz bir ekilde bir Trk isyanna yol aacana inanmaktaydlar. David Lloyd George ve arkadalarna Venizelos tarafndan Mttefik igal glerinin herhangi bir olay kolayca bertaraf edebileceine dair gvence verilmitir. Buna gre, gerektiinde Yunanistan daha fazla ordu gnderebilecek ve Trkleri olduklar yerde tutacaklard; Venizelosa gre aslnda Trklerle ba etmenin tek yolu onlara sert davranmakt, nk Trkler sadece g kullanmadan anlarlard. General Harrington ve stanbuldaki dier Mttefik komutanlar bu tr gvencelerin birer hayal olduunu biliyorlard. Sevr artlarnn neler olduunu rendiklerinde fke ile ayaklandklar zaman, Trkler gl bir direni gsterebilir ve gstereceklerdir. Btn bir Trk nfusunu bastrmakta stanbuldaki Mttefik ve Yunan garnizonlar ok kk kalacakt. Onun uyarlar sonucunda, Mttefik kabineleri igal kuvvetlerine Sevres artlar aklandnda herhangi bir rgtl direni ykselmeden nce stanbulda Skynetim ilan etmeleri talimatn verdi. Bu yzden 16 Mart 1920 tarihinde, Osmanl yetkililerine herhangi bir aklama yaplmakszn sz konusu bu emirler yrrle kondu. gal ordular bakentin nemli yerlerini igal etti, barakalarnda uyumakta olan ok sayda Trk askerini katlettiler. Mttefik askerleri Osmanl Meclis-i Mebusanna baskn dzenleyerek, aralarnda hem ngilizler hem de stanbul hkmeti tarafndan Mdaafa-i Hukuk yelikleri ykc olarak nitelenmesine ramen tutuklanmayacaklarna dair ak ngiliz gvencesiyle stanbula gelerek Meclise katlan halk oyuyla seilmi rgt temsilcilerinin de bulunduu ok saydaki milletvekilini tutukladlar.

1471

Ayn zamanda, daha nceden grdmz gibi, pek ok nde gelen Osmanl aydn ve yazar da sava sulusu olarak tutuklandlar ve halihazrda orda bulunanlarla bulumak zere Maltaya gnderilip hapsedildiler. galin balad 1918 Kasmndan itibaren ngiliz ve Franszlar Osmanl hkmetinin btn operasyonlarn izlemekteydi. Ancak ak olan bir ey varsa o da bu denetimin ok sk olamamasyd. nk Osmanl Harbiye Nezareti gibi her trden mahall popler Trk direni gruplar Mttefiklerin burnunun dibinden silah ve cephaneler alp bunlar Anadoludaki mill direnie yardm olarak gndermekteydiler. imdi, bu durum sk bir kontrol altna alnmt. Osmanl hkmetinin bakanlklar gerekte Mttefik komutanlar tarafndan stlenilmiti. stanbul hkmetinin dedii paralar karlnda dini yetkililer tarafndan Trk milliyeti liderlerini knayan ve ldrlmelerinin caiz olduunu ieren fetvalar yaynland. Trk direnii asndan bakldnda Mttefiklerin Skynetim balatmalarnn pek ok sonular olmutur. Her eyden nce, direnie byk sempati beslemelerine ramen stanbulda kalarak buradan yardm salayan pek ok kii imdi artk bunun byle devam etmesinin mmkn olamayacan grerek, Anadoluya kaanlarla birlemilerdir. Bunlar arasnda zeki yazar Halide Edip, kocas Adnan Advar, Trk Kzlaynn en st yetkilisi, Harp Bakanlnda grevli olan ve bakanln hem Anadolu hem de Trakyadaki Trk milliyetilerine yapt yardmlar kontrol eden smet (nn), daha sonralar Trkiyenin en nemli gazeteci ve roman, ksa hikaye yazarlarndan biri olan Yakup Kadri (Karaosmanolu), hem stanbul hkmetinde Erkn- Harbiye Reislii hem de Harbiye Nazr olarak grev yapm olan ve Trk milli direniinin liderliine Mustafa Kemalin getirilmesini isteyenlerle geni yetkilerini kullanarak ibirlii yapm olan ve daha sonra da Ankarada Erkn- Harbiye Reislii grevini yapan Fevzi (akmak), ayrlmadan nce Meclis-i Mebusan sresiz erteleyen ve bylece pozisyonunun devam etmesini salayarak Ankarada Meclis-i Mebusann yerini almayp devam nitelliinde olacak dier bir organ kurabilecek olan Osmanl Meclis-i Mebusan Bakan Celaleddin Arif (bu fikir Mustafa Kemal tarafndan hemen benimsenmitir) ve daha pek ok nl sima bulunmaktayd. stanbulda Skynetim ilan, Osmanl Parlamentosunun askya alnmas, pek ok aydn ve yazarn yan sra parlamento yelerinin de tutuklanarak hapsedilmesi ve btn Osmanl hkmeti zerinde yakn Mttefik askeri denetiminin kurulmasyla Mustafa Kemal ok fazla bir glkle karlamakszn Anadoluda bir srgn hkmeti kurma noktasna getirildi. Sadece basite Sultann hkmetini kurtarmak iin savamaktan ok daha fazlasn yaparak, Sultann stanbul hkmeti grevlerini yerine getirecek bir durumda olmad iin, her taraftan maruz kalnan saldrlara kar Trk halkn temsil etmek ve onlar savunmak iddiasn srekli bir hale getirmitir. lk adm olarak, Anadolu direniinin bakenti Sivastan Ankaraya tand, buras muhtemel bir Mttefik saldrsna kar daha savunulabilir bir yerdi, ayrca Anadolu ulamnda ve iletiim sitemlerinin odakland bir yerdi ve imdi de bir mill hkmetin merkezi oluyordu. kinci olarak, lke genelindeki btn mahall Mdaafa-i Hukuk Cemiyetlerine arda bulunarak, stanbulda datlan Meclis-i Mebusann temsil ettiinden daha iyi bir ekilde halk iradesini temsil edecek olan yeni bir Parlamentonun oluturulmas iin Ankarada toplanacak olan bir Mill Meclise temsilcilerini gndermek zere seim yapmalar istendi. Olduka ksa bir sre iinde, temsilciler

1472

Ankaraya ulat. Dman saldrlar ya da dier sebeplerden dolay Ankaraya gelemeyenlerin yerine, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde daha abartlsnn yapld ekilde Mustafa Kemal ve dier liderler kendi temsilcilerini atadlar. Ksa bir sre iinde, Meclis eitli yasalar ve tzkler hazrlayarak pek ok alternatif ismi tarttktan sonra Byk Millet Meclisi ismini ald. Celaleddin Arifin mkemmel bir zamanlamayla, datlan Osmanl Meclis-i Mebusannn Bakan olarak otoritesini kullanarak, stanbulda olup bitenlerin nda, yeni milliyeti Meclisin Meclis-i Mebusann meru devam olduunu aklad ve Meclis Bakanl doal olarak lidere yani Mustafa Kemale gittiinden kendisi de Bakan Yardmcs oldu. ngilizlerin stanbulda skynetim uygulamas, Mustafa Kemalin Ankarada ayr bir Trk hkmeti yaratmasna yol am olsa da, Mustafa Kemal hala takipileri arasnda Saltanat ve Halifeliin devamn destekleyenleri ikna etmek iin, stanbuldaki muadilinin yerini ald eklinde dncelere yol aabilecek Vekiller Heyeti ya da ayr bir icrac hkmet kurmak yerine Ankara hkmetinin hala Sultan adna savamakta olduunu gvencesi vermekteydi. Meclisin kard yasalar ve bakanlklar ile hkmetin kanunlar Sultan ve onun stanbuldaki hkmetinden ziyade meclis adna yrrle konsa da, cra organ Byk Millet Meclisi Hkmeti eklinde kurulmutu. Gelimeler Ankarann lehineydi, ancak Mustafa Kemal liderliini ileri srmek iin henz tam olarak hazr deildi. nk O hala Sultana hrmet edenlerin desteklerine ihtiya duymaktayd. Ancak, Byk Millet Meclisi Hkmetinin hakim olduu blgelerde bir demir yumruk kontrol edinmesi uzun srmedi. Btn erkekler, yalarna ve fiziksel artlarna baklmaszn Trk Milli Ordusunun askere almlarna muhatapt. Yeni ar sava vergileri (tekalif-i harbiye) kondu. Bu vergiler sadece gelirin nemli bir ksmn istemekle kalmayp, mkelleflerin zenginlikleri, yiyecekleri, erzaklar, kamyonlar ve otomobilleri ve yeni bir Trk Mill Ordusunu yaratmaya ve silahlandrmaya yardmc olacak her eyi kapsyordu. Sk bir sansr sitemi kuruldu, bu sansr Meclis yelerine gnderilen ya da onlarn gnderdii mektuplar bile kapsamaktayd. Bu sralar, stanbul ile yaplan btn iletiim kat bir ekilde yasakland. Sadece resmi grevli yetkililer telgraf hatlarn hatta mektup yazmalarn kullanabilmekteydi. Seyahatler sadece polisten msaade alndktan sonra yaplabilmekteydi, bunlarn da belirli bir ama ve belirli bir menzile gidi-dn eklinde olmas gerekmekteydi. Yabanc yolcular/seyyahlar ancak byk limanlarda ve snr geilerinde resmi aratrmalarn akabinde lkeye kabul edilmekteydi. Sadakatsizliklerin btn rneklerinin kkn kazmak, Ankara hkmetinin deiik dmanlarnn gnderdii sabotajclara ve casuslarn faaliyetlerine ynelik kar-istihbarat ve kar hareketlerde bulunmak zere bir gizli polis kuruldu. Byk Millet Meclisi tarafndan yrrle konan pek ok yasadan herhangi birini ihlal ederken yakalanan kiiler Divan- Harbi rfi kadar stiklal Mahkemeleri tarafndan da ok ar ekilde cezalandrlmaktaydlar. Bu mahkemeler, ncelikle gnlsz olarak askere alnp evlerinden ok uzaklarda askerlik yapmak istemeyen erkeklerin byk oranlarda askerden kalarn durdurma teebbs erevesinde Ankarada ve lkenin baka yerlerinde kurulmulard. Daha sonra ise bu mahkemelerin temel ilgi alann Hyanet-i Vataniye oluturmaya balad. Hyanet-i Vataniye Kanununun ok geni anlamda bir ihanet tanmlamas yapmas yznden yeni ulusun pek ok sadk vatanda lm cezasna arptrld. Hem gizli polis hem de stiklal Mahkemelerinde insan haklarna pek riayet edilmemesi ciddi problemler karsa da,

1473

Byk Millet Meclisinin daha liberal yeleri sradan vatandalar iin koruyucu nlemler gelitirmeyi baard, buna Meclisin kendisinin stlendii yksek mahkemeye temyiz bavurusu da dahildir. Ancak, Mill Kurtulu Savann sonuna kadar Trk mill hareketine sorgusuz itaati zorlama uygulamas Trk yaam tarznn merkezi bir unsuru olarak kald. Mcadele: Sava ve Terrizm, Tecavz, Katliam, Ktlk ve Hastalk Takip eden iki yl iinde bir ok mcadeleyi kapsayarak devam etti-Trkiye halknn desteini ve balln kazanmak iin stanbul ve Ankara hkmetleri arasnda giriilen mcadeleler; Ankara hkmeti ile lkenin deiik ksmlarn hala igal altnda tutan deiik Mttefik gler arasndaki mcadele; bir tarafta Trk Milli Ordusu, dier tarafta ise Ermeni ve Yunan eteciler ile gerillalar arasndaki mcadele geni bir alanda younlarken, her nerede bu mcadele yaanrsa oralara lm ve ykm gtrd; Trk Milli Ordusu ile bu ordunun otoritesini kabule yanamayan Trk eteleri ve gerillalar arasndaki mcadele; ve Trk halk ile sadece Trk milletinin ayr bir varlk olarak yaamasna son vermeyip ayn zamanda geriye kalan dnya Mslmanlarna Hristiyan hakimiyetini tercih etmenin kendi menfaatlerine olaca, aksi halde Trklerle ayn akbeti paylamak zorunda kalacaklar eklinde ikna etmeye alacaklar intikamc bir bar dzenlemesi iin Avrupann ittifak yapm Hristiyan milletlerinin Paris ve Trkiyede srdrdkleri abalar arasndaki mcadele. Bu mcadelelerin hepsi ayn anda verilmekteydi. Sonu ise sadece Mttefik igalciler ve milliyeti ayaklanmalarn sebep olduu dzensizlikle kalmayp, rekabet halindeki btn gler kendi hesaplarna zafer kazanmak iin srdrdkleri mcadelelerin bir paras olarak katliamlara, tecavzlere ve kaosa yol amlardr. Trakya ve Anadoluda yrtlen ok tarafl mcadelede katlmclarn her biri sre giden anariye katkda bulunarak Osmanl mparatorluunun geriye kalan ksmlar arasnda uurumlarn yaratlmasna sebep oldular. galci Yunan ordusu btn blgelere kalabalk Yunan yerleimciler getirdiler. Bunlar sadece Yunan anavatanndan deil, nesiller boyunca yaamakta olduklar gney Rusyadan da gelmekteydiler. Yunan igal ordusunun ar derecede sert igal politikalar, igalin ilk yllarnn temel zellii olan geni lekli katliamlar iermese de, en azndan blgenin Mslman ve Yahudi nfuslarna kar yeterince aryd ve bu blgelerde hakimiyet iddialarn glendirerek kabul ettirebilmek iin Paristeki Byk Gler tarafndan Yunanllarn Trk topraklarna hzl bir ekilde g ve bu blgelerde bir Yunan nfus hakimiyeti kurmalar tevik grd. Daha nce grdmz gibi, Yunan ordularnn btn birimlerinin giritii vahet ve gayri medeni muamelelerle alakal Trk, Avrupal ve Amerikal gazeteciler, seyahat etmekte olan iadamlar ve istihbarat elemanlarnn bol miktarda ifadeleri bulunmaktadr. Yunan igal kuvvetleri dzenli bir ekilde, ister dini ister sivil olsun pek ok mahall Trk liderini tutuklayarak Yunan adalarnda ya da Yunanistann topraklarnda hapse gnderdiler. Yunanllar bununla Trkleri doal liderlerinden mahrum brakmak suretiyle Yunan basksnn artacandan daha fazla endieye kaplan Trklerin g etmelerini salamaya almaktayd. Az ya da ok resmi olan bu hareketlere, yzlerce Yunan etesinin hareketleri de elik etmekteydi. Bu etelerin faaliyetleri daha ok Bat Anadolu ve Karadeniz

1474

ky blgesi ile Anadolunun Rum nfusuna zarar vermekteydi. Hem ehirli hem de kyl Rumlar, Yunanistandan gelen muadillerine nazaran Trklere ve dier Mslmanlara kar ok daha byk bir kinle iddet uygulamakta, yzyllar boyunca kinlerini sakladklar Mslman komularna saldrmak, onlar aalamak ve yurtlarndan srmek zere gnll olarak Rum etelerine ve Yunan igal ordusuna katldlar. Ermeni Cumhuriyetinde slenerek Anadoluyu igale girien Ermeni gerilla gleri daha zayf bir mahall Ermeni desteine sahipti. Ancak, bu Andranik ve Dro gibi Ermeni komutanlar, komuta ettikleri glerle Trk kylerine kar saysz saldr gerekletirmekten, bu kyleri yakmaktan, kadnlara tecavz etmekten ve pek ok Mttefik ve Trk gzlemcinin rapor ettii gibi tam olarak bir ykm gerekletirmekten alkoymad. Her iki durumda da Trkler ve Mttefikler Pariste Yunanllar ve Ermenileri temsil eden Venizelos ile Andonyana ikayetlerde bulundular. Tabii ki bu ikayetlere, kanlmaz olarak, btn raporlarn abartld, Mslmanlarn kendi kendilerini ldrdkleri ve kylerini yakp yktklar, Hristiyanlar tarafndan ilenen vahetler varsa da bunlarn resmi politikalara ramen olduu ve bu sular ilemi olan askerler ve sivillerin ve bunlara gz yuman subaylarn cezalandrlaca eklinde bir cevap verildi. Ancak, ilk etapta vahetleri rapor eden ayn Mttefik ve Trk gzlemcileri btn bu vaatlerin hibirinin yerine getirilmediini de gzlemlediler. Bunlarla e zamanl olarak bir de Trk i sava devam etmekteydi ve bu sava da en az dierleri kadar ksrd ve yine en az onlar kadar sivil halk arasnda aclara sebebiyet verdi. Trk mill hareketine kar kan Trk askerlerinin ou stanbul hkmetinin kendisi tarafndan tevik edilmekteydi. Bunlar arasnda bata geleni Halifelik Ordusu (Kuvva-y nzibatiye) idi. Bu ordu 1920 yaznda Sadrazam Damat Ferit Paa tarafndan Anadoluya gnderilmiti. Pek ok dier kar hareket ise Konya, Bursa ve Trabzon gibi muhafazakar blgelerdeki dini ve sivil liderler tarafndan organize edilmiti. Bunlar aslnda, kendilerine mill hareketin temel tan Saltanat, Halifelii ve slamn konumunu korumak ve savunmak oluturduu eklinde Mustafa Kemal tarafndan verilen gvence sayesinde Mustafa Kemal ile birlikte hareket etmekteydiler, ancak zaman getike mill hareketin nihai hedeflerinin dini olmaktan ziyade din d olduundan phelenmeye baladlar. Bunlarn bir ksm Bat Anadoluya, Karadeniz ve Ege kylarna byk zarar veren Rum eteleri ve douyu kana bulayan Ermeni etelerden pek bir fark olmayan etelerden olumaktayd. Bunlardan bazlar ise, savan ilk yllarnda saldrganlara ve igalcilere kar savam olan ve az ya da ok Mill G milislerinin bir paras olan gruplardan olumaktayd. Ancak, mahall Mdaafa-i Hukuk ve Redd-i lhak cemiyetlerinin tevikiyle oluturulmu olan milisler Trk Mill Ordusu ile birlemeye istekli davranrken, erkez Ethem, Ahmet Anzavur gibi aktif ve yetenekli komutanlar tarafndan oluturularak komuta edilen dier gruplar bamszlklarn kaybetmeyi reddettiler. Ancak Byk Millet Meclisi Hkmeti bunlar bnyesine almak iin bir teebbste daha bulunarak bunlar iin mill ordu iinde seyyar gler (Kuvva-i Seyyare) ad altnda zel bir sava snf yarattlar. Kaynaklar ne olursa olsun, Mill Kurtulu Sava srasnda Anadoluda saysz isyanc g ortaya kt ve bunlarla bir ekilde ba edilmek zorunda kalnd. Bat Ordularnn ilk komutan olan Ali Fuad (Cebesoy), bu gruplar Mill Orduya dahil etme abalarnda baarsz oldu ve bu yzden de Moskovaya ilk Trk Bykelisi olarak gnderildi. Ali Fuadn (Cebesoy) yerine ise, 1920 Martnda ngilizler tarafndan stanbulda skynetim ilan edilmesinden hemen sonra

1475

stanbuldan kaan komutanlardan biri olan smet (nn) atand. smet (nn) yeni bir birleik g kurmada ok daha baarl oldu ancak bunu gerekletirirken de daha fazla isyanlarn kmasna neden oldu. Bu yzden, Trk milletinin varln tehdit etmeye devam eden deiik igaller ve istilalarn meydan okumasna karlk vermek iin hazrlklarn srdren bu yeni ordu, bir taraftan da sz konusu bu isyanlarn stesinden gelmeye aba harcamaktayd. ster Sultan tarafndan gnderilen Halifelik Ordusu olsun, isterse Kuvayi Milliye milisleri olsun; Trk Mill Ordusuna kar isyanclar ya da Karadeniz kylar boyunca ile Dou ve Gneybat Anadoluda devam eden terr hareketlerine son vermek zere Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan gnderilen dzenli ordular olsun, Trklerin hepsi de Avrupal muadillerinden Paristeki mzakerecilerin nfus saysna baktn renmilerdi. Merkez Ordusunun komutan Nurettin Paa, isyan ve saldrlarn yapld blgedeki Rum nfusunu bu blgeden uzaklatrd. Ancak Nurettin Paann ar sertliinden dolay Byk Millet Meclisi Merkez Ordusunu datt ve Nurettin Paann kendisini de ar g kulland gerekesiyle yarglad. Ancak komutanl kaybetmesinin akabinde, sadece dzeni salayan ok baarl biri kabul edilerek baka bir cezaya maruz braklmad. Benzer kampanyalar Dou Anadoluda da srdrld. Daha kk boyutlarda olmakla birlikte, birbirleriyle mcadele eden hibir g geri ekilmeyi kabul etmediinden tedhi savalarnn btn taraflar birbirlerine kar ar sertlik iindeydi. Mttefiklerin blokaj, iftiliin ve byk ehirlere gda naklinin durma noktasna gelmesi, datlan ordular kadar dehetten kaan mlteciler tarafndan Trkiyeye getirilen her trl hastaln yaylmas, igalci ve savunmac ordularn ve etelerin kymlarnn birleik bir sonucu olarak, 1923 ylna gelindiinde on drt yllk sava srasnda Trakya ve Anadoluda yaamakta olan halkn yarsndan fazlas lmt. Bu yaananlar dini ya da etnik orijinine baklmakszn tam bir Osmanl ve Trk soykrmyd. Bu felaketi, ac eken pek ok halktan sadece biri ile zdeletirmek, bu felaketin kendisi kadar byk bir vahet olur. Sevres Anlamas Byk Millet Meclisi Hkmeti, bakanlaryla, brokrasi ve ordusuyla kendi kendine bir eki dzen verirken ve Yunan ordusu da douya, yani Ankaraya doru ilerlemeye devam ederken; Paris Bar Konferansnn nde gelen yeleri ilk nce San Remoda toplanmlar ve nihai olarak da Osmanl mparatorluundan geriye kalan Trk ganimetinden pay almak iin birbirleriyle yaran btn mill karlar uzlatrmay baarmlar ve bundan trettikleri bir metni bar anlamas olarak sunarak, stanbul hkmeti delegelerini 1920 Hazirannda bu anlamay Parisin varolarndan biri olan Sevresde imzalamaya zorlamlard. Sevres Anlamas, tpk 11. yzylda bir Mslman lkesine kar yaplan ve Byk Hristiyan Gler kadar Trkler ve dier Mslmanlar tarafndan daha nce fethedilmi olan blgelerde bulunan Hristiyan aznlklarn ynetimini amalayan uygulamalar gibi empoze edilmitir. Bu anlama ierdii intikam unsurlaryla, bir yl nce, takatsiz kalm olan Almanyaya dayatlm olan Versailles Anlamasnn ok tesine gemitir. Tamamen pratik amalar iin, Osmanl mparatorluuna braklan her ey Hristiyan Avrupann ekonomik ve askeri vesayeti altna sokulmutur. mparatorluk, bakenti olarak kalan stanbul ile snrlanmt. Ancak Sultann hkmeti bu anlamay kabule yanamazsa o da ellerinden alnabilirdi.

1476

Marmara Denizi zerindeki Midyadan Byk ekmeceye kadar uzanan Dou Trakyadaki ehrin kk bir ksm dnda, ehrin duvarlarnn hemen biraz uzanda Trakyann dou ve batsnda kalan ksmlar Yunanistana verilmiti. Gneydouda Mara, Urfa ve Mardin de dahil olmak zere ukurovann byk blm Ermenilere braklmt. skenderun ve Antakya ise Halep ile birlikte Fransz mandasna verilen Suriye ile birletirilmiti. Krtlere ise, ayet Milletler Cemiyeti onay verirse bir yl sonra Dou Anadolunun baz ksmlarnda isterlerse bir eit zerk ynetim kurabilmelerine msaade edilecekti, bu zerk ynetim iin gerekli dzenlemeleri ise Osmanl hkmeti yapmak zorundayd. Sovyet Ermenistan ile bitiik bir blge olan ve Van, Erzurum, Bitlis ve Trabzonun da dahil olduu Kuzeydou Anadolu Blgesinde, Amerikan Bakan Wilsonn snrlarn tam olarak belirledii bir Ermeni devleti kurulacakt. Osmanl hkmeti Hicaz zerindeki btn egemenlik iddialarndan vazgeecekti. Buras bamsz bir devlet olacakt ve Irak (Musul ve Kerkk gibi Krt blgeleri de dahil olmak zere), Suriye, Filistin ve Msr gibi dier devletler iin Mttefiklerin verecei otonomi ya da bamszlk kararn kabul etmek konusunda ykml olacakt. San Remo Konferansnda Fransz ve ngiliz mandas olarak dzenlenen bu devletler bir sre sonra bamsz olacaklard. Anadolunun gneyinde bulunan btn adalar yabanc egemenliine braklacakt; Ege adalar Yunanistana, On iki Adalar da talyaya verilecekti. zmir, Tire, demi, Akhisar ve Bergama da dahil olmak zere Gneybat Anadoluda Sultann egemenlii korunacakt. Fakat bu egemenlik zmir kalesinde bayrak dalgalandrmak eklinde sadece sembolik olarak icra edilecek, askeri ve ynetsel kontrol Yunanistana verilecekti. Yunanistana ayrca, be yl sonra bu blgenin Yunanistana ilhakna karar verebilecek bir plebisit yapma hakk verildi. Bu sebepledir ki, Yunanistan halihazrda kendi etnik ve dini duygularn paylamayan bu blgedeki tm insanlar ldrmeye ya da bu blgeden atmaya balamt. Trklere braklan ok kk parann da bamsz kalaca sylenemezdi. Boazlar, Osmanl Devletinin kontrolnden alnarak, kendi btesi ve bayra olan bir uluslararas komisyonun kontrolne verilecek, bar zamanlarnda olduu gibi sava zamanlarnda da btn milletlerin yolcu ve ticari gemileri kadar sava gemilerine de ak olacakt. Birinci Dnya Savann patlak vermesiyle Osmanllar tarafndan kaldrlan kapitlasyonlar yeniden tesis edilecekti. Yarg ile ilgili imtiyazlar ek olarak ngiltere, Fransa, talya ve Japonya temsilcilerinin bulunaca dier bir uluslararas komisyon tarafndan ayarlanacakt. Osmanl Devleti kendi btesini bile kontrol edemeyecekti. Bunun yerine, bte iinde en az bir Osmanl temsilcisinin de bulunaca, ngiltere, Fransa ve talya temsilcilerinin oluturaca yine baka bir uluslararas komisyon tarafndan kontrol edilecekti. Ancak bu komisyondan Osmanl temsilcisinin rol sadece danmanlk niteliinde olacak, oy hakk bulunmayacak, hatta Avrupal delegelerin talebi olmakszn konumayacakt. Devletin gelirlerini ve vergi alnabilir tabann maksimize edecek nlemler almaya mecbur olmasna ramen, harcamalar ve bteler zerinde Osmanl hkmeti ya da parlamentosundan ziyade bu komisyon sz sahibi olacakt. Ancak, zaten devletin gelirlerinin ok nemli bir ksm sava srasnda Osmanllarn galip devletlere verdii zararlarn tazmini iin bir kenara konacakt. Oysa Mttefik devletlerin Osmanllara verdii zararlarn tazmininden hi bahsedilmemekteydi. Avrupal misyonerler gibi, Gayrimslim

1477

aznlklar ve dier gruplar, Hristiyanlara ynelik faaliyetleri kadar Sultann tebaas olan Mslman ve Yahudileri Hristiyanla geirmek iin Osmanl dominyonlarnda istedikleri yere istedikleri kadar okul amakta zgr olacaklard. Osmanl silahl gleri, hepsi gnll olmak zere 15,000i jandarmalardan oluacak ekilde sadece 50,700 askerden oluacakt ve bunlar da yine bir uluslar aras komisyonun kontrol altnda bulunacaklard. Geriye kalan btn birlikler datlacakt, Antant vatandalarnn ya da tarafsz devletlerin vatandalarndan oluanlar, subaylarn yzde on bei; askere alm ilemleri ve tabya inaatlar yasaklanacakt. Osmanl donanmas sadece, karasularnda devriye gezmek zere on ten daha fazla olmayacak ekilde alt yz tondan kk gambot ve torpido gemilerine sahip olabilecekti, uak sahibi olmasna msaade edilmeyecekti. Mustafa Kemalin, zellikle Byk Gler adna anlamaya imza koymu olanlarda tehlike anlar aldracak olan, anlamay reddiyesi ok gemeden geldi. Sultan Vahdettin bile, kendisinin ynettii ve savunduu varsaylan hem Saltanatnn hem de Trk milletinin lm anlamna geldiini bildii bu anlamay imzalamak istememitir. En azndan imzalama suunu dierleriyle paylamak iin, Osmanl Hkmetinin ve sivil yaamnn btn alanlarndaki liderleri biraraya getirerek Saltanat Meclisini toplam, bunlar bir araya getirmenin gerekesini yerine getirerek, byk tartmalar ve muhalefetin akabinde stanbul Hkmetine anlamay imzalama yetkisini vermitir. Hkmetin anlamay imzalamas bakentteki ve bakent dndaki Trk milliyetilerine byk ac vermi, ancak Meclis-i Mebusan datld ve art nce Skynetim ilan edildii iin bir daha toplanamadndan dolay, Anayasal sorumluluunu yerine getirmek zere bir oturum yapamayarak Anlamay hibir zaman onaylamamtr. Aslnda dier imzaclar da bu metne onay vermediklerinden dolay anlama l bir metin olarak kalmtr. Byle bir belge, Trklerin hala igal glerinin Avrupay model alarak kendi uluslarn kurmalarna yardm iin geldiine inand igalin balang aamasnda uygulamaya konulabilirdi. Oysa imdi durum tamamen deimi, Trkler tam olarak olayn farkna varm ve bu tr kararlar asla kabul etmeyecek olan byk bir milliyeti muhalefetin ykselmesini tevik etmi ve destek vermitir. stanbulda Padiahn hkmetine her istediklerini kabul ettirebilen Avrupa, bu hkmetin kabullerinin Trk halknn gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisi Hkmeti sz konusu olduunda hibir anlama gelmediini yeni yeni fark etmi ve bu tr dzenlemelerin hibirine sahip olmayan bu hkmet ile uramas gerektiini anlamt. Moskova Anlamas Enver Paann 1921 yl balarnda lm ve hangi sebepten olursa olsun Mustafa Suphinin bertaraf edilmesi Boleviklerin daha nce Mustafa Kemalin yerine geirmeyi dndkleri balca adaylarn devre d brakmt. Ankara merkezli Byk Millet Meclisi Hkmeti, imdi, Trk mill direniinin tek ve tartmasz lideri olarak kabul edilmekteydi. Bu yzden, 1920 sonbaharndan bu yana Moskovada mzakerelerin devam ediyor olmas artc deildi. Ancak, bu mzakereler Ruslarn srekli olarak Karsn kendilerine ve Trkiyenin dousundaki dier blgeleri de Ermenistana verilmesi konusunda srarc olmalar yznden ertelenmekteydi. imdi ise baarl bir ekilde bu grmeler Moskova Anlamas ile sonulanmt. Bu anlama 16 Mart 1921 tarihinde tam yetkili Trk

1478

temsilciler tarafndan imzaland ve ayn yln Temmuz aynda Byk Millet Meclisi tarafndan nihai olarak onayland. Sovyetler, Trklerin Dou Anadolu ve Kafkaslarda ilerleyilerinden honut deillerdi, ancak bu anlamann tek alternatifi savaa girmekti ve o gn iinde bulunduklar artlarda bunu yapmalarna imkan yoktu. Bunlar belirttikten sonra, Sovyetler neticede Trklerin artlar zerinde mutabakata varmak zorunda kaldlar. nk, Sovyetler, o sralarda devam etmekte olan nc Londra Konferansnda Ankara Hkmetinin Dileri Bakan Bekir Saminin (Kunduk) Mttefiklerle bir anlama yapabileceinden ve akabinde de Boleviklere kar ibirliine gideceklerinden endie etmekteydiler. Moskova Anlamasnn artlar gerei, Sovyet Rusya Kars, Artvin ve Ardahan da Trkiyeye dahil eden Misak- Milli snrlarn tanmaktayd. Batum liman, zerk olarak kalaca ve Trkiyenin hibir gmrk vergisi demeden serbeste kullanabilecei szleriyle Grcistana verilmekteydi; buna ilaveten burann batdaki nemli bir blgesi Trkiyede kalmaktayd. Nahcivan, asla bir baka lkeye devredilemeyecei art ile Azerbaycan iinde zerk bir blge olarak brakld. Ermenistan dzenleme dnda braklrken, bir iletiim merkezi olan Idrda dahil olmak zere Ermenilerin kendi vatanlarnn bir paras olarak dnd topraklar Trkiyede kald. Her iki taraf da btn Dou halklarnn zerkliini ve zgrce kalknma haklarn tanmakta mutabakata varmlard. Boazlar zerindeki Trk egemenlii teyit ediliyor ve sadece kys bulunan lkelerin katlmyla snrl tutulacak bir konferansta btn milletlerin gemilerinin serbest kullanm konusunda dzenleme yapmak iin fikir birliine varlyordu. Her iki taraf da, arlk Rusyas ile Osmanl Devleti arasnda yaplm olan btn anlamalardan feragat etmekteydiler, Rusya Kapitlasyonlar kaldrmasn kabul ederken, taraflardan hibiri dier tarafn tanmad herhangi bir anlamay tanmayacakt, her iki taraf da d politikalarnda bir deiiklik olduunda bu deiiklik konusunda dierine bilgi verecekti. Birinci Dnya Savandan kalan btn sava esirleri teslim edilecekti. Sovyetlerin ayrca Trkiyeye ekonomik kalknmada kullanlmak zere her yl on milyon altn ruble verme ve nemli miktarlarda silah ve cephane gndermesi konusunda da anlatlar.4 Moskova anlamas her iki taraf iin de byk bir baaryd. Rusya asndan bakldnda, sz konusu anlama yenilgiye uratmak iin byk aba harcayan Mttefiklere kar Ruslara nemli bir mttefik kazandrmaktayd ve Mustafa Kemalin igalci gleri lkesinden atmasyla da Mttefiklerin Rus Devrimi muhaliflerine destek vermek iin kullandklar bir kanal kapam olacakt. Bu anlama ile, ayrca, Trklerin Kuzeydou Anadoludaki topraklarn 1878 ncesi snrlarna ekmesine msaade ederek karlnda btn devletleri alan Ruslarn Kafkaslardaki pozisyonu ve nfuzu glendi. Trklerin komnistlemesi gibi bir ihtimali de barndrmaktayd bu anlama. Ancak halihazrda dier avantajlar ok byk olduundan Rusya bunu sadece bir olaslk olarak brakmay tercih etti, zaten Mustafa Kemalin Trkiyedeki komnistlere kar son zamanlarda giritii basklar gz nne aldklarnda byle bir eyin mmkn olmayacan da anlamlard. Bu anlama ayn zamanda Kemalist Trkiye iin de byk bir diplomatik zaferdi. Tannmayla birlikte e zamanl olarak nc Londra Konferansna davet edilmeyi de baarmt. Moskova Anlamas Trkiyeye gerek bir

1479

uluslararas stat ve tannma salamaktayd. Bu anlama bir taraftan Mttefik igallerine kar byk bir askeri ve mali destek temin ederken, te yandan Kuzeydoudan bir daha saldr gelme olaslndan duyulan endieleri bertaraf ederek Trklerin rahatlamasn salamaktayd. Trkiyenin onayn alabilmek iin Sovyetler bir taraftan Ermenistann yeni topraklarn gvence altna alma abalarndan vazgeerken, te yandan daha ileri giderek hem Ermenistan hem de Azerbaycan igal etmiler ve bylece Trkiye ile Rusya arasndaki dorudan temasn nndeki son toprak engelini de ortadan kaldrmlardr. Ayrca Sovyetler iin artk Trkiye ile mzakerelerinde Ermeni milliyetilerinin taleplerini temsil etmelerine de ihtiya kalmamt. unu da not etmek gerekir ki, Ermeni milliyeti sa tarafndan eitli vesilelerle iddia edildiinin aksine Rusyann her iki Kafkas lkesini igali srasnda Ankara hkmeti ile herhangi bir koordinasyonda bulunmamt. En fazla, bu iki Kafkas devletinin bamsz kalmas iin Sovyetlerin garanti vermesi konusunda srarc olamadklar sylenebilir. Avrupann Byk Gleri ile Deien likiler Byk Millet Meclisi Hkmetinin tannmay salad tek yer Moskova deildi. galci gler bile eer neticede bir bar salanacaksa bunun stanbuldan ziyade Ankara ve Pariste gelitirilerek Sevres Anlamas ile ileri srlenlerden ziyade Ankarann artlar zerinde olabileceini anlamaya balamlard. Daha henz Moskovada mzakereler devam ederken, Londrada da e zamanl bir konferans yer almaktayd. Bu nc Londra Konferans 21 ubattan 12 Mart 1921 tarihine kadar devam edecekti. phesiz byk Gler stanbul hkmeti aleyhine edindikleri kazanmlar kolay kolay iade etmek istemiyorlard, bundan dolay konferans daveti, heyet delegeleri arasna Ankaradan temsilcilerin de dahil edilebilecei tavsiyesiyle, sadece stanbul hkmetine gnderildi. stanbulun Sadrazam Tevfik Paann ortak delege gnderilmesine ynelik olarak Byk Millet Meclisinin nerisini sormas zerine Mustafa Kemal bu teklifi hemen reddetti. Neticede, stanbul ve Ankara Londraya kendi delegelerini ayr ayr gnderdi ve Mustafa Kemalin gnderdii Hariciye Vekili Bekir Sami bakanlndaki heyet karlkl rzalarn alnmas sonucunda Trk heyetlerinin liderliini ald. galci glerin mzakerelere temel olarak almak zere Trkiyenin Sevres Anlamasn kabul etmesinde srar etmeleri zerine konferansn kendisiyle alakal ok az bir ilerleme saland ve Trkiyenin hassasiyetlerini karlamak zere ok yzeysel kk deiiklikler yapld. stanbul heyeti tarafndan da desteklenen Ankara heyeti, tamamen yeni bir anlama iin, Trklerin ounluu oluturduu btn topraklarn Trk milletine braklmasn ngren Misak- Millinin esas alnmasnda srar etti. Bylece, pratik adan, Mttefiklerin stanbul, Boazlar, Anadolunun byk blm kadar Trk Hkmetini de kontrol etmelerine imkan verecek olan maddeleri; douda Ermeni devleti kurulmas artn da ayn zamanda bertaraf etmi oluyordu. Byk Glerin konferanstaki inatlarna ramen artlar deiiyordu. Trk direniinin artan gc ile birlikte Mttefik galinin Trkleri ve belki de btn slam alemini Boleviklere doru ittiinin artk iyice anlalmasyla Fransa ve talyann nde gelen devlet adamlar ve Babakan David Lloyd George hari ngiliz hkmetindeki hemen hemen herkes durumun ciddiyetini kavramt. Yunan finansrlerine kendisini borlu hisseden Lloyd George Yunanllarn Trkiyeyi igaline destek vermeye

1480

devam etti, ancak bu sonu olmayan bir siyasetti ve yeni kurulan Trkiye ile mzakerelerde bulunmak zorundaydlar. Sonu olarak, konferans sona erse de Bekir Sami Fransa ve talya ile birer anlama imzalamay baard. Bu anlamalarla talya ve Fransa, Trk topraklar zerindeki igallerine tamamen son vermekte ve Ankara hkmetinin istedii gibi Trk milletinin tek temsilcisi olarak onlar tanmakta idi. Bunun karlnda da mineral kaynaklarn kullanma hakkn devam ettirme ve baz sanayiler zerinde tekel haklar gibi baz ekonomik imtiyazlar kazanmlardr. Korumalar altnda bulunan Trkler kadar Yunanllar da brakmak istemeyen ngiltere bile, sava sulusu olmakla sulanan ve Maltada tutulanlardan geriye kalanlar ile Erzurum civarnda Kazm Karabekir gzetiminde tutulan bata General Townshend olmak zere ngiliz sava esirleri arasnda bir deiim yapmak iin bir anlama imzalad. Ankarada Siyasi Blnmeler Moskova Anlamas 1921 Temmuzunda, Misak- Milli snrlarnn tannmas gibi Trk milliyetilerinin taleplerini tam olarak karlad iin ok fazla zorlanlmadan Byk Millet Meclisinde onayland. Ancak, Fransa ve talya ile yaplan anlamalar tamamiyle farkl konu idi. 1921 Nisannn sonlarnda onaylanmak zere Meclise ilk sunulduunda, askeri olarak geri ekilme ve uluslararas tannma karlnda Bekir Saminin verdii ekonomik imtiyazlar yznden nemli bir muhalefetle karlat. Nefret edilen kapitlasyonlara benzetilen bu imtiyazlar Mustafa Kemal dahil olmak zere ou milletvekili tarafndan kabul edilemeyecek kadar ok bulundu. Muhalefete bir tepki olarak, Bekir Sami yaklak bir yl nce alm olan Mecliste hep var olan fikir birlikteliini ilk kez bozdu ve anlamay destekleyen bir grup vekili rgtledi. Bekir Sami kazanmlarn yannda verilen imtiyazlarn ok kk bir bedel olduunu ve Trk Mill hareketinin, sava kendi aleyhine henz dnmemiken alabileceinden daha fazlasn elde ettiini dnyordu. Ancak, Mustafa Kemal ve Meclisteki destekileri, halihazrda ilerlemekte olan Yunan gleri ve dier igal gleri varken, Misak- Milli snrlarnn gerekletirilmesini salamak iin Kapitlasyonlarn geri dnmesine msaade etmemeleri gerektiine inanmaktaydlar. Onlara gre anlamalar yapabilmek iin Bekir Saminin gerekten gereinden ok fazla taviz verdiini dnmekteydiler. Bekir Saminin kendi siyasal grubunu rgtlemesine cevap olarak ve yenilgilerini garanti altna almak ve Mustafa Kemalin askeri liderliine ve onun yetkisini artrma ynndeki taleplerine kar Meclis iinde artan muhalefeti yenmek iin, Mustafa Kemal Mdaafa-i Hukuk ad altnda kendi Parlamento grubunu tekiltlandrd, bu Meclis iinde ve dnda bir dzenli siyasal parti kurulmas ynndeki ilk adm tekil etti. Kendisine verilen koulsuz destei kesinletirmek iin, grubu iin yeleri, lke genelinde Mdaafa-i Hukuk cemiyetlerinden gnderilmi olan ve Mecliste daha nce cereyan etmi olan tartmalarda kendisinin deiik politikalarna destek vermi olan temsilciler arasndan seerken, kendi politikalarna kar km olanlar ise, bunlar kzdrmak pahasna, grup dnda brakt. Oysa bunlarn ou da aslnda Mdaafa-i Hukuk temsilcileri olarak Ankaraya gelmilerdi ve kendilerini de bunlarn temsilcisi olarak grmeye devam ediyorlard. Mustafa Kemalin bu hareketi zerine, muhalifleri de Meclis iinde kinci Mdaafa-i Hukuk Grubunu ya da ksa isiyle kinci Grupu kurdular. Bu gruba, onun otokritik liderliine ve pek ok

1481

politikasna kar kan Adnan Advar ve Hamdullah Suphi (Tanrver) gibi isimlerin yan sra Mustafa Kemalin en ok gvendii Kazm Karabekir ve Refet Bele gibi paalar da dahil oldu. kinci Grup srekli bir muhalefet grevi yaparak, sadece Mustafa Kemalin askeri politikalarna ve neredeyse snrsz yetkilerle donatlm bakomutan sfatyla Trk ordusunda ksa sreliine atamalar yapmasna muhalefet ettikleri kadar, kendisini adeta bir Cumhurbakan gibi konumlandrarak, Meclisten ziyade deiik bakanlar kendisinin atamasna da kar kmaktaydlar. ok zaman gemeden parlamento iinden ve dndan dier partiler de ortaya kt. Mustafa Kemalin Meclis dndan komnistler, sosyal demokratlar ve dier solcular yannda ar sadan da muhalifleri vard, bunlar Eskiehirde odaklanarak srasyla Trk Sosyalistleri Hakk Behi (Bayi), eyh Servet (Akda) ve Nazm (Resmor ztelli) Bey liderliinde faaliyet gstermekteydiler. Bunlar, 1918 ylnda Enver Paann kardei Nuri (Killigil) Paa tarafndan Rusyada kurulmu olan Yeil Bayrakl slam Ordusu adl dier bir Trk komnist grubun desteini alma umuduyla, 1920 Maysndan itibaren balayarak Yeil Ordu ad altnda rgtlenmeye balamlardr. Yeil Ordu hibir zaman gerek bir ordu olamamtr. Bu grup iinde sadece birka tane de gerek Trk Komnisti bulunmaktayd, bunlar da Rusyadan gnderilmi olan Zinetullah Nuirvanov (I. Dnya Sava srasnda Rusyaya gitmi olan bir Trk), bir Bakrt olan ve 1919 ylnda stanbula gelerek Hali kysndaki mparatorluk Tersanelerinde alan iiler arasnda Komnist propagandas ve rgtlenmesi yapmaya alan, ancak Fransz igal yetkilileri tarafndan tutuklanarak srlen, bunun zerine Anadoluya geerek ayn faaliyetleri Kemalistlerin blgesinde yrten erif Manatovdur. Her ikisi de Eskiehirin yeni oluan ii snf yeleri arasnda Komnist propaganday yaymak ve Komnist gruplar rgtlemek iin aba sarfetmi, ayn zamanda da Eskiehirin Komnist gazetesi Yeni Dnyann ou makalesini bunlar yazmtr. Yeni Dnya, mahall Kuvayi Milliye milis lideri erkez Ethemin yardmlaryla yaynlanmakta idi. erkez Ethem ise Yeil Orduyu bir vasta olarak kullanmak suretiyle Trk Mill direni hareketinin liderliini ele geirerek Mustafa Kemalin yerini almaya almaktayd. Zaman zaman Kapitalizmi ortadan kaldrmaya ynelik Komnist sloganlarn yer bulduu Yeni Dnya, ayn zamanda Yeil Ordunun Komnizm ile slam uzlatrmaya altn ve her ikisinin Kapitalizm ve Emperyalizm canavarlarndan kendilerini kurtarmak iin verdikleri mcadelelerindeki benzerliklerin fark edilmesi gerektiini ifade etmekteydiler. Yeil Ordu kurucu yelerinin tamam da Byk Millet Meclisinde milletvekilleriydiler ve burada Nazm (R. ztelli) Beyin liderliinde Halk Cephesi ya da Halk Zmresi olarak bilinen Parlamento Grubunda bir araya gelmekte ve temel olarak Sosyalist fikirlerin savunuculuunu yapmaktaydlar. Halk Cephe, gerek say kesin olmamakla birlikte baz dnemlerde saylar sekize varan milletvekilinin desteini ekebilmitir. Yunan saldrlarnn Ankaraya yaklat ve geri pskrtlmesinin hemen ncesine rastlayan ve Sakarya Savana doru ilerlenilen hengamede alternatif lider araylarna girilmiti. Ancak, Yunanllarn geri pskrtlmesi ile Mustafa Kemal, hem Yeil Orduyu hem de Halk Cepheyi bastrmak iin ihtiya duyduu gveni kazand. Zamanlama byle bir hareket iin zellikle ok uygundu, nk grup liderleri Nazm (R. ztelli) Beyin ileri Bakan olarak seilmesini garanti altna almt. Mustafa Kemal bu hareketi yirmi drt saatten daha ksa bir sre iinde hkmsz klm olmasna ramen, bu olay ona bu partinin siyasi gcnn

1482

dndnden daha tehlikeli olduunu gsterdi ve onu ksa bir sre sonra bask altna almaya itti. Grubun Eskiehirde bulunan modern gazete matbaas da, ayn zamanda, hkmetin resmi gazetesi, Hakimiyet-i Milliye iin kullanlmak zere Ankaraya tand. Siyasal yelpazede Yeil Ordu ve Halk Cephenin yeri iki grup tarafndan dolduruldu. Birincisi, Mecliste desteklerine hala ihtiya duyduu iin, Mustafa Kemal sol eilimli ne kadar ye varsa hepsini Meclise kanalize ederek kendi kontrolnde bir komnist parti kurmaya alt ve bu parti Trkiye Komnist Frkas ad altnda kuruldu, ancak bu partiye srekli bir ekilde Resmi unvan eklenmektedir. Resmi Trk Komnist Partisi Mustafa Kemalin kendisi tarafndan kurulmu ve kontrol edilmitir. Bu partide yaklamlar temelde Sosyal Demokrat olan ve olduklar gibi davranan Yeil Ordu ve Halk Cepheden Hakk Behi (Bayi), erkez Ethem ve gazeteci Yunus Nadi (Abalolu) gibi birka yeyle birlikte Mustafa Kemalin en ok gvendii Fevzi (akmak), Kazm Karabekir, smet (nn) ve Ali Fuad (Cebesoy) gibi gerekte hibir ekilde Komnist ya da Sosyalist olmayan generaller de bulunmaktayd. Bu parti birka komnist slogan seslendirmi olsa da, partinin gerek program parlamenter yasama dnda hibir ekilde devrim ya da deiim gibi kavramlardan bahsetmektedir. Mustafa Kemalin bu partinin Meclis ii ve dndaki gerek komnistlerin desteini kendisine ekip bylece bunlar ehliletirerek kontrol altnda tutabilmeyi umut ettii grlmektedir. Bu sebeple, resmi yaptrm iin Cominterne de gerekten bavuruda bulunmutur. Ancak bu trden bir tasdik hibir zaman gelmemitir. Sonu olarak, parti ya da drt ay bir varlk gsterdikten sonra kendiliinden yok olmutur. Rusyadan bir Bakrt olan erif Manatov, Trabzondan bir Trk olan ve daha nce Osmanl ordusunda karac bir subay ve stanbuldaki Harbiye ordu akademisinde hocalk yapan Salih Hacolu; Naim Bey gibi gerek birer Komnist olan Yeil Ordunun yeleri, aldatmacadan te bir ey olarak grmedikleri bu partiye katlmay reddetmiler ve 1920 yaznda Hafi Trkiye Komnist Frkas ad altnda gizli bir Komnist Partisi kurmulardr. Dr. efik Hsnnn (Demer) liderliini yapt bu parti dorudan Cominternin kontrolnde faaliyet gstermekteydi ve hkmetin taleplerine gre programn uydurmak iin aba harcamak zorunda olmadndan, ok daha radikal bir parti olmu ve Moskovada Stalin tarafndan gelitirilen izginin kararl bir takipisi haline gelmitir. Stalin ise etnik orijinlerine bakmakszn snf birliini vurgulayan doktrinlerin lehine tavr alarak, Trk Komnistleri tarafndan oluturulan etnik bazl Komnist gruplar reddetmitir. Bu parti, ayn zamanda, ibadet etmek isteyenlerin hibir engellemeyle karlamadan ibadet edebilecekleri zerinde srar etmelerine ramen, devlet ile caminin tamamen birbirinden ayrlmas gerektiinin avukatln yaparak, Yeil Ordunun slam ile Komnizmi birletirme gayretlerine de son vermitir. Ankara hkmetinin stanbuldaki Padiahn hkmetinin bir kopyas olduunu iddia ederek Trk mill hareketine de destek vermemitir. Onlara gre Damat Ferit ve Padiahn izledii politikalar gibi Ankara hkmeti demokrasiye sayg duymamaktayd. Bu yzden zm her ikisini de Emperyalizm ve Kapitalizmin son kalntlar olarak dnmekte ve her ikisini de bir Proleterya diktatrl lehine ykmakta grmekteydiler. Ancak bu parti, ksmen Mustafa Suphinin lmnden sonra onun Bakde kurduu Trk Komnist Partisinden geriye kalan ajanlar araclyla almalarn srdrm olmasna ramen

1483

o kadar gizli kald ki, Mill Kurtulu Savann son yllarnda hibir etki icra edemedi. Yine de, takip eden Cumhuriyet yllarnda devam edecek olan bir gizli Komnist hareketin nvesini oluturmutur. Yeil Ordunun eski yelerinin ou ve Gizli Komnist Partisinin sadece birka yesi, gizli avukatlk yaparak mnzev bir hayat srmeleri, ve bir atalete sebep olmalar ve Trk mill davasna hibir gerek katkda bulunmalar yznden kendilerini knamaktan ziyade, bunun yerine 7 Aralk 1920de Trkiye Halk Sosyalist Partisini (Trkiye Halk tirakiyun Frkas) kurmak suretiyle ortaya kmlardr. Bu partinin temel yaklam, yayn organlar Emek gazetesinde belirtildii gibi, Yeil Ordunun yaklamnn aynsyd. Bu parti bir kez daha, Gizli Komnist Partinin devrimci gayretleri ile Resmi Komnist Partisinin uygulad gibi parlamenter sistem iinde alma isteklilii ve meru statde olma durumunu bir araya getirerek solu birletirmeyi amalamtr. Bylece, iddet kullanmakszn Komnist Program Byk Millet Meclisi iindeki devrimci eylemlerle baarmay hedeflemitir. Yine tpk Yeil Ordu gibi ve Gizli Komnist Partisinin aksine, bu parti de slami Komnizm yaratmak iin Komnizm ile slam birletirmek ynnde aba sarf etmitir. Ancak, Mustafa Kemalin rejiminin tabiatn knamak konusunda Gizli Komnist Partinin politikalarn devam ettirmitir. lk balarda yaklam yumuak ve devrimci olmad iin 1921 ylnn ilk aylarnda aka faaliyet gstermesi iin msaade verilirken, Ankara hkmetine ve Mustafa Kemalin liderliine ynelik artan husumeti neticede datlmasna yol amtr. 21 Mart 1921 tarihinde Nazm (R. ztelli) Bey, eyh Servet (Akda), erif Manatov, Zinetullah Nuirevan, Salih Hacolu ve partinin dier yeleri, erkez Ethem ile ibirlii yaptklar gibi sahte bir sulamayla Byk Millet Meclisinin bir gizli oturumu srasnda tutuklanmlardr. Aslnda, Yeil Ordu dneminde bunlar erkez Ethem ile birlikte almlard ama imdi, erkez Ethemin Ktahyada aka Ankara hkmetine kar isyan ettii bir dnemde byle bir ibirlii sz konusu deildi. Ankara Hkmetinin erkez Ethemin Kuva-y Milliye milislerini smetin (nn) Yunan igaline kar direni gstermek zere kurduu Trk Mill Ordusuna katma ynndeki abalarna erkez Ethem kar kmaktayd. Ankara stiklal Mahkemesi Nazm Beyi sulu bularak on be yl hapis cezasna arptrd ve gelecekte siyasi faaliyette bulunma ve tekrar Byk Millet Meclisi yesi olabilme hakkndan mahrum brakt. Dierleri de mahkeme tarafndan sulu bulunarak benzer hapis cezalarn arptrldlar, ancak Trkiyeyi terk etme art ile bir yldan daha az bir sre iinde affedilerek serbest brakldlar. Takip eden yllarda, Trkiyede kalm olan bu partinin yelerinin ou Mustafa Kemalin kendi kurduu Cumhuriyet Halk Partisinin birer paras olarak kendi fikirlerini ok daha iyi bir ekilde hayata geirme imkan buldular. Bylece onun liderlii altnda Trkiyeyi modernize edecek genel siyasi hareketle birlemi oldular. Ancak, Salih Hacolu, tpk efik Hsn gibi Moskovadaki Parti liderlerinin direktiflerini hibir sorgulamaya tabi tutmadan ve hibir ekilde muhalefet etmeden, Trk Komnist Partisinin Merkez Komitesinin bir yesi olarak Trkiyenin Komnist hareketinde aktif siyasete devam etti. Meclis iinde ve dndaki siyasal spektrumun sana hareket ettiimizde, Enver Paann lkeye dnmesini savunan ve ttihat Grubu ad altnda bir araya gelen dier bir siyasi oluumu

1484

grmekteyiz. Bu grup KahyaYahya ve onun Trabzondaki takipileri tarafndan desteklenmekteydi; ayrca bir de dini muhafazakarlar vard. Bunlar igalcilerin atlmas iin Trk mill hareketine destek vermekten ok daha fazla korkmaktaydlar. Bunlar, Saltanat ve Halifelii kaldrarak, Hristiyan saldrlarndan kurtarmak iin alldn dndkleri slama dayal toplumun yerine bir laik rejim kuracak olan bir hkmet kurmak suretiyle, daha sonra kendilerine dnecek olan bir canavar yaratmlard. Zaman getike, bu grupla dier gruplar Mecliste tartlan hemen hemen btn konularda kar karya geldiler, ancak bu tartmalarn ounda Mustafa Kemal ve onun destekileri stn gelmitir. Yunanistan Mttefiklerini Kaybediyor Parlamentoda ve Parlamento dnda Trkler iin en byk endie sebebi sava abalaryd. Fransz ordusu bu lejyonu datmay can gnlden isteyerek denemesine ramen ukurovada Ermeni Lejyonlar tarafndan dzenlenen saldrlar ok daha iddetlenmiti. Bu lejyonlarn desteinde Fransz ordusu ukurovann belli bal ehirlerine ynelik bir dizi kuatma hareketine hz vermiti. Bu iddet hareketleri Kl Ali ve Ali Saib (Ursava) gibi yetenekli komutanlarn liderliindeki Kuvay-i Milliye milislerinin direnii ile karlam ve devam eden herhangi bir zafere ulamakszn roplumun btn kesimlerine nemli llerde lm ve ykm getirmitir. Batda, smet (nn) Kuvva-y Milliye milislerini Yeni Trk Mill Ordusuna katmaya devam etmi, ngilizlerin skynetim ilan etmelerinden sonra bile stanbul hkmeti dahili ve haricinde bulunan destekilerden silah ve para yadmlarn almakla kalmayp, ayn zamanda Ermenilerin toprak blokajn ortadan kaldrdktan sonra Sovyetler Birliinden de nemli miktarlarda silah yardm ve ou Orta Asya Trk halklarndan toplanan ve Trkiyenin ayaa kalkmasnda byk katklar olan nemli miktarda altn gndermitir. Ayn ekilde, Bekir Sami ile imzaladklar anlamada verilen ekonomik imtiyazlara ulamada baarsz olmalar yznden zmirin Yunanllar tarafndan alnmasna byk bir husumet duymaktayd. Bunun sonucu olarak, talya igal altndaki blgelerde yaayan Trk vatandalarna, dier hibir igal altndaki blgede grlmeyen ekilde kibar ve yardmsever bir edayla davranmaya balad. talya ayrca, ngiliz mttefiklerinin gayretlerini boa karmak iin Trk milliyeti ajanlarnn Avrupallara ynelik faaliyetlerinde Romay bir merkez olarak kullanmalarna msaade etmi, buradan Trk milliyeti propagandasn tm ktaya yaym ve uaklar, tanklar ve dier silahlar satn alarak bunlar talyan gemilerine ykleyip Akdeniz zerinden Anadoludaki talyan igal blgeleri olan Antalya ve Adalyaya getirmi, burada karaya kararak Konyada Trk mill ordusuna teslim etmilerdir. Trk ordusunun oluumu devam ederken, hem Kuvay-i Milliye milislerinin devam eden gayretleri, hem de Atinadaki i siyasi sorunlar sayesinde Yunan saldrlar hz kesmitir. Almanlara dayanan Kral Constantine tahttan indirilmek suretiyle, Yunanistan Mttefikler yannda savaa sokmak zere Venizelosun Babakan yaplmasyla kout bir gelime olarak ngilizler tarafndan bir kukla Kral olarak tahta karlan Kral Alexander, 25 Kasm 1920 tarihinde, bir maymunun sr sonucu oluan enfeksiyondan zehirlenerek lmt. Bir aydan ksa bir sre sonra, Birinci Dnya Savandan sonraki ilk demokratik seimler yaplm ve bu seimlerde Mttefikleri byleyerek Yunanistann Trkiyeyi igaline msaade alan ve bu igalleri srasnda Mttefiklerden srekli yardm

1485

gren

Eleftherios

Venizelos,

yenilgiye

uram,

Venizelosun

yerini

tahttan indirilen

Kral

Constantinenin gl bir ekilde destek veren ve onun dnmesini destekleyen Kralclarn oluturduu bir grup politikac almtr. 5 Aralk 1920 tarihinde, sava srasnda Almanlar destekleyen eski kraln dnmesi durumunda Anadoludaki Yunan maceras iin verdikleri destee son vereceklerine dair Mttefiklerin artan ekildeki uyarlarna ramen, yeni seilen hkmet tarafndan Yunanistanda bir referandum yaplarak, bu referandum sonucunda arlkl olarak geri dnmesi ve yeniden tahta kmas iin Kral Constantine davet edilmitir. ngilterenin bu tehditlerini hayata geireceine asla inanmayarak, Kral Constantine Yunanistana dnm ve 19 Aralk 1920 tarihinde greve balamtr. Birka hafta iinde de Venizelos tarafndan yaplm olan siyasi ve askeri atamalarn ou Monari destekileri ile deitirilmitir. Bu gelimelerin Anadoludaki Yunan ordusu asndan sonucu, kabiliyetli ve tecrbeli subaylarn byk lde siyasi sebeplerle grevlerinden alnarak yerlerine yenilerinin atanmasnn neticesinde tam felaket olmutur. Bu gelimelere ve Anadoludaki Yunan vahetlerine tepki olarak ngiltere ve Fransa uyarlarn hayata geirerek, Lloyd Georgeun bu yeni politikann uygulamaya konulmasn engellemek iin giritii tm abalara ramen, Yunanistana yaptklar mali ve askeri yardmlar kesmilerdir. Daha da tesi, Yunan silahl glerinin, imdi Anadoludaki ordularna erzak gndermek iin stanbulu artk bir s olarak kullanmalar yasaklanmt. Bu erzak genellikle zmit yarmadas zerinden tanmaktayd. imdi ise, Marmara Denizinin tamam, stanbul ve Boazlar tarafsz blge ilan edilmi ve hibir taraf sava amac iin bu blgeleri kullanamaz hale gelmiti. Bu yzden Yunanistan, Anadoludaki ordularna btn erzak, daha uzun bir yolculuk gerektiren, zmir liman zerinden gndermeye mecbur brakld. Btn bunlar, zellikle Kral Constantinenin iktidara dnn merulatracak en iyi yolun, Venizelosun Bat Anadoluyu igal etmek iin balatt misyonu baarl bir ekilde tamamlamak olduunu dnd sralarda olmas ilgintir. Yunan Saldrlarnn Yeniden Balamas Bundan dolay 1921 Temmuzunun balarnda Kral Constantine, parltl bir tantana ile zmire km ve Ankaraya ynelik bir zafer seferini bizzat kendisinin yneteceini vaat etmitir. 21 Temmuzda, gstermelik olarak onun liderliinde, Yunan ordusu ileri harekata balaynca aktif saldr Ktahyadan balamtr. Komuta kademelerindeki pek ok deiiklik yznden Yunan ordusu moral adan berbat bir durumdayken, bu grnr bir ekilde bu ordunun sava kabiliyetinde herhangi bir ciddi de yol amamtr. Yunan ordusu bir kez daha saldrsn balatrken, Mustafa Kemal ve smet (nn) anlk bir karara varmlard. Henz yeni kurulmu ve hala denenmemi olan Trk Mill Ordusunu tecrbeli ve iyi silahlanm Yunan igal gcne kar riske atmaktansa, kk direniler dnda mukavemet gstermeden geri ekileceklerdi. Bu geri ekilme Yunanllar Trk ordusunun gerilim altnda kmekte olduuna inandracak kadar olacak, ancak ciddi insan, tehizat ve erzak kaybna yol aacak kadar olmayacakt. Ayn zamanda, Yunan sava formasyonunun en nemli paras olan mekanize gler douya doru ilerleyerek, zmirden gelen petrol ve ya desteinden uzaklaacaklar ve bu srada Fahrettin (Altay) tarafndan komuta edilen Trk svarileri onlar arkadan taciz edecek, demiryolu

1486

hatlarn ve kprleri havaya uurarak, Anadolunun ilerine, Sakarya nehrine doru ve buray da geerek Ankaraya doru ilerlediklerinde Yunan ordusunun tedarik sorununu daha da gletirecekti. Bursa ve Eskiehir gibi byk ehirler Yunanllar tarafndan ele geirildiinde, Yunan hkmeti ve Yunan basn derhal btn Avrupada baarlaryla vnmeye baladlar. lerleyileri srasnda sadece birka esir ve ok az miktarda tehizat ele geirdiklerine ok az dikkat ettiler, oysa bu konuda ngiliz askeri uzmanlar tekrar tekrar Yunan baarsnn boyutlarnn ok az olduuna iaret etmilerdi. Yunanllarn kendilerine gvenleri ok basknd ve Kraln bizzat kendisi Trkleri silip sprmek iin btn bir sefer gcne artk ihtiya olmadna, bunun yerine Trakyaya dnlerek stanbulu alp, bylece Megali deay gerekletirme grevini tamamlamak iin yeni planlar yaplmasna karar verdi. Mttefik Yksek Komiserliini ve onlarn, Osmanl bakentini igal ynnde herhangi bir abaya kar g kullanarak direneceklerine dair deklarasyonunu protesto etmek iin, Yunanllar kampanyann ilk aamasnda ok baarl olduklar ve kendileri zafer edasyla Ankaraya doru yrrken stanbulda Hristiyanlarn Trklerin Katliam tehdidi altnda olduu mazeretine sndlar. Ancak, neticede, Lloyd Georgeun ngiliz ordusundaki yetkilileri Yunanllarn stanbulu igaline msaade etmeleri konusundaki ikna abas baarszlkla sonulannca, bu plandan vazgeildi. Ancak, Trakyaya gnderilmi olan Yunan gleri, Anadoluda felaketi yaklaan Yunan ordusuna hibir yardm kabiliyeti olmakszn orada kalmtr. Yunan ordusu Ankaraya gittike yaklarken, onlarn ileri kuvvetleri, Ankarann savunmas asndan son doal engel olan Sakarya nehrine ulamlard. Yunan bakentindeki iinmeler Trk bakentinde aka iitilebiliyordu. Meclis iinde ve Meclis dnda Mustafa Kemalin askeri liderliine ynelik eletiriler, beklendii gibi artk daha yksek sesle ve daha ak bir ekilde dillendiriliyordu. Mustafa Kemal Yunanllar tuzaa ekmek iin zellikle kamuoyu nnde kendini savunmamaktayd. Yine de, Mustafa Kemalin destekileri gn kurtarp onun Ba Kumandanlk sresini bir kez daha uzatmay baardlar, ancak ayet ilerleyen Yunanllar Ankaraya ulamadan durdurulamama ihtimaline karn, ayn zamanda bakentin daha douya doru, Kayseri ya da Sivasa tanmas planlar yaplmaktayd. Sava devam edecekti, ancak Trkler kendi kararghlarnn daha da ilerine doru ekilmeye zorlandka, Yunanllar da tedarik kayna olan zmirden daha da uzaklatrm oluyorlard. 3. Ankarada Zafer: Lozan Baars ve Trkiye Cumhuriyetinin Kurulmas Sakarya Zaferi Ancak, sonunda Mustafa Kemal ve smet (nn) yeterince geri ekildiklerine karar verdiler. Yunan snrlar onlarn limitlerine kadar uzanmt. Fahreddin (Altay) da Yunanllarn zmirle olan tedarik hattn hemen hemen tamamen kesmiti. Karlarna dikilme ve savama zaman gelmiti. Dnm noktasn tayin edecek olan bir dizi toplantda, Atatrk, nn ve emirlerindeki komutanlar Trk ordusunun en azndan Yunan ilerlemesinin nnde savunma yapabilecek kadar yeterli rgtllk ve silaha sahip olduu konusunda fikir birliine vardlar. Ancak bir zafer durumunda herhangi bir ileri hareket iin ordunun hazr olmadn dnmekteydiler. Sakarya nehri, ya da daha net sylemek gerekirse Sakaryann dousundaki tepeler, bir direni iin ideal bir corafya sunmaktayd ve neticede Sakarya Sava balad ve 23 Austos 1921den 18 Eyll 1921 tarihine kadar devam etti. Aslnda bu

1487

bir ypratma sava idi ve Trkler her tepenin her karn cansiperane savunmaktayd. Yunanllar ilerlemeye devam etmekteydiler, ama artk ok daha yava bir modda. Bu sadece onlarn yorgun olmasndan deil, hzla ihtiyat askerlerini tketmekteydiler ve yeni insanlara ihtiya duymaktaydlar. Askerlerden pek ou stanbula doru ynelirken, tanklarn altrmak iin gerekli olan benzin olmadndan tanklar brakmak zorunda kalyorlard. Neticede, bir dizi yorucu atmadan sonra Yunan ordusu saldrlarna son verdi ve Eskiehire ekildi. Ankara kurtulmutu, bu durum sadece bu ehrin sakinlerinde deil btn lkedeki Trklerin rahatlamasna sebep olmutu. Her yerde kr namazlar klnmaktayd. stanbulda Ayasofya camiinde de bir kitlesel tren yapld. Bu treni igalci gler onaylamamakla birlikte, bu konuda yapabilecekleri bir ey de bulunmamaktayd. Normal artlarda, Yunanllar tarafndan gerekletirildii gibi bir ilerlemede, Eskiehirdeki slerine kadar geri ekilmelerinin akabindeki olaylar yle cereyan etmeliydi: Bunlar burada yeniden toparlanacak, glerini yeniden silahlandracak ve sonra kararl bir savata zafer kazanncaya ya da hezimete urayncaya kadar tekrar tekrar ilerleyeceklerdi. Ancak Yunan ordusu enerjisini tamamen yitirmiti. Onlarn yeniden harekete geerek saldrmak gibi bir sorunlar yoktu. Yunan komutanlar zmire ekilerek burada kalmlar, Trkler tarafndan yakalanma korkusuyla cephedeki durumu incelemek zere blgeye gelmeyi reddetmilerdir. Fahreddinin (Altay) Trk svarileri Yunan tedarik hattn tacize devam etmekteydi. yle ki ne bir tren, ne de bir kamyon bu hatt krarak Eskiehirde skp kalan yorgun Yunan ordusuna erzak, yiyecek ve hayvan yemi getirebilmekteydiler. Siyasi deiimler saldr balamadan nce moralleri bozmu ve kanlmaz bir byk yenilginin sinyalleri gelmeye balarken Yunan ordusunda daha blc ve daha ciddi etkiler icra etmeye balamt. Yunanllarn kafas, kendilerinin ok stn kltr nasl olur da daha aalk olan Trklerin elinde byle bir yenilgiye duar olabilir, sorusuyla karmakark hale gelmiti. Bu sebeplerden dolay, Yunan igal ordusu, Trklerin bir sonraki admda ne yapacan beklemekten baka bir ey yapamamaktayd. phesiz, bu artlarda smet (nn) tarafndan komuta edilen byle bir ordunun normal olarak yapaca ey, Sakaryadaki baarnn akabinde Yunanllar takip ederek onlar Eskiehirden ve dier yerlerden srerek yeniden toparlanmalarna msaade etmemekti. Ancak, Sakaryadaki savunma hattnda tutunurken Trk ordusu da son kaynaklarn harcamt. Tpk Yunanllar gibi, Trklerin de geriye bir eyleri kalmamt. Ayrca Trk ordusu baarl bir savunma yaparken btn erzaklarn da tketmiti ve artk Fahreddin (Altay) ve dierlerinin yapmaya devam ettii gibi Sakaryann batsnda bir eit gerilla ve svari sprme operasyonlarndan baka bir ey yapacak durumda deildi. Yunanllarn Eskiehirde ne yaptklarna bakmakszn, Trk ordusunun zaferin avantajn kullanamadan nce yeniden toparlanmaya ve yeniden silahlanmaya ihtiyac vard. Bu durum da 19211922 k sezonu bahara doru ilerlerken Byk Millet Meclisinde artan bir eletiri konusu oldu. Hatta Trk ordusu yaz da Sakaryada kazanlan zaferden avantaj salamak zere herhangi bir harekete gemeksizin geirdi. Fransa ile Bar ve ukurovann Tekrar Alnmas

1488

Ancak, bu srada nihai olarak Trklerin yeniden saldrya gemesine ve btn topraklarn geri almasna imkan verecek nemli deiimler olmutu. Sakaryadaki zafer zellikle Franszlar ukurovadaki maceralarnn, nemli bir askeri gayret sarfetmeksizin bir baar getirmeyecei konusunda ikna etti. Byle bir gayret ise onlar iin, blgede bulunan, daha nce Fransz ordusunun ana gvdesini oluturan ve Trklere kar btn savalar yrtm olan Ermeni Lejyonlarnn ve Kuzey Afrika birliklerinin binlerce Fransz askeriyle deitirilmesi anlamna gelmekteydi. Fransz igal ordusu, baz Trk ehirlerini igal etmek, I. Dnya Sava srasnda evlerinden tanan Ermenilerin yeniden yerlemelerine yardm etmek gibi baz baarlar elde etmiti. Ancak yine de nihai zafere imdi igale balad dnemdekinden daha yakn deildi. Seferlerinin tek sonucu, Trk milliyetilerini, karlnda hibir ey kazanmakszn batdaki ngiliz ve Yunanllardan kendi zerlerine ekmek olmutu. Ayrca, Bamszlk Savann srd yllar boyunca Pariste bulunan ve balarn Claude Farrere ve Pierre Lotinin ektii Fransz entelekteller Fransann kendisine ait bir Trk mparatorluu kurmak iin harcad abalar knamlard. Sonu olarak, Fransz kamuoyu da tpk siyasetileri gibi bu politikann Fransadan ok ngilterenin iine yarad konusunda ikna olmutu. Grld gibi, Raymond Poincarein Fransa Devlet Bakan olarak seilmesi Fransz politikalarnda nemli deiimlere yol amtr ve Fransz hkmeti artan bir ekilde tehlikeli bir vaziyet alan ukurovadan kendisini kurtarmann yollarn aramtr. 1921 ylnn ilk aylarna gelindiinde, Bekir Sami ile Londrada mzakeresi yaplan anlamann Byk Millet Meclisinde reddedilmi olmasna ramen, dier Fransz temsilciler benzer ama farkl bar yaklamlaryla Ankaraya yaklamaktaydlar. lk etapta, Franchet dEsperey stanbulda ngiliz kstahl ile dolarak ve dn yolunda Edirnede Cafer Tayyar (Eilmez) ile konuarak Parise geri dnmtr. Daha sonra balangta Franchetin stanbuldaki personeli olan Louis Mougin, 1921 Hazirannda Fransz Mill Meclisi D likiler Komitesi Bakan Franklin-Bouillon ile birlikte Ankaraya geldi ve burada ukurovadaki Fransz macerasn sona erdirecek ve Ankara hkmeti ile Fransa arasnda normal ilikileri tesis edecek olan nihai anlama iin mzakereler balad. Franszlar, bu sefer bile, zellikle Kral Constantine liderliinde balatlan ve balangta baarl gibi gzken Yunan taarruzlar yznden hala ok mterredit idiler. Ancak Sakaryadaki Trk zaferinden sonra, yani nihai muzaffer akla kavuunca, Franklin-Bouillon tekrar Ankaraya gelmi, ciddi mzakerelere balam ve nihai olarak Ankara Antlamas 20 Ekim 1921 tarihinde imzalanmtr. Bu antlama bir hafta sonra da Byk Millet Meclisi tarafndan onaylanarak yrrle girmitir. Anlamann dnda yaplan baz yazmalar, Trk egemenliini ihlal etmeyecek ekilde baz kstlamalarla birlikte, Fransaya istedii baz imtiyazlar salad. Yusuf Kemal, Byk Millet Meclisi Hkmeti adna Franklin-Bouillona gnderdii bir mektupla, bir Fransz grubuna Harit vadisinde demir, krom ve gm madenlerini 99 yllna iletme hakkn verdi. Ancak buradaki tm kullanm haklar Trk kanunlarna gre olacak ve Ankarann yzde ellilik yatrm pay ve kontrol altnda olacakt. Trk Hkmeti ayrca Fransz irketlerinin, her iki lkenin de menfaatlerini salayacak ekilde madenler, demir yollar, limanlar ve nehirler ile alakal dier bavurularn da beklediklerini

1489

ifade etmitir. Trkiye, teknik yksek okullarnda ve ihtiya duyulan dier alanlarda Fransz akademisyenlerin katklarndan yararlanabileceini Fransaya bildirmitir. Buna karlk, FranklinBouillon, Fransa Cumhuriyeti Hkmeti ile Ankarann Byk Millet Meclisi Hkmeti arasnda varlan anlama kararl ve srekli bir bar gerekletirecek ve iki millet arasnda gemite var olan yakn ilikileri yeniden ihya ederek pekitirecektir; Fransz Cumhuriyeti Hkmeti, Trkiyenin bamszlk ve egemenlii ile ilgili btn sorunlar bir yakn ibirlii ruhu iinde zmeye gayret edecektir5 eklinde umutlarn dile getirmitir. Bylece, bir noktaya kadar, Kemalistler istedikleri dier eyleri elde edebilmek iin Bekir Saminin tembihledii Misak- Millide deiiklii kabul etmitir. Hibir zaman yazya dklmemi olsa da, takip eden gelimeler gstermitir ki Franszlarla anlama, ukurovada bulunan Fransz silah ve cephanelerinin ounun Trklere braklmasn da iermekteydi. Ayrca, Suriyeden yklenen bir gemi dolusu yeni erzak da Mersine gelecekti. Bu dzenlemeler, Sakarya zaferinden sonra 1922 Austos ve Eyll aylarnda Yunanllar Anadoludan atmak iin dnlen byk taarruz nedeniyle devam etmekte olan Trk ordusunun yeniden tekilatlanmas ve silahlandrlmasnda ana rol oynamtr.6 Ancak, ayn zamanda, Franszlarn ukurovadan ayrlmas Ermeniler ve sadece o blgedeki deil btn Avrupa ve Amerikadaki destekileri arasnda asab bir panik yaratmtr. Franszlarn Trklerle ayr ve Ankara lehine bir anlama yapmasna byk kzgnlk duyan Lord Curzon, ayn zamanda, bu anlamann ileride Trklerle giriecei herhangi bir mzakerede onun daha sert artlar teklif etmesini ar derecede gletireceini de biliyor ve Franszlar bir kez daha dnmeye ararak, Fransz igali esnasnda Ermeni Lejyonunun yapm olduklarnn altnda katliam tehdidi uyarsna bir kez daha dnyordu. Bu sefer byle bir ey olmas daha nce de yaplm olan uyarlara nazaran daha byk bir olaslk tamaktayd. ukurovadaki Ermeniler ise doal olarak tam bir panik iindelerdi. Ermenilerin haklarnn korunacana dair sz veren, Ankaradan gnderilmi blgesel ve mahalli Trk yetkililerin, bizzat Mustafa Kemalin kendisinin, Franklin-Bouillone Mougin ve dierlerinin gayretlerine ramen, Ermenilerin bu tr szlere inanmak istemiyorlard. Evlerini ve ilerini terk ederek yanlarna alabilecekleri neleri varsa arabalara ve vagonlara ykleyerek ya bu topraklardan kendilerini karacak olan ngiliz ya da Fransz gemilerini beklemeye balamlar ya da yaya olarak Filistin ve Suriyeye gitmilerdir. Fransz askerlerinin braktklar btn silahlar, tanklar ve dier erzaklar Trk siviller ve askerler tarafndan toplanarak dorudan bat cephesine gnderildi. ukurovadaki demir yollar, balangta Fransz igalciler daha sonra ise Kuvvay-i Milliye tarafndan, byk lde tahrip edildiinden, ar sava aletleri gnderebilmek iin zoraki bir gayretle bu demiryollar yeniden ina edilmi ve Franszlarn Anadoludan ayrlmasnn zerinden bir yldan az bir sre gemeden bu aletleri Yunanllara kar yaplacak olan Byk Taarruz iin zamannda yetitirmek zere balatlan sre tamamlanmtr. Ancak, niformalar, yiyecek ve dier malzemelerin yan sra daha kk silahlarn ou cepheye Trk kadnlar, ocuklar ile birlikte savaamayacak kadar gen ya da yal erkeklerin srtnda tanmtr. Tfeklerin ve mermilerin ou btn Anadoluda evlerde kurulan tezgahlarda elle

1490

yaplmakta ve smet (nn) tarafndan ikinci kez ina edilmekte olan Trk Mill Ordusunun kullanmas iin cepheye gnderilmekteydi. Byk Taarruz 1922 yaz gelip gemeye balarken, Ankaradaki insanlar Trk ordusunun gerekten yeni bir saldr daha yapp yapmayaca konusunda meraklanmaya balamt. Bu insanlarn pek ou hala Eskiehirde olan Yunanllarn Ankaraya yeni bir saldr balatmasndan korkuyordu. lk kez olmasa da, Byk Millet Meclisinde Mustafa Kemal ve onun komutanlarna kar alttan alta bir eletiri ykseliyordu. Trk ordusu neredeydi? Neredeyse bir yl gemi olmasna ramen niin hala Sakaryada kazanlan zaferin devam getirilmiyordu? Bu arada Yunanllar neler yapyordu? Trkler hazrlklarn tamamlamadan nce mi saldracaklard? Mustafa Kemal, aslnda, saldrsn mmkn olduunca kasten ertelemekteydi. ok kararl bir komutand ve hi aptal deildi. Yunan ordusu dnlenden te bir rgtlenme ve hazrlk iindeyken Trk ordusunun hazr olmad bir durumda Sakaryada elde edilen btn kazanmlarn yaratt frsat yitirmek istemiyordu. Nihayet, Trkiyenin dnda cereyan eden iki olay, onun ve baz komutanlarnn hala baz tereddtleri olmasna ramen, taarruzu balatma konusunda onu ikna etti. Bunlardan birincisi, btn bakanlarnn muhalefetine ramen Dou Akdenizde bir Byk Yunanistan kurmakta kararl olan ngiliz Babakan David Lloyd Georgeun Avam Kamarasnda yapt bir konumayd. Lloyd George, bu konumasnda, btn mslmanlar ve Trkleri lanetledikten sonra, Yunanistan ve Trkiye arasndaki savata ngilterenin tarafsz olmasna ramen, Anadolu Rumlarn, eski klielemi umac olan Trk katliamlar tehdidinden kurtarmak iin ngilterenin artk askeri ve finansal destek salayacana sz vermekteydi. Lloyd George bu tr vaadlerde daha nce de bulunmutu. Aslnda, tamamen yetersiz olan Yunanllar, ciddi ngiliz destei ve yardm olmadan giriemeyecekleri byle bir kampanyann altna girmeye bu tr fanatik destekler tevik etmiti. Yunanllar, ngiliz hkmetinin tarafszlk politikasna ramen nihayetinde Lloyd Georgeun ihtiya duyduklar destei vereceini dnyorlard. Ancak bu sefer, bunu yapmas imkansz gzkyordu, nk btn bakanlar ve Harp Bakanlnn nde gelenleri bu fikri, uygulanamaz olduu ve baarszlnn kesin olduu gerekesiyle kesin bir ekilde reddetmekteydiler. Lloyd Georgeun kamuoyu nndeki konumasndan nce de zel olarak yapt tevikler Yunan hkmetini daha fazla hata yapmaya itti. Bir taraftan, ehri ynetmekte olan Mttefik Yksek Komitelerinin direni gstereceklerine dair uyarsna ramen stanbulu igal etme tehditlerini yenilediler. 29 Temmuzda, byk ounluu henz Anadoludan gelmi olan ordularn Trakyaya soktular ve stanbulun atalca banliysnn hemen yaknlarna kadar sokularak, bir sonraki hafta iinde ehre doru ilerleme tehdidinde bulundular. ki gn sonra ise, yine Lloyd Georgeun kkrtmalaryla, uzun bir sredir stanbulda slenmi olan milliyeti Amyna Cemiyeti tarafndan planlama aamasnda olan bir aba meyvesini verdi ve zmir ve Gneybat Anadolunun Yunan Yksek Komiseri Aristidi Stergiadis resmen bamsz yonya devletinin kuruluunu ilan etti. Bu devlet kendi kontrol altndaki hemen hemen btn topraklar kapsamakta ve btn hkmet Yunanllarn kontrolnde olmak zere Osmanl Sultann da kendisine bal bir devlet olarak tantmaktayd.

1491

Bu gelimelere bir tepki olarak Mustafa Kemal btn tereddtlerini bir kenara brakt. Taarruz iin Birinci Ordu komutanlna atanm olan Ali hsan (Sabis), taarruzun bir sonraki yla kadar ertelenmesi gerektiini ifade edince bu grevden alnd ve yerine bir taarruz dehas olan Nurettin Paa atand. 26 Austos 1922 gn, Mustafa Kemal adamlarna ok ksa bir emir verdi, Ordular lk Hedefiniz Akdenizdir. leri. Bylece Trk tarihinde Byk Taarruz olarak bilinen harekt balam oldu. Yunan ordusuna gelince, tm bir yl boyunca bir eylerin olmasn bekleyerek Eskiehirde oturmular, yeni bir Trk taaruzuna kar hibir hazrlk yapmamlard. Srekli zmirde kalan komutanlarnn ou istiareler iin Atinaya dnmlerdi. Sonu olarak Eskiehir bir gn iinde ele geirildi. Yunan ordusu darmadan oldu. Askerler gibi siviller de, hakl olarak, Yunan igali srasnda uyguladklar terrn Trklerin intikamna yol aacandan korkmaktaydlar. Fahreddin (Altay) Paa tarafndan komuta edilen svari birlikleri kaan Yunan askerlerinden geride kalanlar silip sprd, kamakta olan Yunan askerlerinden yzlercesi atmalarda hayatn kaybetti. Trk ordusu ileri doru sprme hareketi balatnca, Yunanllar kaarken tanklarn, kamyonlarn, tfeklerini, niformalarn, yiyeceklerini, cephanelerini ve btn erzaklarn geride braktlar. Daha bir gn nce aalanan selefinin yerine Yunan ordusunun genel komutan olarak atanm olan General Trikopus da dahil olmak zere Yunan askerlerinin binlercesi yakalanarak hapsedildi. Geri ekilen Yunan ordusunun yapt tek ey getikleri her ehri, kasabay ve tarlalar tamamen yakp ykmakt. Yunan askerleri zmire doru kaarken binlerce Trk katlettiler ve pek ok kasabay yakp, ykp yerle bir ettiler. Belki de kendilerine ok eyler yapm olan Trklerin, Yunanllarn gerek duygularn yanstan bu katliamlar hakettiine inanmaktaydlar. Trk svarilerinin ilerleyen birlikleri, taarruzun balamasndan sadece iki hafta sonra, yani 9 Eyllde zmire girdi. Ertesi gn, Mustafa Kemal de belli bal komutanlar ile birlikte bir otomobille zmire girdi. ki gn iinde bu byk limann ele geirilmesi tamamland. Franszlarn ukurovadan ayrlmalarndan sonra yaplan kutlamalar, zmirin kurtarlmasndan sonra zmir, stanbul, Ankara ve btn lkede yaplan enliklerin yannda bir hi kalr. Nee iindeki kalabalklar bu zaferi her yerde kutlamaktayd. Camilerde kr namazlar klnmakta, caddelerde toplanlmakta ve ok ksa bir sre nce yabanclarn Trk topraklarn tamamen boaltmas talebiyle ve protesto amacyla toplandklar ana meydanlarda toplanlmaktayd. Sadece igalcilerle ibirlii yapm olanlar cezalandrlmaktan korktuklar iin ortalkta gzkmediler ve gerekten de yapm olduklarndan dolay cezalandrldlar. Trk ordusu zmire doru ilerlerken, Yunanllar tarafndan yaklm, yklm ehirler, kasabalar ve kylerden gemiler, bu manzara karsnda derhal stiklal Mahkemeleri kurarak bu vahetten sulu bulduklar herkesi ve igal ordular ile ibirlii yapm olan Trkler kadar Trk olmayanlar da yarglamlardr. Byk ehirlerdeki Ermeni ve Rum mahalleleri, Yunanllarn hzla geri ekilirken Trklere saldrdklar kadar iddetli ve canavarca olmasa da saldrlarn hedefi haline gelmiti. zmirde uzun Kordon ve evresi kamann yollarn arayan mltecilerle doluydu. Kordonda bekleen binlerce Yunanl, limanda kalabalklaan Yunan, ngiliz ve dier Mttefik gemilerine mlerdir. Byk Taarruzun muzaffer lideri Nureddin Paann liderliindeki geici ynetimi altnda hayat normallemi ve zmir ksa sre iinde yeniden bat Anadolunun zengin bir deposu haline gelmitir.

1492

Ancak artk, vakti zamannda Yunanllar tarafndan mal ve mlkleri alnm olan Trkler ve Yahudiler ehre hakimdi ve bu insanlar o tarihten itibaren ehir yaamna damgalarn vurmulardr. Atinada Darbe ve Buna Tepkiler Trklerin zmiri yeniden almalar savan tam olarak bittii anlamna gelmiyordu. Glerini Anadoludan ekmede Fransz ve talyanlara Yunan ordusunun da katlmasna ramen, Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan beri Trkiyede olup biten olaylarn temel saiki ve lideri olan ngiltere hala stanbulu igali altnda tutmaktayd, ayn zamanda Yunan ordusu da Trakyadaki Yunanllar zerinde olduu kadar Trk nfusu zerindeki sk kontroln srdrmekteydi. ngilizleri korumas altndaki Yunanllarn tamamen lkeden atlmasndan sonra, ngilizlerin de Yunan ordular ile birlikte son askerlerini ekmek iin dzenlemeler yapm olaca dnlebilir. Fakat, Londrada hala babakan olan David Lloyd George ile bunun olmas o kadar da ak deildi. Ayrca Yunanllar da Megali deay gerekletirmek zere harcadklar byk gayreti brakmaya hazr deillerdi. Bu beklentinin tam tersi gerekleti. Anadoludan eme adasna kaan Yunan ordusundan geriye kalan son birlikler, burada bulunduklar ksa sre iinde bu adann tm Trk nfusunu katlettiler ve anakkale boazn geerek Yunanllarn igali altnda bulunan Trakyaya ulatlar. Bunlarn bu seferlerin makus akbeti konusunda ac bir ekilde hayal krklna uramalar artc deildir ve phesiz, Trklerin karsnda gsterdikleri sefil baarszlk iin kendilerini sulayacak kadar bile cesaretleri yoktu. Bundan ziyade yenilgilerine mazeretler aradlar ve liderlerini suladlar. Hem kendilerini ykma gnderen ve her naslsa zafer kazanmalar iin kendilerine yeterli kaynaklar salamakta baarsz olan Atinadaki siyasetiler, hem de ihtiya duyduklarnda liderlikleri baarszlkla neticelenen generaller ve dier komutanlar bu sulamalardan nasibini ald. Bu yzden, 26 Eyll 1923 tarihinden balayarak hezimete uram Yunan ordusunun gen subaylarnn liderlik ettii bir genel isyan Kral Constantinei ikinci defa tahttan inmeye zorlad ve hemen akabinde de tutukland. Ksa sren mahkemelerden iki ay sonra, ani kn btn sorumluluunun ait olduu btn kral yanls siyasi liderler ve askeri komutanlar idam edildi. Neticede, onlarn bak asna gre, adil bir savata Trklerin ok daha medeni ve stn Yunanllar yenmeleri mmkn olamazd. Bu yzden bir ihanet olmalyd ve ihanet edenler Yunan ordusu ve Yunan milletinin onurunu korumak iin cezalandrlmalydlar. Kamay baaran tek askeri grevli, Kral Constantinenin oullarndan biri olan Prens Andrew idi. Prens Andrew, ngiliz Kraliesi II. Elizabethin ei Prens Philpp Mountbattenin babasyd. Prens Andrew, son dakikada olaya mdahale eden ngiliz Kraliyet ailesi ile olan ilikileri sayesinde kurtarlmt. anakkale Krizi Lloyd George idamlar sert bir ekilde knamasna ramen, Atinada olup bitenleri Tanrnn kendisine bahettii bir ltuf olarak deerlendirdi. Bylece son dakikada Yunan yatrmn kurtarma ansn yakalam olacakt. Nefret edilen Kral Constantine gitmiti. Frsat Venizelosun grevine dnmesi ok fazla zaman almad. Venizelosa bata Lloyd George olmak zere btn ngiltere ve Avrupa hayranlk duymaktayd. Birka gn iinde Basil Zaharoff ve Zahidi Downing Street No 10da,

1493

yani ngiliz babakanlndayd ve babakan ile Trklere kar yeni bir Yunan seferi iin ngiliz yardmlarn yeniden balatmak iin plan yapyorlard. Yunan ordusu bu sefer Bat Trakyada yeniden organize olacak ve glerine hayatiyet kazandracakt. Ancak, Lloyd George Orta Douda yeni bir askeri giriim konusunda, lkesinde ciddi bir muhalefet ile kar karyayd. Savamak iin uzun sredir smrldklerini dnen ngiliz iiler byk bir grev yapmaktaydlar ve hkmetin yeni bir teebbse gemeden nce alma koullarn radikal bir ekilde dzeltmesi gerektiini dnmekteydiler. Kuzey rlandada IRAnn isyan ve ngilizlerin yeni igal ettii Musul ve Kerkk ile Irakn kalan ksmn ciddi bir yerli muhalefete ramen elde tutma abalar bir ekonomik depresyon zamannda kalan mali imkanlar da eritmiti. ngiliz halk yeni bir maceraya kar olmasna ramen, Lloyd George, Trkiyenin Yunanllar tarafndan igal edilmesine destek verilmesine en gl ekilde muhalefet eden Hindistan Dileri Bakan Edwin Montaguyu ve daha sonra Kuzey rlanday temsil etmek zere Parlamento yesi olarak seilmi olan ve bu seimden ksa bir sre sonra IRAnn rlandal milliyetileri tarafndan dzenlenen suikasta kurban giden mparatorluk Genelkurmay Bakan Sir Henry Wilson gibi bakanlar kabineden baarl bir ekilde temizlemitir. Ayrca, bu bakanlarn uzaklatrlmasndan daha nemli olarak, Lloyd George, Trklerin zmire girmesinden nce Yunan politikasna gl eletiriler getiren Winston Churchillin desteini almt. Artk Koloniler Bakan olarak yeni bir pozisyona gelmi olan Churchill, Irak ve Filistinde ngiliz ynetimini devam ettirmekten dorudan sorumluydu ve Trklerin baarsndan ar derecede korkmutu. Eer ipin ucunu bir karsa idi oradaki insanlar kadar Hindistandaki insanlar da ngiliz hakimiyetine kar isyan edecekti. Bunun da tesinde, Mustafa Kemalin, stanbulu boaltmalar ynndeki arsna ngilizlerin tepki vermekte baarsz olmas zerine, Trk Mill Ordusu, igal ordusunu arkadan kuatmak iin Gelibolu yarmadas zerinden geerek stanbula ve Trakyann ilerine doru yrmenin ilk aamas olarak zmirden hareket ederek anakkaleye ve Boazlara doru ilerledi. Hayal gc yksek ama ok abuk tahrik olan Churchilli tahrik ya da tevik eden bir ey varsa o da anakkale boazn etkileyecek herhangi bir hareketti. nk savan banda Osmanl mparatorluunu savan dnda brakmak iin Gelibolu ile anakkale Boazn ele geirmek zere gndermi olduu ordularn, imdi bu yne doru askerlerini sren ayn kii, yani Mustafa Kemal tarafndan ar ve ykc bir yenilgiye uratlmalar neticesinde hayatnda grmedii bir aalanma ve itibar kaybna maruz kalmt. Bu yzden Churchill, Lloyd Georgeun Yunan politikasn yeniden canlandrmasna kar yapt muhalefeti brakarak, Trk ordusunun Boazlara ulamadan ve stanbulu ele geirmeden nce durdurulmasnda srar eden Babakan ile ayn noktaya gelmitir. imdi Trkler blgede nemli bir askeri stnle sahip olduklarndan, ngilizlerin stanbuldaki komutan General Charles Tim Harrington, adamlarn Trk ordusu tarafndan yok edilme tehlikesi iine sokacak herhangi bir adm atma konusunda mterredit idi. Buna ramen, Churchill ve Lloyd George, Trklerin asla Boazlarn kontroln ele geirmemesi ya da stanbulu igal etmemesi iin Trakyadaki hakimiyetlerini devam ettirmeleri iin Yunanllara yardm etmek zere, tamamen yeni bir sefer balatmak dorultusunda ihtiya duyduklar halk desteini salayacak olan ak bir atmaya yol aabilecek bir adm atlmas konusunda kabineyi ikna etmeyi baardlar. Bylece, Harringtona Boazlarn ve Marmara Denizinin her iki yakasnda, Egeye giri blgesinden anakkale Boazna ve buradan da daha kuzeye, Karadenizin Boaziiyle birletii yere kadar uzanan blgede szde bir

1494

tarafsz blge yaratlarak anakkaleden Geliboluya gei yapacak Trkleri durdurma emri verildi. Harrington baka bir seim yapma hakk yoktu ve 11 ve 12 Eyll 1922 gecesi bu emri uygulamaya soktu. Bir taraftan ngiliz kabinesinin yan sra slerine bir dizi uyar gndererek, Trklerin kendilerinin yeni mevzilerine saldrmas durumunda onlar yenebilecek gerekli insan gcnden tamamen yoksun olduklarn bildirirken, ayn zamanda da Mustafa Kemal ve onun mahall kumandanlarn uyararak, Trklerin tarafsz blgeye girmeye teebbs etmeleri durumunda bu giriime direnecekleri konusunda uyarda bulundu. Ancak Mustafa Kemal bu uyarlar hi dikkate almad. Bu uyarlara cevab, ne Mondros Mtarekesinde ne da baka bir belgede tarafsz blge olarak tanmlanan herhangi bir blgenin olmadn belirtmek oldu. Paris Bar Konferansnda Yunanistan ile birletirilmesine karar verilen Dou Trakyada homojen bir Yunan blgesi yaratmak iin uygulamaya konulan yeni Yunan katliamlarndan Dou Trakyadaki Trk nfusunu kurtarmak zere Trk askerleri anakkaleye girecek ve buradan da Avrupaya geecekti. Ancak, o an iin, hem Mustafa Kemal, hem de Harrington krizin barl yollardan zlmesi umuduyla bir mddet hareketten geri durdular. Lloyd George ve Churchillin gz dnmt. Sava alanndaki askeri komutanlarnn ihtiyat yznden ngiltereyi Yunanistana kitlesel yardm gndermeye zorlayacan mit ettikleri kvlcm bir trl atelenmedi. Churchill Kanada, Avusturalya, Gney Afrika ve Yeni Zelandaya acil mesajlar gndererek, Trklerin Avrupay igal etme tehdidi nedeniyle ve sanki Osmanllar ve Trkler yzyllar boyunca Boazlardan serbest geii gvence altna almamlar gibi, dolambal bir yoldan Boazlarn Gvenliinin gvenceye alnmas ve bunun byle srdrlmesi iin bu devletlerin askeri desteklerini istemekteydi. Ancak, koloniler yemi yutmadlar ve ngiliz mparatorluu bir yana, ngilterenin karlar iin bile zorlama bir yorum olan bu tehlikeye kar destek amacyla harekete gemeyi reddettiler. Churchillin felaketle sonulanan Gelibolu seferinde Avustralya ve Yeni Zelanda tarafndan gnderilen insanlarn feda edilmesinden dolay zellikle ngilterenin halihazrda sulanyor olmas da bu lkelerin sz konusu tavrnda etkili olmutur. ngiliz liderleri iin daha da aalayc olan, Harringtonun tarafsz blgeyi idame ettirebilmek iin en azndan sembolik bir g gndermeleri konusunda yapt bavuruya ksa bir sre iin olumlu cevap veren stanbulda slenmi Fransz ve talyan igal gleri, esas olarak kendi bilgileri dnda yrtlen, hazrlanmasnda ya da komutasnda yer almam olduklar bu giriimden adamlarn geri ektiler. Bu lkeler Trk milliyetileri ile bar yapmaktaydlar ve baar ans olmayan bir Yunan seferine yardm etmelerini isteyen ngiltere tarafndan yeniden atmann iine ekilmeye niyetleri yoktu. Yine Lloyd George ve Churchill yeni bir sava tahrik etmek iin bir kvlcm yaratmay denediler. 21 Eyll gn, ngiliz donanmasnn birlikleri Egeden anakkale Boazna doru hareket etti ve anakkaleye ulaacak ya da Gelibolu Boazn gemeye teebbs edecek herhangi bir Trk ordusuna ate aaca tehdidinde bulundu. Bu noktada, Fransz Devlet Bakan Poincare, savatan kanmak iin krizin zmne ynelik arabuluculuk yapmak zere Franklin-Bouillon ve stanbuldaki Fransz Yksek Komiserini gnderdi. Mustafa Kemal, ayet ngilizler tarafsz blgeden askerlerini

1495

ekerse, ordularn anakkale Boazndan uzak tutaca konusunda ve mtareke hazrlamak iin bir konferans dzenlenmesi konusunda anlat. 30 Eyllde, ngiliz Kabinesi Harringtona, Mustafa Kemalin uzun zamandr aray iinde olduu ve savan kvlcm neticede aktnda daha ileri hareket edecei varsaymyla, teklifi reddetmesi ve kararl bir ekilde tavr koymas talimat verdi. Ancak, Harrington bu emri grmezden gelmeyi tercih ederek Mustafa Kemalin nerisini kabul etti. Savatan kanmak ve bir mtareke dzenlemek iin tarafsz blgedeki adamlarn ekti ve Trk temsilcileriyle Marmara Denizi kysndaki Bursaya bal bir liman olan ve aslnda da szde tarafsz blgenin bir paras durumunda olan Mudanyada bulumay kabul etti. Churchill ve Lloyd George kplere binmiti. Yaplmasn ok istedikleri sava, savan anlamnn ne olduunu bilen ve gerekli grmedikleri bir savata adamlarn daha fazla kurban vermek istemeyen her iki taraftaki ihtiyatl askeri kiilikler tarafndan engellenmiti. Mudanya Mtarekesi Mtareke grmeleri 3 Ekim 1922 gn balad ve gece boyunca devam etti. Drt yl nce yaplan Mondros Mtarekesinin aksine, taraflarn konumu tamamen deimiti. Trkiye galip, ngiltere maluptu. Hem konferansn yerini belirleyen, hem konferansa bakanlk eden ve hem de gndemin ne olacan ve bu gndemin nasl tartlacan belirleyen bir Trk Komutanyd, yani smet (nn) idi. Anadoluda bar halihazrda Byk Taarruzun sonular tarafndan belirlenmi olduundan ve Yunan ordusu da kamak zorunda kaldndan, konferans sadece, ngilizlerin dolambal bir ekilde tarafsz blge olarak isimlendirdikleri yerler ile yl nce Yunanllar tarafndan igal edilen ve hala onlarn sert igali altnda bulunan Trakyay da kapsayacak ekilde, Trk topraklarnn hala yabanc askerlerin igali altnda bulunan ksmlar zerindeki atmalar sona erdirmek zerinde younlamtr. Bu nedenle, smet Beye bu blgelerin temsilcileri de elik etmiti. Bunlar sava boyunca stanbulda milliyetileri temsil etmi olan Kzlay Bakan Hamid (Hasancan) bey, Yunan ordusunun Trakyadaki Trklere nasl eziyet ettii konusunda nemli bilgilere sahip olan ve bu bilgileri mzakerelere tayan stanbul Polis Mdr Esad Bey, Yunanllara kar gerilla sava vermi olan ve ounlukla da Bulgaristandaki slerden olan ve Trakya Paaeli Cemiyeti ad altnda faaliyet gsteren Trakyann Trk milliyeti tekiltnn delegesi olan akirdir(Kesebir). Mttefikler ise mevcut Yksek Komiserler ve askeri efler tarafndan temsil edilmekteydi: ngiltereyi Harrington, talyay Mombelli, Fransay General Charpy temsil ederken, Yunanistan Anadolu hezimetinden sa olarak kurtulan iki komutan temsil etmitir. Bu komutanlar pek ok Trk kasabasn yaktn kendisi syleyen Alezander Mazarakis ve Albay Sarianisdir. ngilizlerin mzakerelere temel olarak Sevr Antlamasnn alnmas konusundaki srarlar, baarl bir Trk giriimi ile bertaraf edilmi ve mzakerelere temel olarak Misak- Milli ikame edilmitir. Bu anlamaya gre, Trklerin ou Dou Trakyada younlam olduu iin Trakya Trkiyeye iade edilecekti. Kavala ve Dedeaa limanlar da dahil olmak zere Trklerin Yunan ynetimi altnda nispeten kk bir aznlk halinde yaadklar bat blmlerine nazaran Dou Trakyada nemli miktarda bir Trk nfusu bulunmaktayd.

1496

Neticede, Mudanyadaki mzakereler stanbul, Boazlar ve Dou Trakya ile snrlyd. Antant temsilcileri ok hzl bir ekilde ilk ikisini boaltma konusunda anlamaya yanarken, Trklerin bunun mtareke anlamasnn bir paras olarak elde edilmesi konusundaki srarlar nihai olarak bir uzlamann konusuydu ve sz konusu mtarekenin imzalanmasndan hemen sonra bu blgeler Trk ynetimi altna girecek olmasna ramen, mteakip bar mzakereleri sonulanp bir bar anlamas imzalanncaya kadar mttefik igali altnda kalacakt. Trk yneticiler, aldklar kararlar uygulayabilmek iin yeterli sayda Trk askeri ile birlikte Osmanllarn eski bakenti Edirneyi alma hakkna sahip olacakt, ancak gerek polis gc igal glerinin elinde kalacakt. Ancak Dou Trakyann geriye kalan ksmlar ile alakal daha fazla sorun vard. Dier delegelerden ok gecikmeli olarak Mudanyaya ulatklarnda, Yunan temsilciler, Yunan ordusunun boaltt blgelerde yerlerini ttifak askerlerine brakmakta srar etmekteydiler. Bu askerler nihai olarak bu blgeyi Trk ordularna teslim edecekti, ama bylelikle Yunan ordusu Yunan topraklarn dorudan Trklere vermi olmann yarataca aalanma duygusunun verecei acy yaamak zorunda kalmayacakt. Ayrca, Yunan delegelere gre, Trk askerleri ok yava bir ekilde blgeye intikal etmeliydi ki, Yunan nfusunun katliamna ynelik kanlmaz bir Trk arzusunun kurban olmadan nce aileleri ve mlkleriyle birlikte Bat Trakyann gvenli iklimine gidebilsinlerdi. Dou Trakyann Trk sakinlerinin ou Yunan sivillerinin katliamlarndan ve tecavzlerinden korkarak, ordularnn derhal Yunan igal kuvvetlerinden blgeyi almas gerektiinde srar etmekteydi. Aslnda, Trakyann bu parasn nefret ettikleri dmanlar lehine kaybettiklerini renir renmez intikam saldrlar hemen balamt. Bir sonuca ulamann glne ek olarak, Yunanllarn btn bir Mudanya konferans arzusu baarszla urad. ngiltere ve Fransann yeniden destek ve yardmn balataca umudunda olan Yunanistan, Trk taleplerine teslim olmadan daha nce kaybetmi olduklarnn ounu geri ald. Harringtonun, tpk Mondrosta olduu gibi, Trk heyetinin bir ekilde yenilgiye uram ve mttefik imtiyazlar iin yalvaran taraf olarak konumlandrlmasnda srar eden Churchill, Lloyd George ve Curzon bir kez daha mzakereleri sabote etme teebbsnde bulundu. Mustafa Kemali ngiliz ordularna kar bir saldr iin daha da fazla tahrik eden dier bir sebep de tarafsz blgede bulunmaktayd. ngiliz heyetine bir talimat gnderilerek, Trkler tarafsz blgenin hemen dnda Boazlarn Anadolu kysndaki kendi durumunu terk etmedike Yunan ordusuna Bat Trakyadan ekilme talimat vermeme konusunda srarc olmalar istendi. Bunun yannda, nihai bar antlamas imzalanncaya kadar stanbul ve Bat Trakyada herhangi bir Trk idaresi kurulmasna msaade edilmemesi istendi. Son olarak da, Harrington ne sz vermi olursa olsun, Trkleri Sevr Antlamasn kabule zorlamak iin stanbulda ve tarafsz blgede mevzilerinde bulunan ngiliz ordularn byk lde glendirmeye balayacakt. Aslnda, Mtareke Konferans bir balang olmasna ramen, Zaharof ve Venizelosun, ayet Mudanya mzakereleri baarszlkla sonulanacak olursa, ngilizlerin Yunanllara askeri ve mali yardm balatmasn salamak iin Lloyd George ve Curzon ile Londrada grtkleri kaydedilmektedir.

1497

Neticede, Yunanllarn kendi ynetimlerini yeniden kurmak zere mttefikleri ikna etmede kullanabilecei, ya da en azndan blgede bir uluslararas kontrol kurulmas, hatta Yunanllarn kendilerinin bir saldr balatmasna imkan verecek herhangi bir atma olaslndan kanmak iin, smet Bey, Bat Trakyadaki Yunan ordusunun mttefik kuvvetlere teslim olmasna msaade etme mantn kabul etti. Ancak, blgenin nce mttefiklere, daha sonra da Trk glerine devri Yunanllarn istedikleri kadar geciktirilmeyecekti. Sadece birka gn iinde bu el deitirme gerekletirildi. Bylece Yunan gururu incitilmeksizin Bat Trakyadaki Trk nfusu da korunmu olacakt. Bu noktada u da eklenmelidir ki, sadece mzakerelerin bir ksm deil, Bat Bulgaristandaki Trakya Paaeli Cemiyeti tarafndan kurulmu olan Trk gerilla glerinin, Egeye ve Akdenize dorudan bir ulam salamak iin hl Dedeaan kontroln ele geirmeyi umut eden Bulgar hkmeti ile tam bir ibirlii iinde e zamanl olarak blgeye ulamas kendini koruma ynndeki Trk kararllnn esas parasn tekil etmektedir. Bir nceki yl boyunca Yunanllara kar gerilla saldrlar yapm olan Fuad (Balkan) Bey tarafndan ynetilen bu Trk gleri, mttefik ordularnn blgeye ulamasndan nce sadece Bat Trakyadaki Trk sakinlerini baarl bir ekilde korumakla kalmayp, ayn zamanda da Yunan kyleri kadar, Meri nehri ve Bat Trakyann tesine doru kamakta olan Yunan mltecilerin oluturduu konvoylara da saldrmak suretiyle Yunan nfusunun blgeden ayrlmasn hzlandrmtr. Ancak, Dou Trakyada Yunan ynetiminin Trk ynetimi ile deitirilmesi ve ok daha atmac mzakerelerin konusu olan snrlarn tespiti asndan yaplacak dzenleme ok zordu. Yunan heyeti, Bat ve Dou Trakya arasndaki snrn Meri nehrinin dou yakas zerinden gemesinde srar etmekteydi. Bylece bir taraftan rman kendisi ve Rumeli demiryolu sisteminin ana kava durumunda olan Karaaa da Yunan mlkiyetinde braklm olurken, demiryolunun tamam da Yunan kontrolne gemi olacakt. smet (nn) ise snrn Meri nehrinin bat kysndan gemesinde srar etmekteydi. Bylece nehir tamamen Trk kontrolne gemi olacak ve Karaaa da Trk topraklarna dahil edilmi olacakt. Bu, sadece demiryollar zerinde kontrol salamak amac gtmemekteydi. nk buras byk bir ehir olan Edirnenin snrlar iindeydi ve eer Karaaan kontrol Yunanllara verilecek olursa blge srekli bir Yunan tacizinin hedefi haline gelecekti. Mazarakis, nihayet konferansa ulatnda, yokluunda ulalm olan btn uzlamalar iptal etti. Mzakereleri 7 Ekime kadar erteledi. Mustafa Kemal ise, anakkaledeki tarafsz blgeye kar bir Trk saldrsn durdurmak zere yrrle koyduu talimatlar geersiz kld. Burada anakkale Boazndan sonra Gelibolu ve Trakyay gemek amaland iin Harringtonu Yunanllara kar Trklerin durumunu desteklemeye karar vermeye zorlamaktayd. Bylece mzakerelerin baarl bir sonuca ulamas salanm olacak ve baka trl kanlmaz olan atmadan kanlm olacakt. Yunan hkmeti, Yunanllarn Anadoluda yaamakta olduu kayplar durdurabilmek iin mttefiklerin savaa girimemi olmasndan byk bir hayal krklna urad. Bundan dolay, Mazarakis konvensiyonu imzalamay reddetti ve Mudanyay akim brakt. Ancak, neticede Yunan hkmeti byk bir isteksizlikle gn iinde, yani 14 Ekim 1922de imzalar atverdi. Refet Bele stanbulda

1498

Trklerin ehri teslim almas. Refet (Bele)nin 104 milliyeti jandarmann banda, 19 Ekim 1922 Cuma gn, Yunanllarn denize dklmesinden bu yana ehre resmen ulaan muzaffer Trk milliyetilerinin ilk temsilcisi olarak stanbula varmas, yzlerce yllk bir gemie sahip olan bu eski ehirde o gne kadar grlmedik bir cokuya ve kitle kutlamalarna sahne oldu. stanbul halkna gre, Refet Bele sadece milliyetilerin muzaffer ordusunun bir temsilcisi olmayp, ayn zamanda btn alkanlklardan, geleneklerden ve rm Osmanl gemiinden kendini kurtarm olan Anadoluda gelien yeni bir yaam tarznn da sembolyd. Ankara hkmetinin bir temsilcisi olarak Refet Paann duygusal bir ekilde karlanmas iki gn daha srd. 20 Ekim Cuma gn, leden biraz sonra, jandarmalarn eliinde, kalabalklarn btn gece boyunca ve sabahtan itibaren sabrszlkla bekledii Eski stanbulun Sirkeci iskelesine kt. Burada da yine kalabalklarn alklaryla, gemilerin sirenleriyle ve bando takmlarnn marlar eliinde karland. stanbulun en yal sakini olan Zaro Aa, onun onuruna bir koyun kurban etti. stanbul Belediye Bakan Ziya Bey, Trk topraklarn igal etmi olan yabanclar skp attklar iin milliyetileri ven bir konuma yapt. Refet Paa jandarmalar ile birlikte konfeti ve iek bulutlar iinde Cuma namaznn klnaca Ayasofya Camiine kadar ilerledi, burada da pek ok koyun kurban edildi. Namazdan sonra Refet Bey mehur minbere karak bu byk camide bulunan yzlerce insana Bu zafer hakimiyet-i milliyye, kuvva-y milliyeye, mill iktidara ve yce Allaha olan inantan domutur! Buras Mslmandr ve ilelebet Mslman kalacaktr! eklinde hitap etti. 21 Ekim Cumartesi gn, Refet Bey sava boyunca milliyeti duygularn ve hareketlerin oda olan stanbul niversitesini ziyaret etti. O burada da cokun bir kalabalk tarafndan karland ve burada ilk kez yeni Trk milli mar olan, air Mehmet Akif (Ersoy) tarafndan kaleme alnm olan ve 1 Mart 1921 tarihinde Byk Millet Meclisi tarafndan resmen kabul edilen stiklal Mar da geni kalabalklar arasnda okundu. Bu srada niversite rektr Besim mer (rdelp) Paa, niversite rencilerinden evket Sreyya (Aydemir) ve Mderris Muslihiddin Adil (Taylan) Bey milliyeti hareketi ve milliyeti hareketin liderlerini ven cokun konumalar yaptlar. Refet Paa buradaki meclise igalcilere kar verilen mcadelede Mustafa Kemal ve Trk milliyetilerine yardm edip destek verenleri grmek ve onlarn hepsi ile tanmak iin ne kadar yol kat ettiini anlatt. Milletin bir daha asla 1908 Anayasasna geri dnmeyeceini sylemek suretiyle ve Sultann egemenliinin milleti bir felakete srklediini ve zaferi onlar kazand iin egemenliin kaytsz artsz millete ait olmas gerektiini ifade ederek neredeyse milliyetilerin bir Cumhuriyet kurmay planladklarn ilan edecekti. Byle bir hareket halihazrda bir planlama aamasndayd ve bunu da sadece iki ay sonra Meclisin yurtdndaki temsilcilerine sessizce bir talimat gndererek, temsil ettikleri devlete Trkiye Cumhuriyeti diye atfta bulunmalar istendi. Buna ramen bu karar ayn yln Ekim ayna kadar resmen yrrle girmeyecek ve kamuoyuna aklanmayacakt. Bir sonraki hafta, Refet basn toplantlar dzenledi, okullar ziyaret etti, Trakyadan Trk mltecilerle grt ve Trakyada iktidar deiikliini dzenli bir ekilde yapabilmek iin Sultann temsilcileri ve Mttefik generalleriyle birka konferans yapt, btn bunlar yaparken de hep cokun bir kutlamann odan tekil etti. Mttefik igali devam etmekte olsa bile, halk sadece muzaffer Trk

1499

milliyetilerini alklamakla kalmyor ayn zamanda baskc mttefik igalinin ksa bir sre iinde son bulacann bilinci ierisinde hareket ediyordu. Mudanya Mtarekesi, zellikle ciddi bir askeri harekata girimeden Dou Trakyann yeniden kazanlmas ve btn Anadolunun ve bamsz Trk milleti tarafndan yeniden ele geirildiinin ak bir ekilde gstermesiyle, Kemalistler iin ok byk bir diplomatik baar tekil etmektedir. Mttefikler Trklere nemli baz tavizler vermeye, Misak- Millide tanmland haliyle Trklerin tam birliini ve egemenliini kabule zorlanmaktadrlar. Ankara hkmetinin imdi kendisine olan gveni ok daha artmt ve sava 15 Ekim 1922 tarihinde halihazrda bitmi olarak kabul etmekteydiler. Hkmet, Sakarya Savandan hemen nce konmu olan sava dnemi ar vergileri ve kstlamalarn gevetmeye balam ve ordusundaki seferberlik uygulamasna son vermitir. En ok kaybedenler Yunanllard. Baka bir halkn topraklarn igal etme arzular geri tepmi, binlerce aresiz Yunan kyls Anadolu ve Dou Trakyadaki evlerini barklarn terk ederek, ounun hibir zaman grmek istemedii ve yine ounun grlmek istenmedii anavatanlarna g etmek zorunda kalmlard. Kendilerinde Trklerin anavatann alarak bakalarna verme hakkn gren ve savataki galibiyetleri neticesinde Osmanl mparatorluu srasnda kazandklar her eyi teslim etmeye zorlanan, bata ngiltere olmak zere Avrupann btn byk gleri de kaybedenler arasndadr. 19 Ekim 1922 tarihinde Muhafazakar Parti Lloyd Georgeun koalisyonunu brakma konusunda oylama yapt. Ayn gn Lloyd George, Babakanlktan istifasn Krala sundu ve siyasi kariyerine son verdi. Bylece, ngiltere ile Trkiye arasnda yeni bir sava balatmak iin elinden geleni yapan, taassubu ve kr edici emelleri yznden binlerce insann lmne yol am bir kii olarak tarihe geti. Bonar Law tarafndan bakanlk edilen yeni bir muhafazakar hkmet kuruldu ve bu hkmette de Curzon Dileri Bakan olarak kald. Curzonun imdiki grevi paralar bir araya getirerek krizi nihai sonucuna ulatrmak ve iki lke arasnda mantn gerektirdii iyi ilikiler tesis etmekti. Lozan Konferans ve Antlamas, Saltanatn ve Halifeliin Kaldrlmas; Trkiye Cumhuriyetinin Kurulmas Dram sona ermekteydi. Geriye sadece, l domu olan Sevr Antlamasnn yerini Orta Douda gerek bar salayacak bir belgenin almasna ynelik admn atlmas kalmt. Ancak, drt yl boyunca devam eden olaylar takip edebilecek garip olaylar ok fazla artc olmamaldr. Trkiye btn bunlardan muzaffer olarak kmtr. Byk glerin ve onlarn korumas altndaki unsurlarn birleik kuvvetlerinin Trk topraklarn kendileri arasnda paylama ve Trkleri yabanclarn ynetimi altna sokma gibi gayretleri malup edilmitir. En srarc dmanlarnn btn honutsuzluklarna ramen mtarekenin aa yukar btn artlar Trk milliyetileri tarafndan dikte edilmitir. Ancak, gerektii gibi takip eden bir bar konferans dzenlendiinde, burada en ok kaybedenlerin banda Trkler deil, ngiltere gelmitir. Mudanya Konferansnn baarl bir sonuca ulam olmasna ramen, Mustafa Kemal ve smet Bey yaplacak olan konferansn kendi ehirlerinden birinde, mesela stanbulda, ya da eer bu tilf Devletleri iin ok aalayc bulunursa en azndan zmirde yaplmasnda srar ediyorlard. te yandan, ngiliz Dileri Bakan Curzona gre, bu toplant iin bir Avrupa ehri, belki Londra ya da

1500

Paris ve ayet tarafsz bir yer tercih edilmekte idiyse, o zaman pek ok konferansn yapld svirenin Cenevre ehri veya son olarak Lozan tercih edilmeliydi. Curzonun bir svire ehri semesi pratik sebeplere dayanmaktayd. Buras kendisinin Londradaki ofisine sadece bir gnlk tren yolculuu mesafesinde idi. Hibir zorlukla karlamadan Londraya gidip gelebilirdi. zlmesi gereken daha pek ok dier d ilikiler sorunu vard ve o her zaman bunlarn hepsinin stnde olmaya kararlyd. Ayn dncelerin Trk heyetini kendi ofislerinden drt ya da be gnlk bir uzaklkta braktnn bir nemi yoktu. Bu tr rahatszlklar, ayet Trkler kabul ediyorsa, baka kimin umurunda olabilirdi ki. Neticede, Curzon defalarca deiik Trk liderlerine atfettii gibi baz Trk haydutlarna deil, Majesteleri Krala hizmet etmekteydi. Curzonun bu ehirlerdeki srarn etkileyen daha pratik bir baka unsur da, Lozanda ngiliz istihbaratnn kurmu olduu tesisler sayesinde Curzonun smet Bey ile Mustafa Kemal arasnda gnderilen Trk telgraflarnn hepsini ele geirme ve okuma ans olmasyd ve sayesinde Trkiyede byle bir ans yoktu. kinci olarak, kimler davet edilecekti? Curzon hl, baarl olduundan phe duyulmayan diplomatik yeteneklerini kullanmak suretiyle yenilgiden bir zafer yaratmay umut etmekteydi. Sevr Antlamasn mzakere ederek imzalam olan Padiah hkmeti idi. Baarsz olan anlamann yeni mzakerelere bir baz olarak alnmas konusundaki srarlarn srdrebilmek iin, kazand zaferlerden sonra bile Trklerin anlamay geersiz saymalar iin, yine ayn hkmetin Trkleri temsil etmesi gerekmekteymi. Eer ki stanbul hkmeti kendileri ile birlikte Ankaradan da temsilciler getirmeyi tercih edecek olursa ya da Ankara kendi heyetini gndermeyi tercih ederse Curzonun dediine gelinmi olurdu. Neticede, mzakereler Sevr Antlamas temelinde ve bu konuda anlamaya varm olan hkmetle olacakt. Trkiye deil, yine ngiltere ev sahibi oldu ve ngiltere liderlii alrken Curzon, Trk halknn birleik temsilcileri olarak hem stanbul hem de Ankara hkmetlerine davetiyeler gndermiti. Saltanatn Kaldrlmas ve Padiahn stanbul Hkmeti Ancak Mustafa Kemal bunlardan hibirine sahip deildi. O ve evresindeki siyasi liderler, yabanc igalciler tarafndan yok edilmeye allan Trkleri savunmak iin giritikleri sava baarl bir ekilde kazanmlar ve byle bir kaderi kabul etmi olan stanbul hkmetine ynelmilerken, zaferin kazanlan nimetlerini/meyvelerini bu zafere muhalefet etmi, onlar knam ve igalci glerle ibirlii yapm olanlara verme teebbsnde bulunulmutur. stikll Harbi srasnda byle bir adm asla atlmam olmasna ramen, Mustafa Kemalin destekilerinin ou Sultan ve onun hkmetini yabanc igalinden kurtarmak iin savatklarn dnmelerine ramen, Mustafa Kemalin 30 Ekim 1922 gecesi, Garp Cephesi Komutan smet Bey ve Erkn- Harbiye Reisi Fevzi akmak ile yapm olduu toplantda aldklar kararla, ne daha nce ne de bu geceden sonra Byk Millet Meclisinde herhangi bir tartma konusu yaplmamasna ramen, bir sonraki gn Byk Millet Meclisi, ngilizlerin 16 Mart 1920 tarihinde stanbulda uygulamaya koymu olduu skynetim ile birlikte Saltanat da kaldrmtr. Bir adm daha ileri atlarak, bu tarihten sonra Trkiye Devletinin tek hkmeti olarak ilan edilmi olan Byk Millet Meclisi tarafndan yaplan yasama faaliyeti lehine tavr alnarak, stanbul hkmeti tarafndan karlan kanunlar geersiz saylmtr. Son Osmanl Sadrazam Tevfik Paa

1501

(Okday) stanbuldaki son ngiliz Yksek Komiseri olan Horace Rumbolda ne yapmas gerektiini sorunca, Rumbold buna kar illegal bir hkmetin gayri meru bir hareketi olarak reddedilmekten te bir ey yaplmamasn salk vermi ve bir batan tekine btn lkede duyulmu olan kendisinin ve hkmetinin istifa etmesi ynndeki talepleri grmezden gelmesini tavsiye etmitir. Ancak, Tevfik (Okday) Paa durumun vahametini Rumboldun anladndan ok daha iyi anlamt. 4 Kasm gn istifa etti. Hkmeti datld. Eski hkmetin bakanlklar Ankaradaki muadillerinin stanbuldaki ubeleri olmaktan baka bir ey deillerdi artk. Osmanl mparatorluu son derece ani ve olduka vahi ve at yaklmayan bir sonla noktaland. Tuhaf bir ekilde, Byk Millet Meclisi Saltanat ile Halifelii ayrd iin, Sultan VI. Mehmet Vahdettin tahtta kalm ve sadece bu noktada hl bir Mslman devleti olduunu ilan etmi olan Trkiyede deil, tm dnyadaki btn Mslmanlarn manevi lideri olarak halife unvann tamaya devam etmitir. Ancak Halife Vahdettin son derece kzgnd. Bundan birka ay ncesinden itibaren Harringtona bir ok kez bavurarak kendisinin ve ailesinin korunmasn istemi, Trk milliyetilerinin ordular stanbulu teslim almas durumunda gerekirse ailesinin stanbuldan Avrupadaki bir gvenli yere tanmasn talep etmitir. ngilizler balangta bu fikri reddetmelerine ramen, nihayet anak krizi srasnda, Harrington byle bir adm atma konusunda fikir birliine varmtr. Ancak o an iin Halife Vahdettin grevi bandayd ve her Cuma Dolmabahe Sarayndan karak stanbulun Seltin camilerinden birinde namaz klmaktayd. Bu merasim, bu tr sebepler dnda sarayndan kmayan Sultan II. Abdulhamit ynetiminden kalma bir grev haline gelmiti. Ancak, Refet (Bele)nin stanbula ulamasndan ksa bir sre sonra, yani 10 Eyllde, Dahiliye Nzr ve daha sonra da Peyam gazetesinin ba yazar olarak Mustafa Kemali ve btn Trk mill hareketini eletiren en sert yazlar yazm olan Ali Kemal evinden zorla alnarak, zmir valisi Nurettin Paann adamlar tarafndan ldrlmtr. 22 Eyllde ise Vahdettinin kukla Sadrazam Damat Ferit Paa sadece bir gece nce Paristen dn yapm olmasna ramen, adeta olacaklarn bir habercisi olarak, aniden btn ailesi ile birlikte stanbulu terk etmitir. Son olarak, 16/17 Kasm gecesi, Vahdettin zamann geldiine karar verdi. Harrington ngiliz askerlerinden oluan bir kk birlik eliinde, drt yl sonra srgnde lecei Maltaya gitmek zere, btn ailesi ve hizmetileri ile birlikte beklemekte olan bir ngiliz gemisine binmitir. Byk Millet Meclisi Vahdettinin stanbuldan ayrln olumlu bir gelime olarak karlamtr. Halifeliin Vahdettin tarafndan terk edilmesi ile boald ilan edilmitir. 20 Ekim gn ise yerine, son derece mmtaz bir ressam olan ve pek ok kez Trk mukavemetine ynelik desteini aklam olan Veliaht II. Abdlmecid seilmitir. Aslnda bu, Allahn temsilcisi olduu varsaylan bir kiinin din d bir parlamento tarafndan seilmesini ieren ilgin bir vakadr. Ancak, bu dzenleme ok uzun bir sre devam etmedi, nk Abdlmecidin kar kmalarna ramen, o ksa srede Ankarann laik nlemlerine ve uygulamalarna kar kan pek ok kesimin odakland bir merkez haline gelmi ve bu durum 3 Mart 1924 tarihinde bir taraftan Halifeliin ilgasna yol aarken, te yandan onun Avrupaya srgne yollanmasna sebep olmutur. Lozan Konferans

1502

Lozan Konferansnn tarihi yaklanca, Mustafa Kemal Trkiyeyi temsil eden tek hkmet durumundaki Ankara hkmetini kimin teslim etmesi gerektiine karar verme mecburiyeti ile kar karya kald. Dier heyetler Dileri Bakanl grevlilerinden olduu iin kendisi gidemezdi. Mevcut Trk Dileri Bakan Yusuf Kemal (Tengirenk) kabiliyetli bir diplomatt. Selefi Bekir Sami (Kunduk) nc Londra Konferansnda yapt mzakereler neticesinde Fransa ve talya ile yapt antlamalarda baarsz olurken, O sadece bir ktisat Vekili olmasna ramen Sovyetlerle Moskova Antlamasn son derece baarl bir ekilde mzakere etmiti. Son derece kabiliyetli bir kiilik olmasna ramen, ayn zamanda da bana buyruk birisiydi ve Lozan mzakereleri srasnda Mustafa Kemalin uzaktan yapaca dikteleri kabul etmesi zor grnyordu. Bu yzden onun yerine Mustafa Kemal gvendii asker arkada Miralay smet (nn)y gndermeye karar verdi. Bu karar duyan Yusuf Kemal derhal istifa edince, bu Mustafa Kemalin smet nnye dier delegelere benzer bir konum ve pozisyon salamasna vesile oldu. Ancak, nde gelen diplomatlarna valyelik unvan verme eklindeki ngiliz politikas Curzonun toplantlara ev sahiplii yapmasna yardmc oldu. Aslnda Curzon, Lozan konferans yeri olarak semek suretiyle balatt ve daha sonra hem stanbul hem de Ankara hkmetlerini davet ederek srdrd (ki bu olaslk Mustafa Kemalin stanbul hkmetine son vermesiyle ortadan kalkmt) gayretlerine devam etti. Curzonun bu abalar aslnda olduka da baarlyd. smet nn ve mehur doktor Rza Nur, hukuk uzman Mnir (Ertegn) ve ekonomi danman Celal Bey (Bayar) dahil olmak zere Trk delegasyonu, 9 Kasm gn byk bir milliyeti desteki grubunun destek ve sevgi gsterileri eliinde, Curzonun konferansn balamas iin ngrd tarihte orada olmak zere, yani gn sonra Parise varma beklentisi ile stanbulda ark (Orient) Ekspresine bindiler. Trk heyeti yoldayken, Curzon aniden konferansn al tarihini, 21 Kasm olacak ekilde, bir hafta erteledi. Grnte o ve ngiliz heyetinin dier yeleri, sonuta Babakan olarak Lloyd Georgeun grevinden uzaklatrlmas ve yerine daha az sava taraftar ve daha az mutaassp olan Andrew Bonar-Lawn gelmesi neticesini verecek olan seimlere katlacaklard. Bu konuda, halihazrda Pariste olan Trk temsilcilerine son dakikaya kadar herhangi bir bilgi verilmemiti. Curzon, seimlere katlmasnn yan sra, bu ertelemeyi Fransz ve talyan heyetlerini bir araya getirerek konferansn, komisyonlarn, gndemin ve kararlarn kontroln ellerinde tutmak iin daha ileri bir dzenleme yapmaya almtr. Bylece her ne zaman bir anlamazlk ba gsterse bunlar bir blok halinde oy kullanacak ve her seferinde Trkleri malup edeceklerdi. Trk heyeti ayn 9unda Parise ulatnda ve erteleme konusunda kendilerine bilgi verildiinde, durumdan faydalanmaya gayret etmiler ve Ankara Antlamasn mteakip pek ok kez kendisinin bir dost olduunu vurgulam olan Fransz Babakan Poincare ile bir grme yapmlardr. Poincare konferans srasnda Franszlarn kendilerini destekleyeceine dair smet Beye gvence verirken, Curzon ile daha nceden yapm olduu dzenlemeler konusuna deinmekten zenle kanmtr. Konferans, byk bir trenle nihayet 20 Kasm gn aldnda, Curzonun ileri derecede yapt hazrlklar derhal meyvesini vermeye balad. Btn konferansn yan sra toprak ayarlamalarnn kararlatrlaca konferansn en nemli alt komisyonunun da bakan olarak seildi.

1503

Fransz delege Barrere mali ve ekonomik sorunlar konusunda alacak olan nemli bir komisyonun bakanlna seildi, talyan delege Garroni ise, Osmanl mparatorluundaki yabanclar ve aznlklar konusundaki komisyonun bakanlna getirildi. smet Bey ve arkadalar ise, kendilerini byk glerin kk ltuflar iin yalvaran kiiler olarak gren Curzonun planlad gibi herhangi bir bakanla seilemediler. Curzon planlarn uygulamak zere harekete geti. Konferansn al oturumunda yapt konumasnda, tekrar tekrar mzakerelere baz olarak Sevr Antlamasnn takip edilmesinden bahsetti ve Trklerin istekleriyle uyumlu hale getirmek zere bunlar zerinde sadece ok kk deiiklikler yaplabilecei zerinde durdu. Trklerin bu antlamay son derece baarl bir ekilde devre d brakt gereini ise tamamen grmezden geldi. Curzonu mteakip bir konuma yapan smet nn, hkmetinin sadece Misak- Milli temelinde mzakerelerde bulunma kararlln vurgulaynca, bir ok Trk nerisi karnda ne tr bir histeriye kapldn gsterir bir ekilde Curzon, zorbaln adeta ilan etti ve smet nny normal diplomatik prosedrleri kesmek ve bozmak gerekesiyle knad ve onun zorla bakasnn srasn almay talep etmeye yaklatn syledi. Konferansn ilerleyen saatlerinde Curzon ve onun Fransz ve talyan meslektalar Sevr Antlamasnn ana noktalar konusunda srarlarn srdrmeye devam ettiler. Buna gre, kapitlasyonlar korunmalyd; Trkiyede yaamakta olan yabanc vatandalar ve tebaa ve bunlarn yannda gayri mslim aznlklar sadece kanun yolu ile deil tabanc polis hatta askerler marifetiyle korunmalyd. Mill Kurtulu Savann bir neticesi olarak ortaya km olan Trk devleti, Osmanl hkmeti tarafndan yzyllar boyunca yaplm olan tm borlarn denmesi sorumluluunu kabul etmeliydi. Osmanl mparatorluunun daha nceden birer blgesi olan dier lkeler gibi Yunanistan da, yzyllar boyu sren Osmanl ynetimi srasnda lkelerine verilen zararlar karlnda Trkiyeden milyonlarca frank tazminat alma hakkna sahip olmutur. Boazlarn Serbestisi sadece uluslararas bir ynetim tarafndan gvence altna alnabilirdi ve bu gvence de sadece boaz sularn kapsamakla kalmayp bakent stanbulun kendisini de kapsamaktayd. Bu iddiaya, Trk mill hareketinin bakenti Ankaraya tanmasyla, istemeyerek de olsa ksmen bir destek verilmi oldu. Trkiyenin gney kylarndaki Ege adalar talya ve Yunanistan arasnda paylalacakt ve Trkiye Ege denizinin herhangi bir paras zerinde herhangi bir hakka sahip olmayacakt. Trk ordusu, jandarmas ve polisinin says, Hristiyanlar katletmelerinin nne geebilmek amacyla son derece snrl tutulacak ve btn bunlar byk bir yabanc ordu ve polis gcnn varl ile gvence altna alnacakt. Daha sonra Hatay olarak adlandrlan skenderun ve Antakya, Ankara Antlamas ile Suriyeye verilmiti, ancak muhtar bir ynetim altnda bu blgenin Trk sakinleri de koruma altna alnmt. Buna ramen daha sonra tamamen Suriye kontrolne gemek zorunda braklmak istenmekte ve buradaki Trk vatandalarnn korumasn da Fransz Manda ynetimi stlenmekteydi. Curzon, bu blgenin Arap nfusu ile aralarnda byk etnik ve corafik farkllklar olmasna ramen zellikle Musul ve Kerkkn petrol ve tahl rezervleriyle birlikte Iraktaki ngiliz Mandasnn bir paras olarak braklmasnda srar etmekteydi. smet (nn) ve Trk heyetinin dier yeleri konumlarn muhafaza etmeyi srdrerek, Trk bamszlnn tannmasn ve Misak- Millinin masuniyetinin/dokunulmazlnn kabul edilmesi

1504

gerektiini savundular. Trk devleti topraklar zerinde yaayan yabanclar kadar Trk aznlklar da, bu tr insanlarn konferansta temsil edilen dier lkelerde sahip olduklar haklar lsnde Trk hukuku ve anayasasnn korumas altnda olacaktr, ancak yabanc glerin varl ile Trk egemenlii ihlal edilemez. Kapitlasyonlar kaldrlmaldr, nk yabanclarn ve Trkiyede bunlarn korumas altnda bulunanlarn Trk hukukunun dnda kalmas artk kabul edilemez. Trk devleti, Osmanl borlarndan sadece kendine payna den ksm deyecekti. mparatorluktan kopan daha pek ok devlet bulunmaktadr ve bu devletlerden her biri kendi payna den borcu demekle ykmldr. Bakalarna empoze edilen snrlamalarn tesinde Trk ordusunun bykl konusunda herhangi bir snrlama getirilemez. Trk ordusu, Yunanistandan gelen tehditler gibi tehditlerden devleti korumak iin ve yurt iinde btn vatandalarn gvenliini salayabilmek ve dier sebeplerden dolay Trk ordusu olmas gereken yerde olmaldr. Tartmalar gnlerce devam etti. Bu tr konferanslarda kanlmaz olarak tartmalar hep vardr ve nihayetinde uzlamalara varlr. Ancak bu vakada, Curzon, zellikle smet ve Rza Nura kar olmak zere, Trk heyetine kar ahsi bir nefret gelitirdi. Trk delegeleri her ne zaman kendi grlerinde srar etse, Curzon salona hcum etmekte, ayn zamanda gzyalar iinde, sanki pozisyonunu srdrmekle grevli delege sadece kendisiymi ve dierleri iin de bunlar en mantkl ve adil bak alarym gibi dnerek, Trkleri amata yapmakla sulamaktayd. Kanlmaz olarak, byle bir durumda delegeler iin nemli konularda bir uzlaya varmak imkanszd ve konferans uzayp gidiyordu. Neticede, 24 Aralkta Yunan ordusu, kaynak gstermeden Trk ordusunun Meri nehrini geerek btn Trakyann kontroln ele geirmek zere olduunu iddia ederek, Bat Trakyada yeniden organize olarak saldrya hazr olduunu tm dnyaya duyurdu. Bir gn sonra, Mustafa Kemal konferans bilgilendirmesi talimatyla smet Beye u talimat verdi; Yunanistan saldr hazrl iindeyken Trkiye artk daha fazla bekleyemez, aslnda Trk bamszln tam olarak tanmak zere sz konusu konferans btn tartma konularnda bir sonuca varmazsa Dou Trakyadaki Trk ordusu hemen taarruza geecektir. 30 Ocak gn, Curzon kendisinden aa grd Trk yetkililer ile fikir teatisinde bulunmay deneyerek, kendi nerisi olan anlama taslan takdim etti ve smet nnye ya kabul et ya da terk et dedi, bylece o konferans terk edecek ve Trkler sorgusuz sualsiz onun btn nerilerini kabul etmezse bu konferans sona erecekti. Bu noktada, Curzonun artan kendi konumunu n plana karma eilimi ve nerilerinin kabul edilerek desteklenmesi konusundaki srarndan rahatsz olan talyan ve Fransz delegeler konferansn devam etmesini salamak iin bir uzla noktas bulmaya gayret ettiler. Hem Curzon, hem de smet Bey, bu yzden, 1923 ubatn ilk haftasnda Lozan terk ettiler. Bylece Lozan Konferans 7 ubat gn, Yunan hkmetinin sevin gsterileri arasnda son buldu. Yunanllar konferansn son bulmasna Yunanistanda yaayan btn Trklerin mal varlklarna el koyarak tepki gsterdiler. Yunanllar gya bu mallara Osmanllarn Yunanllara verdii zararlarn ksmen tazmini iin el koymaktayd. David Lloyd George, kendisi ve Londradaki mali destekilerinin ryalarnn gerek olmas umuduyla, ki hl baarlabilirdi, konferansn son bulmasna sevindi.

1505

smet Bey nce stanbula oradan da Ankaraya dnd. O iki ay nce lkeden ayrldnda muhatap olduu ayn scaklkla karlanmad. Byk Millet Meclisinin hem iinde hem de dnda, Bat Trakya, Musul ve dier yerlerdeki Trk karlarna cevap vermekte baarsz olduundan aka ikayeti olan gruplarn saldrlarna maruz kald. Ancak, Hem Mustafa Kemal, hem de smet nn daha ok gelecee bakmaktayd. Bu iki lider kazandklar Trkiyenin tamamen bir harabeye dndn ve byk ounluu Trk topraklarnda cereyan eden ve yllarca sren savalar tarafndan altyapnn tamamen yerle bir olduunu grdler. galcileri lke dna atan Trk Mill Ordusu ok yorgundu ve Byk Taarruz iin toplanan silahlarn ve erzakn hemen hemen tamam kullanlmt. zmir ele geirilmi, anak Krizi patlak vermi ve snm, Dou Trakya ele geirilmi olsa bile Trk ordusunun nemli bir ksm hem mali sebeplerden, hem de orduyu oluturan kiilerin iftiler ve sanayi iisi olarak yeniden kendi ilerinin balarna gemelerini salamak zere datld. Trkiye saldrya geme ynnde yapt tehditleri hayata geirecek durumda deildi. Aslnda kazanm olduklar her eyi, ayet Lloyd George ve Churchillin vaat etmeyi srdrd ngiliz desteini bir kez daha alabilirlerse, ordusunu yeniden kuran Yunanllara verme ihtimali de vard. smet Beyin karlkl yaknmalarla Ankaraya dnmesinin hemen akabinde, 17 ubat 1923 tarihinde zmir ktisat Kongresi ald. Buradaki konumalar yeni Trkiyenin ekonomisinin btn boyutlaryla yeniden inas zerinde younlamaktayd. Ancak bunlardan hibiri stikll Harbi bir neticeye vardrlamadan ve d dnya ile normal ekonomik ve siyasi ilikiler iine girilmeden gerekletirilemezdi. Ktan bahara geilirken, Ankara hkmeti yeniden ina ve yabanc sermayenin yatrmlar iin tevike balad, ancak bu tevikler hibir ekilde kapitlasyonlarn gemite olduu tarzda mill egemenlie hibir snrlama getirmemesine azami zen gsterilmekteydi. Lozanda Trklerle mzakerelerde bulunan glerden hibiri mzakereleri devam eden Osmanl borlar ve dier mlahazalar bir zme ulamadka bu tr yatrmlara msaade etmeye istekli deildi. Bundan dolay Trkiyedeki temsilcileri kendileri, ileri ve krlarna yeterli bir koruma salamak zorunda kalacaklard. Misyonerlik ve okullar dnda kapitlasyonlardan herhangi bir avantaj salamam olan ve Birinci Dnya Sava srasnda Osmanllarla savamam olan tek bir lke, Amerika Birleik Devletleri, barn salanmasn beklemeden yatrm yapmaya isteklilik gstermekteydi. Amerikan Yksek Komiseri olarak stanbula geldii ilk andan itibaren Amiral Mark Bristol bu tr bir gayreti tevik etmitir. Bunun sebeplerinden bir ksmn onun mttefik igalini ok sert bir ekilde knamas oluturur. Ayrca Amiral Bristol, Trklere menfur muamelelerde bulunduklar artlarn, sava sonras dnyasnda normal ekonomik ve siyasi ilikileri son derece zora sokacan anlamt. imdi ise gayretleri meyvesini hemen vermekteydi, Byk Millet Meclisi Amerikan karlarn temsil eden ve Standart Petrol irketinin liderliini yapt Chester mtiyazn kabul etti. Standart Petrol irketinin sadece petrol alannda deil, daha nceleri kapitlasyon rejimi altnda ngiliz ve Fransz irketlerinin elinde bulunan Anadoludaki ok zengin Trk mineral kaynaklarnn dier ksmlarnda da almalar yapmasna msaade edildi. Tpk ekonomik ve mali mlahazalarn Ankara hkmetini Lozanda anlamaya varmaya doru baz dzenlemeler yapmaya itmesi gibi, Trkiyenin Chester mtiyaz ile verdii dl byk gleri Trkiyenin baka frsatlar da sunabildii konusunda uyandrd. Ayrca, bu olanaklardan sadece ABD deil, Ruslar da yararlanmaya balayabilir ve ayet kendileri bar

1506

salamak zere yeterli tavizlerde bulunmazlarsa bu topraklardaki yerlerini ABD ve Rusyaya kaptrabilirlerdi. Ankaradaki Bakanlar Konseyi, mdahil olan dier taraflara da datlm olan bir uzla nerisini onaylad ve bu 23 Nisan 1923 tarihinde Lozanda konferansn yeniden balamas iin yeterli bir delil oldu. Trkiye daha nceden olduu gibi yine smet Bey ve daha nce kendisiyle birlikte olan ayn delegeler tarafndan temsil edilirken, ngilizler Lord Curzonun yerine daha uzlamac olan Rumbold ve yllarca stanbuldaki ngiliz Eliliinde ba tercmanlk yapm olan ve dolaysyla Trkleri ve Trkiyeyi ok iyi tanyan Andrew Ryan atamtr. Btn bunlar mzakere ve uzlama srecini kstah ve mteassp Lord Curzon dnemindeki oturumlara nazaran daha da kolaylatrmtr. Sonu olarak mzakereler ok hzl ilerlemitir. Pek ok tartma noktas ok hzl bir ekilde uzlamayla sonulanmtr. Bat Trakya ile Dou Trakya arasndaki snr meselesi smet Beyin snrn nehrin en derin noktasndan (thalweg) izilmesi nerisi kabul edilerek zmlenmitir. Bat Trakya Yunanistanda kalmtr, ancak blgedeki Trk aznln haklarna ve zgrlklerine sayg gsterilmesi ve bunlara tam bir hayat ve zgrlk, etnik ve dini orijinlerine baklmakszn devlet okullarna ve i yerlerine alnma, tam bir dini ibadet zgrl ile seyahat zgrl, Trke kullanma hakk istenmi, Trk okullar ve dini vakflar kadar, topluluun kurumlar da gvence altna alnmt. Ancak bu artlar anlamann imzalanmasnn zerinden yllar gemeye balaynca Yunanistan tarafndan sistematik olarak ihlal edilmitir. Mays aynn ortasnda, balangta konferansa herhangi bir delege gndermemi olan Yunanistann, bugn Yunanistan olarak bilinen lke zerinde yzyllar boyunca sren Osmanl ynetimi iin tazminat olarak Trkiyeden byk miktarda bir tazminat demesini istemesi konferansta aknlk yaratmtr. Yunanistan burada da durmam ve ayet talepleri yerine getirilmezse, bir kez daha, Dou Trakyay igal etme tehdidinde bulunmutur. smet Paa herhangi bir tazminatn denmemesinin ok tesinde bir cevap vermi ve bata Yunanistan olmak zere mttefik igali srasnda hem Anadoluda hem de Trakyada sebep olunan zararlara karlk asl Trkiyenin tazminat almas gerektiini sylemitir. Bar anlamasn geciktirdii iin, drt gn sonra bu fikrini terk etmi ve bunun yerine Yunanistandan tazminat olarak Karaaa demiryolu merkezini istemitir. Mttefiklerin her iki hkmete tazyikte bulunmas sonucu dorudan smet Paa ile Venizelos arasnda 26 Mays 1923 tarihinde nihai bir tazminat anlamasna varlmtr. Yunanistan uzlamak zorunda kalmt. nk mttefikler Karaaa Trkiyeye vermekle tehdit etmilerdi. Ankarada ciddi tartmalar yapldktan sonra Trkiye anlamaya raz olmutu. nk mttefikler Trkiyeden herhangi bir sava tazminat ya da igal tazminat istemeyecei konusunda sz vermiti. Musul ve Kerkk zerindeki tartmalar ise devam etmitir. Trkiye corafi ve etnik temele dayanarak bu blgelerin Trkiye snrlar ierisine dahil edilmesini talep ederken, ngiltere de ayn derecede bu blgelerin Irak mandasnn birer paras olarak kalmasnda srar etmitir. Neticede, sadece bu konudan dolay konferans kilitlememek iin, bu konu iki taraf arasndaki dorudan grmeler braklmtr. Nihayet bu konuda 1926 ylnda bir anlamaya varlm ve bu anlama ile

1507

Trkiyeye, petrol alanlarnn gelitirilmesi ve kullanlmasndan sorumlu irketlerde dorudan pay sahibi olmakszn, petrolden kazanlan gelirden bir pay verilmitir. Balangtan itibaren mttefikler, deiik tartmalar hl kalm olmasna ramen, Trkiye Cumhuriyetinin Osmanl umum borlarnn sadece kendi payna den ksmn demesi gerektiinde fikir birliine varmtr. Hazine bonolarnn ou kendi vatandalarnda bulunan Fransa, Trklerden alnacak tazminatn sert mali artlar iermesi konusunda ba ekerken, ngilizler bara ulamak iin uzlamaya istekliydi. Ayrca Trkler borlarnn Fransz Frank olarak hesaplanmasn isterken, Franszlar kendi paralarnn hzla deer kaybettiini bildiklerinden dolay, bu hesaplamann uluslararas para standard haline gelen pound sterlini ya da altn cinsinden hesaplanmasn istemitir. Ancak, nihai olarak, bu konuda Trkler baskn kmtr. Trkler, hkmetlerinin hibir mdahalesi olmakszn hazine bonosu bulunan bireylerle tek tek grerek faizden dolay borlar katlanmadan bir anlamaya varlarak borlar deme kolayl istemi ve bunu da elde etmitir. Anlamazlklar srnce Franszlar ngilizlerden, Trkler isteklerini karlayncaya kadar stanbul ve Boazlar terk etmeyi reddetmesini istemilerdir. Ancak, Franszlarn bu talebini ngilizler reddetmi ve Franszlar ou konuda Trklerle uzlamaya zorlayarak anlamaya vardrmaya almlardr. Barn nndeki en byk engel kapitlasyonlard. Avrupal mttefikler bu kapitlasyonlarn devam etmesini salamaya almaktaydlar. nk Trkiye Amerikan karlarn Chester mtiyaz ile dllendirmiti. Birinci Dnya Sava ve Mill Kurtulu Sava yllarnda byk kargaaya yol aan herhangi bir siyasi faaliyette bulunmayacaklar gvencesiyle Rum ve Ermeni Patrikhanelerinin stanbulda kalmas konusunda ise hzla bir anlamaya varlmtr. Ancak, Trk heyeti, Birinci Dnya Sava banda Osmanl hkmeti tarafndan verilen kapitlasyonlarn tek tarafl geersiz klnmasnn Mttefikler tarafndan kabul edilmesinde srar etmitir. Mttefiklerin belirli alanlarda kapitlasyonlar yeniden tesis edecek anlamalar ikame etme ynndeki gayretleri reddedilmitir. Neticede Mttefikler bunun yerine gelecek birka yl boyunca yeni anlamalar mzakere etme konusunda fikir birliine varmlardr. Kendi vatandalarnn mdahil olduu davalar ele almak zere Trkiyedeki yabanc mahkemelerin devam ettirilmesi konusundaki mttefik srarna kar cevap olarak Trkler, Trkiyede yabanc hakimlerin karar vermesine msaade edilemeyeceinde srar etmilerdir. Mttefikler ise ayn derecede kendi vatandalarnn bu tr bir korumaya ihtiya duyduunda srar etmilerdir. nk onlara gre vatandalar Trklere ve Trklerin hukuki prosedrlerine gvenmemektedir. Bu sorun nihai barn nnde son ve tek engel olarak kalrken, ngilizler nihai olarak herhangi bir yabanc yarg ya da gzlemcinin Trkiyede bulunmas yerine anlamann iine bir garanti konulmasn nermitir, bylece Trkler tam yarg bamszl ve egemenlik konusundaki srarlarnn sonucunda kazanan taraf olmutur. stesinden gelinmesi gereken son ekonomik sorunlar Trkiyedeki yabanc ekonomik imtiyazlar oluturmaktadr. Mttefikler, Osmanl hkmeti tarafndan kendi milletlerine verilmi olan btn imtiyazlarn Trkiye tarafndan kabul edilmesi gerektii konusundaki srarlarn srdrmlerdir. Bu srada Trkler de ayn inatlkla, nceki imtiyazlar her ne olursa olsun, ve her kime verilmi olursa olsun dikkate almakszn Byk Millet Meclisinin btn imtiyazlar geersiz kld konusunda srar

1508

etmitir. Chester mtiyaz, sava ncesinde hem Franszlara, hem de ngilizlere verilen imtiyazlarn yerine ikame edilmitir. Trkiye Chester mtiyaznn devam ettirilmesinde baz karlara sahipti. nk bu ayn zamanda lkedeki iktisad kar alanlarn devam ettirme ynndeki mttefik gayretlerine ynelik bir tevbihdi. Neticede, Mustafa Kemal smet Paaya bir talimat gndererek, ayet mttefikler Chester mtiyaz geersiz saylmadka anlamay imzalamay reddediyorlarsa, Trk heyeti konferans terk ederek bir kez daha Ankaraya dnmelidir, emrini vermekteydi. ngilizler bir anlamay neticelendirmek konusunda endieliydiler, Curzonun talimatlar da artk anlamaya ulalmasn talep etmekteydi. Neticede yitirilmez imtiyazlara karlk baz tazminatlar kabul ederek ve Trk hkmetine ileride istediklerine imtiyazlar verme kapsn ak tutarak bir anlamaya varlabildi. ay sonra, 24 Temmuz 1923 tarihinde, Lozanda iki anlama imzaland. Trkiye ile Bar Anlamas Rusya hari btn gler tarafndan imzalanmtr. Bu anlama net bir ekilde byk savan ve 1917 ylnda Almanya ve Osmanl mparatorluu ile ayr ayr imzalanan bar anlamasnn geride kaldn ifade etmektedir. Boazlar Rejimi ile ilgili Konvansiyon dier imzac lkelerin yan sra Rusya tarafndan da imzalanmtr. 23 Austos 1923 tarihinde bu anlamalarn Byk Millet Meclisinde onaylanmasyla birlikte, on yldan fazla bir sredir Trk halkn perian eden savalar dizisi nihayet son bulmutur. Mttefik gleri 29 Austosta stanbulu terk etmeye balamtr, ancak igal kalntlar nihai sona bir ay sonra ulamtr. 2 Kasm 1923 tarihinde son mttefik gleri be uzun yl boyunca kt ynetim ve kt muamelelerine maruz kalan halkn cokun kutlamalar arasnda stanbulu terk ettiler. Trk Cumhuriyeti ordusu ise stanbulun Anadolu kylarna gn sonra, yani 5 Ekimde ulat, bir gn sonra da Topkap Saraynn hemen alt ksmnda Sarayburnuna karma yapld, buradan da bu eski ehrin Mslman ve Yahudi sakinlerinin cokun ve neeli karlama enlikleri ortasnda stanbul ilerine doru harekete geildi. Bylece, stikll Harbi tam olarak hedeflerine ulam oldu ve Osmanl mparatorluunun ykntlar zerine kurulan Trk Cumhuriyeti kendi kaderini tayin iin artk serbestti. 1 2 M. Fahrettin Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi, C. 2, Ankara 1993 s. 251-253. Vice Admiral and High Commissioner A. Calthorpe to Foreign Secretary Lord Curzon, no.

1353, 31 July 1919: FO 406/41, s. 166-169, Metin iin bkz. imir, BDA I, 64. 3 evirim Latin alfabesi ile eviri iinde Osmanlca verilen orijinal metne dayanmaktadr,

evket Sreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal, II, 1919-1922 (13. bask, Istanbul, 1995), ss. 208-209 ve TBMM Zabita Ceredesi, IV. Dnem I. Cilt, s. 114-116; ayrca eviri iin bkz. Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cilt. 2. 4 Anlamann ngilizce ve Franszca metni iin baknz: J. C. Hurewitz, yayna hazrlayan,

The Middle East and North Africa in World Politics: A Documentary Record. kinci bask. Cilt 2. BritishFrench Supremacy, 1914-1945 (New Haven and London, Yale University Press, 1979), s. 250-253. 5 20 October 1921: Frangulis, II, 296-297.

1509

Sonyel, DP II, 204, based on X. Stratigos, I Ellas en Mikra Asia (Greece in Asia Minor)

(Athens, 1925), s. 294; and Ioannis Metaxas, To Prosopiko Tu Imeroloyion (Athens, 1964) III, 54. World War I.

1510

Trkiye'nin zgrlk ve Bamszlk Mcadelesi / Prof. Dr. Salahi R. Sonyel [s.894-898]

Uluslararas likiler Kraliyet Enstits / ngiltere Dou Akdeniz niversitesi / KKTC Merkez kuvvetlerinin1 bala olarak Birinci Dnya Savana girmeye zorlanan Osmanl Devleti, tilaf Devletleri,2 zellikle Britanya (ngiltere) tarafndan yenilgiye uratlm ve 30 Ekim 1918de Mondros Brakmasn imzalamak zorunda kalmt. Sava ve sava sonras gelimeler, muzafferler arasnda emperyalist bir yaylma tutkusunu dizginsiz brakmt.3 Paha biilmez bir hazine olan Asyadaki Trkiyeye emperyalist ve smrgeci gler gzlerini dikmilerdi. Dolaysyla Balak Devletlerin, 1918 ylnda, gizli antlamalara ve istila hakkna4 dayanarak bu ganimetleri ele geirmek iin harekete gemeleri hi de artc deildi. Bu gizli antlamalar, Osmanl Devletini bsbtn ortadan kaldrmak amacn gdyordu. 1915 Mart-Nisan aylarnda, Britanya, Rusya ve Fransa arasnda imzalanan stanbul antlamasyla, bu devletler sava kazandklar takdirde stanbul ile Boazlarn arlk Rusyasna verilmesini kabul ediyor; 26 Nisan 1915 tarihinde Balak Devletlerle talya arasnda imzalanan Londra Antlamasyla Trkiyenin Asyadaki topraklarnn ksmen ya da tamamen bllmesi halinde Antalya line bitiik Akdeniz blgesinin talyaya verilmesi kabul ediliyordu. 16 Mays 1916 Sykes-Picot Antlamasyla, Osmanl Devletinin Britanya, Fransa ve arlk Rusyas arasnda bllmesi salanyor; ve 17 Nisan 1917de Saint Jean de Maurienne Antlamasyla talyann Anadoludaki hak iddialar aydnlatlyor, Aydn li ile birlikte zmirin de talyaya verilmesi kabul ediliyordu.5 Balak Devletlerin sava amalar bu gizli antlamalardan daha az tehlikeli grnyordu. Britanya Babakan, David Lloyd George, 5 Ocak 1918de verdii sylevinde yle diyordu: Trkiyeyi bakentinden ve nfusunun ounluu rk bakmndan Trk olan Anadolu ve Trakyadaki zengin ve anl topraklarndan yoksun brakmak iin savamyoruz Trk soyunun yaamakta olduu anayurdunda, Trk imparatorluunun, bakenti olan stanbul bata olmak zere, devam etmesine engel olacak deiliz.6 Amerika Birleik Devletleri Bakan Woodrow Wilson, 8 Ocak 1918 tarihinde Kongrenin karma oturumunda yapt konumada, lkesinin sava amalarn yle aklyordu: imdiki Osmanl mparatorluunun Trk lkelerindeki egemenlii gvenlik iinde salanmal, fakat halen Trk ynetimi altnda bulunan dier uyruklarn yaam kesinlikle zerklik ynnde her trl engelden uzak olmal ve gelimelerinin salanmas gvence altna alnmaldr 7 te yandan Franszlar da, sava amalarn aklyor; Fransann istila amac gtmediini, fakat kul hayat yaayan Dou halklarna, kendi kaderlerini belirleme hakkn verecek uluslar prensibi iin savatklarn belirtiyorlard.8

1511

Balak devletlerin bu sava amalarna yalnz Trkler deil, Ermeni, Rum, Krt ve Araplar da inanmlard. Yenilgiye urayan halklar arasnda sahte bir izlenim yaratlmt. Trkler, Balak Devletlerin hogrl davranacaklarna inanyorlard. Ancak bu prensiplerin Merkez Devletlerini yenilgiye uratmak amacyla yaynlanm olduu ve bunlar yenilenlere uygularken, Byk Balaklarn kendi karlarndan baka hibiri eyi dnmediklerini Trkler daha sonra anlamakta gecikmediler. Trk ulusularnn nderi Mustafa Kemal (Atatrk), 28 Aralk 1919da, kendisini ziyaret eden Ankara ileri gelenlerine, Bakan Wilsonun, Trkiyenin hayat ve kaderini gvence altna alan 12. prensibini Balak Devletlerinin uygulamaktan kandklarn belirtmiti.9 Harold Nicolsonun deyiiyle, Balak devlet adamlar: dmanlarmz zerinde olanca bask yapmak ve ancak dostlarmza snrsz (kendi kaderini tayin etme hakk isteinde bulunma hakk vermek suretiyle iki forml (yetki ve rza formllerini) birletirmeye altlar.10 Mondros Brakmasnn imzalanmasndan ksa bir sre sonra, Balak Gler, antlamann mphem artlarndan11 yararlanarak, Osmanl Devletini blmek iin stratejik noktalarn igal planlarnda ileri gittiler ve igallerini Trklerin/Mslmanlarn ounluk olarak yaad vilayetleri kapsayacak ekilde, giderek Anadolu ilerine kadar genilettiler. Ayrca kimi Osmanl aznlklarn, zellikle Rum, Ermeni ve Krtleri, 1918 sonu ve 1919 balarnda Osmanl Devletinden ar lde toprak isteinde bulunmaya cesaretlendirdiler ve onlarn bu isteklerinde demografik, etnik, siyasal ve dier alardan hakl olup olmadklarn dnmediler.12 Trk istatistiklerine ve dier istatistiklere gre, bu topraklarda yaayan aznlklar tarafndan hak iddia edilen yerlerde yaayan nfusun byk ounluu Trk/Mslmand.13 Bundan baka, 6 Mays 1919da, Britanya, Fransa ve ABD bakanlar, byk bir gizlilik ierisinde, Yunan Babakan Eleftherios Venizelosu, zmir ve tesini Yunan kuvvetleriyle igal etmeye ardlar. Dokuz gn sonra da Yunan ordusu zmiri igal etti. Yunanllar, Ermenilerin yardm ve desteiyle, Trk halkna kar taknlklarda bulundular ve Mttefik Yksek Komiserlii14 ynergelerine ve Mondros Brakmas hkmlerine15 aykr olarak, tm ili igale baladlar. Yunanllarn zmiri istila etmeleri, tilaf Devletlerinin Trk yurdunu paralama planlarnn balangcyd. Yunan istilasna kar Trklerin gsterdii tepki Trk ulusal bilincinin ve Trk milliyetiliinin Mustafa Kemal nderliinde ykselmesine katkda bulundu. Yunan igaline kar lke apnda Trklerin gsterdii tepki, Trk yurdunu paralamak isteyen tilaf Devletlerin planlarn etkisiz brakmak kararllnn ve uyanmakta olan Trk ulusal bilincinin ilk belirtisidir. Sultan Vahdeddinin serfr etmek politikasna kar Trk milliyetileri, birleik ulusal bir direni rgtnn gcne inanyorlard ve takip eden aylar iinde bu tekilat rgtlemeye baladlar.16 Mustafa Kemal, Samsun blgesini yattrmak,17 silahlar toplamak ve varsa ralar kapatmak resmi greviyle 19 Mays 1919da Samsuna ktnda Anadoluda ulusal bir direni harekat balatmakla ilgili tasarlar kafasnda tayordu. Daha nceleri bu tasarlar baz ordu komutanlaryla, zellikle Anadoluda Balak Devletlerin gznden uzakta, nemli asker glere komuta edenlerle grm, onlarn rzasn almt. Bununla birlikte, balangta ulusun ve ordunun

1512

bir ksm hal Sultan-Halifeye kar iten balyd; tilaf yalnz biriyle bile baa klamayaca kuruntusu kafalarnda yer etmiti. Padiahla sadrazam Damat Ferit evresinde toplananlar, kurtuluun, Britanyaya himayesinde bulunmakla gerekleeceine inanyorlard. stanbuldaki baz aydnlar Birleik Devletler gdmn savunuyorlard. Dierleri blgesel kurtulu yollar aryorlar, baz blgelerin Osmanl Devletinden koparlmas yoluyla sorunun zleceine inanyor, hatta baz blgeler, imparatorluun kmesinin kanlmaz olduunu savunarak kendilerini kurtarmaya alyorlard. Fakat ulusun egemenliine dayanan, ksntsz, koulsuz, bamsz yeni bir Trk devleti kurmak ateiyle yanan ulusal akmn nderleri, bunlarn hibirini kabul etmiyorlard. Amalarn gerekletirmek iin, ynetimdeki baz yurtseverlerle ibirlii yapmak ve Trk bamszln savunmak iin gizlice rgtlenmek zorundaydlar.18 Ulusalclar, Amasyada (18-22 Haziran 1919), Erzurumda (23 Temmuz-7 Austos 1919) ve Sivasta (4-11 Eyll 1919) bir takm toplantlar ve kongreler yaptlar ve sonuta Misak- Millyi kaleme aldlar. Bu tarihi belgeye gre Brakmann imzaland gn ulusal snrlar iinde kalan yerlerin ve nfus ounluunun Mslman Trklerden oluan blgelerin Trkiyenin ulusal snrlar iinde olduu; Anadoluda geici bir hkmet kurulmas; yurdun herhangi bir ksm merkez hkmet tarafndan terk ya da ihmal edilirse, Anadoluda geici bir ynetim kurulmas belirtiliyordu. Erzurum Kongresi tarafndan ve Mustafa Kemal bakanlnda kurulan, dman yurttan kovarak yurdu kurtarmak abas iin tm ulusu sefer etmekle grevlendirilmi olan Heyet-i Temsiliyenin kadrosu geniletiliyordu.19 Sivas Kongresi, Trk Ulusal Kurtulu Savann tarihinde ok nemli dnm noktalarndan birisiydi. Bu kongre Trk ulusunun tam bamszl ve kurtuluunu temel alan byk Trk Rnesans20 olarak nitelendirildi. Nfusunun ounluu Mslman Trklerden oluan din, kltr ve rk birlii esaslarna dayal blgeleri kapsayan yeni bir Trkiyenin snrlarn saptad. Misak- Milli prensipleri, Trklerin ve ulusal diplomasinin parolas oldu. Kat ve deimez olmakla birlikte Trk milliyetilerinin asgari isteklerini iermesi bakmndan bir eit kutsallk kazanmt.21 Misak- Millideki taleplerin ounluu Britanya babakan Lloyd Georgeun Ocak 1918de belirttii ve Amerika Birleik Devletleri Babakan Wilsonun 14 ilkesinde22 halklara vaat ettii kendi kaderini tayin etme hakk ilkesinden fazla bir ey deildi; ancak Balak Gler, o sralarda, Misak ciddiye almamlard.23 stanbul hkmeti Kuvay Milliyeci Trk liderlerini vatan haini ilan ederek gyaben lme mahkum ettiinde bile, onlar Bat Anadoluda Yunanllarla, Kilikyada Fransz-Ermeni ittifakyla Ermenilerin Trkiyenin dou illerini istila etme abalaryla ve Kafkaslarda Bolevik Rusyann emelleriyle kar karya geldikleri halde, Misak- Milli vazgemediler. 10 Austos 1920de Osmanl Devletine zorla kabul ettirilen ve gerekte Trkiyeyi paralamak ve onu Anadolunun ortasnda dar bir alana sktrmak amac gden Sevr Antlamas, tm lkede tehlike anlarnn almasna sebep oldu. Avrupann merhametsizce saldrlar altnda, Misak- Milli ilk defa olarak, birka istisna ile, halkn gzlerini kurtulu midi olarak Ankaraya evirmelerine neden oldu. Hemen hemen her Trk bir ulusalc oldu.24

1513

stanbul hkmeti, Sevr Antlamasn imzalamaya zorlandnda, antlamann imzalanm olmas haberinin uyandrd kin ve kzgnlk Trkiyenin her yanna yayld. 10 Austos batan baa tm yurtta ulusal yas gn ilan edildi. Tm Trk gazeteleri siyah ereve iinde kt; elence yerleri yasakland; dkkanlar kapatld; btn gn lkenin esenlii iin dualar edildi.25 Bu bir bar antlamas deil bir sava antlamas idi; 26 modern tarihte en cezalandrc bar antlamalarndan birini tekil etmekteydi ve sava ganimetlerinin en cretli ve kast ekilde taksimiydi.27 Antlama, Bat dnyasnn Trkiyede yaratm olduu kllenmi nefret zerinde ateleyici taze bir yakt etkisi yapt.28 Bu antlamann gereklemesinin nlemek iin, Milliyetiler savama kararlarn zaten aklamlard; onlarn bu anlamaya kar dier seenei Misak- Milliyldi.29 Bu arada, Balaklarn, Trkiye ve Yunanistan arasnda bir antlamaya varlmas iin yaptklar tm deneyler suya dt.30 Kemalistler bundan sonra Yunanllar soyutlamaya giritiler; Sovyet Rusya ve Fransa ile antlamalar imzaladlar; ayrca talyanlarn hogrsnden de yararlandlar. Son olarak, 26 Austos 1922de btn cephelerde Yunan ordusu zerine genel bir taarruza getiler. Yunanllar, Bat Anadoluyu en barbarca ekilde yakp yktktan sonra ordularnn geri kalan artklar 9 Eyllde yok edildi. Bunu izleyen anakkale krizi srasnda Lloyd George, ngiliz smrgelerini Mustafa Kemal ve Trk ordusuna kar koymak iin bir araya getirmeyi denedii zaman, 11 Kasmda Mudanyada, daha ok Trk milliyetilerinin isteklerine dayanan bir atekes imza edildi. Mudanya brakmas Lloyd Georgeu o kadar kayglandrd ki, daha sonra atekesi Sevrden geri ekilme31 olarak nitelendirdi. Mudanya Brakmas Asyann Avrupa zerinde bir zaferi olarak tanmland.32 Trk milliyetilerinin askeri baarlarn, bundan daha etin ve uzun sren, ngiliz Dileri Bakan, Lord Curzonun, Trk delegelerini bir retmen gibi azarlamay denedii, Lozan Konferansndaki mcadele izledi. Curzonun taktikleri baarl olmad ve konferans Ocak 1923te dald. Nisan aynda tekrar topland ve etin grmelerden sonra, Trklere ok nemli dnler verilerek 24 Temmuz 1923te Lozan Antlamas imzaland. Ankarada 23 Nisan 1920de kurulmu olan Byk Millet Meclisince 21 Austosta antlama onayland.33 Lozandaki Trk delegasyonunun nderi smet Paa, 24 Austosta Balaklara antlamann onaylandn bildirince, Balak askerler Trk topraklarn terk etmeye baladlar. Boaltma 1 Ekimde tamamland. Genellikle Lozan Antlamas, ulusu Trkiyenin en byk diplomatik zaferi olarak alklarla nitelendirildi.34 Yenilmi ve grnrde parampara olmu bir ulusun, harabeleri zerinden ykselerek, eit koullarla dnyann en gl devletlerinin nne karak onlardan tm ulusal istemlerini kazanm bir ulusun son szyd.35 Kendi ulusal snrlar iinde egemen ve bamsz, yabanc etkilerinden uzak olan bir Trkiye imdi dnyann karsna dikiliyordu.36 Trk ulusunun bu muhteem baarsn mmkn klan neydi? Bu baarnn nedenleri, birbiriyle ilikili askeri ve siyasi etkenlerde aranmaldr. Trk ulusular kendi siyasalarn saptadklarnda Misak- Milli ile kesinleen askeri ve siyasal koullar onlarn akmlarnn yapsn yeniden ekillendirmiti. Snrl blgesel direni amalaryla, kurmu olduklar yar-bamsz ulusal direni ve Redd-i lhak Cemiyetleri, salam ve ulusal rgt olarak Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti

1514

altnda birletirilmiti. Bu rgtn tek bir gr ve amac vard: Batnn gl ve karc glerinin, emperyalizm ve smrgecilik politikalar araclyla, Trkiyeyi istilsn ve paralamasn nlemekti. Bu rgtn yrtme organ olan Heyet-i Temsiliye (ki onun yerini 23 Nisan 1920de kurulacak Byk Millet Meclisi alacaktr), amalar snrl ve deimez olan Misak- Millyi kabul etti. Amalar u bakmdan snrlyd: Ulusular btn i ve d boyunduruklardan uzak ve dsal ihtiraslara kar, gcn dorudan halkn iradesinden alan, sadece ulusal snrlar iinde bamsz ve egemen bir Trk devletinin kurulmas iin alyorlard. Keza onlarn amalar deimezdi; nk bu amalar, Balak Glerinin gvence verdii sava amalarna ve Bakan Wilsonun prensiplerine dayanyordu. Ulusular, bu prensiplere iyi ve kt anlarnda azimle bal kaldlar. Ne haklarndan vazgetiler, ne btn olaylarn kendi aleyhlerine olduu, zlem ve emellerinin ykseldii baarl ve sevinli dnemlerde onlar deitirme yolunu gittiler. Yeni Trkiyenin siyasas ulusal olacakt; Trk ulusunun varl, zgrl ve refah iin allacakt. Bu prensipler, devletin snrlar iinde herhangi bir aznla da uygulanacakt. Ayn zamanda yabanc lkelerle, karlkl uygar ve iyi ilikiler iinde bulunulacak ve hayallerden veya aldatc zlemlerden -rnein Pan-slamizm ve Pan-Turanizm gibi- uzak durulacakt. Anadolunun ortasnda fiili olarak kurulduktan sonra, ulusu hkmetin siyasi Misak- Millyi salamak ve ana amalarna varmak iin, yabanc gler tarafndan tannmaya, eitli dostluk antlamalar yapmaya, ak ve gizli eylemleri yerine getirmeye ynelecekti. Trk Milliyeti, siyasal amalarnda baarl olmak iin, siyasal ve askeri koullar azami derecede kullanmak, uygun stratejiler takip etmek gereksinmeleri olduunu anlyorlard. 1917de dnyay iki dman bloka blm olan Bolevik devriminden yararlanabileceklerini abuk anlamlard. stilaclar Trk topraklarndan kovmak iin Dou Blokunun yardmndan yararlanmak konusunda, bireysel bir birikim olan, karmak bir Dou stratejisini formlletirdiler; Sovyet Rusyaya, Kafkas devletlerine ve Arap ve Arap olmayan Mslman lkelere kar ayr politikalar izlediler. Bu stratejinin aksaklklar da vard; nk vakit vakit blgesel gerginlie ve atmalara yol ayordu; fakat ulusu Trkiyenin tannmas iin harcanan aba genellikle byk bir baar kazand ve Misak- Milliye ulamak iin ona manevi ve zdeksel maddi yardm salad. Balak gleri, zellikle Britanyay Hindistan ve Irakta ve Fransay Kilikya ve Suriyede saysz zararlara uratan ulusularn gl tantm ve entrika silahlarn geni bir alan zerinde uygulama frsat verdi. Kendi Dou stratejilerinin herhangi olas kt etkilerine kar koymak ve Anadolunun Bolevikletirilmesini nlemek iin, ulusular, ounluu Trk/Mslman halk yaad topraklarda, sava ganimeti peinde koan Batl glere kar da Bat stratejisi formlletirmenin yararlarnn farkna varmlardr. Bu stratejiden ama, Balaklardan daha iyi bar koullar koparmak ve Boleviklere kar denge kurmakt. Trk ulusular, ustalkla uyguladklar her iki siyasetten, askeri ve siyasi duruma gre byk lde yararlanmaya alyorlard. tilaf Devletlerini birbirinden ayrarak onlarn Avrupa ve Yakn ve Orta Doudaki keskin rekabeti, azami derecede karlar iin kullandlar. zellikle 1921 yl ubatndan Martna kadar geen sre boyunca, hem Londra hem de Moskovada ok elverili sonular elde ettiler. Londrada daha az zararl olan, Fransa ve talyay kendilerinin ok

1515

tehlikeli dmanlar olarak dndkleri Britanya ve Yunanistandan ayrmay ustalkla baardlar. Moskovada Misak- Millinin tannd ve ulusu Trkiyeye askeri yardm sz veren bir dostluk antlamas imzalamaya Bolevikleri ikna ettiler. Kafkas devletleriyle Kars antlamasn ve Fransa ile Ankara uzlamasn imzaladklarnda, yine her iki siyaseti Eyll 1921deki Sakarya zaferlerinden sonra ivedilikle takip ettiler. Fransa ve Britanya arasnda o kadar byk anlamazlk yarattlar ki, Balaklar arasndaki dayanma tehlikeye girdi. Eksiklikleri olmasna ramen ve Anadolunun bilinmeyen bozkrlarn stanbulun konforuna tercih etmi olan Osmanl diplomatlarnn, deneyim ve bilgeliklerine dayanan yetenek eksikliine ramen, Dileri Bakan Bekir Sami, Ahmed Muhtar ve Yusuf Kemal ve daha sonra smet Paa, Avrupal diplomatlardan daha stn deilse bile, onlara eit olduklarn ispat ettiler. Onlar tarafndan Nisan 1920den Lozan Antlamasnn imzalanmasna kadar, Fransa, talya, Britanya ve Sovyet Rusya gibi gl devletlerle ve rnein Azerbaycan ve Ermenistan gibi kk devletlerle, imzalam olduklar eitli anlamalar onlarn baarlarna kant tekil eder. Bununla birlikte dier diplomatlar gibi, ulusu elilerin de zayf ynleri vard. Bazen kiisel hrs ve ihtiraslarla bylenmilerdi, ama Mustafa Kemal, onlarn eylemleri zerinde sk bir denetim srdrd ve snrl bir bask kulland. Mdahale etmek zorunda olduu birden fazla durumda her an tavsiye edebilecei ve zaman geldiinde, uyarma ve azarlamayla ve en son olarak zorlamayla istifa ettirebilecei diplomatlar olmutur. Haddini at ve ulusal yararlar stnden kar kazanmak iin kiisel hrslarna kapld iin de Bat ile yeniden iliki kurmann cokusu ve onun Rus korkusu, Ankarann Dou stratejisini tehlikeye sokmu olmasndan dolay, lk Milliyeti Dileri Bakan, Bekir Samiyi istifaya zorlad. Ekim 1922de, Lozan Konferansna Trk delegeler seilirken, Mustafa Kemal Dou stratejisinin olduka ateli bir taraftar olan Yusuf Kemali de bilinen ngiliz hayranlndan dolay delegasyon bakanlna getirmemiti. Ulusular abalarnda emellerini gerekletirmek iin, en erken aamada, ok iyi tekiltlanm, disiplinli ve tamamiyle donatlm bir ordunun, dman zerine dorudan bask uygulamada ve uluslararas grmelerde Trk diplomatlarna etkili destek vermede manevi bir g olduunu anlyorlard. Kasm 1920de Ermenilere kar kazanlan asker zafer Bolevik siyasetinde gzle grlr bir deiiklie yol at; Ocak 1921de Yunanllara kar yaplan ilk nn Savandaki zaferi onlarn Londra Konferansna davet edilmelerine neden oldu; Eyll 1921 Sakarya Zaferi hem Dou hem de Bat devletleriyle antlamalar imzalamalar sonucunu salamt. Balak Gler, zellikle Britanya, Yunanistan ve Ermenistan, Trk ulusularnn direni yeteneklerini kmsemi veya deerlendirme yapmakta hataya dmlerdi. Ulusular en iyi yeteneklerini var olan i ve d siyasal ve askeri koullarn azam kullanmnda bilgelik ve sezgide gsterdiler. Balak glerce geciktirilen Trkiye bar ve en acmasz alc antlamalardan biri olan, Sevr Antlamasn Trklere zorla kabul ettirmeye almalar, birok i ve d etkeni Trk stikll Savandan yana harekete geirdi. Trkiyeye silahl gle kendi koullarn zorla kabul ettirmek iin savaamayacak kadar yorgun olan, semenlerini memnun etmek iin byk apta askerini terhis eden [igalci] gler tek ara olarak Ermeni ve Yunan glerini kullanmak

1516

zorunda kalyorlard. Byk bir lgnlk olduu ispatlanan bu hareket, Trk direniini alevlendirmek iin yeterliydi ve bir gecede hemen hemen her Trk Milliyeti oldu. Ulusular, bunlara ramen, Ermenistanda birbirini krp ldren ar ve ilericiler, Yunanistanda Konstantinci ve Venizelosular ve Yunan ve Ermeni blnmelerinden epey yararlandlar. Kasm 1920de Ermenistan, Austos 1922de Yunanistan tecrit ederek bozguna urattlar; o kadar ki, sonunda btn bu glere kar balca savunma glerini harekete geirdiler. Hibir sper g Ermenilerin veya Yunanllarn yardmna gelmedi. Ulusularn baarlarnn tarihi, yanl hesap rnekleri ve hatal siyasetlerden uzak deildir. Birka kez Ulusular, felaketlere yol amas olanakl gr ve davran hatalar ilediler. BMM Dileri Bakan Bekir Saminin 1920 sonbaharnda Ermenistan zerinde Sovyet Rusya ile bozumas; 1921 yl Martnda Fransz Babakan Aristide Briand ve talya Dileri Bakan Carlo Sforza ile Londrada imzalam olduu gizli antlamalara, bu iki devletle baka bir anlama yapmadan kar kmalar onlar az daha felakete srklyordu. Londra Konferansnn baarszlkla sonulanmas nedeniyle Ulusular, ancak Konstantinci politikaclarn aklszl ve dik kafall byk bir felaketten kurtarmtr. Bununla birlikte, Trk Ulusal Savann balangcnda Lozan Antlamasnn imzasna kadar tm sre ele alnrsa, ulusular, tam olmasa bile byk bir baar elde ettiler. Bat Trakya, Musul, skenderun, Adalar, Kbrs ve Kars antlamasnca terk edilen Batum dnda yabanclarla Trkiyede kapitlasyonlarca tannm olan egemenlik d ve ulus st ayrcalk haklarn ortadan kaldrm ve Misak- Millice saptanm olan tam bamszlk, ulusal egemenlik, toprak btnl salamlardr. Bu esiz harika, Mustafa Kemal Atatrkn ahane nderlii ve altnda, onun ve Trk ulusunun yaptdr 1 1914 Temmuz aynn ortasyla Mays ay arasnda Osmanl hkmeti ileri Bakan

Mehmet Talat araclyla Rusyaya balama teklifinde bulundu. Bahriye Bakan Cemal Paa araclyla da bir ilikide geildi. Fransaya daha sk ilikiler kurulmasn nerdi, fakat her iki konu da reddedildi. Karlatrnz B. E. Smith, The Coming of the War, 1914, New York, (2 cilt), 1930, C. I, s. 91; I. V. Bestuzhev, Russian foreign policy, February-June 1914 Journal of Contemporary History, C. I, S. 3, 1966, s. 110-111; Ulrich Trumpener, Germany and the Ottoman Empire, 1914-1918, New Jersey, 1968, s. 20. Merkezi Devletler Almanya, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan ve Osmanl mparatorluundan oluuyordu. 2 Britanya, Fransa, Rusya ve talyadan meydana gelen Balak Glerine, Trkiyeye

sava ilan etmemi olan ABD devleti 1917de katld. 3 4 M. Philips Price, A History of Turkey from Empire to Republic, Londra 1956, s. 96. Edward Mead Earle, Turkey, the Great Powers and the Baghdad Railway, New York,

1966, s. 280, 300. Harold Nicolson muzafferlerin mantalitesini yanstrken yle diyordu: Osmanl mparatorluu ayaklarmz altnda paralanm ve gsz, bakenti ve Halifesi silahlarmzn merhametine kalmtr. Harold Nicolson, Curzon: the Last Phase, 1919-25, Londra, 1934, s. 3.

1517

Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, ilk seri, C. IV. Adriyatik ve Orta Dou, III.

Blm, Yetki/Komuta Belgeleri 671 (LI), 1920: Keza baknz. J. C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East, C. II, New Jersey, 1956, s. 7-25. 6 David Lloyd George, Memoirs of the Peace Conference, C. II, New Haven, 1939, s. 809;

The Times, 7. 1. 1918. 7 8 Papers Relating to Foreign Relations of the United States, 1914, The World War, s. 12-17. S. R. Sonyel, Turkish Diplomacy, 1918-1923-Mustafa Kemal and the Turkish National

Movement, Londra, 1975, s. 2. 9 Atatrk, Nutuk Muhteviyatna Ait Vesaik, stanbul, 1963, belge no. 220; keza baknz

Atatrkn Sylev ve Demeleri, 1906-38, Ankara, 1959, s. 7. 10 11 Nicolson, y. a.g.e., s. 69. ngiliz Devlet Arivi, Public Record Office (PRO), Foreign Office (FO) 371 snfndaki

belgeler, FO 371/3449/181110, Brakma belgeleri; keza baknz British and Foreign State Papers, 1917-18, C. CXI, s. 611-13; FO 371/5259/E 5737, derkenar notlar grmeler esnasnda Britanya delegeleri tarafndan tutulmutur. 12 13 Sonyel, y. a.g.e., s. 4-vd. PRO, FO 371/4156/47310, Ottoman Foreign Minister to British High

CommissionerOsmanl D leri Bakanlndan Britanya Yksek Komiserine, stanbul raporu, 26. 2. 1919; FO 371/4376/PID. 161, Paris Bar Konferans, 4. 2. 1919. 14 15 16 17 PRO, FO 371/4218/84061, 85641 ve 91491; Estia, zmir, 15. 5. 1919. Arnold A. Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey, Londra, 1923, s. 35. Sonyel, a.g.e., s. 9; keza baknz. kdam, 25. 5. 1919. Mustafa Kemale verilen buyruklar, Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, S. 1, Eyll 1952, belge

no. 3; Takvim-i Vekayi, no. 3540. 18 Kemalden Karabekire, Havza telgraf, 29. 5. 1919, Atatrkn Tamim, Telgraf ve

Beyannameleri, Ankara, 1964, s. 25-26. 19 20 Sonyel, a.g.e., s. 16-vd. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. 1, s. 211; keza

baknz, Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi, Sivas, 1945, s. 141.

1518

21

Roderic H. Davison, Middle East Nationalism: Lausanne Thirty Years After, Middle East

Journal, Yaz, 1953, C. 7, S. 3, s. 328. 22 23 24 25 Halide Edib, Turkey Faces West, New Haven, 1930, s. 176. Sir Andrew Ryan, The Last of the Dragomans, Londra, 1951, s. 142. Dagobert Mikusch, Mustasha Kemal-Between Eurose and Asia, Londra, 1931, ss. 251-52. Arnold J. Toynbee and K. S. Kirkwood, Turkey, Londra, 1926, s. 76; Geoffrey Lewis,

Turkey, Londra, 1965, s. 242. 26 s. 829. 27 1059. 28 29 30 31 32 33 Halide Edib, The Turkish Ordeal, Londra, 1928, s. 174. Edib, Turkey Faces West, y. a.g.e., s. 176. Sonyel, a.g.e., s. 113 vd. and s. 161 vd. Lloyd George, a.g.e., s. 879. SRO, FO 371/9176/E 10937, 1922 yl iin Trkiye Yllk Raporu. SRO, FO 371/9131/E 8542, FO 371/9132/E 8825, Nevile Hendersondan Lord Curzona, C. E. Hughes, New Phases of American Dislomacy, Current History, March 1924, s. Hehir, The Near East Crisis, Nineteenth Century and After, no. DXLIX, November 1922,

stanbul telgraf, 23. 8. 1923, ve 28. 8. 1923 tarihinde gnderilen telyazs. 34 Edward Reginald Vere-Hodge, Turkish Foreign Solicy, 1918-48, Ambilly-Annemasse,

1950, s. 46; Henry H. Cumming, Franco-British Rivalry in the Post-War Near East, Londra, 1938, s. 186; Josesh C. Grew, Turbulent Era, vol. I, Londra, 1953, s. 569; baknz Le Temps, 18. 7. 1923. 35 SRO, FO 371/10224/E 4095, Trkiye Yllk Raporu 1923; ayr. baknz Toynbee and

Kirkwood, y. a.g.e., s. 115. 36 1923. Samsuna ktm Gn Umum Vaziyet ve Manzara (Nutuk) Kemal Atatrk SRO, FO 371/9131/E 7808, Nevile Hendersondan Lord Curzona, stanbuldan gnderilen

telyazs, 25. 7. 1923; FO 371/9090/E 9974, Forbes Adamn kaleme ald momerandum, 10. 9.

1519

A. Atatrk'n Samsun'a k ve Kongreler Samsun'a ktm Gn Vaziyet ve Manzara- Umumiye (Nutuk) / Kemal Atatrk [s.899-904]
1919 senesi Maysnn 19. gn Samsuna ktm. Vaziyet ve manzara- umumiye: Osmanl Devletinin dahil bulunduu grup, Harb-i Umumde malp olmu Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, eraiti ar bir mtarekename imzalanm. Byk harbin uzun seneleri zarfnda, millet, yorgun ve fakir bir halde. Millet ve memleketi Harb-i Umumye sevk edenler, kendi hayatlar endiesine derek, memleketten firar etmiler. Saltanat ve hilfet mevkiini igal eden Vahdettin, mtereddi, ahsn ve yalnz tahtn temin edebileceini tahayyl ettii deni tedbirler aratrmakta. Damat Ferit Paann riyasetindeki kabine; ciz, haysiyetsiz, cebn, yalnz padiahn iradesine tbi ve onunla beraber ahslarn vikaye edebilecek herhangi bir vaziyete raz. Ordunun elinden esliha ve cephanesi alnm ve alnmakta tilf Devletleri, mtareke ahkmna riayete lzum grmyorlar. Birer vesile ile, tilf donanmalar ve askerleri stanbulda. Adana vilyeti Franszlar; Urfa, Mara, Ayntap ngilizler tarafndan igal edilmi. Antalya ve Konyada talyan ktaat- askeriyesi; Merzifon ve Samsunda ngiliz askerleri bulunuyor. Her tarafta, ecneb zabit ve memurlar ve husus adamlar faaliyette. Nihayet, mebde-i kelm kabul ettiimiz tarihten drt gn evvel, 15 Mays 1919da tilf Devletlerinin muvafakatiyle Yunan ordusu zmire ihra ediliyor. Bundan baka, memleketin her tarafnda, anasr- Hristiyaniye hafi, celi, husus emel ve maksatlarnn temin-i istihsaline, devletin bir an evvel kmesine sarf- mesai ediyorlar. Bilhare elde edilen mevsuk malmat ve vesaik ile teeyyt etti ki, stanbul Rum Patrikhanesinde teekkl eden Mavri Mira Heyeti, vilyetler dahilinde eteler tekil ve idare etmek, mitingler ve propagandalar yaptrmakla megul. Yunan Salib-i Ahmeri, Resm Muhacirin Komisyonu, Mavri Mira Heyetinin teshil-i mesaisine hadim. Mavri Mira heyeti tarafndan idare olunan Rum mekteplerinin izci tekiltlar, yirmi yan mtecaviz genler de dahil olmak zere her yerde ikmal olunuyor. Ermeni Patrii Zaven Efendi de, Mavri Mira Heyetiyle hemfikir olarak alyor. Ermeni hazrl da tamamen Rum hazrl gibi ilerliyor. Trabzon, Samsun ve btn Karadeniz sahillerinde teekkl etmi ve stanbuldaki merkeze merbut Pontus Cemiyeti suhuletle ve muvaffakiyetle alyor. Mukabil Hals areleri Vaziyetin dehet ve vehameti karsnda, her yerde, her mntkada birtakm zevat tarafndan mukabil hals areleri dnlmeye balanm idi. Bu dnce ile alnan teebbsat, birtakm teekkller dourdu. Mesel: Edirne ve havalisinde Trakya-Paaeli unvanyla bir cemiyet vard.

1520

arkta, Erzurumda ve Elzizde

merkez-i umumisi stanbulda olmak zere Vilayat- arkye

Mdafaa-i Hukuku Milliye Cemiyeti tekil edilmiti. Trabzonda Muhafaza-i Hukuk namnda bir cemiyet mevcut olduu gibi Dersaadette de Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti vard. Bu cemiyet merkezinin gnderdii murahhaslarla, Of kazasyla Lzistan livas dahilinde ubeler almt zmirin igal olunacana dair Maysn on nden beri fiil emareler gren zmirde baz gen vatanperverler, ayn 14/15. gecesi, bu elm vaziyet hakknda mdavele-i efkr eylemiler ve emrivaki haline geldiine phe kalmayan Yunan igalinin ilhakla neticelenmesine mni olmak esasnda mttefik kalmlar ve Redd-i lhak prensibini ortaya atmlardr. Ayn gecede bu maksadn temilini temin iin zmirde Yahudi Maatlna toplanabilen halk tarafndan bir miting yaplmsa da ertesi gn sabahleyin Yunan askerlerinin rhtmda grlmesiyle bu teebbs mit edilen derecede temin-i maksat edememitir. Mill Teekkller, Siyas Maksat ve Hedefleri Bu cemiyetlerin maksad- teekklleri ve hedef-i siyasileri hakknda muhtasaran ita-y malmat eylemek muvafk olur mtalasndaym. Trakya-Paaeli Cemiyetinin resasndan bazlaryla daha stanbulda iken grm idim. Osmanl Devletinin izmihllini ok kuvvetli bir ihtimal dahilinde gryorlard. Vatan- Osmannin inksama urayaca tehlikesi karsnda, Trakyay, mmkn olursa Garb Trakyay da rapt ederek bir kl olarak slm ve Trk camias halinde kurtarmay dnyorlard. Fakat bu maksadn temini iin o zaman varid-i hatrlar olan yegne are ngilterenin, bu mmkn olmazsa Fransann muavenetini temin etmek idi. Bu maksatla baz ecneb rical ile temas ve mlkatlar da aramlard. Hedeflerinin bir Trakya Cumhuriyeti tekili olduu anlalyordu. Vilyat- arkye Mdafaa-i Hukuku Milliye Cemiyetinin maksad- teekkul de,

(nizamnamelerinin ikinci maddesi) ark vilyetlerinde mtemekkin bilcmle unsurlarn din ve siyas haklarnn serbesti-i inkiafn temin edecek esbab- meruaya teebbs etmek, mezkr vilyetler ahali-i slmiyesinin tarih ve mill haklarn, indelhace, lem-i medeniyet huzurunda mdafaa eylemek; ark vilyetlerinde vk olan mezalim ve cinayatn esbap ve avamili ve fail ve msebbibleri hakknda bitarafane tahkikat icrasyle mcrimlerin msaraaten tecziyelerini talep etmek; anasr beynindeki suitefehhmn izalesi ile kemafissabk revabt- hasenenin teyidine gayret etmek, hal-i harbin vilyat- arkyede tevlit ettii harab ve sefalete, hkmet nezdinde teebbsatta bulunmak suretiyle, mmkn mertebe, aresaz olmaktan ibaret idi. stanbuldaki merkez-i idarelerinden verilmi olan bu direktif dahilinde, Erzurum ubesi, vilyat- arkyede Trkn hukukunu muhafaza ile beraber tehcir esnasnda yaplan suimuameltta milletin katiyyen medhaldar bulunmadn ve Ermeni emvalinin Rus istilsna kadar muhafaza edildiini, buna mukabil Mslmanlarn pek gaddarane harekta mruz kaldn ve hatt hilf- emir tehcirden alkonulan baz Ermenilerin hamilerine kar reva grdkleri muamelt, mdellel vesaikle lem-i

1521

medeniyete arz ve ibla ve vilayat- arkyeye kar dikilen enzar- ihtras hkmsz brakmak iin almaa karar veriyor (Erzurum ubesinin beyannamesi). Vilyat- arkye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin ilk Erzurum ubesini tekil eden zevat, vilyat- arkyede yaplan propagandalar ve bunlarn hedefleri, Trklk-Krtlk-Ermenilik mesailini; ilm, fenn ve tarih nokta-i nazarlardan, tedkik ve tetebb ettikten sonra, mstakbel mesailerini u noktada tesbit ediyorlar (Erzurum ubesinin matbu raporu): 1) Katiyyen muhaceret etmemek. 2) Derhal ilm, iktisad, din tekilt yapmak. 3) Tecavze mruz kalacak vilyat- arkyenin herhangi bir bucan mdafaada birlemek. Vilyat- arkye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin stanbuldaki merkez-i idaresinin meden ve ilm vesaitle temin-i maksat edilebilecei hakknda fazla nikbin olduu anlalyor. Filhakika bu yolda sarf- mesaiden geri durmuyor. Vilyat- arkyede Mslman anasrn hukukunu mdafaa iin Le Pays namnda Franszca bir gazete nerediyor. Hdisat gazetesinin imtiyazn deruhte ediyor. Bir taraftan da stanbuldaki Dvel-i Mtelife mmessillerine ve tilf Devletleri bavekillerine muhtra veriyor. Avrupaya bir heyet izamna teebbs ediyor. Bu izahattan suhuletle anlalacan zannederim ki, Vilyat- arkiye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetini vcuda getiren mhim sebep ve endie, vilyat- arkyenin Ermenistana verilmesi ihtimali oluyor. Bu ihtimalin tahakkuku da, ark vilayetleri nfusunda Ermenilerin haiz-i ekseriyet gsterilmesine ve tarih-i hukuk nokta-i nazarndan mukaddem telkki ettirilmesine alanlarn, ilm ve tarih vesaikle cihan efkar- umumiyesini ifale muvaffakiyetinde ve bir de Mslman ahalinin Ermenileri katliam eder vahiler olduu iftirasnn hakikat eklinde kabul halinde olabilecei faraziyesi hakim oluyor. Binaenaleyh cemiyet, ayn esbap ve vesaitle mcehhez olarak hukuk- milliye ve tarihiyeyi mdafaaya alyor. Karadenize sahil olan mntkalarda da, bir Rum Pontus hkmeti vcuda getirilecei korkusu vard. slm ahaliyi, Rumlarn boyunduruu altnda brakmayp, hakk- beka ve mevcudiyetlerini muhafaza gayesiyle, Trabzonda da baz zevat ayrca bir cemiyet tekil eylemilerdi. Merkezi stanbulda olan Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin maksat ve hedef-i siyasisi, isminden msteban olmaktadr. Her halde merkezden ayrlmak gayesini takip ediyor. Memleket Dahilinde ve stanbulda Mill Varla Dman Teekkller Vcuda gelmeye balayan bu teekkllerden baka, memleket dahilinde daha birtakm teebbsler ve teekkller de vukua gelmiti. Ezcmle Diyarbekir (Ves. 8, 9), Bitlis, Elziz

1522

vilyetlerinde, stanbuldan idare olunan Krt Teali Cemiyeti vard. Bu cemiyetin maksad, ecneb taht himayesinde, bir Krt hkmeti vcuda getirmekti. Konya ve havalisinde, stanbuldan idare olunan, Teali-i slam Cemiyeti tekiline allyordu. Memleketin hemen her tarafnda tilf ve Hrriyet, Sulh ve Selamet Cemiyetleri de vard. ngiliz Muhipleri Cemiyeti stanbulda, muhtelif maksatlarla hafi ve alen olmak zere de, birtakm frka veya cemiyet unvan altnda teekkller vard. stanbulda mhim addolunacak teebbslerden biri ngiliz Muhipleri Cemiyeti idi. Bu isimden, ngilizlere muhip olanlarn tekil ettii bir cemiyet anlalmasn! Bence, bu cemiyeti tekil edenler, kendi ahslarn ve menfaat-i ahsiyelerini sevenler ve ahslaryla menfaatlerinin masuniyeti aresini Lloyd George hkmeti marifetiyle ngiliz himayesini teminde arayanlardr. Bu bedbahtlarn, ngiltere devletinin, kl halinde, bir Osmanl Devleti muhafaza ve himaye etmek emelinde olup olamayacan, bir defa mlhaza edip etmedikleri cay-i teemmldr. Bu cemiyete intisap edenlerin banda Osmanl padiah ve halife-i ruy-i zemin unvann tayan Vahdettin, Damat Ferit Paa, Dahiliye Nezaretini igal eden Ali Kemal, dil ve Mehmet Ali Beyler ve Sait Molla bulunuyordu. Cemiyette ngiliz milletine mensup baz sergzetcular da vard. Mesel: Rahip Frew gibi. Ve muamelt ve icraattan anlaldna gre, cemiyetin reisi Rahip Frew idi. Bu cemiyetin iki cephe ve mahiyeti vard. Biri alen cephesi ve meden teebbsatla, ngiliz himayesini talep ve temine mtuf mahiyeti idi. Dieri hafi ciheti idi. Asl faaliyet bu cihette idi. Memleket dahilinde tekilt yaparak isyan ve ihtill karmak, uur- millyi felce uratmak, ecneb mdahalesini teshil etmek gibi hainane teebbsat, cemiyetin bu hafi kolu tarafndan idare edilmekte idi. Sait Mollann cemiyetin alen teebbsatnda olduu gibi hafi cihetinde de ondan daha ziyade rolr olduu grlecektir. Bu cemiyet hakknda sylediklerim, sras geldike vereceim izahat ve icabnda irae edeceim vesaikle daha vazh anlalacaktr. Amerika Mandas steyenler stanbulda bir ksm rical ve nisvan da, hals- hakiknin Amerika mandasn talep ve teminde olduu kanaatinde bulunuyorlard. Bu kanaatte bulunanlar fikirlerinde ok srar ettiler, isabet-i mutlakann nokta-i nazarlarnn tervicinde olduunu ispata ok altlar. Bu hususta da sras gelince baz izahat vereceim. Ordumuzun Vaziyeti Vaziyet-i umumiyeyi tespit iin ordu cztamlarnn, nerelerde ve ne halde olduunu tasrih etmek isterim. Anadoluda, balca, iki ordu mfettilii tesis olunmutu. Mtarekeye dahil olur olmaz, ktaatn muharip efrad terhis olunmu, silh ve cephanesi elinden alnm, kymet-i harbiyeden mahrum birtakm kadrolar haline getirilmiti.

1523

Merkezi Konyada bulunan kinci Ordu Mfettiliine mensup ktaatn vaziyeti yle idi: Bir frkas (41. Frka) Konyada ve bir frkas (23. Frka) Afyon Karahisarnda bulunan 12. Kolordu, kararghyla Konyada bulunuyordu. zmirde esir olan 17. Kolordunun, Denizlide bulunan 57. frkas da, bu kolorduya ilhak edilmiti. Bir frkas (24. Frka) Ankarada ve bir frkas (11. Frka) Nidede bulunan 20. Kolordu, kararghyla Ankarada. zmitte bulunan 1. Frka, stanbuldaki 25. Kolorduya rapt edilmiti. stanbulda da 10. Kafkas Frkas vard. Balkesir ve Bursa havalisinde bulunan, 61. ve 56. Frkalar, karargh Bandrmada bulunan stanbula merbut 14. Kolorduyu tekil ediyorlard. Bu kolordunun kumandan Meclisin kadna kadar, merhum Yusuf zzet Paa idi. 3. Ordu Mfettilii ki, mfettii ben idim, kararghmla Samsuna km bulunuyorum. Dorudan doruya taht- emrimde iki kolordu bulunacakt. Biri, merkezi Sivasta bulunan 3. Kolordu (Kumandan beraberimde getirdiim Miralay Refet Bey). Bu kolorduya mensup bir frkann (5. Kafkas Frkas) merkezi Amasyada. Dier frkasnn (15. Frka) merkezi Samsunda idi. Dieri, merkezi Erzurumda bulunan 15. Kolordu idi. Kumandan Kzm Karabekir Paa idi. Frkalarndan birinin (9. Frka) merkezi Erzurumda, kumandan Rt Bey, dierinin (3. Frka) merkezi Trabzonda idi. Kumandan Kaymakam Halit Bey idi. Halit Bey, stanbula davet edilmi olduundan kumandadan ekilerek Bayburtta ihtifa etmi, frka vekletle idare olunuyor; kolordunun dier iki frkasndan 12. Frka Hasankale arknda hudutta, 11. Frka Bayaztta bulunuyordu. Diyarbekir havalisinde bulunan iki frkal, 13. Kolordu, mstakil idi, stanbula tbi bulunuyordu. Bir frkas (2. Frka) Siirtte; dier frkas (5. Frka) Mardinde idi. Mfettilik Vazifemin Geni Salhiyetleri Benim, bu iki kolorduya dorudan doruya emir ve kumandam cari olduundan fazla bir salhiyetim vard ki, mfettilik mntkasna mcavir bulunan ktaat- askeriyeye dahi tebligat yapabilecektim. Kezalik mntkamda bulunan ve mntkama mcavir bulunan vilyata da tebligatta bulunabilecektim. Bu salhiyete gre Ankarada bulunan 20. Kolordu ve bunun mensup olduu mfettilik ile ve Diyarbekirdeki kolordu ile ve hemen btn Anadolu resa-y memurin-i mlkiyesiyle muhabere ve mnasebette bulunabilecektim. Bu vasi salhiyetin, beni stanbuldan nefy tebit maksadyla Anadoluya gnderenler tarafndan bana nasl tevdi edildii mucib-i istirabnz olabilir! Derhal ifade etmeliyim ki, bana bu salhiyeti onlar

1524

bilerek ve anlayarak vermediler. Heribadabat benim stanbuldan uzaklamam arzu edenlerin icat ettikleri sebep Samsun ve havalisindeki asayisizlii mahallinde grp tedbir almak iin Samsuna kadar gitmek idi. Ben, bu vazifenin ifas, bir makam ve salhiyet sahibi olmaya mtevakkf olduunu ileri srdm. Bunda hibir beis grmediler. O tarihte Erknharbiye-i Umumiyede bulunan ve benim maksadm bir dereceye kadar istimam eden zevat ile grtm. Mfettilik vazifesini buldular ve salahiyete mteallik talimat da, ben kendim yazdrdm. Hatta Harbiye Nazr olan akir Paa bu talimat okuduktan sonra imzada tereddt etmi, anlalr anlalmaz bir tarzda mhrn basmtr. Umum Manzaray Dar Bir ereve inden Gr Bu izahattan sora manzara-i umumiyeyi, daha dar bir ereve dahiline alarak, seri ve sehil bir surette, hep beraber mahede edelim: Muhasm devletler Osmanl devlet ve memleketine maddeten ve manen tecavz halinde; imha ve taksime karar vermiler. Padiah ve halife olan zat, hayat ve rahatn kurtarabilecek areden baka bir ey dnmyor. Hkmeti de ayn halde. Farknda olmad halde basz kalm olan millet, zulmet ve mphemiyet iinde tecelliyata muntazr. Felketin dehet ve skletini idrake balayanlar, bulunduklar muhit ve hissedebildikleri tesirata gre are-i hals telkki eyledikleri tedbirlere mtevessil Ordu, ismi var, cismi yok bir halde. Kumandanlar ve zbitler, Harb-i Umumnin bunca mihnet ve meakkatleriyle yorgun, vatann paralanmakta olduunu grmekle dilhun, gzleri nnde derinleen karanlk felket uurumu kenarnda dimalar are, are-i hals aramakla megul Burada, pek mhim olan bir noktay da kayt ve izah etmeliyim. Millet ve ordu, padiah ve halifenin hyanetinden haberdar olmad gibi, o makama ve o makamda bulunana kar asrlarn kkletirdii din ve ananev rabtalarla muti ve sadk. Millet ve ordu are-i hals dnrken bu mevrus itiyadn sevkiyle kendinden evvel makam- muall-y hilafet ve saltanatn hals ve masuniyetini dnyor. Halife ve padiahsz halsn mnasn anlamak istidadnda deil Bu akideye muhalif, rey ve itihat izhar edeceklerin vay haline! Derhal dinsiz, vatansz, hain, merdut olur Dier mhim bir noktay da ifade etmek lzmdr. are-i hals ararken, ngiltere, Fransa, talya gibi dvel-i muazzamay gcendirmemek esas gibi telkki olunmakta idi. Bu devletlerden yalnz biriyle dahi baa klamayaca vehmi, hemen btn dimalarda yer etmiti. Osmanl Devletinin yannda, koskoca Almanya, Avusturya-Macaristan varken hepsini birden malp eden, yerlere seren tilf kuvvetleri karsnda, tekrar onlarla husumete mncer olabilecek vaziyetler almaktan daha byk mantkszlk ve aklszlk olamazd. Bu zihniyette olan yalnz avam deildi; bilhassa havas denilen insanlar byle dnyordu. O halde are-i hals ararken iki ey mevzuubahis olmayacakt. Bir defa tilaf Devletlerine kar vaz husumet alnmayacakt ve padiah ve halifeye canla bala merbut ve sadk kalmak art- esas olacakt.

1525

Dnlen Kurtulu areleri imdi, Efendiler, msaade buyurursanz, size bir sual soraym, bu vaziyet ve erait karsnda hals iin nasl bir karar varid-i htr olabilirdi? zah ettiim malumat ve mahedata gre nevi karar ortaya atlmt: Birincisi, ngiltere himayesini talep etmek. kincisi, Amerika mandasn talep etmek. Bu iki nevi karar sahipleri, Osmanl Devletinin bir kl halinde muhafazasn dnenlerdir. Osmanl memalikinin muhtelif devletler beyninde taksiminden ise kl halinde, bir devletin taht- himayesinde bulundurma tercih edenlerdir. nc karar: Mahall hals arelerine matuftur. Mesel; baz mntkalar, kendilerinin Osmanl Devletinden fekkedilecei nazariyesine kar ondan ayrlmamak tedbirlerine tevessl ediyor. Baz mntkalar da, Osmanl Devletinin imha ve Osmanl memleketlerinin taksim olunacan emrivaki kabul ederek kendi balarn kurtarmaa alyorlar. Bu nevi kararn esbab- mucibesi vermi olduum izahat meyannda mevcuttur. Benim Kararm Efendiler, ben, bu kararlarn hibirinde isabet grmedim. nk, bu kararlarn istinat ettii btn deliller ve mantklar rkt, esassz idi. Hakikat-i halde, iinde bulunduumuz tarihte, Osmanl Devletinin temelleri km, mr tamam olmutu. Osmanl memleketleri tamamen paralanmt. Ortada bir avu Trkn barnd bir ata yurdu kalmt. Son mesele, bunun da taksimini teminle uralmaktan ibaretti. Osmanl Devleti, onun istiklli, padiah, halife, hkmet, bunlar hepsi medllu kalmam birtakm bimana elfazdan ibaretti. Nenin ve kimin masuniyeti iin kimden ve ne muavenet talep olunmak isteniyordu? O halde cidd ve hakik karar ne olabilirdi? Efendiler bu vaziyet karsnda bir tek karar vard. O da hkimiyet-i milliyeye mstenit, bilkaydart mstakil yeni bir Trk Devleti tesis etmek! te, daha stanbuldan kmadan evvel dndmz ve Samsunda Anadolu topraklarna ayak basar basmaz tatbikatna baladmz karar, bu karar olmutur. Ya stiklal, Ya lm Bu kararn istinat ettii en kuvvetli muhakeme ve mantk u idi:

1526

Esas, Trk milletinin haysiyetli ve erefli bir millet olarak yaamasdr. Bu esas ancak istikll-i tamme malikiyetle temin olunabilir. Ne kadar zengin ve mreffeh olursa olsun istikllden mahrum bir millet, beeriyet-i mtemeddine muvacehesinde uak olmak mevkiinden yksek bir muameleye kesb-i liyakat edemez. Ecneb bir devletin himaye ve sahabetini kabul etmek insanlk evsafndan mahrumiyeti, acz- meskeneti itiraftan baka bir ey deildir. Filhakika bu derekeye dmemi olanlarn isteyerek balarna bir ecneb efendi getirmelerine asla ihtimal verilemez. Halbuki Trkn haysiyeti ve izzet-i nefis ve kabiliyeti ok yksek ve byktr. Byle bir millet esir yaamaktansa mahvolsun evldr! Binaenaleyh, ya istikll, ya lm! te halas- hakik isteyenlerin parolas bu olacakt. Bir an iin, bu kararn tatbikatnda adem-i muvaffakyete duar olunacan farzedelim! Ne olacakt? Esaret! Peki Efendim, dier kararlara mutavaat halinde netice bunun ayn deil miydi! u fark ile ki, istiklli iin lm gze alan millet, insanlk haysiyet ve erefinin icab olan btn fedakrl yapmakla mteselli olur ve bittabi esaret zincirini kendi eliyle boynuna geiren miskin, haysiyetsiz bir millete nazaran yr ve ayar nazarndaki mevkii farkl olur. Sonra Osmanl hanedan ve saltanatnn idamesine almak, elbette, Trk milletine kar, en byk fenal ilemekti. nk millet her trl fedakrl sarf ederek istikllini temin etse de, saltanat devam ettii takdirde, bu istiklle memmen nazaryla baklamazd. Artk, vatanla, milletle hi bir alka-i vicdaniye ve fikriyesi kalmam bir sr mecaninin, devlet ve millet istikll ve haysiyetinin muhafz mevkiinde bulundurulmas nasl tecviz olunabilirdi? Hilfet vaziyetine gelince, ilim ve fennin nurlara mstarak kld hakik medeniyet leminde gln telkki edilmekten baka bir mevzuu kalm myd? Grlyor ki, verdiimiz kararn tatbikatn temin iin henz milletin nsiyet etmedii meselelere temas etmek lzm geliyordu. Umumca mevzuubahis olmasnda azm mahzurlar tasavvur olunan hususlarn mevzuubahis olmasnda zaruret-i mutlaka bulunuyordu. Osmanl hkmetine, Osmanl padiahna ve msliminin halifesine isyan etmek ve btn milleti ve orduyu isyan ettirmek lzm geliyordu. Tatbikat Safhalara Ayrmak ve Kademe Kademe Yryerek Hedefe Varmak Trk ata yurduna ve Trkn istiklline tecavz edenler kimler olursa olsun, onlara btn millete msellhan mukabele ve onlarla mcadele eylemek icap ediyordu. Bu mhim kararn btn icabat ve

1527

zaruriyatn ilk gnnde izhar ve ifade etmek, elbette musip olamazd. Tatbikat birtakm safhalara ayrmak ve vakayi ve hdisattan istifade ederek milletin hissiyat ve efkrn izhar eylemek ve kademe kademe yryerek hedefe vsl olmaya almak lzm geliyordu. Nitekim yle olmutur. Ancak dokuz senelik efal ve icraatmz bir silsile-i mantkye ile mtala olunursa, ilk gnden, bugne kadar takip ettiimiz istikamet-i umumiyenin ilk kararn izdii hattan ve tevecch eyledii hedeften asla inhiraf eylememi olduu kendiliinden tebarz eder. Burada, zihinlerde mevcut olmas ihtimali bulunan baz tereddt dmlerinin zlmesini teshil iin, bir hakikati beraber mahede etmeliyiz. Tezahr eden mill mcadele, haric istilya kar vatann halsn yegane hedef addettii halde bu mill mcadelenin muvaffakyete iktiran ettike safha safha bugnk devre kadar irade-i milliye idaresinin btn esasat ve eklini tahakkuk ettirmesi tabi ve gayrikabil-i itinap bir seyr-i tarih idi. Bu mukadder seyr-i tarihiyi ananev itiyadyla, derhal ihtisas eden hanedan-i hkmdari, ilk andan itibaren mill mcadelenin hasm- baman oldu. Bu mukadder seyr-i tarihiyi ilk anda ben de mahade ve ihtisas ettim. Fakat nihayete kadar mil olan bu ihtisasmz ilk anda kamilen izhar ve ifade etmedik. Mstakbel ihtimalt zerine fazla beyanat, giritiimiz hakik ve madd mcadeleye, hayalt mahiyetini verebilirdi; harici tehlikenin yakn tesirat karsnda, mteessir olanlar arasnda, ananelerine ve fikr kabiliyetlerine ve ruh haletlerine mugayir olan muhtemel tahavvlattan rkeceklerin ilk anda mukavemetlerini tahrik edebilirdi. Muvaffakiyet iin amel ve emin yol, her safhay vakti geldike, tatbik etmekti. Milletin inkiaf ve itils iin selmet yolu bu idi. Ben de byle hareket ettim. Ancak bu amel ve emin muvaffakiyet yolu, yakn refik-i mesaim olarak tannm zevattan bazlaryla aramzda, zaman zaman itihadatta, muameltta, icraatta esasl ve tli birtakm ihtilflar, ibirarlar ve hatta iftiraklarn da sebebi ve izah olmutur. Mill mcadeleye beraber balayan yolculardan bazlar, mill hayatn bugnk Cumhuriyete ve cumhuriyet kanunlarna kadar gelen tekmltnda, kendi fikriyat ve ruhiyatnn ihatas hududu bittike, bana mukavemet ve muhalefete gemilerdi. Bu noktalar, tenevvr etmeniz iin, efkr- umumiyenin tenevvrne medar olmak iin, sras geldike, birer birer iaret etmeye alacam. Mill Sr Bu son szlerimi hulsa etmek lzm gelirse, diyebilirim ki, ben milletin vicdannda ve istikbalinde ihtisas ettiim byk tekml istidadn bir mill sr gibi vicdanmda tayarak peyderpey, btn heyet-i itimaiyemize tatbik ettirmek mecburiyetinde idim.

1528

19 Mays 1919: Mustafa Kemal Paa'nn Samsun'a k / Dr. Zekeriya Trkmen [s.905-927]
Aratrmac / Trkiye Giri Yirminci yzyl, ark Meselesi dier bir ifade ile Dou Sorunu olarak tarihe geen ve Trkleri Balkanlar ve Anadolu corafyasndan uzaklatrmay hedefleyen politikann byk lde uygulamaya konulduu dnemi iinde barndrr. Bu dnemle ilgili belgeler incelendiinde, Trkler aleyhine kurulan ittifaklar ve dier gelimeler I. Dnya Sava yllarnda tm akl ile gzler nne serilmektedir. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Atekes Antlamas ise, Osmanl Devletinin, bir anlamda da Trk Milletinin lm ferman niteliinde idi. XX. yzyln yukarda belirtilen bu bunalm ve skntlarn dikkate aldktan sonra ulalan sonu itibaryla gelimelere baklrsa, 19 Mays 1919 tarihi, Trk milleti iin nemli bir dnm noktas, ayn zamanda yeni bir devrin de balangc olmutur. Mustafa Kemal Atatrk, bu tarihte IX. (III) Ordu Ktalar Mfettilii grev ve yetkileriyle Samsuna km; Trk milletinin iinde bulunduu byk sknt ve yoksulluklara ramen, azimle Trk stiklal Mcadelesini balatmtr. Bu mcadele, ayn zamanda yeni devletin doum sanclarn da beraberinde getirmitir. Nasl ki, afak vakti her zaman aydnln mjdecisi olmusa, 1919 ylnda Mustafa Kemal Paann liderliinde balatlan Mill Mcadele hareketi de yeni devletin, yani Trkiye Cumhuriyeti devletinin afa olmutur.1 A. Mustafa Kemal Paann IX. Ordu (III. Ordu) Mfettiliine Atanmas ve Bunu Takip Eden Dnemde Meydana Gelen Gelimeler Yldrm Ordular Grup Komutanlnn2 lavedildiini belirten irade, Harbiye Nezareti vastasyla Mustafa Kemal Paaya 10 Kasm 1918de tebli edildi;3 bunun zerine Paa, emrindeki birlikleri II. Ordu Komutan Nihat Paaya terk ederek bakente dn iin gerekli hazrlklara koyuldu.4 Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan yaklak 13 gn sonra, Adanadan trenle stanbula hareket eden Mustafa Kemal Paa, 13 Kasm 1918de stanbula geldi. Mustafa Kemal Paa, bu srada lkenin iinde bulunduu kt artlardan kurtulabilmesi iin siyas yollardan zmler aramann faydal olacana inanyordu. O, stanbula geliinden, 1919 yl Nisan ayna kadar geen be aylk sre iinde eitli temaslarda bulundu. Mustafa Kemal Paa, stanbuldaki faaliyetlerinde esas olarak hkmet kurmak, olmazsa kurulacak hkmete Harbiye Nazr olmak ya da mebus olarak meclise girmek arzusunda idi. O, bu faaliyetleri srasnda ayrca ttihat ve Terakki Cemiyeti yetkilileri ile yaknlamay, Meclis-i Mebusn Eski Reisi Ahmet Rza Beyle5 temas kurmay dnd gibi, dnemin nde gelen asker-devlet adamlarndan Ahmet zzet Paa ile de temasa gemek niyetinde idi.6 Ne yazk ki, Mustafa Kemalin bu dncelerini uygulamaya koymas mmkn olmad. Mustafa Kemal Paann, stanbulda

1529

bulunduu srada bir dier faaliyeti de tilaf Devletleri temsilcileri ile grmelerde bulunarak zm yollar aramakt. te yandan basn yoluyla da teebbste bulunmak iin yakn arkadalar ile harekete geerek Minber7 gazetesini yaymlamaya balad. Mustafa Kemal Paa, stanbula geldikten sonra da Mondros Mtarekesinin artlarn ve uygulann tenkit etmeye devam etti. 18 Kasm 1918 tarihinde Vakit gazetesine verdii demecinde bir askerden ziyade diplomata ifadeleri son derece itina ile kullanyordu. Paa, bu demecinde ayrca bu kargaa ortamnda btn tepki ve husumetleri zerine ekmemek iin sarf ettii cmleleri ok itinal kullanmaya gayret gsteriyordu.8 Mustafa Kemalin Mtareke Dnemi stanbulunda gerekletirmeye alt bir dizi faaliyetler, igal glerinin bask ve tazyikleri nedeniyle istenilen sonuca ulaamad. Mustafa Kemal Paa, Nutuk adl eserinde, asl amacn, Osmanl Devletinin o srada iinde bulunduu artlar ksaca akladktan sonra, tek karar vard o da milli egemenlie dayal, tam bamsz bir Trk devleti kurmakt diye belirtir. O, yine Nutukta stanbuldan kmadan nce dnd ve Samsuna ayak basar basmaz uygulamaya baladklar karar yle aklar: Temel ilke, Trk milletinin onurlu, saygn bir millet olarak yaamasdr. Bu ancak tam bamsz olmakla salanabilir.9 Mustafa Kemal Paann Samsuna k ve Milli Mcadele hareketini atelemesine bir yerde nemli bir basamak tekil eden ordu mfettilii grevi, bu grevle ilgili olarak gerekletirdii faaliyetler bugne kadar eitli aratrmalara konu olmutur. Hayat boyunca Trk milleti uruna yapt mcadelelerden dolay, hakl olarak milletinin barnda nemli yer etmi olan Mustafa Kemal Paann en nemli zelliklerinden biri baskya boyun emeyen bir kiilie sahip olmasdr. Byle bir kiilik yapsna sahip olan Mustafa Kemal Paann 30 Nisan 1919 tarihinde atand ordu mfettilii grevi son derece nem arz etmektedir. O, bir sre sonra da bu grev gerei Trk milleti asndan bamszlk mealesinin yaklaca son derece nemli bir yolculua kt. Mtareke Dneminde kurulan ordu mfettilikleri ierisinde phesiz en nemlisi IX. Ordu (III. Ordu) Mfettilii idi. Bu mfettilik gerek ordunun yeniden tekiltlanmas meselesinde, gerekse lkenin kurtarlmasnda byk rol oynayacak olan Mustafa Kemal Paann uhdesinde bulunmasndan dolay nemli idi.10 1. Mustafa Kemal Paann Mtareke Dneminde stanbuldaki Faaliyetleri Mondros Atekes Antlamas imzalandktan sonra, Adanadan hareketle 13 Kasm 1918de stanbula gelen Mustafa Kemal Paa, lkenin iinde bulunduu kt artlardan kurtulabilmesi iin siyas yollardan zm aramann faydal olacana inanyordu. O stanbula geliinden, 1919 yl Nisan ayna kadar geen be aylk sre iinde eitli temaslarda bulundu. Mustafa Kemal Paa, stanbuldaki faaliyetlerinde esas olarak hkmet kurmak, olmazsa kurulacak hkmete Harbiye Nazr olmak, ya da mebus olarak meclise girmek arzusunda idi. O, bu faaliyetleri srasnda ayrca ttihat ve Terakki Cemiyeti yetkilileri ile yaknlamay, Meclis-i Mebusn Eski Reisi Ahmet Rza Beyle temas kurmay dnd gibi, dnemin nde gelen asker-devlet

1530

adamlarndan Ahmet zzet Paa ile de temasa gemek niyetinde idi.11 Mustafa Kemalin bu dncelerini uygulamaya koymas mmkn olmad. Bu dnemdeki faaliyetlerini bilahire Falih Rfkya anlatan Mustafa Kemal Paa: Ar ve kati bir kararn doruluuna inanmak iin vaziyeti her kesinden mtalaa etmek, tereddde yer brakmamak, baka ihtimal kalmadna inanmak iin mtareke esnasnda drt-be ay (13 Kasm 1918-16 Mays 1919) stanbulda kaldn belirtmiti.12 stanbulda bulunan ngilizlerle ilikilerini dikkatle srdren Mustafa Kemal Paa,13 saray ve evresiyle olan mnasebetlerinde de dikkatli davranyor, siyas taktikler sergiliyordu. te yandan daha nceki yllarda kazand bir takm asker baarlar -ki en nemlisi anakkale idi- ise, hakl olarak evresinin genilemesini salyordu. te bu durumu ok iyi deerlendiren Mustafa Kemal Paa, stanbulda kald sre iinde birka kez (15 Kasm, 29 Kasm ve 20 Aralk 1918 tarihlerinde) padiah ile grme frsat buldu.14 Mustafa Kemalin ttihat ve Terakki Cemiyeti, Almanya ve Enver Paa kart olmas, Padiah ve evresi tarafndan da byk destek grmesine sebep oldu.15 Daha ak bir ekilde ifade etmek gerekirse, Mustafa Kemal Paann yukarda izah edilmeye allan tasar ve dnceleri ok ince dnlm fikirlerdi. O, bu taktiklerinin bir sre sonra zararn deil, yararn grd.16 Bundan baka yakn arkadalar ile Minber gazetesini karan Mustafa Kemal Paa bu yolla da kamuoyuna ulamay hedeflemiti. Bu arada belirtmek gerekirse 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Atekes Antlamas, Osmanl Devletinde skntl bir dnemin de balangc oldu. Atekes hkmleri, igalciler tarafndan sk sk inendii gibi, uzun yllar Trklerin egemenliinde kalm bulunan aznlklar da igalcilerden cesaret bularak kanunsuz eylemlerde bulunmaktan geri durmuyorlard. Bu yzden aznlklarn yaadklar blgelerde sk sk Trklere ynelik saldrgan tutumlarn sergilendii grlyordu. Bu gelimeler olurken, ngilizlerin Anadolunun baz blgelerinde, Trklerin Rum ve Ermenilere ynelik saldrlarda bulunduklar iddiasndan hareketle asayi ve dzenin salanmas yolunda Osmanl hkmetine ektikleri ihtar ile, stanbul hkmetinin ordu mfettiliklerini kurma yolundaki almalar biim ve zaman asndan birbirine denk dmt. Yoksa IX. Ordu Ktalar Mfettilii Mustafa Kemal Paa iin hazrlanm zel bir grev deildi. Mustafa Kemal Paaya daha nceleri de bu tr grevler nerilmi; fakat o, tasarlad zamanlama olumadndan herhangi bir grevi kabul etmemiti.17 Mustafa Kemal Paann ordu mfettiliine atanmasnda, dnemin yazma kurallar gerei Osmanl Harbiye Nezaretinin (Milli Savunma Bakanl), Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetinin (Genelkurmay Bakanl), Dahiliye Nezaretinin (ileri Bakanl), sadrazam ve Heyet-i Vkelann (Bakanlar Kurulu) olurlar ve Padiahn onay gerekiyordu. Bu durumdan, bakentte kontrol ellerinde bulunduran igal kuvvetleri komutanlnn da haberdar olmas sz konusu idi. Nitekim, Mustafa Kemal Paann bu greve gelmesine, kendisinin ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Almanya kart olmasndan dolay ngiltere, Padiah ve Damat Ferit Hkmetinin kar kmas sz konusu olamazd.18 Zaten dnemin ileri gelen devlet adamlar ve brokratlar ile Genelkurmay tarafndan yetenekli, gl ve vatanperver biri olarak tannmakta idi. te Mustafa Kemal Paa, bu noktada ii olacana brakmad. Bizzat araya dostluklar, yaknlklar kurarak dolayl da olsa mfettilik konusu ile ilgilendi.19 Bu srada dnemin hkmetinde Dahiliye Nazr (ileri Bakan) olarak bulunan Mehmet Ali Bey, smail Fzl Paann akrabas idi. Mustafa Kemalin yakn arkada Ali Fuat

1531

(Cebesoy) Paann babas olan smail Fzl Paa, Mehmet Ali Beyin Mustafa Kemal Paa ile grmesine araclk etti.20 smail Fzl Paa, Mehmet Ali Bey ile yapt grmede Mustafa Kemalin ittihat olmadna dair taahhtte bulunduktan sonra, bir akam Kuzguncuktaki evine davet ederek tanmalarna da vesile oldu.21 Bu davette Mustafa Kemal Paa, Mehmet Ali Bey zerinde son derece iyi bir izlenim brakm ve kendisine her trl yardmda bulunulaca vaadini de almt.22 Mehmet Ali Bey de Mustafa Kemalin mfetti olarak Anadoluya gnderilmesi iin bakanl tarafndan hkmete sunulacak gerekelerin neler olabileceini aratrmaya balad. te bu srada Karadeniz kysndaki Rum etelerinin baskn tarzndaki ekyalk olaylar, gnden gne artmaya balam, Orta Karadeniz blgesinde Samsun, Canik ve Amasya taraflarnda Rum ve Ermeni etelerinin Trklere ynelik saldrlar dayanlmaz bir hal almt.23 Bunun zerine blgede bulunan Trkler de, milis kuvvetleri oluturarak ekyalk yapan Rum ve Ermeni eteleriyle mcadeleye balamt. gal kuvvetleri komutanl ise yapt aklamalarda bu srada saldrya uram bulunan masum Trkleri sulu, saldrganlar ise susuz olarak yorumluyordu. Bu grten hareketle ngilizler, blgede skn ve asayi salanmad takdirde buralar da igal edeceklerini bir ltimatomla hkmete bildirdi.24 Bunun zerine ngiliz yetkilileri ile durumu gren sadrazam, daha sonra bu konuyu Dahiliye Nazr Mehmet Ali Beye at. Mehmet Ali Bey nceden beri bu durumu detayl bir ekilde aratrdndan, Sadrazam Damat Ferite bu blgeye geni yetkilerle Mustafa Kemal Paann gnderilmesini teklif etti. Mustafa Kemali bir defa grmek, tanmak ve hakknda bilgi sahibi olmak istediini belirten Damat Ferit, onlar bir gn yemee davet etti. Daha nceki yllarda Genelkurmay Bakanl yapm bulunan Cevat (obanl) Paann da hazr bulunduu ve Cercle dOrientta (Serkl Doryan) verilen le yemeinde yaplan grmede, Mustafa Kemal Paann ordu mfettilii grevine getirilmesi sadrazam tarafndan da kabul edildi.25 Bununla beraber, Damat Ferit, yanl bir anlamaya meydan vermemek iin ngiltere elilii ba tercman Ryana, Mustafa Kemalin zellikleri hakknda bilgi verdii gibi, o srada Genelkurmay karargahnda grevli bulunan Fevzi (akmak) Paa da bir ngiliz subayna Mustafa Kemal Paann ittihat olmadn syleyerek gven telkin etti.26 Bu youn faaliyetler esnasnda Mustafa Kemal Paa, Bahriye Nazr Avni Paa ile de grmelerde bulundu; Mehmet Ali Bey vastasyla ilideki evinde birka defa bir araya gelerek dostluklarn ilerletti. Avni Paa, o srada Harbiye Nazr bulunan akir Paann damad oluyordu. Mustafa Kemal Paa, bu arkada vastasyla Harbiye Nazrnn da gvenini kazand. Bu tayinde Mehmet Ali Beyin rol olduu gibi, Avni ve akir Paalarn da etkisi oldu.27 Ali Fuat Paa, Damat Ferit ile Mehmet Ali Beyin arasnn bu tayinden sonra aldn ve Mehmet Ali Beyin bir daha kabinelere giremediini belirtir.28 te bu izah edilen temaslarn sonunda Mustafa Kemal Paann Anadoluya ordu mfettii olarak gnderilmesi uygun grld.29 te yandan baz yazarlar, Mustafa Kemal Paann stanbuldaki faaliyetlerinden bir netice kmaynca, son are olarak Anadoluya getiini belirtirler.30 Dier taraftan, Mustafa Kemalin yakn arkada smet nn de byle dndn ifade eder. smet nn, bu konu hakknda hatralarnda u aklamada bulunur: Aylardan beri devam eden siyas almalar artk sona ermi, baka are olmadndan Mustafa Kemal Paa Anadoluya gitmeye karar vermiti..31

1532

2. Mustafa Kemal Paann IX. Ordu (III. Ordu) Mfettiliine Atanmas, stanbulda Asker ve Mlk Makamlarla likileri stanbulda gerekletirilen bir dizi grmelerden sonra Mustafa Kemal Paa, 30 Nisan 1919 tarihli irade-i seniyye yani padiah tarafndan onaylanan atama belgesi ile IX. Ordu Ktalar Mfettiliine tayin olundu.32 Ayn gn Harbiye Nazr akir Paa tarafndan sadaret makamna, yaplan bu atama hakknda bilgi verildi.33 akir Paa, 6 Mays 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paaya hitaben resm bir yaz gnderdi. Bu yazya Osmanl Genelkurmay Bakanl tarafndan kaleme alnan bir talimatname de eklendi.34 Bu talimatnmeye gre,35 ileri Bakanl birimlerinden de gerekli grlenlere haber verilmesi isteniyordu.36 akir Paa, IX. Ordu Ktalar Mfettiliine atanan Mustafa Kemal Paann grev ve yetkilerini belirten talimatnmenin bir suretini 7 Mays tarihinde Heyet-i Vkelya (Bakanlar Kurulu) gnderdi. Bakanlar Kurulunda yaplan 17 Mays 1919 tarihli oturumda akir Paann mfettilik iin hazrlad yetki belgesi ile buna bal olan talimatnme tasdik edildi.37 Bakanlar Kurulunda yaplan mzakerelerden sonra konu hakknda Dahiliye Nezaretinin (ileri Bakanl) bilgilendirilmesi de istendi. ileri Bakanl bundan haberdar olduktan sonra, IX. Ordu Ktalar Mfettiliinin ie ve ikmli iin vilayetlerle yazma balatld.38 Vilayetlere yazlan telgraflarda, her livann (il) ky anbarlarnda bulunan hububatn bir miktarnn ordu mfettilik merkezleri ile iskelelere gnderilmesi istendi. Mustafa Kemal Paa ise, tayin ilemi gerekletikten sonra gerekli hazrlklara balad, blgenin arazi haritalarn ve asker saysn gsteren cetvelleri Genelkurmaydan ald. Bu arada blgede mevcut jandarma miktarn renmek zere 6 Mays 1919 tarihinde st makamlara mracaat etti.39 Bir sre sonra da, akir Paann mhr ve imzasnn yer ald talimatname kendisine verildi.40 Mustafa Kemal Paa, 12 Mays tarihinde mfettilik mntkasna gnderdii telgrafta, ekyaln nlenebilmesi iin doru bilgilerin kendisine iletilmesini; ayrca, bunlarn adi bir ekiyalk m, yoksa siyas bir amaca ynelik hareket mi olduunun aklanmasn istedi.41 ileri Bakan Mehmet Ali Bey ise Trabzon, Erzurum, Sivas, Van, Diyarbakr, Bitlis, Mamretilaziz (Elaz), Ankara ve Kastamonu vilayetleriyle Erzurum ve Canik livalarna gnderdii ifre telgrafta, Mustafa Kemal Paann grevinin sadece asker olmayp, ayn zamanda da mlk olduunu, Bakanlar Kurulunda bu yolda bir talimatnme hazrlandn ve kendisine verildiini bildiriyordu.42 Bundan da anlald zere Mustafa Kemal Paann grevi hem asker, hem de sivil alanlar kapsyordu. unu da ilave etmek gerekirse, bu srada Mustafa Kemal Paann atand, IX. Ordu Mfettilii yannda I. Ordu Mfettilii, Yldrm Ktalar Mfettilii ve Rumeli Mfettilii de tekil edilmi bunlarn da bana yksek rtbeli subaylar atanmt.43 IX. Ordu Ktalar Mfettiliine atanan Mustafa Kemal Paann refakat ve maiyetinde bulunanlarn tahsisat ve harcrahlarnn Harbiye Nezareti (Milli Savunma Bakanl) btesinden karlanaca belirtilmekte idi. te yandan, Paann asker ilerden baka, ekiya takibi ve sair vazifeleri de yapmas gerekeceinden, fevkalde masraflarn ortaya kmas muhtemeldi. Bunun iin kendilerine maalarnn yars kadar bir zam yaplmas Harbiye Nazr akir Paa tarafndan uygun grlm ve bu durum Maliye Nezaretine bildirilerek gerekli demelerin yaplmas istenmiti.44 akir

1533

Paann 12 Mays tarihli bu isteklerine Maliye Nezaretinin hemen cevap vermemesi, bir yerde lkenin mal ynden byk bir kriz ierisinde bulunduunu gsteriyordu. Harbiye Nezareti ile devaml temas halinde bulunan Mustafa Kemal Paa, grev blgesine gitmezden evvel, kendisine bir ka nsha mtarekenme metni verilmesini,45 ayrca mfettilik mntkasndaki jandarma saysnn da kendisine tebli edilmesini istedi.46 Bu arada istihbarata dair bir takm bilgiler de kendisine iletildi.47 Cevat Paann Genelkurmay Bakanl ile mfettilik arasnda haberlemeyi temin etmek zere, 15 Mays 1919da Mustafa Kemal Paaya teslim ettii ifre anahtarnn da byk bir deeri vard.48 Nitekim, Mustafa Kemal Paa, Kurtulu Sava bittikten sonra zmirde kabul ettii gazetecilerin, Paam, bu zaferi ne ile kazandnz? sorusuna, Telgraf telleriyle! cevabn vermesi ise ifreli haberlemeye yani muhabere sistemine verdii nemi gstermesi bakmndan olduka ilgintir.49 IX.Ordu Ktalar Mfettiliine tayinden sonra maiyeti ile beraber50 youn bir faaliyet iine giren Mustafa Kemal Paa, 13 Mays 1919da Milli Savunma Bakanlna gnderdii yazda, gerekli para ile en az iki otomobil ve dier ihtiyalarnn gn ierinde teminini istedi. Paa dilekesinde ayrca, bir haftadan beri maiyetiyle beraber brokratik ilerle uratn ifade ederek, bir an evvel bunlarn sonulandrlmas gerektii yolunda isteklerde bulundu.51 Milli Savunma Bakanlndan Genelkurmaya hitaben yazlan bir yazdan anlaldna gre, ilk etapta 3000 liralk avans verilmesi iin Maliye Nezaretinden vize alnmaya alld ve ondan sonra demenin yaplaca aklanyordu.52 Mustafa Kemal Paa ise, kararghnn hali hazrda bir harp karargh olduunu ifade ederek,53 grevinin nem ve derecesinin dikkate alnarak ona gre denek ayrlmasnn lazm geldiini belirtiyordu. Ayrca sorumluluu ar olan bu grevi herhangi bir madd l ile lmek istemediini de ifade ederek, hi olmazsa daha evvel ordu komutanl dneminde alm olduu tahsisatn (15.000 kuru) denmesini rica etmekte idi.54 Genelkurmaya bal olan Muhasebt Dairesi ise verdii cevapta, Mirliva rtbesindeki ordu mfettilerine 11.000 kuru maa tahsis edildiini hatrlatarak, bunun stnde bir meblan denmesine imkn bulunmadn aklamakta idi.55 te yandan Mustafa Kemal Paann giriimleri bir sonu vermi olmal ki, Genelkurmaydan Muhasebt Dairesine 14 Mays tarihinde yazlan bir tezkirede, asker ve mlk vazifeyi haiz bulunan IX. Ordu Ktalar Mfettiliinin seyyar ve harp karargh halinde olaca aklanarak gereinin yaplmas isteniyordu.56 Harbiye Nezaretinin, mfettiliin para konusundaki taleplerini olumlu karlamasna ramen, belgelerden anlaldna gre bu konuda yaplan giriimlerden bir sonu alnamad tespit edilmitir. Brokratik ilemler bir yandan devam ederken, Mustafa Kemal Paa, 15 Mays 1919 gn Yldz Saraynda Padiah Vahdettin ile grme yapt. Mustafa Kemal Paa, anlarnda bu veda ziyaretinde Padiahn kendisine; Gryorsun, ben artk memleketi ve milleti nasl kurtarmak lazm geldiini tasavvurda tereddde dr oluyorum dediini ve ellerini havaya kaldrarak szlerine unlar eklediini ifade eder: naallah millet mtenebbih ve mteyakkz (uyank) olur; bu vaziyet-i elmeden (kt durumdan) gerek beni ve gerekse kendini tahls (kurtarr) eder..57 Ertesi gn (16 Mays) de Cuma selamlna katlan Mustafa Kemal Paa, Padiah ile Yldz Saraynda son grmesini yapt srada, padiah kendisine; Paa, Paa! imdiye Kadar bu devlete ok hizmet

1534

ettin. Bunlarn hepsi artk bu kitaba (tarih kitab) girmitir. Bunlar unutun, asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa, Paa! Devleti kurtarabilirsin! hitabnda bulunmutur.58 Mustafa Kemal Paa bu grmede zerine deni yapacan, elinden gelen gayreti gstereceini ifade ederek selamlktan ayrlm; Padiah da kendisine bu ziyaretin ansna altndan bir altn kol saati hediye ederek,59 yeni grevinde baarlar dilemitir.60 Mfettilik talimatnamesine gre, Mustafa Kemal Paann grevi Samsun ve evresindeki ekyalk hareketlerini nlemek, sonra da Anadolunun eitli yerlerinde beliren Kuva-y Milliye veya urlar ortadan kaldrmak, tilaf Devletlerinin istekleri dnda bir harekette bulunmamak, onlarn ikayet ettikleri olaylarn nne gemek, grev blgesinde mtareke hkmlerine ilerlik kazandrmakt.61 Mustafa Kemal Paa, Nutuk adl eserinde Anadoluya gnderilmesini bir nefy tebid yani bakentten uzaklatrma, bir nevi srgn olarak yorumlar. Nutukta Bu vsi selahiyetin, beni stanbuldan nefy tebid maksadiyle Anadoluya gnderenler tarafndan, bana nasl tevdi edildii mcib-i istigrabnz olabilir! Derhal ifade etmeliyim ki, bana bu selahiyeti onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Heri bd-bd (ne olursa olsun), benim stanbuldan uzaklamam arzu edenlerin icat ettikleri sebep olarak aklar.62 Ayrca maksadnn stanbuldakiler tarafndan pek anlalmad, hatta mfettilik talimatnn dahi Milli Savunma Bakan akir Paa tarafndan anlalr, anlalmaz bir ekilde mhrlendiini ifade eder.63 Mustafa Kemalin yakn arkada ve eski Bitlis Valisi Mazhar Mfit (Kansu) Bey, Mustafa Kemalin sadece asker deil, mlk yetkilerle de donatlm olarak tayin edildiini renince, Onu Damat Feridin adam sandm. demekten kendini alamaz.64 II. Ordu veya Yldrm Ktalar Mfettii Mersinli Cemal Paann yaveri Cevat Rfat (Atilhan) Bey ise, Mustafa Kemale verilen geni yetkilerin Cemal Paaya verilmemesinden dolay Paann bu duruma ok ierlediini ve bu yzden sadarete bir ifre yazdn belirtir. Bu ifreye, sadaretten verilen cevapta ise, geni yetkilerin verilmesinde Mustafa Kemalin hkmet yeleri zerinde brakt olumlu etkinin yannda, Genelkurmay karargahndaki arkadalaryla olan dostluk ve samimiyetinin rol olduu ifade edilmitir.65 Kzm Karabekir Paa ise, byle yetkilerin verilmesini gayet doal karlayarak, Genelkurmayn ve st dzey yneticilerin gen komutanlara olan gvenini zaman zaman yaplan toplantlarda dile getirdiklerini belirtmektedir.66 Mevcut kaynaklardan karlan sonuca gre, Mustafa Kemal Paay Anadoluya Harbiye Nezareti, Genelkurmay Bakanl, sadrazam ve hkmetin ilgili yeleri bilerek seip gndermilerdi. Onlar, Mustafa Kemalin sekin bir komutan olduunu biliyorlar ve Anadoludaki problemleri genel istekler dorultusunda zebileceine inanyorlard.67 Bununla birlikte, Mustafa Kemal Paann belirttii gibi, mtarekenin ar artlarnn hissedildii bakent stanbulda byk bir blm de aknlk68 ve aymazlk iinde idiler.69 uras bir gerek ki, hkmet yeleri Mustafa Kemal Paann gerek amacn bilmiyorlard. Yukarda da izah edildii gibi, Mustafa Kemal Paa Anadoluya geni hkmet yetkisiyle gnderilmekte idi.70 te yandan ne ngilizler ne de Padiah ve hkmet; Mustafa Kemal Paann yaknlar olan Genelkurmay Bakan Cevat Paa ve Genelkurmay II. Bakan Kzm Paaya verdii

1535

ipularndaki dncelerini bilmiyorlard.71 Gerek hkmet, gerekse saray imdilik Mustafa Kemal Paay destekliyorlard.72 B. Mustafa Kemal Paann Samsuna Hareketi ve Mntkasndaki Faaliyetleri 15 Mays 1919 gn veda iin Bbliye (hkmete) giden Mustafa Kemal Paa, orada, zmirin igal haberini ald ve hkmet yelerini byk bir tela ierisinde buldu. zmirin igali haberi btn lke apnda geni yank uyandrm; bakentte niversitenin nderliinde bir kamuouyu oluturma abasn da beraberinde getirmiti. Mustafa Kemal Paa, 16 Mays 1919 Cuma gn yaplan selamlk resmine Bahriye Nazr (Denizcilik Bakan) Avni ve Genelkurmay Bakan Cevat Paa ile birlikte katldktan sonra,73 -leden sonra- saat 16.00da Bandrma Vapuruna binerek maiyeti ile,74 Samsuna hareket etti.75 Bandrma Vapurunda Mustafa Kemal Paa ile birlikte maiyetinde III. Kolordu Komutan Erkn- Harp Miralay (Kurmay Albay) Refet (Bele Paa) Bey,76 Mfettilik Kurmay Bakan Kurmay Albay Manastrl Kzm (Dirik Paa) Bey, Mfettilik Salk Daire Bakan Tabip Albay brahim Tal (ngren) Bey, Kurmay Bakan yardmcs Kurmay Yarbay Mehmet Arif Bey (Ayc), Karargh kurmay ve stihbarat ve Siyasi ube Mdr Kurmay Binba Hsrev (Gerede) Bey, Mfettilik Topu kumandan Topu Binba Kemal (Doan) Bey, Mfettilik Salk Daire Bakan yardmcs Tabip Binba Refik (Saydam) Bey, Mfettilik Bayaveri Yzba Cevat Abbas (Grer), Tabip Yzba Behet Efendi, Kurmay mlhak Yzba Mmtaz (Tnay), Kurmay Mlhak Yzba smail Hakk (Ede), Mfettilik emir subay Yzba Ali evket (ndersev), Karargh Komutan Yzba Mustafa Vasfi (Ssoy), Mlhak Yzba Rauf, Yzba Hersekli Ahmet Efendi, Kurmay Bakan Emniyet Subay stemen Hayati, Kurmay mlhak III. Kolordu Komutan yaveri stemen Arif Hikmet (Gereki), ae Subay stemen Abdullah (Kunt), Mlhak Temen Zebur, Mfettilik kinci yaveri Temen Muzaffer (Kl), Emir Subay Temen Ruhsat, Adli Mavir Ali Rza Efendi, Tabur Hesap Memuru Rahmi Efendi, Tabur hesap memuru Ahmet Nuri Efendi, Birinci snf ktip Faik (Aybars) Efendi, Drdnc snf ktip Memduh (Atasev) Bey, Zabit Vekili Tahir Efendi, Alay katibi Yahya Efendi, Tabur katibi Sleyman Fehmi Efendi, Hesap memuru kr Efendi, Kdemli avu Osman Nuri olu Ali Faik, Kdemsiz avu brahim zzet olu Atf, avular Mustafa olu Kemal, Kemal olu Mustafa, Onbalar Tevfik olu Adem, Ali olu Refet, Abdullah olu Ali, Neferler Hseyin olu Mehmet, Ahmet olu Emin, Mustafa olu smail, brahim olu mer, Kerem olu Mehmet, Mehmet olu Mehmet, Hasan olu Ulvan, Mehmet olu Durmu, Mehmet olu Ali, akir olu Nuri, Hasan olu Hseyin, Abdullah olu Mehmet, Abdullah olu Musa, Mehmet olu Hasan, Bekir olu Mahmut, hsan olu Mehmet Ltfi, Aliolu Musa olmak zere toplam 55 kii bulunuyordu.77 Boazlar kontrolleri altnda tutan ngilizler, gelip geen gemileri de kontrol etmekte idiler. Bandrma Vapuru ile yola km bulunan Mustafa Kemal Paa ve heyeti de, Kzkulesi yaknlarnda ngilizler tarafndan kontrole tabi tutuldu. Bu arada belirtmek gerekirse, ngiliz istihbaratnn pasaport servisi de boazlardan geen yolculara vize vermekte idi. ngilizler, mfettilik karargah ile birlikte stanbuldan yola kan Mustafa Kemal Paann Samsuna hareket edebilmesi iin vize vermekte bir ara tereddt etmilerdi. Mtareke dneminde stanbuldan ayrlacak herkes iin ngilizlerden vize alma mecburiyeti getirildiinden, Mustafa Kemal Paa ve karargh iin de byle bir bavuru yapld. Pasaport servisinde grevli Yzba J. G. Bennet, Samsuna gidecek heyetin listesine baktnda, bunlarn,

1536

kendisinde bar yapacak bir kuruldan ok, sava yapacak bir heyet izlenimi braktn78 bal bulunduu istihbarat birimine aktarmtr. stihbarat subaylarndan Deedes de bu bilgileri ngiliz gal Ordular Komutanlna bildirmitir. ngiliz gal Kuvvetleri Komutanlna sunduu raporunda, Deedes her ne kadar endielerini dile getirmise de,79 bu srada Padiahn ve sadrazamn gvenine layk olmu bir heyetin karlarnda olduklarn grdklerinden bunun bir sorun oluturmayaca kararna vararak gerekli vizeyi vermilerdir.80 Mustafa Kemal Paa, gnlk skntl fakat, son derece umutlu bir yolculuktan sonra 19 Mays 1919da Samsuna ulat. lk i olarak mfettilik mntkasnda bulunan Sivas, Van, Erzurum, Trabzon, Ankara, Kastamonu, Mamretilaziz (Elaz), Diyarbekir vilayetleri ile Erzincan ve Canik mstakil mutasarrflklar ve 15. ve 20. Kolordu komutanlklarna iki numaral tebligatn yaymlad. Bu tebligatnda, Samsunda birka gn kalacan, memleketteki asayisizlik ve ekyaln sebepleri hakknda gerekli bilgiyi toplamaya alacan, bu konuda valilerin kendisine yardmc olmalar gereini hatrlatmakta idi.81 Mustafa Kemal Paann Samsunda bulunduu 24 Mays tarihine kadar, mfettilik ile hkmet arasndaki yazmalarn gayet normal devam ettii fakat, zaman zaman gr ayrlklarnn ortaya kt grlyordu. Havzaya geiinden sonraki gnlerde gr ayrlklarnn daha da artt dikkati eker. Mustafa Kemal Paa, Samsundaki igal hadisesi ile zmirin igaline kar duyulan tepkiyi 20 Mays tarihli iki ayr telgraf ile hkmete bildirdi.82 Paa telgrafnda, bu tr saldrlarn hkumet tarafndan nlenmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasn ve kendisinin de bunlardan haberdar edilmesini istedi.83 Hkmet kanadndan gnderilen cevapta, gerekenin yaplaca belirtildikten sonra, Mustafa Kemal Paann Samsuna esenlikle varmasndan mutluluk duyulduu ifade ediliyordu.84 Mustafa Kemal Paa, 22 Maysta stanbula gnderdii iki raporda Samsun blgesindeki ekya faaliyetleri hakknda bilgi verdi. Bundan baka, zmirdeki Yunan igalinin kendi mntkasnda dahi tahamml edilemediini belirterek, bu zamanda tek-vcut olmann nemini dile getirdi.85 Nitekim, IX. Ordu Ktalar Mfettii sfat ile Mustafa Kemal Paann gnderdii telgraflar, Bakanlar Kurulunda ele alnmt.86 Mustafa Kemal Paa, 25 Mays tarihinde kaplca tedavisi bahanesiyle kararghn Havzaya tad. Bu ekilde hareket etmesinde, i blgelerden gelen ikayetleri yakndan incelemek istemesi kadar, ngiliz kuvvetlerinin bulunduu Samsunda gvenlik iinde alamayacan grmesi de etkili olmutu.87 O, bundan byle mfettilik mntkasndaki asker ve sivil yneticilerle haberlemede bulunarak, mill bir direni oluturma yolunda faaliyetlerini gelitirmeye alt. Bunlar yaparken, hkmetle ilikileri ksa srede kopma noktasna geldi. Bundan sonra, Damat Ferit hkmeti ile Mustafa Kemal Paa arasndaki gr ayrl derinleerek ksa bir sre sonra da srtmeye dnt. stanbulda ise, IX. Ordu Ktalar Mfettii Mustafa Kemal Paann geni bir subay kadrosu ile Samsuna gitmesi ve mfettilik blgesinde halk igal olaylarna kar rgtlemeye almasndan dolay ngilizlerin kukusu giderek artt. ngiliz gal Kuvvetleri Karadeniz Ordusu Komutan General Milne, 19 Mays 1919 gn Harbiye Nazrna gnderdii telgrafta duyduklar kukular anlatt. Milne, IX. Ordu datld halde ona bal birlikler iin bir mfettiin geni bir kurmay heyetiyle

1537

gnderilmesinin asl amacn renmek istedi. General Milne ayrca bu heyetin, niin Sivasa doru hareket etmekte olduunu merak ettiini belirterek konunun kendilerine aklanmasn istedi.88 Nitekim, yukardaki bu ngiliz tepkisine kar Osmanl hkmeti ve Genelkurmayndan olmak zere iki ayr cevap hazrland. lk cevap, Genelkurmay Bakan Cevat Paann imzasyla verildi. Cevat Paann verdii cevapta IX. Ordu Ktalar Mfettiliinin Konyada kurulan Yldrm Ktalar (II. Ordu) Mfettiliinin benzeri olduu ve belirli bir merkezi olmad, seyyar bir konumda bulunduu akland. Mfettilikten beklenen grevler ise u ekilde sraland: Geni bir blgeye dalm olan ordu birliklerinin genel durumlarn yerinde incelemek, blgedeki tfek, srg kolu ve top kamalarnn toplanp belirlenen yerlere gnderilmesini salamak, blgede her hangi bir asayisizlik olayna yer vermemek.89 Cevat Paann ngilizlere verdii bu cevapla ngilizlerin phelerini ortadan kaldrmak istemiti. te yandan, hkmet tarafndan 25 Mays 1919 tarihinde General Milneye verilen cevapta; Mustafa Kemalin Anadoluda grevlendirilmesinin ilk sebebinin Galthorpeun 21 Nisan 1919 tarihli notas olduu vurguladktan sonra, lkede skn ve asayiin herhangi bir sebeple bozulmasn nlemek maksadyla bu ordu mfettiliinin kurulduu ve seyyar konumda bulunan bu tekilatn dou vilayetlerinde grev yapaca belirtmekte idi.90 Bakentte yukarda belirtilen gelimeler olurken, Mustafa Kemal Paa da yakn arkadalar ile temaslarda bulunarak, Anadoluda balatlacak olan Milli Mcadele hareketinin temellerini atmaya hazrlanyor; bu konudaki fikirlerini ordu komutanlarna ve bakentte bulunan brokrat arkadalarna iletmekten geri durmuyordu. 24 Mays gn Mustafa Kemal Paann yakn arkadalarndan Hseyin Rauf (Orbay) Bey Bandrma zerinden Anadoluya gemek zere stanbuldan hareket etti.91 Rauf Bey, Bandrma zerinden Afyona geldi; oradan Ali Fuat Paaya yazd telgrafta beraberinde bulunan heyetle Ankaraya geleceini bildirdi. Btn hayatn memleket hizmetinde geiren byle bir ahsiyetin, Ankaraya geliinden memnuniyet duyacaklarn belirten Ali Fuat Paa, kendilerini hararetle beklediklerini haber verdi. Nihayet Rauf Bey, zmit eski mutasarrf Sreyya (Yiit), Yzba Osman (General Osman Tufan), Hintli htiyat Zabiti Abdurrahman (Balkan Harbi, I. Dnya Harbi ve stiklal Harbine gnll olarak katlmtr.) Beyler olduu halde Ankaraya vard ve Akkprde Ali Fuat Paa tarafndan karland.92 Rauf Beyin Anadoluya gelii ve faaliyetleri Mustafa Kemal Paann istei zerine gizli tutuldu.93 Bylece Mill Mcadele hareketini ynlendirecek olan lider kadro birer birer Anadoluda toplanmaya balad. O dnemin canl ahitlerinden olan Kzm Karabekir Paa, bu srada kuva-y Milliye liderlerinin Anadoluda toplanmas ve meydana gelen gelimeleri, hatralarnda anlatrken, gelenlerin yeterli olmadn u ekilde dile getirmekte idi: Gelenler iinde mit ettiim daha bir ok arkadalar yoktu. Halbuki vaziyet bizi bir Anadolu hkmeti kurmaya sevkediyordu. Asker ve mlk ciheti kimler idare edecekti? Ben douyu sonuna kadar tutabilirdim. u halde kesin zafere kadar yerime bal idim. Mustafa Kemal Paay baa geirmek ve bunu btn kuvvetimle tutmay daha stanbulda iken dnmtm; fakat, memleketin bats, gneyi de kendi muhiti de gvenilir eller isterdiBenimle bir an evvel bulumas pek muvafk ve lazmd. Esasen stanbulda kendisine rica ettiim bu idi. Hususiyle bir aydan beri dou, her eyi yapmaya azmetmi, hazrlanmt.94 Bundan da anlald gibi, komutanlarn Mtareke Dneminde (Kasm 1918-Nisan 1919) stanbulda sk sk

1538

biraraya

gelerek

lkenin

kurtuluu

iin

uygulamay

dndkleri

plan,

Anadoluda

imdi

gerekletirilme aamasnda idi. Mustafa Kemal Paa da zaten bir an nce Kazm Karabekir Paa ile bir araya gelmek arzusunda idi.95 Mustafa Kemal Paann Havzaya hareketine kadar hkmetle mnasebetlerinde herhangi bir atmaya rastlamak mmkn deildir. Bilakis hkmetin, Paann isteklerinin tamamna yaknn yerine getirme gayretinde olduu grlr. Hatta onun, mlk idarecilerle ilgili olarak yapt tekliflere de olumlu cevap verilmitir.96 Mustafa Kemal Paa, XX. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa ile ilk haberlemeyi 22 Mays 1919 tarihinde gnderdii telgrafla salad. Mustafa Kemal Paa bu telgrafnda, snf arkada Ali Fuat Paa ile daha sk bir diyalogda bulunmak istediini belirterek, zmir ve havalisine dair bilgi istedi.97 zmir cephesine ait bilgileri Afyondaki 23.tmen komutan vastasyla alan Ali Fuat Paa, 26 Mays tarihli cevab telgrafnda Manisann da igale uradn haber verdi. Paa ayrca, XX. Kolordunun Erelide (Konya) kalan son birliklerinin de yaya olarak Ankaraya gelmekte olduunu bildirdi.98 Ali Fuat Paa ile Mustafa Kemal Paa arasndaki bu telgraf haberlemeleri daha sonra da kesintisiz olarak devam etti. Mustafa Kemal Paa, 27 Maysta Havzadan II. Ordu Mfettii Mersinli Cemal Paaya99 gnderdii ifre telgrafta, tilaf Devletleri kuvvetlerinin Manisay da igal ettikleri haberinin alndn belirterek, bu konu hakknda bilgi istemekte idi. Mustafa Kemal Paa telgrafnda, Afyonda bulunan tmenin kuvvetini arttrmaya madd imkanlarn yetip yetmeyeceini, ayrca bugnk kritik durumda bu tmene nasl bir grev verileceini soruyordu. Bunlara ilaveten Konyada bir Vatan Ordusu tekil edilmekte olduuna dair baz duyumlar alndndan, bunun mahiyeti ve tekilat hakknda kendisinin aydnlatlmasn istiyordu.100 Mustafa Kemal Paann bu telgrafna geciktirmeden (27-28 Mays gecesi) cevap veren Cemal Paa, madde madde istenen bilgileri sralad. Bunlara gre, Manisann Yunanllar tarafndan igale urad, Afyondaki tmenin kuvvet personel ve kuvvet bakmndan glendirilmesi yolunda aba harcand, Rum olan mutasarrfnn deitirildii, Konyada Vatan Ordusu kurulmas iin kuvvet hazrlanmaya alld, imdilik sadece bir isim ve unvan verildii, fakat henz tam teferruatl kuruluunun tamamlanamad izah edildi.101 Cemal Paann bu ifre telgrafna baklrsa, geni yetkilerle Anadoluda grevlendirilmi olan ordu mfettileri bir eyler yapmak azim ve inancnda bulunuyorlard. Zaten bunlar arasndaki dnce birlii, Anadoludaki son ordu ve birlik komutanlarnn bir araya gelerek gl bir kadro kurmalarna yol amakta idi. Yukarda Karabekir Paann ifadelerinden de anlald zere, tam bamszln kazanlmas iin bu kadronun kurulmas en bata gelen artlar arasnda idi. Anadolu mntkasnda, -zellikle igale uramam yerlerde- grevlendirilmi olan sekin subay kadrosunun faaliyetlerinden de anlald gibi, Genelkurmayn ne derece isabetli bir karar vererek bunlarn Anadoluda vazife almalarn salam olduu daha ak bir ekilde belli olmakta idi. Anadoluda mill bamszlk mcadelesinin yrtlmesi iin Mustafa Kemal Paa ile Cemal Paa arasndaki muhabere kesilmeksizin devam etti. Mustafa Kemal Paa 28 Mays gn Havzadan,

1539

Yldrm Mfettiliine yazd ifrede, zmir Mdafaa-i Hukuk ve Reddi-i lhak Cemiyetlerinin merkez heyetinin nerede olduu hakknda bilgi verilmesi istedi.102 Mustafa Kemal Paa, Cemal Paaya gnderdii telgrafa ayrca mntkasndaki vilayet ve mutasarrflklara yazd tamim suretlerini de eklemeyi unutmad. Cemal Paaya hitaben de: Tamamiyet-i mlkiyemizin muhafazas iin tezahrt- milliyenin daha canl olarak izhr ve idmesi lazmdr. Hayat ve istiklal-i millyi rehnedr eden igal ve ilhak gibi hadiseler btn milleti dilhn etmektedir. Teessrt zabt olunamyor. Bunun iin memleketin her yerinde byk mitingler yaplmas gerekmektedir103 tarznda bir telgraf yazarak siyas yoldan modern dnyann anlayabilecei faaliyetlerin icra edilmesini istedi. Genelkurmay Bakan Cevat Paa, bu srada ordu mfettilerine gnderdii gizli bir ifresinde, ngilizlerin Hindistanda 600.000 kiilik bir Afgan ordusuyla mcadele etmek durumunda kaldklarn belirterek, ngilizlerin Anadoluya sanld kadar kuvvet yamayacaklarn aklyordu. Cevat Paa ayrca, ordu mfettilikleri ile kolordular arasnda sk bir mnasebet kurulmasn, asker telgraf ve muhabere hatlarnn yannda gerekirse, sivil hatlarn da kullanlarak topyekn bir hareket icrasn ve birlik ierisinde bulunmalarnn lzumlu olduunu emretmekte idi.104 Nitekim, tilaf kuvvetlerinin Anadoluda igalleri younlatrdklar bir srada, Mustafa Kemalin mitingler akdiyle tezahrt- milliyede bulunulmas iin yapt ar, Mays aynn 28inde azam noktaya vard.105 eitli vilayetlerde icra edilen mitingler, baz yerlerde aznlklarn taknlklarda bulunmalarna sebep oldu.106 Mustafa Kemal, Harbiye Nazr evket Turgut Paaya gnderdii 29 Mays tarihli ifre telgrafnda, yaplan mitinglerin tilaf Devletlerinin, Trk milletinin izzet-i nefsine ve meru haklarna tecavz etmelerinden kaynaklandn belirtmekte idi. Ayrca bu heyecann memleketin en cra kesini dahi iine aldn, hkmet memurlar ile askerlerin imdilik tamamen tarafsz kald ve metanetlerini muhafaza ettiklerini aklanmakta idi.107 Bu faaliyetler yrtlrken, haliyle mfettilerin birtakm masraflar oluyordu. Kt imknlarla mntkalarna varan mfettiler, zaman zaman mal skntyla kar karya kaldlar. Madd skntlara ramen, ordu mfettileri vazifelerini aksatmadlar.108 Mustafa Kemal Paa, mfettilik mntkasnda ihtiyalarn bitmediini belirterek, bu srada iddetle benzine ihtiya duyulduundan imdilik acilen 1000 litre benzin gnderilmesini istiyor; aksi takdirde seyyar olan bu mfettiliin nakil vastalarnn almamasndan dolay atl kalacan ifade ediyordu.109 Genelkurmay ise, istenen benzinin Erzuruma gnderileceini bildirdi.110 Netice itibaryla bu dnemde bir yandan st makamlara aktarlan istekler, dier yandan temenni ve dilekler karlkl muhabere ile dile getirilmekte, zm yollar aranmakta idi. Mustafa Kemal Paa, mfettilik blgesine vard 19 Mays 1919 tarihinden 29 Mays 1919 tarihine kadar geen srede Genelkurmay Bakanl, Milli Savunma Bakanl ve hkmetle olan ilikilerini aksatmadan dzenli bir ekilde yrtmeye gayret gsterdi. Genelkurmay Bakan Cevat Paa o srada lkenin iinde bulunduu durumu en az Mustafa Kemal Paa kadar bilen bir kii idi. O, Mustafa Kemal Paann blgedeki faaliyetlerini yakndan takip ettii gibi, elinden gelen gayreti gstermeye alt.

1540

C. Mustafa Kemal Paann Mfettilik Mntkasndan Geri arlmasna Sebep Olan Gelimeler Mustafa Kemal Paann Samsuna gidiinden sonra ngilizler kendisinden phelenmeye baladlar. Mustafa Kemalin mfettilik mntkasndaki tutumu, ngilizlerin kukularn daha da arttrd. ngilizler, Sadrazama ve hkmete bask yaparak nlemler alnmasn istedi. Bu srada memleketin eitli yerlerinden gelen telgraflar, hkmete gven duyulmadn belirtiyordu. Nitekim, igal olaylar karsnda pasif davranan hkmete halk ho bakmyordu. Bu srada Parise bar grmelerine giden Sadrazam, hkmet bakanlna, Mustafa Kemalin ordu mfettiliine atanmasna bandan beri kar kan eyhlislam Mustafa Sabri Efendiyi brakt. Bu durumdan istifade etmek isteyen ngilizler hemen devreye girerek Mustafa Kemalin geri arlmas yolunda hkmete bask yapmaya balad. 3 Haziran 1919 gn Mustafa Kemal Paa, nemli bir giriimde bulundu. Osmanl murahhaslarnn 1 Haziranda Paris Bar Konferansna arldnn, hkmet tarafndan tamim edilmesi zerine mfettilik mntkasndaki kumandan ve valilere zta mahsus olarak bir telgraf ekti. Bu telgrafnda, halkn tepkisinin tilaf Devletleri tarafndan dikkate alnmak mecburiyetinde olduu, yaplan mitinglerin hedefine ulat belirtiliyordu. Ayrca Yunanllarn zmiri igal ettikleri bir zamanda milletin istekleri ile Paris Konferansna gidecek heyetin istekleri arasnda bir uygunluk bulunmas gerekiyordu.111 te yandan, bu konferanstan ksa bir sre nce 26 Mays 1919da toplanan Saltanat ursnda, hemen herkes mill bamszln korunmas ve mill mukadderatn bir mill urya verilmesini istedii halde,112 hkmetin srtn dayad Hrriyet ve tilaf Frkas adna konuan Sadk Bey, ngiltere himayesini teklif ediyordu.113 unu da belirtmek gerekirse, Mustafa Kemalin 3 Haziranda Havzadan Harbiye Nezaretine gnderdii telgraf, tilaf Devletleri istekleri dorultusunda hareket etmek durumunda kalan hkmete bir bakaldr niteliinde idi. Mustafa Kemal Paa bu telgrafnda: tilaf Devletleri milletimizin hukuk ve istiklaline riayetkr kalmadka ve millet ve devletin tamami-i masuniyetinden emin bulunmadkatezahrt- milliyeyi men ve tevkf iin nefsimde ve hi kimsede kudret ve takat gremeyeceim gibi, bu yzden kacak olay ve gelimeler karsnda sorumluluk kabul edecek ne kumandan, ne mlkiye memuru ve ne de hkmet tasavvur edemiyorum.114 diyordu. Bu srada ngiliz istihbaratndan Yzba Hurst ise, Merzifondan Amiral Galthorpea gnderdii ifre telgrafta, III. Ordu Mfettiinin faaliyetleri birer birer sralyordu. Hurst, Mustafa Kemalin telgrafhaneleri deta tekeline alm olduunu ifade ediyordu.115 Hursttan gelen bu raporlar, ngiliz igal kuvvetleri komutanln harekete geirdi. General Milne, 6 Haziran 1919da Harbiye Nezaretine verdii notada Mustafa Kemal Paa ile maiyetinin derhal stanbula arlmasn istemiti. ngiliz komutana gre, o gnn kritik artlar iinde tannm bir Trk generalinin, emrindeki subaylarla birlikte Anadoluda dolamas huzursuzluk yaratacak nitelikte idi. Ayrca asker ynden bir faaliyette bulunmasna da gerek yoktu.116 Milnein bu emri yannda Galthorpe da 8 Haziran 1919 tarihinde Osmanl Harbiye Nezaretine gnderdii ifre telgrafta, Samsun mntkasndan i kesimlere gitmek iin hazrlanan Mustafa Kemal Paann geriye arlmasn istedi.117 Bu maksatla ngiliz Asker

1541

Ataesi Deedes, 8 Haziranda Sadrazam ve Dahiliye Nazr Vekili eyhlislam Mustafa Sabri Efendi ile grt. Bu grmede Sabri Efendi, Mustafa Kemalin geri arlmas yolunda istekte bulunduklar iin ngilizlere teekkr dahi etti. Sadrazam Vekiline gre, Anadoludaki hareketin ardnda Harbiye Nezaretinin bulunduu bir gerekti. Deedes, Anadoludaki milliyeti hareketin bir ittihatlk hareketi olarak yorumlanmas konusunda Sabri Efendi ile hem fikir idi. ngiliz Generali, bu srada ngiliz Muhipler Cemiyetinin kurucular arasnda yer alan Sait Molla ile de bu konuda grmekte idi.118 Bu gelimelerin olduu esnada, ngilizlerin kararl tutumlar karsnda akna dnen Osmanl hkmeti, elikili tavrlar sergiliyordu. Hkmetin sivil kanad ngiliz gr ve istekleri dorultusunda bir politika izlerken, asker kanada baklrsa, farkl bir gr iinde bulunduklar anlalr. Nitekim, Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paa, Milnenin notasna 8 Haziran tarihinde u cevab verdi: Mustafa Kemal Paann IX. Ordu Ktalar mfettiliine tayininde en etkili sebeplerden biri ngiltere Devleti mmessilinin Bbliye verdii bir nota olmutur. Bu nota zerine Sadrazam (Ferit Paa), siyas mmessil ile grm ve bir mfetti gnderileceini sylemi, her hangi bir itiraza maruz kalmamtr. Hususiyle o sralarda silahlarn toplanmad ve nakledilmedii hakknda birok ikayetler de vard. Binaenaleyh ikayetin nn almak, hem de hkmetin mtareke hkmleri gerei mesul olduu asayi ve inzibat temin etmek amacyla hkmetin karar ile lke ayr mfettilik mntkasna taksim edilmi, her mntkaya da bir mfetti tayin olunmutur. Mustafa Kemal Paa da bunlardan biridir. Talep ve tasvip buyurduunuz ekilde Yakup evki Paann yerine tayin edilmitir. Ancak bar kadrosu olduundan ordu komutan deil, ordu mfettii unvanna sahiptirByle bir mfettiin vilayetleri dolamasnn halk rahatsz m, yoksa teskin mi edeceinin takdirini memleketin tecrbeli bir asker evld ve mesul nazr olarak acizlerine terkedilmesini rica eder ve sekiz aydan bu yana devam eden bir mtarekeden sonra artk Trkler ve Mslmanlara ltfen gven duymanz rica ederim.119 Cevat Paann cevabndan da anlaldna gre, bu grevlendirmede yani mfettilik meselesinde ngiliz temsilcilerinin arzusuna uyulmu; te yandan, Damat Ferit ile ngiliz siyas mmessili Ryan grp anlamlard. Bu gelimeler olurken Havzada bulunan Mustafa Kemal, buradaki faaliyetlerinden dolay, ngilizlerin kukularn daha da arttrmakta idi. Paa tarafndan Sadrazam ve hkmete gnderilen telgraflarda ngilizlere kar nlemler alnmas isteniyordu. te bundan dolay Mustafa Kemal Paa ile hkmet arasnda ilk kovalamaca ve sinir sava balam oldu. Harbiye Nazr evket Turgut Paa, ngilizlerin isteini kabul eden Bakanlar Kurulu kararna uyarak Mustafa Kemalden 8 Haziranda,elindeki istimbotlardan biri ile hemen stanbula dnmesini istedi.120 te yandan, hkmetin sivil kanadnn Mustafa Kemalin stanbula hemen dnmesi yolundaki almalar karsnda, evket Turgut Paa, Mustafa Kemalin bakente dnmesi hakknda hibir aklamada bulunmuyordu. Mustafa Kemal gnderdii telgrafta, arlma sebeplerini sorduktan sonra, kmr ve benzin skntsndan dolay gecikeceini ileri srerek,121 gerek sebebi renebilmek iin de Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paaya bavuruyordu. Nitekim Cevat Paa, 11 Haziran tarihli cevabnda; Mustafa Kemal Paaya gizlice meselenin hakiki sebebini yle aklad: Sizin gibi

1542

kymetli bir generalin Anadolu illerinde dolamas kamuoyunda iyi bir etki uyandracandan bahisle stanbula arlmanz ngilizler istedi.122 Dier taraftan Harbiye Nazr evket Turgut Paa da Mustafa Kemale ayn tarihte (11 Haziran) gnderdii telgrafnda; stanbula davetiniz hkmetin karar sonucudur. diye aklamakta idi.123 Bu yazmalar devam ederken, Hariciye Nezareti Vekletinden Dahiliye Nezaretine yazlan bir tezkireden anlaldna gre, Mustafa Kemalin grevine Meclis-i Vkela karar ile son verilecei belirtiliyor; ayrca bilumum mlkiye memurlarnn, bundan haberdar edilmeleri gerei zerinde duruluyordu.124 Bylece hkmet ile mfettilik unvan ve yetkilerini brakmak istemeyen Mustafa Kemal Paa arasnda zamanla giderek iddetlenen yeni bir yazma dnemi balad ve bu tam bir ay srd. ngilizlerin kesin ve srarl istekleri karsnda, Mustafa Kemal Paann grevinden azledilmesi an meselesi haline geldi. O, hkmetin ngiliz istekleri karsnda boyun ediini grnce, bir telgrafla padiaha mracaat etti. Mustafa Kemal Paann bu telgraf gayet uzun yazlm bir ikayetname idi. Bu telgrafnda sk sk saltanata balln vurgulamakla birlikte, Anadoludaki millet, kumandan ve memurlarn dncelerine nfuz ettiinden milletin batan aaya uyank bulunduunu, devletin istiklalini, saltanat ve hilafet haklarn korumak iin gl bir azim ve imanla donanm olduunu belirtiyordu. Mustafa Kemale gre, stanbulda bulunan korkaklarn ahlkndan yararlanmasn bilen yabanclar; devlet, millet ve padiahna ballk ve fedakrlkla hizmet kabiliyetinde olanlar ortadan kaldrmak istiyorlard. ayet kendisi bakente dnecek olursa; Ali hsan, Yakup evki Paa, Fethi Bey vb. kumandan arkadalar gibi ngilizler tarafndan tutuklanacandan kukulanyordu. Ona gre hkmet, kendisini aldatarak merkeze ekmek istiyordu. Mustafa Kemal bilahare telgrafnda u aklamalarda bulunuyordu: Eer icbr edilirsem, memuriyet-i ciznemden istifa ederek kemgn Anadoluda ve sine-i millette kalacam ve vezif-i vataniyyeme bu kere daha sarih hatvelerle devam edeceim. Ta ki, millet mazhar- istikll ve saltanat ve hilafet-i muazzama-i hmynlar masun- indiras olsun.125 Bu telgrafn Mustafa Kemalin azlini geciktirmek yannda bir faydas da, kendisini Padiah Vahdettine mill direniin szcs olarak tantmak oldu.126 Mustafa Kemal Paa, 11 Haziran tarihinde Erzurumda bulunan 15. Kolordu komutan Kzm Karabekir Paaya gnderdii ifre telgrafta ise, btn bu gelimeleri anlatm ve milletin hukuk ve istiklalini tayin urunda millet ile beraber almaktan yana olduunu belirtmiti. Ayrca kendisinin, mmkn olduunca zaman kazanmak ve kararghn memleket dahiline sokmak amacnda olduunu ifade etmiti.127 Bu srada evket Turgut Paa, 15 Haziranda Mustafa Kemale stanbula davetiniz hkmetin karardr. mealindeki telgrafn tekrar gndermiti.128 Harbiye Nazr evket Turgut Paa, adeta bu iten yani Mustafa Kemal Paann stanbula arlmas meselesinden nezaretinin sorumlu tutulmamasn istercesine, bu arnn hkmet tarafndan yapldn tekrarlyordu. Paann telgrafnda isteksizce bir ar ifadesi gizli idi. Btn

1543

bunlardan da anlald zere, Mustafa Kemal Paann hareketi, ordu mensuplarnca kalben destekleniyordu. Btn bu gelimeler olurken, hkmet, bu defa Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin telgraflarnn ileme konmasn yasaklad. Posta ve Telgraf Mdr Refik Halit (Karay) Bey, 16 Haziran tarihinde btn posta tekilatna yaymlad genelgesinde, bu derneklerin telgraflarnn kabul edilmemesini tebli etti. Dahiliye Nazr Ali Kemal Bey ise, igallerden dolay duyulan znt ne kadar byk olursa olsun, bu aamada hkmetin ne Yunanllarla, ne de bakalaryla savaabilecek bir gc olmadn, bu sebeple kuva-y milliye adyla birlikler hazrlamann felaketlere sebep olacan ileri srmekte idi.129 Ali Kemalin bu dnemde politikas korkaka veya bekle gr, olanlar kabul et eklinde idi. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa, Posta ve Telgraf Mdriyetine gnderdii 20 Haziran tarihli ifrede bu gelimelerden dolay hkmeti protesto etti. Refik Halit Beyin ifadesiyle; Anadoluda o iddetli mdahale, stanbulda bu acele mukabele Mustafa Kemal ile balarn kopmasna zemin hazrlad.130 1. Hkmet ile Mustafa Kemal Paa Arasndaki Telgraf Sava ve Sonular Haziran ayndan itibaren ngilizlerin hkmete yaptklar basklar sonucu, Anadoludaki ordu mfettileri ile hkmet arasndaki diyolog kopma noktasna geldi. te yandan hkmet acziyetinden dolay, tilaf Devletlerinin her isteine boyun emek durumunda kalyordu. Nitekim hkmet bu srada ngiliz basksndan dolay baz idarecileri deitirmeye kalkt. Dahiliye Nezareti Mustafa Kemal ile devaml irtibat halinde bulunan Erzurum valisi Mnir Bey ile Van Valisi Haydar Beylerin deitirilmesini kararlatrd. Oysa bu valilerin faaliyetleri, douda tasavvur olunan Byk Ermenistan fikrine kar idi. Bu faaliyetler Mustafa Kemal Paa tarafndan da kabul grdnden, yerlerinde braklmalar yolunda tepkilere sebep oldu. Mustafa Kemal 18 Haziranda Amasyadan Dahiliye Nazrna gnderdii ifrede valilerin grevde kalmalarnn memleket menfaatine olduunu aklamakta idi.131 Mustafa Kemal byle davranlardan dolay, milletin gveninin sarslacana da dikkat ekiyordu.132 O, bu ikayetlerle de kalmayp, kendi mntkasnda grevli valilere, kolordu komutanlarna gnderdii 20 Haziran tarihli telgrafnda Posta ve Telgraf Mdriyetini protesto edip, kararlarna uymamalarn istiyordu.133 Mustafa Kemalin hkmetin uygulamalarna kar kmas zerine evket Turgut Paa, 21 Haziranda Kzm Karabekir Paay vekleten Mustafa Kemal Paann yerine III. Ordu Mfettiliine tayin etmek istedi. Fakat Karabekir Paa, bu srada byle bir atanmay kesinlikle doru bulmuyor ve Mustafa Kemalin deitirilmesinde isabet grmyordu.134 Mustafa Kemal ise, bu srada Dahiliye Nezaretine gnderdii telgrafta birtakm isteklerini sralyordu. Dahiliye Nazr Ali Kemal, Mustafa Kemalin bu isteklerini ieren telgrafn 22 Haziranda sadarete sundu. 23 Haziran 1919da Sadrazam vekili Mustafa Sabri Efendi bakanlnda toplanan kabine, III. Ordu Mfettii Mustafa Kemalin Harbiye Nezaretinin buyruuna uyup stanbula gelmedii ve halk hkmete kar kkrtt gerekesiyle grevinden alnmasn kararlatrd.135 Bu karara imza atanlar arasnda Mustafa Kemalin tayininden bu yana gizli de olsa destekleyen Harbiye Nazr evket Turgut Paa da bulunuyordu.136 Bu srada hibir resm sfat kalmayan Mustafa Kemal Paann yerine eski Bahriye

1544

Nazr Hurit Paann atanmas ngrld. Ayrca sadaretten Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerine gnderilen yazda, bu durumun btn vilayet ve kolordulara tebli edilmesi de istendi.137 Nitekim hkmeti buna zorlayan birtakm sebepler vard. Tam bu srada, Mustafa Kemal Paa da memleket lsnde ilk byk karar alm bulunuyordu. Bilinen Amasya tamimi bu gelimeler esnasnda gerekletirildi. Mustafa Kemal Paa, Ali Fuat Paa, Refet Bey ve Rauf Bey tarafndan memleketin tamamn ilgilendiren nemli kararlar alnd.138 Bu gelimelerden byk endie duyan Dahiliye Nazr Ali Kemal, 23 Haziran tarihinde vilayetlere yazd ve acele kaytl ifre telgrafnda; Mustafa Kemal Paann byk bir asker olduunu, zamann siyasetine o derece vakf olamad iin pek fazla gayret ve hamiyyetine ramen, yeni memuriyetinde asla muvaffak olamadn, ngiliz Fevkalade Komiserinin talep ve srar ile azledildiini, bilahare yaptklar ve yazdklar ile kusurlarn daha ziyade arttn belirtiyordu. Ali Kemal, telgrafnda ayrca, artk bu zatn grevden alndn ve hibir resm sfatnn kalmadn, halkn bar konferans kararlarn beklemesi gerektiini de ilave ediyordu.139 Bundan baka, Dahiliye Nazr Ali Kemal 26 Haziran tarihinde vilayetlere yaymlad ifre telgrafnda; mill ordu tekil etmenin ve Mdafaa-i Milliye hazrlamak gibi faaliyetlerin bir felaket olacan ilan ediyordu. Telgrafnda ayrca, ordu mfettilerinin seferberlik hazrl yapmakla, mtarekeye aykr hareket ettiklerini bildiriyor ve unlar ekliyordu: Ordu mfettileri bu seferberlii hazrlamaa kalkrlarken dnmyorlar m ki, silah ve techizt son derece mahdut ve mtareke hkmleri gerei elimiz, ayamz baldr. Biz bugn her hangi bir devletle olursa olsun, harbe giremeyiz. Girersek hem halk ezdirir, hem de davamz siyaseten kaybederiz.140 Ali Kemalin ifadelerine dikkat edilirse, her eyin yitirildii ve btn mitlerin yok olduu sonucu ortaya kyordu. te yandan hkmet tarafndan Mustafa Kemal Paann azledilerek, yerine III. Ordu Mfettiliine atanmas kararlatrlan Hurit Paann ilemleri yrtlemedi. Mustafa Sabri Efendinin gcn gsterememesi ve kabine yelerinden Ali Kemal ile evket Turgut Paa arasndaki ekime, Mustafa Kemale istedii zaman kazandrd. Ali Kemal, ngiliz ateesi Deedes ve tercman Ryanla yapt grmede, Anadoludaki mill hareketin Harbiye Nezaretince desteklendiini ne srd. ngiliz temsilci de Ona, meydann milliyetilere bo braklmamasn tledi.141 Nitekim, Harbiye Nezareti 28 Haziranda 3. ve 15. Kolordulara gnderdii ifrede, kolordularn bundan byle her konuda merkezle dorudan temasta bulunacaklarn bildirdi. Bu suretle III. Ordu Mfettiliinin bir ksm yetkileri -kt zerinde- geri alnm oldu.142 Bu arada Ali Kemal ile evket Turgut Paa arasndaki ekime, Damat Feridin Paristen dnnden sonra ad geen nazrlarn istifaya zorlanarak kabine dnda kalmalarna sebep oldu. Yaplan bu deiiklikle Dahiliye Nazrlna Edhem Bey, Harbiye Nezaretine de Ali Ferit Paa atand.143 te yandan evket Turgut Paa, gider ayak Mustafa Kemalin stanbula gelmesini 28 Haziran tarihinde tekrar rica etmise de,144 Mustafa Kemal btn bunlar ve azline dair olan kararlar grmezlikten gelerek, III. Ordu Mfettii sfatyla Harbiye Nezaretine yazd ifre telgrafnda Ali Kemalin grevden alnmasndan dolay memnuniyetini dile getiriyor; fakat kendisinin azledildiine dair nezaretten herhangi bir yaz gnderilmediini ifade ediyordu.145 Bu ifadelerden de anlald gibi, Harbiye Nezareti ile Dahiliye

1545

Nezaretleri arasndaki anlamazlk had safhaya varmt. Nitekim Mustafa Kemal Paa da, bu frsatlar iyi deerlendirerek Anadoludaki konumunu kuvvetlendirmeye alt. Hkmet Mustafa Kemal Paa ile urarken, Hariciye Nezaretinden sadarete gelen bir yazda ise, Bat Anadoluda gnll asker kaydedildii belirtilerek hkmetin dikkati ekilmeye allyordu. Ayrca gnll asker toplanmasnn tilaf Devletlerinin harekete geip lkenin igale uramam blgelerini de tehdit altna alaca ifade edilmekte idi.146 Nitekim, Damat Ferit Paa ile ona veklet eden Mustafa Sabri Efendi, hibir ans tanmadklar kuva-y milliyenin mcadelesini kabul etmemelerine ramen, bunlarn mcadelede mnen hakl olduunu da reddedemiyorlard. Damat Ferit, bu cmleden olarak 23 Haziranda Pariste vermi olduu bir notada yle diyordu: Hibir hkmet halkn iradesine kar gelemez, vilayetlerde kurulmu olan byk sayda vatanperver komitelerin gsterilerinden ve bakentte yaplan mitinglerden yalnz tek ve deimez bir dnce ortaya kmaktadr: Birlik ve stiklal!.147 Bu beyanatndan da anlald zere hkmet, mill hareketi hakl bulmakta, lakin d basklarn iddetinden olsa gerek bunu szle aktan aa ifade edememekte idi. 2. Mustafa Kemal Paann Erzuruma Gidii, Mfettilik Grevine Son Verilmesi ve Kongre almalar 23 Haziran 1919daki Heyet-i Vkel (Bakanlar Kurulu) karar Mustafa Kemal Paa tarafndan pek nemsenmemiti. Zaten hkmet yeleri bu karar alrlarken fikir birliinde deillerdi. Yaplan yazmalardan kan sonuca baklrsa, Mustafa Kemalin grevden alnmas yolunda ngilizler tarafndan bask yapldndan -ve buna da olumlu cevap verilmesi lzumu hasl olduundan- bu karar kmt. Nitekim bu mesele, hkmet buhranna sebep olmu; kabinede baz bakanlar deitirilerek bunalm giderilmek istenmiti. Kabinedeki bu deiikliin ardndan, Harbiye Nezaretine tayin olunan Mirliva Ali Ferit Paa,148 bu makama gelir gelmez III. Ordu mfettii Mustafa Kemal Paaya samimi hitaplarda bulunan uzun bir telgraf gnderdi. Ali Ferit Paa, 30 Haziran tarihli telgrafnda; Mustafa Kemal Paaya kalb duygular beslediinden bu grevi kabul ettiini, hkmeti epeyce mkil bir vaziyette bulduunu belirttikten sonra, iddia edebilirim ki sizi, benim gibi ruhunun derinliklerine kadar anlayabilmi bir fert yoktur diyordu. Paa bundan baka, nasl bir sebeple hkmetle, Mustafa Kemal Paa arasnda bir anlamazlk ktn anlayamadn,bu ite, ngiliz isteklerinin herhalde etkili olduunu belirttikten sonra, hakknzda pek ziyade tevecchte bulunan Padiahn bu meselenin iyi bir ekilde halledilmesi konusunda mzakere buyurduunu ifade ediyordu. Harbiye Nazr Paa, bununla beraber, shh mazeretten dolay arzu ettikleri bir yerde tebdil-i havaya msaade edileceini, Harbiye Nezaretince de lazm gelen yardmn yaplacan taahht ederek, hemen cevap vermesini istiyordu.149 Nitekim, Harbiye Nazr Ali Ferit Paann bu iyimser mracaatlarnn -gelimelere baklrsa- Mustafa Kemal zerinde pek tesiri olmad.

1546

Dier taraftan Mustafa Kemal Paa, 26 Haziranda Amasyadan ayrlarak,150 Tokat-Sivas yolunu takiple 3 Temmuz 1919da Erzuruma vard.151 Mustafa Kemalin yol gzergh olan Sivasta, sabk Dahiliye Nazr Ali Kemalin grevlendirdii Erkn- Harp Miralay Ali Galip ile bir problem yaand. Mamretilaziz (Elaz) Valiliine tayin edilen Ali Galip, Dahiliye Nezaretinin Mustafa Kemalin tutuklanmas yolundaki emrini yerine getirmek istemise de, Dahiliye Nezaretinden istifa etmi bulunan Ali Kemalin bu emrini Sivas Valisi Reit Paa yerine getirtmedi.152 Ali Galip olaynda olduu gibi, hkmeti bu ekilde harekete zorlayanlar ise stanbuldaki -tilaf Devletlerinden- ngiliz Yksek Komiserlii idi. General Milne, 30 Haziranda Harbiye Nazr Ali Ferit Paaya yazd telgrafnda; Sivas ve Konya taraflarnda silahl eteler kurularak mttefiklerin menfaatlerine aykr hareket edildiini; bu faaliyetlerde ttihatlk fikrinin hakim olduunu ve maksatlarnn Osmanl hkmetinden ayr hedefler gttnn tespit edildiini, bu hareketin balca tevikilerinin Sivasta Mustafa Kemal, Konyada ise Ferik Cemal Paa olduunu ve her ikisinin de mfetti olarak atandn ifade ederek hkmetin dikkatini bu yne ekmekte idi. Milne, dier yandan Mustafa Kemalin vazifesine son verilmesi iin 8 Haziranda Osmanl hkmetine ar yaptklarn fakat buna hkmetin pek itibar etmediini hatrlatarak, konuya hassasiyet gstermelerini bir kez daha ikaz etti.153 Bu srada hkmet ise, Dahiliye Nezareti vastasyla nerettii bir tamimde, Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin hkmetin tebligatna kar olan hareketlerinden dolay tutuklanmalarn emrediyordu.154 Mustafa Kemal ve Rauf Beyler, hkmetin bu kararlarna pek aldr etmedi. Nitekim Rauf Bey, stanbul Meclis-i Mebusanna katlncaya kadar (yaklak yedi ay) Mustafa Kemal ile Anadoluda ibirlii ierisinde bulundu.155 Bu srada stanbuldaki ngiliz yksek komiseri Amiral Galthorpe, Osmanl Hariciye Nazr Saf Beye verdii 2 Temmuz tarihli notada isteklerini yle sralyordu: 1) Sivas ve Konya vilayetlerinde silahl eteler kurma, tilaf Devletleri karlarna kar alma yolunda ciddi bir hareketin bulunduu, 2) Hareketin balca kkrtclarnn Mustafa Kemal ve Cemal Paalar olduu, 3) Mustafa Kemali stanbula geri armak iin yaplan teebbslerin bir sonu vermedii, ayrca ayn konuda 17 Haziranda verilen notaya cevap dahi alnmad, 4) Konunun neminden dolay, Mustafa Kemal ve Cemal Paalarn derhal ve kaytsz artsz stanbula arlmalar gerektii, 5) Bir rnei de ngiltere hkmetine sunulan bu nota zerine, ne ekilde hareket edileceinin derhal bildirilmesi isteniyordu.156 Milne ve Galthorpeun notalarna baklrsa, hkmet bunlar o zaman iin geitirdii gibi, uygulamaya koymam; bu da ngilizlerin endiesini arttrmt. Bylece ilk defa bir ngiliz yetkilisi tarafndan, Anadoluda domakta olan mill mcadele fikri; ttihatlk damgas ile damgalanmakta

1547

idi.157 Nitekim, Mill Mcadele hareketinin alt yaps incelendii zaman bu fikrin byk lde doru olduu ortaya kar. Mustafa Kemal Paann 2-3 Temmuz 1919 gecesi Tercanda iken Saraydan ald bir telgrafta, dnmesi istendi.158 Bu telgrafta Mustafa Kemalin faaliyetleri Padiah tarafndan yurtseverce duygularn bir sonucu olduu kabul ediliyor; fakat, devletin durumunun taradan gzlendii gibi endie verici olmad ileri srlyordu. Padiah, Paann istifa edip stanbula gelmesini -yabanclarn kendine haysiyet krc bir ilem yaptrrlar endiesi ile- doru bulmad gibi, azledilmesini de uygun grmediinden Harbiye Nezaretinden iki ay hava deiimi istenilerek, durum belli oluncaya kadar istedii kent ya da kasabada dinlenmesinin en uygun zm yolu olacan ifade ediyordu. Bu srada Vahdettinin Mustafa Kemalin davran ve giriimlerini olumlu karlad anlalmakta idi.159 Padiah, bu tavr ile merkezden taray kurtarmay tercih ediyordu. Bu ise, mutlakiyeti bir zihniyetin sonucu idi.160 Ordu Mfettiliklerinin lavedilmesini isteyen igal glerinin basklar sonucu161 Mersinli Cemal Paa, Harbiye Nezaretinden izin alarak 1 Temmuz 1919da Konyadan hareketle stanbula geldi.162 Bu hadise Anadoludaki komutanlar zerinde adeta bir ok tesiri yapar. Nitekim Mustafa Kemal Paa, Nutukta, bu kritik dnemde Mersinli Cemal Paann stanbula gidiini znt ile karladn ifade eder.163 Dier taraftan, Cemal Paann stanbula dnmesi ile birlikte, Anadoluda ordu mfettii ve en kdemli komutan olarak Mustafa Kemal Paa kald. Kendisini, Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paa takip etmekte idi. te yandan Mersinli Cemal Paa, stanbula geldikten bir sre sonra Asker Mektepler Mfettiliine getirildi.164 Bylece Anadoluda grevli bulunan iki ordu mfettiinden birisi stanbula ekilmi oldu. Harbiye Nazr ise, bir telgraf ekerek Mustafa Kemalin de geri dnmesi yolunda bir arda bulundu. Harbiye Nazr Ali Ferit Paa bu srada Mustafa Kemal Paaya gnderdii telgrafta, ngiliz basksndan bunaldn ifade ettikten sonra, malubiyetin devasz bir illet olduunu syleyerek kendilerine yardmc olmalarn istiyor ve samimi cmlelerle telgrafn noktalyordu.165 Harbiye Nazr, 5 Temmuzda Mustafa Kemale yazd ifre telgrafta ise, stanbula hareketini hzlandrmasn istiyordu.166 Ferit Paa, Mustafa Kemale stanbula dneceine dair Padiah ve siyas temsilciliklere taahhtte bulunduunu ve bu konuda mahup olmayacandan emin olduunu bildiriyordu. Buna karlk Mustafa Kemal, byle bir sz vermenin imdilik doru olmadn belirterek, Bat Anadoluda igallerin srdn, Dou Anadolu iin de byle bir tehlikenin varolduunu hatrlatarak, hkmet mensuplarnn yeni bir hyanete ara olmaktansa, sade bir vatanda olarak halkn saflarna katlmasnn rnek alnacak bir vatanperverlik olacan ifade ediyordu. Bu srada, Mustafa Kemalin stanbula dnmesi yolundaki ngiliz istekleri de btn iddetiyle devam etmekte idi.167 Harbiye Nazr Ali Ferit Paa ise, 7 Temmuzda Miralay Refet (Bele) Beye ektii telgrafta, ngilizlerin bu srada Samsun ve civarna asker karmalarnn sebebinin Mustafa Kemalin asayii ihll suretindeki davranlarnda aranmas gerektiini belirtiyor;

1548

eer vatann seviyorsa, Mustafa Kemalin dnmesini istiyor ve bu konuda Refet Beyden yardm talep ediyordu.168 Refet Bey, verdii cevapta Mustafa Kemal Paann zararl faaliyetlerde bulunmadn, ondan igal kuvvetlerine kar direnme konusunda herhangi bir talimat almadn belirtiyordu.169 Bu aklamalardan sonra Miralay Refet Bey de hkmete yaplan bask sonucu azledildi. Yerine Harbiye Dairesi Reislerinden Miralay Selahattin Beyin atanmas kararlatrld.170 Bu srada kabinedeki yeler arasndaki telgraf yazmalarna baklrsa, Mustafa Kemal Paa meselesinde hep ngiliz basksndan sz edildii gze arpar. Bu gelimeler srasnda Hariciye Nazr Vekili Safvet Bey tarafndan sadarete ekilen 3 Temmuz 1919 tarihli gizli telgrafta; Mustafa Kemal Paann Mslman halk aznlklara kar kkrtt gerekesiyle ngilizler tarafndan stanbula arld aklanmakta idi.171 Erzincan Mutasarrf Eref Bey ise, Dahiliye Nezaretine gnderdii telgrafnda Mustafa Kemal Paann Harbiye Nezaretince grevlendirildiini belirterek, bu nezaretten herhangi bir aksi emir gelmedike, Mustafa Kemal Paann talimatlarn yerine getirmeye mecbur olduklarn ifade etmekte idi.172 Sivas Valiliinin telgrafnda ise, Samsuna karlan ngiliz askerlerine kar Mustafa Kemalin asker bir tertibat ierisinde bulunduu belirtilerek, Harbiye ve Dahiliye Nezaretlerinin dikkatleri ekilmeye allyordu.173 Erzurum vilayetinden hkmete ekilen telgraflarda ise, ngiliz faaliyetlerine kar are bulunmas isteniyordu.174 8 Temmuz tarihli Padiahn iradesi zerine Mustafa Kemal Paaya hitaben bir telgraf ekilmi, Paann memuriyetinden dolay ngilizlerle hkmetin arasnn almak zere olduu aklanmt.175 Nitekim Kabine yeleri, yaplan bir toplantdan sonra hazrladklar bir tutanakla, Mustafa Kemalin grevine son verilmesi konusunda Harbiye Nezaretine yaptrm uygulanmasna karar vermilerdi.176 Mustafa Kemal Paa ile Harbiye Nazr Ali Ferit Paa arasnda 8 Temmuz gecesi yaplan uzun telgraf grmelerinde, Mustafa Kemalin grevine son verilecei konusu dile getirildi. Ferit Paa bu grmede, Mustafa Kemalin faaliyetlerini vatan mdafaas yolunda herkesin yapaca normal faaliyetlerden olduunu yorumluyor; ayrca, tilaf Devletlerinin hkmet zerinde iddetli basklarnn bulunduunu hatrlatyordu. Nitekim, bu srada III. Ordu Mfettiinin Padiah buyruu ile birka defadr stanbula davet edildii aklanyordu.177 Bu grmenin ardndan Saray baktibi Ali Fuat Beyin 8 Temmuz gecesi saat 10.30daki telgraf, Mustafa Kemalin grevinin sona erdiini haber vermekte idi. Bu gelimelerin ngiliz basksndan kaynakland ikr idi.178 Bakanlar Kurulu da zaten bu yolda gerekeli bir karar kard. Bu gerekeleri ihtiva eden Bakanlar Kurulu kararn bata Mustafa Sabri Efendi olmak zere, bakanlarn ou ve Abdurrahman eref Bey ile Ahmet zzet Paa gibi kurulda grevli yn yeleri de imzalamlarken, Harbiye Nazr Ali Ferit Paa bu toplantya katlmad gibi imza da atmad.179 Daha sonra yazlan belgede Ali Ferit Paann da imzas yer ald. Nitekim Padiah, Sadrazam Vekili Mustafa Sabri Efendi ve Harbiye Nazr Ferit Paann imzasyla bilahire yaymlanan azil fermannda yle denilmekte idi: III. Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paann grevine son verilmitir. Bu Padiah buyruunu yrtmee Harbiye Nazr grevlidir. 8 Temmuz 1335.180 Mustafa Kemalin mfettilik grevine son verilmesinin hemen ardndan Harbiye Nazr 15. ve 13. Kolordu komutanlklarna gnderdii ifre telgrafta III. Ordu Mfettilii makamna mnasip birinin

1549

tayin olunmasna kadar bunlarn dorudan doruya nezarete balandklar bildirildi.181 Ayn tarihte, Dahiliye Nezaretinden kan bir yazda ise, bilumum dahiliye memurlarnn mill tekilat kurmalar engelleniyor; ayet bu tr faaliyetlere dahil olanlar olursa, en iddetli cezaya arptrlacaklar ifade ediliyordu.182 te yandan Mustafa Kemal Paa, ordu mfettiliinden azlolunduu haberini aldktan ksa bir sre sonra, sine-i millette bir ferd-i mchit olarak kalabilmek iin askerlikten istifa ettiini aklad. 8/9 Temmuz 1919 gecesi saat 11.45te Padiaha gnderdii ifre telgrafnda, hkmet ve saltanat merkezi zerindeki basklarn daha da artmasna, hakkndaki iyi dncelerin zayflamasna raz olamayacan belirttikten sonra askerlikten istifa gerekesini u cmlelerle aklad: Bundan dolay, sadece u anda bulunduum grevime deil, btn vn sebeplerini vatan ve millet ile kutsal makamlarnn feyzinden ve kurtuluundan alan pek ok sevdiim kutsal askerlik hayatma da veda etmek suretiyle fedakrlkta bulunduumu arz ederim. Yksek Saltanat ve Hilafet makamlaryla asil milletlerinin, hayatmn son noktasna kadar daima koruyucusu ve sadk bir ferdi gibi kalacama tam bir ballkla arz eder bu hususta teminat veririm. Askerlik mesleinden istifa ettiimi Harbiye Nezaretine bildirdim..183 Nitekim Mustafa Kemalin istifa dilekesinde Vahdettini sulayc bir dil kullanmamaya zen gstermesi, saltanat ve hilafete ballktan sz etmesi dikkat ekicidir. Aslnda stanbuldaki grmelerinden balayarak Padiah ile Paa 7 Temmuzdaki yazmalarna kadar, birbirilerine duyduklar gveni belirtmeye dikkat etmilerdi. lk zamanlar bunda iten davrandklar sonucunu karmak mmkndr. Nitekim, Mustafa Kemal Paa kuva-y milleyi hareketini rgtlerken saltanat yanllarn kukulandrmamak iin Vahdettini bask altnda bir hkmdar olarak kabul ediyor; onu kurtarma slogann yararl, hatta mecbur gryordu. Mustafa Kemal Paann III. Ordu Mfettiliinden ve askerlik mesleinden istifas arkadalar arasnda byk bir znt yaratt. Ali Fuat Paa, Mustafa Kemalin 8/9 Temmuz tarihli ve sine-i millette bir ferd-i mcahit suretiyle bulunmakta olduunu bildiren telgrafn ald zaman, byk bir heyecan ve znt duyduunu belirtir. Bu duygularla Mustafa Kemal Paaya ektii telgrafnda; vatanperver kalplerde kendini gsteren vatan ve fedakrlk hissinin bana geerek mill irade ve azmi ortaya karmaya alan zat- lilerinin yine bu maksad temin iin asker ve mlk memuriyetinden ekilmelerinin bata kendisi olduu halde btn kumandan ve mlk memurlar zdn, ancak bir ferd-i mcahit olarak kacaklar mjdesinin bu znty biraz olsun hafiflettiini beyan ediyordu. Ali Fuat Paa, gerekirse btn hamiyyet sahiplerinin kendisine katlacaklarn bildiriyordu.184 te yandan Mazhar Mfit Kansunun ifadelerine baklrsa, 5 veya 6 Temmuzda yaplan gizli bir toplantya Mustafa Kemal, Kzm Karabekir, Rauf Orbay, Erzurum Valisi, Hsrev Gerede, Refik Saydam, Kzm Dirik ve Sreyya Yiit katlmlard. Bu ahslar yaplan toplantda, Mustafa Kemalin kendilerine syledii; Emirlerimin istisnasz, mafevk bir kumandan emri halinde ifasn isterim. Muvaffakyet bu arttr! dstrunu kabul ediyorlard. Bylece Mustafa Kemal Anadoluda her emri kabul edilen bir lider oldu.185 Kzm Karabekir Paa ise anlarnda, Mustafa Kemale azlinden ksa bir sre nce unlar sylediini belirtir: Mfettilik ya da askerlikten

1550

ekilmenize hi teessr duymadan karar verebilirsiniz. Size mukaddertm namna sz veriyorum. Size mfetti olduunuzdan daha ziyade hrmetkr bulunurum. Sizi millete tantmak ve halkn ve ordunun hrmetini zerinizden ayrmamak vazifemdir..186 Bylece Anadoludaki komutanlar tarafndan Mustafa Kemale bu kritik dnemde byk bir kararllk ierisinde her trl destei salayacaklar sz veriliyordu. Nitekim komutanlar verdikleri bu kararla, stanbulda ler Misknda kabul edilen planlar uygulamaya koymak istiyorlard. Erzurumda kongre almalar ncesi yukardaki faaliyetler icra edilirken devlet merkezinde de baka trl gelimeler oluyordu. Bakanlar Kurulu kararlarnn ardndan, 9 Temmuz 1919 tarihinde Sadaretten kan bir yaz ile Mustafa Kemal Paann vazifesine son verildii belgelendi.187 Dahiliye Nezareti de, vilayetlere gnderdii telgraflarda Mustafa Kemalin grevden azledildiini belirterek, verdii emirlerin yaplmamasn istiyordu.188 Dahiliye Nezareti daha sonraki telgraflarnda Mustafa Kemal Paann nerede olduunu sorduktan baka,189 bunun yapaca her trl faaliyetin tehlike douracan ifade ederek190 taraftarlar ile birlikte tutuklanmalarnn en uygun hal aresi olduunu belirtmekte idi.191 Harbiye Nezareti de, Anadoludaki asker birimlerle bu tr yazmalar srdrd. Hatta II. Ordu mfetti vekili Miralay Selahattin Beye yazlan bir telgrafta, Mustafa Kemalin grevinin sona erdii hatrlatlarak, herhangi bir mnasebette bulunulmamas salk veriliyordu.192 Harbiye Nezareti, ordu mensuplarnn tekilat kurmalarndan endie duymu olmal ki, bu srada btn kolordulara gnderdii ifrede mill tekilat kurulmasna asker ve mlk amirliklerin engel olmalarn istiyordu.193 Mustafa Kemalin azlinden sonra III. Ordu mfettilii bir mddet kumandansz kald. Harbiye Nazr Ali Ferit Paann 20 Temmuz 1919 tarihli yazs ile XV. Kolordu komutanl da zerinde kalmak zere, vekleten Kzm Karabekir Paann tayin edildi.194 Bu konuda Dahiliye Nezaretine de bilgi verildi.195 Mustafa Kemal Paa, Rauf Beyle birlikte grevine son verilmesi ve ordudan istifasnn ertesi gn (9 Temmuzda), ordulara ve millete birer beyanname nerederek keyfiyeti bildirme gerei duydu. Bu bildirinin bilahare Dahiliye Nezareti tarafndan suretleri karlarak vatann en hcra kesinde btn vatan evlatlarna aynen teblii ve duyurulmas istendi. Mustafa Kemal bu beyannamede yle diyordu: Mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin alan mill mcahede urunda milletle beraber serbes surette almaya resm ve asker sfatm artk mani olmaya balad. Bu mukaddes gaye iin milletle beraber nihayete kadar almaya mukaddesatm namna sz vermi olduum cihetle pek ak olduum asker meslee bu gn veda ettim. Rauf Bey de, Mustafa Kemal Paa ile btn arkadalarnn mill cihadna itirak ettim196 eklinde maksadn aklad.197 Mustafa Kemal, Erzurumda kald sre zarfnda kongre almalarnda aktif olarak faaliyet gsterdi. Nitekim, Sadrazam Damat Ferit Paa, bu srada (20 Temmuz) yaymlad bir beyannamede, Erzurum Kongresini anayasaya aykr buluyor ve bunu toplayanlarn tutuklanmas gerektiini bildiriyordu. Buna ramen kongre 23 Temmuzda ald. 24 Temmuzda kongre heyeti sadrazamn beyannamesini ele ald; iddetli tartmalardan sonra Padiaha bir telgraf ekildi ve Ferit Paann bu beyanatnn tekzip edilmesi istendi. Kongrenin hilafet ve saltanata ball belirtildi.

1551

Erzurum Kongresini bylece resmen renen Sadrazam, daha fazla ileri gidemedi. Bata Kzm Karabekir Paa olmak zere, blgede bulunan asker ve mlk evrelerce desteklenen kongre almalar devam etti.198 Bu srada mttefiklerden bekledii destei alamayan ve konumu iyice sarslan hkmet kongre, dolaysyla mill harekete kar faal bir direni balatt. Hatta bu srada Dahiliye Nazr dil Bey, 25 Temmuz tarihli beyanatnda, Mustafa Kemal ve Rauf Beyin teebbslerinin hangi fikre dayanrsa dayansn, memleketin aleyhine ve anariste bir hareket olduunu; dahil ve haric pek ok mkilatn bulunduu bir srada bu tr faaliyetlerin vatan byk tehditler iine attn belirtiyor ve vazifeli olmayan ahslarn demelerine kulak aslmamas gerektiini tlyordu. dil Bey, bundan baka halka, hkmetin yannda yer almalarnn memleket menfaatine olduunu da hatrlatyordu.199 ki gn sonra vilayetlere yazd tamimde ise, Erzurumda mill bir kongre akdedildii, byle kanuna aykr hareketlerin nne geilmesi lzm geldii ifade edilerek, aklselim sahibi olanlarn devletin/hkmetin yannda yer almasnn gerektii aklanyordu. dil Bey, mlk idarecilerden bu tr hareketlere meydan verilmemesini de istiyordu.200 Dahiliye Nezaretindeki bu endieler, aslnda ngiliz Amirali Galthorpeun ltimatomlarndan kaynaklanyordu.201 ngiltere, bu srada mill hareketin hzla yaylmasndan, Mustafa Kemal ve kendisine bal olanlarn merkez hkmetle balarn koparmalarndan byk endie duymakta idi.202 Bu esnada Meclis-i Vkeldan kan bir kararda Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin, hkmetin aleyhine olarak devam etmekte olan faaliyetlerine son verilerek, ad geenlerin derhal tutuklanarak stanbula gnderilmeleri istendi.203 Bu karar Dahiliye, Hariciye ve Harbiye Nezaretlerine de tebli edildi.204 D. Ordu Mfettilik Tekilatnn Kaldrlmas Ordu mfettilerinin kendi mntkalarnda tilaf Devletleri ve Yunan igal olaylarna kar mitingler tertip etmeleri,205 igal kuvvetlerinin bunlara sert tavr taknmalarna sebep olmu; bunun zerine ordu mfettilikleri kendilerini biraz geri plana ekerek halkn galeyanna sebep olabilecek gelimeleri Harbiye Nezaretine rapor etmeye balamlard.206 evket Turgut Paa Haziran banda mfettilere gnderdii ifrede, Meclis-i Vkelda masum halk korumak, asayii salamak amacyla orduca mdafaaya ynelik bir hareketin yaplabileceini aklamakta idi.207 Harbiye Nazr bu aklamalardan sonra tilaf mmessillerine gnderdii yazda, ordu mfettiliklerinin teekkl tarz ve blgeleri hakknda bilgi de verdi.208 Milne, bu tekilatlanmaya ilk nce kar km, Anadolunun on blgeye ayrlp bir tek general idaresine verilmesini istemi, hatta ordu mfettilerinin Anadolu ilerinde dolamalarn uygun bulmad gibi kaldrlmalarn istemiti.209 Milnein bu isteklerine ramen Galthorpe, 23 Haziran tarihli bir raporunda, bu tekilatlar son derece kmsemi ve etkili olamayacaklarn aklamt.210 te yandan II. ve III. Ordu mfettilerinin dman igal hareketlerine kar sert tavr taknmalar,211 mntkalarnda gnll olarak asker toplamaya kalkmalar ve jandarma saysn arttrmak istemeleri,212 mill faaliyetleri ynlendirmek amacyla kongre faaliyetleri ve mitingler dzenlemeleri213 ngilizlerin dikkatinden kamyordu. ngilizlerin bu tedirgin bekleyileri srasnda, Harbiye Nazr evket Turgut Paa, 21 Haziran 1919da II. Ordu Mfettii Cemal Paaya gnderdii

1552

bir ifre telgrafta, igal olaylarna kar miting ve protesto tertip edilebilecei gibi, her trl mukavemetin de yaplmas lzm geldiini aklamakta idi.214 Bu srada Konya valiliinden sadarete gnderilen bir telgrafta ise, II. Ordu Mfettilii mntkasnda bir ihtilal hareketinin balatld aklanyor; gerekli tedbirlerin alnmas isteniyordu.215 Dahiliye Nezaretine gelen bu tr telgraflara phe ile baklmas lzm geldiini belirten Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paa; Tekilat- Milliye hakknda alnan duyumlarn btn vilayetleri iermedii ve Dahiliye Nezareti, asker konularda bir istekte bulunursa mutlaka Harbiye Nezaretine danmaldr.216 tarznda aklamalarda bulunuyordu. Cevat Paa ayrca, ordu mfettilerinin silah altna davet iin yaptklar telkinlerin kt bir amacnn olamayacann Dahiliye Nezaretince anlalmas lazm geldiini ifade ediyordu. Hukmetin bu telkinlere kaplarak yanl bir adm atmasnn, ordunun mevcut kuvvetinde byk bir azalmaya sebep olacan aklayan Cevat Paa,ordunun genel mevcudunun azalmamas ve halkn askerlikten soumamas iin Mlkiye memurlarnn menfi propagandada bulunmamalarn istiyordu.217 Ordu mfettiliklerinin faaliyetleri esnasnda onlara byk destek kan Cevat ve evket Turgut Paalar, ngiliz basks sonucu 26 Haziranda (1919) istifaya mecbur edildiler.218 Bunlarn istifasndan sonra ordu mfettileri, stanbuldaki hkmet nezdinde adeta korumasz bir halde kald. ngiliz basklar ve Damat Ferit Paa hkmetinin hatalar mfettilik tekilatnn ksa bir sre sonra lavedilmesini gndeme getirdi.219 Bu arada hkmet, yaptklar faaliyetlerden dolay eitli problemler douran bu ordu mfettiliklerinin kaldrlmasnn daha uygun olacan kararlatrd. Zaten Bakanlar Kurulunun bu yoldaki fikirleri 29 Temmuz tarihinde Harbiye Nezaretine bildirildi.220 Dier taraftan Asker ur bakanlna yazlan bir yazyla da ordu mfettiliklerinin ordu komutanlna tahvil edilmesi kararlatrld.221 te yandan ncelikle mfettilerin sivil memurlara emir vermelerini salayan yetkiler alnd.222 Damat Ferit hkmeti, kuva-y milliye yanls hareketleri destekledii gerekesiyle, 4 Austos 1919 tarihinde III. Ordu Mfettiliini lavederek; bunu ordu komutanlna tahvil edip, eski Harbiye Nazrlarndan I. Ferik Abdullah Paay da komutanla tayin etti.223 III. Ordu mfettilii geri lavedilmiti; fakat, I. ve II. Ordu mfettilikleri henz varlklarn korumakta idi. Bir mddet sonra ordu mfettiliklerinin ordu kumandanlna tahvil edilmesi konusu gndeme geldi. Bir mddet sonra, ordu mfettilerine geni yetkiler veren talimatname de yrrlkten kaldrld,224 mlk yetkiler Dahiliye Nezaretine devredilirken, sadece asker vazifeler ordu kumandanlklarnda brakld.225 16 Austos 1919da kan bir irade ile ordu mfettilikleri lavedildi,226 bundan sonra ordu komutanlklar yeniden tekil edildi.227 III. Ordu komutanlnn, mfettilik rgt lavedilmesine ramen hl eski yetkilerini kullanmas, bu defa ordu komutanlnn lavedilmesi gereini gndeme getirdi. 18 Austos 1919 tarihinde kan bir irade ile III. Ordu lavedildi.228 Bilahare bu durum, Sadaret tarafndan 19 Austos 1919 tarihinde dnemin Harbiye Nazr Sleyman efik Paaya da tebli olundu.229 te yandan, Ferit Paa hkmeti tarafndan 8/9 Temmuz gecesi ordu mfettiliinden azledilen,230 Mustafa Kemalin geri getiremeyecei anlalnca, hkmet tarafndan birtakm yaptrmlar gndeme geldi. Nitekim Paann azlinden sonra, sahip olduu nian ve madalyalarla fahr yaverlik sfat geri alnmam, kendisinin askerlikten istifa ettii de resmen aklanmamt. hkmet,

1553

imdi bunlar son koz olarak kullanmaya kalkt. Sadaretten Harbiye Nezaretine yazlan 6 Austos 1919 tarihli bir yazda bu yoldaki emir dorudan Padiahtan geldi. Sadrazam bu yazsnda Mustafa Kemal Paann askerlikten istifas hakkndaki yazmalarnn Nazm Paadan evvelki bakan tarafndan dzenlendiini, fakat sonulandrlamadn belirtiyor ve hkmet deiiklie uram; bundan dolay ad geen Paann Anadoluda asker grevinden kartld resmen ilan edilmemi eklinde aklamalarda bulunuyor; ayrca, bu konuda Padiahn szl iradesinin alndn da ilave ediyordu.231 Bu arada Harbiye Nazr Nazm Paa, 7 Austosta verdii cevapta, Bakanlar Kurulu kararyla grevine son verilen Mustafa Kemal Paann tamakta olduu nian ve madalyalar ile fahr yaverlik rtbesinin kaldrlmasnn gerekli olduunu belirterek Padiahn iradesine gre hareket edileceini bildirdi.232 Bunun zerine hazrlanan kararname, Vahdettin tarafndan 9 Austosta yani Erzurum Kongresinin kararlarnn akland srada onayland. Bu kararname ile, Mustafa Kemal Paann tad nian ve madalyalar geri alnyor ve fahri yaverlik rtbesi de kaldrlyor; Paa sfat Bey olarak yeniden dzenleniyordu.233 Bu durum, bilahare Sadaretten Harbiye Nezaretine yazlan bir yazyla bildirildi.234 E. stanbul Hkmeti Tarafndan Mustafa Kemal Paann Grev ve Yetkilerine Son Verildiinin Aklanmas Mustafa Kemal Paa III. Ordu Mfettiliinden 8/9 Temmuz 1919 gecesi istifa ettiini aklamt. stanbuldaki Damat Ferit hkmeti tarafndan da ayni (8/9 Temmuz) gece kendisine ordu mfettiliinden azledildii bildirilen,235 Mustafa Kemal Paann stanbula geri getirilemeyecei anlalnca, Hkmet tarafndan bir takm yaptrmlar gndeme getirildi. Bu yaptrmlar ise zaman ierisinde Damat Ferit hkmeti tarafndan uygulamaya konulacakt. Bu arada, Mustafa Kemal Paann, Hkmetin karar ile mfettilik grevinden azledildiinin bildirilmesine ramen, sahip olduu nian ve madalyalarla fahr yaverlik sfat geri alnmam, kendisinin askerlikten istifa ettii de resmen aklanmamt. Damat Ferit Hkmeti, son olarak bu kozlar kullanmaya kalkt; ayet bunlar gndeme getirirse belki etkili olabileceini dnd. Sadaret makamndan Harbiye Nezaretine yazlan 6 Austos 1919 tarihli bir yazda, Mustafa Kemal Paann askerlikten tart edilmesi, sahip olduu nian ve madalyalarla fahr yaverlik unvannn kaldrlmas yolundaki emir dorudan Padiah Vahdettinden geldi. Sadrazam bu yazsnda Mustafa Kemal Paann askerlikten istifas hakkndaki yazmalarnn Nazm Paadan evvelki Harbiye Nazr tarafndan dzenlendiini, fakat sonulandrlamadn belirtiyor ve hkmet deiiklie uram; bundan dolay ad geen Paann Anadoluda asker grevinden kartld resmen ilan edilmemi eklinde aklamalarda bulunuyor; ayrca, bu konuda Padiahn szl iradesinin alndn da ilave ediyordu.236 Bu arada Harbiye Nazr Nazm Paa, 7 Austos 1919da verdii cevapta, Bakanlar Kurulu kararyla grevine son verilen Mustafa Kemal Paann tamakta olduu nian ve madalyalar ile fahr yaverlik rtbesinin kaldrlmasnn gerekli olduunu belirterek Padiahn iradesine gre hareket

1554

edileceini bildirdi.237 Bunun zerine Harbiye Nezareti tarafndan hazrlanan kararname, padiah Vahdettin tarafndan 9 Austos 1919 tarihinde yani Erzurum Kongresinin kararlarnn akland srada onayland. Bu kararname ile, Mustafa Kemal Paann tad nian ve madalyalar geri alnyor ve fahr yaverlik rtbesi de kaldrlyor; Paa sfat Bey olarak yeniden dzenlendii belirtiliyordu.238 Bu durum, bilahare Sadaretten Harbiye Nezaretine yazlan bir yazyla bildirildi.239 Bu arada Mustafa Kemal Paa, basn araclyla meydana gelen gelimeleri yakndan takip ediyordu. Mustafa Kemal Paa, bundan sonra Sivasta gerekletirdii ve tm yurdu iine alan kongre almalarnn ardndan kuva-y milliye birliklerini tek bir at altnda toplayarak sistemli bir ekilde Mill Mcadele hareketini balatm oldu. Nitekim o, Nutuk adl eserinde Sivas Kongresi ile ilgili hususlar, ki zellikle manda meselesini ayrntl olarak izah etmitir.240 F. Ali Rza Paa Kabinesi Dneminde Mustafa Kemal Paaya tibarnn ade Edilmesi Meselesi ve stanbul-Anadolu Mnasebetlerinde Yumuama Dnemine Gei Damat Ferit hkmetinin ardndan iktidara gelen Ali Rza Paa kabinesi, Mustafa Kemal Paa nderliinde Anadoluda balatlan milli mcadele hareketine daha lml bakyordu. Yeni kabinenin Harbiye Nazr Mersinli Cemal Paa, Mustafa Kemal Paa ile irtibat kurma grevini stlenmiti. Mersinli Cemal Paa, Mustafa Kemal Paa ile birlikte ordu mfettilii grevinde bulunmu; memleketin iinde bulunduu kritik durumu en iyi tahlil eden bir asker olarak kuva-y milliye hareketine olumlu bakarak verdii gizli emir ve direktiflerle gerekli destei de salamt.241 Harbiye Nazr Mersinli Cemal Paa, 28 Aralk 1919 tarihinde sadarete yazd bir tezkirede, III. Ordu Mfettii iken grevine son verildikten sonra askerlik mesleinden istifa etmi bulunan Mustafa Kemal Paann, baz siyas sebeplerden dolay askerlikten karlarak sahip olduu nian ve madalyalarla, fahr yaverlik rtbesinin Padiah buyruu ile242 kaldrldn belirtiliyordu. Cemal Paa tezkiresine devamla, yaplan ilemin herhangi bir mahkeme kararna dayanmamasndan dolay kanuna da aykr olduunu belirterek, dzeltilmesi gerektiini ve Mustafa Kemal Paann sahip olduu nian ve madalyalarla fahr yaverlik rtbesinin geri verilmesini istemekte idi. Bundan baka, Harbiye Nazr Mustafa Kemal Paann ordudan atlm deil, istifa etmi kabul edilmesini neriyordu.243 Nitekim, Cemal Paann bu nerisi 29 Aralk 1919 tarihli Meclis-i Vkel toplantsnda yerinde bulunarak, gerekli dzeltmelerin yaplabilmesi iin Padiahn iradesinin de alnmas lazm geldii aklanyordu.244 Bakanlar Kurulu da ayn gn, Harbiye Nezaretine yazd bir yazda bu konunun dzeltileceini dile getirdi.245 Aslnda Harbiye Nazr Mersinli Cemal Paa, bu konuyu zaman amna uratmadan ksa srede zme kavuturmak arzusunda idi. Bu yzden 30 Aralk 1919da sadarete yazlan bir yazda III. Ordu Mfettiliinden alndktan sonra istifa ettii halde hibir skynetim mahkemesi kararna dayanmakszn, idar kovuturma sonucu askerlik mesleinden kartlp, nian ve madalyalar geri alnan Mustafa Kemal Paann bu durumunun dzeltilmesi isteniyordu.246 te yandan stanbulda, hkmet merkezinde bu faaliyetler yrtlrken, Mustafa Kemal Paa 27 Aralk 1919da Ankaraya varmt. Ankara vilayetinden Dahiliye Nezaretine gnderdii ifreden anlaldna gre, Mustafa Kemal Paa ve arkadalar ehre girdikten sonra, doruca Hac Bayram- Veli trbesini ziyaret etmiler, daha sonra halkn alklar arasnda kurbanlar kesilmi; halifelik ve

1555

Padiahn, devlet ve milletin mutluluu iin dua edilmiti Heyet, daha sonra Ankara Ziraat Mektebine giderek oraya yerlemiti. Bu arada heyetin, Ankaraya gelene kadar urad yerlerde, halkn tamamnn kuva-y milliyeden yana olduu da mahade edildi.247 Mustafa Kemal Paa, 30 Aralk 1919 tarihinde stanbul vilayetine ektii telgrafnda ise, Osmanl istiklalinin yl dnmn tebrik etti.248 Gelimelere baklrsa, bu dnemde Temsil Heyeti ile stanbul hkmeti arasndaki mnasebetler gayet olumlu bir ekilde yrtlmekte idi. Bu srada Padiahn rahatszl Ankarada da duyulunca, Mustafa Kemal Paa hatr sormak bahanesi ile ve hem de Damat Ferit Paa dneminden beri devam eden krgnl gidermek zere bir telgraf gnderdi. Bu telgrafnda Padiaha, rahatszlndan dolay Temsil Heyetinin de zldn ifade ettikten sonra, ifa dileklerinde bulundu.249 Nitekim, Damat Ferit kabineleri tarafndan si ilan edilen, dilekleri kabul grmeyen Mustafa Kemal Paa, bu kabine dneminde Padiah tarafndan dahi muhatap kabul olunmakta idi. Paann 14 Ocak 1920 tarihli bu telgrafna karlk olarak, saray tarafndan da bir teekkr telgraf gnderildi.250 Mustafa Kemal Paa ile stanbul hkmeti arasndaki bu yazmalardan da anlalaca gibi, iki taraf arasndaki krgnlk dnemi Damat Ferit hkumetlerine kyasla yumuama dnemine girdi. Nitekim, 3 ubat 1920de kan irade-i seniyyede belirtildii zere, askerlikten idar olarak uzaklatrlm olan Mustafa Kemal Paann askerlikten istifa etmi saylaca, nian ve madalyalarnn geri verilecei aklanyordu.251 Ali Rza Paa kabinesi bu srada tilaf Devletlerinin youn basklarna ramen, memleket iin nemli kararlar ald. Bunlardan en nemlisi de Mustafa Kemal Paaya eski itibarnn iade edilmesi idi.252 Nitekim, Ali Rza Paa kabinesinin byle bir karar almas Mill Mcadele Tarihi asndan son derece nemli bir husustur. nk, devlet merkezinde ngiliz bask ve tazyikinin had safhaya ulat bir dnemde teden beri ngilizlerin de takip etmekte olduu bir kumandana yeniden iade-i itibar kazandrlmas kmsenmeyecek bir hareket idi. Mill Mcadeleyi desteklemesi, Bat Anadoludaki kuva-y milliye birliklerine gizli olarak yardmlarda bulunmas ve Mustafa Kemal Paaya arka kmasndan dolay Ali Rza Paa kabinesi hibir zaman zan altndan kurtulamad. Btn faaliyetleri, ngilizler tarafndan pheyle karland. Olaylarn geliimine baklrsa, u kanaat karmza kmaktadr: stanbul hkmeti sanki artk mrnn sona erdiini anlamasna, bayra Anadoludaki kuva-y milliye liderlerine teslim etmek iin onlar muhatap alm aktan aa olmasa da el altndan elinden gelen destei salamaktan geri durmamt. Osmanl ordusunun tasfiyesinin dnld bir srada tekil edilmi olan ve olaanst bir dnem olmas itibaryla geni yetkilerle donatlm bulunan ordu mfettilikleri ngiliz propagandas, basks ve tazyiki, dier yandan hkmetin beceriksizlii yznden lavedildi. Geri Osmanl hkmeti, mal krizden dolay mfettilik tekilatna son verildiini aklarsa da, bu pek inandrc deildi. Geri planda tilaf Devletleri temsilciliklerinin basklar ve zellikle ordu mfettilerinin Anadoluda kuva-y milliye hareketini rgtlemeleri, halk igal ve ilhaklara kar uyandrmaya almalar, byk mitler balanan bu yaplanmann sona ermesinin sebepleri arasnda idi.

1556

Ordu mfettilikleri, 3-3,5 ay kadar sren vazifeleri esnasnda mill hareketin Anadoluda yaylp dal budak salmasnda mhim bir grevi ifa etmilerdi. Bunlarn bana tayin olunan gen ve dinamik komutanlarn, memleketin iinde bulunduu ahvali ve dier gelimeleri, olaylarn gidiatn ok iyi tahlil etmeleri sonucu, bu teekkllerin Anadoluda birlik ve beraberlik ruhunu salayarak, dmana kar mukavemet duygusunun olumasnda nemli roller stlendiini ifade etmek gerekir. stanbulun orduyu ayakta tutma fonksiyonunu yitirmesinin ardndan Anadoluda giderek dallanp budaklanan bir hareketle ordu yeniden -fakat bu defa Anadolu merkezli- kurulmaya alld. Bundan byle Osmanl Devletinin Erkan- Harbiye-i Umumiye Riyaseti (Genelkurmay) de evrak vs. ile uraan bir brokratik kurum hviyetine brnerek, dier bir ifade ile etkisiz bir hale geldi/getirildi. Hkmet, Nasihat heyetleri ve ordu mfettilerini tekil edip Anadoluya gndererek otoriteyi salamay dnm, fakat baarl olamamt. Bu srada dman igal olaylarnn giderek artmas, Anadoluda halkn kuva-y milliye gruplar etrafnda birlemesine sebep oldu. Nitekim, hkmetin acziyeti, beceriksizlii, tilaf Devletlerinin etkisinden kurtulamamas Anadoluda halkn bann aresine bakmas iin yeni bir politika belirlemesini gndeme getirdi. te bu dnemde halk, Anadoluda Kuva-y Milliyeci komutanlar etrafnda birleerek yresel mcadeleleri balatt. Mustafa Kemal Paa, mfettilik blgesine geldikten sonra Nutukta da belirttii gibi fikirlerini safha safha uygulamaya koydu. Ksa bir sre sonra etrafnda Milli Mcadelenin lider kadrosu toplanmaya balad ve komuta kadrosu da bylece belirginlemeye balad. gal ordular komutanlarnn basklar, stanbuldaki Damat Ferit hkmetinin sergiledii ve ihanete varacak derecedeki acizlii, bununla birlikte kabinede sk sk deiiklik yaplmas ve dier olumsuz etkenler, ordu mfettiinin bakent ile ilikilerini kopma noktasna getirdi. Haziran aynda blgedeki faaliyetlerini daha da younlatran ve stanbul hkmetini oyalayarak geiren Mustafa Kemal Paa, Temmuz aynn 7sini 8ine balayan gece sine-i millete dnerek, Milli Mcadele hareketinin liderliini zerine ald; bylece Trk Milleti de Milli Mcadeledeki gerek liderini bulmu oldu. Mustafa Kemal Paann etrafnda kenetlenen Trk milleti, bundan byle liderinin emrinde topyekn harp stratejisini benimseyip, varn younu ortaya koyarak lkesini dman igalinden kurtard. 1 Zekeriya Trkmen, Mtareke Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas

(1918-1920), Ankara 2001, Trk Tarih Kurumu Yay., s. 121 vd. 2 Geni bilgi iin bk., Zekeriya Trkmen, Mustafa Kemal Paa ve Yldrm Ordular Grup

Komutanl, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Sy: 47, Ankara, Temmuz 2000, s. 395-415. 3 4 BOA. BEO., Harbiye Gelen: 340546. Atatrk, bu olay anlarnda yle anlatr: Bir gn zzet Paa tarafndan makine bana

davet edildim. Kendisi kabineden istifa ettiklerini bildirdikten sonra benim stanbulda bulunmaklmn mnasip olacan syledi. Ben bu imadan stanbulda buhranl vaziyetler geirdiini anlayarak zaten

1557

kumanda ettiim gurup lavedilmi olduundan stanbula hareket ettim. Bk., Ulu demir, Atatrkn Yaam, Ankara 1988, s. 148. 5 Ahmet Rza Bey (1859-1930), II. Merutiyeti hazrlayan siyasi nderlerdendir. Gazeteci ve

politikac olarak tannmtr. Jn Trklerin lideri olarak tannr. II. Abdlhamit idaresinin takibi zerine Parise gitti. 1889 ylnda Pariste Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetini kurdu. Ahmet Rza Bey, Pariste Meveret gazetesini yaynlad. Fransz sosyologlarndan Augusto Comteun etkisinde kalarak Positivizmi benimsedi. II. Merutiyetin ilanndan sonra oluturulan Mebusan Meclisinin bakanlna seildi. 1912 ylnda Ayan Meclisi yeliine getirildi. Mtareke dneminde sadrazam olmak iin aba sarf ettiyse de baarl olamad. Vahdettin tarafndan Ayan Meclisi bakanlna getirildi. 1919 ylnda Parise yerleti. Kurtulu Savandan sonra Trkiyeye dnd. 6 7 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul 1983, s. 125-133. Minber gazetesi, 1918 sonu 1919 ba 50 say olarak yaymlanan gnlk siyasi gazetedir.

Sahipliini Ali Fethi (Okyar), sorumlu mdrln Dr. Rasim Ferit (Talay) Beyin yapt gazetenin kurulu sermayesine Mustafa Kemal Paann da katks bulunmutur. Mtareke dneminde milliyeti, dinamik bir hkmet kurulmas, meclisin fesh edilmemesini ve Mustafa Kemal Paann Harbiye Nazr olmasn neren, Tevfik Paa kabinesinin drlmesini savunan yaynlar yapt. Gazete ttihat liderlerden Cavit Bey tarafndan da desteklendi. Gazete ayrca, Mustafa Kemal Paann kamuoyunda tantlmasna ynelik yaynlar da yapt. 8 Mustafa Kemal Paann Vakit gazetesine verdii demele ilgili ayrnt iin bk., Vakit, 18

Terin-i sani 1334 (1918). 9 10 102-112. 11 12 13 Sina Akin, Ayn eser, s. 125 vd. Falih Rfk Atay, Atatrkn Bana Anlattklar, Istanbul 1955, s. 97. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl), Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, Ankara 1987, (MEB. Yay. ), s. 8. Ordu mfettilik tekilat hakknda geni bilgi iin bk., Zekeriya Trkmen, Ayni eser, s.

Ankara 1986, s. 99; Atatrkn Sylev ve Demeleri, c. III, (1961), s. 1. 14 15 16 111. Sina Akin, Ayn eser, s. 125-133. Jaeschke, Ayn eser, s. 97. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 76, 76-1. Ayrca bk. Lord Kinross, Atatrk:

Bir Milletin Yeniden Douu, (ev. Necdet Sander), stanbul 1981, s. 253; Jaeschke, Ayn eser, s.

1558

17 18

Atatrk, A, c. I, s. 732. Atatrkn bu alandaki raporlar iin bk. Ulu Idemir, Atatrkn Yaam, c. I, Ankara

1980, s. 149-155, 156-160; Atatrkn Sylev ve Demeleri (ASD), c. IV, s. 1-8. 19 20 Ali Fuat Paa, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 34 vd. Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, c. I, Istanbul 1970, s.

30; ayrca bk. Jaeschke, Ayn eser, s. 101. 21 22 23 24 25 26 Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni-Siyas Hatralarm, c. I, stanbul 1993, s. 34-35. Ali Fuat Cebesoy, Ayn eser, s. 34-35. Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, Ankara 1987, (MEB. Yay. ), s. 12. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (HTVD)., Sy: 1, (1952), vesika nr: 18-a. Rauf Orbay, Ayn eser, c. I, s. 230; Ali Fuat Cebesoy, Ayn eser, s. 34 vd., 61. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 76, 76-1; ayrca bk. Tevfik Byklolu,

Atatrk Anadoluda (1919-1921), Ankara 1959, s. 12. 27 Ali Fuat Cebesoy, Ayn eser, s. 60, 62; Falih Rfk Atay, Atatrkn Bana Anlattklar, s.

106; Jaeschke, Ayn eser, s. 101. 28 29 Ali Fuat Cebesoy, Ayn eser, s. 64. Hsamettin Ertrk, Milli Mcadele Senelerinde Tekilat- Mahsusa, ATASE Bakanl

Ktphanesi, s. 88 vd; Bu konu daha sonra yaplan aratrmalarda da ele alnmtr. Mesela, David Fromkn batl gz ile olaylara yaklaarak, bu srada btn gelimelerin Mustafa Kemal Paann lehine olduunu ifade eder. Mustafa Kemalin mfettilik iin Samsun yolculuunu bir yerde XX. yzyln en byk politik yolculuu olduunu belirtir. Bk., Bara Son Veren Bar, (ev. Mehmet Harmanc), stanbul 1994, s. 404. 30 Erich Jan Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, (ev. Nzhet Saliholu), Istanbul 1987, s.

193-194; Lord Kinross, Atatrk, s. 236. 31 32 smet nn, Hatralar, c. I, stanbul 1985, s. 176; Ayrca bk. Tarih IV, stanbul 1931, s. 26. Babakanlk Osmanl Arivi Babali Evrak Odas (BOA. BEO), Harbiye Giden nr: 342765;

BOA. DUIT., nr: 68/11. 33 67/5. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 1; BOA. Harbiye Terfiat, Tevcihat nr:

1559

34

Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Ayn dosya, F: 1-1, 1-2; BOA. BEO. Harbiye Giden nr:

342984, lef: 1-2. 35 Talimatnamenin tam metni iin bk. HTVD., Sy: 1, (1952), vesika nr: 3; Bu srada

Genelkurmay Bakan Fevzi Paaya veklet eden Kzm (Inan) Paa, yetkilerin geni tutulmasnda rol oynamtr. akir Paa, Mustafa Kemal Paann grevlerini maddede toplamt. Bk. BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 342984; Gn. Kur. ATASE Arivindeki bir belgeye gre, Mustafa Kemal Paaya verilecek olan talimatnamenin msvedde nshasnn tarihi 4 Nisan 1335 olarak gsterilmesi ise olduka ilgintir. Bk. Kls: 11, Ds: 164, F: 1-1, 1-2. 36 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 342984; ayrca bk. Mnir Sirel, 19 Mays ve Atatrk,

BTTD., Sy: 2, (Kasm 1967), s. 3-13. 37 38 BOA. MVM., nr: 215, s. 115. BOA. DH. FR., nr: 99/55; ayrca bk. Midhat Sertolu, Mill Mcadelede M. Kemal ile lgili

Bilinmeyen Belgeler, BTTD., Sy: 14, (Kasm 1968), s. 5-41. 39 40 41 14-1. 42 BOA. DH. FR., nr: 99/175, 99/231, 99/319, 99/328; Ayrca bk. HTVD., Sy: 1, (1952), Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 7, 8. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Ayn dosya, F: 12. BOA. DH. FR., nr: 99/137; ayrca bk. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 14,

vesika: 12-13. 43 44 Bilgi iin bk., Zekeriya Trkmen, Ayn eser, s. 102-112. BOA. BEO., Harbiye Giden: 343211, bu belgeden anlaldna gre, Mustafa Kemal

Paann aylk tahsisatnn yars 57. 269 kuru olarak tespit edilmiti. 45 46 47 48 Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 8; HTVD., Sy: 1, (1952), vesika nr: 9. HTVD., Sy: 1, vesika nr: 10. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 13. Takvim-i Vekayi (TV. ), nr: 3549, 14 Mays 1335; Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 14. Nitekim

bu ifre anahtar Mustafa Kemal Paann Osmanl Genelkurmaynda grevli arkadalar ile irtibat kurmasn da kolaylatracakt.

1560

49

Mill Mcadele devri Trk basnnn nde gelen simalar, bu grme ile birlikte Yunan

faciasn ve zaferin kazanlmasn konu eden yazlarn bir arada neretmilerdir. Bk. Halide Edip, Yakup Kadri, Falih, Mehmet Asm, Izmirden Bursaya, Dersaadet 1338 (1922). 50 Bk. Miralay Mehmet Arif, Anadolu nklab, Milli Mcadele Anlar (1919-1923), (Yay.

Blent Demirba), stanbul 1987, s. 25; ayrca bk. Fethi Tevetolu, Atatrkle Samsuna kanlar, Ankara 1987, s. 16; te yandan belgelerde Mustafa Kemal Paann kadrosunda 20 zabitan, 5 memur, 50 silahl kk zabit, 51 silahsz kk zabit, 19 rovelvrl olmak zere, 17 binek hayvan, 39 mir, 49 mekkri, 4 otomobil olacaktr eklinde bir liste hazrland belgelerde gemektedir. Bk. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 33, Ds: 86, F: 9-3. 51 Mustafa Kemal Paann bu arz 13 Mays 1919 tarihli idi ve 16 Mays 1919 tarihinde

hareket edeceini belirtiyordu. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 16. 52 53 54 55 56 57 Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 16-1. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 15-1. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 15. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Ayn dosya, F: 15-1. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Ayn dosya, F: 17. ASD., c. I, s. 15; Selahattin Tansel bu konumann 16 Mays 1919 tarihinde gerekletiini

yazar. Bk., Mondrostan Mudanyaya Kadar, c. I, stanbul 1991, s. 233; Jaeschke ise bunu 15 Mays olarak gsterir, bk. Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 116. 58 Falih Rfk Atay, Atatrkten Hatralar (1914-1919), Ankara 1965, s. 122; Jaeschke, her ne

kadar bu grmenin 12 Maysta yapldn sylerse de hataldr. nk 12 Mays tarihi pazartesi gnne tekabl etmektedir. Bk. Kurtulu Sava Kronolojisi, c. I, s. 30. te yandan 16 Mays 1919 tarihi cuma gnne tekabl etmesi asndan dorudur. Bk. Gazi Ahmet Muhtar Paa, Takvimssinn, (Yay. Hz. Ycel Dal-Hamit Pehlivanl), Ankara 1993, (Genelkurmay Yay. ), Ayrca bk. TBMM ZC, c. I, s. 9. 59 60 Falih Rfk Atay, Ayn eser, s. 123. Bk. Atay, Ayn eser, s. 122-123; ayrca bk. Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz

Belgeleri, s. 96. 61 BOA. DUIT., nr: 68/23; Nitekim Atatrk, 8. 7. 1932 tarihinde Enver Behnan apolyaya

tutturduu notlarnda da bunlar zikretmiti. Bk. apolya, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, Istanbul 1958, s. 299, 302. 62 Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 9.

1561

63 64 s. 11. 65 66 67

Nutuk, c. I, s. 9-10. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c. I, Ankara 1986,

Cevat Rfat Atilhan, Byk Cihat Dergisi, Sy: 21, 3 Austos 1951. Kzm Karabekir, Istiklal Harbimiz, (Yay. Faruk zerengin), stanbul 1990, s. 8. . Sreyya Aydemir, Tek Adam, c. I, (1969), s. 391; Selahattin Tansel, Mondrostan

Mudanyaya Kadar, c. I, s. 232-235; Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 108 vd.; Lord Kinross, Atatrk, s. 242; Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda, c. I, s. 35. 68 69 70 71 252. 72 73 Nait Hakk Ulu, Siyas Ynleriyle Kurtulu Sava, stanbul 1973, s. 30, 40. ASD., c. I, s. 15; Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, c. I, s. 32; bir ksm Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 9. Yunus Nadi, Kurtulu Sava Anlar, Istanbul 1978, s. 82. BOA. MVM., nr: 215, s. 115; Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 1, 1-2. Aydemir, Tek Adam, c. I, s. 394; Byklolu, Ayn eser, c. I, s. 102; Kinross, Ayn eser, s.

kaynaklarda selamlk grmesinin 15 Maysta yapld belirtilmektedir. Bk. kdam nr: 7998, 16 Mays 1335; Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk, c. I, Ankara 1970, s. 303;. 74 16. 75 s. 117. 76 Refet Paa hakknda bilgi iin bk., Mehmet zdemir, stiklal Harbi Komutanlarndan Refet Alemdar nr: 86-1396, 17 Mays 1335; Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Miralay Mehmet Arif, Ayn Eser, s. 25; Fethi Tevetolu, Atatrkle Samsuna kanlar, s.

Paa (Asker ve Siyas Hayat), Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Baslmam Doktora Tezi, Ankara 1992. 77 Atatrkle birlikte Samsuna kanlarn tamamnn ismini bir eserde bulmak mmkn

deildir. O dnemle ilgili yazlan eserlerde farkl rakamlar verilmektedir. Mustafa Kemal Paann maiyetinde 18 kii bulunuyordu. Bk. Miralay Mehmet Arif, Ayn eser, s. 25 Tevetolu, eserinde sadece 18 kiiden bahseder, bunlarn dnda baka kimse yoktu der. Bk., Fethi Tevetolu, Atatrkle Samsuna kanlar, s. 16; te yandan belgelerde M. Kemal Paann kadrosunda 20 zabitan, 5 memur, 50 silahl kk zabit, 51 silahsz kk zabit, 19 rovelvrl olmak zere, 17 binek hayvan, 39 mir, 49 mekkri, 4 otomobil olacaktr eklinde bir liste hazrlanmtr. Bk. Gn. Kur. ATASE Arivi:

1562

1-1, Kls: 33, Ds: 86, F: 9-3. Bu konuda yaplan yaynlar hakknda da bk., Enver Konuku, Hsrev Geredeye Gre Mustafa Kemalin Samsun Yolculuu, 19 Mays ve Mill Mcadele Sempozyumu 2022 Mays 1999 Bildiriler, Ondokuz Mays niversitesi Yayn, Samsun 2000, s. 236-239; Samsuna kanlarn tamamnn listesi iin bk., Erdal Aydoan, Samsundan Erzuruma Mustafa Kemal, Ankara 2000, s. 22-24. 78 John Godolphin Bennet, Witness, London 1961, s. 23 vd. Bennet notlarn ok sonralar

yazdndan tarih ve bilgi hatas yapmtr. 79 80 81 82 Bu yorumlar iin bk., David Fromkin, Bara Son Veren Bar, s. 404. Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 117. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 22, 19 Mays 1919. Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yay., Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, Ankara

1982, Belge nr: 25; ayrca bk. Bk. HTVD., Sy: 4, (1953), vesika nr: 68. 83 84 85 86 87 88 Mithat Sertolu, Mill Mcadelede Atann Bilinmeyen Bir Telgraf, BTTD, Sy: 5, s. 9. BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343076. BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343090, lef 1-2. BOA. BEO., Dahiliye Giden, ayn belge. HTVD., Sy: 4, (1953), vesika nr: 72. Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 29; HTVD., Sy: 1, vesika nr: 15; ayrca

bk. Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 269-270. 89 90 91 92 HTVD., Sy: 1, vesika nr: 16. Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 267-269. Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni-Siyas Hatralarm, c. I, s. 235 vd. Ali Fuat Cebesoy, Ayn eser, s. 66; Rauf Orbay, Rauf Orbayn Hatralar, Yakn

Tarihimiz, c. III, Istanbul 1962, s. 18. 93 94 95 96 Ali Fuat Cebesoy, Ayn eser, s. 70. Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 29. Kemal Atatrk, Nutuk, c. III, vesika nr: 10. BOA. DH. FR., nr: 99/305; 99/308; 99/319.

1563

97

Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 17; Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul

1953, s. 65. 98 18. 99 Daha nceleri Yldrm Ktaat Mfettilii adyla anlan bu makam 21 Haziran 1919dan Gn. Kur. ATASE Arivi: 5-3516, Kls: 327, Ds: 50 (4), F: 40; Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s.

sonra II. Ordu Mfettilii adyla anlmaya balanmt. 100 Gn. Kur. ATASE Arivi: 4-8065, Kls: 239, Ds: 20, F: 29. 101 Gn. Kur. ATASE Arivi: 4-8065, Kls: 239, Ds: 20, F: 29, 29-1; Cemal Paann cevabn yazl olduu ksmda drt madde vardr. Drdnc maddenin altnda da muhtemelen yazlar bulunuyordu, fakat bu ksmn koptuu anlalmaktadr. Atatrkn Nutukunda da 20. Kolordu komutannn Konyada Vatan Ordusu tekilinden haberdar olmad belirtilir. Kr., Nutuk, c. I, s. 19. 102 Gn. Kur. ATASE Arivi: 4-8065, Kls: 239, Ds: 20, F: 31. 103 Gn. Kur. ATASE Arivi: 4-8065, ayn dosya, F: 32. 104 Gn. Kur. ATASE Arivi: 4-8065, ayn dosya, F: 34. 105 Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 22. 106 Nutuk, c. I, s. 23de Kzm Karabekirin izahatna gre, Trabzonda Rumlarn kargaalk karmak niyetinde olduklar belirtilmektedir. 107 HTVD., Sy: 5, (1953), vesika n: 92. 108 Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 42. 109 Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Ayn dosya, F: 73-2. 110 Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Ayn dosya, F: 73-4. 111 Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 27-29. 112 Tayyip Gkbilgin, Mill Mcadele Balarken, s. 95-119. 113 Sina Akin, Ayn eser, s. 339-340. 114 HTVD., Sy: 5, (1953), vesika nr: 95; Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 26. 115 Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c. I, s. 15-23. 116 HTVD., Sy: 1, vesika nr: 17; vesikann ngilizce metni iin bk. HTVD., Sy: 19, (1957), vesika nr: 494.

1564

11

BOA. DH. KMS., Ds: 53-1, nr: 43, F: 2; Bilal imir, ayn eser, c. I, s. 10.

118 Bilal imir, ayn eser, s. 11-14. 119 Gn. Kur. ATASE Arivi: 1-1, Kls: 11, Ds: 164, F: 76, 76-1, 76-2; Ayrca bk. HTVD., Sy: 1, (1952), vesika nr: 18-a, b, c; Gotthard Jaeschke, Milnein notasna Harbiye Nazrnn cevap verdiini syleyerek hataya dmtr. Halbuki cevab veren imzasndan da anlald zere Cevat Paadr. Kr., Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 125. 120 HTVD., Sy: 1, vesika nr: 19. 121 HTVD., Sy., 1, vesika nr: 20. 122 ATTB., c. IV, Ankara 1964, s. 29. 123 HTVD., Sy: 1, vesika nr: 22. 124 BOA. DH. KMS., Ds: 53-1, nr: 43, F: 2. 125 ASD., c. I, s. 15-17. 126 Sina Akin de bu grtedir. Bk. Ayn eser, s. 346. 127 Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 44. 128 HTVD., Sy: 1, vesika nr: 22. 129 Refik Halit Karay, Minel Bb lel Mihrap, stanbul 1992, s. 156-159. 130 Refik Halit Karay, ayn eser, s. 160-161; Karabekir, Ayn eser, s. 48 vd. 131 BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343451. 132 ASD., c. I, s. 18 vd. 133 BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343451, lef: 1-3. 134 Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 51-52; te yandan Karabekir Paa 1339/1923 senesinde stanbulda evket Turgut Paa ile grtnde kendisine u izahat yaptn aklar: Senin Erzurum Kongresinin mill birlik ve mill mukavemet hazrladn biliyordum. Kemal Paann seni istirkabla (ekememek) ii bozacana ve ahsn esas tutarak benden sonra tufan dstruyla alacana yalnz ben deil, Fevzi Paa da iman ettiimizden Kemal Paay da ngilizler istediinden, seni mfettilie getirmeyi dnmtk., bk. ayn eser, s. 52 dipnot 1. 135 BOA. MVM., nr: 216, s. 54, karar nr: 317. 136 TBMM. ZC., c. I, Ankara 1981, s. 10-11.

1565

137 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 343446. 138 Tayyip Gkbilgin, Mill Mcadele Balarken, s. 145-148. 139 BOA. DH. FR., nr: 100/174. 140 BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343541, lef: 1-4. 141 Bilal imir, ayn eser, c. I, s. 24-26. 142 HTVD., Sy: 2, (1952), vesika nr: 26. 143 TV., nr: 3588, 3 Temmuz 1335; Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, s. 230-232; Tayyip Gkbilgine gre yeni Harbiye Nazr Ali Ferid Paa M. Kemal Paay seven ve tutan bir komutand. Bk., ayn eser, s. 151. 144 Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 130-131. 145 HTVD., Sy: 2, (1952), vesika nr: 27-a, b, c. 146 BOA. BEO., Hariciye Giden nr: 343541. 147 Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 132den naklen Notes de la Delegation Ottomane, Paris 1919, s. 14. 148 TV., nr: 3588, 3 Temmuz 1335. 149 HTVD., Sy: 2, (1952), vesika nr: 28. 150 Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 39-40. 151 Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 43. 152 Ali Galip olay hakknda M. Kemal Nutukta geni izahatta bulunmutur. Bk., Nutuk, c. I, s. 38-43; Ayrca bu konu hakknda geni bilgi iin bk. Cevdet R. Yularkran, Reit Paann Hatralar, stanbul 1939, s. 46-61. 153 Documents On British Foreing Policy 1919-1939, First Series, c. IV, nr: 460; ayrca bk. Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c. I, s. 35. 154 BOA. BEO., Dahiliye giden nr: 343763. 155 Miralay Mehmet Arif Bey, ayn eser, s. 27. 156 Bilal imir, ayn eser, s. 36.

1566

157 Mill Mcadele hareketini bir ittihatlk hareketi olarak yorumlayanlar sadece ngilizler deildi. Bir ara Osmanl hkmeti de bu isnatta bulunmaktan geri durmayacakt. Mill Mcadele hareketini bir ittihatllk hareketi olarak yorumlayanlarn banda Erich Jan Zrcher gelir. Bk. Mill Mcadelede ttihatlk, (ev. Nzhet Saliholu), stanbul 1987, s. 127-210. 158 ASD., c. I, s. 21-22. 159 Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 37; Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 135; Kinross, Atatrk, s. 278; Bu telgraf metninin tamam iin bk. Tahsin nal, Mill Mcadale Balarnda Mustafa Kemal, Trk Kltr, Sy: 73, Ankara Kasm 1968, s. 47. 160 Sina Akin, ayn eser, s. 356. 161 Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c. I, s. 35-36. 162 BOA. BEO., stizan- rade-i Seniyye nr: 343557; Bilal imir, ayn eser, c. I, s. 46. 163 Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 48-49; ayrca bk. Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 64; Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmn Kadar Atatrkle Beraber, c. I, Ankara 1966, s. 52. 164 BOA. BEO. Harbiye Giden nr: 343726. 165 HTVD., Sy: 2, (1952), vesika nr: 28. 166 HTVD., Sy: 2, vesika nr: 29. 167 Documetns On British Foreing Policy, c. IV, nr: 448. 168 Refik Halit Karay, Minel Bb lel Mihrap, s. 182-187. 169 Karay, ayn eser, s. 189-190. Karay bu telgraf 8 Temmuz tarihli olarak belirtir. 170 Sina Akin, ayn eser, s. 360. 171 BOA. BEO., Hariciye Giden nr: 343585. 172 BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343446. 173 BOA. DH. KMS., Ds: 54-1, nr: 12, F: 2-5. 174 BOA. MVM., nr: 215, s. 214. 175 BOA. MVM., ayn belge. 176 BOA. DUIT., nr: 68/1, 8 Temmuz 1919 tarihli tutanak. 177 BOA. Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, Belge nr: 51-52.

1567

178 BOA. MVM., nr: 215, s. 214. 179 BOA. DUIT., nr: 68/1, Bakanlar Kurulunun 8 Temmuz tarihli tutana. 180 BOA. DUIT., nr: 68/1; TV., nr: 3595, 12 Temmuz 1335; Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 47; Mazhar Mfit Kansu, Ayn eser, c. I, s. 36. 181 HTVD., Sy: 2, vesika nr: 30. 182 HTVD., ayn say, vesika nr: 31. 183 BOA. Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, Belge nr: 54; ASD, c. I, s. 28 vd. 184 Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 99. 185 Mazhar Mfit Kansu, Ayn eser, c. I, s. 34. 186 Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 62. 187 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 343585. 188 BOA. DH. FR., nr: 101/19-36. 189 BOA. DH. FR., nr: 101/19-106. 190 BOA. DH. FR., nr: 101/19-122. 191 BOA. DH. FR., nr: 101/67. 192 Gn. Kur. ATASE Arivi: 4-8065, Kls: 239, Ds: 20, F: 59. 193 HTVD., Sy: 2, (1952), vesika nr: 34. 194 HTVD., Sy: 2, vesika nr: 35. 195 HTVD., ayn say, vesika nr: 36. 196 HTVD., Sy: 2, vesika nr: 37. 197 ASD., c. I, s. 28. 198 Erzurum Kongresi ve Mustafa Kemal Paann kongredeki faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bk., Cevdet Kk, Erzurum Kongresi, DIA., c. XI (1995), s. 335-337. 199 BOA. DH. FR., nr: 101/19-159. 200 BOA. DH. FR., nr: 101/60.

1568

201 Bilal imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, c. I, s. 48-54. 202 Bilal imir, Ayn eser, s. 56-57. 203 BOA. MVM., nr: 216, s. 358. 204 BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343763. 205 HTVD., Sy: 5, (1953), vesika nr: 107. 206 HTVD., Sy: 4, (1953), vesika nr: 65, 83; Sy: 5, vesika nr: 103. 207 HTVD., Sy: 4, vesika nr: 82. 208 HTVD., Sy: 4, vesika nr: 74. 209 HTVD., Sy: 3, (1953), vesika nr: 58. 210 Documents On British Foreing Policy (1919-1939), c. IV, vesika nr: 433, n. 5; ayrca bk. Bilal N. imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk (1919-1938), c. I, Ankara 1992, vesika nr: 9. 211 HTVD., Sy: 6, (1953), vesika nr: 124-128; Sy: 4, (1953), vesika nr: 65, 69, 83. 212 HTVD., Sy: 4, vesika nr: 65; Sy: 9, (1954), vesika nr: 187. 213 HTVD., Sy: 7, (1954), vesika nr: 138. 214 HTVD., Sy: 6, (1953), vesika nr: 129. 215 HTVD., Sy: 7, (1954), vesika nr: 139. 216 HTVD., Sy: 9, (1954), vesika nr: 187. 217 HTVD., Sy: 9, ayn vesika. 218 Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, s. 230. 219 HTVD., Sy: 3, (1953), vesika nr: 52. 220 BOA. MVM., nr: 216, s. 96; Damat Ferid mal kriz sebebiyle mfettilik tekilatnn lavedileceini ifade ediyor. Bk. HTVD., Sy: 3, (1953), vesika nr: 52. 221 HTVD., Sy: 3, vesika nr: 53. 222 BOA. DH. KMS., Ds: 53-2, nr: 13, F: 1; ayrca bk. HTVD., Sy: 3, vesika nr: 54. 223 BOA. BEO., stizan- rade-i Seniyye nr: 343836.

1569

224 HTVD., Sy: 3, vesika nr: 53. 225 HTVD., Sy: 3, vesika nr: 54. 226 BOA. DUIT., nr: 37-2/16-5-1, F: 1-2; ayrca bk., HTVD., Sy: 3, vesika nr. 55. 227 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 343942; BOA. DH. KMS., Ds: 55-1, nr: 10; ayrca bk. HTVD., Sy: 3, vesika nr: 55-57. 228 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 343942; ayrca bk., HTVD., Sy: 3, vesika nr: 58-60. 229 HTVD., Sy: 3, vesika nr: 59. 230 BOA. DUIT., nr: 68/14. 231 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 343858. 232 BOA. DUIT., nr: 80 (1-2), F: 1-6. 233 BOA, Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, Belge nr: 59; BOA. DUIT., nr: 68/16. 234 BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343882. 235 BOA. DUT., nr: 68/14. 236 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 343858. 237 BOA. DUT., nr: 80 (1-2), F: 1-6. 238 BOA, Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, Belge nr: 59; BOA. DUT., nr: 68/16. 239 BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343882. 240 Kemal Atatrk, Nutuk, c. I, s. 86 vdd. Sivas Kongresinde tartlan manda meselesi ile ilgili geni bilgi iin bk., Kadir Kasalak, Milli Mcadelede Manda ve Himaye Meselesi, Ankara 1993. 241 Geni bilgi iin bk., Zekeriya Trkmen, Ali Rza Paa Hkmeti Kuva-y Milliye likileri: Harbiye Nazr Mersinli Cemal Paann Kuva-y Milliyenin Desteklenmesi Yolundaki Gizli Emir ve Uygulamalar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Sy: 46, Ankara Mart 2000, s. 37-87. 242 Bu irade ve karar iin bk. BOA. DUT., nr: 68/13, 68/14, 68/16. 243 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 345546. 244 BOA., MVM., nr: 217, s. 629; Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, Belge nr: 75.

1570

245 BOA. BEO., Harbiye Giden nr: 345542. 246 BOA. DUT., nr: 68/18. 247 BOA. BEO., Dahiliye Giden nr: 343585, telgraf 28 Aralk tarihlidir. BOA. DH. KMS., Ds: 53-4, nr: 21, F: 4. 248 BOA. DH. KMS., Ds: 53-4, nr: 21, F: 7. Telgraf u ekilde idi:. Mahreci: Ankara. stanbul Vilayetine, Bu gn yevm-i istiklal-i Osman olmak mnasebetiyle arz- tebrikat eyler, bu vesile ile vatanmzn tamami-yi hals ve devlet ve milletimizi alt asrlk anl istiklaliyle mazhar- saadet eylemesini Cenab- Haktan dileriz. Bu yevm-i mbeccelin saadeti idrakini bilumum millettalarn yekdierini tebrike itb eylemelerini tememni eyleriz. 30 Knun- Evvel 1335. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti. Heyet-i Temsiliye Namna. Mustafa Kemal. 249 Mustafa Kemal Paann bu telgraf, 14 Ocak 1920 tarihlidir. Bk. Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, belge nr: 79; Nitekim Mustafa Kemal Paa daha nce de Vahideddine tebrik telgraf gndermiti. 15 Aralk 1919 tarihinde gnderdii telgrafnda Padiahn mevlit kandilini tebrik ediyordu. Bk. Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, c. I, Ankara 1989, s. 80. 250 Atatrkle lgili Ariv Belgeleri, belge nr: 80. 251 BOA. DUT., nr: 68/20, 21. Ayrca bk., Zekeriya Trkmen, Ayn eser, s. 216. 252 Bu konu belgelerde olmasna ramen, dier kaynaklarda bulunmamaktadr. Bk., BOA. BEO., Harbiye Gelen nr: 345542; BOA. DUT., nr: 68. Nitekim bu konu Nutukta ilenmemitir. Mustafa Kemal Paaya yaplan bu jest, daha dorusu Mill Mcadeleye verilen bu destek, ngilizlerden gizlenmek amacyla basna da szdrlmad gibi, Takvim-i Vekayide de yaymlanmamtr. Bk. Zeki Sarhan, Ayn eser, c. II, s. 31-32.

1571

Mustafa Kemal Paa'nn Samsun'a k Srecinde Gelien Olaylar / Yrd. Do. Dr. Blent Atalay [s.928-934]
Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1919senesi Maysnn 19. gn Samsuna ktm. Vaziyet ve manzara-i ummye, Osmanl Devletinin dahil bulunduu grup, Harb-i Ummde malup olmu. Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, eriti ar bir mtarekenme imzalanm. Byk harbin uzun seneleri zarfnda, millet yorgun ve fakir bir hlde. Millet ve memleketi Harb-i Ummye sevk edenler, kendi hayatlar endiesine derek, memleketten firar etmiler. Saltanat ve Hilafet mevkiini igal eden Vahdettin, mtereddi, ahsn ve yalnz tahtn temin edebileceini tahayyl ettii deni tedbirler aratrmakta. Damat Ferit Paann riyasetindeki kabine; ciz, haysiyetsiz, cebn, yalnz Padiahn iradesine tbi ve onunla beraber ahslarn vikaye edebilecek her hangi bir vaziyete raz. Ordunun elinden esliha ve cephanesi alnm ve alnmakta Mustafa Kemal Paa, 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasnda CHPnin kinci Byk Kurultaynda ird ettii Byk Nutkuna bu cmlelerle balayarak, Mill Mcadele balamadan nce lkenin genel durumu hakknda bilgi vermitir.1 Mustafa Kemal Paann ana hatlar ile tasvir ettii durum hi de abartl deildi. Gerekten Mill Mcadele balarken Trkiye, tam bir karmaa ve kargaa ierisindeydi. Snrlar belli olmayan bu lkede, 23 Nisan 1920de TBMMnin almasndan sonra resmen iki hkmet, ok cepheli bir sava, bir yanda alt asrdan fazla yaam ve ktaya hkmetmi Osmanl Devleti tarih olmaya doru giderken, dier yanda bu devletin ahsnda Trk milletinin tarih olmamas iin mcadele eden ve tarihe yn vermeye alan bir millet ve millete rehberlik eden Kuva-y Millyenin ncleri2 Trk milleti bu noktaya uzun bir tarih sreci yaayarak geldi. ark Meselesinin tabii bir uzants olarak 16 Mays 1916 tarihli Sykes-Picot ve 21 Nisan 1917 tarihli St. Jean de Maurienne antlamalar ile ngiltere, Fransa, Rusya ve talya kendi aralarnda Osmanl Devletini paylamlard.3 Ad geen antlamalarda belirtilen paylama projeleri hemen hayata geirilmek istendi ve I. Dnya Sava sonunda Osmanl Devletine 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesi imzalattrld. Mondros Mtarekesi srecinde tilaf Devletleri, Osmanl Devletinin ahsnda Trk milletine kar ok insafsz ve hukuk d hareket ettiler. Hatta bunlar ihtiraslarna dur diyemedikleri iin, kin ve nefretleri zaman zaman kendilerini de boacak hle gelmiti. Daha sava devam ederken, 20 Mart 1917de yaplan Dominyonlar Konferansnda L. George, Trkler, dnyann en verimli ve ansl blgelerine sahipler. Fakat idare edemiyorlar. Medeniyetin mabedi ve anbar olan bu topraklar mzideki ihtiamna kavuturmalyz. diyerek, Trk milleti hakknda bu derece kin ve nefret dolu duygu ve dncelerini aka dile getirmiti.4 tilaf Devletleri temsilcileri birbirlerinden daha fazla pay kapma dncesiyle, sadece ttifak Devletlerine deil, kendi aralarnda da ar sulamalarda bulunuyorlard. Sava sona erdirecek grmeler srasnda Clemencau, bazen L. Georgeu terslemekle birlikte, asl sert tenkitlerini Wilsona yneltiyor ve Onun Hz. sa gibi konuup, L. George gibi hareket ettiini belirtirken, Olempiusdan inmi Grek Tanrs gibi bir ruh hli iinde olduunu ifade ediyordu.5

1572

Ad geen ahslar acmasz tenkitlerle birlikte, daha ar artlar ieren metinleri imzalatmak iin ttifak Devletleri temsilcilerini de bask altnda tutmaya altlar. Versailles Antlamasnn imzas srasnda 7 Mays 1919da grlerini aklayan Alman temsilcisi Brockdorff-Rantzau, metnin arl karsnda kendisini tutamayarak; Dnya nnde hukuk nmna mdafaa edilemeyecek bir bar daima yeni bir kar koymaya yol aacaktr. Uygulanabileceini kimse garanti edemez demekten kendisini alamazken,6 Mondros Mtarekesine gsterilen tepki de bundan daha aa deildi. Mtarekeye en sert ve net tavr alanlarn banda Mustafa Kemal Paa gelmi ve zellikle Mtarekenin, Mttefikler kendilerini tehdit edecek her hangi bir durum ortaya karsa, her hangi bir stratejik noktay igal etme haklarna sahiptir7 eklindeki 7. maddesi iin; eyni yakan ateli bir zehirdir. Yalnz bu madde bile yurdun geri kalan ksmn dmanlarn almasna hazr bir durumda bulundurmaya yeterdi demitir.8 Almanlarn hislerine tercman olduu ve dncelerinin kendisinde vcut bulduu kanaatini tayan Hitler 1934 ylnda; Eer bir galibiyeti elde edemediysek bile, dnyann yarsn bizimle birlikte imha etmeliyiz ve Almanyann zerinde hibir muzaffer brakmamalyz. Asla teslim olmayacaz, asla! mha edilebiliriz, fakat imha edilmek gibi bir durumla karlarsak, alevler iinde yanan bir dnyay bizimle birlikte srklemeliyiz.9 derken, Versaillesin hesabnn kapanmadna dikkat ekiyordu. Buna ramen Almanlar, Versaillesin intikamn yirmi yl kadar bekledikten sonra 1939da II. Dnya Sava ile almaya altlar ve bunun sonucunda kendileri de telafisi uzun yllar alacak olan byk kayplara uradlar. Fakat Trk milletinin beklemeye tahamml yoktu. nk tarih, Trk milletini lmek veya olmak noktasnda hemen, ama hemen tercihini yapmas iin zorlad. Yarn vakit ok ge olabilecei iin Mill Mcadele balatlmtr. Mill Mcadelemizin milad olarak kabul edilen Mustafa Kemal Paann Samsuna kt dnemde Trk milleti en buhranl gnlerini yayordu. Bu bunalml dnemde Tevfik Paadan sonra Sadarete getirilen Damat Ferit Paa, politikasn ngilizler ile iyi geinmek zerine kurmutu. Samsunda bulunan ngiliz Komutan Georges Milne, o gnlerde stanbuldaki Yksek Komisyona gnderdii raporda; Samsun ve civarnda karklklarn had safhaya geldiini bildirince, Yksek Komiserlik de bu raporu hemen Sadrazam Damat Ferit Paaya gndererek, ad geen yerde Rumlara ynelik saldrlar yapldn ve buralarda sknetin salanamadn ve gerekli nlemler alnmad taktirde igal kuvvetlerinin olaya el koyabileceklerini belirtti. Halbuki General Milnenin raporlarnda ok sayda Rum asll asker kaaklarnn Trklere ynelik saldrlarn artrdklarna dair bilgiler de yer alyordu.10 Buna ramen ngilizler, Samsun ve evresine her hangi bir sebeple kuvvetlerini karmak iin aba sarf ediyorlard. nk daha Kasm 1918de Amiral Calthorpe, Samsunda mtareke hkmlerinin uygulanmadn ve Trklerin, Hristiyanlar katletmek iin silahlandklarn iddia etmekteydi.11 ngilizlerin, zellikle Samsun ve dolaylarna dikkat ekmeleri tesadf deildi. Samsun ve evresi, mtareke dnemi Trkiyesinin en huzursuz yerlerinden biri idi. nk buras etnik yaps, I. Dnya Sava Dneminde Ermeni-Rum tehciri ve Pontus faaliyetleriyle mevcut huzursuzluun kayna olmakla birlikte, Samsun ayrca stratejik olarak da byk nem tayordu. Karadenizin gney kylarndan, Orta Anadoluya alan en rahat kap Samsun Liman idi. ngiltere gibi denizlerde sz

1573

sahibi ve Trkiyeyi, zellikle Anadoluyu, ele geirmek isteyen bir devletin, Samsun ve evresine sahip olmas dncesini daha rahat bir ekilde gerekletirmesini salamakt.12 ngiliz yetkililerin yukarda bahsedilen teebbsleri zerine hemen harekete geen Sadrazam Damat Ferit Paa, ngilizleri rahatsz eden bu duruma bir are bulma telana kaplarak Dahiliye Nazr Mehmet Ali Beyi makamna arm ve konu ile ilgili olarak fikrini sormutur. Mehmet Ali Bey, Ali Fuat Paa araclyla tand Mustafa Kemal Paa ile birka defa aile toplantlarnda ayn ortam paylatndan Anadoluya gemek istediini biliyordu.13 Bundan dolay Mehmet Ali Bey, Sadrazama, Samsundaki olaylarn nne stanbuldan gemenin mmkn olamayacan ve bu i iin de Mustafa Kemal Paann en uygun kii olduunu belirtti.14 Mtareke imzaland zaman Adanada Yldrm Ordular Grubu Kumandanlnda15 bulunan Mustafa Kemal Paa, 6 Kasm 1918de Erkan- Harbiye Riyasetine ektii telgrafla; ngilizlerin, skenderunu igalini protesto ederek grevinden ayrld.16 8 Kasm 1918de de Harbiye Nezareti, Mustafa Kemal Paadan stanbula dnmesini istedi.17 Mustafa Kemal Paa, stanbula geldikten sonra bo durmam, bunlar arasnda kendisi geri planda kalarak Minber adnda bir gazete karmak da dahil olmak zere, halk bilinlendirmek ve lkenin bulunduu kt durumdan kurtarlmas amacyla faaliyetlerde bulunmaktayd.18 zellikle milletle ilgili konularda ok hassas olan Mustafa Kemal Paa, daha mtareke imzalanmadan takriben bir yl kadar nce 20 Eyll 1917de Bakomutanla sunduu raporda; lkenin ierisinde bulunduu durumun hi de i ac olmadna dikkat ekmiti.19 Hatta Adanadan dndkten sonra kabinede grev alarak bizzat milletin kurtuluu iin mcadele etmek istemiti. Fakat kendisine, uygun bir dille hkmet yelerinin belirlendii belirtilmiti.20 Bu hassasiyetinden dolay zaman zaman hkmet yetkilileriyle gren, Mustafa Kemal Paa, Sadrazam Damat Ferit Paadan, Padiahn kendisiyle, grmek istediini renince hi tereddt etmeden bunu kabul etti ve Yldz Saraynda, Sultan Vahdettin ile bir araya geldi. Grme srasnda zmirin igalinden dolay buruk bir tela ierisinde bulunan Sultan; Paa, Paa, imdiye kadar devlete ok hizmet ettin bunlar tarihe gemitir. asl imdi yapacan hizmet hepsinden mhim olabilir. Paa, devleti kurtarabilirsin dedikten sonra Mustafa Kemal Paaya, zerinde adnn ba harflerinin bulunduu bir de saat hediye etti Mustafa Kemal Paa, Sultann, devleti kurtarabilirsin szlerini sarf ederken, tilaf Devletlerine kar topyekn bir mcadeleyi kastetmediini, ngiliz yetkililer tarafndan Hkmete yneltilen asayile ilgili sulamalarn ortadan kaldrlarak, devlete rahat bir nefes aldrlmasn istediinin farkndayd.21 smet Paa da, Mustafa Kemal Paann tilaf Devletlerinin, Trkiyeyi thmet altnda brakamayacaklar bir idarenin tesisi iin grevlendirildii kanaatini tayordu.22 Sultan Vahdettinin vg dolu szlerine kar Mustafa Kemal Paa da kaytsz kalmad. Kendisi hakknda duyulan gvenden dolay teekkr etti ve grevini hakkyla yapmak iin elinden gelen gayreti gstereceini belirtti. Mustafa Kemal Paann tavrndan Padiah da ok memnun oldu.23 Sultan Vahdettinin, Mustafa Kemal Paaya olan gveni ve kanaati hi phe yok ki Ona en az bu nemli grevin verilmesine izin verecek kadar olumluydu. Veliahtlndan beri tand Fahri Yaverinin

1574

kabiliyetinden ve kendisine olan ballndan phe edecek hibir sebep de yoktu. Mustafa Kemal Paadan duyduu szlerden sonra bu gveni daha da artt.24 Ayrca Sultan Vahdettin, ehzadelii dneminde 15 Aralk 1917 ve 4 Ocak 1918 tarihleri arasnda yapt Almanya seyahatine Mustafa Kemal Paa ile birlikte gitmiti. Onun ok iyi bir asker olduunu biliyor ve taktir de ediyordu.25 Bu seyahat esnasnda Mustafa Kemal Paa rahatszland iin Almanyada kalm ve ehzade Vahdettin, 4 Temmuz 1918de tahta ktnda buradan kendisine 19 Temmuz 1918de bir tebrik telgraf gndermiti.26 Ayrca Mustafa Kemal Paa, Sultan Vahdettin gibi Enver Paa muhalifi idi. Her ikisi de Enver Paann I. Dnya Savanda yaptklarn tasvip etmiyorlard.27 Hatta Sultan Vahdettin, Mustafa Kemal Paa hakknda o kadar olumlu dnyordu ki kz Sabiha Sultan, Ona vererek kendisine damat olmas iin daha nce haber dahi gndermiti.28 Mustafa Kemal Paa, Adanadan stanbula dndnde 13 Kasm 1918de Sultan ile grmek istemi ve bu istei ok ksa bir sre sonra 15 Kasmda gereklemitir. Btn bunlar da gsteriyor ki, Sultan Vahdettin, ngiliz yetkililerinin iddialar ve buna bal olarak gelinen hassas noktann almasnda Mustafa Kemal Paaya gveniyordu.29 Sultann bu gveni 22 Kasm 1918de yaptklar grme srasnda baz subaylardan duyduu rahatszl, Mustafa Kemal Paaya aacak ve bu konuda kendisinden yardm isteyecek kadar ileri derecedeydi.30 Ancak Sultan Vahdettin, saltanatnn devamn ngilizler ile yakn ilikiler zerine kurma dncesinde olduundan dolay bu grmelerden sonu alndn sylemek pek de mmkn deildir.31 tilaf Devletleri, Mondros Mtarekesinin tam olarak uygulanmad dncesiyle, Trkiyede bulunan temsilcilerinin dikkatini ekerek, Mtareke maddelerinin tam olarak uygulanmasnn gerekletirilmesi hususunda Osmanl Hkmetinin ikaz edilmesini istediler. Aldklar emir zerine tilaf Devletleri temsilcilerinin hemen harekete gemelerinden dolay makamn kaybetme endiesine kaplan Sadrazam Damat Ferit Paa, mahall garnizonlarn merkezden gnderilen emirleri uygulamakta ok yava davrandklarn belirterek, bu durumun ortadan kaldrlmas iin etkili ve yetkili birisinin Anadoluya gnderilmesi gerektiinin art olduunun farkndayd. Damat Ferit, kendisine yaplan tavsiyeleri de gz nnde bulundurarak tilaf Devletleri temsilcileriyle, Samsun ve evresindeki olaylarla ilgili yapt grmelerde ttihat ve Terakki muhalifi Mustafa Kemal Paa hakknda olumlu grlerini belirtti.32 Buna bal olarak ad geen yerde ve dolaylarnda meydana gelen hadiselerle ilgili olarak Mustafa Kemal Paay makamna aran Harbiye Nazr, ngiliz yetkililerin, Karadeniz Blgesi ile ilgili olarak hazrladklar raporlarda; Trklerin Rumlara bask ve zulm yaptklarndan bahseden ve ayet bu szde zulmler, Hkmet tarafndan nlenmezse kendilerinin mdahale edeceklerine dair protesto notasnn da yer ald bir dosya verdi.33 Tarih bir tesadf, Mustafa Kemal Paann ok zor olan iini biraz olsun kolaylatracakt. Mustafa Kemal Paann, Samsuna hareket etmesiyle birlikte balayan Mill Mcadele srecinin ilk gnlerinde zmir, Yunanllar tarafndan igal edilmiti.34 zmirin, zellikle Yunanllar tarafndan igal edilmesi lkenin her yannda sert tepki ve hzn kapl bir heyecanla karland.35

1575

zmirin igalinin oluturduu atmosfer, Mustafa Kemal Paada daha hzl hareket etmesi fikrini uyandrrken, ayn zamanda almalarna daha kolay ve tam bir millet destei bulmasnda da ok etkili oldu. Mustafa Kemal Paaya gre; Bizans, stanbulda lmt ve Osmanl da byk bir ihtimalle burada tarihe karacakt. Mustafa Kemal Paa, Trkiyeyi stanbuldan kurtarmann hi mmkn olmayacan fark etmiti.36 nk Mustafa Kemal Paa, stanbula geldikten sonra Trkiyenin kurtuluu iin elinden gelen her trl abay gstermeye alrken, bu dorultuda olumlu bir sonu elde edemeyeceini anlaynca, bir an nce Anadoluya geerek, kurtulu arelerinin buradan aranmas gerektii kanaatine varmt. Hatta bir gn harita zerinde Anadoluya nasl gidilebilecei zerinde grrlerken smet Paaya, nasl gideriz? diye dorudan sorduunda; Canm her taraftan gideriz. Yol da oktur, tedbir de oktur. Mesele almak iin istikameti tayin etmektir. cevabn almt.37 Mustafa Kemal Paa, Harbiye Nazr akir Paa ve Sadrazam Damat Feritin imzalar ve Sultan Vahdettinin 30 Nisan 1919 tarihli iradesiyle38 IX. Ordu Ktaat Mfettii sfat ile Samsun ve evresinde asayiin salanmas amacyla grevlendirildi.39 Daima milleti ve lkesini kurtarma dncesiyle dolu olan Mustafa Kemal Paa, Hkmete gre Samsun ve evresinde Trklerin, Rumlara yaptklar iddia edilen szde katliam ve basklar ortadan kaldrarak, asayii salamas iin asker ve sivil yetkilerle donatlmt. Harbiye Nezaretinden, Sadarete gnderilen grevlendirme yazsnda, lavedilmi olan Yldrm Ordular Grubu Kumandan Mustafa Kemal Paann, IX. Ordu Ktaat Mfettiliine tayin edildii ve III. ve XV. Kolordularn mntkalar ierisinde bulunan Sivas, Van, Trabzon, Erzurum Vilayetleri ile, Samsun Sancann ad geen kumandann grev alan ierisinde olduu iin buralarn konu ile ilgili bilgilendirilmesi de istenmekteydi.40 Mustafa Kemal Paa maiyetinde, III. Ordu Kumandan Albay Refet Bey, Mfettilik Kurmay Bakan Albay Kzm Bey, Mfettilik Kurmay kinci Bakan Yarbay Mehmet Arif Bey, Mfettilik Birinci ube Mdr Binba Hsrev Bey, Mfettilik Topu Kumandan Binba Kemal Bey, Mfettilik Salk Bakan Albay brahim Tli Bey, Mfettilik Salk Bakan Yardmcs Binba Dr. Refik Bey, Mfettilik Bayaveri Yzba Cevat Bey, Mfettilik Erkn Harbiye Emir Subay Yzba Ali evket Bey, Mfettilik Erkn Harbiye Emir Subay Yardmcs Yzba Mmtaz Bey, Mfettilik Karargh Kumandan Yzba Mustafa Bey, Mfettilik Kurmay Bakan Yaveri stemen Hayati Bey, Mfettilik ae Subay stemen Abdullah Efendi, III. Kolordu Kumandan Refet Beyin Yaveri stemen Hikmet Efendi, Mustafa Kemal Paann Yaveri Temen Muzaffer Efendi, ifre Ktibi Faik Efendi, ifre Ktibi Yardmcs Memduh Efendi ve Yzba smail Hakk Efendi bulunuyordu.41 Bu heyete daha sonra Amasyada Hseyin Rauf Bey, brahim Sreyya Bey, Yzba Osman Nuri Efendi, Yedek Temen Recep Zht Efendi ve Temen Abdurrahman Efendi katldlar.42 Mustafa Kemal Paa maiyetiyle birlikte, Samsun ve evresindeki asayisizlii ortadan kaldrmak iin silahlar toplamak da dahil olmak zere resm olarak geni yetkilerle grevlendirilmiti.43 stanbuldan verilen emri yerine getirmek zere44 Sadrazam Damat Ferit Paa tarafndan atand IX. Ordu Ktaat Mfettii sfatyla 19 Mays 1919da Samsuna kt.45

1576

Fakat bu yetkileri Mustafa Kemal Paaya verenlerin, Anadoluya geerek lkeyi ve milleti bulunduu kt durumdan kurtarmas amacyla verip-vermediklerini Mustafa Kemal Paann bizzat; Bu vsi salhiyetin, beni stanbuldan nefy tebit maksadyla Anadoluya gnderenler tarafndan bana nasl tevdi edildii mucib-i istirabnz olabilir! Derhal ifade etmeliyim ki, bana bu salhiyeti onlar bilerek ve anlayarak vermediler. Hiribadbat benim stanbuldan uzaklamam arzu edenlerin icat ettikleri sebep Samsun ve havalisindeki asayisizlii mahallinde grp tedbir almak iin Samsuna kadar gitmek idi. Ben, bu vazifenin ifas, bir makam ve salhiyet sahibi olmakla mtevakkf olduunu ileri srdm. Bunda hibir beis grmediler. O tarihte Erkn- Harbiye-i Ummyede bulunan ve benim maksadm bir dereceye kadar istimam eden zevat ile grtm. Mfettilik vazifesini buldular ve salhiyete mteallik talimat da, ben kendim yazdm. Hatt Harbiye Nazr olan akir Paa bu talimat okuduktan sonra imzada tereddt etmi, anlalr anlalmaz bir tarzda, mhrn basmtr. eklinde ifade ettii szlerinden rahatlkla anlalmaktadr.46 Mustafa Kemal Paa, Sultan, Sadrazam ve milleti idare etmeye alan dier hkmet yelerinin kendi makam ve mevkilerinden baka pek bir ey dnmediklerini grd iin, Trkiyenin, stanbuldan kurtarlamayaca fikri, Onda sabit hle gelmiti. Bundan dolay smet Paa ile olduu gibi o dnemde kendisine yakn hissettii Ordu Komutanlar ile lkenin ve milletin kurtuluuna dair grlerine bavurarak onlarn dncelerini de renmeye almaktayd. Mustafa Kemal Paa, bu arada milletin Saltanat ve Hilafete olan balln bildii ve bunlara kar alnabilecek bir tavrn milletin kurtuluunu tehlikeye sokacann farknda olduundan ilk etapta bu dorultuda politika uygulanmasnda ok titiz davrand.47 Mustafa Kemal Paa, bu fikirlerle doluyken, stanbul Hkmeti ve baz aydnlar da ngiltere veya Amerikann himayesinin tek kurtulu yolu olduunda birleiyorlard.48 Fakat Mustafa Kemal Paa, Byk Nutkunda; Efendiler, ben, bu kararlarn hibirisinde isabet grmedim. nk, bu kararlarn istinat ettii btn deliller ve mantklar rkt, esassz idi. Hakikat- hlde, iinde bulunduumuz tarihte, Osmanl Devletinin temelleri km ve mr tamam olmutu. Osmanl memleketleri tamamen paralanmt. Ortada bir avu Trkn barnd bir ata yurdu kalmt. Son mesele, bunun da taksimini teminle uralmaktan ibaretti. Osmanl Devleti, onun istiklli, Padiah, Halife, Hkmet, bunlar hepsi medll kalmam bir takm bmna elfazdan ibaretti. Nenin ve kimin masuniyeti iin kimden ve ne muavenet talep olunmak isteniyordu? Efendiler bu vaziyet karsnda bir tek karar vard. O da hkimiyet-i millyeye mstenit, bilkaydart mstakil yeni bir Trk Devleti tesis etmek! te, daha, stanbuldan kmadan evvel dndmz ve Samsunda Anadolu topraklarna ayak basar basmaz tatbikatna baladmz karar, bu karar olmutur. Bu kararn isnat ettii en kuvvetli muhakeme ve mantk u idi: Binaenaleyh, Ya istikll, ya lm! eklinde belirttii gibi kararlyd.49 nk Mustafa Kemal Paa, daha stanbuldan, Samsuna hareket etmeden nce Cevat Paa ile Fevzi Paann, ordu mfettilii tekil edilmesi, silahlarn teslim edilmemesi, Anadoluda mill bir idare kurulmas, Kuva-y Millnin oluturulmas ve kar taarruza geilmesine dair hazrladklar program grnce, memnuniyetini ve tamamen desteklediini belirtmi ve ayrca zaten bunu tahakkuk ettirmek zere Anadoluya gidiyorum. Kahraman milletimin sinesinde hayatm feda

1577

edinceye kadar alacam dedikten sonra hep beraber ayaa kalkmlar ve vatann kurtarlmas iin heyecanla birlikte yemin etmilerdi.50 Mustafa Kemal Paa Adanadan, stanbula 13 Kasm 1918 sabah dnd zaman; dman gemilerini zellikle Yunan gemisi olan Averof zrhlsn grdnde arkada Dr. Rasim Ferite, hata ettim, stanbula gelmemeliydim. Ne yapp yapp Anadoluya dnmenin aresine bakmal derken, geldikleri gibi gideceklerdir szlerini de sarf etmekten de kendisini alamamt. gal Devletlerinin, stanbuldan gitmelerinin, kendisinin Anadoluya gemesine bal olduunu bilen Mustafa Kemal Paa iin bu durum tarih bir frsatt.51 Mustafa Kemal Paa, kendisine verilen yetkileri kullanarak Samsunda yapt incelemeler sonucunda; Samsun Sanca hakknda bir rapor hazrlayarak, stanbula gndermi ve burada ngilizlerin Mtareke hkmlerine aykr hareketlerde bulunduklarn belirterek, bunlarn nlenmesini istemitir.52 nk ngiliz kuvvetleri 9 Mart 1919dan itibaren Karadeniz Blgesinde, zellikle de Samsunda bulunuyorlard.53 Kzm Karabekir Paa, 12 Nisan 1919da stanbuldan, Douya giderken 17 Nisan 1919da Samsuna uradnda; Samsun ve evresinde 40-50 kiilik gruplar halinde Rum etelerinin Trkleri tehdit ettiklerine ahit olmutu.54 Rum etelerinin saldrlarnda ngilizlerin blgeye gelmesiyle birlikte art grlmesine ramen, Fener Patrikhanesi, bu saldrlar rtbas etmek amacyla, bata Karadeniz Blgesi olmak zere Anadolunun bir ok yerinde Trklerin, Rumlara kar saldrlar dzenledikleri iddiasyla Dahiliye Nezaretine ikayette bulunmaktayd. Bunun zerine harekete geen Dahiliye Nezareti, yaptrd incelemelerle Patrikhanenin iddiasnn aslsz olduunu ortaya koyarak, durumu birer telgrafla baz merkezlere Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey imzasyla gnderdi.55 Bu arada Amiral Calthorpe, Sadrazam Damat Ferit Paaya gnderdii mektupta, Anadoluda baz oluumlarn ortaya kmaya balamasndan duyduu rahatszla dikkat ekti.56 gal kuvvetlerini yattrmak amacyla Dahiliye Nazr Mehmet Ali Bey, basna yapt aklamada; Anadoluda birka ekavetten baka asayisizlik olmadn belirtti.57 Mustafa Kemal Paaya verilen geni yetkilerden ve buna bal olarak gerekletirdii faaliyetlerden ok tedirgin olan, ngilizlerin Karadeniz Ordusu Bakumandan General Milne, 6 Haziran 1919da Harbiye Nezaretinden, Mustafa Kemal Paann derhal geri arlmasn istedi.58 Ayrca ok ksa bir sre sonra 8 Haziran 1919da da Amiral Calthorpe, Harbiye Nezaretine verdii notada Samsun ve evresinde asayisizlikten sz ederken, bunun balca sorumlusunun da Mustafa Kemal Paa olduunu ileri srnce59 Harbiye Nazr evket Turgut, muhtemelen General Milnenin uyars zerine harekete geen Meclis-i Vkelann kararn ayn gn Mustafa Kemal Paaya, Maiyeti linizdeki istimbotlardan biriyle buraya terifiniz rica olunur. eklinde bildirdi.60 11 Haziran 1919 tarihinde, kmr ve benzin yokluundan dolay hemen dnmesinin mmkn olmadn ve niin geri arldn soran Mustafa Kemal Paaya, ekilmek zere hazrlanan cevab telgrafta; Harbiye Nazr, bu kararn ngilizlerin basksndan dolay alndn belirtti. Fakat daha sonra bu telgrafn ekilmesine raz olmayan ad geen Nazr, Mustafa Kemal Paaya, stanbula dnmesinin Hkmetin karar olduunu bildirdi.61 Kendisini asker ve sivil yetkilerle Samsuna gnderen Bblinin kararndan kukulanan Mustafa Kemal Paa, Erkan-

1578

Harbiye-i Umumye Reisi Cevat Paadan, geri dnmesini ngiliz yetkililerin istediini gizlice rendi.62 Bunun zerine Mustafa Kemal Paa, zaten daha nce tasarlam olduu Mill Mcadeleyi Balatma Fikrini kuvveden fiile karmak amacyla Havza zerinden Amasyaya geerek, faaliyetlerini hzlandrd. Burada 19 Haziran 1919da Ali Fuat Paa, Rauf Bey ve Refet Bey ile bizzat grerek, Cemal Paa ve Kzm Karabekir Paann da telgrafla grlerini alarak, 21 / 22 Haziran 1919da Amasya Tamimini, Anadoluda balatlan harekatn resm bir bildirisi olarak kamuoyuna ilan etti.63 Amasya Kararlar, sivil ve asker yetkililere gnderildi. Ayrca stanbulda bulunan; Abdurrahman eref, Reit Akif Paa, Ahmet zzet Paa, Seyyit Bey, Halide Edip, Kara Vasf, Ferit Bey, Cami Bey ve Ahmet Rza Beye kararlar ile birlikte zel bir de mektup gnderildi.64 Bu mektupta zetle vatann kurtarlmas amacyla mcadelenin hemen balatlmas ve bunun iin de kendilerine byk grevler dt belirtilirken, zellikle artk stanbulun Anadoluya hakim deil, bal olduuna dikkat ekildi.65 Mustafa Kemal Paann, stanbula dnmesi hususunda Sultan ve Sadrazam srarlydlar. Sultan Vahdettin, Mustafa Kemal Paann nce hava deiimi almasn, sonra Anadoluda her hangi bir yerde hibir eye karmadan oturmasn teklif etti. Btn bask ve isteklere ramen geri dnmemekte direnen Mustafa Kemal Paa, 8 / 9 Temmuz 1919da telgraf banda bulunduu srada Mfettilik grevinin sona erdiini rendii an, kendisine verilen grev ile birlikte askerlikten de istifa ettiini Harbiye Nazrlna ve Sultana ektii telgrafla bildirdi.66 Mustafa Kemal Paann verdii karardan dolay ok zntl ve dnceli olduunu gren Kzm Karabekir Paa, esas duruta; Size askerlerimin ve subaylarmn selamn iletirim. Gemiteki gibi her zaman bizim saygdeer komutanmzsnz. Size resmi otomobilinizi ve svari muhafz takmnz getirdim. Hepimiz emrinizdeyiz, Paam,67 dediini Rauf Bey, Kzm Karabekir Paaya 4 Temmuz 1941de yazd bir mektupta hatrlatmakta ve bunun zerine Mustafa Kemal Paann, Kazm Karabekir Paann boynuna sarlarak teekkr ettiinden bahsetmektedir.68 Buna ramen Mustafa Kemal Paay pek sevmedii hlde;69 Onun hl tedirgin olduunu gren Kzm Karabekir Paa, XV. Kolordu Kumandan sfatyla altnda imzas bulunan ve Hidemat ve fedakrl btn cihanca msellem olan ve ordu ve milletin mabel-iftihar bulunan zt- smilerinin istifaya mecburiyetlerinden dolay ahsm ve kolordum son derece mteessirdir. Yalnz gaye-i mukaddese-i millyemiz iin mcahededen hibir an geri durulmayaca hakkndaki vaad-i samileriyle mteselli olduumuzu arz ile vatan ve milletimiz iin her trl mesade Cenab- Hakkn muvaffakiyetler ihsan buyurmasn tazarru eder ve kolordumun ihtiramat ve tazimat- mahsusasn takdim eylerim efendim. szlerinin yer ald resmi vesikay kendisine sundu.70 Mustafa Kemal Paa, istifa kararn Erzurum Mdafaa-i Hukuk- Millye Cemiyetine de bildirdi.71 Cemiyet yeleri toplanacak olan Erzurum Kongresine Mustafa Kemal Paann katlp katlmamasnda tereddtlydler. Bu tereddtlerini gidermek iin Kzm Karabekir Paann konu ile ilgili fikrini sorarak, kendisine ne derse yle hareket edeceklerini belirttiler. Bunun zerine Kzm Karabekir Paa; Mustafa Kemal Paa kongreye yalnz delege deil, bakan dahi olmaldr. Bir Ordu Kumandan hayatnn btn kazancn sizler iin feda etmitir. Samim alacana, millet kararndan

1579

aykr iler yapmayacana itimat etmeliyiz. Bununla beraber byle vaziyet karsnda dikileceime pheniz var m? diyerek, cemiyet yelerinin tereddtlerini giderdii gibi ayrca Mustafa Kemal Paann Heyet-i Faale Bakan seilmesini salad.72 Bu gelimelerden tamamen huzursuz olan Amiral Calthorpe, Mustafa Kemalin stanbula geri alnmas talebini tekrarlaynca; stanbul Hkmeti, kendisine Mustafa Kemalin askerlikten istifa ettii iin resm temas kurulamad cevabn verdi.73 Meclis-i Vkel, Sadrazam Damat Ferit Paann makamn kaybetme endiesi74 ve ngilterenin basklarna devam etmesi zerine Mustafa Kemal Paa hakknda 29 Temmuz 1919da tutuklama karar ald.75 Bu kararn uygulanmas iin Harbiye Nazr Nzm imzasyla 30 Temmuz 1919da XV. Kolordu Kumandan Kzm Karabekir Paa ald emre karlk olarak, 1 Austos 1919da ektii telgrafla; Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin mukarrerat- hkmete muhalif efal ve harektlarndan dolay derdestleriyle Dersaadete izamlar hakknda mahll- memuriyetine emir verildii cihetle Kolorduca da cidd muavenette bulunulmas emir buyuruluyor. Hkmetin mukarrerat- siyaseti ne olduunu bilmiyorsam da Erzurumda bulunan Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin efal ve harektndan vatan ve milletin maksat ve menafiine ve kavanin-i mevcudeye muhalif telakki edilecek hibir hl ve hareketi olmadn gryorum. Marnileyhler mlk-i milletin saadet ve selmeti ile alkadar her ferd-i vatanperver gibi yaamaktadrlar cevab ile karar uygulamayarak, Trk milletinin mkus talihinin yenilmesinde verilen mcadele srecinde kk bir ayrnt gibi grnen, fakat gerek anlamda ok byk bir davran ve vatanseverlik rnei vermitir.76 Bylece o dnemde Dou Anadoluda en yksek rtbeli subay olarak bulunan Kzm Karabekir Paa, Anadoluda Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn balatt Mill Mcadeleye verdii destek ile makam ve mevkii iin kendisi araclyla Trk milletinin var olma mcadelesinin nne geilmek istenmesine alet olmamtr.77 1 2 3 4 5 6 7 Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Ankara 1927, s. 3. Sabahattin Selek, Anadolu htilali I, stanbul 1987, s. 48. Fahir Armaolu, XX. Yzyl Siyasi Tarihi, Ankara 1985, s. 135. Kmuran Grn, Savaan Dnya ve Trkiye, Ankara 1986, s. 22. Ayn eser, s. 45. Ayn eser, s. 13. Reat Ekrem, Osmanl Muahedeleri ve Kapitlasyonlar 1330-1920 ve Lozan Muahedesi,

stanbul 1934, s. 260. 8 9 Ayferi Gze, Trk Kurtulu Sava ve Devrimi Tarihi, stanbul 1989, s. 7. Osman nde, 2. Dnya Sava (1939-1945), stanbul 1980, s. 638.

1580

10 11 12 13 14 15

Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeler, Ankara 1991, s. 103-108. Ayn eser, s. 102. Sabahattin Selek, a.g.e., I, s. 209-210. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, I, stanbul 1992, s. 286-287. lhan Akn, Trk Devrimi Tarihi, stanbul 1989, s. 96. Mustafa Kemal Paann, Yldrm Ordular Grup Kumandanl hakknda bkz., Zekeriya

Trkmen, Mustafa Kemal Paa ve Yldrm Ordular Grup Komutanl, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XVI, Say: 47, Ankara 2000, s. 395-416. 16 17 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannmeleri, IV, Ankara 1964, s. 20. Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler,

(Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar), Vesika nr. 1, Ankara 1999, s. 4. 18 19 Nuri nuur, Trk Basn Tarihi, stanbul 1992, 16-17. Ulu demir, Atatrkn Yaam, I, Ankara 1988, s. 149; nsal Yavuz, Atatrk

mparatorluktan Mill Devlete, Ankara 1990, s. 36. 20 21 22 23 smet nn, Devlet Kurucusu Atatrk, Atatrk Konferanslar 1969, Ankara 1970, s. 2. Sina Akin, a.g.e., I, s. 282-283. smet nn, Hatralar, I, (Yay. Hz. Sabahattin Selek), Ankara 1985, s. 174. Kemal Arburnu, Sivas Kongresi Samsundan Ankaraya Kadar Olaylar ve Anlarla, Ankara

1997, s. 17; Gotthard Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 116-117. 24 25 26 27 28 Sabahattin Selek, a.g.e., I, s. 218. Gotthard Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 97. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, I, stanbul 1991, s. 3. Sina Akin, a.g.e., I s. 292. Sina Akin, Ayn eser, s. 291; Engin Berber, Kurtulu Savanda Mustafa Kemal ve

Vahdettin, Ankara 1998, s. 30-31. 29 Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda, I, Ankara 1959, s. 42; Gotthard Jaeschke, ngiliz

Belgeleri, Ankara 1991, s. 97.

1581

30 31 32 33

Selahattin Tansel, a.g.e., I, s. 77. Engin Berber, a.g.e., s. 23. Gotthard Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 112. Sina Akin, a.g.e., I, s. 279-280; Kemal Arburnu, Sivas Kongresi Samsundan Ankaraya

Kadar Olaylar ve Anlarla, Ankara 1997, s. 12; Yavuz, a.g.e., s. 42-43. 34 Mttefik Kuvvetler Komutan Calthorpe tarafndan Sadrazama ekilen telgraf: 14 / 15

Mays 1919, BOA, DH. . UM, E-5 / 78; Charles H. Sherll, Bir Eliden Gazi Mustafa Kemal Paa, (ev. Alp Ilgaz), stanbul tarihsiz, s. 86. 35 leri, 18 Mays 1335 / 1919; Sabah, 19 Mays 1335 / 1919; 20 Mays 1335 / 1919; 21

Mays 1335 / 1919; leri, 22 Mays 1335 / 1919; Sabah, 23 Mays 1335 / 1919; leri, 24 Mays 1335 / 1919; Sabah, 25 Mays 1335 / 1919; leri, 26 Mays 1335 / 1919; 27 Mays 1335 / 1919; 28 Mays 1335 / 1919; Sabah, 31 Mays 1335 / 1919. 36 37 38 Sabahattin Selek, a.g.e., I, s. 209. smet nn, Hatralar, I, (Yay. Hz. Sabahattin Selek), Ankara 1985, s. 174. Bunun bir rde deil, Hatt- Hmayun [Hatt- Hmyn hakknda bilgi iin bkz. Mbahat

S. Ktkolu, Hatt- Hmyun, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, XVI, stanbul 1997, s. 485488 ve rde-i Seniyye hakknda bilgi iin bkz., Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, II, stanbul 1997, s. 78-79.] olduunu Mevlanzde Rfat, Sultan Vahdettinin lmnden birka ay nce Halepte bulunan Kadky Belediye Dairesi Eski Mdr Azmi Beye San Remodan yaymlanmas iin sretini gnderdiini ve kendisinin bunu ad geen ahstan temin ettiini ifade etmektedir, (Mevlanzde Rfat, Trkiye nklbnn yz, stanbul 1993, s. 294-295). Ayrca Murat Sertolu da 5 Temmuz 1967 tarihli Tercman Gazetesinde yaymlad Hatt- Hmyunu, Sultan Vahdettinin yeenlerinden ehzade Mahmut Efendi tarafndan kendisine gsterildiini belirtmektedirler (Berber, a.g.e., s. 52); Harbiye Nzr kir Paann yazs hakknda geni bilgi iin bkz., Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Vesika nr. 4, s. 13; Ayn konu hakknda Sadrazam Vekili adna Mstear Rifatn yazs iin bkz., ayn eser, Vesika nr. 18, s. 70. 39 40 Takvim-i Vekayi, 5 Mays 1335 / 1919, Say: 3540. HTVD, Vesika nr. 1, Say: 1, Ankara 1952; Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu

Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Vesika nr. 4, s. 14; ayn eser, Vesika nr. 7, s. 22-23. 41 Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu nklb (Mill Mcadele Anlar 1919-1923), (Yay. Haz.

Blent Demirba), stanbul 1987, s. 25; Kemal Arburnu, Sivas Kongresi Samsundan Ankaraya Kadar Olaylar ve Anlarla, Ankara 1997, s. 20-22.

1582

42 43 44 45

Miralay Mehmet Arif Bey, a.g.e., s. 25. HTVD, Vesika nr. 3, Say: 1, Ankara 1952. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, (ev. Metin Kratl), Ankara 1988, s. 242-243. Mirliva Mustafa Kemal Paann IX. Ordu Ktaat Mfettii sfatyla, Erkn- Harbiye-i

Ummye Riysetine ektii 19 Mays 1335 / 1919 tarihli telgraf: Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Vesika nr. 21, s. 79; Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, Ankara 1987, s. 70-71. 46 47 48 49 50 51 52 Nutuk, s. 7. Ayn eser, s. 8-9. Salahi Sonyel, a.g.e., s. 71-72. Nutuk, s. 8-9. Gotthard Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 118. Ulu demir, Atatrkn Yaam, I, Ankara 1988, s. 148. Mirliva Mustafa Kemal Paann IX. Ordu Ktaat Mfettii sfatyla, Sadrete ektii 20

Mays 1335 / 1919 tarihli telgraf: Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Vesika nr. 23, s. 87; Mithat Sertolu, Mill Mcadelede Atann Bilinmeyen Bir Telgraf, BTTD, Say: V, stanbul 1968, s. 8-10. 53 54 55 56 Gotthard Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 119. Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1988, s. 16. BOA, DH-KMS, 51-1 / 83, 17 Nisan 1335 / 1919. Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Mondrostan Mudanyaya Kadar (30

Ekim 1918-11 Ekim 1922), Ankara 1989, s. 26. 57 58 Sabah, 21 Haziran 1335 / 1919. HTVD, Say: 1, Vesika Nr. 17, Ankara 1952; Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu

Savann Balatlmasna Dair Belgele, Vesika nr. 41, s. 151; Tansel, a.g.e., II, s. 2. 59 60 Gotthard Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 125. Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu nklb (Mill Mcadele Anlar 1919-1923), (Yay. Haz.

Blent Demirba), stanbul 1987, s. 26.

1583

61

Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Vesika

nr. 45, s. 172; ayn eser, Vesika nr. 46, s. 175; Selahattin Tansel, a.g.e., II, s. 3-4. 62 63 64 Nutuk, s. 18; Kzm Karabekir, a.g.e., s. 44. Nutuk, s. 19; Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 91-93. Kemal Arburnu, Sivas Kongresi Samsundan Ankaraya Kadar Olaylar ve Anlarla, Ankara

1997, s. 32-33. 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 Tarih, IV, (Yay. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti), stanbul 1934, s. 35. Kzm zalp, Mill Mcadele, I, Ankara 1988, s. 40; Kemal Arburnu, a.g.e., s. 37. Paul Dumont, Mustafa Kemal, (ev. Zeki elikkol), Ankara 1994, s. 178. Kzm Karabekir, a.g.e., s. 1141. smet nn, a.g.e., s. 175. Ayn eser, s. 72. Cevat Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 92-93. Kzm Karabekir, a.g.e., s. 70. Gotthard Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 136. Damat Ferit Paann belirtilen endieden dolay, Mill Mcadeleye kar taknd tavr

hakknda bkz., Hlya zkan, stanbul Hkmetleri ve Mcadele Kart Faaliyetleri (4 Mart 1919-16 Ekim 1920), Ankara 1994, s. 89-93. 75 Tayyip Gkbilgin, Mill Mcadele Balarken, I, Ankara, 1959, s. 170; Ali Fuat Cebesoy,

a.g.e., s. 119. 76 77 Kzm Karabekir, a.g.e., s. 92. Engin Berber, a.g.e., s. 58.

1584

Mill Mcadele'de Din Adamlar ve Atatrk / Prof. Dr. Ali Sarkoyuncu [s.935-948]
Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Milli Mcadelede aalar, eraf, eyhler, din adamlar, askeri ve sivil yneticiler ve halk kendi zelliklerine zg genel bir davran ierisinde bulunmulardr. Bunlardan mcadeleye katlanlar, kar duranlar ve tarafsz olanlar vardr. rnein gerek kydeki aa, gerekse ehir ve kasabadaki eraf, genel olarak birbirini ekemeyen, karlkl rekabet halinde bulunan bir zellik gsterir. Biri Kuva-y Milliyeci ise, dieri stanbul hkmeti tarafndadr. Kimileri de maln, mlkn muhafaza edebilmek iin dmanla ho geinme yolunu tutmu, bir ksm da yine ayn maksatla dvenler satnda yer almtr.1 Bu arada hi kukusuz vatanseverlik duygusuyla hareket edenler de vardr. te yandan askeri ve sivil yneticiler (subaylar ile valiler, mutasarrflar ve kaymakamlar) politik bakmdan iki hasm cepheye -ttihat ve tilf- blnmlerdir. Geri erafta ve dier zmrelerde de, az veya ok bu blnme mevcuttu. Fakat, politik ekime zararlarn en ok toplumun aydn kesimini oluturan bu grupta hissettirmitir.2 Buraya kadar sylenenler din adamlar iin de geerlidir. leride daha geni sz edilecei gibi, vatann igallerden kurtarlmas ve milletin bamszlnn korunmas iin, pek ok din adam nemli hizmetlerde bulunmulardr. Onlar, cami krslerinde, meydanlarda dzenlenen mitinglerde kurduklar cemiyetlerde, hatta cephelerde halka rehberlik etmilerdir. Ayrca bu uurda hi ekinmeden mallarn sarf edenler olduu gibi, bir ksm da ehit olmutur. Bu cmleden olarak, Nisan 1920de Gnen Mfts evki Efendi Anzavurun adamlarnca, vrindide Dersiam Ali Rza Efendi Yunan askerlerince, Ekim 1920de Mderris Sivasl Ali Kemali Efendi Delibal Mehmet taraftarlarnca, Nisan 1921de de Bilecik Mfts Mehmet Nuri Efendi Yunan kuvvetlerince ehit edilmilerdir. Bu arada 2 ubat 1926da Eme Mfts Hac Ahmet Nazif Efendide Milli Mcadeledeki hizmetleri yznden Madanolu Mustafann kzkardeinin oullar Kamil ve Haydar tarafndan ldrlmtr.3 Saylar ok az olmakla birlikte kimileri de Padiah-Halife tarafn tutup Kuva-y Milliyeye kar kmlardr. Sabahattin Selekin de belirledii gibi bunlar fonksiyonlarn yalnz ibadetle, vaazla deil, kan dkerek de yapmlardr. Bu silahr hocalar arasnda 31 Marttan kalma mektepli dman yobazlar, ne istediini bilmeyen cahil takm ve din yolunu kr yolu sayan akgzler vardr. GeredeBolu olaylarnn Kr Ali Hocas, Divitlinin Eref Hocas, Dzcenin Ahmet Hocas, Bigann Gavur mam, Konya-Bozkrn eyh Zeynelbidine bal hocalar, Milli Mcadelenin i cephelerini aarak, ciddi tehlikeler yaratmlardr.4 eriatn elden gittiini iddia eden hoca snf hep Hrriyet ve tilf Partisine katlmtr. Bunlarn en nls yukarda ismi geen Konyal Zeynelbidin, siyasi hayatna Hrriyet ve tilf Partisi Konya

1585

Mebusu olarak balamtr. Daha sonra Padiah Vahdeddine de tesir ederek Ayan azalna seilmitir.5 Hrriyet ve tilf Partisinin ihmal edilmeyecek bir dier ismi de eyhlislam Mustafa Sabri Efendidir. Merutiyet Devrinin Mebusan Meclisinde uzun nutuklaryla ve hazr cevapl ile tannan bu din adam, dini sfatn geim ve hret iin ustaca kullanmasn bilmitir. Damat Ferit Paa hkmetlerinde eyhlislmlk yapm, Ferit Paann Parise gittii bir devrede kendisine Sadrazam vekillii grevi verilmitir. Anadolu harekatn ekiya harekat, bu harekatn nderi Mustafa Kemal Paay da ba aki olarak gren Mustafa Sabri, dmann zmirden denize dklmesi zerine, Ermeni ve Rumlardan mteekkil bir kuvvetle Trk ordusunun karsna klmasn Vahideddine teklif edecek kadar ulusal harekete dmand.6 Bu arada onun, ulusal bamszlk savamzda milli varla dman cemiyetlerden Teali-i slamn kurucularndan olduu da unutulmamaldr. lk ad Cemiyet-i Mderrisin (Medrese retmenleri Dernei) olan Teli-i slm Cemiyetinin ynetim kurulunda, Mustafa Sabri (Bakan), skilipli Mehmet Atf (kinci Bakan), Said-i Krdi (Nursi) (ttihat ve Muhammediye Cemiyeti nderlerinden) bulunuyordu.7 Teli-i slm Cemiyeti, Kuva-y Milliye aleyhinde bildiriler yaymlamtr. Bildirilerden 16 Eyll 1919 tarihli kdam gazetesinde yaymlanan ok etkili olmu; Anadoluda yer yer isyanlar kmtr. Bu bildiri incelendiinde, Teli-i slm Cemiyetinin milli varla ne denli dman olduu daha iyi anlalacaktr.8 Hrriyet ve tilaf Partisinin ube bakanlklarnda bulunan din adamlar da vardr; Isparta Mfts akir Efendi, Bursa Mfts mer Fevzi Efendi gibi. zellikle mer Fevzi Efendi, Bursa ve evresinde Kuva-y Milliye aleyhinde etkili olmu bir din adamdr. Anadolu harekat yannda yer alan din grevlilerine eitli basklarda bulunmu, bir ksmn grevinden azlettirerek, bu arada kendisi de Mft mer Kamil Efendiyi grevden azlederek Bursa Mfts olmutur.9 Bu isimlere dmanla i birlii yapan Said Molla, Babaeski Mfts Ali Rza gibi birka isim daha ilave etmek mmkndr. Ancak hemen belirtelim ki, bunlarn hepsi slamiyetin kutsal ruhunu anlamayan veya anlamak imkan bulmadan, din adam kisvesi kazanm, cahil ve aldatlm kiilerdir. Laiklii, dinsizlik hatta Atatrk, din dman olarak nitelendirmilerdir. Atatrkn bylelerine kar mcadele ve tepkisi, slam dinine kar gibi gsterilmi ve bugne kadar ayn propaganda srdrlegelmitir. Bu din adamlar ile ilgili sylediklerimizi, kendisi de bir din adam olan ve I. Dnem TBMM yelerinden Mehmet Vehbi Efendiin (elik) 23 Ekim 1920 tarihinde Meclis krssnde dile getirdii u tmceleri zetler mahiyettedir: Sarkl namna teessf ederim. Ve sahte sarkllar ulemadan madut deildir. te o hain (Zeynelbidin) habisin yetitirmi olduu kendi gibi mfts birka kimseden ibarettir. Buna sarkllara mal edip de hocalar itham etmek de muvafk insaf deildir.10 Bu bakmdan tm din adamlarnn Kuva-y Milliye aleyhinde alt sylenemez. lkesini seven pek ok din adam kendiliklerinden Anadolu harekat yannda yer almlardr.

1586

A. Milli Mcadele Fikrinin Douunda Din Adamlar lm-kalm mcadelesininin ilk gnlerinde Atatrkn de belirttii gibi halk, hakiki vaziyeti anlamamlard. Fikirlerde karklk vard. Dimalar adeta durgun bir haldeydi yine Atatrkn ifadesiyle pek ok din adam hakikat halka izah ettiler Doru yolu gsteren vaaz ve nasihatlerden sonra herkes almaya balad..11 Bu cmleden olarak, zmirin igalinden sadece drt saat gibi ksa bir sre sonra dzenledii mitingde igal edilen memleket halknn silaha sarlmas dini bir grevdir. diyen Mft Ahmet Hulusi Efendinin etrafnda Denizlililer hemen birlemileridir. O, bu tarihi konumasnda yle diyordu: Muhterem Denizlililer! Bugn sabahn erken saatlerinde zmir, Yunanllar tarafndan igal edilmitir. Bu tecavze kar hareketsiz kalmak, din ve devlete ihanettir, vatana kar ilenen sularn, Allah ve tarih nnde aff imkansz ve gnahtr. Cihat, tam manasyla teekkl etmi dini grev olarak karmzdadr. Hemehrilerim, karmza karlan dnk tebaamz Yunana biz malup olmadk. Onlar teki dmanlarmzn vastasdr. Yunann bir Trk beldesini ellerine geirmelerinin ne manaya geldiini, zmirde u birka saat iinde iledikleri cinayetler gsteriyor. Silahmz olmayabilir, topsuz, tfeksiz olarak sapan talar ile de dmann karsna kacaz. stiklal ak, vatan sevgisi, haysiyet uurumuz ile, kalbimizdeki iman ile mcadelemizin sonunda zafer kazanacaz. Bu uurda cann verenler ehit, kalanlar gazidir. Bu mutlak olarak cihad- mukaddestir. Sizlere vatanmz dmana teslim etmekten baka bir arenin olmadn syleyenler, dman esareti altnda olanlardr. Onlar, irade ve kararlarna sahip deillerdir. Bu vaziyette onlarn emri ve fetvas aklen ve dinen caiz, makbul ve muteber deildir. Doru olan vatan savunmas ve bamszlk uruna cihattr. Korkmaynz zlmeyiniz Bu liva-yi hamdin altnda toplannz ve mcadeleye hazrlannz. Mftnz olarak Cihad- Mukaddes Fetvasn ilan ve tebli ediyorum Elinizde hibir silahnz olmasa dahi er ta alarak dman zerine atmak suretiyle mutlaka fiili mukabelede bulununuz.12 Ahmet Hulusi Efendinin konumas ve dzenlenen miting, evre il ve ilelerde de etkili olmutur. 16 Mays Cuma gn Acpayam, Sarayky ve Tavas ilelerinde, 17 Mays Cumartesi gn ise al ilesinde mitingler dzenlenmi ve Yunan igalini protesto telgraflar ekilmitir. Dier taraftan Mft Ahmet Hulusi Efendi ilk fiili savunma rgtn kuranlardandr. Denizli Kuva-yi Milliyesi adn alan bu tekilatn sevk ve idaresi iin yakndan ilgilenmitir. Dinar ve AfyonKarahisara gitmek suretiyle bu ulusal kuvvetin ikmalini salamtr. Milli Mcadelede Denizli hatta sadece Milli Mcadele denildii zaman ilk akla gelen isim kukusuz onun ismidir.13 Bu yzden stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu?, adl eserin yazar Rahmi Apakn da tespit ettii gibi, Yalnz Denizlililer deil, btn Trk milleti Ahmet Hulusi Efendi ile iftihar edecektir.14 Bir dier din adam Sarayky Mfts Ahmet kr Efendi, 16 Mays 1919 tarihinde dzenledii mitingde halka zmirin kafir Yunanllar tarafndan igal edildiini, bu kafirlerin bulunduu yerde Cuma namaz klnamayacan ve klnmasnn da caiz olmadn bildirerek, dmana kar konmasn istemitir.15 Denizli-al Mfts Ahmet zzet (algner) Efendi de ilesinde ve evresinde halkn ulusal harekete katlmalar iin almalarda bulunan din adamlarnn ilklerindendir. O, 17 Mays 1919 gn

1587

al halkn ar Camiinde toplayarak onlara dman istilasna kar seyirci kalnmamasn ve silahla kar konulmasnn gerekli olduunu anlatmtr. Daha sonraki gnlerde de ayn camide yaplan toplantlarla halk dmana direnme konusunda bilinlendirmeye ve rgtlemeye almtr. Bu amala, ilenin nfuzlu kiileri ile toplant yapmtr. Byle bir toplantda; Allahmz bir, kitabmz bir, vatanmz bir olduuna gre korumaya da mecburuz. Kutsal deerlerimizi savunmak iin Allahn ve Peygamberin emirlerine uymak gereklidir. ken saray saltanatnn yerine milletin kalbindeki iman nuru bir kat daha parlamtr eklinde yrekleri rpertici bir konuma yapmtr. Ayrca Ahmet zzet Efendi, toplantda hazr bulunanlardan bir de imzal senet almtr. al halkndan 20 kiinin imzalad senette; Efendim, yukarda isimleri yazl olanlar, cmlemiz dinimizi, vatanmz, namusumuzu korumak iin size itirak etmeye sz veriyoruz. Buna dair her ne emir olursa ifasna hazrz.16 al Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin de kurucularndan olan Ahmet zzet Efendi, al ve evresinden toplad 100 gnll ile Aydn-Kk cephesinde dmanla arpmtr.17 Ayn ekilde Acpayam Mftleri Hasan (Tokcan) Efendi ile Mehmet Arif Akit (1920de Hasan Efendi milletvekili seilince yerine mft olmutur) ve Tavas Mfts Cennetzade Tahir ve Tavas Bektai Tekkesi Postniini Mazlum Baba (Babalm) Efendiler de ilelerinin halkn Milli Mcadele lehinde bilinlendirmilerdir.18 Bu arada Ahmet zzet Efendi gibi Mft Hasan Efendi de evresine toplad gnlllerden oluturduu Acpayam Mfrezesi ile, Aydn cephesine gitmitir. Burada o, dmana kar vatan topraklarn savunmutur.19 Aydn halknn direnie katlmasn salamakta zorluk eken 57. Tmen Komutan Albay efik Bey, Mulann Bozykl bucandan Hatip Hac Sleyman Efendiyi ineye davet eder. Daha nce Muladaki ulusal rgtlenmede grev alm olan Hac Sleyman Efendi, 12 Haziran 1919da ineye gelmitir. Burann ileri gelenleriyle grerek ayn gn ine Heyet-i Milliyesinin kurulmasn salar.20 Aydn merkezinde yine milli ordu fahri mfts olarak cephelerde hizmet yapan Aydn I. Dnem TBMM yelerinden Esat leri,21 ile Nazillide Mderris Hac Sleyman Efendinin nemli hizmetleri olmutur. I. Dnem iin zmirden milletvekili de seilen Hac Sleyman Efendi, Demirci Mehmet Efenin Milli Mcadele lehinde hizmete katlmasnda etkili olmutur.22 Ayrca Aydn Karacasu Mfts Mustafa Hulusi, Bozdoan Mfts Hasan Tahir, ine Mfts Ahmet Efendilerin de nemli hizmetleri olmutur.23 te yandan Yunan igali ncesinde zmirde dzenlenen mitingde de zmir Mfts Rahmetullah Efendi, vatan sevgisinin imandan olduunu, zmirin asrlardr ezan sesleri ykselen semalarnda kulaklar trmalayan an seslerine katlanmaktansa erefle lerek ehadet erbetini imenin daha iyi olacan aklayarak, konumasn u szlerle bitiriyordu: Kardelerim! Cierlerinizde bir soluk nefes kaldka, damarlarnzda bir damla kan kaldka, anavatanmz dmanlara teslim etmeyeceinize Kuran- Kerime el basarak benimle birlikte yemin edin.24 Rahmetullah Efendi, zmir Valisi zzet Beyin Yunan igaline kar konulmamas emri zerine de;

1588

Vali Bey! Bu sakalm kanmla kzarabilir, ama bu alna Yunan alan skunetle selamlam olmann karasn srerek, Huzur-u lahiyeye kamam. diye haykrmtr.25 Bu arada Mft Efendi, toplanty da terk etmitir.26 te bu suretle Yunan igaline ilk isyan bayran eken Rahmetullah Efendi, igalden sonra da almalarn gizli olarak srdrmtr.27 Manisada da Manisa Mfts Alim Efendi, Cemiyet-i slamiyye adyla bir rgt kurarak faaliyete gemitir. zmirin igalinden sonra Mft Alim Efendi, Krkaa Mfts Hac Rfat Efendi, Burhaniye Mfts Mehmet Muhip Efendi, Edremit Mfts Hafz Cemal Efendi, Tire Mfts Sunullah Efendi, Yunan igalini dini adan deerlendiren bir fetva vermilerdir. Bu fetvada, Yunan igal ve zulmnn hakszl belirtildikten sonra, buna kar eyleme gemenin dini bir dev olduu aklanyordu. Ayrca, Yunanllarla birlikte Damat Ferit Hkmeti de protesto edilmitir. Bundan dolaydr ki, bu fetvay veren din adamlar, Yunan makamlar ve hem de stanbul Hkmeti tarafndan idama mahkum edilmitir.28 Manisa Mfts Alim Hoca, Manisann igalinden sonra bir sre Manisada kalm, Manisadaki almalarnn Yunanllar rahatsz etmesi ve yukarda sz geen fetva dolaysyla idama mahkum edilmesi zerine Balkesire geerek, Redd-i lhak Kurulunda faydal hizmetlerde bulunmutur. Drdnc Balkesir Kongresine delege olarak kabul edilmi, Heyet-i Merkeziyenin fahri yesi unvan verilmitir. O, Kurtulu Savandaki bu onurlu davranlar kadar, musikiinasl ile de n kazanm bir kiilie sahiptir.29 Rahmetullah ve Alim Efendiden baka Bat Anadoluda; Balkesir Mfts Hac Ahmet Efendi, I. Dnem TBMM yelerinden Mderris Abdlgafur (Itn) ve Hasan Basri (antay) Efendiler,30 Edramit Mfts Cemal Efendi, Biga Mfts Hamdi Efendi, vrindide Hafz Hamit Efendi ve Yunan askerlerince ehit edilen Dersiam Ali Rza Efendi, Fart nahiyesinde Miderris brahim Efendi, Balya Mfts Hseyin Efendi, 1920 Nisannda Anzavur Ahmetin adamlarnca ehit edilen Gnen Mfts evket Efendi, Bandrma Mfts Hakk Efendi, Tire Mfts Sunullah Efendi, Uak Mfts Ali Rza Efendi, Uak-Sabk Mfts brahim (Tahtakl) Bey,31 Eme Mfts Nazif Efendi, Turgutlu Mfts Hasan Basri Efendi, Demirci Mfts, smail Hakk, Soma Sabk Mfts Osman Efendi, Bakrl Hafz Hseyin Efendi, Salihli Sabk Mfts Mehmet Ltfi Efendi, Manisa Mfts Alim Efendinin grevden alnmas zerine yerine mft olan Abdulhamit Efendi, Krkaa Mfts Hac Rfat Efendi ve Demirci Mfts smail Hakk Efendi gibi isimler almalarda bulunmutur. Hac Rfat Efendi, Ayvalk cephesinde fiilen savaa katlm ve dmana esir dmtr. Cephede dmanla arprken esir den bir dier isim de, Manisa Mderrislerinden Hac Hilmi Efendidir. Bu iki din bilgini, Atinada uzun sre esaret hayat yaamlardr.32 Bu arada Milli Mcadele lehindeki almalarndan dolay Bilecik Mfts Mehmet Nuri Efendi de 1921 Nisannda da Yunan askerlerince ehit edilmitir.33 Adana, Kahramanmara, Gaziantep ve anlurfada da halka mcadele fikrini alayanlar, yine din adamlardr. Bunlar, Adanada; Mft Hsn, Mderris Abdullah Faik opurolu, amurzade

1589

Hafz Osman Efendi (Kozan Mfts), Abdlmecid Efendi (Bahe Mfts), Yusuf Ziya Efendi (Osmaniye Mfts), Mehmet (Aldatmaz) Efendi (Karaisal Mfts), Kahramanmarata; Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurucularndan Vezir Hoca diye tannan Mehmet Alparslan, Hoca Hasan Rafet Sekin ve Hoca Ali Sezai Kurtaran Hoca Efendiler, Gaziantepte; Mft Rfat Efendi, mam-Hatip Kazm, Mehmet, Abdlkadir ve Mezzin-Kayyim Ahmet Efendiler, Urfada; Mft Hasan Hsn, Harran Mfts Mustafa Srr, Viranehir Mfts brahim, eyh Saffet (Yetkin), Mft Osman (Siverek Mfts) ve Mderris Alim Asm Efendiler gibi din bilginleridir.34 Onlarn nderliinde emsalsiz bir savunma hareketi olan Mara Mdafaas gibi mstesna bir kahramanlk rnei verilmitir. Kahramanmara halknn Ermeni eteleriyle Fransz askerlerine kar koymasnda Rdvan Hocann Trk ve slam hakimiyetinin bulunmad bir yerde Cuma namaz klnmaz. fetvas etkili olmutur.35 zellikle St mamn ilk kurunu atmas bu yrede de Milli Mcadele kvlcmnn atelenmesi iin kafi gelmitir.36 Konyada Milli Mcadeleyi fikirde, uurda ve vicdanda yerletiren, bin bir glk ve yokluk iinde istikrarl bir ynetim kuran Mderris Ali Kemali, Mehmet Vehbi, Mft mer Vehbi, Seydiehir Mfts smail Hakk ve Abdlhalim Celebi gibi nde gelen ahsiyetlerdir. Ali Kemali Efendi, Ekim 1920de Deliba Mehmetin adamlarnca ehit edilmitir.37 Antalyada Mft Yusuf Talat, Mderris Rasih (Kaplan), Hac Hatip Osman ve il Ahmet ve Alanya Mfts Ahmet Efendiler, Burdurda; Mderris Hatipzade Mehmet ve Mft Halil Efendiler, Ispartada; Mderris Hafz brahim (Demiralay), Mft Hseyin Hsn, eyh Ali, Mderris erif, Eridir Mfts Hseyin Hsn, Yalva Mfts Hseyin, Stlerde Mderris smail, arki Karaa Mfts Ahmet (Bilgi), Uluborlu Mfts Tahir Efendiler, Afyonda; Mft Hseyin (Bayk), Gmzade Bekir, Mderris smail kr, Mehmet kr, Gevikzade Hac Hafz ve Mderris Bolvadinli Yunuszade Ahmet Vehbi Efendiler, Ktahyada; Mft Fevzi, Mderris brahim, Mazlumzade Hafz Hasan, Hac Musazade Hafz Mehmet ve Mft Mehmet Akif (Simav Mfts), Mft Sleyman (Gediz Mfts) Efendiler, Bilecikte; Mft Mehmet Nuri ve St Mfts Mustafa (Kilerci) Efendiler, Bursada; Mft Ahmet Hamdi, eyh Servet, Mustafa Fehmi (Karacabey Mfts), Ahmet Vasfi (Gemlik Mfts), Mehmet Niyazi (Mudanya Mfts), Osman (Mustafa Kemal Paa), Fehmi (negl Mfts), Yusuf Ziya (Orhaneli Mfts), Hseyin Hsn (Yeniehir Mfts), Mderris Hac Yusuf, mer Kamil, Hac Sadk, eyh Hac Ahmet, Abdullah, Mehmet Kamil, Ali Rza ve Mustafa Kamil Efendiler, zmitte; Halil Molla, Rfat Hoca, Osman Nuri, Hafz Eref, Kara Hafz Maksut, mamHatip Mehmet Ali, Geyveden Hafz Fuat elebi ve Hoca Bekir Efendiler, Eskiehirde; Mderris Veli, Abdullah Azmi, Mft Salih, Mft Mehmet Ali Niyazi (Sivrihisar Mfts), Abdulgafur (Mihalk Mfts), Krehirde; Mft Halil, Mfit (Kurutluolu), Hac Bekta Veli Dedesi elebi Cemalettin, Niyazi Salih Baba ve Hayrullah (iekda Mfts), brahim (Mucur Mfts) Efendiler, Nidede; Mft Mustafa Hilmi, Mderris Abidin Efendiler, Aksarayda; Mft brahim Efendi, Nevehirde; Mft Sleyman Efendi, ankrda; Mft Ata ve Mehmet Tevfik, erke Mfts Mustafa Efendiler, orumda; Mft Ali, Mderris Kazm ve skilip Mfts smail Hakk Efendiler, Yozgatta; Mft Mehmet Hulusi (Akyol), Kad Halil Hilmi, Mderris Hasan, kr Kaya, kr Aksoy ve Abdullah (Boazlayan Mfts) Efendiler, Kayseride; Mft Nuh, Ahmet Remzi ve Mderris Mehmet Alim,

1590

Grn Mfts smail Fehbi, ncesu Mfts Mahmut, Bnyan Mfts brahim Hakk Efendiler, Malatyada; Mderris Tortumluzade Hac Hafz Mustafa ve Mustafa Fevzi Efendiler, Mersin (el)de; Hocazade Emin, Kad Ali Sabri (Tarsus Kads), Mderris Naim, Ali Rza, Mut Mfts Mustafa Kazm ve Silifke Mfts Ali Efendiler, Kiliste; Mderris Abdurrahman Lami Efendi, Diyarbakrda; Mft brahim ve Mderris Abdlhamit, Abdurrahman (Silvan Mfts), Ahmet (Lice Mfts) Efendiler, Mardinde; Mft Hseyin ve Mderris Hasan Tahsin Efendiler, Siirtte; Mft Halil Hulki ve Salih, Mderris Hoca mer Efendiler, Bitliste; Mft Abdlmecit Efendi, Hakkaride; Mft Ziyaeddin Efendi, Vanda; Mft Hasan, Mderris Abdlhakim (Arvasi) ve Sadk Efendiler, Muta; Mft Hasan Kamil ve Mderris lyas Sami Efendiler, Binglde; Mderris Fikri Efendi, Elazda; Mft Halil ve Mahmut, Mderris Muhiddin ve Mustafa kr Efendiler, Arda; Mderris brahim ve Abdlkadir Efendiler, Karsta; Mft Ali Rza, Mderris Ahmet Nuri Efendiler, Artvinde; Mft Ahmet Fevzi, Yusufeli Mfts Ahmet Efendiler, Erzurumda; Kad Hoca Raif, Mft Solakzade Sadk, Kad Hurit, spir Mfts Ahmet, Oltu Mfts Mehmet Sadk, Narman Mfts smail Hakk, Mderris Emin, Yakup ve Nusret (Alay Mfts), Hns Mfts eyh Bahaeddin Efendiler, Erzincanda; Mft Osman Fevzi, eyh Fevzi, Mft evki (li Mfts) Efendiler, Sivasta; Mft Abdrrauf (Sarszen), Kad Hasbi, Mderris Feyzullah Moral, Akdamadeni Mfts Mehmet Edip, Mderris Mustafa Taki Efendiler, Gmhanede; Mft Mehmet Fevzi, Mderris Mustafa, Azmi ve Mft Hasan (iran Mfts) Efendiler, Bayburta; Mft Fahrettin Efendi, Rizede; Mehmet Hulusi, Mderris brahim evki, eyh lyas ve Mataraczade Mehmet kr Efendiler, Trabzonda; Mft Mahmut madeddin, Ahmet Mahir, Mderris brahim Cdi, Mehmet zzet (Akabat Mfts), Mehmet Kamil (Maka Mfts) ve Mderris Hatipzade Emin Efendiler, Giresunda; Mft Ali Fikri, Alizade mam Hasan, Grele Mfts evki ve Tirebolu Mfts Ahmet Necmeddin Efendiler, Orduda; Mft Ahmet lhami Efendi, Samsunda; Mft Yusuf Bahri, Mderris Adil, merzade Hoca Hasan, Havza Mfts smail, Bayram Efendiler, Tokatta; Mft Katipzade Hac Mustafa, Hoca Fehmi, Mft Yardmcs mer ve Hafz Mehmet, Niksar Mfts Mustafa Fehmi Efendiler, Kastanonuda; Mft Salih, Mderris emzizade Ziyaeddin, nebolu Mfts Ahmet Hamdi, Takpr Mfts Mehmet Emin, Daday Mfts Rt, Tosya Mfts Bahaeddin, Ara Mfts Hasan Tahsin, Sinopta; Mft Salih ve brahim Hilmi, Boyabat Mfts Ahmet kr, Ayanck Mfts smail Hakk, Bartnda; Mft Hac Mehmet Rfat Efendi, Zonguldakta; Mft brahim, Devrek Mfts ve Kads Abdullah Sabri, Mehmet Tahir, Ereli Mfts Mehmet Mderris Nimet Efendiler, Karabkte; Saframbolu Mfts Said Efendi, Amasyada; Mft Hac Tevfik, Vaiz Abdurrahman Kamil, Gm Hac Ky Mfts Ali Rza, Mderris Hoca Bahaettin, Hac Mustafa Tevfik, Erba Mfts Abdullah Fehmi, Ali Kethda Efendiler, Boluda; Mft Hafz Ahmet Tayyar, Mderris Mehmet Stk Efendiler, Dzcede; Mft Ahmet Efendi, Trakyada; Edirne Mftleri Mestan ve aban, Saray Mfts Ahmet, Kean Mfts Rait ve arky Mfts Asm Efendiler, stanbulda; eyh Ata (zbekler Dergah eyhi) Efendi,38 Saadeddin Ceylan (Hatuniyye Dergah eyhi) Efendi, Vaiz Cemal t Efendi ve Ankarada; Mft Mehmet Rfat, Mderris Hac Atf, Beynaml Mustafa, Medreseler Mdr Hoca Tahsin, Aslanhane Camii mam-Hatibi Ahmet, Mderris Hac Sleyman, Mderris Abidin, Mderris Abdullah Hilmi ve Hac Bayram eyhi emsettin Efendiler. Bunlar Milli Mcadelenin nde gelen din adamlardr.39

1591

Bu blm bitirirken bir hususu da belirtelim. Din adam olmadklar halde Kurtulu Savanda halkn dini ve milli duygularn galeyana getirerek, bunu zafer iin en etkili bir ara olarak kullanabilenler de vardr. rnein, Mustafa Kemal Paa bu kiilerin banda gelir. O, her gittii yerde zellikle Milli Mcadelenin ilk gnlerinde- ilk nce din adamlar ile temasa gemitir. Zaman zaman dini ierikli konumalar yapmtr.40 Yine Milli airimiz Mehmet Akif Ersoy, din adamlarndan daha fazla dini heyecan harekete geiren hizmetler ifa edenlerdendir.41 Bu arada nc Cumhurbakanmz Celal Bayar da, Bat Anadolu halkn Milli Mcadele lehinde bilinlendirmek iin yapt almalarda Galip Hoca takma adn kullanmtr.42 B. Atatrk Anadoluda lk Karlayanlar 19 Mays 1919da Samsuna kan Mustafa Kemal Paay Anadoluda ilk karlayanlar, din adamlardr. O gnk olaylara tank olanlar konuturmalar suretiyle tespit edilen bu gereklere ait bir iki pasaj dikkatlerinize sunuyoruz:. Hasta olan mutasarrf evinden kmad iin Dokuzuncu Ordu Mfettiini karlamaya gelememitir. Belediye reisi yok vekalet eden zt da arambada arazisinin bulunduu kydedir. Belediye Meclisinden bir zt, Hac Molla, Atatrke ehir namna ho geldiniz diyor43 25 Mays 1919 akam st (Mustafa Kamal Paa) Havzaya geldi. Ertesi gn, balarnda ulemadan Hac Mustafa Efendinin bulunduu bir heyet kendisini ziyarat ederek memleket meseleleri hakknda grmelerde bulundular. Bu ztlar dier bir gece Belediye Reisinin evinde toplanarak Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini tekil ettiler44 Dokuzuncu ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa, karargahyla Amasyaya geldii 15 Haziran 1919 gn kendisini karlayanlarn banda Mft Hac Tevfik ve Vaiz Abdurrahman Kamil Efendiler bulunuyorlard. Mustafa Kemal Paann Kurmay Bakan Binba Hsrev Bey (Gerede) karlamay yle anlatmaktadr: - En gnlden ve cokun karlama Amasyada oldu. Balarnda Mft Efendinin olduu beldenin mmtaz heyeti bizi ehrin dnda karlad.45 Saraydzndeki bu merasim Paann gzlerini yaartt. Mft Efendinin itimat telkin eden besu ve nuran ehresiyle ilerleyerek Paaya yksek seda ile; - Paam!. Btn Amasya emrinizdedir. Gazanz mbarek olsun. Asla beklemediimiz bu hitap, ayn zamanda istikbalin tehisi idi. Peinden elini uzatan bu mbarek insann elini pmek ister gibi eildi. O, zerinde niformas olan Anafartalar Kahramann muhabbetle kucaklad ve yanndaki zevat birer birer tantt. Milli Mcadelede ilk defa btn bir ehir safhalarn renme ihtiyacn duymadan, etinlii besbelli olan vatan kurtuluu mcadelesini,

1592

bayran ama kararndaki bir evladnn saffna katlyor ve bunu mtaber bir din adamnn rehberlii, delaleti, ncl ile yerine getiriyordu46 Mft Efendinin salad huzur, gven ve imkanlar sayesinde Misak- Millinin temeli olan tarihi Amasya Protokol 21 Haziran 1919da burada yaymlanmtr. Mustafa Kemal Paa, Erzuruma varmadan Ilcada bir heyet tarafndan karlanmtr. Bu heyetin ierisinde 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir ve Vali Mnir Beyin yan sra, Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuku Milliye Erzurum ubesi Bakan Raif (Din) Hoca da vard.47 Sivasta da Mustafa Kemal Paay ilk karlayanlar arasnda Mft Abdurrauf Efendi bulunmaktadr. Mft Efendinin bu konudaki faaliyetlerinden Vali Reit Paa anlarnda yle szetmektedir: (Sivas kongresinin hazrlklaryla) Kolordu Komutan Miralay brahim Tali Bey, Sabk Mebus Rasim bey, Mft Abdurrauf ve Emir Paa gibi zevat megul oluyorlard. Kongrenin hazrlk almalarnda grev alan bir ksm isimler bunlar. Mft Erzurum yolcularna parlak bir karlama merasimi yapmak vazifesini zerine almt. Cbbesinin eteklerini toplayarak ev ev, dkkan dkkan dolayordu48 Mahmut Gololunun bildirdiine gre Mustafa Kemal Paann Sivasta oturup dinlenebilecei, alaca ve yataca odaya konulacak eyay Mft Abdrrauf ile ekerciolu smail, Srcolu Hayri Efendiler evlerinden getirmileridir.49 Ayrca bu konuda Hac Bekta Tekkesinin de nemli yardm ve destekleri olmutur. Atatrk, Erzurum ve Sivas Kongreleri srasnda Cemalettin Efendi ile srekli iliki ierisindedir.50 Sivasa gelen delegelerin konuk edilmesinde ellerinden geleni esirgememilerdir. Mustafa Kemal Paa, onlarn bu desteklerinden memnun kalm olacak ki, Sivas Kongresinden sonra Hac Bekta Dergah Postniini ve Trbedar Salih Niyazi Babaya bir telgraf gndererek memnuniyetini ve teekkrlerini bildirecektir. Onun bu telgrafn sadeletirilmi ekliyle sunuyoruz: Sevgili vatanmzn kurtarlmas ve mutluluu urunda soylu ulusumuzun Allahnn izniyle giritii kutsal savata stn grevimizi vg ile karlamanza, yksek deerlendirmenize teekkrlerimizi sunarz. Temiz ulusumuzun ykselme ve kurtarlmasna dnk hayrl iz ve yol gstericiliinizin devamn stn sayg ile dileriz. Heyet-i Temsiliye yesinden Erzincanl eyh Hac Fevzi Efendi Hazretlerinin sevgi ve sayglarn iletiriz, efendim.51 2 Eyll 1919da Mustafa Kemal Paa, Kongre iin Sivasa gelmitir. Paa, Kongre sonras da bu kentte kalarak almalarn 18 Aralk 1919 tarihine kadar buradan srdrmtr. Bu tarihte, M. Kemal Paa, Rauf (Orbay), Bykeli Ahmet Rasim, Vali Mazhar Mfit (Kansu), Hakk Behi Beyler ve dier alma arkadalarndan oluan Heyet-i Temsiliye, Ankaraya gitmek zere ehirden ayrlmtr.52 Heyet, 19 Aralk 1919 gn akam zeri Kayseriye ulamtr.53

1593

Kayseriye giriinde Mustafa Kemal ve arkadalarn, Mdafaa-i Milliye Hukuk Cemiyeti Bakan Mft Remzi Efendi bata olmak zere cemiyetin tm yeleri, ihtiyat zabtan yeleri, Devlet memurlar, Kayserinin sekin ulemasndan Kzkl Hac Kasm Efendi, okul rencileri ve hocalar karlamtr.54 Heyet-i Temsiliye, Kayseriden 21 Aralk 1919 gn sabah ayrlm55 ve ayn gnn gecesi saat sekiz buua doru Mucura gelmitir. Gece hkmet konanda halkn ileri gelenleriyle grlmtr.56 22 Aralk gn sabah Mustafa Kemal ve arkadalar Hac Bektaa gitmek zere Mucurdan ayrlmtr. Zira Hac Bektata Bektai ve Alevilerin bal bulunduklar elebi Cemalettin Efendi ile Hac Bekta Veli Dergah- erifi Postniini ve Trbedar Niyazi Salih Baba bulunuyordu. Burada Ankara yolcular, ad geen kiiler tarafndan itenlikle karlanm ve en iyi ekilde ikramda bulunulmutur.57 Bu arada Mustafa Kemal Paa elebi Cemalettin Efendi ile grmtr. Bu grmeyi ve grme sonrasn Mazhar Mfit Kansunun anlarndan izleyelim: Paa, elebi ile grerek, tamamen Kuva-yi Milliyeye taraftar olduuna dair sz ald ve buraya gelmekten maksadmz da hasl oldu. Bu muzakere pek uzun srmedi. elebi Efendi derhal vaziyeti kavrad ve adamlarna lazm gelen talimat vereceini vaadetti. Paann vaziyet ve giritiimiz mcadele hakknda verdii tafsilat elebinin nazar dikkatini celbetti. Hatta elebi daha ileri giderek cumhuriyet taraftarln ihsas ettirdi ise de, Paa zaman olmayan bu mhim mesele iin msbet veya menfi bir cevap vermeyerek gayet tedbirli bir suretle mzakereyi idare etti. Anlalyor ki, Cemalettin Efendi cumhuriyete taraftar, hele Salih Baba hr fikirli, ok ileri bir zt. Ertesi gn Hac Bekta trbesi ziyaret edildi ve Salih Niyazi Babann le yemei davetinde bulunduk. Salih Baba trbenin ve derghnn her tarafn gezdirdi. Meydan evi denilen mahalde yere kk ve alak bir masann zerine konulan byk bir sininin etrafna oturduk. Hepimizin nnden dolaan uzun bir havlu, yemekte atal, bak vard. ok nefis bir yemek Can denilen mritler pek mkemmel ve sessizce hizmet ediyorlard. Dorusu yemekteki bu intizama hayret ettik. Yemei mteakip ucu zvanal sigaralar ve kahveler de ikram edildi. O gn akam st Mucura avdet edileceinden hareket zamanna kadar ho bir sohbet ile vakit geirildii gibi, elebi ile Baba arasndaki ihtilaf bir derece halledilir bir ekle konuldu.58 Nihayet iyi bir intiba ile Hac Bektatan ayrlan Heyet-i Temsiliye 23 Aralk akam tekrar Mucura gelmitir.59 Heyet, 21 Aralk gn habersiz ve ge saatlerde Mucura geldiinden halktan karlayan olmamt. Bu defa Ankara yolunda Mustafa Kemal Paay Mucurda balarnda Mft smail Hakk Efendinin olduu kalabalk karlyor. Mft Efendi evvela bir dua okuyor, cemaatin amin sesleri arasnda zafer niyaz ediyor. Heyet-i Temsiliye 23/24 Aralk 1919 gecesini Mucurda geirmi ve Mft Efendinin bakanlnda Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Mucur Merkezi kurulmutur.60 24 Aralk gn Mucurdan ayrlan Heyet-i Temsiliye ayn gn Krehire gelmitir. Krehirliler byk bir trenle Ankara yolcularn karlarlar. Kentin giriinde kurbanlar kesilmitir. Krehirde kaldklar sre ierisinde heyet, Krehir Genler Derneini de ziyaret etmitir.61

1594

Krehirden 24 Aralk gn ayrlan Heyet-i Temsiliye, Kaman, iekda ve Beynamdan sonra 27 Aralk 1919 gn Ankaraya ulamtr. Her getikleri yerleim yerlerinde olduu gibi, buralarda da Mustafa Kemal ve arkadalar okuyla karlandlar. Bu karlamalarda din adamlar n saflarda yer almtr. Bunlardan biri de iekda Mfts Hayrullah (Alp) Efendidir. Hayrullah Efendi, Yozgat isyan srasnda beldenin gvenliini salamak yolunda nemli hizmetlerde bulunmutur. Bu arada TBMM, Mft Efendiden asker toplamasn istemi ve kasabann gvenliini ahsna emanet etmitir.62 Mustafa Kemal Paann Heyet-i Temsiliye yeleri ile Ankaraya geldii 27 Aralk 1919 gn kendisini karlayanlarn banda yine bir din adam bulunmaktayd. Bu tarihi olay Mahmut Gololunun nc Merutiyet adl eserinden izleyelim: Bu sralarda idi ki Mustafa Kemal Paann Ankaraya gelecei duyulmu ve yola kt haber alnmt. Vali Vekili Yahya Galip Beyle Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Rfat Efendi (Ankara Mfts), Mustafa Kemal Paay olaanst bir ekilde karlamak ve bu arada Ankaradaki ngiliz ve Franszlara da Kuva-yi Milliyenin gcn gstermek iin geceli gndzl alarak, blgedeki btn seymenlerin karlama trenine katlmalarn salamaya uramlard Bir suvari birliinin nnde 24. Tmen Komutan Yarmay Mahmut Bey ile Kurmay Bakan Binba mer Halis Bey (Byktay) ve Ankara Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bakan Mft Hoca Rfat Efendi (Breki) ile Ankara ileri gelenleri vard.63 Grld gibi din adamlar Mustafa Kemal Paay yalnz brakmamlardr. C. Kongrelerde Din Adamlar 30 Ekim 1918 sonrasnda, Anadolunun her yerinde Cemiyet-i slamiye, stihlas- Vatan, Redd-i lhak, Mdafaa-i Hukuku Osmaniye gibi eitli isimler altnda savunma rgtleri kurulmutur. Ynetici, din adam ve eraf tarafndan oluturulan bu cemiyetlerin, zamanla faaliyetlerini birletirme giriiminde bulunduklarn gryoruz. rnein, dou vilayetleri iin Erzurum Kongresi, bat vilayetlari iin de Balkesir Kongresi. Gneyde, Pozant ve ukurova Kongreleri, Trakyada, Lleburgaz ve Edirne Kongreleri ile Mula, Uak ve Afyon Kongrelerinin yan sra, Aydn, Mentee, Denizli, Isparta, Burdur ve Antalyay kapsayan Nazilli Kongresi yaplmtr. Bunlardan baka daha geni apta olmak zere, Ege Blgesinde Alaehir Kongresi, tm Trkiyeyi kucaklayan Sivas Kongresi. Bu almalar, sz edilen giriimlerin en nemlileridir. Bu kongrelerde din adamlar da yer almtr. rnein, Mustafa Kemal Paa, TBMMnin alnda nemi byk olan Erzurum Kongresi yelii ve daha sonra da kongrenin bakanlna Hoca Raif Efendinin gayret ve yardmlaryla seilmitir. Raif Efendi, Vilayat- arkye Muhafazaa-i Hukuku Milliye Erzurum ubesi Bakan olarak kaleme ald 10 Temmuz 1919 tarihli yazsyla, Mustafa Kemal Paann cemiyetin bana geerek ynetim kurulu bakanln kabul etmesini istemitir. Ayn yazda Rauf Bey (Orbay)in de ynetim kurulu ikinci bakanlna seildii bildiriliyordu.64 Mustafa Kemal Paa, Raif Efendinin anlan yazsn Nutukun 36. Belgesi olarak sunduu gibi duyduu memnuniyeti de,Efendiler, askerlikten ayrldktan sonra btn Erzurum halknn ve Vilayat-

1595

arkye Muhafazaa-i Hukuku Milliye Cemiyetinin Erzurum ubesinin bana kar pek ak olarak gsterdikleri gven ve yaknln bende brakt unutulmaz hatray burada aka belirtmeyi grev sayarm. ifadeleriyle anlatmaktadr.65 te yandan Sivas Kongresinde en ok tartlan konulardan birisi de manda meselesidir. Kimi delegeler, manday savunurken, kimi kar km, delegelerin byk bir ksm kesin tavrlarn ortaya koyamamtr. Milli Mcadelenin nde gelen isimlerinden Bekir Sami, smail Hami, Vasf Rafet Beylerle smail Fazl Paa (Ali Fuat Cebesoyun babas), manday savunanlarn banda gelmekteydi.66 Kara Vasf Bey ile Halide Edip (Advar) Hanm da Mustafa Kemal Paaya gnderdikleri mektuplarla Amerikan mandasn savunmakta idiler.67 Ad geen kiiler manday savunurken, Sivas Kongresine Erzurum Delegesi ve Heyet-i Temsiliye yesi olarak katlan Hoca Raif Efendi68 ise, mandaya kar kmtr. Baka bir ifadeyle o, manda tartmalarnda Mustafa Kemalin yannda yer almtr. Raif Efendinin ok ak bir biimde manday reddetmesi delegeler ve manday savunanlar zerinde olumlu tesir etmitir.69 Ulusal harekatn nde gelen isimlerinin bile manday savunduu, hatta manda fikrini ilk ortaya atanlardan olduu hatrlanrsa70 Hoca Raif Efendinin Milli Mcadeledeki hizmetlerinin nemi daha iyi anlalacaktr. Dier taraftan Erzurum ve Sivas kongrelerine katlan din adam sadece Hoca Raif Efendi deildir. Erzurum Kongresi delegeleri arasnda u din adamlar da bulunmaktadr: Siirt delegeleri: Mft Hac Hafz Mehmet Cemil ve Mderris Hafz Cemil Efendiler, Erzincan delegesi: Meayihten Hac Fevzi Efendi, Sivas delegesi: Mderris Fazullah Efendi, Kuruay delegesi: Mft evki Efendi, Of delegesi: Mderris Yunus Efendi, Kelkit delegesi: Mft Osman Efendi, iran delegesi: Mft Hasan Fahri Efendi, Rize delegesi: Hoca Necati Efendi ve Diyarbakr delegesi: Mft Hac brahim Efendi.71 Erzurum Kongresi iran Mfts Hasan Fahri Efendinin yapt dualarla alp kapanmtr. Bundan dolay Mustafa Kemal Paa ona 9 Austos 1335/1919 tarihli telgaf ile teekkr etmitir.72 Sivas Kongresinde de Hoca Raif Efendi (Erzurum Delegesi), eyh Hac Fevzi Efendi (Erzincan Delegesi), Mft Tevfik Efendi (orum Delagesi), Gmzade Bekir Efendi (Afyon Delegesi), Hac Osman Remzi Efendi (Nevehir Delegesi), Ahmet Nuri Efendi (Bursa Delegesi) gibi birok din adam katlmtr.73 Bu arada Sivas Kongresinin hazrlk almalarn yrten komisyonun ierisinde de din adamlar n saflardadr. Bunlar, Vali Vekili Kad Hasbi, Mderris Fazlullah ve Mft Abdrrauf Efendilerdir. zellikle Mft Efendi Vali Reit Paann ifadesiyle Erzurum yolcularna parlak bir istikbal merasimi yapmak vazifesini zerine almt. Cbbesinin etekleri toplayarak, ev ev, dkkan dkkan dolayordu.74 te yandan Mazhar Mft Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, adl hatratnda bu konuda u bilgiyi vermektedir: Mft Abdurrauf Efendi, Kolordu Komutan Selehattin ve

1596

Eski Sivas Mebusu Rasim Beyler de Mustafa Paa Hazretlerini ve heyeti karlamak, misafir etmek hususunda byk gayret sarf ettiler75 Vali Reit Paa Milli Mcadelenin ilk gnlerinde tereddt ierisindedir. Valinin bu durumu, Mustafa Kemal Paann Erzuruma gitmek zere Sivasa urad gnlerde bile devam etmekteydi.76 Muhtemelen bu durumu nedeniyle Reit Paa, Sivas iin melhs tehlikeler ileri srerek kongrenin bu ehirde toplanmasn engellemeye almtr.77 Vali Reit Paa, byle kukulu tutum ve davranlar sergilerken bata Mft Abdurrauf Efendi olmak zere Sivas merkezindeki dier din adamlar oktan kararlarn Milli Mcadele lehinde vermilerdir. Reit Paa, vilayetteki Kuva-yi Milliye almalar hakknda bilgi isterken de tekilat mensuplarndan u cevab almtr: O kadar kalabalk deiliz. Fakat bata Mft olmak zere ulema takm hemen hemen bizimle beraberdir78 Din adamlarnn rnek davranlar Erzurum ve Sivas kongreleri ile snrl deildir. Onlar, dier kongrelere de katlmlar ve nemli hizmetlerde bulunmulardr.79 D. Demir ve elik Alaylar Milli Mcadelede din adamlar ellerinde silah beldelerini de korumulardr. Ispartada Hafz brahim Efendi, Demiralay, Afon-Karahisarda da Hoca smail kr Efendi, elikalay, adlarnda gnlllerden alaylar tekil etmilerdir. Ali Fuat Paa bu kuvvetlerden yle sz eder: Anadolunun muayyen bir ksmn elde tutabilmenin ilk art, banda olduum 20. Kolordunun sahas iinde olan Isparta-Afyonkarahisar-Eskiehir hattn elde muhafaza edebilmekti. Eskiehirde ngilizler vard. Eer Isparta ve Afyonu muhafaza edebilseydik, Eskiehirdeki ngilizleri atmak mmknd. Isparta ve Afyonda milli kuvvetleri tekil edebilme faaliyetimize gerek kalmazd: Bu iki ehrimizde, iki din adam, ba sarkl iki mcahit baa gemiler ve milli kuvvetleri tecrbeli kumandan, siyaset ve basiretiyle tekilatlandrmlar ve ilk anda yadrganacak bir kararla kumanday da bizzat ellerine almlard. Ispartada Hafz brahim Efendi, Afyonkarahisarda Hoca smail kr Efendi80 Yunan ordular durmadan ilerliyorlard. Alaehir elden kmt. Yunan igalinin geniledii bu gnlerde konu TBMMde gndeme gelmi ve Mustafa Kemal ve Fevzi Paalarn da hazr bulunduklar Meclis oturumunda hararetle tartlmtr.81 Bu arada Afyonkarahisar Milletvekili smail kr Hoca da grlerini aklamtr.82 Meclisteki bu tartmalar esnasnda Genelkurmay Bakan Fevzi (akmak) Paa, smail kr Hocaya; Hocam vaziyet tehlikelidir Bir cephe kurabilmek iin bize be ay zaman lazm. demesi zerine de smail kr Hoca, kendisine yeteri miktarda at ve silah verilmesi halinde dman be ay

1597

oyalamak yerine durdurabileceini bildirmitir.83 Bundan sonraki gelimeleri smail kr yle anlatr: Paa bu tekliften memnun kalr. Ne kadar silah ve cephane varsa derhal bana teslim edilmesi iin Ankara silah deposuna emir verdiler.84 Depoya gittim. Ne greyim, 14 adet Martinden muaddel tek atl beki silahlarndan baka silah yok. Bunlar aldm. Krka iblan istedim. Ankara Kolordu Kumandan ve Vali Vekili Nuri Beyin bunu bulacan mit ediyordum. Maalesef buna imkan olmadn syledi Resmi makamlardan mit kesilince Allaha dayanarak bir are dndm. Hemen bir gn iinde bir asker elbisesi diktirdim. Bamdaki sar muhafaza ederek bu asker elbisesini giydim. Hac Bayram Camiinde Cuma namazndan sonra krsye ktm Ey cemaati mslimin! dedim. Kaplar kapaynz, hibiriniz camiden dar kmasn. Sizinle grecek mhim meseleler var! dedim Cotum, syledim. Evde duvarlarda asl duran harp silahlarnn bouna asl kalrsa ev sahibine lanet edeceini anlattm. Memleket ve din tehlikede kalrsa yedisinden yetmiine kadar btn Mslmanlarn cihatla mkellef olduunu anlattm. Mustafa Kemal Paann teminatn syledim. Cemaat alad, ben aladm. Nihayet arkamdaki ilmiye cbbesini kararak asker elbisesiyle bamda sark olarak krsde ayaa kalktm. Ey cemaati Mslimin! dedim. te ben asker kyafetine girdim. Cepheye gidiyorum. Memleket ve din kurtuluncaya kadar cephelerde dmanla arpacam. Memleketini, dinini seven benimle gelsin dedim Herkes saa sola kotu. O gn akama kadar 700 silah, 600 mcahit, 120 at toplanmt ben miktar kafi silahr mcahitlerle Ankaradan ayrldm. Afyona gelir gelmez dman bir taarruz daha yapm, Uaka girmiti. Acele cepheye kotum. Uak cephesini zzet Bey kumanda ediyordu Ben hemen o tarafta bir mdaafa hatt tesis ettim.85 Dier taraftan Isparta gnlllerinden oluan, Hafz brahimin komuta ettii Demiralay da dmann Sarayky nnde durdurulmasnda nemli hizmetleri olmutur. Ayrca Demiralayn varl talyanlarn Isparta ve evresinde barnmasn da engellemitir. elikalay da Dumlupnarda Yunan ileri harekatn dokuz ay durdurarak, ordumuzun hazrlanmasn temin etmitir. Dzenli ordunun kurulmas zerine elikalay 68. alay iinde yer almtr.86 Demiralay da nce Mrettep Alay olarak 57. Tmen kuruluu ierisine dahil edilmitir. Ocak 1921de de Menderes Grup Komutanl emrine verilmitir.87 elikalay ve Demiralayn bu baarl hizmetleri, TBMM tarafndan da yakinen takip edilmitir.88 Hatta Meclisin takdirleri Bakan Mustafa Kemal Paa vastasyla Demiralay Komutan Hafz brahim Beye bildirilmitir.89 Hoca smail kr ve Hafz brahim Efendiler kuvvetlerinin dzenli ordunun ierisinde yer almasndan sonra TBMMdeki grevlerine dnmlerdir.90 Hafz brahim ve Hoca smail kr Efendilerden baka kimi din adamlar da gnlllerden oluturduklar mfrezelerini komuta etmilerdir. rnein, daha nce de belirtildii gibi al Mfts Ahmet zzet Efendi bunlardan birisidir. Mft Ahmet zzet Efendi al (Denizli) ve evresinden oluturduu 100 kiilik mfrezesini Aydn-Kk ephesinde komuta etmitir. Yine Salihli-Bozdoan cephesinde Kad Zahid Molla, Bakrl Hseyin Hafz, Krkaa Mfts Mehmet Rfat da Kuva-yi

1598

Milliye komutanlklar yapmlardr. Bunlardan Mft Mehmet Rfat Efendi dmanla arprken esir dm ve Atinada uzun sre esaret hayat yaamtr.91 Bir dier mfreze komutan da Celal Bayarn ri vcutlu, banda kocaman sar, muntazam kesilmi sakal, elinde bir ngiliz filintas, belinde fieklerle, ngiliz at zerinde ok heybetli grnyordu. Yannda be silahl muhafz vard. diye tanmlad Eme Mfts Hac Nafiz Efendidir.92 Ayrca Urfada Abdullah Hoca, Antepde Vezir Hoca, Tarsusda Enis Hoca, Kiliste Abdurrahman Efendi, Geyvede Hafz evket, Ktahyada Hafz brahim gibi daha pek ok din adam cephelerde dmanla vurumalara katlmtr.93 Bu blm, Mustafa Kemal Paann Demiralay Komutan Hafz brahime gnderdii 14 Austos 1920 tarihli telgraf ile bitirelim: Isparta livasnn Mdafaa-i vatan hususunda gsterdii fedakarlk teekkre ayandr. Btn alay zevat ve kendinize Millet Meclisinin takdirlerini ve teekkrlerini takdim ederim.94 E. Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinde Grev Alan Din Adamlar Mdafaa-i Hukuk, bir ulusun yaama hakknn mcadelesini simgeler. Mdafaa-i Hukuk Trk milletinin Ben varm, binlerce yllk bir tarihin ve bu topraklarn sahibiyim. diyen sesin btn dnyaya duyrulmasdr. Mdafaa-i Hukuk, haklar, zgrlkleri, namuslar ve tarihleri ellerinden alnmak istenen bir toplumun mcadele azmi ve kararlldr. Mdafaa-i Hukuk, hak ve zgrlkleri iin bir araya gelenlerin, gerektiinde canlarn ortaya koyduklar mcadele uurudur. Nihayet Mdafaa-i Hukuk, yeni bir devletin douunun kaynadr. Mdafaa-i Hukuk rgtleri balangta yereldir. Bu kurulularn Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda toplanmalar ile btn vatann kurtuluu, ulusal bir devletin kuruluu amalanmtr. Balangta belki sadece Yunan igaline, Ermeni saldrlarna, Fransz, ngiliz ve talyanlara kar balayan mcadele, Sivas Kongresinden (7-11 Eyll 1919) sonra lkenin btnne ynelmitir. Mdafaa-i Hukukun ve bu ana dnce etrafnda meydana gelen rgtlerinin askeri gle birlikte hareketi de yine Sivas Kongresi esnasnda gerekletirilmitir. TBMM de bu kurulularn zerine bina edilmitir.95 Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinin kurulu ve faaliyetlerinde, din grevlileri de grev almlardr. Ancak hemen belirtelim ki Milli Mcadelenin dier sahalarnda olduu gibi Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri konusunda da din adamlar ilk srada yer almlardr.96 F. Milli Mcadelede Fetvalar ve Atatrk Bir davrann, bir iin, slam dini hkmleri asndan, doru veya yanll, olur veya olmazl konusunda din bilginlerinin verdikleri szl veya yazl cevaplara Fetv denir.

1599

TBMMnin al arifesinde, lkenin igalden kurtulabilmi keleri, ayr grlerin kavga sahnesi haline gelmitir. eyhlislam Drrizade Abdullahn ykc fetvalar ve Bab- linin beyannameleri ile aldatlan halk, yer yer vatan kurtarclarnn nne dikilmitir. Bata Mustafa Kemal olmak zere Milli Mcadelenin nde gelenlerinin katli vacip olduuna dair fetvalar verilmitir. Bunun zerine Anadolunun muhtelif yerlerinde ayaklanmalar ba gstermi, isyanclar Aya belinden Ankaray seyreder hale gelmilerdir. ve d ihanet odaklar el ele vererek Anadoluda bir karde kavgas kartmak suretiyle Trk halkn birbirine krdrmak istenmitir. Baka bir deyile Trk Milli Mcadelesi iin zor gnler yaanyordu. Byle bir anda bata Ankara Mfts Mehmet Rfat Efendi (Breki) olmak zere pek ok din bilgini vazifeye komutur. O, Anadoluda sa duyulu ve vatansever ulemay harekete getirerek ulusal hareketin meru olduuna dair kar fetvalar hazrlamtr. Bu yn ile Milli Mcadelede fetvalar savana da tank olunmutur. Hemen belirtelim ki bu savata 155i akn97 Anadolu ulemasnca tasdik edilen Ankara Fetvs, tek Drrzade Abdullahn imzasn tayan stanbul Fetvsn hkmsz klm, ulusal birlik ve beraberlii pekitirmitir.98 Ayrca kimi din adamlar almalarn I. Dnem TBMMnde devam ettirmi ve Mecliste de nemli almalarda bulunmulardr. Saylar 62 olan bu din adamlarndan bazlarnn ylesine teklif ve nerileri olmutur ki, aradan 81 yl gemesine ramen bugn dahi gncelliini kaybetmemitir. rnein, Mustafa Kemal Atatrkn mefkure arkadam dedii zmir Milletvekili Hac Sleyman Efendinin eitimle ilgili olarak syledikleri gibi.99 Sonu Buraya kadar yaplan aklamalardan da anlalaca zere, eyhlislam Mustafa Sabri ve Drrizade Abdullah, Ayan azas Zeynelabidin, Bursa Mfts mer Fevzi, Babaeski Mfts Ali Rza, Said Molla, Gerede-Bolu olaylarnn Kr Ali ve Eref Hocalar, Dzcenin Ahmet Hocas, Bigann Gavur mam, Konya-Bozkrn Zeynelabidine bal hocalar gibi kimilerinin aksine, vatann igallerden kurtarlmas ve milletin bamszl iin, pek ok din adam nemli hizmetlerde bulunmulardr. Merhum Orgeneral Kazm zalpin ifadesiyle O gayri msait ahval ve erait iinde muhterem ulemamz ne gemiler, sadece telkin ve aydnlatma devi ile yetinmemiler, milli kuvvetlerin banda arpmlardr100 te yandan hibir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yoktur ki, bu rgtn iinde veya banda bir din adam bulunmasn. Bilindii zere TBMM, bu kurulularn zerine bina edilmitir. Bu arada Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919da Anadolu topraklarna ayak bastnda, onu karlyanlarn banda yine din adamlar n saflarda yer almlardr. Ayrca bir ksm almalarn TBMMnde de srdrmtr. Ksaca, zmirin igalinden drt saat sonra dzenledii mitingde ilk direni fetvasn veren ve rgtn kuran Mft Ahmet Hulusi Efendiden, zmir Valisi zzet Beyin Yunan igaline kar klmamas emri zerine; Vali Bey! Bu sakalm kanmla kzarabilir, ama bu alna Yunan alan

1600

skunetle selamlam olmann karasn srerek huzur-u ilahiye kamam. diye haykran zmir Mfts Rahmetullah Efendi Milli Mcadelenin meru olduuna dair fetva veren Mft Mehmet Rfat Efendiden Mustafa Kemal Paay Paam! Btn Amasya emrinizdedir. szleriyle karlayan Mft Hac Tevfik ve Abdurrahman Kamil Efendiler ve daha niceleri Atatrkn Ya stiklal Ya lm parolas etrafnda birlemilerdir. Bylece Hristiyanlk dnyasnn, Trkleri Anadoludan atmak gayesi, zorlu bir mcadele sonunda engellenmitir. te bu zorlu mcadelede din adamlarnn nemli hizmetleri olmutur. Bu din adamlar, Mustafa Kemal Paa tarafndan her zaman takdir etmitir. rnein, Ankara Mfts Mehmet Rfat Efendiye Milli Mcadeledeki hizmetlerinin ansna her bayram bir hediye gnderir ve buna 1200 liralk bir eki de eklerdi.101 Mustafa Kemal Paann ayn ekilde davranta bulunduu bir dier kii baba diye hitap ettii Amasya Mfts Abdurrahman Kamil Efendidir.102 Konumuzu Atatrkn 24 Eyll 1924 tarihinde Amasyaya ziyareti esnasnda erefine verilen yemekte yapt konumasnn son ksmyla bitirelim. Efendiler! Bundan be sene evvel buraya geldiim zaman bu ehir halk da btn millet gibi hakiki vaziyeti anlamamlard. Fikirlerde karklk vard. Dimalar adeta durgun bir halde idi. Ben burada bir ok zevatla beraber Kamil Efendi Hazretleriyle de grtm. Bir cami-i erifte (Beyazt) hakikat halka izah ettiler. Efendi hazretleri halka dediler ki: Milletin erefi, haysiyeti, hrriyeti ve istiklali hakikaten tehlikeye dmtr. Bu felekatten kurtulmak icap ederse, vatann son bir ferdine kadar lmeyi gze almak lazmdr. Padiah olsun, halife olsun isim ve unvan her ne olursa olsun hibir ahs ve makamn hikmet-i mevcudiyeti kalmamtr. Yegane kurtulu aresi halkn dorudan doruya hakimiyeti eline almas ve iradesini kullanmasdr. te Efendi Hazretlerinin bu aydnlatc vaaz ve nasihatndan sonra herkes almaya balad. Bu mnasebetle Mft Kamil Efendi Hazretlerini takdirle yadediyorum. Ve gen Cumhuriyetimiz bu gibi ulema ile iftihar eder103 Tabii bizler de 1 2 Sabahattin Selek, Anadolu htilali stanbul, 1976, s. 69-70. S. Selek, a.g.e., s. 70. Ayrca Milli Mcadelede yneticilerin tutum ve davranlar iin bkz.

Kamil Erdeha, Milli Mcadelede Vilayetler ve Valiler, stanbul 1975. 3 bkz, Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadele de Din Adamlar II, 2. Basm, Diyanet leri

Bakanl Yayn, Ankara, 1999, s. 244-248. 4 5 6 S. Selek, a.g.e., s. 83. A.g.e., s. 96. Bkz. Ali Sarkoyuncu, eyhlislam Mustafa Sabri Efendinin Milli Mcadele ve Atatrk

nklaplar Kart Tutum ve Davranlar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, s. 39, ss. 804-884.

1601

Bkz. Ycel zkaya, Ulusal Bamszlk Sava Boyunca Yaral ve Zararl Dernekler,

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, At: 10, s 179-180. 8 Bkz. Ali Sarkoyuncu, Ulusal Bamszlk Savanda Milli Varla Dman Cemiyetlerden

Teli-i slmn Bir Bildirisi, Tarih ve Toplum, Say: 102, s. 19-22. 9 mer Fevzi hakknda bkz., Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, stanbul, 1980,

C. 4-5, s. 335-336. 10 TBMM Gizli Celse Zabtlar, Trkiye bankas Yayn, Ankara, 1985, C. I, s. 203. Ayrca

Mehmet Vehbi Efendi (elik) hakknda bilgi iin bkz., Numan Hadimiolu, Hadim ve Hadimiler, Ankara, 1983, s. 185. 11 12 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, s. 208. Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar I, 2. Basm, Diyanet leri Bakanl

Yayn, Ankara, 1997, s. 79. 13 1971; Sadi Borak, Sarkl Bir Mcahit, Hayat Tarih Mecmuas, Say: 9 (Ekim 1968); Mithat Sertolu, Milli Mcadelede Kahraman Denizli, BTTD, Say: 6; Tarhan Toker, Kuva-yi Milliye ve Milli Mcadelede Denizli, Denizli, 1983, M. Akif Ttenk, Milli Mcadelede Denizli, zmir, 1949; Milli Mcadelede Denizli Heyeti Milliyesi, Balkesir, 1947. 14 89. 15 16 185-187. 17 18 19 ATASE Ar., KL: 425; D: 2, Fh: 31. Bkz., Aksakal, ., a.g.e., s. 13. Ali Sarkoyuncu, Mustafa Kemal ve Milli Mcadelede Din Adamlar, Atatrk Aratrma Tarhan Toker, Kuva-yi Milliye ve Milli Mcadelede Denizli, Denizli 1983, s. 23. Orhan Vural, stiklal Savanda Mftlerin Hizmetleri, Sebilrread, C. I, Say: 12, s. Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, 2. Basm, Ankara 1990, s. Bkz., Sarkoyuncu A., a.g.e., s. 73-129; brahim Aksakal, Milli Mcadelede Denizli ve

Denizli Mfts Ahmet Hulusi Efendi, A. . lahiyat Fakltesi Lisans Tezi (Yaymlanmam), Ankara,

Merkezi Dergisi, C: XIII, Say: 39 (Kasm 1997), s. 985; ATASE Ar., KL: 792, D: 85, Fh: 67-2. 20 21 Celal Bayar, Bende Yazdm, C. 6, stanbul 1969, s. 1959. Coker, F., a.g.e., s. 136-137.

1602

22

Hac Sleyman Efendinin hizmetleri hakknda almamzn drdnc blmde bilgi

sunulmutur. 23 Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar II, Diyanet leri Bakanl Yayn,

Ankara 1999, s. 223 vd. 24 Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Afyon Mfts Hseyin (Bayk) Efendi, 3. Afyon-

Karahisar Aratrmalar Sempozyumu, Afyon, 1994, s. 74. 25 Ali Sarkoyuncu, Yunan Megali deas ve Bat Anadolunun Dman galinden

Kurtarlmasnda Din Adamlar, Diyanet lmi Dergi, C. 30, Say: 4, s. 45. 26 lhan Tekeli-Selim lkin, Egede Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak Heyet-i

Merkeziyesi ve brahim (Tahtakl) Bey, TTK Yaynlar, 1989, s. 71. 27 Bu nedenle olacak ki, Rahmetullah Efendi, Manisa Mfts Alim Efendinin hazrlad

fetvay fikren katld halde imzalamamtr. (Teoman Ergl, Kurtulu Savanda Manisa (19191922), zmir, 1991, s. 25. 28 29 Ergl, T., a.g.e., s. 25. Ergl, T., a.g.e., s. 25. Ayrca Alim Efendi hakknda bilgi iin bkz., M. aatay, Manisa

nlleri, Manisa, 1946, s. 44; Selami Bertu, Manisal Alim Efendi ve Klasik Trk Musikisindeki Yeri, Mesir Konferanslar, Manisa Turizm Dernei Yaynlar No: 4, Manisa, 1993, s. 7-12. 30 Hasan Basri aatay halk Milli Mcadele lehinde bilinlendirmek iin bir de gazete

karmtr. Ses adn verdii gazetesinde igallere kar konulmas konusunda yazlar yazmtr. Bkz., Mcteba Uur, Hasan Basri antay, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1994, s. 1 vd. 31 1908 ylnda Uak Mftl grevini yrten brahim Tahtakln Milli Mcadeledeki

hizmetleri iin bkz., Tekeli, -lkin, S., a.g.e., s. 365-381. 32 33 Sarkoyuncu, A., Milli Mcadelede Afyon Mfts , s. 74. BTTD, Say: 36, Belge No: 12. Ayrca bkz., Ali Sarkoyuncu, eyh Edebli ve Milli

Mcadelede Bilecik Mfts Mehmet Nuri Efendi, Diyanet lmi Dergi, C. 4, Say: 3, s. 15-21; Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede St ve evresi, Osmangazi niversitesi Yayn, Eskiehir 1999, s. 29-36; Ali Sarkoyuncu, Bilecik ve evresinde Yunan Mezalimi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S. 28 (Mart 1994), s. 19 vd. 34 Bu din bilginlerinin Gney cephesindeki hizmetleri iin bkz., Hakk enkon, Maneviyatn

Yurt Mdafaasndaki Rol, Sebilrread, C. 2, s. 367 vd; Hulusi Yetkin, Gaziantep Tarihi ve Davalar, Gaziantep 1968; Hulusi Yetkin, Gaziantep Sava Hatralarndan Derlemeler, Gaziantep 1962, s. 20 vd; Sahir zel, Gaziantep Savann Yz, Kayseri 1964; Bedri Alpay, stiklal Savann Sarkl

1603

Kahramanlar, Sebilrread, C. 2, s. 336 vd; Adil Badatlolu, Uzunoluk, stanbul 1942, s. 53 vd; Cemal Kutay, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, Diyanet leri Bakanl Yayn, Ankara 1973, s. 303-304, smail zelik, Milli Mcadelede Gney Cephesi (Urfa), Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1992, s. 55 vd. 35 36 Kutay, C., a.g.e., s. 205. Bkz., Yaar Akbyk, Milli Mcadelede Gney Cephesi Mara, 2. Basm, Atatrk

Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1999, s. 123 vd. 37 Bkz., Hasan Gzel, Konyada Milli Mcadeleyi Destekleyen Din Adamlar, Yksek Lisans

Tezi (Baslmam), ATTE, Ankara 1988, s. 20 vd. 38 eyh Ata Efendinin Anadoluya silah ve personel sevkinde nemli hizmetleri olmutur.

smet nnden Halide Edipe ve Mehmet Akife kadar ok kimse eyh Atann dergahndan Anadoluya hareket etmilerdir. Albay Hsamettin Ertrk, igal altndaki istanbuldan Anadoluya silah sevkiyatn idare eden vatanperverleri zikrederken u din adamlarn da saymaktadr. Topkapda Kayyim Ahmet, mam Necati, Kadkyde ilk Milli tekilat kuran eyh Muhip Efendi ile olu Yusuf Efendi, Aksarayda mam Tevfik Efendi, skdarda Hafz Nuri ile Bektai Dedelerinden Ali Nutki Baba, Saryerde Hafz Mehmet Beydir. (Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, stanbul 1957, s. 222-239). 39 Hakimiyet-i Milliye, 5 Mays, 1336; Kadir Msrolu, Kurtulu Savanda Sarkl Mcahitler,

stanbul 1969, s. 109 vd; Kutay, C., a.g.e., s. 43 vd; Ali Sarkoyunca, Milli Mcadelede Zonguldak ve Havalisi, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1992, s. 96-120; Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Amasya Mftleri, Hac Tevfik ve Abdurrahman Kamil Efendiler, Diyanet lmi Dergi, C: 31, Say: 2, s. 61-100; Sarkoyuncu, A., Milli Mcadelede Din Adamlar I, s. 24-27; Ali Sarkoyuncu, Mustafa Kemal ve Milli Mcadelede Din Adamlar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, s. 39 (Kasm 1997), s. 982993. 40 rnein, 23 Temmuz 1919 gn Erzurum Kongresini aarken yapt konumasn En

son olarak niyazm udur ki, istekleri gerekletiren Allah Hazretleri, sevgili balaycya saygyla, bu kutsal vatann sahibi ve savunucusu ve Ahmediyenin yce buyuruuyla kyamet gnne kadar sadk bekisi olan temiz milletimizi, saltanat makam ve yce hilafeti korumak ve kutsalatmz dnmekle ykml olan heyetimizi baarl klsn! Amin.cmlesiyle bitiriyordu. Ayn kongrenin 7 Austos 1919 gn yapt kapan konumas da yle son buluyordu: Bu birletirici kurtulu toplantmz sona ererken, istekleri gerekletiren Allah Hazretlerinden doru yolu gstermesini ve anl Peygamberimizin ruhunun btn stnlklerinden, bereketinden balamas dileyiyle, vatan ve milletimize ve sonsuz devletimize mutlu gelecekler dilerim. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I, s. 5).

1604

41

Mehmet Akifin Kastamonu ve dier yerlerde yapt dini ierikli konumalar iin bkz.,

Mehmet Akifin Kuran- Kerimi Tefsir-i Meviza ve Hutbeleri, Haz. Abdulkerim Abdulkadirolu-Nuran Abdulkadirolu, Diyanet leri Bakanl Yayn, Ankara, 1992, s. 1 vd. 42 43 s. 312. 44 45 a.g.e., s. 315. Cemal Kutay, bu karlama heyeti ierisinde Hac Bekta Celebisi Cemalettin Efendinin Bkz., Bayar, C., a.g.e., C. 6, s. 1753-1754, 1846; Ertrk, H., a.g.e., s. 349. Enver Behnam apolya, Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, 3. Basm, stanbul 1959,

de bulnduunu belirtmektedir. (Kutay, C., a.g.e., s. 281). 46 47 Hseyin Men, Milli Mcadele Yllarnda Amasya, Ankara 1992, s. 33. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Mustafa Kemal ile Beraber, C. I, TTK

Yayn, Ankara, 1988, s. 23. 48 49 50 Cevat Yularkran, Reit Paann Hatralar, stanbul 1940, s. 123. Mahmut Gololu, Sivas Kongresi, Ankara 1969, s. 22. A. Cemalettin Ulusoy, Hnkar Hac Bekta Veli ve Alevi-Bekta Yolu, 2. Basm, Hac

Bekta, 1986, s. 101. 51 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Say: 80 (Austos 1981), s. 9. Ayrca Alevi-Bektailerin Milli

Mcadeledeki hizmetlei iin bkz., Baki z, Kurtulu Savanda Alevi-Bektailer, Cumhuriyet Yaynlar, stanbul 1997, s. 33 vd. 52 G. Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, TTK Yaynlar, Ankara s. 81; Vehbi Cem

Akun, Sivas Kongresi, stanbul 1963, s. 191; Mazhar Mfit kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. II, TTK Yaynlar, Ankara 1988, s. 487. 53 54 55 Kansu, M. M., a.g.e., CII, s. 490. Zbeyir Kars, Milli Mcadelede Kayseri, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1993, s. 57. Kansu, M. M, a.g.e., CII, s. 492. Mustafa Kemal Paa, hareketten nce Hayet-i Temsiliye

adna Kayserililerin scak ilgi ve samimi duygularna karlk vererek, memnuniyetlerini bildirmitir. Bu arada bir de beyanname yaymlamtr. (Kars, Z, a.g.e., s. 66). Ayrca beyanname iin bkz., Adanaya Doru, 22. 12. 1919, rade-i Milliye, 5. 01. 1920. 56 57 Kansu, M. M., a.g.e., CII, s. 493. Kansu, M. M., a.g.e., C. II, s. 493-494.

1605

58 59 60 61 62 63

Kansu, M. M., a.g.e., C. II, s. 494. Kansu, M. M., a.g.e., C. II, s. 495. Kutay, C., a.g.e., s. 305. Kansu, M. M., a.g.e., C. II, s. 496. Kutay, C., a.g.e., s. 309. Mahmut Gololu, nc Cumhuriyet, Ankara, 1970, s. 8-9. Ayrca bkz., Kansu, M. M.,

a.g.e., C. II, s. 497-499. 64 Bkz., Kansu, M. M., a.g.e., C. I, s. 75-78; M. Cevat Dursunolu, Milli Mcadelede

Erzurum, Ankara 1946, s. 92-94; M. Fahrettin Krzolu, M. Kemal Paa-Erzurum likileri zerine Belgeler, TTK Yaynlar, Ankara 1991, s. 3 vd; Ayfer Gze, nklap Tarihimiz ve Atatrk lkeleri, 2. Basm, stanbul 1985, s. 29-32. 65 Kemal Atatrk Nutuk (1919-1927), Bugnk dille yayna haz. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz,

Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2000, s. 44. 66 Kadir Kasalak, Milli Mcadelede Manda ve Himaye Meselesi, Genelkurmay Yayn,

Ankara 1993, s. 141. 67 Nutuk (Haz. Zeynep Korkmaz), s. 66-68; Fahrettin Krzolu, Amerikan mandasn Kimler

istiyor ve nasl neriyorlard, BTTD, C. XII, Say: 67-68; ATASE Ar., Kl: 78, D: 290, Fh: 4-2. Ayrca mandaya taraftar olan kii ve kurulular iin bkz., Kasalak K., a.g.e., s. 9 vd. Ayrca Halide Edip Advarn milliyetilik anlay hakknda bkz., etin Yetkin, Toplumsal ve Siyasi Adan 13 Yazar zerine Notlar, mit Yaynlar, Ankara, 1996 s. 93-118. 68 Hayet-i Temsiliyeden Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey, ulemadan Raif Efendi, eyh Fevzi

Efendi, Bekir Sami Bey, Dou Anadolu adna Siavas Kongresinde bulunmak zere Erzurum Kongresince grevlendirilmilerdir. (Gze, A., a.g.e., s. 48). 69 70 Bkz., Kasalak, K., a.g.e., s. 139. Bkz., Gololu, M., Sivas Kongresi, s. 88. rnein, Albay smet Bey, manda ile ilgili

kanaatini Erzurumda bulunan 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paaya yazd zaman (27. 8. 1919), daha ortada Sivas Kongresi yoktu. Bkz., Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, Ankara 1990, ss. 164-166. 71 72 Kansu, M. M., a.g.e., C. I, ss. 78-80. Kutay, C., a.g.e., s. 292.

1606

73

Kansu, M. M., a.g.e., C. I, s. 252; Hikmet Denizli, Sivas Kongresi Delegeleri ve Heyet-i

Temsiliye yeleri, Kltr Bakanl Yaynlar, No: 1655, Ankara 1996, s. 44 vd. 74 75 54 vd). 76 77 78 79 80 81 82 83 84 Nutuk (Haz: Zeynep Korkmaz), s. 29. Nutuk (Haz: Zeynep Korkmaz), s. 53-56. Sivas Valisi Reit Paann Hatralar, s. 15; Msrolu, K., a.g.e., s. 161. Bkz., Sarkoyuncu, A., Milli Mcadelede Din Adamlar I, s. 35-45. Kutay, C., a.g.e., s. 210. Bkz., TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. I, Trkiye Bankas Yayn, Ankara, 1985, s. 38-74. smail kr Hocann konumasnn tamam iin bkz., a.g.e., s. 58-61. Seblrread, C. II, Say: 46, s. 334. Genelkurmay Bakanl Arivinde rastladmz bir belge, Hoca smail kr Efendinin Sivas Valisi Reit Paann Hatralar, s. 123. Kansu, M. M., a.g.e., C. I, s. 208. Daha nce de belirtildii gibi, heyet yelerinin konuk

edilmesinde Alevi-Bektai tekkelerinin de nemli yardm ve destei olmutur. (Bkz., z, B., a.g.e., s.

bildirdiklerini teyit etmektedir. 6 Temmuz 1920 tarihini tayan bu belge, Mdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Paa imzasyla Ankara komutanlna ve Garp cephesi komutanlna verilmi bir talimattr. Anlan yazda; Afyonkarahisar Mebusu Hoca smail kr Efendinin makamlarna mracat ederek Ankara ve civarndan balamak zere Afyonkarahisara varncaya kadar gzergahta kendi at ve silahlaryle celp ve cem edecei gnlllerin kumandasn deruhte ederek, cihada itirak edeceini ve gidip geecei yerlerden birok din kardalar da birlikte gtreceini de bildirmitir. denilerek Hoca kr Efendiye yardmc olunmas istenmektedir. (ATASE Ar., Kl: 556, D: 8, Fh: 3-1). 85 86 87 88 89 Tekeli, -lkin, S., a.g.e., s. 337-338. ATASE Ar., Kl: 796, D: 108, Fh: 31. Coker, F., a.g.e., s. 470. ATASE Ar., Kl: 558, D: 14, Fh: 47. ATASE Ar., Kl: 557, D: 27, Fh: 34.

1607

90 86-92. 91 92 93 94 95 96 97

Coker, F., a.g.e., s. 469-470, 570-571. Ayrca smail kr ve Hafz brahim Efendilerin

Milli Mcadeledeki hizmetleri iin bkz., Sarkoyuncu A., Milli Mcadelede Din Adamlar II, s. 79-84,

Sarkoyuncu A., Milli Mcadelede Din Adamlar I, s. 23. Celal Bayar, Ben de Yazdm, C. 8, stanbul, 1972, s. 2460. Kutay, C., a.g.e., s. 187 vd. ATASE Ar., Kl: 557, D: 27, Fh: 34. BTD, Say: 19 (Eyll 1986), s. 49-58. Bkz., Ali Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar I, s. Bu din adamlarnn isimleri ve yaam ykleri iin bkz, A. Sarkoyuncu, Milli Mcadelede

Din Adamlar II, s. 57-375. 98 99 Bu konuda bkz., Sarkoyuncu A., Milli Mcadelede Din Adamlar II, s. 21 vd. Drdnc blmde Hac Sleyman Efendinin TBMMde yapm olduu bu konumalarna

yer verilmitir. Ayrca milletvekillerinin mesleklerine gre dalm iin bkz., Gne, ., a.g.e., s. 71-74. 100 Kutay, C., a.g.e., s. 383. 101 Ulu demir, Yllarn inden, Ankara, 1976, s. 29. Ayrca Rfat Brekinin Milli Mcadeledeki hizmetleri iin bkz., Sarkoyuncu, A., Milli Mcadelede Din Adamlar I, s. 133-171. 102 Bkz., a.g.e., s. 199-214. 103 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. II, s. 208-209. A. Ariv Vesikalar 1. Atase Arivi 2. Atase Atatrk zel Arivi. 3. Diyanet leri Bakanlii Arivi. B. Meclis Zabtlar 1. TBMM Zabt Ceridesi; C. 1-5, 2. Bask, Ankara 1940-1942 (C. 1-2: 1940; C. 3: 1941, C. 4-5: 1942). 2. TBMM Gizli Celse Zabtlar, C. 1, Ankara 1985.

1608

C. Kitap ve Makaleler AKBIYIK, Yaar, Milli Mcadelede Gney Cephesi (Mara), 2. Basm, Ankara 1999. ALBAYRAK, Sadk, Trkiyede Din Kavgas, 2. Basm, stanbul 1975. APAK, Rahmi, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, 2. Basm, TTK Basmevi, Ankara 1990, stanbul 1942. ATATRK M. Kemal, Nutuk (1919-1927), Bugnk Dille Yayna Hazrlayan: Zeynep Korkmaz, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 2000 Ankara 1993. BADATLIOLU, Adil, Uzun Oluk, stanbul 1942. BAYAR, Celal, Ben de Yazdm, C. 5, 6, 7, 8, stanbul 1967, 1968, 1969, 1972. BERTU, Selami, Manisal lim Efendi ve Klasik Trk Musikisindeki Yeri, Mesir Konferanslar, Manisa Turizm Dernei Yaynlar, No: 4, Manisa 1983. BORAK, Sadi, Sarkl Bir Mcahid, Hayat Tarih Mecmuas, Say: 9 (Ekim 1968). , Hac Sleyman Efendi, stanbul 1974. AATAY, M., Manisa nlleri, Manisa 1946. ALIKAN, Mustafa, Kurtulu Sava Srasnda Din Faktr, ATTE, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1990. ARIKLI, Hacim Mhittin, Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuva-yi Milliye Hatralar (1919-1920), TTE Yayn, Ankara 1965. DURSUNOLU, Cevat, Milli Mcadelede Erzurum, Ankara 1940. ERDEHA, Kmil, Milli Mcadelede Valiler ve Vilayetler, stanbul 1975. ERGL, Teoman, Kurtulu Savanda Manisa (1919-1922), zmir 1991. ERTRK, Hsamettin, lk Devrin Perde Arkas, stanbul 1957. GOLOLU, Mahmut, Sivas Kongresi, Ankara 1969. , nc Merutiyet, Ankara 1970. IDEMR, Ulu, Yllarn inden, TTK Basmevi, Ankara 1976. , Sivas Kongresi Tutanaklar, Ankara 1986.

1609

KANSU, Mazhar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. I, II, Ankara 1988. KARABEKR, Kazm, stiklal Harbimiz, stanbul 1990. KARDE, Srr, Heyet-i Temsiliye ve Mustafa Kemal Paa Krehirde, Ankara 1950. KARS, Zbeyir, Milli Mcadelede Kayseri, Ankara 1988. KASALAK, Kadir, Milli Mcadelede Manda ve Himaye Meselesi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yayn, Ankara 1993. KUTAY, Cemal, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, Ankara 1973. MISIROLU, Kadir, Kurtulu Savanda Sarkl Mcahitler, 2. Basm, stanbul 1969. Z, Baki, Kurtulu Savanda Alevi-Bektailer, Cumhuriyet Yaynlar, stanbul 1997. SARIKOYUNCU, Ali, Ulusal Bamszlk Savanda Milli Varla Dman Cemiyetlerden Teali-i slamn Bir Bildirisi, Tarih ve Toplum, Say. 102 (1991). , Milli Mcadelede Zonguldak ve Havalisi, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1992. , eyhlislam Mustafa Sabri Efendinin Milli Mcadele ve Atatrk nklaplar Kart Tutum ve Davranlar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XIII, Say. 39 (Kasm 1997). , Milli Mcadelede Din Adamlar I-II, Diyanet leri Bakanl Yayn, Ankara 1999. , Milli Mcadelede St ve evresi, Osmangazi niversitesi Yayn, Eskiehir 1999. SERTOLU, Mithat, Milli Mcadelemizde Kahraman Denizli, BTTD, Say. 6. APOLYA, Enver Behnam, Kemal Atatrk ve Milli Mcadele Tarihi, Ankara 1944. TEKEL, lhan-LKN, Selim, Egede Sivil Direniten Kurtulu Savana Geerken Uak Heyeti Merkeziyesi ve brahim (TAHTAKILI) Bey, TTK Yayn, Ankara 1989. TTENK, M. Akif, Milli Mcadelede Denizli, zmir 1949. ULU, Nait Hakk, Hemehrimiz Atatrk, 2. Basm, stanbul 1973. Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyas, C. 1-5, TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara 1994. ULUSOY, A. Cemalettin: Hnkar Hac Bekta Veli ve Alevi-Bekta Yolu, 2. Basm, Hacbekta, 1986.

1610

Mill Mcadele'de Erzurum ve Sivas Kongreleri Dnemi / Yrd. Do. Dr. Haluk Selvi [s.949-965]
Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Milli Mcadele, Anadolu ve Trakyada farkl tarihlerde kurulan blgesel tekilatlarla balamakla beraber birlikten yoksun bu hareketleri bir araya getirmek ynnde Mustafa Kemal Paann rol byk olmutur. Bu sebeple Milli Mcadele Hareketi, Mustafa Kemal Paann Samsuna kmasyla farkl bir yn kazanmtr. M. Kemal Paa bu hareketleri birletirmek ynndeki hedefini Sivas Kongresi ile gerekletirmitir. Sivas Kongresi ve ardndan Meclis-i Mebusann toplanmas milli mcadele ierisinde Kongreler Dnemi diye adlandrlan bu nemli devrenin son aamas olmutur. Bu almamzda yukarda snrlarn izdiimiz dnemi ve bu dnem ierisinde M. Kemal Paann almalarn incelemeye alacaz. 1. Mustafa Kemal Paann Samsuna k ve lk almalar 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesi hkmleri gerei Yldrm Ordular Grubu Kumandanl lavedilince bu grubun banda bulunan Mustafa Kemal Paa, Harbiye Nezareti emrine alnmt. 13 Kasm 1918de Adanadan stanbula gelen Mustafa Kemal Paa, Sadrazam Ahmet zzet Paa ile anlaabileceini dnyordu, fakat stanbula geldii srada zzet Paa kabinesi istifa etmi, yerine Tevfik Paa kabinesi kurulmutu. Mustafa Kemal Paa stanbuldan ayrld 15 Mays 1919 tarihine kadar eitli siyas giriimlerde bulundu. Arkadalar Ali Fuat (Cebesoy), Kzm Karabekir ve smet (nn) Beylerle sk sk grt, durum hakknda deerlendirmelerde bulundu. Ahmet zzet Paa ve Sultan Vahdettin ile grt.1 Bu ilk gzlemlerinden stanbulda bir ey yapabilmenin mmkn olmadn gren Mustafa Kemal Paa, XX. Kolordu Kumandan olarak Ankaraya gidecek olan Ali Fuat Paa ile yaplacak ileri u ekilde kararlatrd: Terhis ilemi hemen durdurulacak, cephane ve silahlar dmana teslim edilmeyecek, gen ve enerjik komutanlarn ibana getirilmesi salanacak, mill mukavemete taraftar idare mirlerinin deitirilmemesine allacak, particilik mcadelesine engel olunacak ve halkn maneviyat ykseltilecekti.2 Alnan bu kararlar Mustafa Kemal Paann bundan sonra ne yapmak istediini ortaya koyuyordu. 11 Nisanda, XV. Kolordu Kumandanlna atanm bulunan Kazm Karabekir Paann Anadoluya geme teklifine olumlu cevap vermiti.3 Bunlarn yannda stanbulda baz evrelerde Mustafa Kemal Paa aleyhine propagandalar balam ve Paann buradan uzaklatrlmas istenmiti.4 Mustafa Kemal Paa bu artlar altnda stanbulda daha fazla kalamayacan anlad ve Anadoluya gemek iin uygun bir frsat beklemeye balad. Bu srada stanbuldaki ngiliz Temsilcisi Amiral Calthorpe 21 Nisan 1919da hkmete bir nota vermi, Dou Karadeniz Blgesinde Rumlara yaplan tecavzlerin nlenmesini ve blgedeki asayisizliin giderilmesini talep etmiti. Aslnda Samsun, Vezirkpr, Merzifon ve dolaylarnda Pontus Rum etelerinin Mslman ahaliye saldrlar bu tarihlerde artm, fakat tilf Devletleri ii tam

1611

tersinden alarak, bu blgede meydana gelen olaylarn sebeplerini Trklerin Hristiyanlara kar saldrlar olarak deerlendirmilerdi. zellikle ngilizler, Karadeniz Blgesinde asayi salanmad taktirde buralar da igal etmeye mecbur olacaklarn hkmete bir nota ile bildirmilerdi.5 Hkmet, tilf Devletlerinin basklar sonucu, Anadoluda asayii salamak amacyla ordu mfettilikleri tekil etti.6 Bu tasar gereince, Dou Anadoludaki 9. Ordu Mfettiliine Mustafa Kemal Paa tayin edildi. Verilen talimata gre Mustafa Kemal Paa, Trabzon, Erzurum, Sivas, Van vilyetleriyle Erzincan ve Canik mstakil livalarna gereken emirleri verebilecek, Diyarbakr, Bitlis, Elaz, Ankara, Kastamonu vilyetleriyle kolordu kumandanlar da onun grev yapmas srasnda kimseye danmadan verecei emirleri dikkate alacaklard.7 Mustafa Kemal Paaya verilen bu geni talimattan da anlalaca zere, Onun grevi yalnzca Samsun ve havalisindeki asayisizlie son vermenin tesinde idi. Anadoluya ayak basar basmaz yapmaya balad iler de bunu ortaya koymaktadr.8 Bu geni yetkilerle 16 Mays 1919da stanbuldan 23 kiilik bir ordu mfettilii kadrosuyla ayrlan Mustafa Kemal Paada hakim olan gr, hakimiyet-i millyeye mstenit, bil kayd art yeni bir Trk Devleti tesis etmekti. Mustafa Kemal Paann Samsunda Anadolu topraklarna ayak basar basmaz tatbikine balad karar bu olmutur.9 Samsuna ktktan sonra blgedeki durumu Harbiye Nezaretine bildirmi, suun blgede hak talep eden Rum ve Ermeni etelerinde olduunu, ngilizlerin bunlar desteklediini anlatmtr.10 Kolordularla da temasa geen Mustafa Kemal Paa, 21 Maysta Kazm Karabekir Paaya gnderdii ifrede, genel durumun ald kt giditen ok mteessir olduunu, millet ve memlekete ait son grevi yakndan ve ortak alma ile en iyi ekilde yerine getireceine inandndan bu grevi kabul ettiini, bir an nce Erzuruma gitmek arzusunda olduunu, fakat Samsun ve havalisinin vaziyetinin asayisizlik yznden kt bir durumda bulunduundan buralarda birka gn kalmak zorunda olduunu bildirerek kendisine gerekli bilgilerin gnderilmesini istiyordu.11 Bylece Mustafa Kemal Paa, plann tatbike balang noktas olarak Erzurumu semi oluyordu. Burada ok gvendii Kazm Karabekir Paann XV. K. O. Kumandan bulunmas, halkn tekiltlanm olmas ve bunlarn Kazm Karabekir Paa ile yakn irtibat halinde bulunmalar Mustafa Kemal Paann Erzurumu semesinin sebeplerinden saylabilir. Kazm Karabekir Paa bu telgraf alnca sevinerek ayn gn u cevab yazmtr: Trabzon tarikinde asayi ve benzin vardr. Sivas tarikinde benzin yoktur, yollar da otomobile msait deildir. Terif-i smileri mucib-i meserret olacaktr, ayan- arz bir husus yoktur.12 Gerekten de Erzurum bu tarihlerde Anadolunun en tekiltl illerindendi. Mustafa Kemal Paa XV. Kolordu Kumandanlna gnderdii 25 Mays 1919 tarihli telgrafta bu durumu gzler nne seriyordu: Bununla beraber btn umudlar kaybolmu deildir. Bu kt durumdan memleketi ancak Trk milletinin bamsz yaamak uuru ve mukavemet azmi kurtarabilecektir. Bu uur ve azim de bir ok yerlerde kurulmu olan mdafaa-i hukuklarda kendini gstermektedir. Ben bu durumu buradan izlemekte ve bu kurulularn iki ilimizde kuvvetli olduunu grmekteyim. Bunlardan biri

1612

Balkesirdeki Redd-i lhak Cemiyeti, teki de Erzurumdaki Mdafaa-i Hukuktur. Erzurumun durumu zerine beni aydnlatmanz ve bu tekilt desteklemenizi isterim.13 Mustafa Kemal Paa, Samsuna kar kmaz mkemmel bir haber a kurmu, Anadolunun eitli merkezlerindeki kolordulardan dzenli olarak bilgiler alm, Samsundaki ngiliz tehlikesinden dolay 24 Maysta Havzaya gemitir.14 Buradan 1 Haziranda dou vilyetlerine ve Erzincan ile Kayseri Mutasarrflklarna gnderdii ifrede buralarda Vilyat- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinin tekiltnn olup olmadn ve baka cemiyetlerin bulunup bulunmadn soruyordu.15 Ayrca zmir, Manisa ve Aydnn igali hakknda vilyetleri ve kolordular ikaz ederek bunun iddetle hkmet ve tilf devletleri nezdinde protesto edilmesini istedi.16 Mustafa Kemal Paann milleti mcadeleye sevkeden bu almalar ngilizlerin gznden kamad. Karadeniz Ordular Bakomutan General Milne, 6 Haziranda Harbiye Nezaretine bir yaz gndererek Mustafa Kemal gibi sekin bir generalin memleket iinde dolamasnn sakncalarndan bahsetmi ve onun hemen geri arlmasn istemitir.17 ngilizlerin basklarna kar koyamayan Harbiye Nezareti 8 Haziranda Mustafa Kemal Paay stanbula arm,18 ngilizler tarafndan stanbula arldn renen Paa, grevi brakmayacan bildirmiti. 8 Haziranda Ali Fuat Paadan Rauf Beyin Ankaraya geldiini renmi ve grmek zere onu Havzaya davet etmiti.19 Rauf Bey, bundan sonra Anadoluda kalacak ve Mill Mcadelede zerine den grevi yerine getirecektir. Mustafa Kemal Paa, hkmet tarafndan stanbula arlnca, artk Anadolu ve Rumelideki mill tekiltlarn birletirilmesi zaman geldiini anlayarak Sivasta umum bir kongre toplamak fikrini tatbike koydu. 21/22 Haziran 1919da Ali Fuat Paa, Refet Paa ve Rauf Bey ile Amasya Tamimini hazrlad. Mill Mcadelenin hedeflerini belirleyerek 10 Temmuzda Erzurumda bir kongre toplanacan, Sivasa da kongre iin delegelerin gnderilmesini istedi.20 Ayn tarihte Kazm Karabekir Paa, Onun bir an nce Erzuruma gelmesini istiyordu. Bu talebe verdii cevapta, Erzurumda merref olmamz ben de ok ehemmiyet ve itiyakla arzu ediyorum diyerek gerekli benzin ve otomobilin Erzincana gnderilmesini istiyordu.21 Bu srada Kazm Karabekir Paa da Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetine 23 Haziranda bir yaz gndererek blgenin nemine binen kolordu kadrosunda bulunan boluklarn doldurulmasnn vatan iin en byk hizmet olacan, Erkn Harp Miralay smet (nn) Beyin Erzurum Mevki-i Mstahkem Kumandanlna bir an nce tayinini istiyordu.22 Mondros Mtarekesi hkmleri gz nne alndnda bu teebbs, Anadoluda tekiltlanmann ve kadrolamann nemli bir boyutunu gsteriyordu. Kazm Karabekir, smet Bey ile Mustafa Kemal Paann arasnn iyi olduunu biliyor ve bir grevle onun da Anadoluya gemesini istiyordu. Fakat onun bu istei imdilik gereklemeyecekti. Mustafa Kemal Paa Sivasa hareket edeceinden, burada bulunan Vali Rait Paaya 22 Haziranda gnderdii telgrafta, Sivasta bir kongre toplanacan, bylece Krdistan dvsnn sona ereceini, Vali Bey gibi zatlara bu konuda ok byk iler dtn, milletin kurtuluuna kadar sine-i milletten ayrlmayacana ve bu noktada bir ferd-i millet gibi sonuna kadar alacana sz verdiini

1613

syleyerek Erzurumda toplanacak kongreye katlmak zere itimada sahip kiinin gnderilmesini istedi.23 Mustafa Kemal Paa Anadoluda almalarna devam ederken Dahiliye Nezareti de bo durmayarak onu stanbula getirmek iin aba harcyor, faaliyetlerini kstlamaya alyordu. Bu amala, 20 Haziranda Posta ve Telgraf Genel Mdrl Redd-i lhak Heyetlerinin telgraflarnn ekilmemesine dair bir genelge yaynlam, Mustafa Kemal Paa bu telgrafa kar tedbir olmak zere kolordulara gnderdii tamimde, bu emrin vatann mahvna sebep olacak nitelikte olduunu, bu emre uyulmamas lzm geldiini, aksine hareket edenlerin Divan- Harbe verileceini, Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri aracl ile halkn hemen bunu protesto etmesini, bu emir geri alnana kadar resm haberlemenin kesilmesini istemitir.24 Dahiliye Nazr Ali Kemal Bey, 23 Haziranda yaynlad bir genelgede, Mustafa Kemal Paann azledildiini ve artk hibir resm giriimde bulunamayacan duyurmutu. Mustafa Kemal Paa bu genelgeden 27 Haziranda Sivasta haberdar oldu.25 Harbiye Nezareti de Kazm Karabekir Paadan Mustafa Kemal Paann yerine veklet etmesini istemi, XV. K.O.ya kimin tayin edilebileceini sormu, fakat Kazm Karabekir Paa Erzurumdan ayrlmasnn doru olmayacan, kolorduya veklet edebilecek kimse bulunmadn, byk komutanlarn birer bahane ile grevden alnmalarnn tehlikeli olacan, shh durumundan baka bir sebep yoksa Mustafa Kemal Paann mfettilikten alnmamasn istemitir.26 Kazm Karabekir Paann ikazlarna ramen Dahiliye Nazr Ali Kemal Bey 26 Haziranda yaynlad beyannmede, mill ordu tekil etmenin ve mdafaa-i millye hazrlamak gibi faaliyetlerin bir felket olduunu iln etmitir.27 Ali Kemal Beyin Mustafa Kemal Paann azledildiine dair genelgesi, XV. ve XX. Kolordularda byk bir znt meydana getirdi. Kazm Karabekir Paa, bu sebeple asker birliklerine gnderdii bir emirde, kendisinin kanunen seferberlik iln etme yetkisinin bulunduunu, douda herhangi bir blgeye bir saldr olduu taktirde seferberlik emrine uymayanlarn Divan- Harp karar ile mahvedileceklerini duyurdu.28 Kazm Karabekir Paann bu tebligat ksa sre ierisinde tepkilere sebep oldu. zellikle stanbul Hkmetinin emrinde bulunanlar bunu bir silah olarak kullanmak istediler. Van Valisi Haydar Bey 7 Temmuzda Dahiliye Nezaretine gnderdii ifrede, blgede merkezden izin alnmadan seferberlik iln edileceini ve buna kar tedbir alnmasn istiyordu.29 Bunun zerine Harbiye Nezareti kumandanlar uyarm,30 Kazm Karabekir Paa bu uyarya verdii cevapta, hkmetin emri dnda hibir tekilt yaplmadn, seferberlik iln edilerek asker celbedilmediini byle eylerin karklklara sebep olacan bildirerek byle haberlerin shhati aratrlmadan etrafa duyurulmamasn istemitir.31 Mustafa Kemal Paann Amasya-Erzurum yolculuu bu youn haberlemelerle geti. 30 Haziran ve 2/3 Temmuzda Hkmet ve Saray, ngilizlerin basksyla onu tekrar stanbula ardlar, gerekirse iki ay izin alabileceini, Yakup evki Paa ve Ali hsan Paaya yaplan muamelenin kendisine yaplmayacan vaat ettiler. Fakat onu geri dndrmekte muvaffak olamadlar. Mustafa Kemal Paa bu artlar altnda 3 Temmuz da Erzuruma ulat. 2. Mustafa Kemal Paann Erzuruma Gelii ve Askerlikten stifas

1614

Mustafa Kemal Paa, 3 Temmuz 1919da Rauf, Manastrl Miralay Kzm, Binba Hsrev, Miralay brahim Tali, Binba brahim Refik Beyler ve yver zbitlerle birlikte Erzuruma geldi. lk karlama merasimi Erzurumun batsnda, on yedi kilometre uzaklktaki Ilcada yapld.32 Burada Mustafa Kemal Paa ve arkadalarn karlayan grup ierisinde XV. Kolordu Kumandan Kazm Karabekir ile onun erkn- harbiyesi, on be gndr azledilmi olan eski Erzurum Valisi Ahmed Mnir Bey, 19 Hazirandan beri Erzurumda bulunan Bitlis valiliinden azledilmi Mazhar Mfid Bey, Vilyt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Raif Efendi ve bu cemiyetin idare heyeti bulunuyordu.33 Mustafa Kemal Paa, Erzuruma geliinin ertesi gn, Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini ziyaret ederek cemiyet almalar ve tekilt hakknda bilgi alm, grme kongre hazrlklar etrafnda younlamt.34 Mustafa Kemal Paa, Erzuruma geldiinde Vali Mnir Bey azledilmi, fakat Mustafa Kemal Paann srar zerine Erzurumdan ayrlmamt. Dahiliye Nezareti, mill mcadeleye destek veren Erzurum Valisini azletmekle kalmad, mill harekete ynelik haberlemelere engel olarak Erzurum Posta ve Telgraf Mdrln bu karara itirak ettirdi. Nezaret, 28 Haziran 1919da III. ve XV. Kolordulara bundan byle her hususta dorudan doruya merkez ile muhabere etmeleri gerektiini bildirmi,35 29 Haziran gn Posta ve Telgraf Umum Mdrl, Mustafa Kemal Paa tarafndan verilen telgraflarn kabul edilmemesini tekiltna duyurmutu.36 Mustafa Kemal Paann hareket alann daraltmaya ynelik bu teebbse ilk tepki 4 Temmuz 1919da oldu. Paa, Fahri Yver-i ehr-i Yri olarak 4 Temmuz 1918de tahta geen Sultan Vahdettinin tahta k yldnmne ait kutlamalar37 Erzurumda kabul etti. Ayn gn Sultan tebrik iin Erzurum Telgrafhanesine Bayaveri Yzba Cevat Abbas ile bir telgraf gnderdi. Fakat Erzurum Posta ve Telgraf Bamdr Vekili Halid ve Telgraf Mdr brahim Efendiler Mustafa Kemal Paann bu tebligatn kabul etmediler. Bunun zerine her ikisi de tutuklanp Kolordu Divan- Harbinde sorguya ekildiler. Mustafa Kemal Paa bu durumu 4 Temmuz 1919da Padiaha bildirmi, azledilmedii halde Dahiliye Nazr Ali Kemal ve Telgraf Umum Mdr Refik Halid beylerin tavrlarnn anlalamadn duyurmutur.38 Bunun zerine Refik Halid Bey, Mustafa Kemal Paann grev ve yetkilerini aarak Dahiliye Nezaretinin ve kendi emri altndaki memurlarn tevkif edilmelerinin hkmet zerinde pek fena tesir edeceini, bunu yapanlarn hemen cezalandrlmalarn Sadaret ve Dahiliye Nezaretinden istemitir.39 Mustafa Kemal Paa, Hkmetin bu kararlar karsnda, 5 Temmuz 1919da kolordulara verdii emirde, merkezi hkmetin menf tebligatn kontrol iin haberleme kanal olan mhim merkezlerde gerekli tedbirlerin alnmasn ve tebligatn yaplmasn istedi.40 Bu tedbire karlk olarak stanbul Hkmeti de haberlemeyi kontrol altna alabilmek iin yeni zm yollar buldu. stanbul, Sivas, Diyarbakr, Konya, Ankara, Kastamonu, Hdavendigr Posta Mdriyetlerine bir telgraf gndererek, bamdiriyet merkezi ile telgraf haberlemesinin tetkiki iin, gememek artyla, memurlarn telgraflar kontrol etmelerini, bu memurlarn mill harekete uygun telgraflar alkoymalarn, bu ii yerine getirenlerin mkfatlandrlacan duyurmutur. Bylece muhaberat asndan Erzurum cidd bir kordon altna alnm oluyordu. Fakat bu kordon ifre muhaberesi ile delinmi ve o gn iin ok nemli olan haberleme salanmtr.41

1615

Mustafa Kemal Paa, 5 Temmuz 1919da yakn arkadalar ile bir toplant yapt. Toplantya Kazm Karabekir Paa, Rauf, eski vali Mnir, Sreyya, Ordu Mfettilii Kurmay Bakan Kzm, Kurmay Binba Hsrev, Binba Refik, M. Mfit Beyler katlmlard.42 Gizli olarak yaplan bu toplantda fikirlerini aklayan Mustafa Kemal Paa, en bata gelen iin fedakrlk olduunu, mcadelenin saray, hkmet ve ecnebilere kar yaplacan, son nefese kadar mill gaye urunda allmas gerektiini, kendisinin hereyi gze alarak ortaya atldn, bunu herhangi bir vatan evldnn yapmas gerektiini syledi. Toplantda bulunanlar, eski Erzurum Valisi Mnir Bey hari, biraz dndkten sonra Mustafa Kemal Paaya sonuna kadar yardm edeceklerine, onu lider olarak kabul ettiklerine dair sz verdiler.43 Mustafa Kemal Paa, Samsuna kt gnden beri ngilizlerin yakn takibi altnda bulunuyordu. Onun almalarndan kukulanan ngilizler stanbula getirtilmesi iin stanbul Hkmeti zerinde bask yapmaya balamlard. Bu basklar neticesinde, hkmet onu stanbula getirmek iin eitli tedbirler alm, fakat bunda baarl olamamt. Amasya Genelgesi, peinden Erzurumdaki almalar Hkmetin kesin bir karar almasna sebep oldu. Yaklak bir ay sren oyun 8 Temmuz 1919da sona erdi; stanbul, Mustafa Kemal Paann resm grevine son verdi. Mustafa Kemal Paa da ayn gnn akam askerlikten istifa ettiini Sultan Vahdeddine bildirdi.44 O, 9 Temmuzda yaynlad beyannamede, mbarek vatan ve milleti paralanmak tehlikesinden kurtarmak ve Yunan ve Ermeni emellerine kurban etmemek iin almaya resm sfat ve askerlik grevi engel olmaya baladndan istifa ettiini duyurdu.45 Rauf Bey de ayn melde bir beyannameyi 10 Temmuzda yaynlayarak Mustafa Kemal Paann yannda olduunu aklad.46 Mustafa Kemal Paann askerlikten istifa etmesi, onu stat olarak sradan bir Osmanl vatanda durumuna getirmiti. Bundan sonra Erzurum ve Anadoludaki konumu Kazm Karabekir Paa ile Erzurumlularn kendisi hakknda gsterecekleri tavra balyd, bu sebeple kendisi de endieliydi. Fakat, Kazm Karabekir Paann kendisini ziyaret ederek kolordusu ile birlikte emirlerine eskisi gibi hazr olduklarn sylemesi ve bunu bir telgrafla kendisine bildirmesi onu rahatlatmt.47 Mustafa Kemal Paann istifasndan sonra Erzurum, tarih bir karar noktasna gelmiti. Artk Anadoluda iki bal bir idare kuruluyordu ve Mustafa Kemal Paaya destek verilmesi, Onun yannda yer almak hkmet merkezinden btn irtibat kesmeyi gerektiriyordu. Erzurum, bu tarih dnm noktasnda, vatann ve milletin tam bamszl iin alacana sz veren Mustafa Kemal Paadan yana olacakt. Mustafa Kemal Paa istifa ettikten sonra Vilayat- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinden Sleyman Necati Beyi yanna arm ve istifa metnini gstermiti. Sleyman Necati Bey bu yazy grnce, millet de sizi lyk olduunuz mevkie isad etmekte gecikmeyecektir diyerek buradan ayrlm ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Merkezini bu durumdan haberdar etmitir.48 Mustafa Kemal Paann istifa ettii haberini alan V..M.H.M.C. Erzurum ubesi dare heyeti biraraya gelerek durumu grmler ve Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyi cemiyetin heyeti faalesine kabul etmilerdir. Bununla kalmayarak, 10 Temmuzda Mustafa Kemal Paay heyetin reisliine, Rauf Beyi de ikinci reislie setiklerini kendilerine bildirmilerdir.49

1616

Bylece V..M.H.M. Cemiyeti Erzurum ubesinin Heyet-i Faalesi u ekilde meydana geliyordu. Reis Mustafa Kemal Paa, Reis-i sni-Rauf Bey, zlar Raif Efendi, Mtekaid Binba Sleyman Bey, Mtekait Binba Kzm Bey, Sleyman Necati Bey ve Dursunbeyzde Cevad Bey. Heyet-i Faale ilk toplantsn 10 Temmuz 1919 akam yapt. Kazm Karabekir Paann da itirak ettii bu toplantda, Mustafa Kemal Paa Trkiyenin ve dnyann o gnk asker ve siyas durumunu anlatarak, mill mdafaa tekilt yaplmasndan baka are bulunmadn, tilf Devletlerinin bir ey yapacak gleri kalmadn anlatarak kendisine gsterilen gvenden dolay ok memnun olduunu bundan sonra da ayn enerji ile beraber alacaklarn syledi.50 Mustafa Kemal Paann istifas ve Erzurumlularn Ona destek vermesi karsnda stanbul Hkmeti de bo durmayarak eitli tedbirler ald. Dahiliye Nezareti 9 Temmuzda Van Vilayetine bir telgraf gndererek, Mustafa Kemal Paann azledilmi olduundan kendisiyle ortak hareket etmenin doru olmad bildirilmi,51 ardndan Harbiye Nezareti XV., III. ve XIII. Kolordulara gnderdii telgrafta, Mustafa Kemal Paann azledildii ve dorudan doruya nezaretle haberleilmesini istemi,52 20 Temmuzda 3. Ordu Mfettiliine vekleten Kazm Karabekir Paa atanmtr.53 3. Erzurum Kongresi Merkezi stanbulda bulunan Vilyat- arkiyye Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti Dou Anadoluda birok ilde ube amt. Bilindii zere bu tekiltlar, Ermeni tehlikesi ve Krtlk faaliyetlerinin nne geebilmek, Osmanl topraklarnn paralanmasn nlemek iin kurulmutu. Kurulan bu tekiltlarn hedeflerini gerekletirebilmeleri ve bu tr zararl faaliyetlerin nne geebilmeleri iin ortak bir hedef belirlemeleri ve birlikte almalar gerekiyordu. Bu dnceyle harekete geen Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti 29 Mays 1919da toplanarak, byk ve nemli olan davann gereklemesi iin yedi vilayetin katlmasyla umum bir kongrenin toplanmasn kararlatrd.54 Bu srada Trabzonlular da Trabzon Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti etrafnda ayn karar alarak dou vilayetleriyle birlik salamaya almakta idiler.55 Erzurum Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti kongreye balang olmak zere 30 Mays 1919da Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyetine ve Sivas, Diyarbakr, Mamuretlaziz, Bitlis, Van, Erzincan Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyeti ubelerine iki ayr telgraf gndermitir. Trabzon M.H.M.C.ne gnderilen telgrafta, Trabzonun dou vilyetleri iin, dou vilyetlerinin Trabzon iin neminden bahsedildikten sonra dou vilyetleri olarak toplanarak mill mcadele gayretlerini birletirmek ve bu toplantda dou vilyetleri ile tarih, rk birlii olan Trabzonlular da aralarnda grmek istediklerinden bahsedilerek bu toplantnn nerede yaplabilecei hakknda fikirlerinin bildirilmesi istenmitir.56 ark vilyetlerine gnderilen telgrafta ise, yaklaan Ermeni tehlikesinden, birlik halinde hareket etmenin neminden bahsedilerek iki ya da kii seip uygun grlecek mahalde toplanacak kongreye gnderilmesi talep edilmitir.57 Erzurumun telgraf Trabzona ulat zaman Trabzon M.H.M.C.de toplant halinde idi. Trabzonlular Erzurumun teklifini kabul ederek kongre iin Erzurumun her ynden msait olduunu, vatann kurtarlmas iin tek vcut olunacan, Erzurum ubesi heyetini heyet-i mteebbise

1617

setiklerini bildirerek kongrenin yerinin ve zamannn bildirilmesini istiyorlard.58 Bu haberi alan Erzurum, durumu dier vilyetlere duyurmu, artk Trk ve Krtn bir olduunu, gelecekten emin olarak alacaklarn, temsilcilerin bir an nce Erzuruma gnderilmesini istemitir.59 Erzurumun kongre teklifini alan dou vilyetleri de ksa sre ierisinde bu istee cevap vererek delegelerini seip gndereceklerini bildirdiler.60 17-25 Haziran 1919 tarihleri arasnda yaplan Erzurum Vilyet Kongresinde, umum kongre tarihi 10 Temmuz 1919 olarak kararlatrld. Bundan sonra Erzurum M.H.M.C. kongre hazrlklarna balad. Bu hazrlklara XV. Kolordu ve III. Ordu Mfettilii de katlarak gerekli tedbirler alnd. Mustafa Kemal Paa 29 Haziran 1919da Tokattan XV. Kolorduya gnderdii ifrede, Vilyt- arkiyye adna yaplacak Erzurum Kongresinin zlarnn hibir tesir ve mdahaleye hcet kalmakszn ve srf mill bir tarzda kendi aralarnda yaplmas pek kolay ve husl hususunda tamamiyle kfidir denildikten sonra Hdavendigr, Edirne, Aydn, Karesi, anakkale gibi uzak yerlerin de bu konuda itimadnn alnmas gerektiini, bunlarn ikaznn lzumlu olduunu bildirmitir.61 Mustafa Kemal Paa bu telgrafyla, Erzurum Kongresinin yalnzca Dou Anadoluda deil btn Anadoluda tesirli olmasn ve desteklenmesini istiyordu. Bu sebeple Sivasta umum bir kongre yaplmas gereklilii daha 21 Haziran 1919da beliriyordu.62 Erzurum Kongresi hazrlklar Mustafa Kemal Paann Erzuruma gelmesiyle birlikte daha da hzlanm ve genilemiti. Mustafa Kemal Paann istifasndan sonra bakan seildii, kongre hazrlklaryla grevli heyet-i faale ilk toplantsn 10 Temmuzda yapt. Oysa kongrenin o gn toplanmas gerekiyordu. Fakat delegelerin Erzuruma vaktinde gelememeleri yznden kongrenin, Merutiyetin ilan gn olan 23 Temmuzda yaplmasna karar verildi.63 Bylece 7 Temmuzda Erzurumda parlak bir trenle karlanan Trabzon delegeleri64 kendi aralarnda ve Erzurum M.H.M.C. zlar ile bol bol grme imkn buldular. Kongre hazrlklarnn srd bugnlerde zerinde durulan en nemli meselelerden birisi de, Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin kongreye girip girmemeleri ve Mustafa Kemal Paann kongreye bakan seilip seilmemesi idi. Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin kongreye girebilmeleri iin herhangi bir yerden mmessil seilmeleri gerekiyordu ve kendileri de Erzurum temsilcisi olarak kongreye katlmak istiyorlard. Onlarn bu isteini yerine getiren Erzurum M.H.M.C. zlarndan Cevad ve Kzm Beyler 20 Temmuz 1919da kongre mmessilliinden istifa ederek yerlerini Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beye brakmlard.65 stifa eden Cevad Bey Hasankaleden, Kzm Bey de Tortumdan z seilerek, kongreye girmeleri salanmtr.66 Erzurum M.H.M.C., Mustafa Kemal Paann istifasnda gsterdikleri fedkarl onun kongreye bakan seilmesi konusunda da gstermilerdi.67 Cemiyetin 21 Temmuz 1919da Mustafa Kemal Paaya gnderdii Mustafa Kemal Paa Hazretlerine hitabyla balayan kongre davetinde, Kad tekarrr eden yedi vilyet mmessillerinden mrekkeb Erzurum Kongresinde Erzurum merkezinin zt- liyi vatanperverneleri tarafndan temsil edilmesi, heyetimizce mttefiken karargir olduundan,

1618

bu vazife-i vataniye ve milliyenin kabul buyurularak kongrenin yevm-i kadna teriflerini ric ve teyid-i ihtiram ve itimada msaraat eyleriz, efendim hazretleri deniliyordu.68 Erzurum Kongresi 23 Temmuz 1919da ald. Saat on birde toplanacak olan kongrenin zlar erkenden kongrenin yaplaca Sansaryan Mektebinin (Atatrk Endstri Meslek Lisesi) bahesine kurulmu adrlar altnda toplanmaya balamlard. Yaplan yoklamadan sonra kongre, iran Mfts Hasan Fehmi Efendinin okuduu Arapa du ile alm, en yal mmessil Trabzonlu Eyboullarndan zzet Bey hakkndan feragat edince a nutkunu Erzurum ubesi dare Heyeti Reisi Mehmed Raif Efendi yapmtr.69 Raif Efendi konumasn kongreyi ynetecek bir bakan seilmesini isteyerek bitirmiti. Kongrenin ilk gn hazr bulunan 45 kiiden 38inin oyu ile Mustafa Kemal Paa Erzurum Mill Kongre Bakanlna seildi.70 Mustafa Kemal Paa, kongreye bakan seilmesi zerine yapt konumasnda,71 bakan seildii iin teekkr etmi, Osmanl Devletinin o gnk durumunu, Msrda, Hindistanda, Afganistanda, Suriyede, Irakta ve Kuzey Afrikada mill bamszlk urunda yaplan mcadeleleri anlatarak mdahaleden uzak bir mill iradenin Anadoludan kacan, bu sebeple bir mill meclisin var olmasn ve bunun millete dayanmas gerektiini belirterek hilfet ve saltanata du ile nutkunu bitirmiti.72 Kongrenin son toplants 7 Austos Perembe gn yapld. Bugn Heyet-i Temsiliye seimleri zerinde alld ve Heyet-i Temsiliyenin u kiilerden olumasna karar verildi: Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey, Refet Bey, Bekir Sami Bey, zzet ve Servet Beyler, Raif Efendi, Fevzi Efendi.73 Daha sonra delegelerin isimleri okunmak suretiyle beyannmenin imzalanmasna geilmi, o gn hazr bulunan 47 delegeden 45i beyannmeyi imzalamtr.74 Beyannamenin imzalanmasndan sonra kapan treni yaplmtr. Kapan konumasn yapan Mustafa Kemal Paa nutkunda, samim olarak vatan ve milletin kurtarlmas iin nemli kararlar alndn, cihana kar milletimizin varln ve birliini gsterdiini, tarihin bu kongreyi ender ve byk bir eser olarak deerlendireceini belirterek vatan ve milletin selmeti iin du etmitir.75 Bu kapan nutkundan sonra Siirt delegesi Hac Hafz Cemal Efendi Kurandan bir blm okumu, iran delegesi Hasan Fehmi Efendinin yapt du ile kongre son bulmutur.76 Erzurumda yaplan Dou Vilyetleri kongresi 7 Austosa kadar on drt gn srd ve ayn gn bir beyanname ve nizamnme yaynland. Kongrenin Anadoluda gerekli etkiyi yapabilmesi ve amacna ulaabilmesi iin kongrede alnan kararlarn baslarak her tarafa gnderilmesi gerekiyordu. Bu amala beyanname, XV. Kolordu mntkasndaki btn matbaalarda binlerce nsha bastrlarak oaltld.77 Fakat stanbul Hkmeti, her blgeye datlan bu beyannmeleri toplam ve datlmasn engellemiti.78 Bunun zerine Kazm Karabekir Paa, Ali Fuat Paaya gnderdii 23 Austos tarihli telgrafla beyannamenin yeniden bastrlarak nerini ve Anadolunun her tarafna mmknse Adana ve Antalya havalisine kadar datlmasnn teminini istemiti.79

1619

Bu artlar altnda datlmas salanan Erzurum Kongresi Beyannmesi80 on maddeden oluuyordu ve arki Anadolu Vilyt Erzurum Kongresi Beyannmesidir baln tayordu. Beyannamenin giri ksmnda, Aydn Vilyetinde Yunanllarn, Kafkasyada Ermenilerin, Karadeniz sahillerinde Rumlarn Mslman ahaliye yapt zulmlerden, milleti paralanma tehlikesi karsnda gren Dou Anadolu halknn kurduu cemiyetler vastasyla Erzurum Kongresine katldndan ve kongrenin yaynlanan kararlar aldndan bahsediliyordu. Beyannmede u noktalar zerinde durulmutu: Trabzon Vilyeti ve Canik Sanca ile Vilyt- arkiyye birbirinden ve Osmanl camiasndan ayrlmas dnlmeyen z kardetir. Vatann btnl mill istikllin salanmas ve saltanat ve hilfetin korunmas iin kuv-y millyeyi mil irde-i millyeyi hakim klmak esastr. Her trl igal ve mdahalenin Rumluk ve Ermenilik tekili gayesine matuf telkki edileceinden birlikte mdafaa ve mukavemet kabul edilmitir. Hristiyan halka sosyal dengemizi bozacak imtiyazlar verilmeyecektir. Devletlerin bir basks altnda hkmetin bu blgeyi brakmak zorunda kalmas ihtimaline kar kararlar alnmtr. Bu kararlar nizamnmenin 4. maddesinde aklanmtr. Mslmanlarn ounlukta bulunduu topraklarmzn blnmesinden vazgeilmelidir. Bamszlmz ve btnlmz korunmak artyla istil emeli beslemeyen bir devletin fenn, sna yardm kabul edilebilecektir. Bu madde ile o gnlerde gndemde olan manda meselesine de bir aklk getirilerek ilkeleri tesbit olunuyordu. Beyannmede, hkmetin durumu da ele alnarak hkmetin irde-i millyeye dayanmas ve mill meclisin hemen toplanmas gerektii ihtar edilmitir. Vicdn- millden doan cemiyetler ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilerek geniletilmi, kylerden il merkezlerine kadar birletirilen bu tekilt bir Heyet-i Temsiliye semeyi kabul etmitir. ark Anadolunun ttifak- tmmyla 10/23 Temmuz 1335 tarihinde Erzurumda akdolunan ilk kongrenin mukarreratdr bal altnda mevad- esasiye ksmnda,81 beyannmedeki konulara deinilerek bunlarn aklamas yaplm, Osmanl Hkmetinin buralar terk etmesi karsnda geici bir hkmetin kurulmas kararlatrld ve Heyet-i Temsiliyenin buna salahiyattar olduu, bu blgeden gn kesinlikle yasakland ve bunun iin mahall heyetlerle Heyet-i Temsiliyenin grevli olduu, kongre kararlarnn millete, hkmete ve ecneblere duyurulmas kararlatrlmtr. Bundan sonra nizamnme blmnde, kurulan cemiyetin nvannn ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olduu, maksat blmnde, Osmanl Devletinin tamamiyetini korumak iin kuv-y millyeyi mil, irde-i millyeyi hakim klmann esas olduu, tekilt blmnde btn Mslman vatandalarn bu cemiyetin yesi olduu, tekiltlar aadan yukarya birbirine bal olduu ve hepsinin zerinde Heyet-i Temsiliye bulunduu ky, nahiye, kaza, liva, mstakil liva ve vilyet idare heyetleri tekiltlarnn nasl kurulaca belirtilmitir. Bu tekiltlar blgelerindeki olaylardan Heyet-i Temsiliyeyi haberdar edecektir. Kongreler ksmnda, Vilyet kongresinin senede bir kez vilyet merkezlerinde, umum kongrelerin yine senede bir kez 10/23 Temmuz tarihlerinde Heyet-i Temsiliyenin kararlatrd mahalde toplanacaktr. Bu kongrede Heyet-i Temsiliyenin ve tekiltn bir yl zarfnda yapt iler gzden geirilerek bir dahaki sene neler yaplabilecei ve bte kararlatrlacaktr. Nizamnmenin 7. maddesi Heyet-i Temsiliyeye, 7. maddeye yaplan ek Heyet-i Temsiliyenin nasl seileceine dairdi. Buna gre Heyet-i Temsiliye en az dokuz en fazla onalt kiiden oluacakt. Erzurumda oluturulan Heyet-i Temsiliye dokuz kiiden oluuyordu. Yeni kurulan

1620

cemiyetin merkezi imdilik Erzurum olarak kabul edilmi, alnan kararlar ve Heyet-i Temsiliyeye kimlerin seildii Erzurum Valiliine bir yaz ile bildirilmitir.82 Alnan bu kararlardan da anlalaca zere Erzurum Kongresi blgesel nitelikte olmasna ramen btn Osmanl topraklarn kapsayan nemli kararlar almtr. ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin kurulmasyla tekiltn stanbul ile bir alkas kalmam, yeni cemiyet kongre kararlar gereince genileyerek kazalara kadar ubelerini amtr. Bylece zellikle Dou Anadoluda bir birlik tekil edilmi, hareket tek merkezden idare edilmeye balanmtr. Bu idarenin merkezini Heyet-i Temsiliye tekil ediyor ve banda Mustafa Kemal Paa bulunuyordu. Bylece Mill Mcadelenin ilk idare ekirdei Erzurum Kongresinde oluturulmutur. Erzurum Kongresinde alnan kararlar bundan sonraki sene zarfnda btn memleketi iine alan mcadele ve siyas hareket devrinde ve hatta Lozan grmelerinde izlenen politikann temelini tekil eder. Erzurum Kongresi, kendisinden sonraki btn mcadele safhalarnn ncs olmutur. Kongre kararlar gerek mahiyetini deitirmeden tatbik imkn bulmulardr.83 Sivas Kongresinin sona ermesine kadar Anadoluda idarenin salanmasn temin etmi, bu sre ierisinde ba gsteren ve yeni yeni tekiltlanan Anadolu Hareketini sekteye uratacak hareketlere kar kongre kararlar esas alnarak hareket edilmitir. Mesel, Austos ay balarnda nizamnme ve beyannmesini lke apnda datan Karakol Cemiyetinin almalarna kar tedbir olarak Erzurum Kongresi kararlar ve beyannmesi ile ark Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Nizamnmesi daha ok bastrlarak btn vatandalara datlm, sivil ve asker kesiminden Erzurum Kongresi dorultusunda verilen emir ve talimatlardan baka hibir emir, talimat ve faaliyeti dikkate almamalar istenmitir.84 Erzurum Kongresinin en nemli zelliklerinden birisi de, mill iradeyi hereye hakim ve stn klmasdr. Buna gre, memlekette irade-i milliye hakim olacak, kuv-y milliye de bu iradeye tbi olacakt. Kongrenin siyasi particilii reddetmesi ve kendisini btn partilerin stnde grmesi, mill birliin temini konusunda atlm nemli bir admd.85 Mustafa Kemal Paa kongre ile ilgili duygularn kongrenin son bulduu akam yle dile getiriyordu: Erzurumda ve kongrede grdm samimiyet mertlik ve fedakrlk zim ve iman beni dorusu ok cesaretlendirdi. Memleketi kurtarmak yolundaki cesaretimi arttrd.86 4. Sivas Kongresi Erzurum Kongresinin dalmasndan sonra Mustafa Kemal Paa ve arkadalar hafta daha bu ehirde kalmlard. Austosun sonlarna doru, Sivasta kongre iin delegeler toplanmaya balam olduklarndan Mustafa Kemal Paa 29 Austos 1919da Erzurumdan ayrld. binek ve bir otomobil ile hareket eden heyette Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey, Raif Efendi, Mazhar Mfit Bey, Sreyya Bey ile birlikte iki mera ve alt zabit vard. Heyet Erzurumdan byk ve parlak bir trenle uurlanm,87 Erzincan Boaznda Dersim Krtlerinin bir suikast tertipledikleri gerekesiyle durdurulmutu. Aslnda daha 23 Austosda Kazm Karabekir Paa 3. Kolordu Kumandanlna, stanbulda ngilizlerin Sivas murahhaslar iin bir suikast tertip ettiinin haber alndn bildirmi,88

1621

Mamahatun, Tercan, Refahiye ve Erzincan mevk kumandanlklarna gnderdii emirde de Sivasa gidecek olan heyete her trl kolayln gsterilmesini istemiti.89 Alnan bu tertibattan ve heyetin bir an nce Sivasta bulunmas gerektiinden dolay vakit geirilmeden yola devam edilmi ve heyet 2 Eyllde Sivasa varmt. Sivasta Dou, Bat vilayetleri ile Trakya ve btn memleketin birliini salamak iin bir kongrenin toplanaca Amasya Tamimi ile vilayetlere duyurulmu ve her blgeden ikier delegenin Sivasa gnderilmesi istenmiti. Sivas Kongresi 4 Eyll 1919da Sivas Lisesi Salonunda ald. Kongre, stanbul Hkmetinin basklar sonunda arlanlarn yars kadar kiinin katlmasyla almak zorunda kald. Kongre a konumasn yapan Mustafa Kemal Paa, bu konumasnda stanbul Hkmetinin acz ierisinde bulunduu bir srada Erzurum ve Sivas kongrelerinin toplanm olmasnn ok hayrl olduunu belirterek kongrenin baarl olmasn diledi.90 Kongrenin ikinci gn Padiaha bir telgraf gnderilerek milletin haklarn savunmak iin Sivas Kongresini toplad ve padiahlarna bal olduklar bildiriliyordu.91 Mustafa Kemal Paann bakan seildii Sivas Kongresi sekiz gn boyunca sekiz toplant yapt ve 11 Eyll 1919da sona erdi. Kongrenin zerinde durduu meselelerin banda manda konusu geliyordu. Kongreye katlan delegelerin bir ksmnn manda taraftar olmas bu konudaki tartmalar daha da hararetli bir hale getirmiti. Uzun tartmalardan sonra manda ve himayenin bu artlar altnda kabul edilemeyecei karar alnd. Kongre srasnda Erzurum Kongresi Beyannamesinde baz deiiklikler yaplarak Sivas Kongresi Beyannamesi hazrland. Sivas Kongresi ile yurdun istiklalini ve milletin haklarn korumak zere teekkl etmi olan cemiyetleri iine alan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmu ve bylece milli tekilat btn vatana yaylarak bunun banda Heyet-i Temsiliyenin bulunmas kararlatrlmtr.92 5. Kongrelerin Etkileri A. stanbul Hkmeti zerindeki Etkileri Dou Anadoluda ve Anadolunun birok vilayetinde olumlu etkiler meydana getiren Erzurum Kongresi aksi tesirini stanbul Hkmeti ve ngilizler zerinde gstermekte gecikmedi.93 Anadoluda almalarna balad gnden itibaren hkmetin ve ngilizlerin yakn takibinde bulunan Mustafa Kemal Paa, Amasya Genelgesi ile hareketinin genel erevesini izmiti. Damad Ferit Paa Hkmeti, Mustafa Kemal Paay stanbula getirebilmek iin ok alm, eitli vaatlerde bulunmutu. Hkmete gre, Onun tutumunda devam etmesi, merkez ile Dou Anadolunun birbirinden ayrlmas anlamna gelecekti. Gelmezse, ngilizler asker gnderip onu getirmeye alacaklar, girdikleri yerden de kmayacaklard. Ayrca, Sulh Konferansnda Osmanl Devletinin blnmesi kesin olarak kararlatrlmamt.94 Hkmeti ve ngilizleri, Mustafa Kemal Paa konusunda endielendiren konulardan en nemlisi, Erzurum ve Sivas kongrelerinin toplanaca kararnn alnm olmasyd. Bu sebeple Hkmet bu kongreleri engellemek iin elinden geleni yapacakt.

1622

Mustafa Kemal Paaya kar, Hkmet tedbirlerinin en had safhaya ulat dnemde ve Mustafa Kemal Paann istifas srasnda, Damad Ferit Paa bir heyetle birlikte, Osmanl Devletinin haklarn mdafaa etmek amacyla Paris Bar Konferansnda bulunuyordu.95 6 Haziran 1919da stanbuldan ayrlan Damad Ferit Paa, konferanstan eli bo olarak 15 Temmuz 1919da stanbula dnd. Fakat Anadoluda durum, Hkmet asndan hite i ac deildi. Mustafa Kemal Paa ile balar kopmu, Dou Anadolu ile stanbul arasna soukluk girmiti. Damad Ferit Paa, bu durumdan kurtuluun yollarn arad ve ilk tedbir olmak zere Hkmet deiikliine gitti. Yeni hkmetin ncekinden en nemli fark, Dahiliye Nazrlna Ali Kemal Beyin yerine Adil Beyin atanmasyd.96 Bu hkmetin en nemli grevi de, halk arasnda kan nifak ve ikakn giderilmesiydi. Bu sebeple her ne suretle olursa olsun halkn sknetini muhafaza etmesi gerekiyordu. Onlara gre, Mustafa Kemal Paa ve arkadalar birer s olduklar iin skn ve asayii bozuyorlard ve bunlarn nne gemek gerekiyordu. Bu dnceler ierisinde olan Damad Ferit Paa, 20 Temmuz 1919da ajanslarla yaynlanan beyanatnda, Anadoluda itisa zuhur etti. Kanun- Essiye muhalif olarak, Meclis-i Mebusan nam altnda itimaat vuku buluyor. Bu hareketin memurin-i mlkiye ve askeriye tarafndan meni icab eder97 diyordu. Bylece Ferit Paa, tilf Devletlerini mtarekenin 24. maddesini uygulamaya davet ediyor, ark vilyetlerinin igal yolunu ayordu. 23 Temmuzda bundan haberdar olan kongre, gerekli tepkiyi gstermekte gecikmedi.98 Erzurum valilii, vilyetin snrlar ierisinde asayiin iyi olduunu Dahiliye Nezaretine bildirdi.99 stanbul Hkmeti, Anadolu Hareketine kar kendisine yardmc olarak, valilikleri gryordu. Kolordular merkeze kar souk olduklarndan doru ve gvenilir haberleri ancak birka vilyetin valisinden alabiliyordu. Hkmetin Erzurum ve Sivasta toplanacak olan kongrelere kar tedbirleri daha Haziran ay sonundan itibaren balamt. 25 Haziran 1919 tarihinde Dahiliye Nezaretine Vandan, Vali Vekili Emin imzal gnderilen telgrafta, Vanl iki memurun Erzurum Kongresine murahhas olarak tayin edildii ve bu konuda nezaretin fikrinin ne olduu soruluyordu.100 Bunun zerine hkmet Erzurum valiliini uyararak memurlarn siyasiyt ile itigalleri katiyyen memnu olduu iin kongrelerle, cemiyetlerle megul olanlarn mesul tutulacaklarnn mektupu efendiye ihtar gerektiini bildirmitir.101 Kongreye kar valilikleri tahrik etme ve Erzurumu yalnz brakma siyaseti gden stanbul Hkmeti bu vilyetlere yapt tamimlerle bunu salamak istedi. Bu konuda, 10 Temmuz 1919da Konya vilyetine gnderilen yaz ile, hkmetin mdafaa-i hukuk ve redd-i ilhak cemiyetlerine izin veremeyecei, talyanlar saldrya gese dahi bunlara silahla karlk verilmemesi gerektii, Sulh Konferansnda haklarmzn korunaca Meclis-i Vkel kararyla tebli olunuyordu.102 17 Temmuzda Van vilyetine gnderilen telgrafta, Mustafa Kemal Paadan uzak durularak asayiin muhafazas,103 21 Temmuzda Bitlis vilyetine gnderilen yazda, Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin almalarnn vatann selmeti iin tehlikeli olmasndan tr kt neticeler douracandan halkn uyarlmas ve gerekli tedbirlerin alnmas isteniyordu.104 Ayn melde, ayn tarihli baka bir telgraf da Bursa, Ankara, Sivas vilyetleriyle Karesi Mutasarrflna da gnderiliyordu.105

1623

Dahiliye Nezaretinin bu gayretlerine en yakn ilgi belkide, Diyarbakr Valisi Faik Ali Bey tarafndan gsteriliyordu. Nezaretin 9 Temmuz tarihli, Mustafa Kemal mazul ve harekt merduttur, verdii emirlerin reddi icab eder. Erzurum Kongresinden maksat ne olduuna dair serian malmat its eklindeki talebe, Diyarbakr valisi verdii cevapta, ark vilyetlerinin Ermenistan olmamas iin Erzurumda bir kongre toplandn ve her vilyetten birka delege katlacan, kendisinin buna kar olduunu bildirdi.106 stanbul Hkmeti bu ekilde kongreden haberdar olduktan sonra, bunun nne geebilmek amacyla, kongreye davet iin yaplan tamimin de men edilmesini btn vilyet ve livalara 20 Temmuz 1919da duyurdu.107 Anadolu vilyetlerini bu ekilde uyaran stanbul Hkmeti, kongrenin toplanaca yer olan Erzurumdaki Vali Vekili Hurit Efendiyi de eitli ekillerde uyard. 19 Temmuz 1919da, Erzurum Vilyetinden Mustafa Kemal Paann nerede olduu ve nasl bir yol takip ettii sorulmu, buna verilen cevapta, Mustafa Kemal Paann Erzurumda bulunduu, zel ileri ile megul olduu ve nadiren dar ile ilgilendii bildirilmitir.108 Kongrenin balad gnlerde, 24 Temmuz 1919da Dahiliye Nazr Adil imzal Erzurum Vilyetine gnderilen telgrafta, toplanan kongrenin Kanun- Esasi hkmlerine mugayir olduu ve hemen datlmas gerektii bildiriliyor109 ve buna gnderilen ekte, kongre hakknda ne yapldnn en ge o akam (24 Temmuz) bildirilmesi isteniyordu.110 Vilyet kongre hakkndaki bilgi vermemitir.111 stanbul Hkmeti, vilyetlerin yannda kolordular da uyarm, kongreye engel olunmasn istemiti.112 Bu konuda, 24 Temmuzda kolordulara yaplan tamimde, Vilyt- arkiyyenin bir yerinde mill bir kongre tesisine teebbs edildiine ve bu konuda asker aralarn kullanldna ve yardm edildiine dair vesikalar gelmektedir. u son on senenin baz olaylar askeriyenin siyasetle uramasndan meydana gelmitir ve elim neticeler ortaya kmtr, denilerek siyas cereyanlardan uzak durulmas isteniyordu.113 Bir tedbir olmak zere de, 21 Temmuzda III. Ordu Mfettiliine vekleten Kazm Karabekir Paa tayin ediliyor, Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey ile gren Kazm Karabekir Paa bu grevi kabul ediyordu.114 Aslnda stanbul Hkmetinin Kazm Karabekir Paay greve atamaktaki amac, Mustafa Kemal Paa ile Kazm Karabekir Paann arasn amakt. Bu plan, Kazm Karabekir Paann Mustafa Kemal Paaya destek vermesiyle uygulanamamt.115 Bu birlikte harekete valilik de katlm, stanbula gnderilen cevaplar, grlerek kararlatrlmtr. 26 Temmuz 1919da Harbiye Nezareti, Kazm Karabekir Paaya, Erzurumda kongre toplanyormu, cihet-i askeriyye bunlara kar ne yapyor? diye sormu, Kazm Karabekir Paa, halk memleketimizi kimseye vermeyiz diye karar alyor. Bu hakl teebbslerinde ben de lzm gelen kolaylklarda bulunuyorum cevabn vermiti.116 Kazm Karabekir Paann bu tavr, Dahiliye Nazr Adil Beyi harekete geirmi, Harbiye Nezaretinden Kazm Karabekir Paann Erzurumdan kaldrlmas istenmitir.117 Fakat, Harbiye Nezareti bu teklifi reddederek Kazm Karabekir Paay savunmutur.118 Ordunun ve valiliin beraber almasna engel olamayan Dahiliye Nezareti, son bir are olmak zere Erzurum Valiliine kolordu ile ibirlii yaplarak kongrenin datlmasn istemiti.119 stanbulun bu talebine 29 Temmuzda karlk veren Kazm Karabekir Paa, Erzurum Kongresinin V..M.H.M.C. ubeleri tarafndan zmirin igali ve buralarn Ermenilere verilecei

1624

sylentilerinden dolay toplandn, vatan ve milletin menfaati iin altn, kongrenin datlmas yerine, onun daha da glenmesini nlemek iin mill bir meclisin hemen toplanmasnn daha uygun olacan bildirmitir.120 stanbul Hkmetinin Anadolu Hareketi karsndaki acziyetini gren ngilizler, hkmet zerindeki basklarn daha da arttrdlar. ngiliz Yksek Komiseri Calthorpe, ngiltere Dileri Bakanlna sunduu 25 Temmuz 1919 tarihli raporunda, Trk Hkmetinin Mustafa Kemal Paaya yasa d bir insan muamelesi yapmas iin srar edeceini bildiriyordu.121 Bu bask sonunda olacak ki, Meclis-i Vkel 29 Temmuz 1919da Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin tutuklanmalar hakknda karar alarak, bunu btn vilyetlere ve XV. Kolordu Kumandanlna bildirdi.122 Vilyetlere yaplan tebligatta, Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin, hkmet kararlarna kar gelmelerinden tr hemen yakalanp stanbula gnderilmeleri istenerek, Harbiye Nezaretinin de kolordulara gerekli teblii yapt bildiriliyordu. Kazm Karabekir Paa ve Erzurum Valilii bu talebe verdikleri cevapta, bu kiilerin kanunlara aykr davranmadklarn, aksine Rum ve Ermeni almalarna kar tedbir aldklarn, stanbulun Anadoluya bu kadar yanl ve hatal bakmamas gerektiini, bunlarn tutuklanmas halinde halk arasnda ayaklanma kacan, bu yzden tutuklamann imkansz olduunu bildirdiler.123 Vilyetler de, stanbul Hkmetinin bu tedbirlerine kar farkl karlklar vermilerdi. Sivas Valilii, Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin Erzurumda kongreyi tamamladklarn ve Sivasa hareket etmek zere olduklarn ve burada bir kongre daha toplayacaklarn hkmete bildirmiti.124 Trabzon Valisi Galib Bey, gerek kurtuluun siyas yollardan elde edilebileceine inandn, ordu mfettiinin define yardm edilmesini istiyordu.125 Elazdan Vali Galip imzasyla gnderilen telgrafta, Diyarbakrdaki Krt cereyanlarndan ve Erzurumdaki ttihat ve Terakki propagandalar yznden vilyet ahvalinin ok kritik olduu, Erzurum, Trabzon ve Sivas vilyetlerinde birok Ermeninin ldrld, gerekli parann hl gnderilmedii bildiriliyordu.126 Bu telgraf Ali Galipin zihniyetini tamamen ortaya koyuyordu. Konya valilii de mlhakata yapt tamimle, Erzurumda yaplan kongreyi bir fesat olarak deerlendirmiti.127 stanbul Hkmeti bir taraftan Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey hakknda tutuklama karar alrken dier taraftan da 27 Temmuz 1919da ierisinde Erzurumun da bulunduu be blgeye tahkik kurullar gndermeyi kararlatryordu. Erzurum Kongresine son vermek iin yeni seimlere karar verdiini, valilerin bu konuda hazrlk yapmas gerektiini duyuyordu. 28 Temmuz 1919da da, Erzuruma ve Vana kendi szlerini dinleyecek valiler tayin ediyor, daha nce Erzurumda valilik yapm olan Reit Beyi Erzuruma gnderiyordu.128 Btn bunlarla yetinmeyen stanbul Hkmeti, Dahiliye Nazr Adil Bey vastasyla 8 Austosta, General Milnein istei zerine yaynlad genelgede, mill tekiltn hemen datlmasn, kar koyanlarn tutuklanp stanbula gnderilmelerini istedi.129 Ayn gn Erzurum Kongresi kararlarnn uygulanmasna ve hareketin genilemesine engel olmak iin Posta ve Telgraf Mdrl yaynlad

1625

genelge ile, tekilt- milliye ve kongre adlaryla telgraf ekenlerin, bunlar kabul eden memurlarn cezalandrlacan duyurdu. Bylece Erzurum bir kordon altna alnm bulunuyordu. 17 Austos 1919da ifre muharebesine bir had izilmesiyle durum daha da ktlemi oluyordu.130 XV. K.O.K. Kazm Karabekir Paa ve Erzurum Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bir zm bulmu ve stanbulun bu teebbsn akim brakmt. Erzurum M.H.C., Hkmetin sansr kararnn protesto edilmesi, Posta Mdr Refik Halidin tutuklanmasnn Hkmete bildirilmesi, Erzurum ve Sivas memurlarnn grevlerine iade edilmesi, bunlar yaplmad takdirde merkezle ilikinin kesilecei kararn almt.131 Hkmet alnan bu tedbirler neticesinde geri adm atmak zorunda kald. Hkmetin bu emri ancak gn srd. Dahiliye Nazr 21 Austosta bu kararn geri ekmek zorunda kald.132 stanbul Hkmeti, Erzurum Valiliine ve XV. Kolorduya emirlerini dinletememi, kongrenin toplanmasna engel olamad gibi Mustafa Kemal Paann tutuklanmas hakkndaki kararn da uygulatamamt. Kongre kararlarnn da yaynlanmasna engel olamayan hkmet, son bir are olarak III. Ordu Kumandanlna Abdullah Paay tayin etti. Bylece, Dou Anadoluda asker ynden gcn artracan zannediyordu. Hkmet, emirlerini kesinlikle yerine getirecek olan Abdullah Paay 4 Austos 1919da, III. Ordu Kumandanlna tayin etti.133 Bu Erzurum iin hi de iyi bir haber deildi. zellikle yeni balamakta olan mill hareketin asker cephesinin kertilmesi anlamna geliyordu ve bunun nne geilmesi gerekiyordu. Bu dncelerle harekete geen Kazm Karabekir Paa, 13 Austosta Harbiye Nezaretine gnderdii telgrafla, kamuoyunun Abdullah Paay istemediini bildirmi,134 Trabzonda bulunan 3. Frka Kumandanlna gnderdii ifre ile de, Abdullah Paann Trabzona gelmesi halinde vapurdan indirilmeyerek stanbula geri gnderilmesini istemitir.135 Erzurumun bu basklar neticesinde Abdullah Paa stanbuldan yola kmadan istifa etmek zorunda kalmtr.136 Bu teebbsnde de baarl olamayan hkmet, 26 Austos 1919da ordu mfettiliklerine ihtiya kalmad gerekesiyle bunlar kaldrmtr.137 Damad Ferit Paann bu teebbslerine kar, Mustafa Kemal Paa 16 Austos 1919da ona gnderdii bir telgrafta, Paristeki baarszlndan, kurduu kabinelerin zaaflarndan dolay vatann ok byk zarara uradndan, milletin bamszl iin Anadolunun birbirine bal olduundan, milletin izilen program dahilinde hareket edeceinden, hkmetin de irde-i milliyeye dayanmas gerektiinden, bylece harice kar tek vcut olunacandan bahsediyordu.138 Buna ramen Damad Ferit Paa istifa edecei 1 Ekim 1919 tarihine kadar Anadolu ile mcadelesine devam etti. Mustafa Kemal Paann Erzurumdan ayrlp Sivasa geldii srada, 3 Eyll 1919da XX. K.O.K. Ali Fuat Paa azledilmi,139 Damad Ferit Paa gazetelerde yaynlanan beyanatnda, Anadolu Hareketinin hibir asker ekle sahip olmayp millete dayanmadn, bu hareketi ynetenlerin harpten sonra Anadoluya yaylm bir takm genler olduunu, hareketin snm bir saman alevi gibi olduunu, ttihat ve Terakkinin idaresinde grndn140 iddia ederek mill harekete kar

1626

hareketlerine devam etmitir. Sivasta toplanacak olan kongreyi datmak iin bir ordu toplamay dahi dnmt.141 Anadoludaki hareketi nlemek konusunda baarszla urayan Damad Ferit Paa 1 Ekim 1919da istifa etmek zorunda kald. 2 Ekimde kurulan Ali Rza Paa Kabinesi Anadoluya kar daha yumuak davrand. Mustafa Kemal Paa, Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarn yeni hkmete kabul ettirebilmek iin almalarda bulundu.142 Fakat stanbul Hkmeti ile Anadolu arasndaki gerginlik Mill Mcadelenin sonuna kadar devam etti. B. tilaf Devletleri zerindeki Etkileri tilf Devletleri, sava sonunda bar artlarnn hazrlanmasnda maluplarn fikrini dahi almaya lzum grmemiler, Osmanl Devletini her emredileni yapacana, nne gelen her belgeyi imzalayacana inanlan bir devlet olarak kabul etmilerdi. Mtarekeyi sadece Trkiyenin uymaya mecbur olduu bir belge olarak grmler, mtarekenin 7. maddesini istedikleri zaman kullanmak iin kendilerini serbest hissetmilerdi. Bu dnceler ierisinde olan tilf Devletlerinin karsna, Anadoluda yeni bir hareketin kmas onlar tarafndan iyi karlanmayacakt. Aslnda stanbul Hkmetinin almalar ve Anadolu zerindeki basklar, zellikle ngilizlerin merkez hkmet ile ortak almalarnn neticeleridir. ngilizler, Erzurumun Anadoludaki en nemli merkez olduunu biliyorlar, Mustafa Kemal Paann burada bulunmasndan endie duyuyorlard. Onun, Samsuna kt gnden beri stanbula getirilmesi salanamam, Erzuruma ulamas nlenememiti. Bundan sonra tilf Devletleri daha sert ve kesin tedbirler alma yoluna gitmilerdi. ngilizlere gre, Anadoluda meydana gelen karklklarn tek sebebi, Mustafa Kemal ve Cemal Paalarn kaytsz davranmalaryd.143 ngiliz Babakan Lloyd George, Trklerin Avrupadan, Boazlardan ve denizlerden uzaklatrlmasn istiyordu,144 Mustafa Kemal Paann almalar ise, bu dncelerin gereklemesini nleyecek nitelikteydi. Mustafa Kemal Paa, Erzuruma geldikten sonra da stanbula getirilmesi iin aba harcanld. Hatta ngilizler tekilt- milliye kar koymak iin 5.000 kiilik bir Trk kuvvetinin tekiline msaade ettilerse de, 10 Temmuz 1919da bu karardan vazgeerek, hibir dzenli kuvvetin tekiline msaade edilemeyeceini Osmanl Hkmetine bildirdiler.145 ngilizler kurulacak olan yeni kuvvetlerin kuv-y milliyeye katlacandan korkuyorlard. Zaten 5 Temmuzda Samsuna 150 Hintli asker karmlar, III. K.O.K. Refet Beyin iddetli protestosuyla karlamlard.146 Anadoluya be bin askerin sevki karklklarn ve savan yeniden balamas anlamna gelecekti.147 Erzurumda bir kongrenin toplanaca haberinin alnm olmas tilf Devletlerini daha ok telalandrd. Erzurum Kongresinin tarihi, 10 Temmuz 1919 olarak kabul edilmi olduundan, kongreye engel olmak isteyen Erzurumdaki ngiliz Temsilcisi Yarbay Rawlinson, 9 Temmuzda Mustafa Kemal Paay ziyaret etmi, toplanacak olan kongreye hkmetinin msaade edemeyeceini, gerekirse kuvvet kullanacaklarn bildirmi, Mustafa Kemal Paa, kendilerinden byle

1627

bir izin istemediklerini, kongrenin hangi artlar altnda olursa olsun toplanaca karln vermitir.148 Kongrenin toplanaca gnlerde, 18 Temmuz 1919da ngilizler Sivasa bir tabur asker gnderecekleri haberini yaymlar, Mustafa Kemal Paa 5. Tmene gnderdii ayn tarihli telgrafla bu blgede gerekli tedbirlerin alnmasn istemiti.149 Bu tarihten itibaren tilf Devletleri Yksek Komiserleri Anadolu hareketine kar daha sert bir tutum ierisine girmilerdir. stanbulda bulunan ngiliz ve Fransz Yksek Komiserleri 22 Temmuzda bir araya gelerek u noktalar zerinde uzlatlar: Atekes tam uygulanacak, Padiah desteklenecek ve her eit ihtille kar korunacak, seim yaplmas tehlikelidir, politikaya karlmayacak.150 Bu kararlar, ngiliz ve Franszlarn yeni domakta olan hareketten ne kadar huzursuz olduklarn gstermektedir. ngilizlerin, Erzurum Kongresi ncesi ve sonras Anadolu Hareketine, Mustafa Kemal Paaya ve Erzurum Kongresine bakn Yksek Komiser Calthorpeun raporlarndan takip edebilmek mmkndr. Calthorpe, 23 Temmuz 1919da ngiliz Dileri Bakanlna gnderdii raporunda, Feridin Mustafa Kemali stanbula getirme abalarnn sonucu u: Mustafa Kemal ordudan ekildi. imdi Erzurum Blgesinde karklk karmakla megul. Damat Ferit beni grerek Mustafa Kemalin Erzurumda ve Sivasta kongreler toplamakta olduunu, 23 Haziranda bir Anadolu Mdafaa Genelgesi yaynladn, vilyetlere gnderilen genelgelerden bu toplantlarn illegal, anayasaya aykr ve Sultana kar olduunu syledi. Bu hareketin sonularn ilgi ile bekliyoruz, bakalm Osmanl mparatorluunun kn ne kadar yavalatabilecekler151 diyordu. Calthorpe, 25 Temmuz tarihli raporunda, Trk Hkmetinin Mustafa Kemale yasa d bir insan muamelesi yapmas iin srar edeceim diyor,152 ve bunu kabul ettiriyordu. 27 Temmuzda Dileri Bakan Curzona gnderdii yazda, Anadolu hareketinin neminden bahsederek, bundan baka parlementonun toplanmas burada nlenebilir, Mustafa Kemalin Erzurumda bir kongre toplayacandan haberdarsnz. Anadoluda Avrupa kart, fanatik, stanbulun otoritesine ve Sultann hakimiyetine kar bir hkmeti dikkate almalsnz. Anadoluda ilerleyen, kolordu kumandanlar idaresindeki subaylarn katld harekete kar ngiliz Hkmeti bir gayret gstermelidir153 tavsiyesinde bulunuyordu. Calthorpe 30 Temmuz tarihli raporunda, Anadoludaki genel durumu yle veriyordu: Halk gvenlii gnden gne ktye gidiyor, Trk bamszlnn mdafaas iin seferberlikle toplanan gler, haydutluk ve ekiyalkla iddete bavuran Mill Hareket hzla yaylyor. Mustafa Kemal ve kurmaylar merkez hkmetle alkay kestiler ve blgedeki memurlar zerinde otoritelerini kabul ettirdiler. Niyetleri, Erzurumdaki mill kongrede bamsz bir hkmet kurmak ve merkez hkmetin otoritesini ykmaktr.154 Ayn tarihli baka bir ngiliz raporunda, milli hareketin hzla yayld, Hkmetin otoritesinin gittike silindii, tutuklama ve srgnlerin mill hareketi nleyemeyecei belirtiliyordu.155 Calthorpe 1 Austos 1919da ngiltereye gnderdii bir raporunda da, durumun gittike ktletiini belirterek, devam etmekte olan Erzurum Kongresi hakknda u bilgileri veriyordu:

1628

Milliyeti hareket ve blgesel kongreler hakkndaki her trl sylenti doru kt. Erzurumdan henz aldm bir telgrafta, durumun sanld kadar sakin olmad anlald. Bu bilgi bize milliyetilerle scak ilikiler ierisinde olan asker bir yetkili tarafndan gnderildi. Bu yetkili, sivil otoritelerin Sadrazam belirsizlik ierisinde yanlttklarn syledi. Merkez hkmetin bu yetersizliine ramen Erzurumdaki kongre hakknda bilgiye sahibiz. Kk bir ksm hari tutulursa, kongreye her eyi gze alm hareketli gen askerler hakimler. Bunlar, zmirin kaderine bakarak, kuzey ve gneyde Ermenistan mdafaa etmek istiyorlar. Hkmet, taral subaylar grevden atmak iin Harbiye Nezaretine emir vermeye cesaret edemedi, hatta istemedi. Mill Mcadele Hareketi sempatizanlar hkmeti protesto tufanna urattlar. Erzurum Kongresinin gizli tehditleri ve kararlarnn meydana getirdii karkl hkmet teskine alyor. Bu kongreye kar bir tedbir alnmazsa herey ok daha ktye gidecektir.156 Calthorpeun bu cidd raporu zerine eitli tedbirler dnlmeye baland. ngiliz Bakomutan General Milne bu konudaki fikirlerini Calthorpea aklam, O da 5 Austos tarihli raporuyla bunu ngiliz Babakan Curzona u ekilde bildirmiti: General Milne ve baka kaynaklardan gelen haberlere gre, Mustafa Kemal Erzurumda bir ordu tekiltlandryor. Mttefiklerin imdilik byle bir harekete asker gle kar koyabilecek bir durumda olmadklar aktr. General Milnein teklifi u: Trabzon Liman igal edilsin. M. Defrence, Trabzonun igalinin faydasndan pheli. Halbuki ierideki Hristiyanlar oraya snabilirler, Erzuruma er ve malzeme sevkiyat gletirilebilir.157 Kongre esnasnda yaplan bu grmelerden ve haberlemelerden sonra tilf devletleri Trabzonun igalini gze alamadlar. Calthorpe Erzurum Kongresinin dalmasndan sonra, 18 Austos 1919 tarihli raporunda, Kongrenin sona erdiini, Mustafa Kemal Paann bakan seildiini ve mill hareketin lideri olduunu, hareketin Onun idaresinde gittike organize hale geldiini, dzenli 15.000 askeri bulunduunu ve sivil halk silahlandrdn ngiliz Dilerine duyuruyordu.158 Ekim ayna gelindiinde dahi, ngiliz stihbaratnda Erzurum Kongresi ile ilgili bilgilere rastlamak mmknd. 7 Ekim 1919 tarihli istihbarat raporunda, 7 Austosta, Trk milliyetilerinin Erzurumda yapt kongreye, Mustafa Kemal Paa yandalarnn, Azerbaycan Tatarlarnn temsilcilerinin ve teki Mslman unsurlarn temsilcilerinin katld, kongrenin amacnn, yeniden yce ve birleik bir Trkiye kurmak olduu bildiriliyordu.159 ngilizlerin Anadolu hakknda bu kadar geni bilgi elde etmelerine karn Franszlarn Anadoludaki durumdan onlar kadar haberdar olmadklar anlalyor. zellikle Dou Anadolu blgesi onlar iin ok uzak bir blge konumundayd. Buna ramen Ermenistan meselesi ile yakndan ilgileniyorlar, blgede bir ngiliz stnlne gz yummayacaklarn belirtiyorlard. zellikle Trabzona, ngiliz askerlerinin sevkine bu yzden kar kyorlard. Erzurum Kongresi gnlerinde, ngiliz ve Franszlarn birbirlerine souk davrandklar, aralarnda igal edilecek topraklar yznden problemler kt grlmektedir.

1629

Franszlar, Dou Anadolu hakknda bilgi elde edebilmek amacyla Miralay Despereyi Kafkasya, Ermenistan zerinden Erzuruma gnderiyorlard.160 Mustafa Kemal Paann Erzuruma geldii gnlerde Sarkamtan Erzuruma gelen Desperey, Erzurumda gerekli incelemeleri yaptktan sonra buradan ayrlarak Trabzona gemitir.161 Bu Fransz heyetinin vazifesi, harp esnasnda igal edilen Fransz messeselerinin zararlarn tesbit ederek yeniden amak, Vilyt- arkiyyede kurulan halk tekiltnn esaslarn, yayld alan ve nfuzunu tesbit ederek bunlarn Hristiyan halka ne kadar zarar verebileceini aratrmak, harp esnasnda Ermeni ve Rumlara yaplan mezlimi diyaloglarla tesbit etmek, kylerdeki tahribat tesbit etmekti.162 Erzurum Kongresinin bittii gnlerde, 24 Austos 1919da, baka bir Fransz askeri Yzba Leandre, Sivas yoluyla Erzuruma geerek burada incelemelerde bulundu. Grevi kongrenin ve Mustafa Kemal Paann blgedeki etkisini aratrmakt.163 Fransz subaylar Dou Anadoluda bu incelemelerde bulunurken Fransz Babakan ve Paris Bar Konferans Bakan Clemenceau, 29 Austos 1919da, Anadoluda duruma hakim olabilmek amacyla Ermenistana 12.000 asker gnderilmesini istedi. Bu teklif 2 Eyll tarihinde ngilizler tarafndan kabul edildiyse de, yeni bir maceraya girilmek istenmediinden ve tilf Devletleri arasndaki ekimelerden dolay tatbik edilemedi.164 Franszlar, Sivas Kongresinden nce de, buraya bir grup asker gndererek, toplanacak olan kongreye engel olmak iin gzda vermek istemilerdi. Fakat bu durumu gren Mustafa Kemal Paa, Franszlarn Sivasa bir asker kuvvet gnderemeyeceklerini belirterek tereddtleri ortadan kaldrmtr.165 Anadoluda Erzurum Kongresi ile birlikte tekiltn genileterek glenen Anadolu Hareketi, Bolevikler zerinde de etkili oldu. Kongre liderleri, Boleviklerle Dou Sava Kesimi yoluyla irtibata gemek karar almlar, Dr. mer Ltfi ile Dr. Fuat Sabiti incelemelerde bulunmak amacyla Kafkasyaya gndermilerdi.166 Rusyada yeni kurulan hkmet, Trk halknn mcadelesini byk bir dikkatle izlemiti. Mill Mcadele, Sovyetler Birliinde kan gazete ve dergilerde geni lde yeralyordu. Halk Komiserliinin yayn organ olan Milletlerin Hayat adl gazete Erzurum Kongresi kararlar hakknda u yorumda bulunuyordu: Mustafa Kemal Paa memleket iinde kendine sadk askerleri toplayarak gerek bir kyam balatmtr. Bu yurt sever Trk Generali, tilf Devletlerinin dman sularnda yryen stanbul Hkmetini tanmyor. Mustafa Kemal cesaretle hareket ediyor ve almalar geenlerde tamamlanan Erzurum Kongresinden kaynaklanyordu. Mustafa Kemal, Trkiyeyi paylaan bir dnyay tanmadn ve Trk topraklarnn ilhakna kar koymak iin yeteri kadar gce sahip olduunu bu kongrede aklad.167 ngiliz ve Fransz kamuoyunun, uzayan savalar yznden hkmetleri aleyhine yaynlar yapmalar sonucu, bu devletler Anadolu Hareketine kar kendi kuvvetlerini sevketmekte glkler yaadlar. Bu sebeple, kendi kuvvetleri dnda, kendilerine bal baka kaynaklar aray ierisine girdiler. Genileme hevesinde olan Yunanistan, bamszlk arayan Ermeni ve Rumlar onlarn bu ihtiyalarn giderecek nitelikteydi. Fakat bunun neticesinde, Anadoluda organize bir hareketin kar bir g olarak kendini gstermesi ve bunu Erzurum Kongresi ile teyid etmesi onlarn bu niyetlerini

1630

neticesiz brakacak nitelikteydi. Erzurum Kongresi boyunca ve kongreden sonra tekiltlanan bu hareket tilf Devletlerini telalandrm, Boleviklerin bu harekete, kendi karlar dorultusunda destek vermeleri durumu daha da gletirmitir. 1 2 3 4 5 6 Zeki Saruhan, Kurtulu Sava Gnl, I, Ankara 1993, s. 15, 25 vd. Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 37. Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1990, s. 15. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, I, stanbul 1990, s. 80. Jaeschke Gotthard, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Ankara 1991, s. 104. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (HTVD), Say: 2, 4 (Haziran 1953), Vesika: 73-74. lk defa II.

Merutiyet Dneminde tekil edilen ordu mfettilikleri, Mondros Mtarekesinden sonra, mevcut orduyu silah, tehizat ve personel asndan muhafaza etmek zere, Osmanl Genelkurmay tarafndan yeniden kurulmutur (Zekeriya Trkmen, kinci Merutiyet Dneminde (1908-1918) Osmanl Ordusunda Mfettilik Tekiltna Gei ve Uygulamalar, Beinci Asker Tarih Semineri Bildirileri-I, Ankara 1996, s. 21-36). 7 HTVD, Yl: 1 Say: 1 (Eyll 1952), Vesika No: 1-6. Dahiliye Nezareti, 18 Maysta bu

vilyetlere Mustafa Kemal Paann grev ve yetkilerini aklayan bir yaz gndermitir (Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dahiliye ifre Kalemi (DH. FR), 99/231; Bekir Stk Baykal, Erzurum Kongresi ile lgili Belgeler, Ankara,1969, s. 4). Mustafa Kemal Paa kendisini stanbuldan uzaklatrmak isteyenlerin byle bir vazife ile Anadoluya gnderildiini, Harbiye Nazr akir Paann grev talimatn imzalamakta tereddt ettiini kaydetmektedir. (Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk I, Ankara,1987, s. 9-10). 8 17 Haziran 1919da Kazm Karabekir Paaya gnderdii ifreden de anlalaca zere

O, Dou ve Gneydou Anadoluda bir Ermenistan ve Krdistan kurulmasnn nne gemek iin de grevli idi (Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 45-46). ngilizler, blgede rahatlkla hareket edebilmek iin XIII. Kolordunun kaldrlmasn talep edince, Mustafa Kemal Paa, bu kabul edildii taktirde blgede zor bir durum karsnda kalnacan, Krtlk ve Ermenilik emelleri gdenlerin ok rahat hareket edeceklerini, doudan ve kuzeyden tehdid altnda kalacan bildirmitir. (Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi, (ATASE), K. 323, D. 4/60, F. 28 ve F. 29). 9 10 11 Nutuk I, s. 12-13. HTVD, Yl: 2, Say: 4 (Haziran 1953), Vesika: 68-69. HTVD, Yl: 2, Say: 4 (Haziran 1953), Vesika: 62; Nutuk I, s. 16; Nutuk, III, Vesika: 10;

Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 29.

1631

12 13

Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 30. Cevat Dursunolu, Erzurum Kongresi Srasnda Atatrkn Dnceleri, Erzurum

Kongresi ve Mustafa Kemal Atatrk, Haz: Atatrk Antn Yaptrma Dernei, Ankara 1964, s. 35. 14 Nutuk I, s. 22; Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, I, s. 239. Mustafa Kemal Paa, 22

Maysta, Ankarada bulunan Ali Fuat Paaya gnderdii ifrede, Samsun ve havalisinin asayii yolunda deildir. Bir iki gn iinde Havzaya geeceim. Alabildiiniz malumattan haberdar olmak isterim diyordu. (Cumhurbakanl Arivi (C.A.), A. III, D. 14, F. 3 Vesika: 490). 15 16 Nutuk III, Vesika: 3. Nutuk I, s. 22-23. Mustafa Kemal Paa, 5 Haziran 1919da Harbiye Nezaretine gnderdii

raporda, Erzurum Vilyetinde birka etenin bulunduunu, fakat bunlarn siyas bir ama gtmediini, aln sebep olduu sradan sular olduunu belirterek Ermeni ve Rumlarn ngilizlerden yz bularak bu blgede asayii ihll ettiklerini vurguluyordu. (ATASE, K. 189, D. 104/8, F. 28). 17 HTVD, Yl: 1, Say: 1 (Eyll 1952), Vesika: 17 (ngilizce asl Vesika: 494); Jaeschke,

Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, s. 125-126. 18 19 HTVD, Yl: 1, Say: 1 (Eyll 1952), Vesika: 19; TBMM. ZC. c. I, : 2 c: 2, s. 7. Nutuk I, s. 32-33; Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, s. 38; Rauf Orbay, Cehennem

Deirmeni (Siyas Hatralarm), I, stanbul 1993, s. 235. 20 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD), Yl: 30, Say: 79 (Mays 1981), Belge No: 1733;

Nutuk I, s. 30-31; Nutuk III, Vesika: 26. 21 22 Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 50. Karabekir, a.g.e., s. 51. Kadro boluunun doldurulmas istei zerine brahim Tal Bey 3.

Ordu kadrosuna tayin edilmi ve 27 Temmuzda Sivastan Erzuruma hareket etmitir (ATASE, K. 322, D. 1/33, F. 41; F. 87). 23 24 Cevat Yularkran, Reit Paann Hatralar, s. 22-24. ATASE, K. 323, D. 4/60, F. 34,34-1, 34-2; Refik Halid Karay, Minelbab lelmihrab, stanbul

1964, s. 129. 24 Haziranda Hkmet Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri hakknda ald bu karar geri almak zorunda kalmtr (ATASE, K. 323, D. 4/60, F. 36). 25 26 Nutuk I, s. 35-36; Tayyib Gkbilgin, Mill Mcadele Balarken I, Ankara 1959, s. 148-149. ATASE, K. 189, D. 104/8, F. 50; HTVD, Yl: 1, Say: 2 (Aralk 1952), Vesika No: 25; Say:

3, Vesika No: 41; Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 51

1632

27 28 29 30 31

Gkbilgin, a.g.e., s. 150-151. HTVD, Yl: 3 (Haziran 1954), Say: 8, Vesika: 171 ve 172; Karabekir, a.g.e., s. 69. B. O. A. Dahiliye Kalem-i Mahsus Mdriyeti (DH. KMS.) 53-2/19 lef. 1-2. B. O. A. DH. FR. 101/19-89. HTVD, Yl: 3 (Eyll 1954), Say: 9 Vesika: 188. Kazm Karabekir stanbula kar hep

ihtiyatl davranmtr (Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, I, stanbul 1992, s. 433434). Kazm Karabekirin bu ihtiyatl davranna kar, stanbul Hkmeti 24 Austos 1919da ona gnderdii ifrede, blgede salad asayi ve skndan dolay kendisine teekkr ediyor, bundan sonra da byle devam etmesi isteniyordu (ATASE, K. 183, D. 87/18, F. 107). 32 Ilca, Erzuruma batdan gelen byk devlet adamlarn karlama yeri idi ve gelen

misafirleri burada karlamak bir det haline gelmiti. 33 34 35 36 37 Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 62. Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, s. 90-91; Nutuk I, s. 43. HTVD, Yl: l (Aralk 1952), Vesika No: 26. Karay, Minelbab lelmihrab, s. 142. Kutlama merasimi ve program hk. bkz.: Fahrettin Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi,

I, Ankara 1993, s. 188-189. 38 ATTB IV, s. 53; Krzolu, a.g.e., s. 133-134; Karay, a.g.e., s. 144-145; Enver Konuku,

Seluklulardan Cumhuriyete Erzurum, Ankara 1992, s. 791. 39 40 41 Karay, a.g.e., s. 146. Nutuk I, s. 43; Nutuk III, Vesika: 29. Emine Kskl, Mill Mcadele Balangcnda Mustafa Kemal Paann Kamuoyu

Oluturmas Asndan Muhaberat, Trk Kltr, Yl: XXV, Say: 295 (Kasm 1987), s. 658. 42 Nutuk I, s. 44; Mazhar M. Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Ankara

1988, s. 30. M. Mfit Kansu, Vali Mnir Bey hari, bu gruba Erzurum Faal Komitesi adn veriyor (Kansu, a.g.e., s. 37). 43 44 Nutuk I, s. 44-45; Kansu, a.g.e., s. 30-34. Nutuk I, s. 47. Mustafa Kemal Paa istifa metninde, imdiye kadar vatan ve milletin ve

Hilfetin dt zor durumdan kurtarlmas iin elinden geleni yaptn, ngilizlerin hkmet zerinde

1633

daha fazla bask yapmamalar iin pek ok sevdii askerlik vazifesinden ayrldn, hayatnn sonuna kadar Makam- Uzma-y Saltanata ve Hilfete daima sdk kalacan belirtmitir (Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi, I, s.138-139). 45 C. A. A. III-3, D. 14, F. 5; ATBD, Yl: 30 Say: 79 (Mays 1981), Belge No: 1734; ATTB, IV,

Ankara 1991, s. 54; Fahrettin Krzolu, Mustafa Kemal Paa-Erzurum likileri zerine Belgeler (1919-1920), Ankara 1991, s. 6. Muhtevas ayn olan bir telgraf Harbiye Nezaretine de gstermiti (ATBD, Yl: 30, Say: 79 (Mays 1981), Belge No: 1735). 46 Rauf Bey bu beyannmesinde, vatan ve milletin kurtuluu iin Anadoluya geerek

Mustafa Kemal Paaya katldn, bu temin edilinceye kadar onunla beraber alacan iln ediyordu (Krzolu, a.g.e., s. 7; Baykal, Erzurum Kongresi ile lgiliBelgeler, s. 16). 47 48 ATBD, Yl: 31, Say: 82 (Ekim 1982), Belge No: 1784; Karabekir, a.g.e., s. 68. Ziyaret esnasnda orada bulunan Mazhar Mfit Bey ve Manastrl Kzm Bey, Sleyman

Necati Beye hitaben bu zat sizin iin rtbe ve makamn terketti, siz de vereceiniz vazifeyi veriniz demilerdir. (Sleyman Necati Gneri, Hatralar, TTK. El Yazmas Eserler Blm, No: 260. s. 54). stifa ile ilgili beyannmeyi, 9 Temmuz sabah Yver Cevad Abbas Bey cemiyet binsna getirmiti (Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, s. 92). 49 ATBD, Yl: 30, say: 79 (Mays 1981), Belge No: 1736. Albayrak Gazetesi de 14 Temmuz

tarihli nshasnda bu haberi yle veriyordu: Mustafa Kemal Paa hazretlerinin yukarya dercettiimiz istifanamesi bir azim ve iman vesikasdr. Millette henz eski kann snmemi olduunu gsterir muazzam hccettir. Anafartalarda, eref-i milliyi tarihin nesl-i hzrdan beklemekte olduu mukaddes vazifeyi l eden bu muhterem kumandan bugn de mcahede-i milliyenin banda grmek mesut bir temaadr. Kemal-i azim ve imanla mdafaa-i hukuku vatana hasri vcut eden Mustafa Kemal Paann etrafnda millet, pk, nezih, parlak bir hle tekil etmektedir. Byle temiz fedakr ruhlarn ittihadndan milletin hrriyet ve istikll gibi mukaddes unsurunun doaca phesizdir. Azim ve iman her mkl iktihama kfidir. (Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, s. 93-94). 50 51 52 53 Dursunolu, a.g.e., s. 94-95; Gneri, Hatralar, s. 55. B. O. A. DH. FR. 101/19-35. ATASE, K. 239, D. 12/20, F: 59; HTVD. Yl: 1 (Aralk 1952) Say: 2, Vesika No: 30. ATASE, K.189, D. 104/8, F. 83; B. O. A. DH. KMS. 54-2/16, lef 1-4. Erzincan Mutasarrf

Eref Bey, Trabzon Valisi Mehmet Galib Bey ve Diyarbakr Valisi Faik Ali Bey bu grevin vekletine gelen Kazm Karabekir Paay gnderdikleri telgraflarla tebrik etmilerdir (ATASE, K. 322, D. 1/33, F. 67; 70; 75). 54 Gneri, Hatralar, s. 37. Vilyt- Sitteye Trabzonda katlnca yedi vilyet olmutu.

1634

55

Ergn Aybars, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti ve Ali Sait Paa Tahkik

Heyeti, Ege nv. Ed. Fak. Tarih ncelemeleri Dergisi, Say: 2 (zmir 1984), s. 162-163; Sabahattin zel, Milli Mcadelede Trabzon, Ankara 1991, s. 64-65. Kazm Karabekir Paa, Trabzon ve Erzurumun almalarn birletirmek iin nayak olduunu belirtmektedir (Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 35-36). 56 57 58 Karabekir, a.g.e, s. 36. Karabekir, a.g.e., s. 36-37. Sleyman Necati Bey, her iki cemiyetin birbirlerinden habersiz olarak bu telgraflar

ektiklerini sylemektedir (Gneri, Hatralar, s. 37). Bu fikri dorulayan baka bilgiler de vardr (Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s. 52-53, Ek: 10). 59 60 Karabekir, a.g.e. s. 38. Gneri, Hatralar, s. 37-38; Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi, I, s. 63-64-70-72-79-

80; Baykal, Erzurum Kongresi ile lgili Belgeler, s. 6-11. 61 62 63 ATASE, K. 323. D. 4/6, F: 39.39-1; Nutuk I, s. 46. Gololu, Erzurum Kongresi, s. 71-72. Kongrenin 23 Temmuz tarihine alnm olmas, mill hareket hakknda dolaan ittihatlk

iddialarnn artmasna da sebep oldu. Trabzon delegelerinin tutumlar bu ynde gelierek sonraki meselelere temel tekil edecektir. 64 Trabzon delegeleri, 5 Temmuzda Trabzondan hareket ederek 7 Temmuzda Erzuruma

geldiler. Heyet Mustafa Kemal Paa, Kolordu erkn ve Erzurum M. H. M. C. idare heyeti tarafndan karland. Trabzonlular iin Hac Dedeaann byk kona hazrlanmt (Gneri, Hatralar, s. 52; Gololu, a.g.e., s. 67-68; Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi, I, s. 176). 65 A.g.e., s. 145 ve 184; Nutuk I, s. 64. Mustafa Kemal Paa, kongreye baka bir vilyetten

delege seilmesinin dedikodu douracan dnerek mill harekete ilk merkez olan ve dou vilyetlerinin en by bulunan Erzurumu tercih ediyordu (Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, s. 98-99; Gneri, Hatralar, s. 56.). 66 s. 56. 67 Cemiyetin bir organ durumunda olan Albayrak Gazetesinin, Mustafa Kemal Paann Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi, I, s.184; Dursunolu, a.g.e., s. 99; Gneri, a.g.e.,

istifasndan sonraki ilk saysnda (14 Temmuz 1919 tarihli nshada) Millette eski kann snmemi olduunu gsterir muazzam bir hccet diyerek kongre bakanl konusunda, muhterem kumandan bugn de mcahede-i milliyenin banda grmek mesud bir temaadr diyordu (Dursunolu, Mill

1635

Mcadelede Erzurum, s. 100). Rauf Bey de kongreden sonra, bir toplantda Biz Erzuruma gittiimiz zaman herhangi bir kanaatimiz yoktu. Erzurum bize istikamet gsterdi, vatanperverlik telkin etti diyerek Erzurumu vmt. (Gneri, Hatralar., s. 58). 68 Milliyet, 23 Temmuz 1981. Mustafa Kemal Paa bu davete verdii cevapta, kongrenin

almalarnda baarl olmasn temenni ediyordu (Baykal, Erzurum Kongresi ile lgili Belgeler, s. 19). 69 Raif Efendi bu konumasnda, vatann kt bir duruma dt u zamanda, Vilyt-

arkiyye evltlarnn yanm, yklm, bir ehidler Mezarl haline dnm olan Erzurumu semelerinden dolay teekkr etmitir (Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi II, s. 13-14; Dursunolu, a.g.e., s. 109). Ayn gn Ali Fuat Paa Ankaradan Mustafa Kemal Paaya gnderdii telgrafta 10 (23) Temmuz yevm-i mcellsn tebrik ile tahlis ve istikll-i vatan ve devlet urunda vazife-i mukaddeseden muvaffakiyet-i devletlerini temenni eylerim efendim diyordu (ATASE, K. 322, D. 1/33, F. 96). Mustafa Kemal Paada, 22 Temmuzda V. . M. H. M. C. Erzurum ubesine gnderdii telgrafta, Merutiyetin iln gn olan 10 Temmuz yevm-i mbeccelini tebrik ediyordu (ATTB. IV., s. 55; Konuku, Seluklulardan Cumhuriyete Erzurum, s. 813.). 70 Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi II, s. 14. Yaplan gizli oylamada 56 delegenin 38

veya 48 oyu ile Mustafa Kemal Paa kongre bakan seildi (Gololu, Erzurum Kongresi, s. 81). Dier adaylardan Raif Efendi 2, Servet Bey 1 oy almlard. (Krzolu, a.g.e., s. 25) 71 Mustafa Kemal Paann asker niforma ile krsye kt ve yaplan itirazlardan sonra

kendisine resm kyafetler bulunduu hak. bkz.: Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 78; Gololu, a.g.e., s. 83-86; Krzolu, a.g.e., s. 25. C. Dursunolu ve M. Mfit sivil elbise ile kongreye geldiini yazyorlar (Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, s.108; Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, s. 77). 72 Nutkun metni iin bkz.: Nutuk III, Vesika: 38; ATBD. Yl: 31 (Ekim 1982), Say: 82, Belge

No: 1786; Atatrkn Sylev ve Demeleri I, Ankara 1961, s.3; Krzolu, a.g.e. II, s. 14-21; Dursunolu, Erzurum Kongresi Srasnda Atatrkn Dnceleri, s. 38). 73 Krzolu, a.g.e., s. 232-235; Akbulut, a.g.m., s. 43. Kazm Karabekir Paa da, Heyet-i

Temsiliyeye seilmiti. Fakat XV. Kolordu Kumandan ve 3. Ordu Mfetti vekili olmas sebebiyle resm listeye ad kaydedilmemitir (Kansu, a.g.e., s.112; Karabekir, stiklal Harbimiz, s.101; ATTB. IV. s. 56-57) Heyet-i Temsiliyeye Mustafa Kemal Paann girip girmeme meselesi, arkadalar arasnda tartma konusu olmutu. Mustafa Kemal Paa, Heyet-i Temsiliyede bulunmak istiyor, bazlar buna kar kyorlard. Buna ramen Mustafa Kemal Paa bu heyete girmi, bu heyetin bakan olmu ve bu suretle de mill mcadelenin ilk siyas kuruluunun bana gemiti (Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, s. 101-103; Nutuk I, 68-71). Heyet-i Temsiliyenin teekkl hakknda bkz.: Dursun Ali Akbulut, Heyeti Temsiliye Nasl Teekkl Etti? Atatrk nv. Ata. lk. ve nk. Tar. Enst. Dergisi, cilt: 1, say: 4 (12 Mart 1990), Erzurum, 1990, s.44-55. Kazm Karabekir Paa, kongrece seilmemiti.

1636

Nizamnmenin tekilt baln tayan 3. maddenin 8. bendine gre, Heyet-i Temsiliye tarafndan istiri ye seilmiti. (Akbulut, a.g.m., s. 50-51). 74 Dursun Ali Akbulut, Erzurum Kongresinin Son Gn, Atatrk nv. Atatrk lkeleri ve nk.

Tar. Enst. Dergisi, I/3, (19 Mays 1989), s. 49; Fahrettin Krzolu, Erzurum Kongresi Beyannamesini mzalayan 45 Mmessil, Kltr ve Sanat, say: 5 (Ocak 1977), s. 157-158. 75 76 Nutuk III, Vesika No: 40; Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, s. 119-120. Mustafa Kemal Paa, hem alta hem de kapanta yapt du iin, 9 Austos 1919da

Hasan Fehmi Efendiye u tebrik telgrafn gndermitir: Erzurum Kongremizin hin-i kadnda ve hitam pezr olmas mnasebetiyle ird buyurduunuz Arapa beli ve fasih ve maksada tamamen mutabk hitabeleriniz cemiyetimizin tarihinde pek kymetli hatrt olarak mahfuz kalacaktr. Bulunacanz mahallerden dahi ltif szlerinizle ml mektuplarnz almakla mbh olacam. Cenab- Hak hayrl seyahat myesser buyursun. Amin (Baykal, Erzurum Kongresi le lgili Belgeler, s. 25-26; ATTB. IV., s. 56). 77 78 79 80 Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 99. A.g.e., s. 131. ATASE, K. 323, D. 4/60, F. 89. Beyannamenin tam metni iin bkz.: ATASE, K. 391, D. 2/5 (9), F. 2, 2-1; ATBD, Yl: 30

(Mays 1981), Say: 79, Belge No: 1738; Baykal, Erzurum Kongresi ile lgili Belgeler, s. 23-25; Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, s. 168-170; Karabekir, a.g.e., s. 99-101; Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi, II, s. 251-255. 81 Kongre mukarrerat ve nizamnmesi iin bkz.: ATASE, K. 391, D. 2/5 (9), F. 3, 3-1, 3-2; K.

2708, D. 1/1, F. 6; Tarih Vesikalar, c. I, say: 2 (Austos 1941), s. 83-88; Erzurum Kongresinin 60. Yldnmne Armaan, s. 3-11; Gololu, Erzurum Kongresi, Ek: 14, s. 187-194. 82 83 84 85 164-168). 86 Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, s. 130. Nutuk III, Vesika: 41. Nutuk I, s. 66. A.g.e., s. 72-74; Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, s. 136-141. Kongre grmelerinde Srmene Delegesi mer Fevzi Bey, bir siyas parti kurulmasn

teklif etmi ve bu teklif kongre tarafndan reddedilmiti (Krzolu, Btnyle Erzurum Kongresi, II, s.

1637

87

Karabekir, stikll Harbimiz, s. 148; Karabekir, heyette eyh Fevzi Efendinin de

bulunduunu yazyor, fakat eyh Fevzi Efendi kongreden sonra Erzincana gitmiti. Heyet Fevzi Efendiyi Erzincandan alacakt (Nutuk, I, s. 83). 88 89 90 91 92 93 ATASE, K. 323, D. 4/60, F. 95. ATASE, K. 323, D. 4/60, F. 117. Nutuk, III, Vesika: 54 B. O. A. DH. KMS. 53-3/34, lef. 5-9. Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, s. 113-114. Kongrenin Anadoludaki etkileri hakknda geni bilgi iin bkz.: Haluk Selvi, Milli

Mcadelede Erzurum, Ankara 2000, s. 121-128. 94 95 kolordulara Karay, Minelbab lelmihrab, s. 150-151. Damad Feritin Parise gideceini haber alan Mustafa Kemal Paa, 3 Haziran 1919da ve vilyetlere gnderdii telgrafta, Parise gidecek heyete, mill istikllin

dokunulmazlnn konferanstan talebini, savunaca grn neler olduunu renmek isteyen telgraflar gnderilmesini istiyordu ve onun Ermeni muhtariyetini kabul etmi olduunun ajanslarda grldn sylyordu. (ATASE, K. 323, D. 4/60, F. 27; Nutuk I, s. 27-29). Sadrazamn bu beyanat zerine V..M.H.M.C. Merkezi, 4 Haziranda Sadrazama bir muhtra sundu. Bu muhtrada, Vilyt- arkiyyenin kesinlikle Osmanl Camiasndan ayrlamayaca ve konferansta bunun savunulmas gerektii bildiriliyordu. (Hadisat, 4 Haziran 1335/1919, No: 155). Ayn melde bir telgraf, Sivas Valilii 7 Haziranda Dahiliye Nezaretine gndermiti. (B.O.A. DH. KMS. 53-1/47).V..M.H.M.C. Erzurum ubesi Raif Efendi imzal, Sadarete gnderilen 9 Haziran tarihli telgrafta da, Vilyt- arkiyyenin Mslman ounluundan ve hukukundan bahsedilerek Ermenistan muhtariyeti reddediliyor ve Damad Ferit Paann bunu savunmas isteniyordu. (B.O.A. B.E.O. A.VRK. 835/97; Hadisat, 10 Haziran 1335/1919, No: 161). 96 97 98 Ali Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara,1987, s.232-233. Nutuk I, s.66; Karabekir, stikll Harbimiz, s.79. Sadrazamn beyanat hk. bkz. ATASE, K.322, D.1/33, F.117. (1,2). Kazm Karabekir

Paa, 24 Temmuzda kolordu blgesinde byle bir hal olmadn, byle beyanatlarn tilf Devletlerinin iine yarayacan Harbiye Nezaretine bildirdi. (ATASE, K.322, D. 1/33, F.117 (3,4,5); HTVD. Yl: 2 (Mart 1953) Say: 3 Vesika: 44; Karabekir, stiklal Harbimiz s. 79-80). XIII. Kolordu Komutan Cevdet Bey de 29 Temmuzda Harbiye Nezaretine gnderdii telgrafta, blgesinde byle bir hadise zuhur etmediini, bunu kabul etmenin tilf Devletlerini dvet anlamna geleceini bildirdi. (ATASE, K. 322, D. 1/33, F.117). Erzurum Kongre Heyetinin Padiaha, Sadarete, Vilyetlere

1638

gnderdii telgraf iin bkz. B.O.A. B.E.O. Sadaret Evrak, Mteferrik (A.M.) 313/32; Karabekir, a.g.e., s. 80). 99 kdam, 23 Temmuz 1335/1919, No: 8064.

100 B.O.A. DH. KMS. 53-1/90 lef. 2. 101 B.O.A. DH. KMS. 53-1/90 lef. 1. 102 B.O.A. DH. FR. 101/19-50. 103 B.O.A. DH. FR. 101/19-100. 104 B.O.A. DH. FR. 101/19-122. 105 B.O.A. DH. FR. 101/19-123. 106 Y. Nadi Abalolu, Mustafa Kemal Paa Samsunda, stanbul, 1955. s. 42. 107 B.O.A. B.E.O. Vilyetler Gelen-Giden Defterleri (2), Defter No: 41, s. 167. 108 Baykal, Erzurum Kongresi le lgili Belgeler, s. 18-19. Dahiliye Nezareti, Mustafa Kemal Paann Erzurumda olduunu bildii halde, Onun Erzurumda gibi grnerek orasn terk etmi ve belki asker toplamak ile megul olduu vehmine kaplmt. Bu sebeple Erzurum, Sivas, Van, Bitlis Vilyetlerine Mustafa Kemal Paann nerede olduu sorulmutu. (Abalolu, a.g.e., s. 50-53). 109 B.O.A. DH. FR. 101/19-157. 110 B.O.A. DH. FR. 101/47. 111 B.O.A. DH. FR. 101/19-152. 112 Kazm Karabekir Paa, Damad Ferit Paann kuv-y milliyeye engel olmak iin casuslar gnderdiinin zannedildiini ve bu konuda tahkikat yaptrdn Erkn- Harbiye-i Umumiye Riyasetine 12 Temmuzda bildirmiti. (ATASE, K. 609, D. 186/87, F. 4). 113 ATASE, K. 189, D. 104/8, F. 84; HTVD. Yl: 1 (Aralk 1952) Say: 2 Vesika No: 39. 114 Karabekir, stiklal Harbimiz, s.76. 115 Akin, stanbul Hkmetleri, I, s.475. 116 Karabekir, a.g.e., s. 80. 117 HTVD. Yl: 3, (Eyll 1954), say: 9, Vesika No: 192. 118 HTVD. Yl: 3, (Eyll 1954), say: 9, Vesika No: 193.

1639

119 Y. Nadi Abalolu, Kurtulu Sava Anlar, stanbul, 1978, s. 50. 120 ATASE, K. 322, D. 1/33, F. 125; K. 189, D. 104/8, F. 92. 121 Jaeschke, Kronoloji, I, s.53. 122 B.O.A. DH. FR. 101/70; 101/67; 101/74; Atatrk zel Arivinden Semeler, Ankara, 1981, s. 96. 123 ATASE, K. 184, D. 88/19, F. 6, 6-1, 6-2; K. 323, D. 4/60, F. 59, 59-1; HTVD. Yl: 2 (Mart 1953) Say: 3 Vesika No: 48; ATBD. Yl: 30 (Mays 1981) say: 79 Belge No: 1737; Baykal, Erzurum Kongresi ile lgili Belgeler, s. 21-23. Erzurum vilyeti ifre ktibi Muhtar Bey, stanbuldan gelen tutuklamayla ilgili telgraf, ilikide bulunduu V..M.H.M.C.ni talimat zerine bir gn gizli tutmu, cemiyet bu sre ierisinde K. Karabekir Paayla grerek emrin uygulanmamas konusunda mutabk kalndktan sonra ifreyi valiye aklamtr. (Karahanolu Aile Tarihesi ve Karahanolu M. Muhtarn iirleri-Kitapl, (Yay.haz: Karahanolu Mtak Hatifi, F. Krzolu), Erzurum. 1986, s. 11). 124 B.O.A. DH. KMS, 53-2/57. lef. 5; Reit Paann Hatralar, s.76-77. 125 B.O.A. DH. KMS. 53-2/47. lef. 2,3. 126 B.O.A. DH. KMS. 53-2/47. lef. 16. 127 HTVD, Yl: 3 (Haziran 1954),say: 8, Vesika No: 169. 128 B.O.A. M.V. 251/42. 129 Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, s.140. 130 B.O.A. DH/. UM. E. 55/25; Karay, Minelbab lelmihrab, s. 167-169. Dahiliye Nezareti 4 Austosta, 9 Temmuz 1919da tekden istifa eden Erzurum Vilyeti Telgraf Mdr brahim Efendinin baka bir greve atanmasnn doru olamayacan Erzuruma bildirmiti. (B.O.A. DH. FR. 102/74). Kayseri Mutasarrflna gnderilen 7 Austos tarihli telgrafta, kuv-y millye telgraflarn ekenlerin Divan- Harbe sevk olunaca bildiriliyordu. (B.O.A. DH.KMS. 53-2/60). Ayn melde bir telgraf Hdavendigr Vilyetine de gnderilmiti. (B.O.A. DH. KMS. 53-2/78). 131 ATASE, K. 323, D. 4/60, F. 74; Baykal, Erzurum Kongresi le lgili Belgeler, s. 27-29. 132 Karay, a.g.e., s. 170. 133 B.O.A. B.E.O. Vilyetler Gelen-Giden Defterleri (2), Defter No: 1262. s.104. 134 ATASE, K. 323, D. 4/60, F. 66; Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 108. 135 ATASE, K. 323, D.4/60, F. 67.

1640

136 Karabekir, a.g.e., s. 109. 137 ATASE, K. 183, D.87/18, F. 81 ve 96. 138 ATBD. Yl: 27 (Eyll 1978), say: 77. Belge No: 1693; Atatrk zel Arivinden Semeler, s. 37-40; ATTB. IV, s. 58-60. 139 ATASE, K. 391, D. 2/5 (9), F. 4, 4-1. 140 kdam, 5 Eyll 1335/1919, No: 8108. 141 Albayrak Gazetesi bu haberi yle veriyordu: Ferit Paann iki yz bin kiilik bir orduyu Anadoluya sevk etmek iin ve Anadoluyu ngilizlere teslim etmek iin vaadde bulunduunu ajanslar yazmakta. Bunun sebebi ise, Boleviklik imi. Hain Damat Ferit, Morann pilerine ve ngiliz emperyalistlerine bu vatan teslim etmek istiyor. Fakat Anadolunun insan, Egenin zeybei dou ile beraberdir ve ona dou kucak amtr. Bunlarn says bugn milyonlarcadr. Bugn onlar sabrsz bekliyor. (Albayrak, 12 Eyll 1335/11919, say: 109). 142 ATBD, Yl: 38 (ubat 1989) say: 87, Belge No: 2086. 143 Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, s. 134. Franszlar, 29 Haziran 1919da Hariciye Nezaretine gnderdikleri yazda, Mustafa Kemal Paann Vilyt- arkiyyede dolamas ve baz tekilt icrsyla tahriktta bulunmasndan dolay hemen stanbula celbini istiyorlard. zellikle ngiliz temsilcisi de ayn talepte bulunuyordu. (B.O.A. B.E.O. Nezaret Gelen Giden Defterleri, Hariciye Giden No: 173/5-29). 144 Jaeschke, Kronoloji, I, s. 46. 145 ATASE, K. 514, D. 85/34, F. 10. 146 Jaeschke, Kronoloji I, s. 49. 147 ngilizler Osmanl topraklar zerinde kontrol salayabilmek iin ellerinden geleni yapmlar, Karadeniz Ordusu mntkasnda Osmanl askerlerinin dahi kendilerinden izinsiz seyahat etmemeleri kararn almlard. Bu kararn 16 Austos 1919 tarihinde geri alnd hkmet tarafndan kolordulara bildirildiyse de, ngilizlerin kontrolnn devam ettii grlyor. (ATASE, K. 183, D. 87/18, F. 43). 148 Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, s. 44. M. Mfit Bey, Milliyet Gazetesinin 13 Mays 1933 tarihli nshasnda, kongrenin toplanmas esnasnda ngiliz basksna kar Kazm Karabekir Paadan kuvvet gnderilmesini istediini, fakat Kazm Karabekir Paann bunu reddettiini yazmt. Kazm Karabekir Paa, buna verdii cevapta, Rawlinson drt ngiliz neferi ile kongrenin kadna nasl engel olabilir diyor ve M. Mfit Beye u telgraf yazdn sylyor: Drt ngiliz neferinin deil drt bin ngiliz neferinin dahi ellerinden silah alacak kadar Erzurum halk silahl

1641

ve kuvvetlidir. Kongreye dahil olan Vilyt- arkiyye murahhaslar bile yalnz drt ngiliz neferinin deil drt yz ngiliz neferinin silahlarn alabilecek ftrat ve kabiliyettedir. (ATASE, K. 2210, D. 1/5-9, F. 4, 4-1; Karabekir, stikll Harbimizin Esaslar, s. 69-70). 149 Nutuk I, s. 59-60. 150 Bll imir, British Documents On Atatrk, I, Ankara, 1972, s. 48. 151 Documents On British Foreign Policy, First Series, Vol.IV. London 1952, s.697-698; Salahi Sonyel, 1919 Yl ngiliz Belgelerinin Inda Mustafa Kemal ve Mill Mukavemet Trk Kltr, Yl: VIII. (1969), say: 85, s. 41-42. 152 imir, a.g.e., s. 49. 153 Documents On British Foreign Policy, Vol. IV.,s. 703-704. 154 Documents On British Foreign Policy, Vol. IV, s. 705-706. 155 imir, British Documents On Atatrk, c. I, s. 56. 156 Documents On British Foreign Policy, vol. IV, s. 713-714; British Documents On Foreign Affairs., Vol.I, s.77. ngiliz Subay Hohlerin 4 Austos tarihli raporunda; Padiahla grtm. Mustafa Kemal ve arkadalarnn hareketlerinden ok telal. Gecikmeden bir ey yapmak lzm diyordu. (imir, a.g.e., I, s. 68). 157 Documents On British. Foreign Policy, Vol. IV., s. 719. 158 imir, British Documents On Atatrk, I, s. 86-87. ngiltere,kendisi blgeye asker gnderemeyince, ABDne Ermenistana asker gndermesini tavsiye etmi, fakat bundan bir netice alnamamtr. (Jaeschke, Kronoloji, I, s. 57). 159 Salahi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Ankara, 1995, s. 19-20. 160 Harbiye Nezareti XV. K.O.K.na 18 Haziran 1919da, bu konu ile ilgili gnderdii telgrafta yle diyordu: Fransz zabitanndan Miralay Despere Kafkasya ve Ermenistanda bir vazife-i muvakkate tevdi edildii ve mumaileyhin Erivandan Erzuruma ve oradan Trabzona kadar ehemmiyet-i matlube dairesinde temin-i seyahati Fransz Fevkelde Komiserliinin ricasna atfen Harbiye Nezaret-i Celilesinden iar olunmutur. Mumileyhin harektnn takibiyle kendisine memleketimiz dahilinde muhafz kuvvetler terfii memuriyet-i askeriyece teshilt ibrazyla isknnn ve icab ettii taktirde de vesait-i nakliye temini ve gerek memurinimiz gerek eraf, ahali tarafndan saltanat- seniyyeye muvafk bir surette idare-i kelm edilmesinin temini ric olunur (ATASE, K. 181, D. 82/13, F. 60). 161 B.O.A. DH. KMS. 53-2/82, lef.1, 6, 7.

1642

162 ATASE, K.184, D. 88/19, F. 68, 68-1. 163 ATASE, K. 183, D. 87/18, F. 71. 164 Laurence Evans, Trkiyenin Paylalmas, (Terc: Tevfik Alanay), stanbul, 1972. s. 182183. 165 Nutuk, I, s.77-80. 166 S. R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, I, s.107; Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar, I, stanbul, 1991, s. 68. 167 Nlifer Efendiyeva, 1920lerin Balarnda Trk Halknn Mill Kurtulu Savann Resm Sovyet Basnna Yanstlmas X. Trk Tarih Kongresine Sunulan Bildiriler, VI. Ankara, 1994, s. 27922793.

1643

Mustafa Kemal Paa'nn Emrinde Samsun'dan Sakarya'ya: Refet Paa / Dr. Mehmet zdemir [s.966-985]
Aratrmac / Trkiye Giri Trkiye Devletinin Kurucusu, ulu nder Mustafa Kemal Atatrkn hayat etrafnda olup biten olaylar anlamadan bu devletin nasl kurulduunu bilmek mmkn deildir. Bu sebeple Trkiye Cumhuriyeti Devleti incelenirken ele alnan konulardan ilki, doal olarak Atatrk olmu ve bu konuda birok aratrma inceleme yaplmtr. Atatrk anlamak, kurduu devletin yarnlarna doru bak sahibi olmak iin gereklidir. Onun yannda ve onunla beraber Trk devletinin kurulmasnda emei geen dier nemli ahslar bilmek ve anlamak ise, anlaymza derinlik, bakmza netlik kazandracaktr. Emei geenlerden birisi de Refet Paadr (BELE). Refet Paa, Atatrkle beraber Samsuna kt. Kuvay Milliye dneminde ok aktif idi. Dzenli ordunun kurulmasnda, zellikle svari birliklerin tekilinde nemli almalar yapt. Milli Mddafaa Vekili (Milli Savunma Bakan) olarak Sakarya Sava esnasndaki almalar Atatrk tarafndan takdir edildi. stanbulun igalden sonra teslim alnmasnda, halkla yeni devletin ilikilerini dzenlemede baarl oldu. Sonraki dnemlerde de milletvekili olarak mecliste yer ald. 1881de Selanikte doan Refet Bey orduya intisap ederek genlik yllarndan itibaren o zamanki snrlar iersinde lkenin deiik yerlerinde eitli hizmetlerde bulundu. I. Dnya Savanda Gazze savunmalarnda gsterdii baarlarla dikkatleri zerine ekti. Savatan sonra bozulmu ve dalm bulunan yurt ii gvenliini salayacak jandarmann yeniden tekilatlandrlmas ve gelitirilmesi greviyle Jandarma Genel Komutanlna getirildi. Samsun Birinci Dnya Savan sona erdiren ve Osmanl mparatorluunu tasfiye etmeyi amalayan Mondros Mtarekesinden sonra Mustafa Kemal Paa, lkenin iine dt bunalma are olarak stanbuldan fazla bir ey yaplamayacan grd. Kendisini 9. Ordu Ktaat Mfettii olarak tayin ettirmeyi baard. Grevini dnd anlamda baaryla yapabilmek iin zenle seilmi bir karargah ve kadroya sahip olmak istedi. Bu dnceyle; bizzat tanyp gvendii arkadalarna kendisiyle birlikte Anadoluya geerek beraberce almalar iin tekliflerde bulundu. te bu tekliflerden birisi de Refet Beye yapld. Refet Paa daha sonra bu olay anlatrken; Mustafa Kemal Paannn tayinini yaptrdktan ve hazrlklarn tamamladktan sonra Bab- Aliye (Babakanlk) son talimatlar almaya giderken kendisini de oraya davet ettiini, Bab- Aliye vard zaman ise maiyetinde bulunan Sivastaki 3. Kolordu Komutanln stlenmesini teklif ettiini, kendisinin de bunu kabul ettiini ve bylece hemen orada, 17 Mays 1919da1 tayininin karldn2 sylemektedir.3

1644

9. Ordu Ktaat Mfettii olarak tayin edilen Mustafa Kemal Paa, 3., 15. ve 20. Kolordulara dorudan emir verme yetkilerine sahip bulunuyordu. Bo olan 3. Kolordu Komutanlna Refet Beyi tayin ettirdi4 ve stanbuldan ayrlrken yanna alarak Anadoluya beraber hareket ettiler.5 Deniz yoluyla Samsuna gelen Mfettilik Heyeti burada karaya kt. Samsun ve havalisi 3. Kolorduya balyd.6 Samsuna knca; burann Mutasarrfnn7 gerektiinde geleneklerin dnda icraatlar yapabilecek birisi olmad grld. Byle kritik bir yerde bu zatla allamayaca dnld. lk i olarak Samsun mutasarrf grevinden alnd. Refet Beyin teklifi zerine Mustafa Kemal Paa stanbula yazarak Samsun Mutasarrflna Hamit Beyin tayini istedi.8 Hamit Beyin grevine balamasna kadar bu grevi Refet Bey vekaleten yrtecekti.9 Samsunda bulunan 15. Tmen Komutan da grevinden alnd. Yerine uygun birisi tayin edilene kadar bu grevi de Refet Bey stlendi.10 Refet Beyi Samsun Blgesinin gvenlii ile ilgili tedbirleri almak zere orada brakan Mustafa Kemal Paa Samsundan ayrld. Refet Bey blgeyi tanmak ve gerekli nlemleri yerinde almak maksadyla sorumluluk alan iinde geziye kt.11 Amasya Mustafa Kemal Paa, iinde bulunulan durumu deerlendirmek zere bir toplant yapmak istedi. Bu maksatla Kolordu komutanlarn Havzaya davet etti. Ankarada bulunan 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paaya ektii telgrafta; Refet Beyi de davet edecei bilgisini verdi.12 Ali Fuat Paa, o srada yannda bulunan Rauf Beyi de beraberinde olarak Havzaya, oradan Mustafa Kemal Paann Amasyaya gemi olduunu renerek Amasyaya hareket ettiler.13 O srada Kolordu blgesi iinde gezide bulunan Refet Bey toplantya yetiemedi. Samsun Blgesini gezisi esnasnda Refet Beyi, birok defa arayan Mustafa Kemal Paa onunla bir trl irtibat kuramad. ektii telgraflara cevap alamad. Mustafa Kemal Paa bu olay hakknda; Sivastaki kolordusunun bana gidip grevine balamas iin Refet Beyi aradn, fakat bir trl bulamadn, daha sonra Amasyada nemli kararlar almak zere toplanld gn garip bir ekilde14 kageldiini sylemektedir.15 Refet Beyin, Mustafa Kemal Paann telgraflarna kastl olarak cevap vermedii, cevap vermemek iin ortadan kaybolduu, nk; Mustafa Kemal Paann balad iin kar yol olmadna inand, bu konuda bir ok tereddtler geirdii, blgede geziye kmann byle bir ruh halinin bahanesi olduu yolunda yorumlar yaplmtr.16 Hatta daha da ileri gidilerek; Milli Mcadelenin ilkleri arasnda yer alan Refet Beyin buna itilmi oluu, kendi rzas ve iradesi ile bu kadro iinde yer almad17 ifade edilerek, bu gnlszle;

1645

Amasya Genelgesine imza koymakta nce tereddt etmesi, sonra da belirsiz bir imza koymu olmas delil gsterilmitir.18 Amasya Toplants gelebilenlerin katlmyla yapld. Bu tarihi toplantda alnan kararlar bir genelge olarak btn askeri ve mlki birimlere yaynland. Bu kararlar Milli Mcadelenin beyannamesi niteliindeydi. Genelgedeki imzalar sahiplerine byk eref kazandrmtr. nk onlar Milli Mcadelenin nderleri ve kahramanlardr. Amasya Genelgesinin altna imza koyanlardan biri de Refet Beydir.19 Amasya Genelgesinde imzas olanlardan bir dieri olan Rauf (Orbay) Bey, konu ile ilgili olarak; Bu genelgeyi Mustafa Kemal ve Ali Fuat Paa ile kendisinden oluan kiilik bir heyetin, akam saatlerinden balayp ge vakitlere kadar ba baa yaptklar uzun sren bir alma ile hazrlam olduklarn, Kazm Karabekir ve Mersinli Cemal Paann onaynn telgrafla alndn, davet edildii halde Samsun mutasarrf Hamit Beyin ekya takibinde olduu iin gelemediini, ayn sebeple Refet Beyin de gecikerek toplantnn sonuna yetiebildiini ifade ettikten sonra, alnan karar Refet Beyin grd zaman Anladma gre gerektiinde bir milli hkmet de kurulabilir, yle deil mi? diyerek imzaladn sylemektedir.20 Amasya Genelgesinde imzas olanlardan Ali Fuat Paa, Refet Beyin kararlar okuduktan sonra ufak bir tereddtten sonra Sivasta toplanmas istenilen kongrenin icabnda bir hkmet tekil edebileceini anlyorum. Siz de yle mi? dnyorsunuz diye sorduunu, gerekiyorsa kongrenin bunu yapabilecei cevabn alnca itiraz etmeden, Mustafa Kemal Paann uzatt kararnamenin altn imzaladn ifade etmektedir.21 Mustafa Kemal Paa ise Nutukta; Refet Beyin Amasya Kararnamesini imzalamakta tereddt ettiini, Sivasta bir kongre toplanmasnn ama ve yararn anlayamadn sylediini, stanbuldan beri yannda getirdii bir arkadann bu davrannn kendisine pek ac geldiini ifade ettikten sonra, kararnamenin altna imzasn ancak Fuat Paann onu sk bir sorgulamasndan sonra attn, onun da imzadan ok, belirsiz bir iarete benzediini sylemektedir.22 Amasya Genelgesinin yaynlanmas Milli Mcadele iin nemli bir admd. Mustafa Kemal Paa Amasyadan, yannda Refet ve Rauf Beyler de olduu halde Sivasa hareket etti. Refet Beyin komutan olduu 3. Kolordunun merkezi Sivasta idi. Yola kmadan nce verilen karara gre; Refet Bey Sivasta kalacak ve yaplmas planlanan kongre hazrlklarn yrtecek, Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey ise Dou vilayetlerini kapsayan Kongreye katlmak zere Erzuruma geeceklerdi.23 Sivas Mustafa Kemal Paa Erzurum Kongresine katlmak zere giderken Refet Beyi Sivasta kolordusunun bana brakt. Grevine balad ilk gnlerde Refet Beyin karsna, karar vermesi gereken nemli bir olay kt.

1646

5 Temmuz 1919 tarihinde Samsuna ngilizler asker ve malzeme karmaya baladlar. Samsundaki ngiliz temsilcisinden durumun aklanmasn isteyen Refet Bey, Batumun boaltlmakta olduu ve Samsunun bir mddet igal edilecei cevabn ald. Refet Bey buna karlk olarak, karmann devam halinde ngilizlerin gvenliini garanti edemeyeceini, i ksmlara ise asker sevkine kesinlikle izin vermeyeceini bildirdi. Bu kesin tavr al karsnda Samsuna ngiliz sevkiyat durdu. Ancak bunun zerine ngiliz gal Kuvvetleri Komutan Amiral Caltrop harekete geerek, Refet Beyin 3. Kolordu komutanl grevinden alnmas iin stanbul Hkmetine bask yapmaya balad.24 tilaf Devletlerinin, politikalarna uygun hareket etmeyen komutanlar hakknda grevlerinden alnmalar iin hkmete bask yapmaya balamalar ve hkmetin de bu komutanlar grevden uzaklatrmas, byle komutanlarla yaplabilecek olan Milli Mcadele iin, ok tehlikeli bir durum ortaya kard. Bunun zerine 7 Temmuz 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paa komutanlklara bir genelge yaynlad. Genelgede zetle; Hkmetin emriyle grev yeri deitirilen bir komutan, yerine atanan kiinin durumundan emin olmadan grevi devretmeyecek, eer buna mecbur kalrsa blgede kalarak milli grevini yapacak. nk yeni atananlar, igallere kar duyarszlk gsterebilirler ve zmirde vuku bulan igalde olduu gibi znt verici bir duruma sebep olabilirler25 denilmekteydi. Bu genelgenin zerinden ok zaman gemeden 13 Temmuz 1919da stanbul Hkmetinden Refet Beyin 3. Kolordu Komutanl grevinden alnd, yerine eski Harbiye Dairesi Bakan Albay Selahattin Beyin tayin edildii26 ve kendisinin stanbula arld bildirildi.27 Refet Bey, grevden alnacan anlaynca o srada bulunduu Kavaktan 12 Temmuz 1919da istifasn dorudan Harbiye Nezaretine bildirmiti.28 Mustafa Kemal Paann 7 Temmuz tarihli genelgesi ile yapt uyarya ramen Selahattin Beye grevi devretti.29 Kemal Paa; Refet Beyin kolordu komutanlndan ayrlmas ve grevi yeni tayin edilen Albay Selahattin Beye devretmesinden memnun olmad. Selahattin Bey yeteri kadar tanmad bir insand. Ayrca pheleri stne ekecek ekilde Samsuna kadar bir ngiliz gemisiyle gelmiti. Bu artlar altnda kumanda Selahattin Beye devredilmemeli, eer bu gerekten zorunluysa Refet Bey kendisine bir kere danmal, Selahattin Beyle balanty kurduktan sonra grevinin bandan ayrlmal idi.30 Refet Bey Mustafa Kemal Paaya ektii telgrafta; Kendisine verilen dnyann genel gidiatna dair haberlerin iyi szlmeden verilmi, iirme haberler olduunu, karar verme durumunda olan kiilerin doru bilgilere sahip olmas gerektiini, kendisinin bu iirme haberlere kaplarak ngilizlere kar yanl bir tutum izlemi olduunu ve buna iyi bilgilendirilmemenin31 sebep olduunu32 belirterek, kendisini istifa mecburiyetine dren sebepleri aklad. Selahattin Beyin ngiliz emellerine hizmet etmeye gelmi kararl birisi olmadn, davadan haberi olduunu, 3. Kolordudan geirilen silahlar iin stanbuldaki gizli almalar onun yrttn,

1647

onu bu greve seenin Cevat Paa olduunu, Cevat Paann setii birisinin davaya ters hareketler yapmasnn sz konusu olmayaca kanaatinde olduunu33 syledi.34 stifas ile ilgili aklamalarn yapt telgrafndan sonra Refet Beyle bir sre haberleme kesildi. stanbula dnmemiti. 3. Kolordu Blgesinde herhangi bir yerde de bulunamad.35 3. Kolordu Komutan Selahattin Bey; Onun ayrlmadan nce kendisine Samsunda kalacan, olmazsa nebolu veya Ankara gibi uygun bir yere geerek komisyonculuk yapmak istediini sylediini bildirdi.36 3. Kolordu Blgesinde bu gelimeler olurken, Erzurumda Mustafa Kemal Paa bakanlnda bir kongre topland. Bu kongrede yaplan almalar ve alnan kararlar stanbul hkmeti tarafndan isyan olarak nitelendirildi. 30 Temmuz 1919 tarihinde kan bir ilanla isyann elebalar saylan Mustafa Kemal Paa ile Refet Beyin derhal yakalanarak stanbula gnderilmeleri ilgili askeri ve mlki yetkililerden istenildi.37 Refet Bey daha sonra o gnleri anlatrken; Ben bu yolda ie baladm gn apoletimi omzumdan atmtm. Kolordu komutan ve Miralay (Albay) idim. Samsunda bulunuyordum. Oraya da ngilizler zmir gibi asker kararak Rumlarla ayn korkun olaylar birlikte yapmak istedikleri zaman o blgede tek bama ve karanlk gecelerde omzumda bir tfek, bir tek yaver, ve bir emir eri ile kaldm. Hibir eyim yoktu. Fakat azim ve inancm vard. Halifesi dman, bakan dman, komutan dman, vekili dman, askeri dman olan bu memlekette iime bir g geldi. ngilizlerin karsna yalnz bama dikildim. Baarl da oldum. kartmadm. Ertesi gn stanbul hkmeti beni ykt. Gelen bir arkadaa grevi devrettim. Anadolu ierisinde kolordu komutan Miralay Refet Bey yerine askerlikten istifa etmi, cebinde be paras yok, her yerden dost kovalar, dman kovalar bir serseri halini aldm. Bu ekilde Tosyadan dndm esnada Ankaraya gelirken beni hakim yakalamak istedi. Vali ve polis de yakalamak istediler. Kudurmu bir kpek gibi her tarafta kovalanyordum. Fakat ben millet iin almaya devam ettim demitir.38 Sivas Kongresi Erzurum Kongresinden sonra Sivasa geen Mustafa Kemal Paa kendisini karlayanlar arasnda Refet Beyi gremedi. Telgrafla eitli merkezlere sordurdu. Ankarada bulunduu anlalnca, Sivas Kongresine katlmas iin bizzat davet etti.39 Refet Bey Ankaradan Sivasa geldiinde kongre balayal gn olmutu.40 Askeri grevinden istifa etmi olduu iin zerinde sivil bir kyafet vard.41 4 Eyll 1919 tarihinde almalarna balayan Sivas Kongresinde bakan Mustafa Kemal Paa idi. Ancak 7 Eyll 1919da gelebilen Refet Bey ise Canikten (Samsun) temsilci ye olarak katld.42 Kongrenin dikkat ekici bir yesi olarak tannd. Manda Meselesi hakknda etkili bir konuma yapt. Sivas Kongreside manda meselesi zerine konuan Refet Bey; lkeyi dman istilasna kar koruyacak ne para, ne insan, ne sanayi ve ekonomik gce sahip olunmad iin bir dayanaa ihtiya olduunu, mandann bamszl nlemeyecei kanaatinde olduunu, Amerikan mandasnn Avrupallarn mandasna tercih edilmesi gerektiini syledi.43

1648

Ertesi gn 9 Eyll 1919 sabah toplanan kongrenin ilk oturumunda Rauf Beyin teklifiyle manda grmeleri bir sonuca baland. Buna gre Amerikan Kongresinin mandaterlii kabul edip etmedii belli olmadndan, lke gereklerini grmeleri iin kongreden bir inceleme heyeti istenmesine ve sonucun beklenmesine karar verildi.44 Kongre, 11 Eyll 1919 tarihinde bir beyanname yaynlayarak dald. Beyannamede, lkede milli kuvvetlere dayal bir milli iradenin hakim klnmas, Mebusan Meclisinin toplanmas ve hkmeti denetleme imkan verilmesi gerektii, kutsal gayenin yrtlmesi ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti olarak birletirilen tekilatn ynetilmesi iin bir Heyet-i Temsiliye seildii duyuruldu.45 Sivas Kongresinde seilen Heyet-i Temsiliyenin (Temsil Kurulu) bakan Mustafa Kemal Paa, dokuz yesinden birisi Refet Bey idi. Konya Temsil Kurulunun lkede belirleyici bir rol oynamak zere ne kmas, biraz da olaylarn zorlamas ile oldu. Sivas Kongresi almalarn srdrrken, bir komplo hazrland haberi duyuldu. Damat Ferit Hkmeti ngilizler desteinde douda bir Krt isyan balatarak Sivasa saldrtmay kurmutu.46 Kongre Genel Kurulu kendisine kar yneltilen bu dmanca hareketi Damat Feritin yapt, Padiahn durumdan haberi olmad tezini ne srerek, Ferit Paa kabinesinin istifas istendi. 12 Eyll 1919 tarihinde Kongre ve onun isteiyle btn kumandanlklarn Sadarete ektikleri telgraflarda, Ferit Paa kabinesi istifa edip milletin istedii bir hkmet baa geinceye kadar hkmetle idari ban koparld ve stanbulla her trl haberlemenin kesildii ilan edildi.47 Anadoluda bir merci boluu olmamas iin 14 Eyll 1919da yaynlanan bir bildiri ile Kongre kararlar dorultusunda Temsil Kurulunun duruma el koyduu, her trl haberlemenin Temsil Kuruluyla yaplaca, btn vilayet ve kumandanlklara ilan ve emredildi.48 Refet Bey, Sivas Kongresinin bir milli hkmet kurmaya kadar varacak gelimelere kap aabileceini grmt.49 Sivas Kongresi dalmadan stanbul ile balar koparld. Temsil Kurulu, Sivasta lke apnda toplanan delegeler adna btn kumandanlklarn ve vilayetlerin kendisinin emirlerine gre hareket etmesini isteyerek adeta milli hkmet gibi bir durum ald. Temsil Kurulunun askeri ve mlki bir merci olarak ortaya kmasna kar Konya Valisi Cemal Bey tavr alad. Konyada bulunan Ordu Mfettii Cemal Paa ile Kolordu kumandannn stanbula gitmeleri, Konya ve havalisinin tamamen Vali Cemal Beyin hkm altna girmesine neden oldu. Vali Cemal Bey Temsil Kurulunu dinlememekle Ferit Paa Kabinesinin Anadoluda nemli bir dayanak noktas olmutu. Cemal Beyin bu tutumu devam ederse Temsil Kurulu etkisini kaybedebilirdi. Bu tehlikeli gelimeyi durdurmak ve Vali Cemal Beyi etkisiz hale getirmek iin Temsil Kurulu Bakan Mustafa Kemal Paa Maksad yakndan anlam birisi olarak Sivasta bulunan Refet Beyi Konyaya gnderdi.50

1649

Refet Bey Konyaya gitme olayn anlatrken; Ben Sivastan yalnz bama ktm. Yanmda bir yaver, bir avu, bir baston ve bir ben kmtm. Tekmil o sahay be parasz kat etmek suretiyle geldim. Konyaya 3 kii olarak girdim ve Konyaya hakim oldum demitir.51 Temsil Kurulu tarafndan bir komutann Konyaya gnderildiini haber alan Konya halk valiye kar ayaklandlar. Cemal Bey bunun zerine hapishanede ne kadar tutuklu varsa kararak silah datt ve kendisine ait bir kuvvet oluturmak istedi. Fakat halkn hareketine kar durulamayacan anlayarak 26 Eyll 1919da bir yk treniyle gizlice stanbula kat.52 11 Eyll 1919 tarihinde balayan Temsil Kurulunun bu aktif almas Damat Ferit Paa kabinesi istifa ederek yerine Ali Rza Paa Kabinesi kuruldu.53 Harbiye Nazrlna Mersinli Cemal Paann54 getirilmesi, Temsil Kurulu ve ona bal komutanlklarda bir iyimserliin domasna sebep oldu. nk Cemal Paa Temsil Kurulunu tanyan ve ayn gayeye inanan birisi idi. Temsil Kurulu o gnn artlar ierisinde Harbiye Nazr aracl ile uygun grd atamalar gerekletirmek istiyordu. Bu istekler arasnda Sebepsiz yere istifaya mecbur edilen Refet Beyin o srada bulunduu Konyada 12. Kolordu Komutanlna55 tayin edilmesi56 ve bylece bir hakszln nlenmesi de vard.57 Temsil Kurulunun istei dorultusunda kolordular Cemal Paaya telgraf ektiler. Cemal Paa bu telgraflara cevap olmak zere Temsil Kuruluna gizli bir mektup gnderdi. Mektupta; Temsil Kurulunun isteklerinin eitli ekillerde karlanabilecei ifade edilirken baz istek ve nerilere de yer verilmekteydi. Refet Beyin rtl bir isim kullanmak artyla Aydn Cephesi Kuvay Milliye Kumandanln yrtmesinin uygun bulunduu bu meyanda bildirildi. Ayrca; Cephe kumandanlar, ilgili resmi ve milli kumandanlar ve uzmanlar ile mzakere edilerek Aydn Cephesi hakknda bir milli plan yaplmas da istenilmekte idi.58 Ayadn Harbiye Nazr Cemal Paann mektubundan sonra Konyada bulunan Refet Bey buradan 23 Ekim 1919da59 Aydn Cephesine gnderildi. Yunan ilerleyiine kar Salihli ve Aydnda askeri esaslara gre bir cephe kuracak ve emir komuta birliini salayacakt. Mustafa Kemal Paa bu ii onun baaracana inanyordu.60 Nazilli Mevki Komutan Servet Bey rtl ismiyle 10 Aralk 1919da Nazilliye gelerek grevine balad. Nazilliye geliinde kendisini, o gne kadar cepheyi idare eden Demirci Mehmet Efe ve zeybeklerinden oluan bir sayg ktas karlad.61 Mustafa Kemal Paa Yunan ilerleyiinin tehlikeli bir hal almas zerine Nazilli-Aydn cephesinin dzenlenmesi hakknda bir plan hazrlam ve bunu komutanlarn tartmasna amt. Bu plann bir nshasn da Nazillide Refet Beye gnderdi. Plan incelemesini, yerinde uygulama kabiliyeti olup olmadn aratrmasn ve bu konuda kendisine bir rapor vermesini istedi.62 Temsil Kurulu namna Mustafa Kemal Paann hazrlad plan ana hatlaryla; Refet Beyin Ske havalisinde 2000 kiilik bir Kuvay Milliyeyi sratle hazrlamasn, 57. Tmenin bu kuvvete bir top ve bir makineli tfek bl vermesini ngryordu. Plana gre; Aydn Cephesi, Gediz ay ayrm izgisi olmak artyla iki gruba ayrlacak bu ayn kuzeyindeki kuvvetlerle Kuzey Grubu ve

1650

gneyindeki kuvvetlerle Gney Grubu oluacakt. Refet Bey, maiyetine bir kolordu verilmek suretiyle Gney Grubunu sevk ve idare edecekti. Dorudan doruya Umum Anadolu Kumandan namndaki Mustafa Kemal Paaya bal olacakt.63 Refet Bey cephe blgesini tanmak iin geziye kt. Bu gezi uzunca bir sre ve cephe blgesinin dnda da devam etti. Temsil Kurulu Refet Bey ile irtibat kaybetti. Mustafa Kemal Paa, Refet Beyin bu hafif hareketinin Aydn ve Salihli Cephelerinde dzenli ordunun kurulmasna kadar ciddi bir sevk ve idare salanamamasna sebep olduunu sylemitir.64 Refet Bey gezisini tamamladktan sonra Temsil Kuruluna raporunu gnderdi. Raporda; Balkesirden gizli olarak stanbul yoluyla Bursaya giderek yine Balkesir-Salihli yoluyla Karahisara dndn, Fahrettin Beyle cephe hakknda baz kararlar aldklarn, grd yerlerde znt verici bir ihmal ve anari, snrsz bir grevi ktye kullanma olduunu, cephenin Yunanllarn taarruzuna kar koyacak bir halde olmadn ve Yunanllarn kolayca ilerleyebildiklerini,65 Kuvay Milliye ile dman kovmann mmkn olmayacan kesin olarak anladn, cepheye mcavir tmenlerin seferberliinin yaptrlmas gerektiini bildirdi. Bu gezi esnasnda gizli olarak stanbula da gitmek zorunda kaldn belirterek Fransz Deniz Kuvvetleri Komutan Amiral Lebon ile grtn, Amiralin Fransz igalinin geici olduunu, konferans kararlarna kar gelip kainata harp ilan etmeyeceimize inandn syleyerek, ngiliz veya Almanlar ya da Boleviklerle herhangi bir hususta anlama yaplp yaplmadn merak ettiini, buna karlk kainata harp ilan etmek istenmedii ve hi kimse ile de anlama yaplmad, fakat memleketin paralanmak istenmesine kar kainata harp ilan edilebileceini ve byle bir halde her nereden yardm grlrse o yardmn kabul edileceini sylediini bildirdi.66 Refet Beyin kt gezi ve Temsil Kurulu ile bir sre haberlemenin kesilmesi, stanbula gidii ve bu gezi sonunda elde ettii bilgi ve kanaatlerini sunduu telgrafna, Temsil Kurulu namna Mustafa Kemal Paa verdii cevapta; Refet Beye, verdii bilgiler iin teekkr ettikten sonra samimiyetinden asla phe etmediklerini, haber alamadklar iin endie ettiklerini, stanbulda bulunuunu gizli istihbarattan haber aldklarn, fakat imdi sebebini de renip ferahladklarn bildirdi.67 Refet Bey komutasn zerine almak ve askeri kaidelere gre kurmak zere gnderildii Aydn Cephesini gezip grdkten sonra karargahna dnd. Demirci Mehmet Efeden komutay almas gerekirken almad. Mustafa Kemal Paa komutay devralmama konusunda; Refet Paa Demirci Mehmet Efeden kumanday almaya lzum ve bunda bir fayda grmemi veyahut kim bilir, belki de kumandaya el koydurulmam68 demektedir. Refet Bey o gnleri bir meclis grmesinde yle anlatmaktadr. Demircinin yanna gittim. O zaman, stanbuldan Demircinin yanna gelen bir zabit arkn kuvvetleriyle (Temsil Kuruluna bal kuvvetler kastediliyor) Demircinin kuvvetlerini zt bir hale koymak istiyordu. nk o zaman stanbul Demirciye alnz diyordu. Onun iin ben zorunlu olarak baka bir yol tuttum. Onlar da bu suretle iyi bir yol tuttular. Biz mefkuremiz (vatan kurtarmak) iin her eyi feda ettik. Ben kolordu komutan iken

1651

geldim Demircinin yannda tek bama elimde tek silah olduu halde, her biri binlerce kan dkm zeybek ierisinde, onlarn yanna gittim ve orada Demirciye emir subayl yaptm. Kolordu komutan olan ben onun emir subaylna tenezzl ettim. Orada hibir kuvvetim olmad halde manevi kuvvetimle baaracama emin idim ve btn manevi sorumluluu zerime aldm. Her hangi bir kimsenin burnu kanasa Refet Bey niin engel olmuyorsun diyorlard. O zaman Refet Beyin nesi vard. Sadece inanc vard.69 Refet Bey Nazilliye vard ve ilk incelemelerini yapt zaman Demirci Efenin, fazlasyla stanbulun etkisinde kalm olduunu grd. Temsil Kurulu ve onun fikirlerini tam benimseyememiti. Bunda evresinin geni lde pay vard.70 Bu artlar altnda, cephenin komutasn zerine alp Demirci Efeyi uzaklatrmas halinde onu ve kuvvetlerini kaybetmeyi gze alacakt. nce, Demirci Efenin Temsil Kurulu ve Mustafa Kemal Paaya kar olan tereddtlerini ortadan kaldrd. Hrriyet ve tilaf partisi taraftar ve Kuvay Milliye aleyhtar olan danman Nuri Beyi yanndan ve blgeden uzaklatrd. Askeri danman Yzba Tahiri grevinden ald. 29 Aralk 1919 tarihinden itibaren cephedeki Kuvay Milliyeyi 57. Tmene balad. Demirci Efeyi cephe gerisi asayi ve hizmetlerde grevlendirdi.71 6 ubat 1920de verdii emirle, Byk ve Kk Menderes Havzalar Blgesinde bulunan btn nizami ve milli kuvvetleri Menderesler Grubu ad altnda yeni bir tekilat iinde toplad.72 Aydn Cephesi Komutanl grevini yrtrken, talyan igalinde olduu iin yararlanlamayan Antalya depolarndaki silah ve mhimmat Kuvay Milliyeye kazandrd.73 Temsil Kurulu kararlarna kar souk bir davran iine giren Konyada 12. Kolordu Komutan Fahrettin Bey sorununu halletmek zere 21 Mart 1920 tarihinde grevlendirildi.74 nce Albay Fahrettin Beyle telgraf irtibat kurarak son gnlerde ortaya kan olaylar yz yze grp tartmak istediini syledi. Bu teklifini yle ustaca yapt ki; kendisini Konyaya davet ettirdi. Konyaya giderken de hazrlkl gitti. Nazilliden yanna Demirci Efe ve 100 kadar Zeybekten baka bir blk de svari ald. 3 Nisan 1920de Saraynne geldii zaman75 telgraf ebekesinin merkezi olan burada ald nlemlerle Konyann dars ile olan irtibatlarn kesti ve Konya zerine byk kuvvetlerle geldii haberini yayd. Sonra Fahrettin Beyle makine banda yapt grmede; Saraynnden ileri geemediini, buraya gelerek grmelerinin daha doru olacan, gelirken vali ve eraf da beraber getirmesini istedi ve onu buna ikna etti. Fahrettin Bey, yanndakilerle birlikte grmeler iin nceden hazrlanm vagona alnd. Burada bir konuma yapan Refet Bey, milli harekete taraftar olmalar gerektiini, kar olanlarn hatal olduunu anlatt. Grmelerle bir sonu alnamayacan anlaynca da nceden hazrlad bir plan uygulad. Vagonun kaplarna nbetiler dikmi ve kimseyi dar karmamalarn emretmiti. Refet Beyin bir iaretiyle tren hareket etti ve hi durmadan Ankaraya kadar vard.

1652

Fahrettin Bey sorunu bir oldu bitti ile halledilmi oldu. Trendekilerin yapabilecekleri hibir ey yoktu. Yar tutuklu olarak 4 Nisanda Ankaraya vardlar. Onlar istasyonda Mustafa Kemal Paa ve Ali Fuat Paalar karlad. Fahrettin Bey bir sre misafir edildi. Ona stanbuldaki durum ve Temsil Kurulunun almalar anlatld. Bunun zerine Fahrettin Bey memleketin iinde bulunduu gerekleri anlayarak Temsil Kuruluna bal, birlikte almay kabul etti ve grevine iade edildi.76 Bolu-Dzce-Gerede Refet Bey, TBMMnin I. Dneminde zmir Milletvekili olarak seildi.77 24 Nisan 1920de acele Ankaraya arld. Dzce, Gerede, Hendek, Tarakl, Mudurnu, Beypazar, Nallhan blgelerinden pe pee isyan haberleri alnyordu.78 syann genileme istidad gstermesi zerine Mustafa Kemal Paa isyan ve kargaann Ankaraya doru yaylarak gelitiini, yanna kk de olsa bir kuvvet alarak hemen Ankaraya gelmesini bildirdi.79 Demirci Efenin zeybeklerinden oluan 200 kiilik bir kuvvetle80 yola kan Refet Bey, Mays ay balarnda Ankaraya geldi. Bir sre dinlendikten sonra Nallhan zerinden geerek 20 Mays 1920de Mudurnuya geldi.81 Burada Binba Nazm, Yarbay Arif, Binba brahim emrindeki kuvvetlerden oluan gcn sevk ve idaresini ele ald.82 Refet Beye verilen emre gre; Mudurnuya saldrmas beklenen asilere kar savunma yapacak, saldry krdktan sonra kar taarruzla ilerini bitirecekti.83 Refet Bey bir taraftan isyan bastrmak iin gerekli hazrlklarn srdrrken, dier taraftan onlarla grme yapmay da uygun buldu. Ankaraya durumu ve dncelerini bildirdikten sonra cevap beklemeden Bulanka asilerle grmek zere hareket etti. Mustafa Kemal Paadan gelen cevapta ise, hi bir surette ate hattnn ilerisine geilmemesi isteniyor ve durum hakknda ayrntl bilgi bekleniyordu.84 Mustafa Kemal Paa bu kesin tutumun sebebini daha sonraki bir yazsnda Komutanlar ahslarn ve ktalarn tehlikeden korumaldr. Gnderdiimiz kuvvetler cephelerde daha ok iimize yarayacak, oralarda berbat edilmemelidir85 demek suretiyle aklamaktadr.86 Refet Bey asilerle yapt grmeleri ertesi gn (24 Mays 1920) Ankaraya zetlerken, bir anlama yaptn ve buna gre; isyan blgelerinde iddetli cezalar uygulamama vaadine karlk asilerin daha nce ele geirdii top, tfek, cephane ve esirleri iade etmeyi, milli meclisi tanmay, stanbulla mnasebeti kesmeyi, milli tekilatlanmaya dahil olmay, dmana kar ortak hareket etmeyi kabul ettiklerini, bu anlamaya gre asilerin dalmalar gerektiini, ancak onlar dalsalar da dalmasalar da kendisinin leden sonra harekete geeceini, dalmam olurlarsa arpacan bildirdi.87 Refet Beyin asilerle grme ve anlama yapma eilimine karlk Mustafa Kemal Paa ayn grte deildi. Ona gre, Dzce asileri isyann ilk gnlerinde olduu gibi yine hile yapmakta, grmelerde zaman kazanarak stanbul veya belki de ngilizlerden gelecek yardm beklemektedirler. O sebeple hemen Dzceye saldrlmal ve silahla o blgeye hakim olunduu herkese gsterilmelidir.88

1653

Mustafa Kemal Paann emri ile taarruza geen Refet Bey 24 Mays 1920de Dzce harektna balad.89 O srada Adapazar ve civarnda faaliyet gsteren Ali Fuat Paaya, Dzce asileriyle anlama yapldn el altndan yaymann o blge halkn geveklie iteceini, bylece Dzceye yardma gelemeyeceklerini, ayrca; Bolu-Dzce hattn kesmesinin iyi olacan dndn90 yazd ve gereinin yaplmasn istedi. Bu arada yaplan keif ve toplanan bilgilerden, asilerin mevzilenmeye altklar, dalmay dnmedikleri anlald.91 Refet Bey Dzce harektn Bolu ynnde gelitirmeyi uygun bularak o tarafa yneldi. Sonra Gerede taraflarna sarkmak istiyordu.92 25 Mays 1920de Bolu asilerden temizlendi. Birok asi Dzceye kat. Asilerden oka ganimet ele geirildi.93 Refet Beyin Boludan sonra Geredeye doru ilerleme isteine94 karlk Ankaradan gelen 26 Mays tarihli emirde; Dzce nlerinde iddetli arpmalar olduu, o nedenle bu arpmalara etkili olacak ekilde hareket etmesi gerektii bildirildi.95 Refet Bey Bolu ve Mudurnuda dzeni saladktan sonra ertesi gn yani 27 Mays 1920de Dzce zerine hareket ettiini bildirmekle96 beraber, 26 Maysta erkez Etem Bey Dzceye girdi. Refet Bey 27 Maysta Dzceye geldii zaman burada i bitmi bulunuyordu.97 Dzcede bir gn kalan Refet Bey, o gn gerekli hazrlklarn yaplmas98 ve dzenin salanmas99 ile geirdikten sonra ertesi gn 28 Mays 1920de tekrar Boluya dnd.100 Boludan Gerede zerine geerek isyan bastrma harektna devam eden Refet Beyin amac, Dzceden kaan 200 kadar isyancnn yeni tahriklere meydan vermeden tedip edilmesi idi. Nitekim, 31 Mays 1920de Gerede asilerden temizlendi.101 Refet Bey bu harekt rapor ederken, Abaza ve Eri Ahmet etelerinin kam olduklarn, kyllerin daldn, halktan silahlarn toplandn, bu arada birok esir, ganimet, silah ve mhimmat ele geirildiini bildirdi.102 Bolu, Dzce ve Gerede blgesindeki isyan bir hafta sren baarl bir harektla bastrld. Refet Bey, blgenin TBMMnin hakimiyeti altna alndn ve asayiin salandn meclis bakanlna Davamzn meruiyeti sayesinde meydana gelen seri baar btn arkadalarmn hrmet nazarlarna ve BMMne arz edilir ifadeleri ile bildirdi.103 Bolu-Dzce isyanlarnn bastrlmasnda, Refet Beyin halkla olan ilikileri nemli rol oynad. Halkn holand tarzda konumalar yapmas, onlar anlamaya almas, halkn sevgi ve gven duymasnda etkili oldu.104 erke Refet Bey Geredede iken Nazilliden beraberinde getirdii zeybekleri tekrar cepheye gnderdi.105 nk Bat Cephesinde bir Yunan taarruzu bekleniyordu. Fakat i taraflarda da henz tam bir durulma yoktu. Bolu olaylarndan sonra erke ve civarnda karklklar ve asayisizlik ortaya km bulunuyordu. Bunlara ilaveten bu blgeye yakn olan Ereliye Franszlar 200 kiilik bir askeri g karmlard. Bu olaylar zerine Refet Bey blgeye gnderildi.

1654

Gerededen hareket eden Refet Bey 12 Haziran 1920de erkee vard. Burada karklklara yol aan sulular bulup cezalarn verdi. Nazilliye geri gnderdii zeybeklerin yerine erkeli gnlllerden bir atl kuvvet hazrlad. Bu kuvvete gerekli silah takviyesi iin Ankaradan bir makineli tfek takm istedi.106 Refet Bey erkete dzeni tamamen saladktan sonra Kastamonu kazalarna gemek, oralarda yle bir grnp gzda vermek, daha sonra Ovack zerinden Safranboluya gemek istiyordu. Bylece blgede devlete gven ve emniyeti iade edecekti.107 Safranboludan Devreke geerek burada Ereliyi igal etmi olan Franszlara kar hazrlayaca harekt dzenleyecekti. Devrekten Ara, Kastamonu ve ankrya urayacak, oralarda grlen isyana duyarlla kar uygun nlemler alacakt.108 Refet Beyin blgedeki hareketi iinde en nemli yeri, Franszlara kar olan tutuyordu. Franszlara kar bir harekt dzenlenmesi emrini bizzat Mustafa Kemal Paa 10 Haziranda verdi. Refet bey bu konudaki hazrlklarn109 yaparken110 Franszlar Ankara ile temasa getiler. Yaplan grmeler neticesinde Franszlar Ereliyi boaltmaya raz oldular.111 ankr-orum-Yozgat Refet Beyin erkete bulunduu sralarda Yozgat blgesinden isyan haberleri gelmeye balad.112 syann ankr ve orum taraflarna da yaylacandan endie eden Mustafa Kemal Paa, Refet Beyin o havalide etkili olacak bir konumda bulunmasn istedi.113 Bu telgrafndan iki gn sonra, 16 Haziran 1920de isyann daha da geniledii ve hemen ankrya gitmesi gerektiini bildirdi.114 Refet Bey ankrya 19 Haziranda hareket edebileceini115 ve bir gn nceden askeri bir kuvveti yola karacan bildirdi.116 Kocasinanda bulunan kuvvetlerini ankrya sevk ederken yollarda ve konaklarda uyank olmalarn, ankrda ehrin dnda konaklamalarn, ehirde ok sayda askerin dolamasnn nlenmesini tavsiye etti.117 erketen ayrlmadan nce buraya muktedir bir merkez komutan atad.118 Bu arada; Yozgatn isyanclarn eline dt, asilerin Mecidiyeye doru ilerledii, blgeden toplanan mfrezelerin isyanclar durduramad ve dald haberlerinin alnd, bu durumda Refet Beyin ankrda kuvvetlerini topladktan sonra muhtemelen Yozgata gnderilecei, hazrlklarn ona gre yapmas bildirildi.119 20 Haziran 1920de ankrya gelen Refet Bey, bir taraftan kuvvet toplama iiyle urarken dier taraftan asayii salayacak nlemler ald. Bu meyanda asayii ihlalde nemli rol olan asker kaa ve bakaya askerini toplayp cepheye sevk etti.120 ankrya geldii gn, Alacada asilerin bir mfrezeyi esir aldklar, orumda asilere kar kullanlabilecek bir g bulunmadndan gerekli tedbirlerin derhal alnmas istendi.121 Bu gelimeler karsnda 24 Haziran 1920de ankrdan ayrlan Refet Bey toplad kuvvetlerle skilip zerinden oruma hareket etti.122

1655

Yolda ald bir emirde; kuvvetlerine Takip Mfrezesi ad verildii, erkez Etem Beyin de kullanmakta olduu yukars yeil, aas krmz renkli ve zerinde siyah bir kurdele olan flamay onun da tamas gerektii bildirildi.123 Tehlikeli bir hal alan Yozgat isyan blgesine erkez Etem de kuvvetleriyle gnderilmi idi.124 Refet Bey ve erkez Etem ayn blgede birlikte isyan bastrmak iin alacakt. Refet Bey, ksa bir sre orumda kalp dzeni salamaya ynelik nlemler aldktan sonra, 28 Haziran 1920de Mecitzne, 30 Haziranda da Zileye geti.125 Getii yerlerde isyanclar cezalandrd, dzeni kurdu, gerekli nlemleri aldktan sonra hareket etti. Zileden sonra yapaca harekta, blgede bulunan erkez Etemin de katlmasn teklif eden126 Refet Beye, erkez Etem Beyin cepheye gemesinin kararlatrld, kendisinin ise Zileden Yenihana gemesi, buralardaki asileri temizledikten sonra Akdamadenine gemesi bildirildi. Zile, Krehir, Akdamadeni izgisinin dousunda kalan blgenin asilerden temizlenmesi planlanmt. Plann uygulanabilmesi iin blgede Refet Bey, 3. Kolordu Komutan Selahattin Bey ve Binba Cemil Cavit Bey ortak ve koordineli hareket edeceklerdi.127 Zileden Ortakye hareket eden Refet Bey, yol zerinde dir nahiyesine urad. Buradaki karklklar yattrd. Olaylara yol aan elebalar cezalandrd.128 5 Temmuzda Ortakye vard zaman erkez Etem Kuvvetlerinin buray henz terk etmi olduunu grd.129 Grdklerinden sonra erkez Etem Kuvvetlerinin cepheye ekilmesinin gerekli olduuna kesinlikle inand. 7 Temmuzda Ortakyden Akdamadenine hareket etti. 9 Temmuzda asilerle arparak Akdamadenine girdi. Bu harekta brahim Bey Mfrezesi de katld. Akdamadeninde iki gn kald. Hkmet organlarna yeniden ilerlik kazandrd. Asayii salayan nlemler ald. brahim Bey Mfrezesini Akdamadeninde brakarak Zileye dnd.130 Ankaraya yazd raporlar ve gzlemleri Ankarann kararlarn etkiledi. erkez Etemin cepheye ekilmesinden sonra, brahim Bey Mfrezesinin de dzenli bir ekilde cepheye gnderilmesi iin Yozgata sevk edildii, bildirildi.131 Bylece isyanlar bastrmada ve halkn iinde yrtlen faaliyetlerde milisler yerine dzenli askerlere yer verilmeye allmakta idi. Refet Bey, Mecitz, Ortaky, Zile, Alaca gibi isyana zemin olan blgelerin yzlerce yldr ihmal edilmi, kymetli ve kabiliyetli mdr ve memur yz grmemi, telgraf gibi haberleme imkanlar bulunmayan yerler olmasnn tesadf olmadn, ekyaln burada yllardr takibata uramam olduunu ve babadan oula geen bir meslek halini aldn, her kyn bir akisi olduundan her kim istese bu blgede bana yzlerce aki toplayabileceini grd.132 Yozgat ve orum blgelerinde etraf dalm ve gc krlm olan isyanclarn tekrar toparlanmamalar iin takip ve tenkil harektnn kesintiye uramadan devam etmesini isteyen Refet Beye,133 3. Kolordu Komutan Selahattin Beyle uyumlu hareket ederek Yenihan, Zile blgesinde takibat srdrmeleri, bir an evvel Sivas, Yozgat hattn kurmalar ve Orta Anadoluda asayii

1656

salamalar grevinin verildii bildirildi.134 Harekete geen Refet Bey ve Selahattin Bey Kadehri yaknlarnda asileri dattlar.135 Kadehrinden Ortakye dnen Refet Bey,136 oradan da yarallarla beraber bir yayl araba ile, mfrezesini orakta brakp, yannda bir kta svari olduu halde,137 23 Temmuzda oruma dnd.138 orumda 31 Temmuz 1920 tarihini tayan bir bildiri yaynlad. Bildiride; silah cephane ve dier askeri eyaya sahip olanlarn teslim etmelerini, son olaylarda yama edilmi ise devlet veya ahs mallarn en yakn mlki makama teslim etmelerini ilan etti. Bu tarihten itibaren gn iinde ilan edilen artlara uyulmad grlrse, suun derecesine gre sulularn, evlerini yktrp mallarna el koymak veya idam etmek yoluyla cezalandrlacaklar da duyuruldu.139 orumda bulunduu srada Ankara ile birok yazmalar yapt. orumdan gnderdii duygu ve sitem ykl bu yazsna cevap, o srada Genelkurmay Bakan olan smet Beyden (nn) geldi. smet Bey cevap yazda; sylenilenlere hak verdiklerini, aknlk iinde olduklarn fakat hatalar grdklerini, bu sorunlar beraber zeceklerini belirttikten sonra, imendifer boyunda iken en byk buhranlarda hemen sen imdadmza yetiir idin. Harp dalara sardnda ayn buhranlara are bulmak iin biz yine seni ardk. Fecirlere kadar beklediniz, biz yine sizi aradk. u anda da genel vaziyeti beraber grmek iin hemen gelmeni ok rica ediyoruz. Bizi grdn zaman hepimizi btn tasavvurlarmzla beraber tekrar ok seveceini temin ederim demekte idi.140 Bu yaz ile Ankaraya davet edilen Refet Bey, orumdan 13 Austos 1920 tarihinde ayrlarak Ankaraya hareket etti. Ankara Austos sonlarnda Ankarada bulunan Refet Bey, 6 Eyll 1920de 131 oy ile141 ileri Bakan seildi.142 Refet Beyin ileri Bakan oluunun ay tamamlanmadan Konyadan isyan haberleri gelmeye balad.143 Olaylar zerine hkmet toplanarak isyan bastrmak zere blgeye gnderilecek komutann kim olacan grt. Grmeler esnasnda o srada blgede cephe komutan olan Ali Fuat Paaya da gr soruldu. Fuat Paa biraz da imal bir ifade ile Refet Paa gitmelidir ve ve kendini temizlemelidir dedi.144 Mustafa Kemal Paa bu grmelerde geen konumalar anlatrken Cephe komutan olmak sebebiyle isyann kmasn nlemek iin gerekli tedbirleri almaktan sorumlu olmas gereken, ktktan sonra da nlemesi gereken Fuat Paann bu imal szlerini yle cevaplandrdn ifade etmektedir. Dahiliye vekili olmak nedeniyle Refet Beyin gitmesi iyi olur. Buna benzer bir olay Sofyada iken Bulgaristanda da grmtm. Ayrca; Refet Bey askerdir, mdebbirdir (uygun tedbirleri alabilecek birisidir), fatindir (gldr) ve kymetli bir kumandandr. Konya blgesini iyi tanr. ileri Bakan olarak mlki yetkileri vardr. Valiler, Mutasarrflar, Kaymakamlar, Jandarma, Polis velhasl btn hkmet vastalar zerinde etki ve yetki sahibi olunca isyan daaha abuk bastrr. undan bundan talimat beklemeye gerek kalmaz. Bu grevin ona verilmesinin asl nedeni budur. Fakat madem Refet Bey kendisini temizlemeye mecbur bir bir ahsiyet gibi dnlmtr. Bir kumandanmz yle

1657

sylyor. Bu dnceyi ortadan kaldrsn. Bu nedenle baka tartmaya gerek kalmakszn mutlaka Refet Bey gitmelidir.145 ileri Bakan Refet Beyin giderek duruma mdahale etmesi ve isyan bastrmas kararlatrld. Emrine bir alay verildi.146 Refet Bey bu grevlendirmeden dolay zld. Bu vesileyle yapt konumada; Ben Dahiliye Vekaleti makamn gayet nemli bir makam zannederdim ve bunun iindir ki Byk Meclisin bu greve beni semesini gururla kabul ettim. Fakat imdi gryorum ki bir ordu kumandanl blgesinin herhangi bir noktasnda bir isyan knca buradaki nemli ilerini terk edip gitmesinde hibir beis grlmemektedir. Bununla beraber bu grevlendirmeyi bir emir kabul ediyorum ve emrinize tam bir ballkla uyacam147 dedi. Konya Konya isyan umra, Kohisar, Karapnar, Karaman, Ilgn, Akehir, Seydiehir, Beyehir, Akseki, Manavgat, Alanyay da iine alacak eklide geniledi. Refet Bey Konya yaknlarna vard zaman asilerin, Horozluk mevkiinde toplanm bulunan ve daha fazla yardm alarak glenmelerine frsat vermek istemedikleri, hkmet glerine saldrmakta olduklarn grd. Tam zamannda yetimiti. Asiler zerine saldrd ve onlar datt. Dank halde kaanlar sk bir takip hareketiyle ar kayplara uratld. 6 Ekimde Konyaya giren Refet Bey evre kazalarla haberlemenin kesilmi olduunu grd. syanclar haberleme merkezlerini ele geirmilerdi. Refet Bey Konyada iken umrada byk asi gc topland haberi geldi. Yeni kuvvetlerle gcn takviye eden Refet Bey harekete gemeden nce bir plan yapt. syan hareketi yaygnlama eilimine girmiti. Bunu nlemek iin, Afyonkarahisardan Ilgna kadar olan demiryolu blgesinin asilerden temizlenmesini 12. Kolorduya, Eridir Gl blgesini Demirci Mehmet Efeye verdi. Konyann gney taraflarnn asilerden temizlenmesini de kendi zerine ald. 8 Ekimde tenkil harektn balatt. Ayn gn umra, 9 Ekimde Karaman, 11 Ekimde Dinek, Elmasu, 12 Ekimde Boyal, Sarky, 16 Ekimde Bozkr asilerden temizlendi. Harektnn bilanosu, 22 ehit, 11 yaral, 10 kayp idi. 18 Ekimde Seydiehir, 19 Ekimde Beyehir, 22 Ekimde lda dzen saland. Bylece Refet Bey Bolu ve Yozgat isyanlarnda olduu gibi Konya ayaklanmasnda da evik saldrlar ve baskn tarznda hareketler ile Konya blgesinde dzeni tamamen salam oldu.148 Demirci Mehmet Efe Olay Konya isyan srerken Bat Cephesinde ciddi gelimeler olmutu.149 Bu gelimeler zerine Mustafa Kemal Paa Kuvay Milliye (Gnll Kuvvetler) Tekilatna son verme karar ve politikasn

1658

benimsedi. Bat cephesini, Bat ve Gney Cephesi olarak ikiye ayrd. Cephe komutanlklarna Dzenli ordu ve svari ktlesi meydana getirmeleri grevi ile smet ve Refet Beyleri tayin etti. 9 Kasm 1920de150 Gney Cephesi komutan olarak grevlendirilen Refet Beyin bu greve atanmas ile ilgili olarak Mustafa Kemal Paa; Hali hazrda Dahiliye Vekili olmas, bu grevinden nce de Konyaya Denizliye gitmesi ve bu blgede efelerle ok dp kalkm olmas, dolaysyla cephe blgesini iyi tanmas, Konya syann bastrmak zere gnderilmi olmas ve zaten orada bulunuyor olmas, isyan bastrmak iin daha bir sre orada kalacak olmas nedeniyle, Gney Cephe Komutanln da zerine alsn, orada ii bittikten, isyan bastrldktan sonra Tekilat- askeriyede (Dzenli Ordu) oluturulabilir, ondan sonra yerine burada daha kymetli bir arkada bulabilirsek onu gndeririz, kendileri buraya (Ankaraya) gelirler, bulamazsak Dahiliye Vekaletinden istifa eder orada (Konyada) kalrlar, baka bir arkadamz da Dahiye vekaletine seeriz diye dndk ve bundan dolay onu o greve tayin ettik demektedir.151 Refet Bey grevi kapsamnda blgesindeki Milli Kuvvetleri ordu kuruluuna almaya balad. Onlara asker elbisesi giydirdi ve eitim yaptrd.152 Bu erevede Demirci Mehmet Efeye de arda bulundu. Kuvvetlerini ordu kuruluuna almay, kendisine askeri bir rtbe vererek bir birliin bana komutan tayin etmeyi ve dmanla mcadeleye bu suretle devam etmesini teklif etti.153 Bu maksatla onu Konyaya davet etti. Demirci Mehmet Efe bu daveti samimi bulmad. Bir tuzak olabileceini dnd. Durumu ve ne yolda hareket etmesi gerektiini gizlice erkez Eteme dant. erkez Etem, Demirci Efe ile ayn grte olduunu, son olaylar karsnda ok dikkatli olmas gerektiini tavsiye etti.154 Refet Bey o gnlerde Demircinin durumunu yle deerlendirmekte idi. Demircinin etrafnda bulunanlar her trl emrin, etkinin, hkmn dnda yaarlar, her trl fenal yaparlard. Durum yle fena bir ekle gelmiti ki, kyleri yaklan, yamalanan halk Antalyaya inmiler, her taraf gmenlerle dolmu, bu zulmden kurtarlmay bekliyorlard. Blgede bir isyan kabilirdi. Durumu grdm ve sorunu zmeye karar verdim.155 Demirci Efe, emrindeki 800 kiilik bir g ile cepheden ekildi. Kskn olarak ky decike dnd. Fakat onun bu kadar svari kuvvetiyle, hele de ok kolay etki altnda kalan mizacyla, orada sakince oturacan dnmek doru olmazd. Refet Bey, Efeyi Nazilli cephesini kurmaya geldii zamanlardan tanmaktayd. Ayrca; zaten isyan halinde bulunan erkez Etemin etkisi altna girmiti bile. Nitekim Demirci Efe, erkez Etemle haberletikten sonra nispeten kararl denilebilecek bir tutumla cepheden askerini ekmiti. Refet Bey, 16 Aralk 1920de Demirci Mehmet Efenin bulunduu decik kyne baskn yapt. Ky epe evre sard. Sadece kayalk bir taraf, asker yetersizlii veya plan gerei156 kapatlmad. Etrafn sarldn anlayan Efe bo kalan kayalk kesimden kat. Hkmet kuvvetleriyle arpmaya girmek yerine birka adamyla ekilmeyi tercih etti veya buna mecbur brakld.157 Ksa bir sre sonra

1659

30 Aralkta gelip teslim oldu.158 Bylece Refet Bey, Demirci olayn ok dallandrmadan ve kendi usulne gre halletti.159 Refet Bey Demirci sorununu nasl zdn yle anlatmtr. Konyada olan Demirciyi yanma ardm. Baz yanl yorumlar yaparak gelmedi. Yanndaki adamlar organize etmek istedim, yanna bir subay gndermek istedim, yanndaki adamlardan memlekete yararl bir Alay kurmak istedim. Bu amala yola ktm. Onun 1500 atlsna karlk benim 200 atl adamm vard. Ancak yolda ilerlerken takviye aldm ve 700e ulatm. Merkezi deikte bulunan Demirci Eridir, Burdur, Isparta blgesinde etkili idi. Az kuvvetimle onun ok kuvvetine kar baarl olabilmek iin dorudan dmann gbeine girmeye karar verdim. Bir gecede onun hakim olduu blgelerin iinden grnmeden geerek, gerektiinde srnerek kyne yanatm ve sabah afak vakti aniden karsnda hazr bulundum. Bir hata sonucu ilk silahn yanl zamanda patlamas nedeniyle bunu duyan demirci derhal toparlanp frlayarak kamay baard. Adamlar yakaland. decik olayn bylece leye kadar tamamladktan sonra demirci kuvvetlerinin geri kalanlarn yakalamak iin blgenin dier nemli merkezlerine hareket ettim. Adamlarnn ou yakaland silahlar topland.160 Refet Beyin Demirciyi kynde kuatrken top atlaryla onu uyarp kamasn salad, kasasnda brakt 100 bin lira nakit ve birok deerli silahlarna el koyduu, sonra Demirciyi gvenli bir yere yerletirip el koyduu paradan bir miktar tahsisat verdii, yine bu para ile ocuklarna bakt iddia edildi.161 Demircinin servetine el konulmas hakknda mecliste grme ald. Refet Bey bu grmede kendisine ynelik sulamalara kar yapt konumada; Demirci kaarken hanm da beraberinde kamt. Fakat ocuklar evde idi. Hkmet bu ocuklar kendi evlerinden karp sokaa atm. O zamana kadar Demirciye sayg gsteren hkmet, durum deiir deimez -Haa huzuru alinizdeneei dveceine semerini dvmek kabilinden- bir i yapt. Bu hal bana ok ac geldi. Geri Demirci hata etmiti, fenalklar yapt. Fakat huzurunuzda itiraf ediyorum Demirci benim arkadamdr. Onunla 8 sene gezdim. Dmana ilk silah beraber patlatmadk. O erefe ben dahil deilim. Fakat lk zamanlarda kuvvetler yokken orada kendi kuvvetiyle, kendi fikriyle ve kendisinden pek yksek olan bir Trk zekasyla oradaki ileri idare etti. Demircinin fenal da vardr. Fakat bunun suu daha ziyade etrafndaki aydn insanlara aittir. Ona bu sular kendileri kazanmak iin yaptrdlar. Tarih Demircinin milletine yapt vazifeyi unutmayacaktr. Tarih fenalklarn da kaydeder. Fakat bizim Demirciye kar bir borcumuz vard. O da hi olmazsa ocuklarn sokaa atmamakt. Dmana kar ilk gnde savunma hatlarn dzenleyenler kim olursa olsun bence byk insanlardr. Onlara byk hrmet ve sayg beslemekteyim. Demirci yakalanamad, Denizli taraflarna kat. Halk ok korkutmutu. I. Dnya Savann bandan beri aki bir adamd. Eskiden yapt yle korkun olaylar vard ki, cidden insann tylerini rpertir. Asi olarak tekrar daa karsa halka ok byk fenalklar yapabilirdi. Demirci decikten katktan sonra bana Denizlililer lanet ettiler. Madem yakalayamayacakt niye uyuyan ylann kuyruuna bast, bizi yakt dediler.

1660

Onun takip ve tenkili iin ise byk kuvvetler sevk etmek gerekirdi. Bu da hkmete, devlete pahalya mal olurdu. Ben bu hareketinden korktum. Arkasna dp takip de edemedim. nk kuzeyde (erkez Etem olay) grevim vard. Bu durumda yapacam i uydu. Demircinin ocuklarn evine getirmek ve iaesini temin etmek. (Bir eit rehine gibi Demirciye kar elde tutmak) Demirci eer uslu namusu ile oturursa, kanuna bal kalrsa can, mal, rz namusu avrad korumam altnda, aksi halde elimden kurtulamazd. Demircinin hayatn batan sona biliyordum. Beyaz ekmek yemeye almt. Zorunlu olmadka daa kacak halde deildi. Bu ruh halinden istifade ettim ve arkasndan ocuklar ile ilgili haberi gnderdim. Hatta ocuklarnn bir de resmini ektirip gnderdim diyerek Demirciye kar olan duygularn ve ocuklarn niin gzetim altna aldn aklad. Serveti ile ilgili olarak unlar syledi: Demircinin evine girdiim zaman eya olarak bir ey kalmamt. Emanet eyalar sahipleri, zel eyalarn hizmetisi, silahlar resmi grevliler alm depoya koymulard. Kasas oradayd. Balangta onun malnn, rznn koruma altnda olduunu anlatmak iin kasann almadan koruma altnda bulundurulmasn uygun bulmutum. Bu dnce ile kasay Isparta hkmet yetkililerine mhrletip teslim ettim. Demircinin karsnn kaarken evde brakt elmas ve altnlar ayrca tutanakla grevlilere teslim edildi. Ben Keiborluya hareket ettim. Fakat orada iken aklma geldi. Demirci kasann Ispartada olduunu haber alarak ktlkler yapabilirdi. Ispartaya baskn yapar yakar, ykard. Kasay da alp giderdi. Isparta mutasarrflna bir emir verdim. Resmi grevlilerden oluan bir komisyon huzurunda kasay ap saymalarn ve mevcut serveti bir tutanakla tespit edip en ge sabaha kadar bana gndermelerini istedim. Bu para bana geldi. Ancak ben tutana o zaman yanma almadm. Demirciyi kovalayan, Etemi kovalayan bana bir gn bu miktardaki bir parann hesabnn sorulacan dnemedim. Fakat vaktim olmad iin saymadan aldm o paray sonra karargahmdaki veteriner ve bir dier grevliye saydrdm. Saydklar paray bir tutanakla bana teslim ettiler. Bu 1800 liralk kat para idi. Bende olan bu tutanan benzerini Ispartada mutasarrflkta bulmak mmkndr. Bu para ne oldu? Demircinin her eyini koruma altna aldrmtm. Devesini, kerestesini, halsn, seccadesini, elmasn, evrakn, parasn hepsini. Demirci namusuyla oturur, isyan etmezse her eyini iade edecektim. Sonunda Demirci bana yava yava bavurdu. Dadan indi. Daha nce onun yannda olan fakat benim tarafmdan grevlendirilen Arap Nuri Yzba olarak tannan kiinin kontrolnde bir yere yerletirdim. Kendisiyle kaan kars daha sonra Ispartaya dnm ve ben de onu ocuklarnn yannda kontrol altnda tutuyordum. Demirciye nce karsn gnderdim. Elmaslarn kars ile gnderdim. Sonra istedike paras ve dier mallarn peyder pey cinsi cinsine kendisine verdim. Sktka benden para istedi ben de gnderdim. Demircinin parasn kendisine vermeseydim bu hkmete ok pahalya mal olurdu. Memleketin bana bela kesilirdi. Ayrca bu paray ne diye gasp edecektim. Msadere iin onun hakknda bir karar verilmek gerekirdi. Byle bir karar yoktu ve ben bir karar vermek zorunda idim. Demirci olay aile ii bir olay gibi geliti. Onun memlekete byk hizmetleri vard.162

1661

erkez Etem syan Refet Beyin Demirci Mehmet Efe olayn sessizce hallettii sralarda, Cephenin kuzey kesiminde smet Bey de erkez Etem ile uramakta idi. Dzenli orduyu oluturma kararn blgesinde uygulamakta olan smet Beye kar memnuniyetsiz bir tavr koyan erkez Etem, nce ayr bir ordu saylmasn istedi, sonra smet Beyden emir alamayacan ve nihayet kuvvetlerini asla nizami birlikler haline sokamayacan belirterek tamamen TBMMne kar bir durum ald. in bu noktaya gelmesine kadar ki gelimelerde Refet Beyin ad da sk sk gemektedir. erkez Etemle Refet Bey arasndaki ilk soukluk Yozgat isyann bastrma harekt srasnda balad. Blgede isyan hareketleri balaynca isyan bastrmak zere erkez Etem grevlendirilmiti. syan genileme ve yaylma eilimi gsterince yardmna o srada Boluda bulunan Refet Beyde grevlendirildi. Mustafa Kemal Paa tarafndan Zileye gnderilen Refet Beyin yannda tek adam yoktu. Yola karken yannda balangta on kii kadar olan adamlar sonra onbe, daha sonra otuz, elli Bylece yolda giderken katlanlarla oruma varld zaman 150 kii oldu. Hareketini kuvvetine gre dzenledi. Hedefi en uygun yolu takip ederek isyana mdahale etmekti. Bu sralarda onun takip ettii yolu kaamak hareket olarak yorumlayan erkez Etem Mustafa Kemal Paaya honutsuzluunu belirten telgraflar gnderdi. Sadece Refet Beyi deil blgede grevli diger komutanlar da kmseyen telgraflard. te sizin kumandanlarnz yle yapyorlar, byle yapyorlar. Gayet acizdir, batidir, akl ermez kimselerdir diyordu. Bu ekilde onda bir zihniyet meydana geldi. Bu kumandanlardan bazlarn telgraf banda grmeye ararak yzlerine kar hakaretler etti. Fakat o zaman ne bu komutanlar ne de durumu bilen Mustafa Kemal Paa memleketin skununu bozmamak iin iin stne gitmediler. Olay grmezden geldiler.163 syann bastrlmas ve blgede dzenin yeniden salanmas iin mfrezesiyle dolarken Alacaya da urayan Refet Beye halk ikayette bulundu. Aman efendim birtakm adamlar geliyor, kylerimizden zorla asker topluyorlar, asker gitmezse evizi ykyorlar, hayvanlarmz alyorlar, bize zulm ve bask yapyorlar, bizi bu adamlarn ellerinden kurtar dediler. ikayet zerine Refet Bey olay inceledi. Grd ki, gerekten baz adamlar kyleri dolaarak halktan asker topluyor ve ellerinde erkez Etem tarafndan verilmi belgeler de var. Belgelerde asker toplama kovuyor. Bu olaydan baka bir de; ileri Bakan olduktan sonra erkez Etemin mfrezesine katlmak zere Ankaraya gelen 150-200 kiilik bir mfrezeyi ileriye (Cepheye) gndermeyip geri evirmesinden bahsedilmektedir.164 Btn bu olaylar erkez Etemle Refet Beyin arasnn almasna sebeb oldu. Gney Cephe Komutanlna tayin edilmesi ile erkez Etem, Refet Bey atmas hissedilir ekilde su yzne kt. Refet Bey ilk icraatna blgesindeki milli kuvvetleri lavederek balad. Cephe yetkileri yannda vermeyenlerin evlerini yakma, hayvanlarn alma yetkilerinden bahsedilmektedir. Refet Bey bu apulcularn ellerinden belgeleri alp yrtyor ve bunlar blgeden

1662

Komutanl iinde kalan blgede erkez Eteme asker, iae vs. toplama iznini kaldrd. Bu maksatla blgede grevli memurlar toplayarak erkez Eteme yollad. Dzenli ordu oluturmak iin svari toplamaya balad. erkez Eteme gre; bu esnada Refet Bey sadece svari toplamakla kalmayp, erkez Etemin halktan zorla ald, zulm yapt iddialar ile aleyhinde propaganda yapt. Bu durum aralarnn almasna sebep oldu.165 erkez Etem, Bat Cephesinin ikiye ayrlmas ve Gney Cephesinin oluturulmasn gereksiz bulduu gibi, bu cepheye Refet Beyin komutan olarak atanmasn ise, tamamen onun kendisine kar tavr taknmasn balyordu. Halkn kendisine itibar gstermesinin onlar engelleyeceinden korktuklar iin gzden karldn, kendisine kar cephe alanlarn Refet Beyi, iini bitirsin diye zerine grevlendirdiklerini dnyordu. erkez Etem, Refet Beyin Yozgat syan esnasndaki yanl tutumu ile Gediz Muharebesindeki yenilginin balca sebebi olduunu ve bunun aklanmasndan korktuu iin kendisine kar olanlarn yannda yer aldn,166 btn olanlara ramen Refet Beyin son dmanca tutumuna kadar ona kar hep dosta davrandn,167 ifade etmektedir. erkez Etem Refet Bey ztlamas Refet Beyin stiklal Mahkemesine ikayet edilmesine kadar vard. Gediz Muharebelerinde meydana gelen firarlarn, Refet Beyin Yozgat isyann bastrma harekt esnasndaki uygulamalar ile ilgisi olduunu ileri sren erkez Etem, onu stiklal mahkemesine ikayet etti.168 stiklal Mahkemesine ikayet olay ile birlikte anlan bir de telgraf meselesi vard. erkez Etem ileri Bakanna hitap eden Dnyada bir adam, en adi bir adamn, en adi bir tarzda ne kadar tahkir etmesi kabilse o kadar hakaret dolu bir telgraf gnderdi. Bu telgraf ahsna kabul edip lkenin iinde bulunduu kark durumu daha da fena hale getirmek istemeyen Refet Bey ileme koymadan yrtp att. Bu telgrafn muhtevasndan daha sonra haberi olan Mustafa Kemal Paa, Meclis Bakan olmak sebebiyle bir Bakanna kar yazlan bu hakaretler karsnda; Belki vakti zamannda o telgraf bana gstermi olsayd onun kadar sakin olamazdm dedi.169 erkez Etem; Refet Beyin stiklal mahkemesinde yarglamasn engellemek iin Cephe komutanlna getirildiini, stiklal mahkemesine verildii iin ileri Bakanlndan alnmas gereken birisinin byle bir greve getirilmesinin kendisine kar bir grup tarafndan komplo dzenlendiinin delili olduunu,170 btn bunlara ramen Fevzi Paann srar ve memleketin menfaati gerei ikayetini geri aldn sylemitir.171 Refet Bey, erkez Etem kavgasyla su yzne kan hkmetin kendisine kar soukluunun derecesini yerinde grmek ve TBMMdeki arln lmek isteyen erkez Etem Ankaraya geldi. Fakat burada umduu ilgiyi gremedi. Bu kavgada dzenli ordunun kurulmasna kar ktndan prestij kaybetmiti.172 Mustafa Kemal Paa Ankaradan, Bat Cephesindeki huzursuzluklar yerinde grmek ve incelemek iin zel bir trenle cepheye gitmeye kara verdi. Giderken yanna erkez Etemi de ald. Meseleyi bir neticeye balamak istiyordu. Hafiyelerinden, hazrlanm bir tuzaa drlmek iin

1663

gtrlmekte olduu haberini alan erkez Etem Eskiehirde, trenin rtar yapmasndan istifade ile trenden indi. Buradan Gedizdeki karargahna kolayca ulaabildi.173 erkez Etemin gsterdii tepkiye kar onu yattrmak iin TBMM bir nasihat heyeti gnderdi. Etem bu heyete davrannn sebeplerini aklarken; Refet Beyin Konyada svari kuvvetleri toplayarak kendisine saldr hazrl iinde olduunu, Refet Bey konusundaki ekimelerde Mustafa Kemal Paann, Refet Bey tarafn tuttuunu, oysa bu konunun kendisi iin izzet-i nefis meselesi olduunu, bu byle devam ederse kuvvetleriyle nce Konyaya saldracan, Refet Beyi nne katp Ankaraya kadar gideceini syledi. Heyettekiler, meselenin onun kukuland gibi olmadn, kuvvetlerine kar bir hazrlk olmayp, sadece dzenli ordu ktalarnn oluturulduunu, dmana kar koymak iin btn memleket imkanlaryla kurulmu bir ordudan baka are olmadn anlattlar. erkez Etem sylenenleri kabul etti. Keke bu dargnlk girmeseydi araya dedikten sonra, Refet Beyi Konyadan, Cephe Komutanlndan alsnlar dedi.174 erkez Eteme bir yandan nasihati heyetleri gnderilirken dier taraftan Mustafa Kemal Paa bu grmelerden bir sonu kmayacana, erkez Etemin kendilerini oyaladna inanmakta idi. Nitekim, bu dncelerle smet ve Refet Beylere bir telgraf ekerek, erkez Eteme kar kuvvetlerini hazrlamalarn ve uyank olmalarn bildirdi.175 Refet Bey bu konuda, erkez Etem kuvvetlerinin Ktahya ve Gedizde toplanmakta olduuna ve hasmane tavr takndna gre hi vakit kaybetmeden saldrmak yanls olduunu ve emir beklediini bildirdi.176 Beklenen emir verildi. erkez Eteme kar harekt balatld. erkez Etem kuvvetlerine kar Refet ve smet Bey kuvvetlerinin ileri harekta gemesi zerine, erkez Etem kuvvetleri geri ekilmeye balad. Refet Bey, bu ekilme esnasnda gerek ilerine soktuu casuslar vastasyla, gerekse uaktan att beyannameler yoluyla oklarn etkileyerek hkmet kuvvetlerine snmaya tevik ettiini, bylece Etem kuvvetlerinin ounu kendi saflarna ektiini,177 Etemin etrafnda sadece ldrlmek suretiyle cezalandrlacaklarndan korkanlarn kaldn sylemektedir.178 erkez Etem ise smet ve Refet Beylerin kendisine kar hazrlklarn anlaynca, kuvvetlerini cepheden ekip Ktahyada toplamak zorunda kaldn, saldrlar balaynca da savamak istemedii iin geri ekilme emri verdiini, Gediz ynnde ekilirken adamlarnn srarla dnp savaalm dedikleri halde kabul etmediini, zerlerine saldran askerin deil komutanlarnn sulu olduu ve onlar ele geirmeye yarayacak bir saldr olmadka, saldrnn anlamsz olduunu dndn, bu yzden saldralm tekliflerini reddettiini, anlatt hatralarnda Grdese kadar ekildikten sonra orada adamlarn, istedii taraf semekte serbest braktn, ama aka Refet Beye katln diyemediini, nk ilerinde bulunan casuslarn her haberi ona ulatrdndan emin olduunu, eer yle dese, Refet Bey bir tuzaktan korkup ona snan zavall arkadalarn cezalandracan dndn ifade etmektedir.179 erkez Etem kuvvetlerinin gerekletirilen saldrlar ile ekilmeye balamas zerine Dzenli ordunun bu ilk baars karsnda TBMMnde byk bir memnuniyet havas dodu. Mustafa Kemal Paa, Refet Beye u tebrik telgrafn gnderdi: Etem Bey isyanyla balayan olaylar ve son

1664

muharebeler esnasnda Bat ve Gney ordularmzn kahraman kumandan ve erlerinin yapt fedakarlklar mnasebetiyle bu gn TBMMde hararetli tezahrat yaplm ve vc konumalar olmutur. ok sayda takrir ile layk olan kumandan ve subaylarn terfi ettirilmesi ve erlerin taltifleri teklif olunmutur. Cephe kumandanlar smet ve Refet Beyefendilerin terfi ettirilmeleri, Bakanlar Kurulunca daima uygun bulunuyorsa da, bu terfilerin kendileri tarafndan bildirilecek kumandan ve subaylarn terfileri ile beraber verilmesi daha mnasip grldnden son savalarda fedakarlk gsterenlerin, terfiye hak kazanan kumandan ve subaylarn terfilerinin vakit geirilmeden Milli Savunma Bakanlna bildirilmesini rica ederim.180 Nitekim; 10 Ocak 1921de rtbesi Mirlivala (Tugeneral) ykseltildi.181 erkez Etem olay balarken Yunanllar da harekete gemilerdi. Bu durumda erkez Etem kuvvetleri karsndan ekilerek Yunanllara kar sevk edilecek asker miktar nem kazanmt. Geri ekilen erkez Etemi takibe daha fazla asker ayrlmasn doru bulmayan Refet Beyin, aksini dnen smet Beyle tartt grld. Refet Bey Yunan taarruzu sresince ordunun btn arln sadece Yunan cephesine vermesini istemekte idi.182 Yunan ve erkez Etem kuvvetleri ile arpmak zorunda kalan Dzenli ordular nce Yunan ileri harektn nledi. Daha iyi hazrlandktan sonra tekrar taarruz etmek isteyen Yunanllar geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu olay tarihe, I. nn Zaferi olarak geti. Bundan sonra Gney Cephesi kuvvetleri tamamen erkez Etem zerine ynelme imkan buldu. Refet Bey, Grdes ve Kayackta erkez Etem kuvvetlerini sktrarak isyanclar datt, bir ksmn ise esir ald.183 Refet Beyin erkez Etem kuvvetlerini dattn bildirdii 23 Ocak 1921 tarihli telgrafna Mustafa Kemal Paa ertesi gn u cevab verdi: Dahiliye Vekili ve Cenup Cephesi Kumandan Refet Beyefendiye; erkez Etem ve ballarnn kesin hizmetine yol aan ve ordumuzun d ve i dmanlara kar kahredici gcn en ste karan isyan bastrma harekt srasnda kahraman ktalarmzn ezici ve kudretli kumandanz altnda gsterdii yiitlik ve fedakarl milli bamszlk ve vatann kurtuluu adna en byk hizmet kabul ederim. Gsterdiiniz baardan dolay yce kiiliinize ve kahraman ordumuzun btn asker ve subaylarna en samimi tebriklerimi takdim ederim. TBMM Reisi Mustafa Kemal.184 Ancak; devam eden harekt esnasnda erkez Etem ve yannda baz adamlar kaarak Yunanllara snmay baardlar. Mustafa Kemal Paa; erkez Etemin kaarak Yunanllara snmasna Refet Beyin sebep olduunu, savatan kand ve seyirci kald iin erkez Etemin kaabildiini sylemitir.185 Aslhanlar Sava Refet Bey, vekaleten yrtt ileri Bakanln 21 Mart 1921de brakarak tamamen Gney Cephesindeki almalarna dnd. Yunanllar 26 Mart 1921de ikinci defa saldrdlar. Byle bir saldr beklenmekte idi. Yunan saldrsna kar nn mevzilerinde hazrlk yaplm, dman burada bekleniyordu. Dolaysyla

1665

Gney Cephesinde zayf birlikler braklmt. Yunan Kuvvetlerinin, Gney Cephesi zerine de saldrmalar zerine zayf Refet Paa kuvvetleri ikiye ayrlarak geri ekilmek zorunda kald. Bir ksm Fahrettin Paann emrinde olarak ay, Bolvadin hattna kadar ekildi. Bir ksm da Refet Paann bizzat emrinde olarak nn mevzilerinin sol kanadna ekilerek burada savaa devam etti. nnde dmann yenilmesi ve geri ekilmeye balamas zerine Refet Paa takip harektna geti, geri ekilmeyi hezimete evirdi.186 Dmann nnde yenilip geri ekilmesi zerine ay Bolvadin hattna kadar ilerlemi olan Yunan Kuvvetleri hem asl kuvvetlerden ayr dm, hem de yandan emniyetini kaybetmiti. Bir saldr yaplrsa baarl olabileceini hesaplayan Trk karargah, Refet Paann emrinde, bir taarruza karar verdi. nnde asl savan sona ermesi zerine boa kan birlikler de Refet Paaya verildi. Bu takviye ile, her ne kadar bu birlikler savatan yeni km, yorgun ve eksik tehizatl iseler de dman karsnda bir avantaj saland dnlmekte idi. ay-Bolvadin hattndaki Yunan kuvvetleri son durum zerine slerine doru geri ekilmeye balamlard. Geri ekilen bu kuvvetleri takip eden Refet Paa, yapt saldrlarla dman ypratt, sonra Aslhanlar mevkiinde taarruza geerek onlar meydan savana mecbur etti. Aslhanlar Meydan Muharebesi olarak tarihe geen bu savan neticesinin zafer mi, yoksa yenilgi mi olduu tartlmtr. Refet Paa bu sava; sk bir takip ile dmann ypratlmasndan sonra muharebeye mecbur edilmesi ve hezimete uratlarak slerine ekilmesi olarak anlatr.187 Refet Paa Aslhanlarda zafer kazandn Mustafa Kemal Paaya u szlerle bildirdi. Be gn devam eden Dumlupnar Meydan Muharebesinde dmana son darbeyi vurmak erefi ordumuza nasip oldu. Dman dmdar muharebesi yaparak ekiliyor. Ordumuz takip ediyor. Arz ederim. Mustafa Kemal Paa bu mesaja; nn Meydan Muharebesinde silahlarnzn kazand parlak zaferi Dumlupnar Meydan Muharebesinde rhan- irade ve idarenizin temin ettii ikinci ve parlak zafer tamamlad. Cinayet ve hyanetinin ilk cezalarn ekmee balayan Yunanistana kar Anadolunun eski gaza ufuklar stnde ikab- zaferimiz ateten iki kanat at. Ecdad topraklarnda iki uzun seneden beri mfsid, mufil bir mtareke ile silahlarndan tecrit ve lme mahkum edilmi, milletimiz aleyhinde faslasz bir yangn ve ktal siyaseti takip eden en mamur memleketlerimizi harabeye eviren dmann babo braklm haydut srleri yzlerini dndrdler. Ordumuz gk grltlerini andran bir velvele ve heybetle tarih sahnesine yeniden kt. Bakalarnn zaferinden domu ve bakalarnn zaferiyle bym tufeyli dman ana topraklarmzdan bsbtn tard edecek meiyyet-i muzafferanenizin yollarna gzlerim dikilmi size ve stadane sevk ve idareniz altnda ecdad ruhunu marur eden bir kahramanlkla arpan btn kumanda ve silah arkadalarnza mesud ve mfehhir tebriklerimizi gnderiyorum cevabn verdi. Bu telgraf yeterli bulmayan Mustafa Kemal Paa arkasndan yle bir telgraf daha ekti. Dumlupnarda kazandnz meydan muharebesinin kutlanmasn ak telgrafla yaptm. Fakat kymetli baarnzdan ilham alan duygularm ifade iin ak telgrafmda ifade ettiklerimden baka u hususlar da ilave etmeyi gerekli gryorum.

1666

Umum cephelerimize kar ilk savalar esnasnda kymetli kumanda kabiliyetiniz Gney Cephesi karsndaki dman ordusunu ifal ederek Konya istikametinde etkisiz ve nemsiz bir dankla mecbur etti. nn savann olduu srada Gney Cephesi karsnda bir dman ordusu olduu halde, kumandanz altndaki ktalar kuzeye yetitirdiniz. nn zaferini tamamlamak iin bizzat kuzeye kotunuz. Kymetli svarinizle Yeniehir ovasnda dman tmenlerine kati darbeyi vurarak dmann geri ekilmesini bozguna evirdiniz. Daha sonra yorgun ktalarn bana geip gneyde geri kaan dman ordusunu da takibe yetierek dman savaa mecbur ettiniz, ve nihayet bu son harektnzn sonunda Dumlupnar Meydan Savan kazandnz. Btn bu harektnz derin bir ilgi ile takip eden arkadalarmzn da duygularna tercman olarak en samimi tebriklerimi bir kere de iki arkadan kardee ve her trl resmiyetin stnde bulunan bir hviyetle arz eder ve alnnzdan perim efendim.188 Aslhanlar Savandan sonra Yunan kuvvetleri Dumlupnar mevzilerine ekilerek durdular. Refet Paann harekt ve kazand zaferi anlatan telgraflarn nce memnuniyetle aldn syleyen Mustafa Kemal Paa daha sonra durumu inceleyince, Refet Paann muharebe esnasnda dmann ileri geri dalgalanma yapan hareketlerini, zellikle dmann geri hatlarda kalan asl kuvvetleri hizasna ekilerek yanlarn emniyete almak iin Dumlupnara kadar ktalarn ekmesini zafer zannetmi olduunu, Aslhanlarda dmana darbe vurup datmamak ve hatta sava uzatp dmann takviye almasna ve yerlemesine sebep olmakla yenilmi saylacan anladn sylemektedir.189 nn ve Aslhanlar savalarndan sonra Bat Cephesinin ikiye ayrlmasn gerektiren artlarn ortadan kalkt grld. Mustafa Kemal Paa Bat Cephesinin bir komuta altnda birletirilmesine karar verdi. smet Paa veya Refet Paadan biri cephe komutan olacakt. Aslhanlar savan bir yenilgi olarak deerlendiren190 Mustafa Kemal Paa, smet Paay tercih etti. Refet Paaya ise Milli Savunma Bakanln teklif etti. Refet Paa askerlik meslei ile daha yakndan alakal olan Genel Kurmay Bakanln istemekteydi.191 Bu uygun grlmeyince izin alarak zel karargah ve maiyetiyle birlikte, Kastamonuda bir sayfiye yeri olan Ecevit tesislerine dinlenmeye gitti.192 Sakarya Sava (Milli Savunma Bakanl) Trk ordular Bakumandanlna seilen Mustafa Kemal Paa lkeyi iinde bulunduu nazik durumdan193 karabilmek iin almalarna balarken etkili bir Bakumandanlk karargah kurmak istedi. Karargahnda yer alan Milli Savunma Bakanlna o srada ileri Bakan olan Refet Paann seilmesini istedi. Refet Paa, 5 Austos 1921de 167 oy alarak Milli Savunma Bakanlna seildi. 23 Austos 1923 tarihinde Yunan taarruzu ile Sakarya Sava balad. 22 gn ve gece aralksz devam etti. Zafer Trk Ordusunun oldu. Yunan taarruzu krld ve geri atld.194 Bakomutan Mustafa Kemal Paann; Sakarya Sava bir siper sava olmaktan km ypranma ve ypratma sava haline gelmiti. Byle bir savata zafer daima ordularn ikmal yeteneine baldr.195 dedii bu savata Refet Paa ikmal ilerini yrtt.

1667

Atatrk Sakarya Savanda Refet Paann hizmetlerini anlatrken; Ordumuzun elinde eitli cins tfekler vard. Fena taraf mermilerinin de ayr ayr olmas idi. Milli Savunma Bakan Refet Paann harp edenlerin tfek mermilerini hatasz ekilde yerli yerinde sevk etmekte gsterdii mahareti sayg ile yad etmek insanlk borcudur. Keza yiyecekleri de muntazaman yetitirmitir196 demiti Refet Paa Sakarya Savanda kz arabalar ile yaplan tamalar menzil sistemi ile daha kullanl bir duruma getirdi. Kilimlerden kaput, gaz tenekelerinden ila kutular yaptrd. Odun bulunmadnda, ahap evleri yktrarak tahtalaryla lokomotiflerin daima ilemesini salad. Yoksul askerlere harlk balad. Bu sebeple askerler ona baba derlerdi.197 Orduyu ikmal etme grevini yaparken her yere yetiti. Grev heyecann hi kaybetmedi.198 Refet Paann Sakarya Sava esnasnda cephe gerisinde gsterdii stn gayret TBMM tarafndan takdire deer grld.199 Bu mnasebetle TBMMde yapt konumada Bu, kan arabas ile koan, yavrusunu kucanda tayan kyl kadnnn zaferidir200 dedi. Ordu ihtiyalarnn karlanmasndaki sknt konusunda mecliste alan grmede Refet Paa; Ordunun beslenmesinin ok iyi durumda olmasa da a kalmadn, ekmeklik un ve bulgur skntsnn ekilmediini, gda eitliliinin salanmasna alldn, ordunun yedirilmesinde ileri saflara ncelik verildiini, gerilerde baz durumlarda ksa sreler iin ekmek bile verilemedii zamanlarn olduunu, gelecek hasat zamanna kadar yeterli stoklarn bulunduunu,201 askerin k gelmeden nce giydirilmesi iin alldn, ancak bu konuda istenilen noktaya gelinebilmesi iin paraya ihtiya olduunu, askerlerin mektup yazmalarn kolaylatrmak iin belirli yerlere kat ve kaleminin devlete karland mektup yazma brolarnn aldn, burada yazlan mektuplarn bedava gnderildiini aklad.202 Sonu Refet Paa, Mustafa Kemal Paann Trk Milletini kurtulua gtrebilecek tek lider olduuna inand ve onun yannda yer ald. stanbulda Jandarma Genel Komutan iken lider araylar iinde olanlarn kendisine fikrini sorduklar zaman, Mustafa Kemal Paay nermiti. Mustafa Kemal Paa kendisine Anadoluya beraber gitmeyi teklif edince tereddtsz kabul etti. Vatansever bir askerdi. 3. Kolordu Komutan iken ngilizlerin Samsuna karma yapmasna mani oldu. Harbiye Nazr ve dier hkmet ricalinden gelen basklara ramen ve grevinden, makamndan olacan bildii halde tutumunda srar etti. Bunun zerine ngilizlerin etkisinde bulunan Osmanl Hkmeti, onu 3. Kolordu Komutanl grevinden ald. Mustafa Kemal Paa da Kurtulu mcadelesinde onun kendisine ballndan emindi. Refet Paay daima yannda grmek istedi ve onu gvendii kimseleri grevlendirmesi gereken vazifelere verdi. Sivas Kongresine ard. syanc Konya Valisine kar onu gnderdi. Nazilli Cephesini askeri kurallara gre dzenlemeyi ona verdi. isyanlar knca ard. Ordunun Ktahya-Eskiehir muharebelerinde yenik dp Sakaryaya kadar geri ekildii zaman, TBMMnde muhalifler karsnda

1668

zayflayan ve onlarn, komutay bizzat ele al, sorumluluk belli olsun dedikleri bir zamanda onu destekledi. Bakumandanl ele alan Mustafa Kemal Paa, kazanmak zorunda olduu bir savaa hazrlanrken Refet Paay karargahna dahil etti. zinde olduu halde greve ard. Olaanst tehlikeli bir dnemde onu Milli Savunma Bakan yapt. D ilikilere katkda bulundu. Milli Mcadele yllarnda Nazilli Cephesinde iken talyanlarla Temsil Kurulu adna temas salad gibi onlarla yapt grmeler ile, ellerinde bulunan silahmhimmat depolarnn Trklere teslimini de kabul ettirdi. neboluda ngilizlerle grmeler yapt. ngiliz esirlerine karlk Maltadaki Trk esirlerinin serbest braklmasn salad. Karlat meselelere annda ve pratik zmler bulmas Refet Paann zelliklerinden birisiydi. Konyada 12. Kolordu Komutan Albay Fahrettin, Heyet-i Temsiliyenin emirlerini dinlememe eilimi gsterince meseleyi halletmek iin oraya gnderildi. Konya yaknlarnda Albay Fahrettine bir telgraf ekerek grmek istediini, bu sebeple yanna gelmesini rica etti. Gelince grmek zere bindikleri treni kaplarna nbetiler dikerek Ankaraya hareket ettirdi. Bylece; bir oldu bitti ile herhangi bir hadise kmadan Fahrettin Bey Ankaraya getirilmi ve burada ikna edilmitir. Milli Savunma Bakanl yapt Sakarya Sava esnasnda kilimlerden kaput, gaz tenekelerinden ila kutusu yapt. O gnn zor artlar altnda sava ihtiyalarn karlad. stiklal Savanda zafere ulam olmay, Milletin manevi deerine, haysiyetine, istiklal akna ve layk ncler bulabilmesine balyordu. Ona gre, savan gerek kahramanlar, erkekleri savaa gittii iin cephe gerisinde onlar doyurmaya alan, tarlalar ekip buday yetitiren, cepheye cephane tayan Trk Kadnlaryd 1 Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah Arkadalar, Atatrk Aratrma Merkezi

eref yeleri, Ank. 1999, s 64. 2 Zekeriya Trkmen, Mtareke Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yaplanmas

(1918-1920), TTK. Basmevi, 2001, s. 58. 3 4 5 6 7 8 57. kdam Gazetesi, 2 Mays 1924, Refet Paa ile mlakat. Zekeriya Trkmen, a.g.e., s. 104, 111. A.g.e., s. 130. A.g.e., s. 111. Mutasarrflk; Bu gnk Vali ile Kaymakamlk arasnda mlki bir makam. Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, I. Cilt, Ank. 1966, s.

1669

Yakn Tarihimiz, I. Cilt, s. 356. Nait Ulu; Siyasi Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, Milliyet

yay, 1973, s. 60. Sadun Tanju; Atatrkn Yanndakiler Karsndakiler, Hrriyet yay., 1981, s. 13-14. 10 11 Nait Ulu; a.g.e., s. 60. Sadun Tanju; a.g.e., s. 13-14. Mustafa Kemal Atatrk; Sylev, I. Cilt, Ank., 1974, s. 25. Selahaddin Gngr, Atatrke

Kafa Tutanlar, I. Cilt, st., 1955, s. 9. Sadun Tanju, a.g.e., s. 13-14. 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Selahattin Tansel; Mondrostan Mudanyaya, II. Cilt, Ank. 1978, s. 8. A.g.e., s. 14. Selahattin Gngr; a.g.e., s. 19. Mustafa Kemal Atatrk; a.g.e., s. 25. Sebahattin Selek, Anadolu htilali, st., 1973, s. 147-149. A.g.e., s. 147-149. A.g.e., s. 147-149. Atatrk; a.g.e., s. 25. Zekeriya Trkmen, a.g.e., s. 144. Yakn Tarihimiz, III. Cilt, s. 49. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, st. 1953, s. 75-76. Atatrk, a.g.e., s. 25. Yakn Tarihimiz, III. Cilt, s. 49. Selahattin Tansel; a.g.e., s. 37-40. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 32. Atatrk; a.g.e., s. 37. Zekeriya Trkmen, a.g.e., s. 149. Atatrk; a.g.e., s. 37. Selahattin Tansel; a.g.e., s. 4-44. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 32-33. Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, a.g.e., s 64. Atatrk; a.g.e., s. 37-39. Atatrk; a.g.e., s. 37-40.

1670

31

Kazm Karabekir Paa da, Refet Beye Bolevikler hakknda verdii haberler zerine onun

hkmete ve tilaf Devletlerine kar fiili vaziyet aldn, bundan dolay da grevinden alndn ifade etmektedir. Kazm Karabekir; stiklal Harbimiz, st. 1969, s. 110. 32 33 A.g.e., s. 43-44. Mustafa Kemal Paaya 9. Ordu Mfettilii grevi verilip de gidecei zaman Harbiye

Nezaretinde Fevzi (akmak) Paa, Cevat (obanl) Paa ve Mustafa Kemal (Atatrk) Paa bir araya geldiler. Grmeler Sonunda Mustafa Kemal Paann Anadoluda bir mukavemet (direni) tesis etmesi ve dierlerinin de ona her ynden yardmda bulunmalar lzumuna karar verdiler. O srada Fevzi Paa Harbiye Nazr, Cevat Paa ise Genel Kurmay Bakan idi. H. Nait Ulug; a.g.e., s. 41-42. 34 35 36 37 Atatrk, a.g.e., s. 40-44, Sebahattin Selek, a.g.e., s. 268-269. A.g.e., s. 42. Selahattin Gngr; a.g.e., s. 20. Kara Kuvvetleri Komutanlndaki ahsi dosyasndan. Atatrk; a.g.e., s. 51. M. Mfit Kansu; a.g.e., I. cild, s. 88. ATBD, s. 79. ATASE yay., 1981,

Belge no: 1737, s. 34 stanbuldan kan tutuklama emrinde Refet Beyin adnn gemedii, bunun Rauf olmas gerektiine dair Bkz. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 38. 38 39 40 41 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 2, s. 885. Atatrk, a.g.e., s. 61. Selahattin Gngr; a.g.e., s. 25-26. K. Ekrem Uykucu; 1919dan 1923e Kadar Cumhuriyet Tarihi Ansiklopedisi, st. 1973. Bkz.

Refet Bele maddesi. 42 43 Sebahattin Selek; a.g.e., s. 147-149. Ulu gdemir; Sivas Kongresi Tutanaklar, Ank. 1969, s. 38-60. Mazhar Mfit Kansu;

a.g.e., I. cild, s. 244-246. Atatrk; a.g.e., s. 77-78. 44 45 46 47 48 Ulu gdemir; a.g.e., s. 73-75. A.g.e., s. 113-115. Atatrk; a.g.e., s. 102-103. A.g.e., s. 126. A.g.e., s. 128-129.

1671

49 50 51 52

Ali Fuat Cebesoy; a.g.e., s. 75-76. Atatrk; a.g.e., s. 151. TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 2, Bankas Yay., Ankara 1985, s. 885. Atatrk; a.g.e., s. 151. Mazhar Mfit Kansu; a.g.e., s. 318-320. Nait Ulu; a.g.e., s. 152.

Nalan Sekin; 1920-1970 lk Meclisten Kalanlar, 1970. Selahattin Tansel; a.g.e., s. 126. 53 54 Atatrk; a.g.e., s. 173. Mersinli Cemal Paa Konyada Yldrm Ordular Ktaat Mfettii olarak bulunduu

sralarda Mustafa Kemal Paa 9. Ordu Ktaat Mfettii idi. Aralarnda yaptklar yazmada lkenin kurtuluu yolunda ayn ekilde dnmekte olduklarn grdler. 5 Temmuz 1919da Cemal Paa kurmay tasarladklar milli kuvvetlere gizlice yardmlar koparabileceini umarak grevinden izin alp stanbula geti. Damat Ferit Hkmeti ise onu stanbulda alakoydu ve bir daha da grevine iade etmedi. O gnden sonra gz hapsinde tutulan Cemal Paa bu defa Ali Rza Paa kabinesinde Harbiye Nazrlna getirildi. M. Mfit Kansu; a.g.e., I. Cilt, s. 51-59. 55 Temsil Kurulu o srada bo olan 12. Kolordu Komutanlna uygun bulduu bir tayin

yaptrmak istiyordu. Konyada Vali bulunan Cemal Bey, stanbulun yaklamlarna uymad ve ahsi isteklerine alet edemedii iin, birok kolordu komutann ya srgn ettirmi, ya da istifaya zorlayarak uzaklatrmt. Mesela Fahrettin Beyin srgn bir tayinle istifasna sebep oldu. Son kolordu komutan Sait Paa ise valinin aleti olmamak iin istifa etti. Yeni bir tayin de olmadndan bu makam botu. Atatrk; a.g.e., s. 151. 56 57 58 59 60 61 62 Zekeriya Trkmen, a.g.e., s. 208. Atatrk; a.g.e., s. 176. Kazm Karabekir; a.g.e., s. 322. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 47. Mazhar Mfit Kansu; a.g.e., s. 518-519. Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, a.g.e., s 64. Atatrk; a.g.e., s. 252. M. efik Aker; stiklal Harbinde 57. Tmen ve Aydn Milli Cidali, st. 1957, s. 9-13. Mustafa Kemal Paann 10 Aralk 1919da komutanlarn grne at Bat Cephesinin

kurulmas hakkndaki taslak plan Refet Beye aklayan telgraf yledir: Bu gne kadar gerek siyasi giriimlerimiz, gerekse askeriyenin geni desteini gren Kuvay Milliyenin fedakarlklar ile sadece Yunanllar Aydnda durdurulabilmitir. Btn lkenin dman istilasndan kurtulmas esas gayesi olan Temsil Kurulumuz bu baar saylamyacak durumu u sebeplere balamaktadr.

1672

1. Osmanl hkmetinin yanl siyaseti sebebiyle gayr- resmi de olsa en geni yardmda bulunmay. 2. Bu gibi durumlarda btn maddi ve manevi kuvvetlerin bir elden idaresi gerekirken bunun yaplmay. Hal byle iken; Yunanallar Aydn vilayetinden karmak iin ya btn varlmzla saldracaz veya, harp-sefer tarznda bir hareket dzenleyerek onlar taciz edip kendiliinden gitmelerini salayacaz. Bunun iin toplayabildiimiz ve mevcut olan kuvvetleri yeniden dzenledik. Buna gre; harekt mntkalar e ayrlm olup bunlara, Kuzey Cephesi, Salihli ve havalisi ile Aydn ve havalisi cepheleri ad verilmitir. Gerekte bu cephelere 61., 23., 53. Tmen komutanlarnn komuta etmesini uygun gryorsak da, bu durum hareketimizin devlet eliyle yrtld grntsn vereceinden gayr- resmi bir gnll imzasyla harektn idaresi uygun olacaktr. Bu maksatla Demirci Efenin Aydn ve havalisi kumandanlnda kalmas hibir ihtilafa meydan vermeyecek mtalaasndayz. Daha iin bandan itibaren 14., 17. Kolordu gibi hareket etmeyip meseleyi bir milli vazife telakki ederek ie sahip olunmas, Kuzey Cephesinde maksad evvelce olduu gibi bu gnde tamamyla temin edecektir. Bizzat 23. Tmen Komutan mer Ltf Beyin de asla kar olmad gibi, Salihli mntkasndaki tekilatn tanzim ve meydana getirilebilmesi cidden tardire ayandr. Dolaysyla ad geenin bu gne kadar olduu gibi bundan sonra da bu mntka ile megul olmasn rica ederiz. Demirci Efe ve fedakar arkadalarnn genel bir hareket esnasnda arzu edilen baary salayabilmeleri iin yle bir ey dnld: Temsil Kurulu yelerinden sabk 3. Kolordu Kumandan, bilhassa cephelerde askeri meziyetlerini herkese tanttrm olan cesur, gayretli, fedakar arkadamz Albay Refet Beyefendinin doruca Temsil Kuruluna bal olmak zere zmir ve havalisi Umum Kuvay Milliye Kumandanln zerine almak ltfunda bulunduu, aada izah edeceimiz ekilde alaca, blgede bu gnden itibaren kolordu ve tmen komutanlklar ve en yksek rtbeli mlki memurlarn bir ounun gayr- resmi olarak mmkn olan yardmda bulunmalarn, imdiye kadar kymeti hepimizce bilinen hamiyet ve fedakarlklarndan bekleriz. Umum Kuvay Milliye Kumandanlnn dorudan doruya emir ve kumandasna verilen mntka Aydn vilayeti ve Konya vilayetinin Burdur livas olup, milli harekta fazla yardm maksadyla Umum Kuvay Milliye Kumandanlna Afyonkarahisar, Isparta, Ktahya livalarndan talep edecei yardm bu livalarn mlki ve askeri amirleri ve Milli Mdafaa Tekilatlar derhal karlamas gerekmektedir. Umum Kumandanln yukarda beyan edilmi olan askeri harekt tarzlarndan birisini kabul edinceye kadar bilhassa Aydn ve havalisi Kuvay Milliyesini dzeltme ve tekil etmesi ve Kuzey Cephesi ve Salihli mntkalarndaki vaziyeti grerek ona gre bir karar ittihaz edilmesi iin bu mntkalarda seyahat eylemesi lazmdr.

1673

Harekt balad zaman Umum Kumandanln vazifesini kolaylatrmak maksadyla Salihli ve Aydn havalisi mntka Kumandanlklarn dorudan doruya idare ve kuzey blgemizin ad geen cephe kumandanl tarafndan idaresi uygun grlmektedir. Albay Refet Beyefendinin rtl bir isimle asl grevini yapmas d siyasetimizin durumu asndan uygun olaca dnlmektedir. Hareketin selameti asndan Nazilli, Aydn, Mula, Denizli, Burdur livalar ve Mdafaa-i Hukuk Cemiyetlerinden ikier temsilci seilerek Nazillide bir Heyet-i Merkeziye vcuda getirilip, Aydn ve Havalisi Milli Levazm Heyetinin bu Heyet-i Merkeziyeye balanmas lazmdr. Milli Levazm Heyetleri tanzim edecekleri bteyi, mntkalar dahilinde usulne uygun olarak iane suretinde temin edeceklerdir. Eer Heyet-i Merkeziye mntkas buna yetersiz kalrsa durumu Umum Kuvay Milliye Kumandanlna arz edecek, Umum Kumandanlk da yukarda dolayl olarak kendisine balanan mntkalardaki kaynaklardan temine alacaktr. Uslsz iane toplanmas yasaktr. Milli erlerin toplanmas Umum Kumandanlk ile Kolordu Asker Alma ubesi Bakanlar arasnda kararlatrlacak bir ekle gre olmaldr. Silah ve Mhimmat temini hususunda asl kaynak ordudur. Ancak kolordu mntkalarnn ounda bulunan silah depolarndaki tfeklerin mekanizmalar alnm olduundan Umum Kumandanln talep edecei miktarda tfek tedariki mmkn olmad takdirde, ne kadar mekanizmaya ihtiya duyulduu Kolordu Kumandanlklar tarafndan stanbuldan gizlice istenip temin edilecektir. Aydn vilayeti hakknda Temsil Kurulumuzca dnlen hususlar yukarda aklanm olup bu meseleye bir ekil verilmeden sizin de dncelerinizin bilinmesine lzum grldnden acil olduunu gz nne alarak, fikrinizin beyann istirham ederiz. Temsil Kurulu namna Mustafa Kemal. ATASE K: 2078, D: 2, F: 4. 63 64 65 Kazm Karabekir; a.g.e., s. 425. Atatrk; a.g.e., s. 253-254. Anadolu tilaf Kuvvetleri Bakomutan ngiliz General Milne (Milen), zmir ve civar igal

hududunun Paris grmelerinde alnan kararlar dorultusunda geniletilmesi gerektiini ve herhangi bir atma olmamas iin Osmanl Hkmetinin tedbir almasn istedi. Milne hatt olarak tarihimizde yer alan igal snr: Bademiye gneyinden Ayasulua, zmir vilayeti snr ile Umurludan Menderes nehrine uzanan izgi ve etrafn iine alyordu. ATASE; K: 2708, D: 2, F: 2. 66 67 68 69 ATASE; K: 2708, D: 2, F: 7. ATASE; K: 2708, D: 2, F: 7, 3. Atatrk; a.g.e., s. 252-253. TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 2, s. 885.

1674

70 71 s. 315. 72 73 74

M. efik Aker; a.g.e., s. 10. A.g.e., s. 22-23. Stk Aydnel, Gney Bat Anadoluda Kuvay Milliye Hareketi, Ank. 1993,

Stk Aydnel; a.g.e., s. 315. M. efik Aker; a.g.e., s. 23. M. efik Aker; a.g.e., s. 32. Fahrettin Bey sorunu yle balad: 16 Mart 1920de stanbulun igali zerine Ankarada

Temsil Kurulu ald bir kararla; Anadoludaki btn mlki ve askeri makamlarn, igal altndaki stanbul Hkmetini tanyamyacaklarn ve hkmetle her trl yazma ve haberlemeyi kestiklerini, Anadoluda tek merciin Temsil Kurulu olduunu, her trl yazmann Temsil Kurulu ile yaplacan ilan etti. Bu; tilaf Devletleri ve stanbul Hkmeti iin bir duyuru, Anadoludaki mlki ve askeri merkezlere emir olarak tamim edildi ve uyulmas istendi. Esasen Temsil Kurulu nceden bir plan hazrlam bunu da Harbiye Nazr Fevzi Paa da dahil Bursada 14. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paa, Konyada 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Bey ve dier btn kumandanlara bildirmi bulunuyordu. imdi stanbulun igal edilmesi zerine hazrlkl bulunan Temsil Kurulu, igal altndaki stanbul Hkmetini tanmadn, Anadoluda yaplacak her trl igale kar olduunu ve bu konuda gerekirse tedbirler alnacan ilan etmek suretiyle Mondros Mtarekesini reddetmi, tilaf Devletlerine kar harp ilan etmiti. Oysa, Fevzi Paa, zzet Paa ve Fahrettin Bey stanbulu igalin harp ilanna sebep olmamas gerektiine, vatan ve milletin yarar iin tilaf Devletleri ile iyi geinmek gerektiine ve stanbul Hkmetine balln devamna inanyorlard. Dolaysyla da Temsil Kurulu kararlarna zellikle; Bursada 14. Kolordu Kumandan zettin Paa ve Konyada 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Paa uymadlar. Fevzi Paa Temsil Kurulu kararlarna uymayp stanbula ball tercih edecek baka kumandanlarn da olacan tahmin ediyordu. Fakat telgraf hatlar ve postaneler Temsil Kurulunca kontrol altna alndndan bunlarn stanbul ile irtibatlar mmkn deildi. Bunun zerine Harbiye Nezaretinden, Anadoluda stanbula bal en kdemli komutan olan zzet Paaya kurye ile gnderilen bir emirle, anadoludaki stanbul yanls birliklerle irtibata gemesi ve gerektii gibi davranlmas istenildi. Yani bir nevi Anadolu Genel Kumandan yaplyor ve Temsil Kurulu yanllarna kar bir cephe oluturuluyordu. te bu durumda iken zzettin Paaya, ball kabul eden ve muhabereye girienlerden birisi de 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Bey idi. Ali Fuat Cebesoy; Milli Mcadele Hatralar, st. 1953, s. 325. 75 76 Ali Fuat Cebesoy; a.g.e., s. 334-341. Abdurrahman zgen; Milli Mcadelede Trk Aknclar, st. 1982, s. 91. ATBD; ubat

1989, sy. 87, Belge no; 21 ve 2118. Cumhuriyet Tarihi Ansiklopedisi; Refet Bele mad. Selahaddin Tansel; a.g.e., III. cilt, s. 65. 77 Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, a.g.e., s 64.

1675

78

Ankarada TBMMin ald gnlerde Gerede, Hendek, Tarakl, Mudurnu, Beypazar,

Nallhan olaylar bir birini izleyerek ve st ste patlak verdi. Etnik yapnn eitlilii, eskiden beri saray evrelerine yakn olularnn yansra boazlar ve evresinde salam hakimiyet kurabilmek iin yakn alanlarda tampon blgeler oluturmaya alan tilaf Devletlerinin desteinde bu oyuna gelen stanbul Hkmetinin kkrtmalarna uygun ve stanbula yakn bir mevkide yer alan bu blgeler tam bir anari yuvas halini alm, zellikle TBMMne kar isyan hareketleri cahil halk arasnda geni bir taban bulabilmiti. 79 Trk stiklal Harbi, VI nc Cilt, stiklal Harbinde Ayaklanmalar, Gnkur. Harp Tarihi

Bakanl yay., Ank. 1974, s. 99. 80 81 82 83 84 85 86 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 10. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 21. Ali Fuat Cebesoy; a.g.e., s. 401. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 44. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 48. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 79. Refet Beyin asilerle grmesinden bir ay nce 22 Nisan 1920 de benzer bir olay

yaanmt. syann balad ilk gnlerdi. Asiler 24. Tmen kumandan Yarbay Mahmutu grmeye davet ettiler. Buna inanan Mahmut Bey tedbirsizce giderken asilerin tuzana dt. Ktasn datp silah ve mhimmatn ele geirdiler. Kendisini de ldrdler. stiklal Harbinde Ayaklanmalar. s. 94-95. 87 88 89 90 91 92 93 94 95 ATASE: K: 2710, D: 11, F: 48, 1. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 79. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 44. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 54, 2. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 51. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 56. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 58, 3. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 56, 1. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 58, 8.

1676

96 97 98 99

ATASE: K: 2710, D: 11, F: 67. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 53, 1. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 52, 3. ATASE: K: 2710, D: 11, F: 53, 1.

100 ATASE: K: 2710, D: 11, F: 58, 14. 101 ATASE: K: 2710, D: 11, F: 52, 7. 102 ATASE: K: 2710, D: 11, F: 52, 6. 103 ATASE: K: 2710, D: 11, F: 23. Tevfik avdar; Milli Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara-i Umumiye, Milliyet Yay., 1971, s. 326. 104 ATASE: K: 2709, D: 10, F: 1. 105 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 10. 106 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 11. 107 ATASE: agb. 108 ATASE: agb. 109 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 26, 1. 110 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 11; K: 2711, D: 15, F: 2, 3; K: 2711, D: 15, F: 2. 111 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 59; K: 2711, D: 15, F: 72. 112 Haziran 1920 ortalarnda Yenihan ve Zilede balayan isyan hareketleri, buralarn asilerden temizlenmesi zerine, Yozgat taraflarna kayd. ATASE: K: 2711, D: 15, F: 35 ve F: 36. 113 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 36. 114 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 50, 1. 115 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 60, 1. 116 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 60. 117 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 62. 118 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 58.

1677

119 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 76. 120 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 68. 121 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 76. 122 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 102; K: 2711, D: 15, F: 101. 123 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 76. 124 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 60, 2. 125 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 132. 126 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 134. 127 ATASE: K: 2711, D: 15, F: 136. 128 Asilerin cezalandrlmasnda Divan- Harp Mahkemeleri yetersiz kalmaktayd. Davalarn uzamas ve yarglama usulleri sebebiyle verilen cezalarn aksi tesir yapacandan endie eden Refet Bey, bazen cezalar rfen ve bizzat verdi. Zilede bu ekilde 22 kii idam ve 4 kii de srgn edildi. ATASE: K: 2710, D: 14, F: 3, 4. 129 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 15. ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 12. 130 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 29. K: 2710, D: 12, F: 3, 35. 131 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 45. HTBD, Mart 1974, sy. 72, Belge no: 1564. 132 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 40. 133 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 38 ile 39 arasnda bulunan numarasz evrak. 134 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 45. 135 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 113. 136 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 136. 137 ATASE: K: 2710, D: 12, F: 3, 135. 138 ATASE: K: 2710, D: 13, F: 4. 139 ATASE: K: 2710, D: 13, F: 14. 140 ATASE: K: 2710, D: 13, F: 11, 2. 141 Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, a.g.e., s 65.

1678

142 Devlet Mezarl in Yaplan Aratrma. (Yaynlanmad) Aratrma Heyeti: E. Hv. Tug. Hikmet Ser, E. Kur. Alb. Necati Kse, E. Kur. Alb. Nusret Baylan, E. Top. Alb. Hakk Ertekin. 143 Deliba Mehmet adnda birisi umrada etrafnda toplad birok asker kaa, serseri v. s. ile hkmet konan bast, ertesi gn, 3 Ekim 1920 de Konyaya saldrd. Vali Konan ele geirdi. Valiyi esir ald. Bu arada birok asker ve sivil katledildi. Hamit Pehlivanl; Kurtulu Sava stihbaratnda Askeri Polis Tekilat, s. 154-156. 144 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 1, s. 277. 145 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 1, s. 277. 146 ATASE: K: 2710, D: 13, F: 68. 147 A.g.e., s. 277. 148 Konya Ayaklanmasnn yazlmasnda byk lde, stiklal Harbinde Ayaklanmalar, s. 186-200den yararlandk. Kenan Esengin; Milli Mcadelede Hyanet Yar, Ank, 1969. HTBD, Mart 1975, sy. 72, Belge no: 1566. Atatrk, a.g.e., s. 440. 149 24 Ekim 1920de balayan Gediz Muharebeleri, 24 Ekimde ar kayplarla sona erdi. Trk kuvvetleri Yunanllar karsnda Dumlupnara kadar geri ekildi. Bundan sonra Yunanllar 1 Kasmdan itibaren tekrar gerilerdeki klaklarna dndler. Gediz Muharebelerindeki yenilgi, bir taraftan Ali Fuat Paann Cephe Komutanlndan alnmasna yol aarken, dier taraftan da yenilgiye sebep olan Milisler mi, Nizami birlikler mi tartmasn balatt. Mustafa Kemal Paa gibi Refet Bey de nizami ordudan yanayd. Sonunda TBMMde nizami ordunun kurulmasna karar veridi. Refet Beye Bat Cephesinin gney tarafnn komutanl verilirken bu grev, nizami ordunun kurulmasn da kapsyordu. Mustafa Kemal Atatrk, a.g.e., s. 441-449. 150 Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, a.g.e., s 64. 151 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 1, s. 277. 152 I. Askeri Tarih Semineri, Bildiriler III, ATASE yay, Ankara, 1983, s. 49. 153 Dzenli Ordu birlikleri kurulmaya karar verilince Refet Bey kendi komutanlk blgesi iinde yer alan Demirci Mehmet Efeye; kuvvetlerinden 300 kiilik bir svari alay kurulacan, ya gemi olanlarn terhis edileceini, Efenin Binba rtbesi ile bu kuvvetin bana geeceini, Alayn 57. Tmen iinde yer alarak Gney Cephe Komutanlna balanacan bildirdi. Demirci nce bu teklifi kabul etti, fakat daha sonra tereddtler geirerek, erkez Etemle muhabereye geti. 154 Selahattin Tansel, a.g.e., I cild, s. 12-13. 155 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 2, s. 875-876.

1679

156 Demirci Efeyi arpmaya zorlamamak iin kaabilecei bir boluk brakld. Sebahattin Selek; a.g.e., s. 147-149. 157 Demirci Mehmet Efe kuatma srasnda kat m? karld m? yoksa arpma srasnda kamasna gz m yumuldu tartmas yapld. Arazinin engebeli oluundan yaralanarak kamay baard, kyllerin kard, nceki hizmetleri ve Aydn blgesinde Refet Beyle alt ve tant iin Refet Beyin onu yok etmek yerine zararsz hale getirmeyi tercih ederek kamasna gz yumduu sylentileri kt. Kenan Esengin, a.g.e., s. 212-219. 158 I. Askeri Tarih Semineri, Bildiriler III, s. 49; HTBD, Eyll 1975, sy. 73, Belge no: 1588. 159 Refet Bey Demirci Efenin Karacasu ilesinin Dualar kynde oturmasna izin verdi ve yanna 50 kiilik bir koruma birlii brakt. 160 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 2, s. 877-878. 161 Refet Beyin, Demirci Efenin paralarna el koyduu, bu paralarn az bir ksmyla Demircinin ocuklarnn okul masraflarn karlad iddialar iin Bkz. Sebahattin Selek; a.g.e., s. 147-149. 162 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 2, s. 878-882. 163 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 1, s. 279. 164 A.g.e., c. 1, s. 278. 165 Cemal Kutay; erkez Etem Dosyas, II. cild, st., 1973, s. 52-54. 166 erkez Etem olay yle anlatmaktadr. Yozgat syann bastrp blgeden ayrlmdan sonra, Refet Bey ufak bir mfreze ile orumda kalmt. Bir mddet sonra Ankaraya dnerken isyan srasnda uramaya cesaret edemedii, Alaca ve Yozgattan gemi. Buralarda kendisine fevkalade bir kumandan ss vererek isyann bastrlmasndan sonra silahlarn topladm halka kar nmayi (gsteri) mahiyetinde tehditler savurmu. Bu arada kendilerini affedip ellerine vesikalar verdiim insanlar tutuklam, kendisini ikaz ettiim halde devam etmi, bu vesikalar incelemi, ve byle vesikalar ile affetmek Etem Beyin selahiyeti dndadr, ama sizinle sonra greceiz gibi bo boazlklar yapm. Ben ise o blgede nfuzu ok olan Alevi eyhi Dede Galip ve evresini affetmitim. Bylece isyan daha fazla kan dkmeden bar bir yolla nlemitim. Dede Galip neye kartn bilmeden isyan desteklemiti. Ben anlatnca piman oldu. Hatta alad. Hemen 500 kiilik, ou atl bir mfreze hazrlayarak olu komutasnda emrime verdi. Bu mfrezeyi Gediz muharebesinde cepheye srmtm. Yararlklar gsterdiler. Refet Beyin o blgede ileri geri konumas Dede Galip ve adamlarn pheye drd. Gvenlerini kaybettiler. Yeniden hkmete kar bir durum aldlar. Gediz muharebesinin karkl iinde bu mfrezeden ou nasl olsa idam edileceiz, bizi affetmemiler, yleyse oluk ocuumuzu korurken evimizde lelim diyen mektuplar bizzat bana yazarak firar ettiler. Gedizdeki baarszlkta bu firarlarn byk pay vard. Olay Eskiehir

1680

istiklal Mahkemesine Refet Beyin suu olarak intikal etti. erkez Etem Bey, erkez Etemin Hatralar, Dnya Matbaas, 1962, s. 103-106. 167 erkez Etem Hatralarnda; Yozgat syann bastrp Ankaraya dnd zaman, TBMMnde ileri Bakan olarak seilen Nazm Beyin bu makama gelmesini istemeyen Mustafa Kemal ve evresi Refet Beyi ileri Bakanlna getirmek istediklerinde, kendisinin de muvafakatn (onayn) almak istediklerini, bunu engellemek mmknken iken onay vermek suretiyle ileri Bakan olmasn saladn ylemektedir. a.g.e., s. 103-106. 168 Refet Beyin stiklal Mahkemesine verilmesini birazda tesadfe balayan erkez Etem olay anlatrken, Ben Gediz Cephesindeki son durumla ilgili evrak hazrlamasn kurmay bakanma syledim. O da hazrlad evrak ilemlerin normal ak iinde bir nshasn Eskiehir stiklal Mahkemesine gndermi demektedir. erkez Etem, a.g.e., s. 103-106). 169 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 1, s. 278-279. 170 erkez Etem Mahkemede ikayet dosyas bulunurken ileri Bakanlna devam etmesi kanunlara gre uygun olmadndan, nezdimizde dosyay mahkemeden geri almak iin Refet Beye efaati olanlarn onu bir de cephe komutanlna tayin etmeleri, ahsma kar bir cephe oluturulduunu gstermekteydi. Mutlaka mahkum olacak olan Refet Beyi korumak iin byle bir greve getirmilerdi. demektedir. erkez Etem, a.g.e., s. 103-106. 171 erkez Etem, Genelkurmay Bakan Fevzi Paann kendisine srarla, ya ikayetini geri almas, ya da hkmetin nemli makam ve mevkiini tutmakta olan bir ahsn mahkemeye ekilmesi hkmeti g duruma dreceinden hi olmazsa bir sre mahkemenin tehir edilmesini istediini sylemektedir. Bunun zerine kendisinin ikayet dosyasn geri almadn, nk meselenin bir vatan grevi olduunu, fakat yine de iyi niyetle hareket ederek, Refet Beyin mahkemede sorgulanmas cephe ve hkmet ilerini sarsaca iin tehir edilmesine itiraz etmediini, Ayrca; smet Beyin kendisine sizi en az benim kadar seven ve takdir eden Refet Beyi affediniz. Sizin duyduklarnz aslsz bir ayiadr. Aramz bozmak, bizleri kar karya getirmek isteyenler bunlar yayyorlar. Bu sylentiler ile onu mahkemeye verdiniz. O sizden istediiniz yerde zr dileyecektir. Hatta isterseniz elinizi bile ptrrm. Siz mahkemeyi geri alnz dediini, kendisinin ise imdi Ankaraya gidiyorum. Bu meseleyi dnte tekrar konuuruz cevabn verdiini anlatmaktadr. erkez Etem, a.g.e., s. 133174. Cemal Kutay, a.g.e., s. 93. Cemal Kutay, erkez Etem Hadisesi, Kendi Hatralar ile, st. 1955 Falih Rfk Atay, a.g.e., s. 274-275. 172 erkez Etem, dzenli ordunun kurulmasna kar oladn, fakat aabeyi Tevfik Beyin komutanlarla yaplan bir toplantda bu yolda szler sarfetmi olduunu sylemektedir. erkez Etem; a.g.e., s. 103-106. 173 smet nn, erkez Etemin ihanetini bize bildirdii gnlerde Etem avucumuzda idi, ancak buna ramen, kamu oyu Etemin ihanetine henz inanmamtr diye, Etemi elimizden bile bile

1681

karmtk. Bu yzden sonralar ok ac ektiimiz halde bu kararmzdaki isabet sabit olmutur. demektedir. Uur Mumcu, Gazi Paaya suikast, 15 Ocak 1992 tarihli Milliyet Gazetesi, Dizi Yazlar. 174 Bu blmn yazlmasnda yaralandmz eserler; Yakn Tarihimiz, II. cild, s. 362-363; Cemal Kutay I-II. cild; erkez Etem Bey, a.g.e.; evket Sreyya Aydemir, 2. Adam, I. cild, st, 1966., s. 161. 175 erkez Etem TBMMnden gelen heyetlerle grmelerin kendisini oyaladn, samimi olmadklarn sonradan anladn sylemektedir. erkez Etem Bey, a.g.e., s. 103-106. 176 Atatrk, a.g.e., s. 469-483; HTBD, Mart 1975, sy. 72, Belge no: 1567; HTBD, Eyll 1975, sy. 73, Belge no: 1575, 1581. 177 ATASE; K: 2708, D: 3, F: 10. 178 ATASE; K: 2708, D: 3, F: 29. 179 erkez Etem Bey, a.g.e., s. 171 ve sonras. 180 ATASE; K: 2715, D: 30, F: 1. 181 Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, a.g.e., s 65. 182 Abdurrahman zgen, Milli Mcadelede Trk Aknclar, st. 1982, s. 93. 183 ATASE: K: 2713, F: 24, D: 16, 1. 184 ATASE: K: 2715, D: 30, F: 1, 6; HTDB, Mart 1975, sy. 72, Belge No: 1569. 185 Atatrk, a.g.e., s. 488-490. 186 Selahattin Tansel, a.g.e., IV. cild, s. 80-81; HTVD, Eyll 1965, sy. 53 Belge no: 1230. 187 Refet Paa bu harekt anlatt telgrafnda; 3 Nisan 1921 gn sabah saat 7. 00da balayan taarruzumuz zerine dman kuvvetleri, ate eden bataryalar ve svarimizin hcumlarna kar atl msademeyi kabul eden svarisiyle byk ksmn kurtarmaya alm, svarilerimiz dmanla beraber leyin negle girmitir. Cephane ve tehizatn atarak negl batsndaki asl mevzilerine doru perian bir surette ekilen dman kuvvetleri svari alaylarmz tarafndan durup dinlenmeksizin iddetle takip olunarak neglden sokak kavgalar ile karlm ve bir ksm kuvveti de kuzeyde Beyazky istikametine atlmtr. negl ovasnda yakalanan bu dmana insan, hayvan ve malzemece mhim zayiat verdirilmi, bir ok ganimet ele geirilmitir. Dman leden sonra 2. 00da svarimizi durdurabilmitir. Bu muharebede negl ahalisi sokak kavgalarnda fedakarane bir surette dman nne atlm ve bir ksm kk ocuklar da

1682

svarilerimizin hayvanlarn tutmak suretiyle vatani vazifelerini ifa eylemilerdir. Bu ocuklardan da ehit olanlar vardr. Umumi zayiatmz azdr demektedir. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 65-66. 188 A.g.e., s. 66-67. 189 Atatrk, a.g.e., s. 520; HTDV, Aralk 1965, sy. 54, Belge no: 1254, 1255 I. Askeri Tarih Semineri, Bildiriler III, s. 68-72. 190 I. Askeri Tarih Semineri, Bildiriler III., s. 72. 191 Atatrk, a.g.e., 521. 192 HTDV, Haziran 1966, sy. 56, Belge no: 1282; Atatrk, a.g.e., s. 522. Fethi Tevetolu, a.g.e., s. 58-59. 193 10 Temmuz 1921 tarihinde Yunan Ordusu tekrar taarruza geti. Kar duramayan Trk birlikleri geri ekilmeye balad. Ordunun tamamen imha olabileceini gren Mustafa Kemal Paa duruma mdahale ederek Sakaryann dousuna kadar ekilme emri verdi. Yunanllar Eskiehir Ktahya gibi byk merkezleri igal ederek Orta Anadoluya doru ilerledi. Bu durum TBMMde ve memleket apnda alkantlara yol at. Bir sorumlunun yokluundan ikayet ediliyordu. Nihayet TBMM uzun tartmalardan sonra Mustafa Kemal Paay ordu sevk ve idaresi konusunda her trl yetki ile Bakumandanla getirdi. Bakumandanlk yetkilerini ay sreyle kullanabilecekti. Atatrk, a.g.e., s. 540-547 Azmi Ssl, Mustafa Balcolu, a.g.e., s 65. 194 Atatrk, a.g.e., s. 549-551. 195 Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mali kaynaklar, II. cild, st. 1984. s. 504-505. 196 A.g.e., s. 490; Yakn Tarihimiz, I. cild, s. 246, III. cild, s. 106. 197 Cumhuriyet Tarihi Ansiklopedisi, Refet Bele maddesi. 198 Milli Savunma Bakan olarak her yere yetimesi ve grev heyacann hi kaybetmemesi ile ilgili olarak yle bir olay anlatlr: stanbuldan neboluya kaak mermi gelmi indirilmektedir. Olay yerinde grmek iin neboluya kadar gelmi olan Refet Paa her trl tehlikeyi gze alarak bu ii yapanlara heyecanla; bu cephaneyi bir yabanc diyardan bir yabanc el getirmi olsayd hi dnmeden bol bol haketmi olduu bir milyon liray kendisine verirdik. imdi size daha fazlasn vermeye hazrz der. Tabii bu teklif, vatan hizmeti para ile denmez diyerek geri evrilir. Yakn Tarihimiz, II. cilt, s. 67. 199 Selahattin Tansel, a.g.e., IV. cilt, s. 110-116. 200 Alptekin Mderrisolu, a.g.e., s. 504-505. 201 TBMM Gizli Celse Zabtlar, c. 2, s. 377-385.

1683

202 A.g.e., s. 532-538.

1684

Mill Mcadele'de Kzm Karabekir Paa / Yrd. Do. Dr. Muhammet Erat [s.986-999]
anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Kzm Karabekir, Osmanlnn son dneminde ve Mill Mcadele yllarnda ok nemli asker grevlerde bulunmu ve stlendii grevleri baarm sekin bir komutandr. I. Dnya Sava srasnda birok cephede bulunan Kzm Karabekir Paa, 1918 sonlarnda Tebrizde, Nahvanda bulunmakta idi. 30 Ekimde Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan sonra Dou Cephesinden ayrlarak, Gmr, Kars ve Trabzon zerinden 28 Kasm 1918de stanbula geldi. Kzm Karabekir Paa vapurla stanbul Boazna girdiinde, Boazn iki yakasndaki tabyalarda ngiliz ve Fransz bayraklarnn dalgalandn grm ve byk ac duymutur. Ayrca Bykdere hizasna gelince, Trk bayrann yerine ngiliz bayrann ekilme treninde zdrap iinde kvranan bir Trk subaynn hali onu ok etkilemitir. Bu manzara Ona mrmde bu kadar ac duymamtm dedirtecek kadar, ruh ve dnce dnyasn derinden etkileyecek ve Mill Mcadelenin sonuna, lkenin dman askerinden kurtulmasna kadar, kendisine hedef kabul ettii, prensip edindii u parolay dile getirecektir: Tek da ba mezar oluncaya kadar uramal!.1 Kzm Karabekir daha Merutiyetten nce, Osmanl Devleti iindeki Trk olmayan milletlerin bamszlklarn ilan etmeye balayarak, bu ynde faaliyetlerde bulunmalar esnasnda u dnceye sahipti: Anadoluya ekilmek ve Trklerden mteekkil bir devlet kurmak, sadece Trklerin yaad bir devlete sahip olmak ve bunun iin mcadele etmek. Karabekire gre, byle bir durumda yaplacak tek bir ey vard: Anadoluya, Anadolunun tabii corafyasna, Trklerin ounlukta yaadklar corafyaya ekilmek ve orada istiklalini muhafaza etmek. Karabekir, bu dncelerle olsa gerek, Kafkas Cephesinden ekilirken, yerli halkn Ermeni ve Grcler karsnda savunmasz kalmamas iin silah, cephane ve asker bakmndan elinden gelen yardm yapmaktan geri kalmad. Trabzona gelirken, Batumda alr durumda bulunan birok topu, geminin arkasndaki bir rmork vastasyla Trabzona getirtti. Bu toplar, ileride yaplacak olan Mill Mcadelede gerekecekti. Bylelikle igal glerine kar yaplacak bir mcadelede kullanlacak malzemeleri muhafaza altna almaya alyordu. Kzm Karabekir Paa, stanbula geldikten sonra hemen ikili grmelere balad. Birok resmi zevatla ve yakn arkadalar ile lkenin iinde bulunduu durumu grt, zm yollarn tartt. Bu grmelerinde, komutanlar stanbula armann doru olmadn, Anadoluya gndermek gerektiini, stanbulda kalmakla bir ey yaplamayacan ve kendisinin de douya tayin edilmesi gerektiini dile getirdi.2 Bu arada Tekirdadaki 14. Kolorduya tayin edilmitir. Douya atanmay beklerken Trakyaya atanan Kzm Karabekir,3 2 Ocak 1919da grev yeri olan Tekirdaa gitti. Karabekir bu grevde iken

1685

kolordusunun Trakyadan Anadoluya nakli iin baz giriimlerde bulundu. Dier taraftan, Tekirdada bulunurken mtareke hkmlerinin aksine silahlarn tilaf kuvvetlerine teslim edilmemesi iin elinden gelen abay gsterdi.4 15. Kolordu Komutanlna Tayin Edilmesi ve Erzurumdaki Faaliyetleri Kzm Karabekir, nihayet Kasm ay sonundan itibaren yapt teebbslerinin neticesinde istediini elde etmi ve 2 Mart 1919 tarihinde resmen, Erzurumda bulunan 15. Kolordu Komutanlna tayin edilmitir.5 15. Kolordu Komutanlna atanan Karabekir, 11 Nisanda Mustafa Kemal Paay ziyarete gitti.6 Karabekir, bu grmede Erzuruma hareket edeceini, kendisinin de hi zaman kaybetmeden Anadoluya, ordunun bana gelmesi gerektiini, milletin kurtulu anahtarnn Dou olduunu, orada her eyin mmkn, ordunun kuvvetli olduunu ve her eyden nemlisi halkn da yardm edeceini ifade etti. Karabekir, Ordu ve halk bu fikir etrafnda toplanacaktr. Douda milli hkmet esaslarn kurduktan sonra, siz Batya tevecch edersiniz. Dou vazifesini ben stlenirim. Eer gelmeyecekseniz hareketimi ona gre tanzim edeyim diyerek Mustafa Kemal Paadan kesin bir cevap almak istedi. Mustafa Kemal Paa da bunun zerine, yi olaym, size mlki olmaya alrm vaadini verdi.7 Karabekir, 13 Nisan sabah Trabzona doru hareket etti.8 Zonguldak, Sinop ve Giresuna9 urayarak 19 Nisan 1919 tarihinde Trabzona ulat.10 Kzm Karabekir, Trabzona vardnda Muhafaza-i Hukuk Cemiyeti yeleriyle temasa geerek onlara her konuda yardmc olacan ve mitsizlie kaplmamalar gerektiini ifade etti.11 30 Nisanda Trabzondan ayrlarak Gmhane ve Bayburt zerinden 3 Maysta Erzuruma geldi.12 Halk ve askerler, Karabekirin gelmesini byk bir sevinle karlad. Kzm Karabekir, ilk gn 15. Kolordu Komutanlna veklet eden 9. Frka Komutan Rt Bey ile grmtr. Rt Beye, ngilizlere deil bir komutann, bir tek silahn, hatta bir kar topran bile verilmeyeceini, aksine Elviye-i Selseyi tekrar alacaklarn ve lkeyi iyi bir bara kavuturmak iin rehine olarak, btn Ermenistan da ilk frsatta igal edeceklerini belirtmitir. Kzm Karabekir Paann bu szleri karsnda byk memnuniyet duyan Rt Bey, sznden kmayacana dair sz vermitir. Kzm Karabekir Paa, Erzuruma geldiinin ertesi gn, Vilyt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Erzurum ubesinden bir heyetle de grmtr.13 Cemiyet yeleri, tekilatlarnn ana prensiplerini ve almalarn anlattktan sonra Karabekir, onlara tuttuklar yolun hak olduunu ve mdafaadan baka are bulunmadn ifade ederek, yardm iin gerekli teminat vermi ve her konuda tam destek vereceini vaad etmitir.14 Ayrca, silahlar almaya gelen tilaf devletleri askeri yetkililerine silahlarn verilmeyeceini de heyettekilere taahht etmitir.15 Karabekirin bu ifadelerinden ve destek vaadinden sonra Cemiyet yeleri, Onun yanndan umutla ve memnuniyetle ayrlmlardr.16

1686

Kzm Karabekirin Erzuruma geldiinin ikinci gn, Dou Anadoluda mtarekenin ordu ile ilgili maddelerinin uygulanmasn tilaf devletleri adna kontrole gelen ngiliz Yarbay Alfred Rawlinson ile de grmtr.17 Karabekir, Rawlinson ile gerekleen bu ilk grmesinde, kendisinin blgedeki mcadeleyle fazla ilgili olmad ve halkn da sert tavr taknmas ihtimali zerine bu gibi ilere karmayaca intiban vermek istemitir.18 Karabekir, Rawlinsona bu intiba vermeyi bir sre baarabilmitir. Dier taraftan yaplmas gereken faaliyetleri de el altndan organize etmitir. Erzurumda bir taraftan zmirin igalini protesto etmek iin miting tertip edilirken, dier taraftan da baz vatandalarn bu ie souk bakmas ve hakkn aramaktan ekinmesi de sz konusudur. Bu dncede olan az saydaki baz vatandalar Karabekire gelerek, Bu iin bilahare Dou iin fenal olur mu? Erzurumdaki ngilizlerin gz nnde iyi olur mu? eklinde endielerini belirtmeleri zerine 15. Kolordu Komutanndan u cevab almlardr: zmir iin imdi haykracaksnz. Dou iin ise silaha sarlacaksnz.19 Kzm Karabekir, Mill Mcadele boyunca bu tr uyar ve ikazlarla, halk her zaman aydnlatmaktan ve kurtulu iin ynlendirmeye almaktan geri kalmamtr. Bu arada 9. Ordu Ktaat Mfettii Mustafa Kemal Paa, 19 Mays 1919 tarihinde Samsuna gelir gelmez, mfettilik emrinde bulunan ve mfettiliin civarndaki mlk amirlerle, 15. ve 20. Kolordu Komutanlklarna, Samsunda birka gn kalacan haber vermiti. Ayrca, blgelerindeki asayi hakknda kendisine bilgi verilmesini ve bunun iin gerekli tertibatn alnp alnmadnn da acilen bildirilmesini istemitir.20 Karabekir, Mustafa Kemal Paann Samsuna geldiini renince ok memnun olmutur. Birbirleriyle haberlemeye hemen balamlardr. 21 Mays 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paadan gelen telgrafta yer alan u ifadeler, iki komutann hangi artlar altnda, vatan ve millet iin beraber mcadele edeceinin ip ularn vermektedir: Millet ve memlekete medyun olduumuz en son vazife-i vicdaniyeyi yakndan mesa-i mtereke ile en iyi if etmek mmkn olaca kanaatiyle bu son memuriyeti kabul ettim. Bir an evvel zt- linizle mlki olmak arzusundaym.21 Mustafa Kemal Paa, Samsun ve havalisinin iinde bulunduu asayisizlik yznden birka gn burada kalmak zaruretinde olduunu ifade ederek, kendisini aydnlatmaya yarayacak hususlar varsa bildirilmesini kendisinden rica etmiti.22 Kzm Karabekir Paa, Anadoluda balatlacak bir mcadelenin hep birlikte, btn ehliyetli ve salhiyetli komutan, asker, mlk grevlilerle ve halkn da desteiyle olabileceini dnyordu. Bu nedenle daha stanbulda iken yapt temaslarda grt ahslara srarla Anadoluya gitmelerini tavsiye ediyordu. Kzm Karabekire gre, balatlacak byle bir mcadelede kendisi douda iin sonuna kadar bulunabilirdi. Hem debunu baar ile yrtebilirdi. Bir yl nce gsterdii baar gibi, imdi de igal altnda bulunan Elviye-i Selseyi Ermenilerden kurtarabilirdi. Karabekir, bu dncelerle douya hakim olabileceini ve buradan hi ayrlmamay hedeflerken, Mustafa Kemal Paay da baa geirmek ve bunu btn kuvvetiyle desteklemek niyetindedir.23

1687

Mays ay sonlarnda Erzurum Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti ile Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti blgenin geleceini grmek, herhangi bir igale kar birlikte kar koymak ve beraber hareket etmek iin Erzurumda bir kongrenin toplanmasna karar vermilerdi.24 Bu srada Amasyada bir araya gelen Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey ve Ali Fuat Paann yaptklar grmeler sonucunda 22 Haziran 1919 tarihinde Amasya Tamimi yaymlanmt.25 Bu beyanname ilan edilmeden nce Kzm Karabekir Paa haberdar edilerek Onun da grleri alnmt.26 Amasyada alnan kararlarn tatbik edilmesine dier sivil ve asker ahsiyetin yan sra 15. Kolordu Komutan da alacakt.27 Haziran ay bandan itibaren ngilizlerin artan basks sonucunda stanbul hkmeti, Mustafa Kemal Paay geri armaya balamtr. stanbulun geri armas zerine Mustafa Kemal Paann Karabekire gnderdii bir telgrafnda, vazife-i vataniyeye devam edebilmesinin Kzm Karabekir Paa gibi ayn fikir ve kanaatte bulunan kardelerinin de daima ve her halde dest-i vifak ve muavenetlerine28 bal olduunu kaydetmesi dikkat ekici bir noktadr. Mustafa Kemal Paa, Rauf Beyle beraber 3 Temmuz 1919da Erzurumda halkn ve askerin samimi tezahrat ile karlanmtr.29 Onu karlayanlarn banda kurmaylar ile beraber 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa da vard.30 Mustafa Kemal Paa ertesi gn Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini ziyaret ederek kongre hazrlklarna katlmtr.31 Kzm Karabekir Paa, Erzuruma gelen Mustafa Kemal Paaya daha ilk gnden elinden gelen btn destei vermitir. Refet Paadan gelen telgraf32 gsterdikten sonra zntsn gizleyemeyen Mustafa Kemal Paaya mfettilikten, hatta askerlikten ayrlmasna hi znt duymadan karar verebileceini belirtmi ve byle bir ey vuku bulduunda ise mfetti olduu zamankinden daha ziyade hrmetkr olacana dair mukaddesat namna sz vermitir.33 Bu srada stanbul, Mustafa Kemal Paay geri armaya devam etmi, ancak kendisi buna hi bir zaman olumlu bakmamtr. Bunun sonucunda Vahdeddin, 8 Temmuzda Mustafa Kemal Paann grevine son verildiini bildirmitir.34 Aslnda Kzm Karabekir Paa, olaylarn bu safhasnda Mustafa Kemal Paann azledilmesinin ordu ve halk zerinde iyi bir tesir yapmayacan, istifa etmesinin daha uygun olacan dnyordu. Karabekirin bu fikrine Rauf Bey de itirak ediyordu.35 Bunun zerine 8/9 Temmuz gecesi yannda Kzm Karabekir, Rauf Bey ve Kazm (Dirik) Bey olduu halde stanbul ile haberlemeye balayan Mustafa Kemal Paa, hayatndaki en nemli kararlardan birisini vermitir. Mustafa Kemal Paa, bu artlar altnda askerlikten ve sahip olduu memuriyetten istifa ettiini belirtmitir.36 Mustafa Kemal Paa, ayn gece Harbiye Nezaretine de, askerlik mesleinden istifasn bildirmitir.37 Mustafa Kemal Paann memuriyetten ve askerlikten istifa etmesinden sonra, Mill Mcadelenin ok nemli bir safhasna gelinmiti. Bundan sonra btn asker grevlerinden istifa ederek, unvanlarndan vazgeen Mustafa Kemal Paa, artk sivil bir vatanda olarak mcadeleye devam edecekti. Bu durumda evresindeki insanlarn tavr ne olacakt? Geri, bu istifadan nce

1688

yaplan gizli toplantlarda,38 asker grevinden ayrlmas halinde bile yine eskisi gibi emirlerinin yerine getirileceine dair etrafndaki komutan ve nemli ahsiyetler tarafndan kendisine sz verilmiti.39 Ancak, halk bu durumu nasl karlayacakt, daha da nemlisi stanbulun Kzm Karabekir Paaya, kendisini ve Rauf Beyi tutuklayp geri gndermesi emrini yerine getirme ihtimali yok muydu? Kzm Karabekir Paann bu durumda sergiledii tavr gerekten Mill Mcadelenin seyri asndan nemli bir yer igal etmektedir. Mustafa Kemal Paann askerlikten istifa etmesinden sonra Kzm Karabekirin, maiyetiyle birlikte yanna gelerek; Kumandamda bulunan zabitan ve efradn hrmet ve tazimlerini arza geldim. Siz bundan evvel olduu gibi bundan byle de bizim muhterem kumandanmzsnz. Hepimiz emrinizdeyiz Paam40 demesi byk bir kadirinaslk rneidir. Hadisenin tek tan olan Rauf Bey, bunun zerine Mustafa Kemal Paann sendeleyerek Karabekirin zerine atldn, boynuna sarlarak, yanaklarndan tekrar tekrar ptn ve teekkr ettiini kaydetmektedir.41 Bu iki komutann kucaklaarak Karabekirin, Mustafa Kemal Paann emrine girdiini sylemesiyle Erzurum, artk Mill Mcadelenin ilk karargh olmutur.42 Kzm Karabekir Paann bu sz ve davran, ancak gerek bir kahraman ve milletine kendisini feda eden byk bir milliyetinin davran idi43 smet Paaya gre, Mustafa Kemal Paann Anadoluda hatrnda kalan en heyecanl hadise bu idi. smet Paa, Mustafa Kemal Paann, Kzm Karabekir Paann bu hareketinden teekkr ve minnet hisleri ile bahsettiini, gemi zaman iinde kendisine kuvvet ve cesaret veren en mhim hadisenin bu olduunu ve Kzm Karabekir Paaya ok mteekkir olduunu sylediini kaydetmektedir.44 Kzm Karabekir Paa ve Erzurum Kongresi Kzm Karabekir Paa, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin, kongre iin yaptklar almalarn bilfiil iinde yer alarak, elinden gelen yardm ve kolayl her zaman gstermitir. Kzm Karabekir Paa, kongre ile ilgili olarak kendisiyle grmeye gelenlere Mustafa Kemal Paann kongreye yalnz delege olarak katlmasn deil, bakan dahi yaplmas gerektiini, bir ordu komutannn hayatnn btn kazancn onlar iin feda ettiini ve samimi alacana, millet kararndan aykr iler yapmayacana itimad edilmesi gerektiini belirtmitir.45 Delegeleri cesaretlendirici ifadeleri ile gayrete getirmeye almtr. Karabekir, kumandas altnda olan asker birliklerin kongrenin emrinde olacan, ayn zamanda lkenin ve milletin bamszln kurtarmak iin de esas tekil edeceini, tilaf devletleri kuvvetlerinin bir i yapacak halde olmadn, sonucun yalnz Ermeni ve Rumlarla arpmakla alnacan dile getirmitir. 15. Kolordu Komutan bundan sonra, en nemli olan konunun, toplanacak kongre ile mill birlik ve kuvvetin btn dnyaya ilan edilmesinin olduunu ifade etmitir. Bunun yan sra Kzm Karabekir Paa, Anadoluda yaplan faaliyetin, mcadelenin milletin nclnde yapld ve komutanlarn da milletin emri altnda bulunduu eklinde d dnyaya yanstlmas gerektiini dnmektedir.46

1689

Kongre hazrlklar srasnda Kzm Karabekir, Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey, sk sk bir araya gelerek meseleleri birlikte mzakere ediyorlard. Bu grmelerin birinde Karabekir, Erzurum Kongresi srasnda bir saldrya maruz kalnabileceini de dnerek gerekli hazrlklar yaptn belirtmi, asl yaplmas gerekenin Ermeni igali altnda bulunan Elviye-i Selsenin geri alnmas olduunu, Ermenilerin silahtan arndrlmas ile Ermenistann rehine olarak igalini ilk frsatta gerekletirmenin gereklilii zerinde durmutur. Mustafa Kemal Paa, bu fikirleri kabul ederek uygun bulmutur.47 Btn bu hazrlklarn sonunda 23 Temmuz 1919 tarihinde Erzurum Kongresi, evre illerden seilerek gelen delegelerin katlm ile alarak almalarna balamtr. Erzurum Kongresinin ald gn Kzm Karabekir Paa, Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey ile beraber kongre binasna gelmi,48 ancak kendisi asker bir ahsiyet olduu iin kongreye katlmamtr. Erzurum Kongresinin almalarna Trabzon, Sivas, Erzurum, Bitlis ve Van vilyetlerinden gelen toplam 54 delege katlmtr.49 Erzurum Kongresi, 7 Austosta faaliyetlerine son vermitir. Kongrede Mill Mcadelenin esasn tekil eden, stanbul hkmeti ve tilaf devletleri ile Ermenilere kar taknlacak tavr konusunda ok nemli kararlar alnmtr.50 15. Kolordu Komutan, kongre almalarna bizzat katlamamakla beraber, geceleri Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey ile beraber kongre hakknda fikir al veriinde bulunmakta ve kongrede konuulan, kararlatrlan hususlar takip edebilmekteydi. Bu arada Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin rahat alabilmeleri iin elinden gelen btn gayreti gsteriyordu. 24 Temmuzda Harbiye Nezareti, Kzm Karabekir Paadan Erzurum Kongresi hakknda bilgi istemi ve kendisinin buna niin engel olmadn sormutur. Bunun zerine 15. Kolordu Komutan da, kongreyi tertipleyenlerin lkenin ve milletin kurtuluunu temin etmekten baka bir gayeleri olmadn belirtmitir. Bu toplanmada kanunlara aykr bir ey olmadn kaydeden Karabekir, kanunlar erevesinde toplanan bu kongreye mdahale iin bir sebep bulamadn ifade etmitir.51 Bu srada Harbiye Nazr daha da ileri giderek 30 Temmuzda Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin hkmet kararlarna aykr hareketlerde bulunduklarndan dolay hemen yakalanarak stanbula gnderilmesini emretmitir.52 Kzm Karabekirin bu emre karlk verdii cevap, Mustafa Kemal Paaya ne kadar inandn, gvendiini ve sonuna kadar Ona yardm edeceini gstermesi bakmndan nemli bir belgedir. Karabekir, Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin fiil ve hareketlerinde vatan ve milletin zararna, mevcut kanunlara aykr hibir hareketini grmediini belirtmitir.53 Erzurumda bulunan bu iki ahsn, lkenin ve milletin kurtuluu ile ilgili her vatanperver insan gibi yaamakta olduklarn kaydeden Karabekir, Mustafa Kemal Paa gibi memlekette namusu, sekin asker hizmetleri ve vatanperverlii ile tannm; btn askerlerin de pek ziyade husus hrmetini kazanm ve daha da nemlisi, henz yirmi gn evvel lkenin yarsna kumanda etmi olan, hl ve hareketlerinde lke ve millet yararna aykr bir yn bulunmayan bir zatn tutuklanmasna kanun bir sebebin olamayacan ifade etmitir.54

1690

Mill Mcadelenin bu dnm noktasnda Kzm Karabekir Paann tavr, gerekten istikll davasnda Mustafa Kemal Paaya verdii destei gstermesi bakmndan nemlidir.55 stanbulun kongre ile Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey aleyhindeki faaliyetlerine mukabil Kzm Karabekir, Sadrazam ve Harbiye Nazrna, Erzurum Kongresini dou illeri halknn topladn ve buna ok nceleri karar verildiini hatrlatma ihtiyac duymutur. Bu toplanta siyas veya ahs hibir etkinin olmadnn kesin olarak anlaldn kaydeden Karabekir, dou illerinde hayatlarn bamsz bir ekilde devam ettirememe endiesinden km olan bu milli cereyann domasna ve yaylmasna Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin zerre kadar tesiri olmadn belirtmitir. Karabekir, bu iki ahsn iinde bulunulan siyas vaziyeti daha iyi kavradklarndan dolay, kongreye herkes tarafndan byk bir hrmet ve sayg ile kabul edildiklerini ve kuva-y milliyeyi daha dzenli bir ekle sokarak, gzel idare ettiklerini ifade etmitir. Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey hakknda, Dahiliye Nezaretinin illere yazd tamimlerin56 kamuoyunda iyi karlanmadn da belirten Karabekir, halkn iinde bulunduu bu mill cereyann teskin edilebilmesi iin Meclis-i Millnin hemen toplanmasnn temin edilmesi gerektiini de szlerine ilave etmitir.57 Kzm Karabekir Paa ve Sivas Kongresi Erzurum Kongresinde Heyet-i Temsiliye Bakan seilen Mustafa Kemal Paa, hi vakit kaybetmeden arkada Rauf Beyle birlikte Sivas Kongresi hazrlklarna balamt. Bu arada zaman zaman Kzm Karabekir Paa ile de bir araya gelerek gelimeleri deerlendiriyordu. Bu dnemde, Heyet-i Temsiliye namna Anadolunun deiik yerlerine gidecek birok yaz, Kzm Karabekir Paa vastasyla gnderiliyordu. Dier taraftan stanbul hkmeti de Sivas Kongresinin toplanmamas iin elinden geleni yapyordu. Hatta, kongrenin toplanmas halinde bile Elaz Valisi Galip Beyin bir asker birlik ile kongreyi basmas ve datmas da planlanmt. Ancak, Mustafa Kemal Paa ve Kzm Karabekir Paann, zamannda aldklar tedbirlerle bu giriim sonusuz kalmtr.58 Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey, Erzurumdan hareket etmeden nce 28 Austos akam Kzm Karabekir Paa ile bir araya gelerek, kararlatrlan konular son bir defa daha gzden geirmilerdir.59 Bu toplantda vaziyet u ekilde tespit edilmitir: Padiah ve hkmet, Trkiyenin blnmesine ve stanbul ile lkenin bir ksmnn ngiliz mandasna girmesine raz olmulardr. Bu artlar karsnda Anadoluda balatlan mcadele, milleti esarete drmeden bamszlk salanncaya kadar devam ettirilmelidir. Sivas Kongresi de milletin bamszlnn salanmas iin mill mukavemete karar verecektir. Mill mukavemetin snr, Mtareke imzaland srada Trk tarafnda kalan blgelerden olumaktadr. Bu mill snr iindeki her ferdin stikll Harbine katlmas salanacaktr.60 Kzm Karabekir Paa, Sivasta bulunan 3. Kolordu Komutan Selahattin Beyden kongrenin gvenli bir ortamda yaplabilmesi iin gerekli tertibat almasn istemitir. Ayrca Karabekir, Mustafa

1691

Kemal Paann bakanlnda Rauf Bey, Hoca Raif Efendi ile eyh Fevzi Efendiden oluan Heyet-i Temsiliyenin Sivasta parlak bir ekilde karlanmas iin gerekenin yaplmasn da istemitir.61 Karabekirin gerekli tertibat almasndan sonra Mustafa Kemal Paa bakanlndaki heyet 29 Austosta, Erzurumdan Sivasa doru hareket etmitir.62 Heyet zorlu bir yolculuktan sonra 2 Eyllde Sivasa varabilmitir.63 lkenin deiik yerlerinden seilen delegelerin gelmesi zerine Sivas Kongresi, 4 Eyll 1919de alarak almalarna balamtr.64 11 Eyllde de Erzurum Kongresinin kararlar erevesinde baz deiiklikler yaparak, ald kararlar ilan edip almalarn noktalamtr.65 Sivas Kongresinin toplanmas ile Anadolunun Damat Ferit Paa Hkmetine kar basks artm ve bu bask sonu vererek 2 Ekimde Ali Rza Paann bakanlnda yeni bir hkmet kurulmutur.66 Bu yeni hkmet, Anadoludaki mill harekete olumlu bakyordu. 1919 sonbaharnda Heyet-i Temsiliyenin ve stanbulun gndemini en ok Meclis-i Mebusann nerede, ne zaman toplanaca ve milletvekilleri seimlerinin hangi artlar altnda yaplaca konular oluturuyordu. Bu amala Sivasta 16 Kasmdan67 28 Kasma kadar devam eden ve birok nemli konunun kararlatrld toplantlara, Kzm Karabekir Paa da katlmtr.68 Kzm Karabekir Paa, Meclisin toplanma yeri konusunda, Anadoluda toplanabilmek iin stanbul hkmetine kar cephe almann, yani Anadolu mill hkmetini ilan etmenin gerektiini savunuyordu. Bunun henz srasnn gelmediine inanan Karabekir, Meclisin stanbulda toplanmasn istemitir.69 Sonuta Meclisin stanbulda toplanmasna karar verilmi ve milletvekillerinin stanbula gitmeden nce baz yerlerde toplanmalar kararlatrlmtr.70 Kzm Karabekir Paa, Sivasta komutanlar toplants iin bulunurken, stanbul hkmeti de Anadoludaki durumu yakndan incelemek, seimlerin drst yaplp yaplmadn yerinde tespit etmek zere bir Tahkik Heyeti grevlendirmiti. Bu maksatla buraya gelen Fevzi (akmak) Paa, 26 Kasmda Kzm Karabekir Paa ile bir grme yapmtr.71 Bu grmede Fevzi Paann Mustafa Kemal Paa ve Ali Fuat Paa aleyhinde baz szler sylemesinden72 sonra Karabekir, kendisine u cevab vermitir: Paam! Mustafa Kemal Paay bamza gemesini daha stanbulda teklif eden de benim. Bugn btn kuvvetimle tutmay en byk bir vazife bilirim. Ondan daha hamiyetli ve deerlisini stanbulda iken aradm, bulamadm. Bugn benim kuvvetle tutacam zattr ki, milletin banda durabilir. Dorudur. Fakat, bu bizzat ben olamam, nk ben dayanaksz kalrm. Siz ve emsaliniz esaret altnda oturmay tercih ediyorsunuz. Bugnk vaziyetimiz en tabii ve en meru bir ekildir. Esasta bir olduktan sonra bunlarn samimi olarak halli mmkndr. Kzm Karabekir, mill mukavemetin niin yaplmas gerektiini, bu olmazsa esarete dleceini izah ettikten sonra Fevzi Paa, mill direnie hak vermek zorunda kalmtr.73 Anadoluda seimlerin yaplmasndan sonra 12 Ocak 1920de Meclis-i Mebusan alarak faaliyete balamtr.74 Son Osmanl Meclis-i Mebusannn 28 Ocak 1920de Misak- Millyi ilan

1692

etmesiyle ngilizlerin stanbul hkmeti zerindeki basks iyice artmtr. Bunun sonucunda 16 Martta stanbul resmen igal edilmi75 ve Meclis binas baslarak birok milletvekili Maltaya gnderilmitir. stanbulun igalinden sonra Kzm Karabekir, daha nce Mustafa Kemal Paa ile kararlatrdklar gr erevesinde Erzurumda bulunan ngiliz subay Rawlinsonu tutuklatmtr.76 Bu ekilde, bir nevi stanbulun ngilizler tarafndan igaline misilleme olarak ngiliz subay Rawlinson gzaltna alnm oluyordu. tilaf devletlerinin stanbulu resmen igal etmesi ve Meclis-i Mebusan basmasndan sonra Mill Mcadelenin nemli bir aamasna gelinmi oldu. Bundan sonraki srete Meclisin Ankarada toplanmas iin giriimlere balad. Bu erevede Heyet-i Temsiliye Bakan ve Mill Mcadelenin lideri Mustafa Kemal Paann giriimleri sonucunda 23 Nisan 1920 tarihinde Byk Millet Meclisi Ankarada alarak almalarna balamtr. Ermeni Harekt Trkiye Byk Millet Meclisinin almasndan sonra Kzm Karabekir Paa, Ermeni harekt iin mevcut i ve d artlarn, ayrca mevsim artlarnn da uygun olduunu dnd iin Ankaraya mracaatlarda bulunmaya balamtr. 6, 9, 1577 ve 30 Mays78 tarihlerinde yapt mracaatlardan olumlu bir sonu79 alamayan Karabekir, 4 Hazirandaki bavurusundan istedii cevab almtr.80 6 Haziranda81 Ankara Hkmetinden Ermeniler zerine ileri harekta gemek iin gerekli izin ve yetkiyi alan Dou Cephesi Komutan, hemen hazrlklara girimitir. Yapt plana gre 23 Haziranda ileri harekt balayacakt. Ancak, bu srada beklenmedik bir hadise oldu. 26 Nisan 1920de TBMM adna Moskovaya gnderilen mektubun cevab Ankaraya ulamt.82 Bu cevapta ierin, Ermenilerle aradaki problemlerin savala deil, bar yoluyla halledilmesini istemi ve ilgili taraflarn daveti zerine araclk etmeye de hazr olduunu belirtmiti.83 Ortaya kan bu yeni durum sonucunda Ankara Hkmeti, 20 Haziranda Kzm Karabekir Paaya Ermeni harektnn ertelendiini bildirmi,84 kendisi de buna uyarak erteleme kararn emrindeki birliklere bildirmitir.85 1920 ylnn sonbaharna gelindiinde ise k gelmeden Ermeniler zerine harekta giriilmesine ve Elviye-i Selsede yllardan beri devam eden Ermeni saldrlarnn bir an nce sona erdirilmesine inanan Karabekir, 13 Eyllde snr geerek Soanl Dalarnn nemli ksmlarn igal ettirmiti.86 Bu srada i ve d olaylarn elverili bir zemin oluturduu ve Ermeni harektnn nndeki engellerin birer birer ortadan kalkt grlmektedir. Bu durumu gz nnde bulunduran TBMM Bakan Mustafa Kemal Paa, 20 Eyllde ileri harekta izin verildiini Karabekire bildirmitir. Ayrca, Karabekire Grclerin tarafszln elde etmek iin onlarla ilikiye gemesi grevi de verilmiti.87 Kzm Karabekir Paa, ileri harekta izin veren bu emri uzun zamandr bekliyordu. Dou Cephesi Komutan, btn hazrlklarn tamamlayarak kolordu birliklerine gereken emri vermi88 ve 28 Eyll sabah verilen emir dahilinde harekt balamtr. Harektn ilk hedefi olan Sarkam 29 Eyll sabah igal edilmitir.89 30 Eyllde Idr blgesinde karlkl ate alm, Trk kuvvetleri keif faaliyetlerinde bulunmutur.90 Oltu Svari Mfrezesi Merdeneke girmi,91 Giresundan gnderilen

1693

milis taburu da cepheye varp Merdeneke ulamtr. Trk tarafnn bu taarruzu karsnda Ermenilerin geri ekilmesi 1 Ekimde de devam etmitir.92 Dou Cephesi Komutannn 30 Ekimde ler Tepesindeki gzetleme yerinden idare ettii bir taarruz ile Ermeni ordusu saat iinde bozguna uratlmtr. Kaan Ermeni birlikleri takip edilerek Karsn dou cephesindeki tabyalar da igal edilmitir. Bunun zerine kale dndaki Ermeni birlikleri Karsn kuzey cephesine doru taarruza getilerse de, Trk birliklerinin hzl ve maharetli hareketleriyle bu sarp, kuvvetli ve modern cephe de onlardan nce igal edilmitir. Kzm Karabekir Paa, leden sonra kararghn Karsta kurmu bulunuyordu. Akama doru da Karsn Trk ordusu tarafndan kesin olarak zabt edildiini TBMMye mjdelemitir.93 Dou Cephesinde Kzm Karabekir Paann komutas altndaki Trk birliklerinin Kars geri almalar srasnda Ermenilerin kayb ok olmutur. arpmalar sonunda ele geirilen Ermeni esirler arasnda 3 general, 6 albay, 12 yarbay, 16 yzba, 59 temen, 12 astsubay, 4 erba ve 16 sivil yer almaktayd. Karsn zabt esnasnda ayrca 1.150 Ermeni askeri de esir alnmtr. Ermenilerin l says 1.110 idi.94 Ermenilerden nemli sayda silah ve cephane de elde edilmitir.95 Ele geirilen esirler arasnda Harbiye Nazr Araratof ile Genelkurmay Bakan Vekilof, Kars Kale Grup Komutan Primof ve bir de sivil bakann olmas dikkat ekicidir.96 Bu derece nemli devlet erknnn ehirde bulunmas, Ermenilerin Karsa verdikleri nemi ve zabt edilmesinin ok zor olduuna dair olan inanlarn gstermektedir. Dou Cephesi Komutannn ters cephe taktii ile gerekleen bu taarruz, byk bir zafer kazandrm, bir dman ordusunu ezmek ve modern bir kaleyi almaya karlk az sayda kayba ml olmutur. Karsn zabt srasnda Trk tarafnn kayb ok az olmutur: 9 ehit ve 47 yaral.97 Kzm Karabekir Paa, 31 Ekimde Mill Mdafaa Vekili Fevzi Paa ile grm ve Karsta ele geirilen ganimetlerin stikll Harbinin on yl devamna yetecek derecede olduunu bildirmitir. Bu zaferden sonra Ankara hkmeti, Dou Cephesinde grevli subaylarn rtbelerini bir derece ykseltme karar almtr. Karabekir de bu karar gereince, Karsn kurtarlmasndaki rol ve kazand bu baardan dolay Feriklie (Korgeneral) terfi etmitir.98 Dou Cephesi birliklerinin ileri harekt sonucunda Ermeniler gerilemi ve Trk tarafnn teklifini kabul ederek 7 Kasmda Gmry teslim etmilerdir.99 Karabekir de ertesi gn kurmay bakan ile birlikte Gmrye gitmi ve Trk Dilerinin atekes artlarn ieren notasn Ermeni hkmetine gndermitir. Blgedeki Trk asker birliklerinin baarlar zerine Ermeniler, 17 Kasmda Trk tarafnn atekes artlarn kabul etmilerdir.100 Bundan sonra Kzm Karabekir, atekes art olarak Ankarann istedii 1.000er mermisi ile 2.000 tfek, 3 batarya seri ateli koulu da topu, yine koulu 40 makineli tfei Ermenilerden alarak Dou Cephesinin ilk zafer hediyesi olarak Bat Cephesine doru yola kartmtr.101

1694

Bu srada 18 Kasmda Ermenistanla Ankara hkmeti arasnda yeni bir atekes imzalanmtr.102 Bunun zerine iki taraf bar artlarn grmek zere Gmrde bir konferansa katlmay kabul etmilerdir. Ermenilerin Trk tarafnn atekes artlarn kabul etmesinden sonra, 22 Kasmda Ermeni heyeti Gmrye gelmitir. 25 Kasmda103 da Gmrde Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa bakanlndaki Trk heyeti104 ile Hatissiyan bakanlndaki Ermeni heyeti105 arasnda bar mzakereleri balamtr. Devam eden mzakereler srasnda 27 Kasmda Ermeni heyeti, Sevr Anlamasndaki imzalarn geri ektiklerini bildirmitir.106 Karabekir, Ermenilerin bu tavrn Ankaraya mjdelemitir. Ermenilerle mzakereler yaklak bir hafta srm ve neticede 2-3 Aralk gecesi Gmr Bar Antlamas imzalanmtr.107 Bu antlama, TBMM Hkmetinin uluslararas alanda imzalad ilk siyas antlama olmas asndan byk ehemmiyet arz etmektedir. Hibir devletle bir antlamann imzalanmad bir zamanda Ermenilerle byle bir antlamann imzalanmas, yeni Trkiyenin uluslararas alanda tannmas bakmndan nemli bir hususu tekil etmektedir. Ermenistanda Boleviklerin iktidara gelmi olmasna108 ramen bu durum, antlamann ehemmiyetine glge drmemitir. Nitekim Moskova Antlamas da Gmrnn maddelerini benimsemitir. Gmr Bar Antlamas ile tespit edilen snr, daha sonra Moskova (16 Mart 1921) ve Kars Antlamalar (13 Ekim 1921) ile de teyit edilmi olan bugnk Trkiye-Grcistan ve TrkiyeErmenistan snrdr.109 Ermenilere Kar Kazanlan Zaferin nemi Dou Cephesinde Kzm Karabekir Paann komutas altndaki Trk ordusunun Ermenilere kar kazand zafer, Mill Mcadelenin balangcnda byk moral salamtr. Bu zafer, Mill Mcadelenin kazanlmasnda ordu ve halk zerinde mspet etki yapmtr.110 Batda byk bir asker baarnn olmad bu srete, douda kazanlan asker ve siyas zaferler bu nedenle bir baka neme sahiptir. Douda kazanlan asker ve siyas baarlar, Ankara Hkmetinin byk takdirini kazanm, dier cephelerde byk sevin uyandrmtr. Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paa,111 Mill Mdafaa Vekili Fevzi Paa, Bat Cephesi Komutan smet Bey kazanlan bu byk zaferden dolay Kzm Karabekir Paaya tebrik ve teekkrlerini bildirmilerdir. Trk birliklerinin Kars Kalesini zapt etmelerinden sonra, Mustafa Kemal Paa Dou Cephesi Komutanna gnderdii tebrik telgrafnda u ifadeleri kullanmtr: ark ordumuzun avn- Hakkla Kars Kalesini zapt etmekteki muvaffakiyeti btn milletimizin en samimi minnet ve takdirlerini ark Cephemizin kumandanlarna ve askerlerine tevcih etmitir. () Kars gibi bir kalenin zapt her milletin tarihinde nadir olan fevkalde bir muvaffakiyet-i askeriyedir. Fakat bugn asl ehemmiyeti, dahil ve

1695

hari her taraftan maruz bulunduu insafsz muhacemt- imhakrane karsnda hakk- hayatn ispat vazifesine den necip ve mazlum milletimizin bu kati semere-i muvaffakiyet ile byk bir hiss-i tesliyet ve emniyet duymasdr. Kars muvaffakiyetini milletimizin selmet ve necat iin inyet-i Hakkla mhim bir mukaddeme-i hayr addettiimizi ark Cephesinin btn kumandan ve askerlerine ibla buyurmanz rica eyleriz.112 smet Paaya gre, Mustafa Kemal Paa, Karsn alnmasnn byk bir muvaffakiyet olduunu, bizi ok kuvvetlendirdiini ve kuvvetlendireceini Byk Millet Meclisine anlatmak ve ark harektnn, Ermenilere kar kazanlan zaferin ok ehemmiyetli bir hareket olduunu belirtmek, kabul ettirmek istiyordu.113 Bu dnemde smet Beyin Karabekire yazd mektup da o gnlerin atmosferini gstermesi ve Dou Cephesinde kazanlan asker zaferin ehemmiyetini ortaya koymas bakmndan byk anlam tamaktadr. smet Bey, Karabekire gnderdii mektubunda yle diyordu: ark harekt bizi ve davamz ihya etti. O kadar sklm idik, o kadar daralm idik ki, vaziyetin nefes alacak bir menfeze ihtiyac- katisi vard. Allahn inayetiyle bunu sen kemal-i muvaffakiyet ve intizam ile atn.114 Bilhassa Mustafa Kemal krann izhar ve ifade iin ne yapacan bilmiyordu. Herkes byle idi. Maahaza ark nazik bir safhaya girmitir. Mmkn olur da bu cihet bir neticeye ererse, necat yolu fiilen alm olur. Garpta skntdayz Kzm. Malzeme, anari, entrika skntlar, en mhimmi tabi malzemedir115. Douda kazanlan bu asker ve siyas zaferin ehemmiyetini zetleyecek olursak u hususlar ifade edebiliriz: Gmr Antlamas, yeni Trk Devletinin uluslararas alanda imzalad ilk antlamadr. Bu antlama, yeni Trk Ordusunun baarlarnn ilk meyvesidir. Osmanl Devletini malup eden tilaf devletleri, Ermenilere Trabzon, Erzurum, Gmhane, Erzincan, Bitlis ve Van illerini, yani ta Harit vadisine kadar ok geni Trk lkelerini kat zerinde vermek vaadinde bulunmulard. Ermeniler de kendilerine vaad edilen bu topraklar istila etmek hayalini tayor ve birok faaliyette bulunuyorlard. Fakat sonuta Trk Ordusu nnde inhizam ve firarla bu hayal uykusundan uyanp hakikati grdler ve Osmanl Devletinin 1877-78 Rus Sava neticesinde kaybettii Kars ve evresini bu antlama ile Trklere terk etmek zorunda kaldlar. Ermeniler, Dou Cephesinde uradklar bu malubiyet neticesinde artk Trk Devletine zarar eritiremeyecek bir hle getirilmi oldu.116 Douda Ermenilere kar kazanlan bu baar, Ankara Hkmetini yakndan izleyen Batl mttefikler nezdinde de etki yapmtr. Bu baar, Trkiyenin geleceini belirleme asndan, stanbul Hkmetine nazaran Ankara Hkmetinin arlk tadn batllara gstermitir. Bu artlarda tilaf devletlerinin stanbul Hkmeti ile imzalad Sevr Antlamasnn yrrle girmesinin imkn olmad anlalm oldu. ngiliz Hkmetinin, 1921 yl balarnda dzenlenen Londra Bar

1696

Konferansna, Osmanl hkmeti temsilcilerinin yan sra Ankara Hkmetinin temsilcilerini de davet etmesinde douda kazanlan bu asker ve siyas baarnn etkili olduu phesizdir. Dou Zaferinden Sonraki Faaliyetleri Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paann emrindeki askeri birlikler ileri hareketlerine devam etmi ve 23 ubat 1921de Ardahan ve Artvini117 geri aldkdan sonra Ahska, Batum ve Ahlkelek blgesini de ele geirmitir.118 Ancak 16 Mart 1921de imzalanan Moskova Antlamasnn ilgili maddeleri gereince Trk birlikleri Batum ve evresi ile Ahska ve Ahlkelekten de geri ekilmek zorunda kalmtr.119 Bu srada 23 Nisanda Gmrde bulunan Trk birlikleri de snrn beri tarafna ekilmi120 ve 25 Nisan 1921 tarihi itibaryla Dou Cephesindeki birlikler Ermenistan topraklarn tamamen terk etmilerdir.121 Karabekire gre, Mill Mcadelenin ilk ve nemli safhas atlatlmt, dou snr salama alnm, Moskova Antlamasnn imzalanmas ile de geriye artk byk bir problem kalmamt. Ermenistann malup edilmesi ile byk bir gaile ortadan kaldrlmt. Artk Bat Cephesinde Yunan ordusuna kar elden gelen btn yardmn yaplmas gerekiyordu. Zaten Ankara da Karabekirden bunu istiyordu. Kzm Karabekir Paa, bundan sonraki dnemde emrindeki askeri birlikleri, silah, mhimmat ve cephaneyi Bat Cephesine gndermeye balamtr. 1921 yl bandan 1922 yl sonuna kadar Dou Cephesinden Bat Cephesine eitli yollarla gnderilen toplam silah ve cephane u miktarda idi: eitli piyade tfei: 9.236; Kasatura (sng): 14.455; Hafif makineli tfek: 101; eitli top: 74; Bomba topu: 36; Piyade cephanesi: 23.636 sandk; Topu cephanesi: 163.022; El bombas: 162.540 adet; stihkm modeli kazma: 1750; stihkm modeli krek: 15.928.122 Ankarann istei zerine Kzm Karabekir Paa, Moskova Antlamasndan sonra hemen hazrlklara girierek elindeki birliklerin de byk ksmn Bat Cephesine gndermeye balamtr. Dou Cephesi Komutan ilk olarak 3. Kafkas Tmeninin Trabzonda toplanan birliklerinin 4 Nisan 1921 tarihinden itibaren 27 Maysa kadar Karadeniz Erelisi ve Akakocaya sevk edilmesini salamtr.123 Genelkurmay Bakanlnn istei dorultusunda Dou Cephesinden gnderilen 12. Tmen birlikleri, 4 Austosta Karstan yola karak 28 Eyll 1921de Ankaraya varmtr. Ancak Sakarya savalarna katlamamtr.124 Fakat 3. Frka birlikleri daha nce cepheye katlm ve Sakarya savalarna itirak etmitir.125 Kzm Karabekir Paa, Ankarann istei zerine 1922 ylnda da doudan batya asker birlik naklini gitmitir. srdrmtr. Bu erevede 11. Kafkas Tmeni 12 Nisan 1922de Kayseriye gnderilmitir.126 11. Tmen buradan Bat Cephesindeki savalara itirak etmek iin sava sahasna

1697

Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa, 26 Eyll 1921de balayan Kars Konferansna127 Trk tarafnn ba delegesi olarak katlarak mzakereleri yrtmtr. Sovyet heyetinin ba delegesi Rus Ganetzkydir. Sovyet heyeti iinde Rus delegelerin yan sra Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan da temsilen delegeler bulunmakta idi.128 26 Eyll 1921 tarihinde balayan Kars Konferans, 13 Ekimde 20 maddelik bir antlamann imzalanmas ile son bulmutur.129 Dou Cephesi Komutan, Doudaki asker baarsndan sonra, bu konferansta da TBMM Hkmetini en iyi ekilde temsil etmi ve Trkiyenin Kafkas devletleri ile iyi bir bar ortamna girmesine yardmc olmutur. TBMM Bakan Mustafa Kemal Paaya gre; Kars Antlamas, Trkiyenin douda hukuk bir ekil alan fiil durumunda, Sevr Antlamasnn tatbikinin mmkn olmadn gsteren hadiselerden biridir. Ermeni meselesi denilen ve Ermeni milletinin gerek menfaatinden ok dnya kapitalistlerinin ekonomik karlarna gre halledilmek istenilen mesele, Kars Antlamasyla, en doru zm yolunu bulmutur. Bu antlama, asrlardan beri dostane yaayan iki halkn arasndaki iyi ilikilerin tekrar olumasn salamtr.130 Gerekten de Kars Antlamas, hem Trkiyenin Dou snrlarn emniyete almas, hem de Ermeni meselesinin kesin bir ekilde kapanmas asndan byk nem tamaktadr.131 Ayrca byk siyas nem tayan bu antlama, yeni Trkiyenin milletler aras platformda durumunu glendirmesi bakmndan da nemli rol oynamtr. Bu antlamadan sonra doudaki kuvvetlerin byk ounluu Bat Cephesine nakledildii iin Dumlupnar Zaferinin kazanlmasna da faydas olmutur. Eitim Faaliyetleri Kzm Karabekir Paa, Dou Cephesinde bulunduu dnemde, bir yandan asker faaliyetlerle ilgilenirken, dier taraftan blgesindeki kimsesiz ve fakir ocuklara sahip karak, onlar at okullarda eitmi, topluma kazandrmtr. 15. Kolordu Komutan Karabekir Paa, ocuklara ynelik tasarlad dnceleri tatbik etmek iin gerekli olan eitim kurumlarnn (irfan messeseleri) unlar olduuna inanmakta idi: 1- bret Yeri (ayn zamanda konferans salonu). 2- Mze. 3- Mzik mektebi. 4- Elektrik, sinema ve fotoraf sahasnda alacak kurslar. 5- Spor kulb: Avclk, atclk, binicilik, uzun yry. (Binicilik ve atcla balama ya 12dir). 6- Okuma salonu. 7- Okuma bilmeyenlere mektup yazma merkezi. 8Bir gazete. 9- Sinema ve film ktphanesi (ilim ve fenne dair). Kzm Karabekir, bunun yan sra halk ve ocuklar madd-manev ynlerden tatmin edecek faydal ve zevkle megul edecek kalknma bayramlar tertip etme yoluna gitmitir. Bu amala Aa bayram, dman Bayram ile Kitap Bayram ve At Bayram tertip ettirmitir.132

1698

Karabekirin blgede atrd lk, dadi, Elektrik, Shhiye, Dii, Matbaa, Ziraat, Tayyare, Baytariye, Muzka, Oca, Sanayi ve imendifer adl okullarda 1922 ylnda 1331 ve 1923 ylnda 1584 renci eitim grmtr.133 Dou Cephesinde Kzm Karabekir Paann himayesinde hayatlar koruma altna alnan ocuklarn says alt bin civarndadr. Ancak bu ocuklarn sadece drt bini iyi bir eitim alm ve birer sanat renerek yaknlarnn yannda almaya balamtr. Kzm Karabekir Paann douda yetim ocuklar eitmek iin atrd bu okullarda yetienler Ankaraya geldiklerinde bata Mustafa Kemal Paa olmak zere birok asker ve sivil ahsiyetin dikkatini ekmi ve takdirle karlanmtr.134 Kzm Karabekir Paann douda kazand asker baarlarla birlikte lkenin binlerce ocuunu eitmesini byk bir takdirle karlayan Trk basn, Karabekirin okullarndan ska bahsetmi ve vgler yadrmtr. Hatta Ankarada yaymlanmakta olan Anadoluda Yeni Gn gazetesi, Kzm Karabekiri bu faaliyetlerinden dolay bilim dnyasnda bir devrim yapan kii olarak vasflandrmtr.135 Doudan Ayrlmas Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa, 1922 yl yaznda Ankaraya gitmek iin hazrlklara balad. Bundan sonra douda yapmas gereken nemli bir faaliyet kalmamt.136 Zaten Mustafa Kemal Paa da uzun zamandr kendisini Ankaraya davet ediyordu.137 Kendisi de doudaki almalarn bitirmi ve batya gitmenin zamannn geldiine kanaat getirmiti. 25 Austos 1922de Trabzona gitmi ve 9 Ekimde yannda bulunan subay retmen ve 55 ocuktan meydana gelen kafile ile buradan ayrlmtr. 11 Ekimde neboluya ulamtr.138 Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa, 15 Ekim 1922de Ankaraya gelmitir.139 Dou Fatihi ve Dou Cephesinin mehur kumandan Kzm Karabekir Paa, zaferden sonra Ankaraya geldiinde Mustafa Kemal, milletvekilleri ve memurlar tarafndan Ankaraya bir iki saat uzaklkta bir yerde karlanmtr.140 Beraberinde getirdii yetim ocuklarnn huzurunda yapt gsterileri ok beenen Mustafa Kemal Paa, Karabekiri bu almasnda dolay takdir ve tebrik etmitir.141 Ayn zamanda, bu ocuklarn Ankarada yapt gsteriler halk ve Meclis yeleri tarafndan da hayranlkla izlenmi ve byk beeni toplamtr.142 Kzm Karabekir Paa, bundan sonra TBMMnin almalarna Edirne milletvekili sfatyla katlarak lkenin eitli meseleleri hakknda dncelerini dile getirmi ve lkeye faydal hizmetlerde bulunmaya devam etmitir. Kzm Karabekir Paa, Dou Cephesinde, Mill Mcadele boyunca nemli hizmetlerde bulunmu ve dounun tehlikelerden arndrlmasndan sonra Bat Cephesine yapt yardmlarla da Mill Mcadelenin kazanlmasnda byk pay sahibi olmutur. Atatrkn de Meclis krssnden dile getirdii gibi, Kzm Karabekir Paann Mill Mcadele yllarndaki hizmetleri tarihe geecek143 kadar nemlidir ve takdire yndr.

1699

1 2

Kzm Karabekir, stikll Harbimiz (H), Merk Yaynclk, stanbul 1988, 6. Karabekir, H, s. 6-8; evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, 1884-1938, C. I, stanbul

2000, s. 122-124. 3 BOA, BEO, 341059, Mtenevvia-93; Azmi Ssl-Mustafa Balcolu, Atatrkn Silah

Arkadalar-Atatrk Aratrma Merkezi eref yeleri, Ankara 1999, 101; W. F. Weiker, Kzim Karabekir, The Encyclopedia of Islam, New Edition, Vol: IV, Leiden E. J. Brill 1976, s. 854. 4 Zekeriya Trkmen, Mtareke Dneminde Ordu ve Yeniden Yaplanma (1918-1920), M. .

Trkiyat Aratrmalar Enstits, Yakn a Tarihi Anabilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 1995, s. 59-60. 5 6 BOA, BEO, 341831; Ssl-Balcolu, a.g.e., 101. Utkan Kocatrk, Doumundan lmne Kadar Kaynakal Atatrk Gnl, Ankara 1999,

124; Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim 1918-11 Ekim 1922), Ankara 1989, 25. 7 Kzm Karabekir, H, s. 15; Kzm Karabekir, stikll Harbimizin Esaslar (HE), (Yay. Haz.

Prof. Dr. Faruk zerengin), stanbul 1995, s. 72. Kzm Karabekir, Mustafa Kemal ile olan grmesini bu ekilde anlatmakla beraber, Atatrkn yaveri Cevat Abbas bu grmeyi farkl bir ekilde anlatmaktadr. Bkz; Ebedi ef Kurtarc Atatrkn Zengindii Konferans, lk dergisi, Haziran 1937 ve Ulus gazetesi 12 Mays 1937den aktaran Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk, Hayat ve Eseri-Doumundan Samsuna kna Kadar-, Ankara 1990, s. 288-289; Cihat Akakayalolu, Trk stikll Harbi ve nklp (Devrim) Dnemlerinde Atatrk-General Kzm Karabekir likileri, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu, 9-11 Eyll 1991, Ankara, C. I, Ankara 1996, s. 453. 8 9 Karabekir, H, s. 16. Cavit Akn, Mill Mcadele ve Erzurum Kongresinde Giresun Milletvekilleri, Giresun

Tarihi Sempozyumu, 24-25 Mays 1996, Bildiriler, stanbul 1997, s. 277. 10 18. 11 Gololu, Trabzon, 18-19; zzet ztoprak, Trabzon Muhafaza-i Hukuk- Milliye Cemiyeti, Mahmut Gololu, Mill Mcadelede Trabzon ve Mustafa Kemal Paa, Trabzon 1981, s.

Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri, 13-17 Ekim 1986, Ondokuz Mays niv. Eitim Fak, Samsun 1988, 346. 12 Hsamettin Tuga, Trk stikll Harbi, Dou Cephesi, (1919-1922), C. III, Ankara 1965, s.

21-22; Cevat Dursunolu, Mill Mcadelede Erzurum, Ankara 1946, s. 56; Karabekir, H, 19;

1700

Karabekir, HE, 49; Richard G. Hovannisian, The Republic of Armenia, The First Year, 1918-1919, C. I, Berkeley & New York & London 1971, s. 423-428. 13 14 Karabekir, H, s. 19-20. Dursunolu, a.g.e., s. 56; Yavuz zdemir, ngiliz Yarbay Rawlinsonun Erzurumdaki

Faaliyetleri, A. . Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1990, s. 19-23. 15 16 17 18 19 20 21 Karabekir, H, s. 20. Dursunolu, a.g.e., s. 56. zdemir, a.g.t., s. 3. Karabekir, H, 20. Karabekir, H, 25. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (HTVD), S. 4, Vesika No: 62. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, C. III, Ankara 1987, Trk Devrim Tarihi Enstits, Milli

Eitim Basmevi, s. 905; Nutuk, C. I, s. 16. 22 23 24 98-99. 25 Nutuk, I, 30-34; Reit Paann Hatralar, (Ner. Cevdet R. Yularkran), (stanbul) 1939, s. HTVD, S. 71, Vesika No: 1537. Karabekir, H, s. 29. ztoprak, a.g.b., 347-348; Karabekir, H, s. 36-38; M. Fahrettin Krzolu, Btnyle

Erzurum Kongresi, Ankara 1993, s. 53-54; Sabahattin zel, Mill Mcadelede Trabzon, Ankara 1991,

22-23; Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz (YT), C. 3, S. 27, 30 Austos 1962, s. 19; YT, C. 3, S. 28, 6 Eyll 1962, s. 48-49. 26 Atatrk, Nutuk, I, s. 30-31; Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar (MMH), stanbul

1953, 73-74. 27 28 Cebesoy, MMH, 74. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, (ATTB), C. IV, Ankara 1991, s. 31.

1701

29

Atatrk, Nutuk, I, s. 43; Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle

Beraber, C. I, Ankara, s. 23. 30 Dursunolu, a.g.e., 87-90; (Cevat Dursunolu), Atatrkn 3 Temmuz 1919da Erzuruma

Gelii, AAMD, I/3, Temmuz 1985, s. 793-798; Kansu, a.g.e., 27. 31 32 33 49. 34 Mustafa Kemalin nc Ordu Mfettiliinden Azledilmesi Belgeleri, Belgelerle Trk Vehbi Cem Akun, Sivas Kongresi, 2. Bask, stanbul 1963, s. 61. Rauf Orbayn Hatralar, YT, C. 3, S. 28, 6 Eyll 1962, s. 49. Karabekir, H, 62; Dursunolu, a.g.e., s. 90; Rauf Orbayn Hatralar, YT, C. 3, S. 28, s.

Tarihi Dergisi (BTTD), 14, Kasm 1968, s. 12-13; Celal Bayar, Ben De Yazdm, Mill Mcadeleye Giri, C. VIII, stanbul 1997, s. 139-140. 35 36 Karabekir, H, s. 1139. Faik Reit Unat, Atatrkn Askerlikten stifas ve Mill Sava Millet Ferdi Olarak

Balamas, Tarih Vesikalar, C. I, S. 5, ubat 1942, s. 324; Bayar, a.g.e., VIII, s. 147. 37 38 39 40 ATBD, S. 79, Mays 1981, s. 25-27, (Belge No: 1735). Krzolu, Erzurum Kongresi, s. 137. Kmil Erdeha, Mill Mcadelede Vilyetler ve Valiler, stanbul 1975, 53-54. Cebesoy, MMH, 100; Feridun Kandemir, Hatralar ve Syleyemedikleri ile Rauf Orbay,

stanbul 1965, s. 41-44; . Sreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal 1919-1922, C. I, stanbul 1999, s. 105; nan, Trk Devrimi, s. 31. 41 Rauf Orbayn Hatralar, YT, C. 3, S. 28, 6 Eyll 1962, s. 51-52; Cemal Kutay, Hseyin

Rauf Orbay (1881-1964), C. III, stanbul 1992, s. 238; Karabekir, H, s. 1141; Fethi Tevetolu, Atatrkle Samsuna kanlar, Ankara 1971, s. 129-135; Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul 1984, s. 183. 42 43 Sadi Irmak, Mill Mcadelede Atatrkn evresi, lk Mcahitler, stanbul 1986, s. 93. lmnn 47. Ylnda Kzm Karabekir Paay Anma Programnda Seluk niversitesi

Rektr Prof. Dr. Halil Cinin Konumas, Ata Dergisi, S. . Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi, S. 6, Yl: 1994, Konya, s. 3. (1-4). 44 smet nn Hatralar, I, (Yay. Haz. Sabahattin Selek), stanbul, s. 178-179.

1702

45

Karabekir, H, s. 70; Karabekir, HE, 74; Muhammet Erat, Milli Mcadele Dneminde

Kzm Karabekir Paann Faaliyetleri, (1919-1922), . . Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dal, Yaymlanmam Doktora Tezi, stanbul 2000, s. 162-168. 46 47 48 49 Karabekir, HE, 76. Karabekir, H, 73. Dursunolu, a.g.e., 108. Erzurum Kongresine katlan delegelerin says hakknda ileriye srlen farkl rakamlar iin

bkz; Dursunolu, a.g.e., 109-112; Cavit Akn, a.g.b., 275-286; Kansu, a.g.e., s. 78-80; Krzolu, Erzurum Kongresi, II, 14; Anadolu ve Rumelide Gerekletirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyas, C. 1, Ulusal (Kongreler), TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yay., Ankara 1993, s. 32-36. 50 Krzolu, Erzurum Kongresi, II, s. 235; Dursun Ali Akbulut, Erzurum Kongresi Hakknda

Belgeler, Erzurum 1989, s. 31-36; M. Fahrettin Krzolu, Mustafa Kemal Paa-Erzurum likileri zerine Belgeler (1919-1920), Ankara 1991, s. 22. 51 52 HTVD, S. 3, Vesika No: 42. BOA, BEO, Nr: 343763; HTVD, S. 26, (Aralk 1958), Vesika No: 689; H.T.V.D, S. 3, Mart

1953, Vesika No: 48; ATBD, S. 79, Mays 1981, Yl: 30, (Belge No: 1737); Karabekir, HE, s. 85; Cebesoy, MMH, 119; Bayar, a.g.e., VIII, 163; Irmak, a.g.e., s. 106. Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin yakalanarak, stanbula gnderilmeleri hakkndaki Meclis-i Vkel karar iin bkz; BOA, MV, 216/95, (30 evval 1337), 29 Temmuz 1335. 53 Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri, (ev. Cemal Kprl),

Ankara 1986, s. 139; Bayar, a.g.e., VIII, 163. 54 HTVD, S. 3, Vesika No: 48; Karabekir, H, 92-93; Karabekir, HE, 85-88; Cebesoy, MMH,

119-120; Gkbilgin, a.g.e., I, 170-171. 55 ATBD S. 79, s. 31-39, (Belge No: 1737); HTVD, S. 3, Vesika No: 48; Karabekir, H, s. 93;

Karabekir, HE, s. 88. 56 Bekir Stk Baykal (Yay. haz.), Erzurum Kon