TRKLER

CLT 13
OSMANLI

YEN TRKYE YAYINLARI 2002 ANKARA

YAYIN KURULU

DANIMA KURULU

KISALTMALAR

NDEKLER TRKLER1
YAYIN KURULU DANIMA KURULU KISALTMALAR

B. II. ABDLHAMD DNEM SYAS OLAYLARI ............................ 9

1877-1878 Osmanl-Rus Sava / Do. Dr. Nedim pek [s.15-24] .................................... 9 II. Wlhelm, Weltpolitik ve II. Abdlhamid / H. Bayram Soy [s.25-33] ........................... 28 Osmanl-Alman Mnasebetleri erevesinde "ark Meselesi" / Dr. Mustafa Gencer [s.34-39]............................................................................................................................. 45 Osmanl-Alman likileri (1870-1914) / Yrd. Do. Dr. Muzaffer Tepekaya [s.40-56] ..... 57 II. Abdlhamid'in Msr Sorununa Yaklam ve stanbul Konferans / Dr. Sleyman Kzltoprak [s.57-69] ......................................................................................................... 92 Akabe Meselesi / Yrd. Do. Dr. A. Haluk Dursun [s.70-77].......................................... 118 II. Abdlhamid Dneminde Filistin'e Yahudi G Meselesi (1878-1908) / Do. Dr. . Tufan Buzpnar [s.78-86]................................................................................................ 133 Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin Siyasi Faaliyetleri / Dr. Blent Atalay [s.87-98] ......................................................................................................................................... 148 Erzurum'da Ermeni syanlar (1890-1895) / Yrd. Do. Dr. Muammer Demirel [s.99-107] ......................................................................................................................................... 172 XIX. Yzyl Sonunda Makedonya Sorunu ve Makedonya'da Kurulan rgtler / Meltem Begm Saati [s.108-117] .............................................................................................. 188 Trklerin Afrika le likilerinin Ksa Tarihesi / Numan Hazar [s.118-131]................ 208

C. II. ABDLHAMD VE SLM BRL SYASET ...................... 232

slami Birliin Salanmasna Ynelik Gayretler / Prof. Dr. Jacob M. Landau [s.132137] .................................................................................................................................. 232 Sultan II. Abdlhamid Dneminde Osmanllar ve Hindistan Mslmanlar / Do. Dr. Azmi zcan [s.138-143] ................................................................................................. 245 Osmanl mparatorluu le "Johor Devleti" Arasndaki likiler: Mecelle'nin Adl Hkmleri zerine Bir Aratrma / Dr. Abdul Basir Bin Mohamad [s.144-148] ......... 255 Trk-Japon likilerinin Tarihi / Prof. Dr. Seluk Esenbel [s.149-161]........................ 264

ALTMIYEDNC BLM, II. MERUTYET DNEM .................. 286

II. Merutiyet Dnemi (1908-1914) / Prof. Dr. Bayram Kodaman [s.165-192] ............. 286

A. TTHAT VE TERAKK................................................................ 335

31 Mart Vak'as'nn Bir Yorumu / Prof. Dr. Ali Birinci [s.193-211]............................... 335 ttihat-Terakki ve D Politika (1906-1909) / Do. Dr. Hasan nal [s.212-227] ........... 375 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti / Do. Dr. Ahmet Eyicil [s.228-244] ................... 404 Mustafa Kemal Paa'nn ttihatl / Prof. Dr. E. Semih Yaln [s.245-262] ............. 437 Enver Paa / Yrd. Do. Dr. Hasan Babacan [s.263-273] .............................................. 472

B. II. MERUTYET DNEM SYAS OLAYLARI ......................... 491

Trablusgarp Sava / Do. Dr. Hale vgn [s.274-290] ................................................ 491 Trablusgarp Sava Srasnda 12 Ada'nn gali / Yrd. Do. Dr. Zafer Koylu [s.291-295] ......................................................................................................................................... 522 Balkan Savalar (1912-1913) / Yrd. Do. Dr. Ahmet Halaolu [s.296-307] .............. 532 Bulgar Mezlimi / Yrd. Do. Dr. Ahmet Halaolu [s.308-315] .................................... 557 5

Tekilt-I Mahssa'nn Kuruluu, Bakanlar ve Mustafa Kemal / Dr. Vahdet Keleylmaz [s.316-320] ................................................................................................. 572 Birinci Dnya Sava ncesi Byk Glerin Osmanl Stratejileri: ttihatlar ve Alman Nfuzunun Tannmas / Dr. Mehmet Beirli [s.321-330] .................................. 582 I. Dnya Harbi'nin Balangcnda Rus Saldrs Karsnda htiyat (Hamidiye) Svari Alaylar / Prof. Dr. S. Seluk Gnay [s.331-335] ........................................................... 599

ALTMISEKZNC BLM, I. DNYA SAVAI VE MTAREKE DNEM ........................................................................................ 608 A. I. DNYA SAVAI ...................................................................... 608
I. Dnya Sava ve Trkiye / Prof. Dr. Cezmi Eraslan [s.339-360] .............................. 608 I. Dnya Sava ncesinde Osmanl mparatorluu'nun Gc / Prof. Dr. Jacques Thobie [s.361-367] .......................................................................................................... 645 anakkale Savalarnn Asker, Siyas ve Sosyal Sonular / Hasan Mert [s.368-376] ......................................................................................................................................... 656 anakkale Savanda Yalnz Braklan Bir Mttefik: Almanya'nn Osmanl mparatorluu'na Yardm abalar / Yrd. Do. Dr. Mustafa olak [s.377-383]........... 673 Gelibolu'da Trk mgesi: 1915 Avustralya Edebiyat ve Tarih Yazclnda Trk Askeri / Dr. Michael Tyquin [s.384-391] .................................................................................... 685 I. Dnya Sava Balarnda Kafkasya ve evresine likin Stratejik Yaklam ve Faaliyetler / Dr. Vahdet Keleylmaz [s.392-397] .......................................................... 700 Kafkas Cephesinde Kader n: Sarkam Harekt ve Sonular / Yrd. Do. Dr. Tuncay n [s.398-408] ............................................................................................... 711 I. Dnya Sava'nda Osmanl Devleti'nin Azerbaycan ve Dastan'a Askeri ve Siyasi Yardm / Dr. Nsr Yceer [s.409-433] .......................................................................... 731 Kafkasya'da Son Trk Zaferleri / Yrd. Do. Dr. Mesut Eran [s.434-439]................... 773 I. Dnya Sava'nda ran Avarlar ve Trkiye (1914-1917) / Do. Dr. Sadk Sarsaman [s.440-452]....................................................................................................................... 785 I. Dnya Sava'nda Trk Cephelerinde Psikolojik Harp / Do. Dr. Sadk Sarsaman [s.453-468]....................................................................................................................... 809

B. ERMEN OLAYLARI ................................................................... 839

ngiliz Propagandas, Wellngton Evi ve Trkler / Prof. Dr. Justin McCarthy [s.469481] .................................................................................................................................. 839 Ermeni Tehciri ve Gerekler / Prof. Dr. Yusuf Halaolu [s.482-502] ........................ 862 Ermeni Soykrm Aldatmacas ve 1919-1920 Adana Katliamlar / Yrd. Do. Dr. Yusuf Ziya Bildirici [s.503-513] ................................................................................................ 904

C. MTAREKE DNEM ................................................................ 927

Son Osmanl Meclis- Mebusan / Yrd. Do. Dr. Erol Kaya [s.514-527] ...................... 927 1919 Ylnda A.B.D.'Nin Yakn Dou'da Etkin Olma Siyaseti: Ermeni ve Trk Mandaterlii Meselesi / Yrd. Do. Dr. Deniz Bilgen [s.528-541] .................................. 953 Trk-Amerikan Mnasebetlerinin Deerlendirilmesi / Yrd. Do. Dr. Erdal Akses [s.542-557]....................................................................................................................... 980

ALTMIDOKUZUNCU BLM, YENLEME DNEMNDE OSMANLI DEVLET TEKLTI ................................................... 1014

Yenileme Dnemi Osmanl Devlet Tekilt / Do. Dr. Mehmet Seyittanlolu [s.561576] ................................................................................................................................ 1014

A. MERKEZ TEKLTI ............................................................... 1041

6

Sadr- zamlk / Yrd. Do. Dr. Ahmet Emin Yaman [s.577-585] ................................ 1041 Parlamentoya Uzanan Srete Osmanl Kamu Hukukunda "Danma" / Yrd. Do. Dr. Ayhan Ceylan [s.586-598] ............................................................................................ 1055 ra-y Devlet (1868-1922) / Abdlmecit Mutaf [s.599-609] ...................................... 1078 Saray'da / Mabeyn- Hmyn'da Yverlik Kurumu (1839-1920) / Yrd. Do. Dr. Ali Karaca [s.610-628] ........................................................................................................ 1099 Osmanl Polis Tekilat ve Yenileme Sreci / Dr. Hasan Yaar [s.629-652]........... 1137 Osmanllarda stihbaratlk / Yrd. Do. Dr. Hamit Pehlivanl [s.653-667] ................ 1180 Tanzimat'n Memurlar / Do. Dr. Abdullah Saydam [s.668-677] .............................. 1207 Osmanl Hariciye Nezareti'nin Kurulmas / Do. Dr. lhan Yerlikaya [s.678-682] .... 1223 Osmanllarda Nian ve Madalya / T. Nejat Eralp [s.683-686] .................................... 1232 Osmanl Hill- Ahmer Cemiyeti'nin Kuruluu ve almalar / Do. Dr. Zuhal zaydn [s.687-698]..................................................................................................................... 1238

B. TARA TEKLTI .................................................................. 1263

XVII. Yzylda Tara Ynetimine Genel Bir Bak / Prof. Dr. Ycel zkaya [s.699-709] ....................................................................................................................................... 1263 Osmanl'da Aynlk ve Kbrs Eyleti (XVIII. Yzyl) / Do. Dr. Nuri evikel [s.710-719] ....................................................................................................................................... 1281 II. Mahmut Dneminde Taradaki Merkeziyetilik Politikas / Prof. Dr. zcan Mert [s.720-729]..................................................................................................................... 1301 Trk Belediyeciliinde Demokrasi Gelenei / Prof. Dr. Bilal Erylmaz [s.730-738] . 1321 Osmanllarda ada Belediyecilik / Yrd. Do. Dr. M. Emin Yolalc [s.739-749].... 1336 XIX. Yzylda Osmanl Devleti'nde Tara daresi ve Vilyet Ynetimi / Mutullah Sungur [s.750-761] ....................................................................................................... 1357 XIX. Yzyldaki Baz Doal Afetler ve Osmanl Ynetimi / Yrd. Do. Dr. Mehmet Yavuz Erler [s.762-770] ........................................................................................................... 1384

C. HUKUK SSTEM ...................................................................... 1401

Tanzimat Devri Osmanl Mahkemeleri / Do. Dr. Ekrem Bura Ekinci [s.771-779] . 1401 Mecelle rneinde Trklerin slm zel Hukukuna Katklar / Yrd. Do. Dr. Osman Kak [s.780-788] ....................................................................................................... 1414 Osmanl Hukukunda Kasme / Do. Dr. Mehmet Akman [s.789-794] ...................... 1425 Osmanl Devleti'nin Son Dnemlerinde rf dare Uygulamas / Yrd. Do. Dr. Osman Kksal [s.795-803] ........................................................................................................ 1436

D. ASKER TEKLT .................................................................. 1454

Yenileme Srecinde Osmanl Ordusu / Prof. Dr. Musa adrc [s.804-811]........... 1454 Osmanl mparatorluu'nda Asker Teknolojilerin Takibi (1700-1900) / Yrd. Do. Dr. Birol etin [s.812-821].................................................................................................. 1467 Ana Hatlaryla Abdlaziz Dnemi Osmanl Bahriyesi ve Ceride- Askeriyyelere Gre 1864 Yl Denizcilik Faaliyetleri / Yrd. Do. Dr. Faruk Ayn - Erkan Gksu [s.822-829] ....................................................................................................................................... 1485 1897 Osmanl-Yunan Sava erevesinde Sultan II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Donanmas Hakknda Bir Deerlendirme / Do. Dr. Metin Hlag [s.830-844] ....... 1499

YETMNC BLM, YENLEME DNEMNDE OSMANLI TOPLUMU ..................................................................................... 1529

Yenileme Dneminde Osmanl Toplumu / Do. Dr. Abdullah Saydam [s.847-886] ....................................................................................................................................... 1529

A. NFUS VE SKN .................................................................... 1598

7

Balkanlar'dan Anadolu'ya Ynelik Gler / Yrd. Do. Dr. Ahmet Halaolu [s.887-895] ....................................................................................................................................... 1598 XIX. Yzylda dil-Ural Blgesinden Anadolu'ya Gler / Dr. Arzu Kln Ocakl [s.896906] ................................................................................................................................ 1615 Tanzimat Dneminde Airetlerin skn / M. Fatih Sansar [s.907-923]..................... 1634 Avrupa'da Bir Trk slam Diyar: Dobruca'nn Demografik, Sosyal ve dari Yaps / Prof. Dr. Zekeriya Kurun [s.924-935]......................................................................... 1668 Osmanl Toplumsal Sisteminin Bir Gstergesi Olarak XIX. Yzylda Osmanl Ulam Ann Yeniden Oluumu ve Nfusun skan / Do. Dr. Glfettin elik [s.936-941] 1687

B. II. ABDLHAMD DNEM SYAS OLAYLARI 1877-1878 Osmanl-Rus Sava / Do. Dr. Nedim pek [s.15-24]
Ondokuz Mays niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Bilindii zere Osmanl Devleti, Akdeniz lkesidir. Akdeniz, tarih sre ierisinde her devirde stratejik neme sahip olagelmitir. Bu nedenle, Akdenize kys olan devletler bu denizde igal ettikleri mevkii tahkim etmeye ve geniletmeye almtr. Akdenize kys olmayan devletler ise orada bir s veya nfuz blgesi oluturabilmek iin, her trl vastaya bavurmutur. Bu ortamda, kk veya zayf bir Akdeniz lkesi, srekli tehdit altndadr. XIX. yzylda Avrupa byk devletlerinin dnya hakimiyeti telkkisi, denizlere hakimiyet anlayndan hareketle mill rekabet politikalar zerine oturmutu. Sz konusu devletlerin Asyada hayat menfaatleri vardr. Menfaatlerini korumak isteyen bir Avrupa devleti iin Trk boazlarnn, Anadolunun ve Akdenizin nemi tartlamaz. Avrupa devletleri, sz konusu blgeyi ele geirebilmek iin emperyalist bir zihniyet tayan ark meselesi siyasetini gelitirdi. Mtereken gelitirilen bu siyasetin hedefi, Trk hakimiyetindeki Hristiyan toplumlara mstakil veya muhtariyet idaresine sahip olacak lde imtiyazlar verilmesini temin etmekti. Daha ak bir ifadeyle, Balkanlarda Trk hakimiyetine son vermek, Anadoludaki Hristiyan cemaatlerin, zellikle Ermenilerin istikll veya muhtariyetini temin etmek, Kuzey Afrikay koloniyalist amala igal ve ilhak etmek, Trk olmayan topluluklar isyana tevik etmek ve Osmanl Devletinden koparmaktr.2 Rusya, I. Petronun vasiyeti olarak yaktrlan, aslnda coraf konumu gerei, nce Karadenizin kuzeyini ele geirmek, sonra da Kafkaslara, Trk boazlarna ve Balkanlara hakim olarak Osmanl topraklarndan Akdenize inmek siyasetini takip etti. Ruslar, bu siyasetleri dorultusunda her frsatta Osmanl topraklarn igal ettiler. Ruslarn batdaki ilerleyii, Krm Sava (1853-1856) ile durduruldu. Ancak, douda serbest kalan Ruslar, 1865e kadar Trkistanda ve Kafkasyada Trk ve Mslman kavimleri hakimiyetleri altna aldlar.3 Dier taraftan, Paris Antlamasnn (30 Mart 1856) Rus asker harektn tahdit eden maddelerinden kurtulmaya altlar. Nitekim, Rusya 1858den beri diplomasi ve basn-yayn yolu ile gayrimslimlerin Osmanl idaresinden memnun kalmadklarn, bu sebeple isyana meyilli olduklarn ifade ve ispat etmeye alyordu.4 XIX. yzyln ikinci yarsnda talyan ve Alman birliklerinin kurulmas, Viyana Kongresi ile oluturulan devletler aras dengeyi bozdu. Bu durumdan istifade eden Rusya, Paris Antlamasnn Karadenizin tarafszl ve silhtan arndrlmas maddelerini tek tarafl olarak kaldrd. Avrupa devletleri, bu oldu bittiyi Londra Antlamas (13 Mart 1871) ile kabul etti.5

Islhat Fermannn ilnndan sonra Balkanlarda gelien olaylar ve bu arada Rusyann iddetle krkledii Panslvizm fikri, bu blgeyi barut fs haline getirdi. Bir taraftan Srp ve Karada isyanlar dier taraftan Bosna-Hersek olaylar ve Bulgar meselesi, Osmanl Devletini olduka g durumda brakyordu. zellikle XVIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren uyanmaya balayan Bulgar milliyetilik fikri, bu dnemde Panslvizm akmndan da etkilenerek byk bir gelime gsterdi.6 Osmanl msamahas, Bat Avrupann destei, Rusya ve panslvistlerin yardmlar ve Bulgar tcir, retmen ve din adamlarnn abalar sonucu 1870li yllarda Bulgar mill kltr ve bir aydn kitlesi olutu.7 Sonuta, Bulgaristanda Panslvistlerin kullanabilecei bir kuak ortaya kt.8 Bulgar meselesinin iki yn vardr: Birinci yn mstakil Bulgar kilisesini kurmakt. 12 Mart 1870te Bulgar Eksarhl kuruldu.9 kinci yn ise silhl hareketler meydana getirmekti. Bulgar komitelerinin ve etelerinin tevik ve tahrikleri sonucu Bulgarlar, 1840-1875 yllar arasnda birka defa isyana teebbs ettiler. Mays 1876da Yerg htilal Komitesince plnlanan ve balatlan isyan, Trk makamlarnn gerekli tedbirleri alamamas zerine ksa bir srede byd. Bu isyann hedefi, bir Slv Bulgar devleti kurmakt. syan sahas her ne kadar genilediyse de byk kitlelerin desteinden mahrum olduu iin, neticede Trk silhl kuvvetleri tarafndan bastrld. Bu olay, Ruslar tarafndan istismar edildiinden, milletleraras nemli bir soruna dnt.10 Rusya, Krm Savanda kendisini engelleyen Avrupa Birliini yanna ekmek ve yaylmac Panslvist politikasn Hristiyanlarn koruyuculuu ad altnda gsterebilmek iin en azndan Avrupa kamu oyunun sempatisini kazanmak zorundayd. Avrupa kamuoyunu oluturan en nemli kurum basnd. Bu sebeple Avrupa devletlerinin ou, eitli metotlarla basn kendi yanlarna ekmeye alyordu. Rusya, diplomatik temaslar ve elde edecei Avrupa basn vastasyla bunu gerekletirmeye gayret etti. Avrupa basnnn Trkiye ile ilgili haber kayna ise Beyolu ve Galata mahfillerinde mukim Avrupal muhabirlerin duyduklar dedikodulard.11 Rusya, bir taraftan stanbul elilii vastasyla bu dedikodular retirken dier taraftan dzmece haberleri Avrupa kamuoyuna duyurabilmek iin gazete ve yazar satn alma yoluna gitti. Bunlar vastasyla yaplan propaganda amal yaynlarda, Bulgaristanda ldrlenlerin says on binlerle ifade edildi. Bu abartmal ve hatta yalan haber kampanyasna kar Bb- Al, Trk sefirleri vastasyla basn bltenleri gnderdiyse de baarl olamad.12 Neticede, Avrupann Osmanl hakkndaki fikir ve grleri tamamen deiti. Bu ortamdan faydalanmak isteyen Karada ve Srbistan 2 Temmuz 1876da Osmanl Devletine sava iln etti.13 Bu savata Osmanl Devleti ksa bir srede baar kazand. Ancak, ecneb temsilciliklerin srar zerine Osmanl Devleti, 25 Eyll 1876da atekes iln etti. Atekes esnasnda taraflar arasnda bir anlamaya varlamaynca Rus elisi gnatiyef, 31 Ekim 1876da Osmanl Devletine bir ltimatom verdi.14 ark meselesinin zm konusunda Avusturya, Almanya ve Rusya arasnda bir mutabakata varlrken, ngiltere ise menfaati gerei Balkanlarn mevcut statsnn deimesine karyd. Bunun iin de Balkan milletlerini bir lde de olsa yattrmak amac ile Bb- Alyi baz tavizleri vermeye zorlad.15 Aslnda, isyan yattrmak suretiyle meseleyi hakkaniyet ve adalet lsnde halletmek isteyen Osmanl Devletinin btn teebbsleri, Rus bavekili Gorcakofun Balkanlardaki Slvlar tahrik ve tevik etmesi yznden sonusuz kald.16 Osmanl Devleti, bu

10

dnemde olduka skntl ve kark bir durumdayd. Avrupa devletlerinin tutumu ve Ruslarn sava amak iin frsat kollamas ile bunalan Bb- Al, Balkan sorununa son vermek zere stanbulda bir konferans tertibi fikrini kabul etti. 23 Aralk 1876da Tersane Konferans topland. Konferansta, Osmanl Devletinin istiklli ile badamayacak teklifler nerildi. Ama, Rumelideki gayrimslimleri Trk hakimiyetinden ayrmakt. Midhat Paa, bunu engellemenin tek yolunu merutiyeti iln etmekte grr. Ona gre merutiyetin iln ve Rumelinin bir ksmnda slahat yaplmas, bu blgelerin Trk hakimiyetinde kalmasn salayabilirdi. Cevdet Paa, bu fikri bir hayal unsuru olarak deerlendirir.17 Neticede Tersane Konferans sonusuz dald. Bunun zerine eliler stanbulu terk edince iin ciddiyetini anlayan Mithat Paa Srp ve Karada prenslerini mtareke mzakeresine davet etti. Srbistan harpten nceki durumunun muhafaza edilmesi art ile Osmanl Devletine tbi bir prenslik stats ald.18 Ancak, Karada ile bir uzlama temin edilemedi. Karada temsilcileri, stanbulu terk ile Ruslardan yardm talep ettiler. Rusyann gayretiyle Avrupa byk devletleri arasnda imzalanan Londra Protokolnn (31 Mart 1877) Bb- Al tarafndan reddedilmesi zerine siyas ve asker btn avantajlar eline geiren Rusya, ark meselesini halletmek ve Osmanl tebaas Hristiyanlar korumak iddiasyla 24 Nisan 1877de Osmanl Devletine sava iln etti.19 ngiltere menfaatini muhafaza kaydyla, sair Avrupa devletleri ise herhangi bir art ileri srmeksizin savaa kar tarafsz kalacaklarn duyurdu.20 Doksan Savann iyi bir ekilde deerlendirilebilmesi, savaan taraflarn kuvvetlerinin, silh ve mhimmat ile lojistik destek durumlarnn bilinmesine baldr. Osmanl ordusunun mevcudu konusunda kaynaklarda ve ilgili monografik almalarda farkl bilgiler mevcuttur. Serasker Redif Paann tanzim ettii lyihaya gre Trk kuvvetlerinin mevcudu 490.000 idi. Bunun 300.000i Rumelide, 100.000i Anadolunun kuzeydousunda, arta kalan da muhtelif blgelerde bulunuyordu.21 Fakat bunlarn iinde eitim grm olanlar azd. Redifler eitim grmemi, mustahfzlar ise yalyd. Ayrca, ordunun subay kadrosu da yetersizdi. Yeterli miktarda subay olmad iin sava esnasnda, livalk hizmeti miralaya, miralaylk hizmeti kaymakama ve hatta binbaya grdrlp idre-i maslahatta bulunulmaya alld.22 Harp Okulunun son snf rencileri, subay rtbesiyle cepheye gnderilmi ve 1877-1878 yllarnda Okul, ksa devrelerle mezun vermiti. Sava esnasnda ortaya kan asker a Edirne, stanbul, Selnik, Hdavendigar, Aydn, Adapazar, zmit ve Konya gibi vilyet ve mutasarrflklarda sakin Trklerden Askir-i Muvine ad altnda toplanan babozuk asker ile karlanmaya allsa da subay a kapatlamad.23 Orduyu oluturan taburlarda eitim, disiplin,tecrbe ve moral bakmndan birliktelik yoktu. Bu ise sevk ve idareyi gletiriyordu. zellikle, taburlar sevk ve idare edecek kk rtbeli subay yoktu. Mevcut subay kadrosunun ise %10u harbiyeli ve %90 alayl idi. Alayllarn da ou okuma yazma bilmiyordu. Kurmay subay ise yok denecek seviyedeydi. Netice itibaryla, asker uzmanlar, bu kumanda heyeti ile ordunun ilm olarak sevk ve idaresini mmkn grmyorlard.24 Trk Ordusunun silh ve mhimmat bakmndan en azndan yeterli olduu ifade edilebilir. 1869da 114.000 Enfield ve Springfield tfei satn alnmt.25 1873te ise 500.000 Martini Henry marka tfek sipari edildi.26 Seraskerlik, teslim ald bu silhlar 1876 baharndan itibaren asker

11

birliklere datt. Bu silhlarn bir ksm, daha sandklar almakszn sava meydanlarnda terk edildi. Sava esnasnda ordunun elinde eitli marka 935.000 tfek vard.27 Ayrca, 1873te 500 Krupp topu sipari edildi.28 Osmanl Donanmas, 1877de 22 zrhl, 82 zrhsz gemi, 763 top ve 15.000 mrettebattan oluuyordu. Bahriye zabitinin nazar ve amel talim ve terbiyesi yetersizdi. zellikle byk rtbeli bahriyeliler mesleklerini icrada yetersizdi. Ancak, gen zabitler arasnda fenn bilgisi olanlar mevcuttu. Bunlarn da ya pratikleri yoktu veya rtbeleri kk olduundan fikirleri kabul edilmiyordu.29 Yukardaki bilgilerden anlalaca zere Trk kara ve deniz kuvvetleri modern ara ve gerele donatlmt. Yalnz silhla savan kazanlmas dnlemez. Teknolojik silhlar ancak, iyi kullanldnda ie yarar. Baar, talimli askerle olur. Silhlar kullanacak efrat, o seviyeye karlmadktan sonra, sz konusu silhlarn ta ve sopadan herhangi bir fark kalmaz. Ordunun bar zamannda, btn zorluklara kar koyacak tarzda srekli bir eitimden gemesi bir zorunluluktur. Bunun iin de skna ihtiya vardr. Devletin haric dmanlarnn tehdidine kar hudutlar civarnda kuvvetli nizamiye ktalar bulundurmak zorunda kal ve dahil asayiin salanmas faaliyetleri, askeri seferber olaca mntkadan uzaklatrmakta ve asker birliklerin dalmasna sebebiyet vermekteydi. Bu gibi hallerde asker, birbirini tanyamyor ve bir program dahilinde talim ve terbiye gremiyordu. Amirinin daim kontrolnden uzak kalan askerde, itaat duygusu da azalmaktayd. Netice itibaryla, bu gibi durumlarda sefer zamannda alaylarn derme atma, birbirini tanmayan askerle doldurulmas mecburiyeti hasl oluyordu.30 Doksan Sava arifesinde, Trk ordusunda benzer zellikleri bulmak mmknd. Nitekim, srekli isyanlarn bastrlmasnda kullanlan Trk ordusu, savaa hazrlanma frsat bulamad. Orduda talim ve tatbikat yaplmyor, subay kadrosu yetersiz ve eitimsiz kalyordu. Subaylar, mezuniyet sonras hizmet ii kursa alnmadklar iin, ksa srede bro memuru haline dnyorlard. Redif askerleri ise bar dnemlerinde silh altna alnmyordu.31 te yandan, cephane fabrikalarnn imalt, muharebe sarfiyatn telfi edecek derecede deildi. Oysa, harp esnasnda sarf olunacak cephane, mhimmat ve erzak, seferberlikte temini zorunlu nakliye vastalarn kendi memleketinde imal ve tedarik edemeyen milletlerin istiklllerini koruyamadklar tecrbe edilmiti.32 Trk asker makamlar, cephe arazisinin zelliklerini bilmedikleri gibi bunlar tantacak derecede salam ve doru bir haritaya da sahip deillerdi.33 Trk ordusunun bu yapsna karlk Rus ordusu, Krm Sava sonras yeni batan tekiltlandrlmt. 1874te zorunlu askerlik sistemi kabul edildi ve sayca ok fazla artrld. Rus ordusunda her kademede ve her rtbede birlikleri ehliyetle sevk ve idare edecek subay ve kumanda kadrosu mevcuttu. Rus ordusunda 1865 ylndan itibaren yllk tatbikatlar icra edilmekteydi. Asker says da Trk ordusuna nazaran fazlayd. Rus kuvvetlerinin Avrupa cephesindeki mevcudu, harbin banda 275.000 piyade, 20.000 svari, 756 top, 247.130 Bergande 383.382 Karanga ve 113.317 kapsll Karle tfei olup asker bana 182 fiek dyordu. Rus toplar, eski model pirin namlulu idi.34 Rus kuvvetleri Anadoluda 160.000 kadard. Zaman iinde Rumen ve Srp kuvvetleri de Rusyann yannda savaa itirak etti. Netice itibaryla, Trk ordusu kendinden stn kuvvetlerle savamak zorunda kald.35

12

Doksan Savandaki asker faaliyetler incelendiinde, bu savan bir hareket harbi olduu tespit edilebilir. Bu da zellikle kara birliklerinin stn ve sratli bir hareket kabiliyetine sahip olmasn gerektirir. Lojistik destek ulatrmasnn da ayn hacim ve sratle yaplmas gerekmektedir. O hlde, asker harektlarn sonucunu ekillendiren en nemli unsurlardan birisi de lojistik destektir. Trk ve Rus ordusunun lojistik durumu incelendiinde unlar tespit etmekteyiz: Lojistik durumdan kast, cephedeki kuvvetlerin yiyecek ve giyecek maddeleri ile cephane ihtiyacn karlamaktr. Trk ordusunun yiyecek ihtiyac, harekt alan iinde yerinde ikmal metoduyla veya yurt iinden satn almak suretiyle salanmaktayd. Elbise, fotin, amar, orap ve yamurluk gibi kadro gere ve maddeleri ile silh ve mhimmat, stanbul ve evresindeki ambarlarca veya devlet tarafndan iletilen fabrikalarca karlanmaktayd. htiya duyulan giysilerin bir ksm da harekt alan iinde temin edilmeye allmaktayd. Ancak, sava esnasnda sz konusu fabrikalarn retimi yetersiz kalnca, Avusturyaya asker elbise sipari edildi. Cephanenin byk bir ksm da yine stanbuldaki asker fabrikalarn imaliyle karland.36 Bu iin yeterince yaplamad anlalmaktadr. Dou cephesinde askerin ou arksz ve plak olup erzakn da gn gnne alamamaktayd.37Lojistik destek deniz, kara veya demiryolu ile salanyordu. yleyse, stanbul ile ordu merkezlerini veya cepheleri birbirine balayan modern ulam yollarnn ve vastalarnn inas ve kullanm stratejik nemi haizdi. Ancak, XVIII. yzyln ikinci yarsndan sonra karayolu inas ve bakm ihmal edilmiti. Tanzimat dneminde ticar ve asker nemi kavranan demiryollarnn inas plnlanmaya baland. Daha ziyade asker endie ile Bb- Al, stanbul ile Varna hattn bir demiryolu hatt ile birletirmek ister.38 Bu dnce ve tasar dorultusunda Rumeli demiryollar ina edildiyse de Tunaya ulalamad.39 Demiryolu teknolojisinin savan ve asker harektlarn gidiatn deitirdii, 1870li yllarda tecrbe edilmiti. Bu tarihten sonra demiryolu, bir lkenin asker ara gereci halini ald. Bir toplumun savunma ve taarruz gc, artk sadece harekete geirebildii gerek insan saysna gre deerlendirilmiyor, ayn zamanda demiryolu ann kalitesi ve bykl ile de llyordu. Demiryollar, asker birlikleri savunma pozisyonunda toplamaya veya askerin yiyecek, silh ve sair ihtiyalarn temin etmeye yarar. Ayrca, yarallarn emin ve hzl bir ekilde cephe gerisine tanmasna imkn tanr.40 Demiryolunun nemini kavrayan Rusya, 1877 ylna kadar 20.000 km. uzunluundaki demiryolu hattn ina etmiti.41 Rusya, yine bu neme binaen Ruscuk-Varna hattn ele geirmek istedi. Ruslar, Dou cephesindeki asker birliklerine lojistik destei, Kuzey Kafkasyada bulunan Wiladi kentine kadar uzanan demiryolu ve buradan Tiflise kadar uzanan karayolu ile salyorlard. Keza, igal ettikleri lkelerin demiryollarn bu maksatla kullanrken, yerli rnler de gasp edilmekteydi.42 Rumeli demiryollarnn Tunaya kadar, zellikle umnuya kadar ulamamas, Osmanl asker makamlar iin bir handikapt. Bununla birlikte imknlar lsnde demiryolu ile asker ve muhacir sevk edildi. Savan nemli sonularndan birisi de Rumeli demiryollarnn bir ksmnn elden kmas olacaktr.43 Deniz ve demiryollarnn yaygn bir kullanm ana sahip olmamas sebebiyle sava esnasnda, tama arac olarak daha ziyade yerli halktan kiralama yoluyla temin edilen iki tekerlekli kz arabalar

13

ile binek ve yk hayvanlar kullanld. Bu zaruret, zellikle Dou cephesinde orduyu son derece skntya soktu. Hatta, Rus kuvvetlerine kar sarf olunan cephaneyi yerine koymak yle dursun, gnlk yiyecein tedarikinde bile acziyet iinde kalnd.44 Bu sebeplerden dolay, Rumeli cephesinde asker birliklerin ve muhacirlerin erzak talepleri tamamen karlanamyordu. Ortaya kan an blgedeki yeni mahsulden temin edilecek olan zahire ile kapatlmas istendi.45 Ancak, Ruslar ve Bulgarlar yeni yl mahsul olan tahl gasp ve yama etmilerdi.46 Osmanl-Rus Sava, Tuna ve Kafkaslar olmak zere iki cephede cereyan etti. Rumelide Ruslara kar hareket edecek olan Tuna ordusu umum kumandanl, Abdlkerim Paaya verildi. Harekt kumandanln ise Mir Ahmed Eyp Paa yapacakt. Bu cephe, Gazi Osman Paann kumandasnda 35.000 mevcutlu Garp Ordusu, Sleyman Paann kumandasnda 51.000 mevcutlu Balkan Ordusu ve Ahmed Eyp Paann kumandasnda 100.000 mevcutlu ark Ordusu olmak zere ordudan mteekkildi. Anadolu cephesi kumandan ise Ahmed Muhtar Paa idi. Osmanl umum kumandanlnn pln, savunma amacyla tertip edildi. Bu plna gre iki savunma hatt oluturuluyordu: Birinci hat Tuna nehri idi. Tunann gney kysndaki Varna-Vidin hatt, bu maksatla tahkim edildi. Silistre, Rusuk, Nibolu ve Vidin, bu hat zerinde nemli kuvvetlerin bulunduu balca kaleleri ihtiva ediyordu. Bu hattn gerisinde Balkanlar ikinci savunma hatt vard. Bu hat zerinde bulunan Varna, umnu ve Sofyada byk kuvvetlerin konulandrlmas kararlatrld. Rus harp plnna gre de bir Rus kolordusu Tunay aarak Dobrucaya geecek ve Trk kuvvetlerinin Tunann dou ksmnda Rus mnakale yollarn tehdit etme teebbsne kar koyacakt. Bu esnada dier Rus kuvvetleri Rusuk-Nibolu arasndan Tunay geip Edirneye ilerleyerek Trk kuvvetlerini ikiye ayracakt.47 Rumeli cephesindeki savalar: Savan ilnndan Ruslarn Tuna nehrini gemesine kadar geen sre, Tunann geilmesinden Plevnenin dmesine kadar geen sre ve Plevnenin suktundan atekese kadar geen sre olmak zere blmde incelenebilir. 16 Nisan 1877de Romanya ile bir anlama yapan Ruslar, 24 Nisanda asker harekt balattlar. Sava esnasnda Osmanl donanmas filo hlinde Karadenize karld.48 Karadenizde herhangi bir atma olmad. Bununla birlikte Osmanl donanmas Karadenizdeki Trk bandral gemilerin gvenliini temin edemedi.49 Tuna boazlarnn ve Rumeli sahillerinin muhfazasndan Ferik Hasan Paann kumandasndaki birinci filo sorumluydu. Ruslarn Tuna nehrine yerletirdikleri maynlar, Osmanl gemilerinin faaliyetine engel oldu.50 Hatt bu zrhllardan istifde edilecek yerde onlarn korunmas gailesine dld.51 Ruslar, 27 Haziran 1877 gecesi Tunay getiler ve Zitovi kasabasn zapt ettiler.52 Temmuz balarnda Ruslarn Balya boazna hcumu, kara kuvvetlerince geri pskrtld. Fakat, bu blgede bulunan Trk zrhllar, Ruslarn vapur, sal ve kayklarla vuku bulan hcumuna kar koyamad. Rus taarruzlar karsnda baarsz kalan Trk gemilerinin dman eline gemesinden korkulduundan batrlmas sz konusu oldu. Hatta, Leylek adas nlerinde bulunan tccar gemilerinin batrlmas kararlatrld. Bu gibi baarszlklar zerine Tuna donanmasnn kumandan deitirildi.53 Bu

14

olaylardan Rus taarruzlarna kar nceden belirlenen tedbirlerin zamannda alnmad ve Trk kumanda heyeti arasnda bir uyumsuzluun mevcut olduu anlalyor. Tuna nehrini geip Zitoviyi zapt eden Ruslar, Ruscuk, Rahova ve Nibolu karsnda bulunan kuvvetlerini Zitoviye sevk etmeye baladlar. Zitovide biriken Rus kuvvetleri Ruscuk, Trnova ve Tuna boyu olmak zere e taksim edildi. Rus plnna gre: ki kol Zitovi ve Bileden Trnovaya dier kol Servi zerinden Gabrovaya yryecekti.54 Bu pln tatbik eden Ruslar, zerlerine gelen Osmanl kuvvetlerini ricat ettirerek Bile kprsn ele geirdiler. Bu baarszlk Asker meclis adyla tekil edilen komisyonun savaa uzaktan mdahale etmeye balamasna sebep oldu. Ruslarn ilerleyiinin durdurulamamasnda serdarn kusuru olup olmadn tahkik etmek zere Serasker Redif Paa umnuya gnderildi.55 Osmanpazar ve Trnovadaki Trk kuvvetleri yetersizdi. Bu durumdan faydalanan Rus kuvvetleri, Servi tarafndan ilerleyerek Gabrova ve Trnovay ele geirdi. O sralarda Plevne ve Lofa da igal edildi. Blgedeki Trk kuvvetleri yalnz i gvenlii salayabilecek miktarda olup mukavemete g yetiremediklerinden geri ekildi.56 Neticede Osmanl kuvvetleri Ruslarn Balkanlara sarkmasna mni olamad.57 Tuna vilyetindeki Osmanl kuvvetlerinin asker harekttaki baarszlklar, Ruslarn Bulgar nfusunun fazla olduu bat ksmnda yaylmasna sebep oldu. Ruslar, bu savata en ok Bulgar milliyetiliini canlandrmay benimseyerek, Trkleri Bulgaristandan srp karmak iin Bulgarlar Trkler aleyhine kkrtyorlard. Ruslar, daha Zitoviyi ele geirmeden Tunann kuzeyine geerek kendilerine iltihak eden Bulgar etelerinden bir frka asker tekil edip Tuna vilyeti topraklarna gnderiyorlard. Sonu olarak Ruslar, Zitoviden Balkanlara kadar ayak bastklar yerlerde bilhassa Kazak svrileri ve Bulgar eteleri vastasyla pek ok Trk kyn yakp yktlar. Trkleri kadn ocuk demeden ldrdler. Trklerin silhlarn alp Bulgarlara dattlar ve bilhassa rastladklar erkesleri insafszca katlettiler. Can ve mal emniyetini temin etmek hususunda aresiz kalan asker otoriteler, Mslman ahaliyi silhlandrarak ocaklarn istilaya ve sz konusu tecavzlere kar korumay tavsiye etmekten baka bir ey yapamyorlard. Bu ortamda byk bir dehet ve korkuya kaplan Trkler, gayrimenkullerini terk edip g etmek zorunda kaldlar. Trkler, g yollarnda da Bulgar etelerinin ve Kazak atllarnn zulmlerine maruz kaldlar. Bylece, Trk asker birlikleri, Rus ilerleyiini durdurma abalarnn yan sra kendilerine snan muhacirleri himaye etme derdine de dt.58 Yukarda akland zere Balkanlarn kuzeyine hakim olan Ruslar, ikinci aama olarak Balkanlar ele geirmeye altlar. Rus asker birliklerinin ilerleyiine kar Osmanpazar ve Balkanlardaki birka tabur hari herhangi bir Trk birlii bulunmamaktayd. Hatt, Balkanlarn gneyinde de Rus ilerleyiini durduracak kfi miktarda kuvvet mevcut deildi. Bu nedenle, herhangi bir tedbir alnmad takdirde Ruslarn Balkan dalarn aarak hzla stanbul istikametine yryecekleri anlalyordu. Bu ihtimalin gereklemesi, vahim hdiselerin ortaya kmasna sebebiyet verebilecekti. Bu gibi ihtimallere yer vermemek iin Padiah ve Seraskerlik, kale ve istihkmatta yeter miktarda muhafz braklarak Rus kuvvetlerinin zerine gidilip Rus ilerlemesinin durdurulmasn

15

plnlad. Buna gre, Ahmed Eyp Paa umnu ve Ruscuktaki kuvvetlerle Ruslarn sol cenhna, Vidin kumandan Osman Paa da kaleye kfi miktarda muhafz brakarak arta kalan taburlarla Orhaniye zerinden Plevneye gidecekti.59 te yandan Bahriye Nezareti mirlerinden Rauf Paa Balkan Umm Kumandan sfatyla slimyeye, Mir Safvet Paa ise mevki kumandan olarak Filibeye gnderildi.60 Bunun yan sra Balkan istihkmlarnn kuvvetlendirilmesine alld. Daha nceden bu istihkmlar iin top ve asker kuvvet gnderilmiti.61 Bu tedbirlerin Rus kuvvetlerini geri pskrtmeye yetmeyecei anlalnca Mir Mehmed Ali Paann ve Mir Sleyman Paann kuvvetleriyle birlikte Bar-Dedeaa zerinden Edirneye gelmesi kararlatrld.62 Alnan bu tedbirlere ramen Ruslar, Tunay ap Trnova, Hain Boaz ve ipka Boazn ele geirerek 19 Temmuz 1877de plnlarnn birinci ksmn tamamladlar.63 Rus kuvvetleri 20 Temmuzda Plevneye taarruz etti. Ancak, stanbuldaki Asker meclisin yanl emirleri neticesi Trk kuvvetleri kale savunmas yapmak zorunda kald. 10 Aralka kadar gerekletirilen Rus taarruzlar, Trk kuvvetlerince geri pskrtld. Bunun zerine Tuna cephesindeki mcadele Plevnede younlat ve Rusya Romanyadan yardm istemek zorunda kald. Osman Paa, Plevnede ada mdafaa hatlar oluturarak Ruslara kar baarl bir ekilde mukavemet etti. Kendisinden ok stn Rus ve Rumen ordularn kez malup etti. Bu baarlarndan dolay Osman Paaya gazilik unvan verildi. Ruslar, taarruz ile alamayacaklarn tecrbe edince takviye kuvvetlerle Plevneyi kuattlar. Osman Paa, Rus emberini 10 Aralkta yarma harekt ile krmak istedi. Ancak, yaralanan Osman Paa teslim olmak zorunda kald. Ruslar, Plevnenin suktu sayesinde Balkanlarda plnladklar taarruz iin fevkalade bir stnlk saladlar.64 Bu gelimelerden cesaret alan Srbistan, Osmanl Devletine sava iln etti (14 Aralk 1877). 4 Ocak 1878de General Gurko Sofyay ald. Filibede Rus kuvvetlerine malup olan Sleyman Paa kuvvetleri Rodoplara ekildi (16-19 Ocak 1878). Bu olaylar sonucunda Osmanl mukavemetini kran Rus kuvvetleri, 20 Ocakta Edirneye girdi. Bu arada Nii zapt eden Srplar, Sofyada Rus kuvvetleri ile irtibat saladlar. Karadallar ise Adriyatike ulat.65 Dou cephesindeki muharebeler ise Ahmed Muhtar Paann ifadesine nazaran aamada geliti: Birinci aama, savan balangcndan 25 Haziran 1877ye kadar olan Trk ve Rus ordularnn ileri geri hareketleri ile Trk ordusunun eksikliklerini tamamlamaya alt dnemi kapsar. kinci aama, 15 Ekime kadar sren Trk ordusunun galip olarak hcumlar ve savunmasyla, Rus ordusunun geri ekilme dnemidir. Bu dnemde Ardahan ve Dou Bayezidi zapt ederek ilerleyen Rus kuvvetleri, Ahmed Muhtar Paann Zivin, Gedikler ve Yahniler meydan muharebelerini kazanmas ile durduruldu.66 nc aama mtarekeye kadar Trk ordusunun Erzuruma ekilmesi ve Rus ordusunun ilerlemesi dnemidir. Bu safhada srekli asker, top, cephane, vs. gibi takviyeler

16

alan Ruslara kar Trk kuvvetleri stnlklerini koruyamad. stn kuvvetlerle taarruza geen Ruslara kar Alacada ve Deveboynu muharebelerini kaybeden Muhtar Paa, dzenli bir ekilde geri ekilerek Erzurumda savunma hatt oluturdu. Ruslar, Erzurum istikmetinde taarruza getilerse de baarl olamadlar. Rus kuvvetlerinin mttefik Slv kuvvetleri ile birlikte Edirne ve stanbul zerine yrmeye balamasyla sava srdrme midini kaybeden Osmanl Devleti, 31 Ocak 1878de mtarekeyi imzalad. Bylece, Ruslar stanbul kaplarna dayanm bulunuyordu. Osmanl Devleti ile Rusya arasnda 3 Mart 1878 tarihinde Ayastafanos Antlamas imza edildi. Bu antlamayla Karada, Srbistan ve Romanya snrlar geniletilerek mstakil olurken, Balkanlarda byk bir muhtar Bulgaristan Prenslii ve muhtar Bosna-Hersek idareleri oluuyordu. Ayrca, Dou Anadolu, Girit, Teselya, ve Arnavutlukta slhat yaplacak, rana snrda toprak braklacak ve Rusyaya harp tazminat olarak 300.000.000 rublenin yan sra Ardahan, Kars, Batum ve Bayezid terk edilecekti. Rusya, Ayastafanos Antlamas ile Avrupa dengesini kendi mefaati dorultusunda yeni bir ekle dntrd.67 Avrupa devletleri Rusyann Ayastafanos ile oluturduu siyas haritann genel bir savaa yol amasn nlemek, douda yeni bir toprak datm ve dier tanzimlerle yeni bir kuvvetler dengesi oluturmak amacyla, Berlin Kongresini tertip etti.68 Bu durumu Kongrede Bismark Bu gnk durumu sizden saklamak istemem; kongrenin Osmanl Devleti iin topland zannna kaplarak kendinizi aldatmaynz Ayastafanos Andlamas, Avrupa devletlerinin menfaatlerine dokunur baz maddeleri ihtiva etmeseydi olduu gibi braklrd. te bu menfaatlerin uzlatrlmas iin bu kongre topland Kongre Osmanl Devleti iin deil, fakat Avrupa barnn muhafazas iin toplanmtr. eklinde aka Trk delegasyonuna bildirdi.69 Bu geree ramen ngiltere yardm iddiasyla II. Abdlhamide 4 Haziran 1878de stanbul Tedaf ttifak Antlamasn imzalatt ve Kbrs igal etti.70 Berlin Antlamas ile (13 Temmuz 1878) Karada, Srbistan ve Romanya snrlar bytlerek mstakil, Bulgaristan ise bal prenslik oluyordu. Ancak, Ayastafanos ile oluturulan byk Bulgaristan paralanarak Makedonya ve Bat Trakya Osmanl Devletine iade edildi. Balkanlarn gneyinde mmtaz bir ark Rumeli vilyeti oluturuldu. Bu suretle Osmanl Devletine braklan arazinin irtibatsz iki para haline dmemesi temin edilmi oldu. Bayezid Osmanlya iade edildi. Berlin ile Rusyann ve Balkanl mttefiklerinin kazanlar tahdit edildi. Buna karlk, Ayastafanosa itiraz eden devletlere tavizler verildi. Sonuta Avusturya, hemen hi kayp vermeksizin Bosna-Herseki igal etti ve Yenipazara asker kuvvetleri ile yerleti. Yunanistana Teselyann byke bir ksm verilirken, ran ve Karadaa snrda toprak terk edildi. Karadaa toprak terki Arnavutlarn isyanna sebebiyet verdi. Ayrca, Ermenilerle meskn vilyetlerde slahat yaplmas ve Girit adasnn imtiyazlarnn geniletilmesi gibi hkmler mevcuttu. Sava sonras meydana gelen zayf durumun bir sonucu olarak Anadolu slht ismiyle Ermeni sorunu aksiyon safhasna girerken, bir de Makedonya meselesi ortaya kt.71 Berlin Antlamasnn amac devletler aras dengeyi kurmakt. Bu denge, Osmanl topraklarn taksim ile meydana geldi. Ayastafanos ile

17

Osmanlnn Balkan topraklar taksim edilirken, Berlin bu taksimat lke geneline yayd.72 Berlin Antlamas sonucunda Osman Devleti 287.510 km2 toprak kaybetti. Doksan Sava, XIX. yzylda Trkiyenin kaderini belirleyen en nemli savatr. Bu sava sonras II. Abdlhamidin tespitlerine gre Trk ordusu ve brokrasisi cesaretini kaybetmi, lkede karamsar bir hava olumu73 ve Osmanl yalnzla mahkum olmutu.74 Bu savan Avrupa devletleri zerindeki tesiri Osmanl topraklarnn paylalmasnn son aamaya geldiini kabul etmek oldu ve fiili paylam balad.75 Fransa, ngiltere ve talyann, Kuzey Afrikada Tunus (1881), Msr (1882) ve Trablusgarp (1911) igal etmesi, Avusturyann Bosna-Hersek zerinden Ege Denizine ulamak istemesi, Balkan devletlerinin yaylmac faaliyetlerini artrmalar ve Rusyann Dou Anadoluyu resmen imtiyaz blgesi iln etmesi hep bu yenilginin sonucudur. lke iinde ise bir yandan gayrimslim cemaatlerin ayrlk akmlar daha da glenirken, Mslman Arnavut ve Araplar arasnda da ilk defa ayrlk eilimleri su yzne kt. phesiz bu hadiselerde Osmanl Devletinin Doksan Savandaki gszlnn tesiri ok bykt. Keza, Avrupadaki bykdevletin kazanlarnda Rusyann ayn yzden dt takatsizliin tesiri de ok nemliydi. Bu devlet, ele geirdikleri veya nfuz ettikleri lkelerden rahata istifade ederken, Rusya Bulgaristandan uzaklamak durumunda kalacaktr. Yani Balkan ve Dou denklii kendi aleyhine bozulmutur.76 Sava sonras, Avusturyann Balkanlarda yaylma siyaseti Avusturya-Rusya atmasna sebebiyet verdi. Bu atma, neticede Avusturya-Alman blokuna kar Avrupada yeni bir blokun kurulmasna, nc imparatorlar birliinin dalmasna ve talyann Akdenize yaylmay plnlamasna yol at.77 Bu gelimeler, Rusyann Avusturya ve Almanyaya kar mevcut olan gvensizlik hissini arttrd.78 Neticede; Birinci Dnya Sava ile sonulanan bloklamann olumasna zemin hazrlad. Bu gelimeler sonucu Osmanl Devletinin d politika uslnde de deiiklie gittii ve karlarn korumak iin gl bir devletle ittifak yapmay artk tercih etmedii anlalyor. Bununla birlikte Osmanl Devletinin d politikasnda ngilterenin boaltt yeri bir lde Almanya doldurmaya balad.79 Doksan Savann tesiriyle, byk glerden birini veya koalisyonunu hedef alacak bir genel savatan ekinen II. Abdlhamid, Trk-Alman ilikilerini resm ve siyas kapsamda kurmayp iktisad dzeyde gelimesini tercih etti. Ona gre; Almanyann Osmanl ekonomisine katks ve mal yatrmlar olduu takdirde, bu karlar korumak iin Osmanl Devletini, herhangi bir nemli tehlike karsnda yalnz brakmayacakt.80 Sava sonras Bb- Alye sunulan asker raporlarda komu lkelerin asker glerinin byk bir tehdit unsuru olduu hatrlatlarak kuvvetli bir ordunun kurulmas ve bu konuda Almanlarla temasa geilmesi isteniyordu.81 Doksan Sava, Trk silhl kuvvetleri bnyesinde bir slhat zorunlu kld. Kurulan husus komisyon, baz dzenlemeler yapmaya karar verdi. Subay ihtiyac okul veya alaydan karlanyordu. Mektepli subaylar, bilgi bakmndan iyi donatlmt; alayllarn ise pratikleri kuvvetliydi. Harp Okuluna yeni bir ekil verilmesi plnlanrken kurmay yetitirme sisteminde82 ve asker tekiltta Fransz modeli terk edilerek Alman modeli esas alnmak suretiyle sistem deiikliine gidildi. Gvenlik kuvvetlerinin de bir dzene sokulmas amacyla savatan hemen sonra Seraskerlik bnyesindeki Zabtiye Miriyeti lav edilerek polisten sorumlu Zabtiye Nezareti kuruldu. Zabtiye

18

Miriyetine bal olan krsal zaptiye birlikleri de ayn yl yeni bir nizamnameyle Jandarma Daire-i Merkeziyesi ad altnda yeniden rgtlendi.83 II.Abdlhamid dneminde, orduyu modernletirme ve Bat standartlarna yaklatrma gayretlerinin yan sra asker saysnn da artrlmas yoluna gidildi.84 Fahri elikerin ifadesine gre; Sava sonras byk devletler arasnda bir denge politikas izlemeye balayan II. Abdlhamid, donanmann slhn ngilizlere, jandarmann slhn Franszlara ve kara kuvvetlerinin slhn Almanlara brakt.85 Tm bu faaliyetlere ramen malubiyetin en nemli sebebini oluturan zihniyetin deimediini Keecizade zzet Mollann eserinden anlamak mmkndr. lgililer Franszlar m, Almanlar m taklit edelim? diye sorarken kurtuluu taklitte aramaktaydlar. Oysa, Keecizade zzet Fuadn verdii cevapta ifade ettii zere Osmanl kalnmak artyla ok alarak ada lkeler dzeyine klmalyd.86 Bu zihniyet deiiklii salanamad. Savan nemli sonularndan birisi de kitlesel gtr. Sava ortamnda Ruslarn ve silhl Bulgarlarn plnl ve bilinli politikalar ve hareketleri sonucu byk bir dehet ve korkuya kaplan Trk topluluklar, igal edilen yurtlarndaki gayrimenkullerini terk edip g etmek zorunda kaldlar. Trkler, g yollarnda Bulgar etelerinin, Kazaklarn ve Rus askerlerinin saldr ve zulmlerine maruz kaldlar. Resm istatistiklere nazaran bu saldrlardan kurtulmay baarabilen bir milyonu akn kii, henz Trk hakimiyetindeki topraklara iltica etti. Berlin Antlamasnn imzalanmasn mteakip bu g kervanna Bosna-Hersek Mslmanlar da katld. Sz konusu gler neticesinde Anadoluda zaten ounlukta olan Trk nfusu, ezici bir stnlk elde etti. Bu gmen kitlesinin %50si faal nfustu. Dolaysyla, Bulgaristanda i gc a ortaya kt ve mevcut zira alann 2/3 ilenemedi. Gler, Anadoluda tarm ve ticaretin gelimesine, mevcut yerlemelerin nfus ve mekn olarak bymesine ve yeni yerlemelerin olumasna sebebiyet verdi.87 Savan insan kaybn tam ve doru olarak tespit ve ifade etmek u an iin imkn ddr. Bununla birlikte Edirne ve Tuna vilyetlerinde takribi 500.000 kiilik bir kitle yok oldu.88 Dou cephesinde sadece asker kayp 28.000dir.89 Savaa Egeden 100.000 kii itirak etti ve ou geri dnemedi. Bu kayplarn byk bir ounluu da kyl kitlesidir. Bu da tarm sektrnde i gc an gndeme getirdi. te yandan, sahipsiz kalan topraklar, hzla ecnebler tarafndan satn alnmaya baland.90 Netice itibaryla, mr iftliklerin ecneblerin kontrolne geme tehlikesi belirdi. Bunu gmen iskn nledi. Gmenler Anadoluda yeni tarm bitkilerinin tannmasna ve ziraatinin yaplmasna zemin hazrladlar.91 Nfus hareketleri, Osmanl Devletinin dahil ve haric politikalarnda kkl saylabilecek deiikliklere sebebiyet verdi. Osmanl brokratlar, Doksan Savana kadar devleti mslim, gayrimslim ayrm yapmakszn btn bireyleri ile bir btn olarak yaatmak istedi. Bu politikann tezahr olmak zere Osmanllk fikri etrafnda toplanmaya alld. Ancak, Rusyann Hristiyanlar szde zulmden kurtarmak iddiasyla sava amas, sefere hal damgas vurmaktan kanmamas, yz binlerce Trkn katledilmesi ve kl artklarnn Anadoluya snmas temelde MslmanHristiyan mnasebetlerini bozdu. Ayrca, sava sonras gayrimslim tebaann byk bir ksm Osmanldan fiilen ayrld. Bu ortamda Osmanllk fikrinde israr etmek gereksizdi. Mevcut artlarda devletin vatandalarn bir arada tutacak yegane ba slmiyet idi. slmiyet, her yn ile n plna karld. Ancak, Mslman Araplarn birlikten kopma abalar zerine Trklk fikri nem kazand ve

19

Trkln glenmesine zen gsterildi.92 politikadaki bir dier uygulama ise Meclis-i Mebusan tatil eden (13 ubat 1878) II. Abdlhamidin devletin idaresini tamamen kontrolne almasdr.93 Osmanl Devleti, Doksan Savana kadar doal snrlara ulamaya ve bu snrlar elinde tutmaya ynelik politikalar gelitirmiti. Bb- Alinin kuzey batdaki doal snrn Tuna nehri oluturmaktayd. Bu sebeple Tunann gneyi merkez idareye dahil edilirken, kuzeyi bal beylik statsnde ynetiliyordu. 1790dan itibaren kuvvetli bir Avrupa devleti ile ittifak kurarak mevcut snrlarn ve dengeyi korumaya alyordu. Berlin Antlamas sonucunda Osmanl Devletinin Tuna ile bir balants kalmad ve nemli bir doal snrn kaybetti. Buna bal olarak, Bb- Alnin Balkan siyaseti deiti. Bir taraftan mevcut Balkan devletlerine kar silhlanrken dier taraftan Yunanistan, Srbistan, Bulgaristan, Karada ve Romanya tebaas Trklerin ocaklarn terk etmemeleri iin tedbirler almaya alt. Ayrca, Rumeli gmenlerini ilk etapta Balkanlardaki Trk hakimiyetindeki topraklara yerletirmeyi tercih etti. Doksan Sava sonras Rumelinin asker stratejik konumu itibaryla Osmanl Devleti iin nemi artt. Trklerin yan sra Mslman Arnavutlar, blgede Osmanlnn varln srdrmesine sebep olan en nemli unsur hlini ald. Bu nedenle Safvet Paa, saraya takdim ettii raporunda bu toplumun devlete olan ballklarnn arttrlmas amacna ynelik politikalar gelitirilmesi gerei zerinde durur.94 Belki de bunun bir sonucu olarak Arnavutlardan oluan asker birlikler95 tekil edildi. te yandan Osmanl Devleti, bata Bosna-Hersek olmak zere sava ve antlamalar yolu ile kaybettii yerlerdeki varln srdrmek amacndayd. Bu nedenle, diplomatik faaliyetlerle insan haklar ve aznlk haklar statsne dayanlarak Trkiye snrlar dnda kalan Mslmanlar himaye edilmeye alld. Buna karlk niter mill devlet haline dnmek isteyen Balkan devletleri, Trk unsurundan kurtulmaya ve snrlar dahilindeki Trk kltrnn izlerini silmeye alyordu. Kuvvet ve nfuzunu kaybeden Osmanl Devleti, Balkan Trkln koruyamad ve Trk nfusu, zaman zaman kitlesel veya ferd olmak zere g yollarna dt. Savan iktisad ve mal sonular olduka nemlidir. Osmanl, savan sonunda topraklarnn 2/5sini ve nfusunun 1/5ini kaybetti. Bylece nemli bir i gc, rn ve gelir kaybna maruz kald.96 Ekonomik olarak zor bir dnem yaayan Osmanl imalt sektr, Rus snrnn kapanmas sebebiyle kuzeydeki geleneksel pazarn kaybetti.97 Devletin tahl ambar olan Balkan topraklarnn elden kmas ve savan sebebiyet verdii i gc kayb, lke genelinde tarm retiminin azalmasn ve gda darln gndeme getirdi. gc a sorununu zmleyemeyen iftlik sahipleri, arazilerini yabanclara satmaya balad.98 te yandan, Rusya ile sava kanlmaz olunca, daha Sultan Abdlaziz devrinde modern top, tfek gibi silhlar ithal edilmeye allrken donanma da modernize edildi. Silhlanma faaliyetleri, sava sonras artarak devam etti. 1877-1878 Sava, Osmanl Devletinde bir anlamda yeni bir dnem balatt. Neticede bte gelirlerinden yardan fazlas ordu ve bahriyeye tahsis edilmeye baland. Zira Osmanl Devleti yaama ansn, yapaca asker reformlara balamaktayd.99 Bu gibi faaliyetler hazineye ek yk getirdi. 1875 iflas sebebiyle d borlanmaya gidilemedi. stelik, 1872-1875 Rumeli ve Anadolu kurakl100 hazinenin gelirlerini azaltt. Halk, yardma davet edildi. zm kaime basmnda bulunuldu.101 Bu kampanya ie yaramaynca, halk yardm yapmaya zorunlu klnd.102

20

1877-1878 Sava ve i borlanma, byk lde kaime baslarak finanse edildi. Neticede lkede yksek enflasyon ve pahallk olutu. Bundan sabit gelirliler olumsuz etkilenirken devlete bor veren sarraf ve tccarlarn tekil ettii speklatrler, byk kazanlar salad. Devletin bunlara kar etkisiz kal, halk arasnda krgnlk yaratt.103 Bb- Al, savan yaralarn sarmak, gmenlerin sorunlarn zmlemek, Rusyaya sava tazminat demek, i ve d bor demelerini tekrar balatabilmek104 ve 1877 ylnda gerekletirilen Mdafaa-i Milliye istikraznn vadesini uzatmak ve faizini drmek amacyla 1891 istikrazna gitti.105 Doksan Harbi, balatlmas, geliimi ve sonular itibaryla ok tartlan konulardan birisidir. Mevcut kaynaklarda ve konuyla ilgili yaplan almalarda, Osmanl Devletinin sava kaybetme sebepleri deiik alardan ele alnp incelenmitir. Bunlara gre: Trk ordusu seferberliini istenen dzeyde tamamlayamad ve ynan Ruslarn muhtemel gei blgelerinde younlatramad. Aksine byk kuvvetlerini kalelere yarak harekt ve inisiyatifi Rus kuvvetlerine brakt.106 Tuna ve Balkanlar gibi asker adan almas zor doal savunma imknlarndan faydalanlamad. Halbuki corafyann doal yapsndan faydalanmak, harp fenni ile ilgili bir uygulamadr. Abdlkerim Paann yanl bulunan bu stratejik taktii sonucu, Ruslar Tunay atlar. Telalanan stanbul hemen bakumandan deitirdi. Ordu kumandanlar birok taktik hata yaptlar. Haziran 1877 tarihine kadar scak atma yaanmad. Bu dnemde sava tatbikatlar yaplarak asker ve kumanda heyeti yetitirilebilirdi ancak bu gerekletirilmedi. Aslnda Osmanl ordusunda bu tarihe gelinceye kadar asker tatbikt gelenei olumamt. Sadece Sultan Abdlaziz dneminde bir gn sreli bir manevra yaplmt. Erat, alkan, fakat eitimsiz kiilerdi. Trk subaylar, pusulasz, klavuzsuz, hatta ellerinde doru bir harita olmakszn asker birlikleri idare ediyorlard.107 Cephedeki kumandanlarn birbiriyle geinememesi, Padiahn bu duruma mdahale etmemesi, srten kumandanlarn ast st konuma getirilmesi, subay ve eratn eitimsizlikleri, savan stanbuldan idaresi108 ar bir malubiyete sebebiyet verdi. Sava baladktan sonra stanbuldan verilen emirlere ramen harp cerideleri tutulmadndan 1877-1878 Savann asker tarihini tam manasyla yazmak109 ve malubiyetin gerek sorumlularn tespit etmek imkn dahilinde grlmemektedir. 1 verilmitir. 2 Bayram Kodaman, Osmanl Siyas Tarihi (1876-1920), Doutan Gnmze Byk 1877-1878 Savana, Rumi 1293 tarihine tekabl ettiinden, Doksan Harbi ismi de

slm Tarihi, XII, stanbul 1989, s. 22. 3 M. E. D. Allen, Paul Muratoff, 1828-1921 Trk-Kafkas Snrndaki Harplerin Tarihi, Ankara

1966, s. 102-104. 4 Pelin skender, Mehmed Esad Safvet Paa (1814-1883/H. 1230-1301), (Baslmam

Doktora Tezi), Samsun 1999, s. 104. 5 Rifat Uarol, Siyas Tarih, stanbul 1985 (3), s. 256.

21

Bill N. imir, Rumeliden Trk Gleri, II, Ankara 1970, XLVII-XLVIII; Akdes Nimet

Kurat, Panslvizm, A. DTCF. Der, I/2-4, Ankara 1953, s. 267. 7 8 9 Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943, s. 23-24; imir, II, XLVIII. imir, II, LX-LXI. nalck, s. 20; Akdes Nimet Kurat, Panslvizm, s. 268; Hans Kohn, Panslvizm ve Rus

Miliyetilii, ev. Agah Oktay Gner, stanbul 1983, s. 73-74. 10 Yulu Tekin Kurat, 1877-1878 Osmanl-Rus Harbinin Sebepleri, Belleten, XXVI/103,

Ankara 1962, s. 574. 11 12 13 14 15 16 imir, II, CXXIV; skender, s. 128-132. Orhan Kololu, Avrupann Kskacnda Abdlhamit, stanbul 1998, s. 13-24. Akdes Nimet Kurat, Panslvizm, s. 268. Yulu Tekin Kurat, s. 584. skender, s. 104. Bekir Stk Baykal, Bismarkn Osmanl mparatorluunun Taksim Fikri, ADTCF.

Dergisi, 1/5, Ankara 1943, s. 3. 17 168. 18 19 skender, s. 123. Yulu Tekin Kurat, s. 591-592; Rus devlet adamlarnn sava iln hakkndaki dnceleri Ahmed Cevdet Paa, Tezakir, 40-Tetimme, Yaynlayan: Cavid Baysun, Ankara 1986, s.

iin bkz. Ahmed Saib, Abdlhamidin Evail-i Saltanat, stanbul 1326, s. 202. 20 Ali Fuad Trkgeldi, Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, Yayna Hazrlayan: Bekir Stk Baykal,

II, Ankara 1987 (2), s. 4. 21 Ordunun mevcudu hakknda bkz. Ahmed Midhat, Zubdetl-Hakayk, stanbul 1295, s.

228-229; Ali Fuad, Musavver 1293-1294 Osmanl-Rus Seferi, I, stanbul 1326, s. 135. 22 Bkz. Ali hsan Gencer, Nedim pek, 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi Rumeli Cephesi

Vesikalar (Temmuz 1877), Trk Tarih Belgeleri Dergisi, XV/19, Ankara 1993, s. 225. 23 Bkz. Gencer, pek, s. 225, 233; Mahmud Celleddin Paa, Mirt- Hakikat, Haz. smet

Mirolu, stanbul 1983, s. 403; Rifat Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa (1839-1919) (Asker ve Siyas

22

Hayat), stanbul 1989, s. 277. Harp esnasnda Osmanlnn 750. 000 asker kard konusunda bkz. William von Herbert, Plevne Mdafaas, ev. Ali Kurdolu, zmir 1990, s. 6. 24 Hikmet Ser, 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi Rumeli Cephesi, Ankara 1993, s. 36; Rifat

Uarol, Ahmet Muhtar Paa, s. 61. 25 Oral Sander, Kurthan Fiek, ABD Dileri Belgeleriyle Trk-ABD Silah Ticaretinin lk

Yzyl (1829-1929), s. 58-59. 26 27 Sander, Fiek, s. 66-67. . Halil Sedes, 1875-1878 Osmanl Ordusu Savalar, 1877-1878 Osmanl-Rus ve Romen

Sava, stanbul 1935, s. 107-108. 28 T. Nejat Eralp, Tarih Boyunca Trk Toplumunda Silah Kavram ve Osmanl

mparatorluunda Kullanlan Silahlar, Ankara 1993, s. 116. 29 30 31 32 Ali Fuad, I, 89. Hafz Hakk Paa, Bozgun, stanbul (Tarihsiz), s. 54. Ali Fuad, I, 72; . Halil Sedes, I, 118. Trk ordusunun genel bir deerlendirilmesi iin bkz. Mehmed Arif, Bamza Gelenler,

Sadeletiren: Erturul Dzda, I-III, stanbul (Tarihsiz). 33 34 35 36 Mehmed Arif, I, 99. Ser, s. 44-48. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, Ankara 1983, s. 44. Trk Silhl Kuvvetleri Tarihi-Osmanl Devri 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi Kafkas

Cephesi Harekt, II, Ankara 1985, s. 208, 209; Gazi Ahmet Muhtar Paa, Anlar-2-Sergzet-i Hayatmn Cild-i Sanisi, Sadeletirerek Yayna Hazrlayan: Nuri Akbayar, stanbul 1996. 37 38 39 40 s. 5-6. 41 Martner, s. 6. Mehmet Arif, II, 530. Engelhart, Tanzimat ve Trkiye, Trkesi: Ali Read, stanbul 1999, s. 267-269. Vahdettin Engin, Rumeli Demiryollar, stanbul 1993, s. 182. Martner, Emploi des Chemins de Fer Pendant la Guerre dOrient 1876-1878, Paris 1878,

23

42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64

Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, , II, 50. Engin, s. 179, 180, 221. Gazi Ahmet Muhtar Paa, s. 13. Gencer, pek, s. 227, 229. Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara 1994, s. 19-21. Karal, VIII, 46. Filolarn mevcudu hakknda bkz. Sedes, I, 130-133; Ali Fuad, I, 75-86. Mehmed Arif, III, 889-891. Mahmud Celleddin Paa, s. 388. Mahmud Celleddin Paa, s. 299-300. Mahmud Celleddin Paa, s. 389. Gencer, pek, s. 221, 224, 243; Halil Sedes, IV, 110, 114. Gencer, pek, s. 219-220, 224. Osman Nuri, Abdlhamid-i Sni ve Devr-i Saltanat, stanbul 1327, I, 270-271. Gencer, pek, s. 226. Mahmud Celleddin Paa, s. 391. Gencer, pek, s. 231, 242. Gencer, pek, s. 231. Mahmud Celleddin Paa, s. 398. Gencer, pek, s. 220, 222, 234. Mahmud Celleddin Paa, s. 398. Karal, VIII, 47. Ali Fuad, III, 960; Plevne mdafaas iin bkz. William von Herbert, Plevne Mdafaas, ev.

Ali Kurdolu, zmir 1990.

24

65 66 67

Karal, VIII, 49. Kodaman, XII, 141. Karal, VIII, 59-65, Ali Fuad Trkgeldi, II, 24; F. Armaolu, Siyas Tarihi (1789-1960),

Ankara 1975 (3), s. 268-269. 68 69 70 71 pek, Rumelidens. 111. Karal, VIII, 74-75. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, I/1, Ankara 1983 (3), s. 2. Cevdet Kk, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya k 1878-1897,

stanbul 1984. 72 73 44. 74 Tuncer Baykara, 93 Harbinden nce ve Sonra Anadolu, Osmanllarda Medeniyet Karal, VIII, 78. Ali Vehbi Bey, Penses et Souvenirs de lEx-Sultan Abdul-Hamid, Paris (Tarihsiz), s. 43-

Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar, zmir 1992, s. 165. 75 76 77 78 356. 79 80 Kololu, s. 31. Mim Kemal ke, Son Dnem Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slm Kodaman XII, 148. Bayur, I/1, 44. Armaolu, s. 280. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi-Balangtan-1917ye Kadar, Ankara 1987 (2), s. 353-

Tarihi, XII, stanbul 1989, s. 222. 81 Zekeriya Trkmen, II. Merutiyet Dneminden Mtareke Dnemine Gei Srecinde

Osmanl Ordusunun Yeniden Dzenleme abalar (1908-1918), Osmanl, VI, Ankara 1999, s. 700n. 82 Musa adrc, II. Abdlhamid Dneminde Osmanl Ordusu, Drdnc Asker Tarih

Semineri, Bildiriler, Ankara 1989, s. 38, 43; Tahsin nal, Harbokulu Tarihi ve Mustafa Kemal, Trk Kltr, 376, Ankara 1994, s. 459. 83 Polis Ana Britannica, XVIII, stanbul 1990, s. 60.

25

84 85 s. 136. 86

Z. Trkmen, s. 695. Fahri eliker, Osmanl mparatorluunda Alman Asker Heyetlerinin Balkan Harbi ve

Birinci Dnya Harbindeki Tutum ve Etkileri, Drdnc Asker Tarih Semineri, Bildiriler, Ankara 1989,

Keecizade zzet Fuat, Karlan Frsatlar, Sadeletirerek Yayna Hazrlayan: Nurcan

Fidan, Ankara 1997, s. 98. 87 Gler hakknda fazla bilgi iin bkz. Nedim pek, skb Sancanda Gmenlerin skn,

Prof. Dr. Bayram Kodamana Armaan, Samsun 1993, s. 97-118; Kafkaslardan Anadoluya Gler (1877-1900), Eitim Fakltesi Dergisi, 6, Samsun 1991, 97-134; Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara 1994; Balkanlar, Girit ve Kafkaslardan Anadoluya Ynelik Gler ve Gmen skn Birimlerinin Kuruluu (1879-1912) , SD. Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilgiler Dergisi, Say. 1, sparta 1995, s. 198-221; Bosna-Hersek G, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Armaan, stanbul 1995, s. 295-308. 88 89 90 91 pek, Rumeliden, s. 40. Gazi Muhtar Paa, s. 272. Orhan Kurmu, Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Ankara 1982, s. 75-79. Bkz. Mehmet Ylmaz, Osmanl Devletinde Glclk ve Glyaclk, Uluslar aras

Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi 7-9 Nisan 1999, Konya 2000, s. 753-761. 92 Bkz. Cezmi Eraslan, II. Abdlhamid ve slm Birlii-Osmanl Devletinin slm Siyaseti

1856-1908, stanbul 1992. 93 Meclis-i Mebusan 1293: 1877 Zabt Ceridesi, Hazrlayan: Hakk Tark Us, II, stanbul

1954; II. Abdlhamid (1876-1909), Osmanl, XII, Ankara 1999, s. 233. 94 95 skender, s. 176. Bkz. Bayram Kodaman, II Abdlhamidin Bir Politika Uygulamas, Sultan II. Abdlhamid

Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara 1987, s. 85. 96 97 Kray, 32-33. Donald Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr, eviren. Tansel

Gney, stanbul 1999, s. 287. 98 Kurmu, s. 77-78.

26

99

lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 1998, s. 106.

100 M. Yavuz Erler, Ankara ve Konya Vilayetlerinde Kuraklk ve Ktlk (1845-1874), (Baslmam Doktora Tezi), Samsun 1997. 101 Rifat nsoy, Mal Tutsakla Giden Yol Osmanl Borlar 1854-1914, Ankara 1999, s. 115. 102 nsoy, 117. 103 nsoy, 124. 104 nsoy, 137. 105 nsoy, 250; Emine Kray, Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar, stanbul 1993, s. 211. 106 Ser, s. 526. 107 Keecizade zzet Fuat, s. 16-23, 38-42, 93. 108 Ahmed Cevdet Paa, s. 177; Ser, s. 530. 109 . Halil Sedes, I, 119.

27

II. Wlhelm, Weltpolitik ve II. Abdlhamid / H. Bayram Soy [s.25-33]

Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits / Trkiye 1699 Karlofa Anlamasndan sonra zellikle Avrupada gerilemeye balayan Osmanl Devleti, XIX. yzyln bandan itibaren yapt savalar ve uramak zorunda kald i isyanlar sresince bandaki badireleri, o dnemde karlarnn uyutuu bir lke ile ittifaka girerek atlatmaya almtr. Bu lke ise, neredeyse XIX. yzyln son eyreine kadar ngiltere olmutur. ngiltere, can damar olan Hindistana en ksa ulamn Osmanl topraklarndan gemesi sebebiyle, zellikle bugnk Orta Dou, Msr ve ran topraklarnn, blgede rakibi olan Rus ve Franszlarn etki alanna girmemesi iin youn aba sarf etmitir. Ayrca Osmanl Devletinin yklarak topraklarnn bu lkeler arasnda paylalmasndansa, szn geirebilecei zayf bir Osmanl Devletinin yaamasndan yana olmutur. Fakat 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Devletinin ar bir yenilgi almas, ngilterenin Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikasndan vazgeerek blgedeki karlarn, o dnemde rakipsiz olan, kendi donanmasnn gc ile savunmaya karar vermesine neden olmutur. Nitekim bu niyetinin emarelerini 1878 Berlin Konferansnda da gstererek, Osmanl toprak paylalmasna katld gibi, kendi menfaatlerine dokunulmamas artyla dier byk devletlere de, karlarnn olduu topraklar almalarna itiraz etmeyeceini bildirmitir.1 Bu politikasnn bir neticesi olarak ngiltere, donanmasna s olarak kullanmak amacyla 1878de Kbrsa yerletii gibi, 1882de de Hindistan yolunun en nemli geilerinden biri olan Svey Kanaln gvence altna almak iin Msr igal etmitir. ngilterenin Berlin Anlamasndan sonra aka Osmanl topraklarnn paylalmasna katlmas, XIX. yzyln klasik denge politikasnda ihtisaslam Osmanl devlet adamlarn, Osmanl Devletini destekleyecek yeni bir g arayna sevk etmitir.2 Buna en byk aday, siyas birliini salam, ekonomisi ve endstrisi srekli ba dndrc bir hzla byyen, gl bir orduya sahip ve 1871den beri Avrupa siyasetinde arln hissettiren Almanya idi. Fakat Alman anslyesi Bismarckn ark Meselesine neredeyse kaytsz olmas, bu yaknlamann nndeki en byk engeldi. Bu engel ise, 1888de tahta kan ve artk Almanyann kta kalplarn aarak bir dnya gc olmas gerektiine inanan, gen ve gzpek Alman mparatoru II. Wilhelm tarafndan bertaraf edilecekti. 1888-1890 yllar arasnda, kurduu sistemi II. Wilhelme ramen devam ettirmek iin elinden gelen her eyi yapan Bismarck, 1890 ylnda kendisine istifadan baka bir ihtimal braklmaynca grevi brakmak zorunda kalmtr. Bylece, II. Wilhelmin nnde Almanyay bir dnya imparatorluu haline getirmek iin takip edecei Weltpolitik3 iin hibir engel kalmayacak ve bu tarihten itibaren Almanya, Avusturya-Macaristan ve zellikle Osmanl mparatorluunun sonunu getirecek bir macerann n alm olacaktr. 1. II. Wlhelmin Tahtakmas ve Weltpolitik Alman siyas birliinin mimar olan Bismarck, Alman mparatoru I. Wilhelm ile ok iyi anlam ve gvenini kazanmt. Bu sebepten dolay mparator, d politikann idaresini de Bismarcka

28

brakmt. Bismarck da imparatorun bu gvenini boa karmayarak bu gen devleti, zellikle ktay ilgilendiren konularda, sz sahibi lke haline getirmitir. Fakat I. Wilhelmin 1888 yl Mart aynda lmesiyle yerine, pek de geleneksel Alman hkmdar kalplarna uymayan liberal III. Friedrich gemitir.4 Zaten grtlak kanseri olan III. Friedrichin ay sonraki lmyle, mparatorluu olu II. Wilhelm devralmtr. II. Wilhelmin tahta kmasyla gen mparator ile yal anslye arasnda amansz bir stnlk mcadelesi balamtr. Bu dneme kadar Alman siyasetinin hkimi olan Bismarckn temel hedefi Avrupa barnn korunmas idi. Bismarcka gre, sahip olmalar gereken her eye sahiptiler ve hibir sava, sonu kendileri iin zaferle bitse dahi, Almanyaya bir ey kazandrmayacakt. Dolaysyla mevcut durumu ve bar halini korumak Almanyann temel hedefi olmalyd.5 Bismarckn kta ile snrl ve Fransaya kar Almanyann Rusya ve Avusturya-Macaristan ile kurduu ittifaka dayanan denge politikasnn aksine II. Wilhelm, Avrupada mttefik olarak sadece Avusturya-Macaristana taraftar olmasnn yannda, Almanyann artk kalplarn krarak, ktann dnda smrgecilie dayanan bir d politika takip etmesi gerektiine inanyordu.6 II. Wilhelm ve Bismarck arasndaki bu fikir ayrl, 1890da Rusya ile olan ittifakn yenilenmesi konusunda iyice belirginleerek zirveye kmtr.7 Bu konu hakknda zaten fikir birliinde olmayan II. Wilhelm ile Bismarckn tartmalar zerine, II. Wilhelm Bismarcktan istifasn istemi ve Bismarckn istifas 20 Mart 1890da kabul edilmitir.8 Bismarckn istifasyla artk II. Wilhelmin n alm ve Weltpolitik iin hibir engel kalmamtr. Bismarckn istifasndan sonra en nemli gndem maddesi Rusya ile gvenlik anlamasnn yenilenmesi meselesi olmutur. Bismarckn olu Herbert von Bismarckn da babasyla birlikte grevinden ayrlmasyla, yerine Dileri Bakan olan Baron von Marschall ve Dileri Bakanl Mstear Baron von Holstein, 1887 Alman-Rus Gvenlik Anlamasn incelediklerinde bunun 1879 Almanya-Avusturya arasndaki ittifak ile elitii kanaatine varmlardr. nk Almanya, bu anlamada Rusyaya Balkanlardaki siyasetini desteklemeyi taahht etmitir ki, bu durum ayn zamanda Avusturyaya kar Rusyann desteklenmesi anlamna geliyordu.9 Genelkurmay Bakan Afred von Walderseenin de ayn kanaatte olmas nedeniyle Almanya-Rusya Gvenlik Anlamas yenilenmemitir.10 1897 yl, genellikle Alman d politikasnda yeni bir dnemin balangc olarak kabul edilir. Bu yl, daha sonra anslye olacak Blowun Marchalln yerine dilerinin, Amiral Tirpitzin de donanmann bana getirilmesi ve II. Wilhelmin de kesin olarak lke idaresini ellerine geirmesiyle, gemile gzle grnr bir kopuun yaand ve artk Weltpolitikin resmen ilerlik kazanmaya balad bir yl olmutur.11 II. Wilhelmin Weltpolitiki yrtebilmesi iin, Alman karlarn ak denizlerde de koruyabilecek bir donanmaya ihtiyac vard. Halbuki, 1896da birinci snf ak deniz zrhls asndan Almanya, ngiltere, Fransa, Rusya, talya ve ABDnin ardndan altnc sradayd.12 Halbuki II. Wilhelm,

29

Almanyann da ngiliz Kraliyet donanmas apnda bir donanmaya sahip olmasn istiyordu.13 Fakat, bu aptaki bir donanmay Reichstaga14 kabul ettirmek ve gerekli para iin onay almak gerekten zordu. nk, Fransa ve Rusya ile savamak iin gl bir donanma gerekmiyordu. ngiltere ise, o dnemde dost bir lke idi. Ancak Amiral Tirpitz ve ekibi devreye girerek her eyi tersine evirdiler. Yaplmas dnlen zrhllar hakl karmak iin yeni bir dman icat ettiler: ngiltere.15 Bu dorultuda yaplan propagandalar sonucunda 23 Mart 1898de Reichstagda son defa grmeye alan Birinci Donanma Yasa Tasars, 26 Mart 1898de 139a kar 212 oyla meclisten gemitir.16 20 Haziran 1900de meclisten geen kinci Donanma Yasas, birincisine nazaran daha kapsamlyd. Buna gre birinci snf zrhl says iki kat artrlarak 19dan 38e karlyordu. Gemi ina program 1901-1917 yllar arasn kapsyordu ve donanma, program erevesinde sipari edilen son geminin 1920de filoya katlmasyla, tam gcne ulayordu. Bundan sonra ise Alman donanmas artk bir ky koruma filosu deil, ngiliz donanmasndan sonra dnyann ikinci byk deniz gc haline geliyordu.17 Almanyann gl bir donanmaya sahip olmak istemesi, hi phesiz Weltpolitike pratikte ilerlik kazandrabilmek iin gerekli bir arat. Almanyann Weltpolitik uygulamasnn gstergesi olan en nemli siyas olaylar arasnda, Transvaal Ayaklanmasndaki Krger Telgraf hadisesi ile Birinci ve kinci Fas Bunalm gsterilebilir. 31 Aralk 1895te ngiliz emperyalizminin nemli simalarndan Cecil Rhodesun bir ajan olan Dr. Jamesonn Transvaalde bir ayaklanma balatt haberi Berline ulanca, Almanlar Boer bamszln desteklemeye karar vermilerdir. Aslnda buradaki Alman karlar ok nemli deildi ve Almanlar, blgenin ngilizler iin de Msr veya Boazlar kadar nemi olmadn dnyorlard. Yani Almanya, Transvaaldeki olaya mdahale ederken ciddi bir probleme neden olmadan Avrupa meselelerinin dna kp, dnya siyasetinde de arln ispat etmek istiyordu. Almanyann bu hadiseye mdahale etmesindeki bir dier sebep ise, blgedeki Alman kapitalistlerinin yatrmlar nedeniyle Boerlerin bamszlklarn korumalarna yardmc olmakt.18 Boerlerin bu ayaklanmay bastrmada baarl olmalar zerine, 3 Ocak 1896da II. Wilhelmin Transvaal Bakan Krgere tebrik telgraf ekmesi, olaylarn trmanmasna ve ngilterenin tepkisine neden olmutur.19 Almanyann tahmininin aksine blge, zellikle Kap Kolonisi, ngiltere iin ticar olmasnn yannda stratejik neme de sahipti. Douya geii salayan Dou Akdeniz ve Orta Dounun ngilizlerin elinden kmas durumunda mit Burnu, ngiltere iin Hindistana ulam salayacak nemli bir yoldu. Dolaysyla ngiltere, baka bir devletin, zellikle de Almanyann Transvaale mdahalesini engellemek iin donanmasn alarma geirmi ve buraya acil mdahale iin uan filo birlii oluturmutur. Bunun zerine Transvaali savunamayacan anlayan Almanya geri adm atmak zorunda kalmtr.20 Bu olayda Almanlarn Boerlere yardm edemeyecei ok akt. Dolaysyla sz konusu tebrik telgrafnn ekilmesi de anlamsz bir admd. Fakat, buna ramen bu olay Almanyann artk birinci snf bir g olduunun ve dnya meselelerinde artk gz nnde bulundurulmas gerektiinin gstergesi olmutur.21

30

1905 ve 1911de kan Birinci ve kinci Fas Buhran da, yine Almanyann dnya siyasetinde kendisini ispat iin kart, fakat geri adm atmak zorunda kald Weltpolitik teebbsleridir. 1904 Kasm aynda Fransann, Fas ordusu ve maliyesinde danmanlar vastasyla etkinlik kurma teebbs, burada menfaatleri olan Almanyay hie sayld gerekesiyle harekete geirmitir. Hatta, menfaatlerini koruma konusunda kararllklarn gstermek iin II. Wilhelm 1905te Tancaya gitmitir. Problemin zm iin uluslararas bir konferans teklif eden Almanya, 1906 Ocak aynda Algericasta bir konferans toplanmasn salamtr. Fakat bu konferansta Avusturya haricindeki lkelerin Fransay desteklemeleri zerine, Fransann Fastaki karlar resmen tannd gibi, Almanya da geri adm atmak durumunda kalmtr.22 1911deki bunalm ise, bir i karklk nedeniyle Fransann blgeye asker karmas zerine, Almanyann Fransann Fasa asker karmas durumunda buraya fiil olarak da yerleecei endiesiyle mdahale etme isteinden kaynaklanmtr. Fransa Fasa asker karp baz blgeleri igale balaynca, Almanya da kendi vatandalarn koruma gerekesiyle 1911 Temmuz aynda Fasn Agadir limanna Panther zrhlsn gndermitir. Fakat Almanyann Fasta bir s edinme ihtimali Fransadan ok ngiltereyi endieye sevk ettiinden, ngiltere Almanyaya 1904 ngiliz-Fransz anlamasnn artlar gerei Fransaya kar taahhtlerini hatrlatmak zorunda kalmtr. Bu hadisede ngilterenin Fransann yannda yer aldn gren Almanya, Fransa ile 1911 Kasm aynda yapt bir anlama sonrasnda Fas konusunda yine geri adm atmak zorunda kalm, fakat Afrikadaki smrgelerde Almanya lehine baz dzenlemeler yaplmtr.23 Almanyann Weltpolitik iddias, bunun sonucunda ngiltere ile giriilen rekabet ve oluan iki blok, dnyay patlamaya hazr bir saatli bomba haline dntrmtr. Bu saatli bombay patlatacak zaman ise, Almanyann Belikaya girmesi idi. Almanya, Belika konusunda ngilterenin ne kadar hassas olduunu biliyor, fakat bu durumu umursamyordu. Nitekim Almanya, Saraybosnadaki kvlcmdan sonra 4 Austos 1914 sabah Belika snrlarn anca, neticesi hem kendisi, hem de kendisiyle birlikte savaa srkledii Osmanl Devleti iin felaket olacak olan bir maceraya ilk admn atm oluyordu. 2. Weltpolitikin Osmanl Devletindeki Yansmalar ve II. Abdlhamid II. Wilhelm ve Bismarck arasnda kan anlamazlk sonucunda 1890 ylnda Bismarckn istifa etmesiyle Almanya yaylmac bir politika izlemeye balam, basn ve kamuoyu da bir dnya imparatorluu kurma idealine artlandrlmtr. Ancak o dnemde smrge yarnda ge kalan Almanyann, gerek smrge olmaya elverili az alann kalmas, gerekse edindii smrgeleri destekleyecek donanma gcnn olmay, Almanyay ilk etapta Dounun az gelimi, fakat zengin kaynaklara sahip geleneksel imparatorluklarna yneltmitir.24 Almanyann bu hedefi dorultusunda, hem Almanyann istedii zelliklere sahip, hem de Almanyann dostluunu uman Osmanl Devleti, Almanya iin en uygun yaylma alan olmutur. II. Wilhelmi, Osmanl Devletinin tam da Almanyann arad blge olduuna ikna eden kii ise, 1879-

31

1881 yllar arasnda Almanyann stanbul Bykeliliini yapan Kont von Hatzfeldt olmutur. Hatzfeldte gre Napolona kadar Fransa Osmanl Devletindeki en imtiyazl lke idi. Daha sonra ngilizler onlarn yerini aldlar, fakat 1878de Kbrsa yerlemeleri, daha sonra da Msr igal etmeleri ve 1880de Gladstoneun iktidara gelmesiyle Osmanllarn gvenini kaybettiler. Bylece Osmanl Devletinde bir boluk olumutu. Dou, doru adam bekliyordu ve bu adam II. Wilhelmdi.25 Bundan byle Almanya, Osmanl yanls grnen ve bu vesileyle Osmanl mparatorluunun kaynaklarndan bar yollarla faydalanmay amalayan bir politika izlemeye balamtr.26 Bu politikann ilk tezahr, 1889 ylnda II. Wilhelmin eiyle birlikte ilk resm ziyaretini Osmanl Devletine yapmas olmutur. II. Abdlhamid, Wilhelmin bu ziyaretinden olduka etkilenmi ve bu tarihten sonra Almanyann Osmanl Devletindeki siyas ve ticar etkisi gnden gne artmtr.27 A. Osmanl Topraklarnda Weltpolitik in Denen Yollar: Anadolu ve Badat Demiryollar Almanlarn Yakn Dou diplomasisi, neredeyse bandan sonuna kadar bir demiryolu diplomasisi olmu ve bu diplomasinin ciddiyetle takip edildii en nemli yerler de Anadolu ve Mezopotamya blgeleri olmutur. Aslnda Almanyada bu blgelere Alman sermayesi ve Alman gnn ynlendirilmesi fikri eski yllara dayanr. Almanyann nde gelen ekonomistlerinden Roscher, daha 1848 ylnda Osmanl Devletinin paylalmas durumunda Anadolunun Almanyann tabi hakk olduunu ileri srmtr. 1870den sonra bu tr fikirler daha da yaygnlam ve daha kesin olarak savunulmaya balanmtr. Bu dnemde, Almanlarn nde gelen haritaclarndan Kiepert, dzenli olarak Osmanl Devletinde aratrmalar yapmak amacyla grevlendirilmitir. 1886 ylnda ise Alman oryantalistlerinden Dr. A. Sprenger, dier bilim adamlaryla birlikte, ad geen Osmanl topraklarnda Alman kolonizasyonu kurulmas ynndeki ary yinelemitir.28 Anadoluda ina edilen demiryollar, Osmanllardan ziyade demiryolunu deyen Bat Avrupal devletlerin karlar dorultusunda ekillenmitir. II. Abdlhamid, bu durumun iktisad, siyas ve asker tehlikesi ve hassasiyetinin tamamen farkndayd. Padiah da, ancak birbiriyle irtibatl ve verimli bir demiryolu ann siyas ve idar anlamda lke btnlne, asker anlamda lke savunmasna ve iktisad anlamda da lkenin glenmesine katk salayacann bilincindeydi. Bununla birlikte bu dncelerinin, ngiliz ve Fransz kontrolnde ve daha ziyade onlarn karlarna hizmet eden demiryollaryla gereklemeyeceini bildii gibi, zaten bu demiryollarnn, teebbsn sahibi devletler tarafndan nfuz alan oluturmak ve lkenin dalmasn salamak amacyla ina edilmi olduu da kendisi iin sr deildi. Bu sebepten dolay, Osmanl Devletinde bir demiryolu a ina ettirmek iin Avrupa sermayesi ve bilgisinin neminin idrakinde olmasna ramen, bu alandaki ngiliz ve Fransz tekelini kracak bir imtiyaz vermek dncesindeydi. Bunu saladktan sonra da, stanbuldan Basra Krfezine kadar uzanarak, lkeyi neredeyse kuzeybatdan gneydouya kesen ve ileride oluturulacak demiryolu ann omurgasn tekil edecek bir projenin ina edilmesini istiyordu.29 II. Abdlhamid, demiryolu inasnda ngiliz ve Fransz stnln krmak iin yaplmasn istedii yeni hatlar Almanlara vermek istiyordu. Nitekim yaplan grmeler neticesinde, Osmanl

32

Devletinde, Stuttgart meneli Wrttembergische Vereinsbankn temsilciliini yapan ve Mauser tfeklerini pazarlayan Dr. Alfred Kaullann, Deutsche Bank Mdr Georg von Siemensi ikna etmesi zerine 6 Ekim 1888 tarihli irade ile zmit-Ankara demiryolu hatt ina imtiyaz Almanlara verilmitir. Ayrca mevcut Haydarpaa-zmit hatt da bu imtiyaz alan gruba devredilmitir.30 mtiyaz alnan bu hatt ina etmek amacyla, 16 Mart 1889 tarihli irade ile merkezi stanbul ve bir anonim irket olan Socit du Chemin de Fer dAnatolie (Anadolu Demiryolu irketi) kurulmutur.31 irketin bana da Osmanl Devletindeki demiryollar ve dier ilerle ilgili tecrbesi bulunan Otto von Khlmann getirilmitir.32 mtiyaz szlemesinde taahht edildii gibi, zmit-Ankara hatt zamannda ina edilmi ve ilk tren Ocak 1893te Ankaraya ulamtr. Bunun zerine, yaplan iten memnun kalan II. Abdlhamid, 13 ubat 1893te, 384 km uzunluundaki Ankara-Kayseri ve 445 km uzunluundaki Eskiehir-Konya hattnn inasn da yine ayn irkete vermitir. Bu hatlarn inasnn yannda, zmit Krfezinde bulunan Derinceye iskele ve ambar yapm da yine ayn gruba verilmitir.33 II. Abdlhamid, Almanlarn Anadoludaki demiryolu inasnda gsterdikleri performanstan o kadar memnun kalmt ki, 30 Mays 1899da Almanlara Badata kadar uzanan yeni bir demiryolu imtiyaz vermek niyetinde olduunu bildirmi,34 n imtiyaz 30 Aralk 1899da, niha imtiyaz ise ancak 5 Mart 1903te verilmitir.35 Badat demiryolu, inas bittiinde Avrupa ile Asya arasndaki en ksa yol olmakla kalmayacak, ayn zamanda Svey Kanalna da alternatif bir yol olacakt. Biti noktasnn Basra Krfezi olmas itibariyle de ngiliz kar blgesinin kalbine ulam olacakt. Bundan dolay ayn yl hem Hindistan Valisi Lord Curzon, hem de ngiliz Dileri Bakan Lord Lansdowne, ngilterenin blgede yllardr devam eden stnln tehdit edebilecek bir donanma ssnn oluturulmasna btn gleriyle kar koyacaklarn iln etmilerdir. nk, gelecekteki en ksa Hindistan yolunun, zaten o dnemde donanma ina programyla ngiliz mparatorluu iin yeterince tehdit oluturan Almanyann eline geecek olmas, ngiltere iin kabul edilebilir bir durum deildi. Ticar mallarn Almanyadan ina edilecek demiryoluyla Badata tanacak olmas bile ngilterenin Mezopotamya ve ran ticaretine byk bir darbe olacakt. Badat demiryolu inaat baladnda, bu endielerin etkisiyle ngiliz kamuoyunda Alman aleyhtarl ba gstermitir. nk ngilterede Hindistan sz konusu olduunda, siyas ve ticar karlar ayr kabul edilmemitir.36 Badat demiryolu meselesi zerinde ngiliz Dileri Bakan Sir Edward Grey ile II. Wilhelmin yapt bir grmede, Grey II. Wilhelme Badat demiryolunun stratejik neme sahip olmasndan dolay tek bir yabanc gcn elinde bulunmasnn ngilterede endieye sebep olduunu sylemesi zerine Alman mparatoru, bu projenin kendileri iin sadece ticar deerinin olduunu, ngilizlerin endielerinin de yersiz olduunu, nk kendilerinin Mezopotamyada toprak edinme niyetinde olmadklarn, Osmanllarn ise bu demiryolunu ngilizlere kar kullanma ihtimallerinin olmadn sylemitir.37

33

Smrge yarna ge balayarak bu konuda ngiltere, Fransa ve Rusya gibi smrgeci lkelerin bir hayli gerisinde kalan Almanyann, bar yollarla (Penetration Pacifique) girdii Osmanl topraklarnda Weltpolitik erevesindeki en nemli hamlesi olan Anadolu ve Badat demiryollar projesi, II. Abdlhamidin 1909da tahttan indirilmesiyle sekteye uramsa da, bu projeye en ciddi engeli koyan ngiltere ile 15 Haziran 1914te anlama yaplamasyla, sz konusu demiryolunun inasndaki btn engeller ortadan kalkmtr. Fakat, Austos 1914te Birinci Dnya Savann balamas bu projenin Almanya tarafndan tamamlanmasna mani olmutur. B. Salisburynin Osmanl Topraklarn Paylama Teklifine Almanyann Cevab 1895te ngilterede Rosebery kabinesinin ekilmesiyle, Osmanl Devletinin artk ok uzun mr kalmadna inanan Lord Salisbury, yeni kabineyi oluturarak babakan olmutur. Lord Salisbury, ayn yl Osmanl Devletinde yine Ermeni meselesi ile ilgili problemler knca, Osmanl Devletinin Ermeni meselesini halletse bile daha fazla ayakta kalamayaca dorultusundaki dncelerini Almanyann Londra Bykelisi Hatzfelde syleyerek, belli bir plan erevesinde olmasa da, Osmanl Devletinin bllmesini teklif etmitir.38 Hatzfeldin, Osmanl Devletinin yklmas durumunda adaletli bir paylamn mmkn olup olmadn sormas zerine Lord Salisbury, Krm Sava ncesinde ar Nikolain ngiltereye teklif ettii paylamn o dnemde daha kolay olabileceini, imdi ise bunun daha zor olduunu ve teklifi o dnemde kabul etmemenin kendileri iin bir hata olduunu sylemitir.39 Hatzfeldin durumu Berline bildirmesi zerine kendisine u talimat gnderilmitir: Ne Almanya ne de ahsen siz Akdenizde toprak blm teklifi yapmamalsnz. Biz oradan herhangi bir ey istemiyoruz, yleyse o blgeden menfaat umanlar -ngiltere, talya ve Avusturyakendi aralarnda anlamallar. Biz en fazla, bu nn anlamalar durumunda Alman karlarnn zarar grmemesi iin fikir belirtebiliriz. Bu durumun gereklemesinden nce bize sorulan sorular cevaplamay reddediyoruz.40 Bunun zerine Hatzfeld, 7 Austos 1895de Kralie ve Lord Salisburynin de hazr bulunduu bir yemekte konunun tekrar almasyla, Osmanl Devletinin paylalmas meselesinin Avrupa barna olumsuz etki yapacan, bunun yannda zaten Osmanl Devletindeki durumun yeterince kt olduundan, bu meselenin ertelenmesi gerektiini sylemitir.41 Bu dnemde Alman Dileri Bakanl Mstear olan Holstein, ngilterenin bu teklifinde ok egoist olduunu, nk Msrda zor gnler yaayan ngilterenin bu blm teklifiyle Anadolu ve Balkanlarda byk gleri birbirine drerek, kendisinin Msra kolayca yerlemek amacnda olduunu ileri srmtr.42 Ayrca, ngilterenin yllardr temel politikalarndan biri olan Ruslarn stanbula yerlemesini engellemekten vazgeerek buray Ruslara teklif etmesi de, Ruslarn dikkatini Uzak Doudan Yakn Douya ekerek, Uzak Doudaki Rus ilerlemesini durdurmak suretiyle buradaki ngiliz pozisyonunu glendirmek olarak yorumlanmtr.43 Zaten Fransa ve Rusya ile ilikileri ok kt olan ngiltere, Almanyadan bekledii destei bulamaynca, Osmanl Devletinin

34

bllmesi planlarn ertelemek zorunda kalmtr. Fakat, Osmanl Devletindeki asayi ve sknetin tekrar salanamamasnn tek sorumlusu olarak II. Abdlhamidi gren Lord Salisbury, bundan sonra II. Abdlhamidin tahttan indirilmesinin tek zm yolu olduunu dile getirmitir.44 C. Girit Meselesi (1897) II. Wilhelmin dnya siyasetinde Almanyann arln hissettirmek iin mdahalede bulunduu olaylardan biri de Girit meselesidir. 1897 ylnda Girit meselesinden dolay Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda problem ktnda, Almanya Yunan aleyhtar bir tavr taknmtr. nk Alman Dileri, her ne kadar blgede Almanyay dorudan ilgilendiren bir mesele olmad kanaatinde olsa da, bu problemde Yunanistan taraftar olmann Rus karlarna hizmet edecei gerekesiyle Yunanistann Girit siyasetine prim vermemitir.45 Hatta, bu problem srasnda, kz kardei Yunan veliahd Konstantin ile evli olan II. Wilhelm de, bu akrabalk ilikisinin Yunanllar tarafndan bir yumuama vesilesi olarak kullanlmamas iin azam dikkat gstermitir.46 II. Wilhelm, bu meselede kta devletlerinin birlikte hareket etmesini salamak iin aba sarf etmi, bylece hem byk devletler arasnda sava kmamasn salamaya, hem de Osmanl Devletinin bllmesini engellemeye almtr.47 anslye Blow, Reichstagda yapt bir konumada, Girit meselesindeki tek amalarnn bu problemin genel bir savaa sebebiyet vermesini engellemek ve adada huzurun salanmas olduunu sylemitir. Adadaki huzurun da ancak Mslmanlarn can ve mallarnn teminat altna alnmasyla gerekleebileceini, bunu sylemekteki amacnn da Mslmanlar korumaktan ziyade bar salamak olduunu belirtmitir. nk, her iki taraf uruna da Alman askerlerinin hayatn tehlikeye atmak taraftar olmadn vurgulamtr. Fakat buna ramen, Osmanl Devletine kar yaplacak hibir bask hareketine de katlmayacaklarn ifade etmitir.48 ngiltere ise, Osmanl Devletinin aznlklarla ilgili politikas nedeniyle49 Osmanl Devleti lehinde bir mdahalede bulunma taraftar deildi. II. Wilhelmin Osmanl Devleti ve Yunanistan arasnda sava kmasn engellemek iin Yunan limanlarn bloke etme fikri ngilterenin tereddtleri dolaysyla neticesiz kalmtr.50 ngiltere ve Almanya arasndaki bu gr ayrl, II. Wilhelm ile anneannesi ngiliz Kraliesi Victoria arasnda gerginlie neden olmutur. Hatta Victoria, Wilhelmin, kz kardeinin prensesi olduu bir lke hakknda bu kadar aleyhte olmasnn kendisini hayrete drdn belirtmi51 ve Berlin bykelilii araclyla Wilhelmin bu tavrn resmen protesto etmitir.52 Girit isyan srasnda adaya asker karan Yunanistan, byk devletlerin basksyla askerlerini geri ekmek zorunda kalnca Yunan kamuoyu bundan ok rahatsz olmutu. Yunanistan bu rahatszl gidermek ve kamuoyunu da tatmin etmek amacyla Osmanl Devleti ile bir sava planlamaya balamtr. Nitekim Nisan 1897de Yunan ordusu Osmanl snrlarn ihll edince,53 Osmanl-Yunan Sava balam oldu. Osmanl ordusu Dmeke Meydan Savanda Yunan ordusunu yenince Atina yolu alm oldu, fakat byk devletler Osmanl ordusunu daha fazla ilerlememeleri

35

konusunda uyarnca, Mays aynda atekes, Aralk aynda da anlama yaplmtr. Bu anlamayla Osmanl Devleti sava tazminat ve bir miktar da toprak kazanmtr.54 Yunanistann yenilgisiyle, Girit Rumlar adada tekrar atma karmtr. Rumlar sadece Mslmanlara deil, ngiliz askerlerine de saldrnca bata ngiltere olmak zere Fransa, Rusya ve talya adaya mdahale ederek kontrol salamlardr. Bundan sonra adaya bir Yunan prensi vali olarak tayin edilmi ve bylece Osmanl Devletinin adadaki fiil hkimiyeti sona ermitir.55 Bu meselede zellikle ngilterenin belirleyici rol oynayarak durumu kendi lehinde ve kontrolnde halletmesi, Almanyay ok rahatsz etmitir. II. Wilhelm, Almanyann byk bir donanmaya ihtiyac olduunun bu olayla bir daha kendini belli ettiini yle ifade etmitir: Almanyann Avrupa gleri arasnda kendisini hissettirebilmesi iin gl bir donanmaya olan ihtiyac kendini bir daha gstermitir. Giritte, birka geminin yerine zrhllardan oluan bir birliimiz olsayd, Almanya ubatta derhal tek bana kendi gcyle Atinay bloke edebilirdi ve dier gler ister istemez bize katlrd. Bu durumda hi bir ey yaplamad ve btn planlar geersiz klan, btn gleri meflu eden, dolaysyla itibar kazanan ngiltere oldu! Niye? nk en gl donanmaya sahip olduundan! Bu konuda bizim 1.000.000 askerimizin ise bir faydas olmad!56 Merutiyetin tekrar ilnndan sonra, Bosna-Hersek ve Bulgaristan rneini takip eden Girit meclisi, 5 Ekim 1908de Yunanistana balandklarn iln etmi, fakat gerek Osmanl Devletinin basks, gerekse byk devletlerin byle bir kararn getirecei riskleri gze alamamalar neticesinde bu mesele 1912 ylna kadar srncemede kalmtr.57 D. II. Wlhelmin kinci Dou Seyahati (1898) XIX. yzyln son yllarnda Almanya ile Osmanl Devleti arasnda yaanan siyas yaknlama ve younlaan ticar ilikiler, II. Wilhelmin 1898 ylnda, Kudste ina edilen Alman Protestan Kilisesinin58 alna katlmak bahanesiyle Douya yapt ziyaretle olumlu ynde ivme kazanmtr.59 Kasm 1897de, II. Wilhelmin 1898de Kudste inaat tamamlanacak olan Alman Protestan Kilisesinin al merasimine katlmak istediini bildirmesi zerine II. Abdlhamid, imparatorun bu ziyaretinden ok memnun kalacan ifade etmitir.60 1898de nce stanbula urayan II. Wilhelm ve ei, beraberindeki heyet ile birlikte burada II. Abdlhamid ile Osmanl-Alman siyas ve ticar ilikileri hakknda grmlerdir. Daha sonra Kudse ve oradan da ama geen Alman mparatoru,61 buradaki temaslaryla hem blgede yaayan Hristiyanlarn, hem de amda yapt mehur konuma ile btn slm dnyasnn gnln kazanmasn bilmitir. Fakat bu konuma srasnda II. Wilhelmin kendisini sadece Osmanl Devleti snrlar dahilindeki deil, btn Mslmanlarn dostu iln etmesi, zellikle ngiltereyi ok rahatsz etmitir.62 Bu ziyaret srasnda kendisine gsterilen ilgiden ok memnun kalan II. Wilhelm, amdan Rus ar I. Nikolaia yazd bir mektupta, imdiye kadar hibir gavur hkmdarn karlanmad bir

36

ekilde coku ve heyecanla karlandn ifade etmitir. Bunun sebebinin, Sultann ve Halifenin bir dostu olmas ve kendisine de tavsiye etmi olduu gibi, Trklere kar ak ve samim bir siyaset izlemesi olduunu sylemitir. Ayrca Osmanl Devletinde ngilizlere kar nefretin gnden gne arttn, ayn zamanda Franszlarn da eskiden grdkleri itibar kaybettiklerini belirtmitir.63 Weltpolitikin Dou ayanda daha etkin bir pozisyon kazanmak iin II. Wilhelmin Osmanl Devletine yapt bu ziyaretle Almanya, Osmanl Devletindeki ticar ve bir bakma siyas nfuzunu artrm, fakat ilerleyen yllarda buna paralel olarak dier byk devletlerle, zellikle de ngiltere ile ilikilerini zora sokmutur. Balangta din amal grnen bu ziyaret, tabiatyla siyas ve iktisad ilikilerin de glenerek artmasna sebep olmutur. yle ki Dileri Bakan Blow, Almanyann Kahire Bakonsolosu Mllere ektii telgrafta, II. Wilhelmin Douyu ziyaretinin ok olumlu getiini, Osmanl Padiah ve mparator arasndaki ahs dostluun daha da arttn, mparatorun amda yapt ve 300 milyon Mslmann dostu olduunu iln ettii konumasyla slam dnyasnn takdirini kazandn,64 Kudste bir Protestan kilisesi aarak Kral IV. Friedrich Wilhelmin en byk arzusunu yerine getirdiini, buradaki Katolik Almanlara da kucak amak suretiyle blgedeki Katolikler zerindeki Fransz himayesini krdn bildirmitir. Ayrca bu ziyaretin Almanyann sadece manev karlarna deil, ayn zamanda madd karlarna da hizmet ettiini vurgulayarak, Alman sanayi ve ticaretine yeni ufuklar aldn belirtmitir.65 II. Wilhelm, Dou seyahatinden dndkten sonra Reichstagn al mnasebetiyle yapt konumada, gerek stanbul ve gerekse Suriye ve Filistinde Almanlarn yapt almalardan ve bu almalarn kendileri iin salad itibardan ok memnun kaldn sylemitir. Ayrca selefi hkmdarlarn Filistinde ina ettirmeyi dndkleri kilisenin alnn bizzat kendisi tarafndan yaplmasnn da kendisi iin, sahip olduu iktidar gelecekte de Hristiyanln itibarn artrma ve muhafaza etme ynnde kullanmak iin bir tevik vesilesi olduunu belirtmitir. Ayrca bu seyahati srasnda her yerde gerek kendisine, gerekse eine iki devletin dostluuna yarar bir ekilde gsterilen hsn kabuln, Alman karlar iin faydal neticeler douracan mit ettiini ifade etmitir.66 Osmanl Devletinin Berlin sefareti maslahatgzar da, mparator ve mparatorienin Omanl Devletinde ok iyi arlanmasnn Alman basn ve kamuoyunda fevkalade olumlu bir hava meydana getirdiini, zellikle Post, Vossische Zeitung, Klnische Zeitung, Berliner Tageblatt gibi gazetelerin gayet dostane bir lisan kullandn ve Abdlhamidin kendi lkesine yapt hizmetleri sitayile anlattklarn bildirmitir.67 Sonu Siyas birliini dier byk devletlere gre daha ge salayan ve bunun neticesi olarak smrgecilik yarnda gerilere den Almanya, gnete bir yer kapmak amacyla II. Wilhelm nderliinde, Weltpolitik idealleri dorultusunda, dnya politikasnda kendisini hissettirecek admlar atmann yannda, dounun zengin ve bereketli topraklarna ynelmitir.

37

II. Wilhelm, dnya politikasnda kendisini hissettirebilmek amacyla, her eyden nce en azndan ngiliz donanmasna yakn bir donanma ina etmeye karar vererek, bunu hayata geirmek iin harekete gemitir. Siyas alanda ise, Boer Sava, Birinci ve kinci Fas Bunalmlarnda olduu gibi, Almanyann etkisini kta Avrupas snrlarnn dna tama teebbsnde bulunmu, fakat eylemlerini destekleyecek apta bir donanmaya sahip olmay nedeniyle bu teebbslerinde geri adm atmak zorunda kalmtr. Bu dnemde bir mttefik araynda olan II. Abdlhamid ile Osmanl topraklarna barl yollarla yerlemek isteyen II. Wilhelmin d politikalar uyuunca, bu iki lke arasnda hzla gelien bir yaknlama olmutur. Almanlar, bu yaknlamadan faydalanarak II. Abdlhamidin tevik ve talepleriyle, stanbuldan Basra Krfezine uzanacak Anadolu ve Badat demiryollar imtiyazn elde etmilerdir. Bu demiryollar, dolayl olarak Weltpolitikin Dou ayan glendirmek amacna hizmet etmise de, ayn zamanda Almanyann dier byk glerle ilikilerinin de gerginlemesine de neden olmutur. II. Wilhelm ayrca, Almanyay dnya gndemine tayacak, Osmanl Devletinin paylalmas meselesi, Girit meselesi gibi olaylara da kendi karlar dorultusunda mdahale etmitir. II. Wilhelm, kendisini Mslmanlarn hmsi iln etmesi sebebiyle dnya kamuoyunun gndemini bir sre megul eden 1898deki Dou seyahati gibi gvde gsterilerine de girimitir. II. Abdlhamid ise, Almanyann Avrupa siyasetinde Osmanl Devleti lehinde bir denge unsuru olmas sebebiyle, bu lkenin Osmanl topraklarndaki yatrmlarn tevik etmi, hatta Osmanl topraklarnda eitli yatrmlar yapm olan dier gler arasnda Almanyay tercih ettiini her vesilede aka belli etmitir. DPNOTLAR 1 Nitekim, ngilterede Berlin Anlamasndan sonraki ilk seimlerde (1880) Osmanl

Devletinin toprak btnln savunan Disraeli hkmetinin Osmanl aleyhtar Gladstone karsnda seimi kaybetmesi, ngilterenin Osmanl politikasndaki deiiminin nemli gstergelerinden biri olmutur. Kenneth Bourne, The Foreign Policy of Victorian England, 1830-1902, Oxford: Clarendon Press, 1970, s. 137. 2 Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Ankara: Turhan Kitabevi,

1986, s. 14. 3 II. Wilhelm dnemi diplomasisine Weltpolitik, yani dnya politikas dnemi denir. II.

Wilhelm, o dnemde byk bir gelime iinde olan Alman endstrisine yeni kaynaklar ve pazarlar salamak amacyla ve hi phesiz Alman endstri evrelerinin ve onlara bal bask gruplarnn da etkisiyle, giderek her devletten ok ngiltereyi korkutan bir smrgecilik politikasna girimitir. Lowea gre ise Weltpolitik, hkmet ve idareci snfn i meselelerde yaanan huzursuzluu darda elde edilecek diplomatik baarlarla izale etmek iin izledii bilinli bir politikayd. Bkz. John Lowe, The Great Powers, Imperialism and the German Problem, 1865-1925, London: Routledge, 1994, s. 142143.

38

III. Friedrich, iyi niyetli, vakur ve Bismarck aleyhtar biriydi ki, Bismarck da kendisinden

holanmazd. Siyas gr, ngiliz Kraliesi Victoriann kz olan karsnn etkisinden, liberal ve ngiliz yanls idi. Golo Mann, Deutsche Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Frankfurt am Main: S. Fischer Verlag, 1958, s. 475. 5 Erich Brandenburg, From Bismarck to the World War, ev. Annie Elizabeth Adams,

London: Oxford University Press, 1933, s. 2-3. 6 A. Halk lman, Birinci Dnya Savana Giden Yol, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal

Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1972, s. 105. 7 Henz Almanyann siyas birlii salanmamken Bismarck, Fransaya kar yapaca bir

savata Rusya tarafndan arkadan vurulmamak iin Rusya ile anlamann kesinlikle gerekli olduuna inanm ve bu amala Rusya ile bir gvenlik anlamas yapmtr. Andreas Hillgruber, Deutsche Russland-Politik 1871-1918: Grundlagen-Grundmuster-Grundprobleme, Saeculum, c. XXVII, s. 96. Ayrca Hillgrubere gre, Rusya ile anlaarak Prusyann dou snrlarn gvence altna almadan ne Fransaya kar zafer, ne de Alman mparatorluunun kurulmas mmkn olabilirdi. Bkz. Hillgruber, a.g.m., s. 94. 8 Fahir Armaolu, Siyas Tarih, 1789-1960, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

Yaynlar, 1973, s. 214. 9 Halbuki, yukarda da belirtildii gibi, II. Wilhelm Avrupada sadece Avusturya ile bir ittifak

yaplmasna taraftard ve bu balamda Avsuturyann gcendirilmesine veya geri planda kalmasna kesinlikle raz deildi. 10 11 12 Brandenburg, a.g.e., s. 26-27. Lowe, a.g.e., s. 141-142. Werner Conze, Die Zeit Wilhelms II. und die Weimarer Republik, 1890-1933, Tbingen:

Rainer Wunderlich Verlag, 1964, s. 35. 13 s. 210. 14 15 Alman mparatorluk Meclisi. Robert K. Massie, Dretnot. ngiltere, Almanya ve Yaklaan Savan Ayak Sesleri, ev. Thomas A. Kohut, Wilhelm II and the Germans, New York: Oxford University Press, 1991,

Mehmet Harmanc, stanbul: Sabah Kitaplar, 1995, s. 155. ngiltereye ve ngilizlere byk sempatisi ve hayranl olduu halde, II. Wilhelm de ngiltereye kar phe ve tereddt iindeydi. Wilhelm, bu phe ve tereddt farkl zamanlarda, farkl olaylar erevesinde yle yaamtr: 1896da ngilterenin Almanyaya saldraca veya en azndan kolonilerini elinden alaca vehmine kaplmtr.

39

1903te, ngiliz d politikasnn amacnn l ttifakn (Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya) dalmasn salayarak Almanyay yalnzla itmek ve bundan sonra da Almanyay tamamiyle ortadan kaldrmak olduuna inanmtr (26 Aralk 1903 tarihli The Standard gazetesinin kenarna byle not dmtr). Politisches Archiv, Bonn, England 78, c. 20den nakleden Kohut, a.g.e., s. 199. 1906 ve 1908 yllarnda ise, ngiliz Kral ve days olan VII. Edwardn kendi aleyhinde Avrupada kulis yaptn iddia etmitir. Kohut, a.g.e., s. 199. 16 17 18 Massie, a.g.e., s. 160. A.g.e., s. 161. A. J. P. Taylor, The Struggle for Mastery in Europe, 1848-1918, Oxford: Oxford University

Press, 1954, s. 363 - 364; Lowe, a.g.e., s. 161. 19 Bu telgrafn ngilterede tepki grmesinin sebebi, 1884 anlamasyla Boerlerin dilerinde

ngiliz hkimiyetini kabul etmelerinden kaynaklanmaktayd. Bkz. Taylor, a.g.e., s. 364. 20 Alman donanmasnn geliimini etkileyen nemli hadiselerden biri de bu olaydr.

Almanyann bu hadisedeki politikasn destekleyecek gl bir donanmasnn olmamas, II. Wilhelmi derinden yaralamtr. Bu olaydan sonra Almanyann dnya gc olmasnn ancak ngiliz donanmasna meydan okuyabilecek bir Alman donanmasnn inasyla mmkn olabileceine inanan Tirpitz, II. Wilhelmin donanma ile ilgili meselelerdeki ba danman olmutur. Kohut, a.g.e., s. 178. 21 22 23 24 s. 19. 25 J. A. R. Marriot, The Eastern Question, Oxford: Clarendon Press, 1969, s. 393; Alex Taylor, a.g.e., 365-366. Armaolu, a.g.e., s. 237-240. A.g.e., s. 246-248. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul: letiim Yaynlar, 1998,

Carmel, Die Siedlungen der Wrttembergischen Templer in Palstina, 1868-1918, Stuttgart: W. Kohlhammer Verlag, 1973, s. 148. 26 27 Ortayl, a.g.e., s. 52. P. Philip Graves, ngilizler ve Trkler, ev. Mehmet Harmanc, Ankara: 21. Yzyl

Yaynlar, 1999, s. 40. II. Abdlhamid hatratnda, Almanlar ve Franszlarla olan mnasebetleri hakkndaki bir deerlendirmesinde II. Wilhelm hakknda unlar sylemitir: () Sempatimi Almanlara tevcih etmem iin sadece Kayzerin ahs kfidir. O, gayri ihtiyar sevilen, itimat telkin eden, hakikaten hayran olunacak bir insandr. Memleketinin seviyesini de ne kadar ykseltmitir! Zaten Almanlar, Franszlara nazaran daha sevimlidirler ve tabiatlar itibariyle Osmanllara daha yakndrlar.

40

Onlar da Osmanllar gibi yava ve ge harekete geen, fakat sadk ve namuslu insanlardr; alkan ve sebatkrdrlar. () Sultan Abdlhamit, Siyas Hatratm, haz. Ali Vehbi, 4. bask, stanbul: Dergh Yaynlar, 1984, s. 137. 28 29 30 Marriot, a.g.e., s. 404. Karl Helfferich, Georg von Siemens, Krefeld: Richard Scharpe, 1956, s. 152-153. Edward Mead Earle, Turkey, the Great Powers, and the Bagdad Railway, New York: The

Macmillan Comp., 1923, s. 31; J. B. Wolf, The Diplomatic History of the Bagdad Railroad, New York: Octagon Books, 1973, s. 14. 31 Politisches Archiv des Auswrtigen Amtes, Bonn (PA-AA) R13455, Die Anatolischen

Eisenbahn-Gesellschaft; ayrca bkz. Helfferich, a.g.e., s. 155. 32 33 Helfferich, a.g.e., s. 155. Charles Issawi, The Economic History of Turkey, 1800-1914, Chicago: The University of

Chicago Press, 1980, s. 188. 34 II. Abdlhamid 1899da Badat demiryolu inaat hakknda unlar sylemitir: ()

Badat demiryolu inaatn ciddi olarak dnmenin zaman gelmitir. Plnlarmzn tatbikine mani olmak iin ellerinden geleni yapan ngilizlere ramen en ksa zamanda ie giriilmelidir. Badat demiryolu sayesinde eskiden mevcut olan Avrupa-Hindistan ticaret yolu, tekrardan ie yarar hale gelecektir. Eer bu yol Suriye ile Beyrut, skenderiye ve Hayfa ile de irtibat kurmak zere birletirilirse, yeni bir ticaret yolu ortaya km olacaktr. Bu yol mparatorluumuz iin sadece iktisad bakmdan byk fayda temin etmekle kalmayacak, ayn zamanda, oralardaki kuvvetimizi salamlatrmaa da yarayacandan asker bakmdan da ok ehemmiyetli olacaktr. Daha sonra ikiz Dicle ve Frat nehirlerinden istifade etmek suretiyle, akllca bir sulama tertibat kurabilirsek, imdi ok kurak olan bu yerleri, bundan binlerce sene evvel olduu gibi cennet haline getirebiliriz. Badat demiryolunu, Mekke demiryoluna balamaya muvaffak olabilirsek, kanaatimce ok ehemmiyetli bir i baarm oluruz. Allah izin verirse, bu byk eseri, Alman paras ve Alman mhendislerinin yardmyle tatbik mevkiine koyabiliriz. Ancak mhim olan Alman diplomasisinin, ngiliz siyasetinin tesirinde kalmamasdr. Sultan Abdlhamit, a.g.e., s. 94. 35 Werner Frauendienst, Der Neue Kurs bis 1890 bis 1897/99, Handbuch der Deutschen

Geschichte, IV/I, ed. L. Just, Frankfurt am Main: Akademische Verlagsgesellschaft Athenaion, 1973, s. 136; Issawi, a.g.e., s. 131. 36 Oswald Hauser, Deutschland und der Englisch-Russische Gegensatz, 1900-1914,

Gttingen: Musterschmidt Verlag, 1958, s. 42.

41

37

British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office

Confidential Print (BDFA), c. XVIII, ed. Kenneth Bourne-D. C. Watt, University Publications of America, Inc., 1985, Doc. 25, 13 Kasm 1907, s. 19. 38 Die Grosse Politik der Europischen Kabinette 1871-1914: Sammlung der Diplomatischen

Akten des Auswrtigen Amtes (GP), c. X, ed. J. Lepsius-A. M. Bartholdy-F. Thimme, Berlin: Deutsche Verlagsgesellschaft fr Politik und Geschichte G. m. b. H, 1924, No. 2372, 31 Temmuz 1895. ngilterenin Osmanl Devletinin bllmesi taraftar olduu hakknda ayrca bkz. Public Record Office, Foreign Office (PRO-FO) 6233/49, Monsondan Salisburyye, 11 Ocak 1896. 39 40 41 42 GP, c. X, No. 2372, 31 Temmuz 1895. GP, c. X, No. 2379, 5 Austos 1895. GP, c. X, No. 2385, 7 Austos 1895. Erich Eyck, Das Persnliche Regiment Wilhelm II, Politische Geschichte des Deutschen

Kaiserreiches von 1890 bis 1914, Zrich: Eugen Rentsch Verlag, 1948, s. 121. 43 Friedrich Stieve, Deutschland und Europa, 1890-1914, Berlin: Verlag fr Kulturpolitik,

1927, s. 30-31. 44 45 46 GP, c. IX, No. 2468, 25 Kasm 1895. GP, c. XXII/2, No. 3132, 10 ubat 1897 ve No. 3139, 11 ubat 1897. Bernhard Schwertfeger, Die Diplomatischen Akten des Auswrtigen Amtes, 1871-1914, c.

II, Berlin: Deutsche Verlagsgesellschaft fr Politik und Geschichte G. m. b. H, 1924, s. 168. 47 48 Frauendienst, a.g.m., s. 115. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Arivi Sadret, Husus Mruzt Evrak (Y. A. -

Hus.) 382 23, 6 evval 1315/15 Mart 1313. 49 ngiliz hkmetinin aznlklar lehindeki politikasna paralel olarak, Osmanl Devletinin

Londra Sefareti ngiliz basnn da Giritte kan olaylar hakknda aleyhte yayn yaptklarn bildirmitir. BOA, Y. A. -Hus. 355 46, 9 Safer 1314. 50 Stieve, a.g.e., s. 24-25; Ali Fuad Trkgeldi, Mesil-i Mhimme-i Siysiyye, c. III, haz. B.

Stk Baykal, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1951, s. 73. Dnemin ahitlerinden Mahmud Muhtar Paa, bu dnemde Basra Krfezini karadan Akdenize balama dncelerinin olduka mesafe kaydettiini, bu amac gerekletirecek bir imtiyazn Almanlara verilmesi temaylnn artt ve bu imtiyaz garanti altna almak iin II. Wilhelmin stanbulu ziyaret ettii bir dnemde ngiltere, sz konusu imtiyazn Almanlara verilmesini engellemek iin Osmanl Devletine gzda vermek amacyla

42

Giriti tahliyeye zorladn ve Girit meselesindeki gelimelerle ngilterenin Almanyann kendisi karsnda ne kadar zayf olduunu ortaya koymaya altn ileri srmtr. Bkz. Mahmut Muhtar Paa, Maziye Bir Nazar. Berlin Antlamasndan Birinci Dnya Savana Kadar Avrupa ve TrkiyeAlmanya likileri, haz. Nurcan Fidan, Ankara: Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, 1999, s. 42. 51 Kont Zedlitz-Trtzscheler, Twelve Years at the Kaisers Court, s. 104den nakleden

Michael Balfour, The Kaiser and His Times, New York: W. W. Norton & Company, 1972, s. 200. 52 Hannah Pakula, An Uncommon Woman. The Empress Frederick. Daughter of Queen

Victoria, Wife of Crown Prince of Prussia, Mother of Kaiser Wilhelm, New York: Simon & Schuster, 1995, s. 569. 53 Sava ihtimalinin ortaya kmas zerine byk devletler Nisan ay banda her iki

hkmete de bir nota vererek, netice ne olursa olsun bar bozan taraf savatan sorumlu tutarak savan neticesiden faydalanmasna izin vermeyeceklerini bildirmilerdir. Yunanistan buna ramen sava balatmtr. Trkgeldi, a.g.e., s. 74. 54 55 56 57 58 Armaolu, a.g.e., s. 296-297. A.g.e., s. 297. GP, c. XII/2, No. 3215, 28 Mart 1897ye not. Rifat Uarol, Siyasi Tarih (1789-1994), 4. bask, stanbul: Filiz Kitabevi, 1995, s. 413-414. Bu kilisenin planlar ve inas ile ilgili uray- Devlet msaadeleri iin bkz. BOA, Yldz

Arivi, Sadret, Resm Mruzt Evrak (Y. A. -Res) 111 30, 29 Zilkade 1318. 59 Wolf, Wilhelmin Osmanl Devletini ziyaretini Almanlarn reklamn yapmak ve Alman

etkisini arttrmak iin yaptn, yoksa lmek zere olan bir devlette siyas anlama iin gelmediini ifade etmektedir. Bkz. Wolf, a.g.e., s. 9. 60 61 GP, c. XII/2, No. 3338, 20 Kasm 1897. II. Wilhelmin Kuds ve am ziyaretleri srasnda ngiliz basn mensuplar Wilhelme

Osmanl memurlarnn kendilerine iyi davranmad hakknda ikyette bulunmular, fakat anslye Blow byle bir durumun yaanmad gibi, mparatorun da ngiliz gazeteciler ile Osmanl hkmeti arasndaki ilikiye mdahil olmak istemediini stanbul bykeliliine bildirmitir. BOA, Y. A., -Hus. 390 119, 21 Cemaziyelhir 1316/25 Terinievvel 1314. 62 B. Waylet, arkta ngiliz-Alman Rekabeti, ev. Bedi Fikri, stanbul: Sancakciyan Matbaas,

1332, s. 32; Wolfgang J. Mommsen, Brgerstolz und Weltmachtstreben. Deutschland unter Wilhelm II., 1890 bis 1918, Berlin: Propylen Verlag, 1995, s. 355.

43

63

Goetz, Walter (ed. ), Briefe Wilhelms II. an den Zaren, 1894-1914, Berlin: Verlag Ullstein

& Co., 1920, s. 66-67. 64 Blow hatralarnda, II. Wilhelmin tamamen siyaset kokan bu konumasndan

bahsettikten sonra, kendisinin her zaman, II. Wilhelmin aksine Trkiye ile yaknlamann Almanya asndan sadece ama sadece iktisad karlar maksadyla kullanlmas fikrinde olduunu ifade etmektedir. Bkz. Bernhard von Blow, Denkwrdigkeiten, c. I, Berlin: Verlag Ullstein, 1930, s. 259. 65 66 67 GP, c. XII/2, No. 3347, 15 Kasm 1898. BOA, Y. A, -Hus. 391 91, 24 Receb 1316/26 Terinisni 1314. BOA, Y. A, -Hus. 391 109, 29 Receb 1316/1 Knunuevvel 1314.

44

Osmanl-Alman Mnasebetleri erevesinde "ark Meselesi" / Dr. Mustafa Gencer [s.34-39]

Bochum Ruhr niversitesi Tarih Fakltesi / Almanya 1. Giri Bu makale, Osmanl Devleti ile Alman Kayzerlii arasnda XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra younlaan diplomatik, ekonomik ve siyasi mnasebetleri ark Meselesi erevesinde ele almaktadr. Ayrca bu balamda Osmanl Devletinin g kayb erevesinde, Avrupa devletlerinin Balkanlar, Anadolu ve Ortadouda yaylmac veya nfz elde etme politikalar ile byk glerin kendi aralarndaki mcadelelerine de deinmektedir. Osmanl tarihi uzman Feroz Ahmad, Osmanl mparatorluunun Sonu adl makalesinde Osmanl mparatorluunun sonu bir srpriz deildir; asl artc olan, hayatta kalmay becermi olmasdr demektedir.1 te bu alma, ge dnem Osmanl mparatorluunun nasl hayatta kalabildiinin diplomatik ve siyasi ynn Almanya ile ilikiler balamnda incelemektedir. lk olarak kaynaklara gre ark Meselesinin incelenen dnemdeki anlam belirtilmitir. Ardndan Almanyann arka doru siyasetinde Osmanl Devletine kar tutumu ve barcl nufz siyasetinin evrimi ele alnmtr. Mteakip blmde konu Osmanl Devleti asndan ele alnm ve Osmanl Devletinin paralanmasna yol aan I. Cihan Harbine giden tarihsel sre iinde Avrupa devletlerinin emellerine kar mcadelesi ve devleti modernletirerek konsolide etme abalar incelenmitir. Sonu blmnde ise almann genel bir deerlendirmesi yaplmtr. 2. ark Meselesi Nedir? ark Meselesi, 1774te imzalanan Kk Kaynarca Antlamasyla birlikte balayan ve Osmanl mparatorluunun dalmas ve 1923te Lozan Antlamasyla sona eren srete Avrupal byk devletlerin Osmanl mparatorluu ve Ortadouya uyguladklar emperyalist siyasetin dier addr.2 ark meselesi, bu almada belirtilen tarihsel erevede genel anlamyla Osmanl Devletinin yakn gelecei ve muhtemel zlnn neticelerini konu edinir. Klasik anlamda ise byk glerin, Osmanl Devletinin g kayb srecinde Balkanlar ve Ortadouda toprak ve siyasi-ekonomik nfuz kazanma uruna mcadele ve atmalarn ifade eder. 3 Trk bak asna gre ark Meselesi de, Trkiyenin paylam demektir ve bu, Trklerin Avrupadan geri pskrtlmeleriyle balamt.4 Bu dnemde Osmanl Devletinin snrlar kuzeyde Balkanlardan Anadolu ve Kafkasyaya, gneyde Arap Yarmadasndan Kuzey Afrikaya kadar uzanmaktadr. ncelikle askeri ve ekonomik alanda bagsteren zaaf ile birlikte XIX. yzylda sanayi nklbnn uzun vadeli tesirleri sonucu ortaya kan milliyetilik akm ok uluslu Osmanl Devletini ve millet sistemini temelden sarst. Devletin g kayb sonucu ortaya kan iktidar boluu, Avrupal byk devletlerin gayr- mslim Osmanl halk lehine mdahalelerine sebep oldu. Bu srete

45

szkonusu halklarn gelecei kendi istekleri dorultusunda deil, bilakis Avrupa devletlerinin menfaatlerine gre yeniden dzenlendi.5 Avrupal byk devletler, ark Meselesi erevesinde Osmanl Devletine ynelik emperyalist aksiyonlarn, gayrimslimlere eit muamele edilmesi ve bask uygulanmamas bahanesine dayandryorlard. Avrupa devletlerinin reform konusundaki mdahaleleri, kendisi iin reform talep edilen tebaann Osmanl hkmetine kar isyanna ve neticede szde bamszlklarna yol at. Avrupa devletlerinin bu mdahalelerinin bedelini hep Osmanl Devleti demekteydi.6 Balkanlarda, Ortadou ve Orta Asyada Osmanl Devletinin tarih sahnesinden ekilmesi ve yeni oluturulan blge haritasndaki birok kargaann temelinde, Avrupal byk devletlerin I. Dnya savana kadar srdrd emperyalist siyaset yatmaktadr. Osmanl Devleti, dalma srecinde de Avrupa siyasetinin nemli bir faktr oldu. XX. yzyln sonunda artk souk savan bitmesiyle ortaya kan yeni siyasi tablo, bir zamanlarn tarihsel dmanlklarnn, paktlarnn, uluslama sorunlarnn, milliyetilik ve bamszln, merkeziyetilik ve federal sistemin, zgrlk, din ve gelenein rol, demokrasi, sivil toplum ve kreselleme vb. gibi konularn yeniden tartlmasna ve Osmanl dnyasndaki uygulama modellerinin yeniden aratrlmasna yolat. 3. Almanya ve ark Meselesi (1871-1914) Alman kayzerlii 1871de kurulduunda anslye Bismarckn amac, yeni devleti Orta Avrupada salamlatrmakt. Bu amaca ynelik Alman ekonomisi ncelikle yeni pazar bulma peindeydi, Balkanlar ve Ortadou bu siyasi anlayta ikincil nem arzetmekteydi. Bismarck, dorudan Osmanl Devletine ynelik siyasi ve ekonomik angajman reddediyordu. Bismarckn emperyalist aksiyonlara kar taknd bu ihtiyatl tutum, Almanyann Orta Avrupadaki konumunu salamlatrlmas amacna matuftu. Periferik perspektiften bakldnda-Almanya dier Avrupa devletleriyle karlatrldnda-Ortadou ile en az ilgili devlet grnm arzediyordu. Almanyann, nfzunu statkonun korunmas ynnde kullanmas, ileride bu devleti birok bakmdan ibirlii yaplabilir klmaktayd.7 Nitekim 1877-78 Osmanl-Rus harbi neticesinde Sultan II. Abdlhamid d yardma ihtiya duyduunda, bunu arlkla ngiltere ve Fransadan deil de Almanyadan salama cihetine yneldi. 1870li yllarn sonlarna doru Almanya Duyn- Umumiyedeki payn artrd. te yandan Osmanl hkmeti de yeni d bor iin Alman bankalarna mracaat etmekle Alman kamuoyunu Osmanl Devletinde yatrm yapmaya tevik etmekteydi. Sultan II. Abdlhamid, Badat demiryolu projesini Deutsche Banka vermek suretiyle bir yandan Alman mteebbislerinin Osmanl Devletine yardm yapmalarnn nn am, dier yandan da Fransz etkisindeki Osmanl Bankasnn Osmanl maliyesindeki baskn pozisyonunu frenlemeyi tasarlamtr. Artan Alman ekonomik yatrmlar Bismarckn ark meselesindeki ekimser politikasyla elimeye baladndan yeni bir oluumu da beraberinde getirmitir.

46

Bismark dnemi Osman-Alman ilikilerinin tepe noktasn Kayzer II. Wilhelmin 1889da stanbula yapt ilk ziyaret oluturur. Bismarckn Rusyay provake edecei dncesiyle doru bulmamasna karn, bu ziyaret II. Abdlhamid ve Osmanl kamuoyunda nemli tesirler brakt.8 Bu ilk ziyaretin ana gayesi II. Wilhelme gre Alman mallarna pazar bulunmas ve Ortadouda bir nfuz alan oluturulmas idi. Demiryolu inaas iin mhendisler, salgn hastalklara kar mcadele etmek iin doktorlar ve Osmanl ordusunu eitmek iin askeri retmenler, Osmanl Devletinde Alman tesirini sistematik hale getiren ilk gelerdi.9 Bismarck, nemli kolonilere sahip ve ittifaklar sistemiyle emniyete alnm gl bir devlet brakt. Ortaya, acaba Bismarckn halefleri ve Kayzer II. Wilhelm onun mirasn ve bar temin edecek miydi sorusu kyordu. Bu soruya Alman politikasnn temelden deimesi nedeniyle olumlu cevap verilemedi.10 Rusya ile olan saldrmazlk antlamas yenilenmedii iin Fransa-Rusya yaknlamasnn nndeki engel kalkm oldu. Almanya, d politikasnda bundan sonra Rusya ve Fransaya kar ngiltereyi kazanmaya zen gsterdi. Ancak, Rusyann Karadeniz filosunu kuvvetlendirmesi ve ngilterenin 1882de Msr igal ederek Ortadoudaki ilgi odan 1892den itibaren stanbuldan Kahireye kaydrmas karsnda Almanya, 1890l yllarn banda ark meselesi hakkndaki tutumunu sorgulamak zorunda kald. 1889-1897/98 yllarnda ekonomik ve siyasi ilikiler younlat. Gen Kayzer II. Wilhemin 1897 ylnda stanbula ikinci ziyaretiyle birlikte, Osmanl-Alman ilikilerinde I. Dnya harbine kadar artarak devam edecek olan yeni bir ark siyaseti ekillenmeye balad. Bu tarihten sonra Alman ark siyaseti emperyalist karakter kazand.11 ark meselesinin ngiltere, Fransa ve Rusya karsnda zm karsnda Almanya, boazlarda hibir hak talep etmediini, Osmanl Devletinde siyasi bir emeli olmadn ve statkonun korunmas gerektiini belirtmekteydi. Elbette bu ifadelerin ardnda Alman fabrikalarnn silah sevkiyat ve demiryolu inaat gibi ekonomik motifler yatmaktayd. Bu ekonomik iliki, 26 Austos 1890da imzalanan Osmanl-Alman Ticaret Antlamasnda ifadesini buluyordu.12 Bu ziyaretin en nemli neticelerini sarayn vakanvisi Mirbah yle zetlemektedir: Haydarpaa liman ina ruhsatnn verilmesi, Kostanza ile stanbul arasnda telgraf hatt ekilmesi, Osmanl hkmeti ile Alman silah fabrikalar arasnda byk apl silah siparii, Anadolu demiryolunun Badata kadar uzatlmas ve bu vesileyle Anadolunun bayndr hale getirilmesinin salanmas ve son olarak Almanya ile ark arasnda kltrel balarn kuvvetlendirilmesi.13 Tahta kt 1876dan beri II. Abdlhamid, Avrupa byk devletlerini birbirine drmek temeline dayal bir tarafszlk politikas izlemekteydi. Osmanl Devletinden toprak talebi olmayan Almanyann dostluunu kazanmak, ayn zamanda d politikada dier Avrupa devletlerinin Osmanl Devletini paylama emellerine bir set anlam tayordu.14

47

Sultan II. Abdlhamidin bu ziyaretten ve Almanyann dostluundan beklentilerini Macar bilgini A. Vambery yle belirtir: Benim Alman kayzeri ile dostluumu zayflatmamun hibir anlam olmaz. nk Almanlar bana, benim msaade ettiim lde fayda salyor. Buna karn dier Avrupa elinden geldiince bana zarar veriyor. Almanlara salanan tm maddi avantajlar sadece onlarn Trkiyenin maddi gelecei iin yaptklar katknn haka bir ctetidir.15 Berlinin izledii ekonomik yaylma politikas dier Avrupa devletlerinin siyasi menfaatleriyle elimeye balyordu. zellikle ngiltere, Almanyann arkta artan nfzunu phe ile karlyordu. Sonuta 1897de Kayzer Wilhelmin Osmanl Devletini ikinci kez ziyareti ve ardndan Badat Demiryollar inaas mukavelesinin Deutsche Banka verilmesi karsnda ngiltere, ran krfezindeki konumunu tehdit altnda grmeye balamt.16 6 Aralk 1897de Alman anslyesi Bernhard Von Blow, parlemento konumasnda yeni Alman dnya politikasn (Weltpolitik) dier byk devletlerin yannda Almanya iin gnete bir yer (Platz an der Sonne) temin etmek olarak belirtiyordu. Koloni elde etme yarna yeni giren Almanyann motifi de dier lkeler gibi ekonomik karakterliydi.17 Almanyann Osmanl mparatorluuna ynelik artan emperyal ekonomik abas, Alman kar guruplarnn saldrgan ykseliini de simgeliyordu. teki byk gler, kendi aralarndaki srtmelere ramen, Almanyann bu derece gelimesinden tehdit edildiklerini hissetmekteydiler. I. Dnya Savana kadarki mcadelelerinde byk gler, kendi nfz alanlarn tehdit eden bu mdahili etkisizletirmeye aba gsterdiler.18 4. ark Meselesi Karsnda Boazdaki Hasta Adam (1876-1908) Abdlhamidin tahta kmasyla Osmanl tarihinde 1908 Jntrk ihtilaline kadar srecek olan yeni bir devir balar. Resmi Trk tarih yazclnda Abdlhamid devri istibdat devri olarak anlr.19 Ancak Abdlhamid, halknn henz parlementer hkmet tarz iin yeterince olgunlamadn dnd iin bask rejimi uygulamtr. Abdlhamid rejiminin hi kukusuz lkenin ekonomik olarak iyiletirilmesinde ynnde olumlu ynleri vardr. lkenin iinde bulunduu ekonomik darboazn bilincinde olan sultan, Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin deme zorluklarn kendine kar bask arac olarak kullanmalarndan endie ediyordu.20 Nitekim Osmanl Devletinin iflasnn ilan ardndan 1881de Muharrem Kararnamesi ile yabanc borlar demek amacyla Duyn- Umimiye idaresi kuruldu.21 Duyn- Umumiye idaresi XX. yzyl balarna kadar devlet iinde adeta ikinci bir maliye nezreti konumuna ulat. 1910-12 yllarnda Osmanl maliye nezreti 5500 memur istihdam ederken, btn devlet gelirlerinin %31.5unu tahsil eden Duyn- Umumiye idaresinde 9000 memur almakta idi.22

48

Milli devletler anda Osmanl Devletini zayflatan ve zlmesine neden olan sosyo-ekonomik ve siyasi yapnn yannda d faktrler de dikkate ayandr. XIX. yzylda Osmanl Devleti, Avrupaya ait olma noktasnda bir paradoks iindeydi. Avrupal bir devlet olmay deneyen Osmanl Devleti, gerekte Avrupa devletler topluluunun bir gesi deildi ve bu nedenle Avrupann grne gre ayr bir dnyaya mensuptu. Bat dnyas, Trklerin Avrupadan srlmesi ve Osmanl topraklarnn menfaatlerine uygun biimde paylalmas noktasnda fikir birlii iindeydi. Bu fikir birlii kendini kapitlasyonlar konusunda gsteriyordu. Osmanl hkmeti, kapitlasyonlardan kurtulmay denediinde birlemi Avrupa devletleri koalisyonunu karsnda bulmaktayd.23 Bu durumun bilincinde olan Sultan, Osmanl Devletini felaketin eiine getiren kapitlasyonlarn ilgas veya revizyonunu gerekletirmekten hi vazgemedi. Nitekim kapitlasyonlar ve millet sistemi, Osmanl Devletinin otoritesinin zayflamasnda ve paralanmasnda en nemli rol oynad.24 Uluslar aras politikada II. Abdulhamid, devletin bamszlnn korunmasn ve topraklarn btnln hayati grev olarak addediyordu. Avrupann basksyla uygulamaya konulan ve gayrimslimleri Mslmanlarla eit duruma getiren reformlar Mslman halkn diline dmt.25 Mslman halk, Hristiyan halk gruplarnn 1877-78 Osmanl-Rus harbi arefesinde bamszlk mcadelelerini tehlikeli buluyordu. Onlar, Avrupa devletlerinin her geen gn Hristiyan Osmanl halknn durumunu dzeltme bahanesiyle Osmanl Devletinin iilerine kartklarn grmekteydiler. Ne gariptir ki, ne ngiltere ne Fransa ve ne de dier Avrupa lkeleri kendi kolonilerinde yaayan Mslman halka ayn trden reformlar uygulamaya koymamaktaydlar.26 zellikle 1878deki Berlin Kongresinden sonra Osmanllar, paralanma korkusunu yakndan hissetmilerdir. Bu konferansta Osmanl Devleti, Balkanlardaki toprak kaybnn yannda, Anadoluda gayr-i mslim Osmanl tebaas lehine yapmay taahht ettii reformlar denetlemek zere yabanc mdahalesine raz olmak zorunda braklmt. Bu durum halklar arasnda milliyetilii ve ayrlkl krkledi.27

stanbuldaki Alman bykelisi 7 Ekim 1902 tarihinde Hristiyanlarn Osmanl Devletindeki durumlar hakknda unlar rapor eder: Her kim genel durumu nyargsz deerlendirirse, grecektir ki, Trk hkmet sisteminin noksanlklarndan doan skntlar Osmanl Hristiyanlarnn ektii ve onlarn memnuniyetsizliklerinin bundan kaynakland iddias kesinlikle reddedilmitir Hristiyan Trk vatanda, talepleri ve ikayatleri iin karsnda daima etkili iki efaati bulur: Kendi bapapaz ve bir yabanc devlet temsilcisi Hristiyann hakl ya da haksz olduu nemli deildir28

49

Sosyal tarih asndan Abdlhamid dnemini pozitif deerlendirmek gerekir. Bu dnemde devlet, ekonomik byme sreci ve sosyal deiimler yaamtr. Tarmda, yol, telgraf hatlar ve liman inaas alannda, eitimde, tpta ve hukuki alanda byk atlmlar gerekletirilmitir.29 Fransann yenilgisi ve Almanya ile talyann byk g olarak ortaya kmas ile meydana gelen Avrupa gler dengesindeki deiim, hem Osmanl Devletine kar ortak Avrupa blokunu zayflatt ve hem de II. Abdlhamidin d politikasnda yeni oluumlara kap aralad. Sultan, Rus tehdidine kar Paris ve Londrann dnda Almanyann desteini salamaya alyordu. Bylece Avrupa devletlerini birbirlerine drmeyi umuyordu.30 Paralanma dneminde Osmanl Devleti, XIX. yzyln bandan beri varln, bir yandan dnya devletlerinin birbirleriyle olan hakimiyet kavgasndan doan boluu deerlendirmekle, dier yandan da corafi konumunun kendisine salad faydalarla devam ettirmitir. Bu kritik dnemde hem Osmanl ve hem de Almanya d politikalarnda temelli yeni oluumlara girimiler ve giderek de birbirlerine yaknlamlardr. te yandan Abdlhamid, Balkan devletleri arasnda Berlin Konferansnn ortaya kard anlamazlklar krkleyerek, onlarn Osmanl Devletine kar harekete gemelerini ve emperyalist yaylma emellerin engellemeyi amalamaktayd. Yine bu gaye ile smrgeci Avrupa devletlerini Osmanl topraklarnda kar karya getirmeye alt. Bu ekilde sultan, Balkanlarda yerel bir g dengesi oluturarak bar salad.31 Abdlhamidin bakatibi Tahsin Paaya gre sultann harici siyaseti Rusyay idare etmek, ngiltere ile asla mesele karmamak, Almanyaya istinad etmek, Avusturyann gznn Makedonyada olduunu unutmamak, dier devletlerle mmkn mertebe ho geinmek, Balkanlar birbirine kartrp Bulgarlar, Srplar ve Yunanllar arasnda nifak ve ihtilaf yaratmak eklinde zetlenebilir.32 Abdlhamidin yukarda zetlenen tarafszlk ve denge politikas Byk Glerin bir blm plan zerinde anlaamadklar-yani imparatorluk boazlar zerinde ngiliz-Rus, Balkanlar zerinde Rusya-Avusturya, Arap topraklar zerinde ngiliz-Fransz rekabeti devam ettii srece-baarl oldu. Ancak XX. yzyln balarna gelindiinde uluslar aras sistemdeki esneklik kaybolmu ve imparatorluk fili (de facto) nfz alanlarna bllmt.33 Bu artlar altnda Osmanl Devleti iin tarafsz kalmak, bir yandan Almanya, Avusturya ve talyann ittifak giriimleri ve dier yandan da ngiltere, Fransa ve Rusyann birbirlerine yaknlamalar yznden giderek zorlamt. Devletin iinde bulunduu krizin bilincinde olan Sultan II. Abdlhamid, birbirlerine kar olan Avrupa devletleri arasndaki kavgay krklemekle onlarn Osmanl Devletine ynelik tehditlerini savuturamayacan ve devletin geleceinin uzun vadede dmanlarnn birbirleriyle kartlna deil, bilakis Avrupada dost bulabilmesine bal olduunu kavramt. Osmanl Devleti, Afrika ve in gibi nfuz blgelerine pay edilmediinden kendisine en az zararl grnen byk devlete yaknlamay tercih etti. Bu nedenle 1890 sonras Abdlhamid, d

50

politikasndaki tarafszl terkederek, danmanlarnn da tavsiyesiyle Almanyaya yaknlamaya karar verdi.34 Dier Avrupa lkeleriyle kyaslandnda Almanya, Osmanl Devletinin btnlnn korunmasndan yanayd ve Alman ekonomik yatrmlar smrden ziyade lkenin refahna hizmet ediyordu. Sultan, Almanyaya yaknlamakla Fransz ekonomik nfuzunu frenlemeyi ve lkesini demiryolu ana kavuturmay ve bu yolla Trkiyenin emniyet ve gelimesini tasarlyordu.35 5. Sonu k srecindeki Osmanl Devleti, giderek artan derecede Avrupa siyasetinin merkezine ekilmekteydi. Avrupa gler dengesinini yeniden dzenleyen Paris (1856) ve Berlin (1878) Kongrelerinde Osmanl Devleti dorudan zarar grmt. Avrupa statkosu iddia edildii gibi Osmanl Devletinden ayrlan halklarn deil, Avrupa devletlerinin menfaatlerine gre yeniden belirlenmekteydi. Berlin Konferansn mteakiben ve zellikle Kayzer II. Wilhelm dneminde Alman ark politikas, Almanyann Osmanl Devletine yaknlamasn meydana getirdi. Dier Avrupa devletlerinin aksine Almanya, Osmanl Devletinin devamna nem vermekteydi ve Alman ekonomik yatrmlar da ncelikle Osmanl Devletinin refahna ynelikti. Badat Demiryolu projesini Almanlara vermekle padiah, bir yandan memleketin gvenlik ve kalknmasna katkda bulunmak ve dier yandan da lkede baskn olan Fransz ekonomik etkisini azaltmay gaye edinmiti. Yani Almanyann Osmanl Devletine ynelik artan ilgisi ayn zamanda Sultan II. Abdlhamide de fayda salam ve sultan bu mnasebetten kendince devletin bekas iin yararlanmtr. Sultan bir yandan lkesini modernletirmeye, te yandan da kendi konumunu salamlatrmaya gayret ediyordu. Buna karn Almanyann arzusu daha ok belirsizlik arzetmektezdi. Almanya bir yandan Osmanl Devletinin elinde kalan topraklarn muhafazasn desteklemeyi, dier yandan da bu dostluun gnn birinde kabilecek muhtemel bir Alman-Rus savanda iadesini hesaba katmaktayd. Almanyann dou politikas eitli motifleri iermekteydi. Koloni paylam savanda ge kalan Almanya, Osmanl topraklarn elde edilebilir olarak grmekteydi. II. Wilhelmin dou politikas bu nedenle nce Akdenizden Basra Krfezine uzanan Anadolu pazarnda ekonomik nfuz bulmak ve bu suretle Hindistandaki ngiliz hakimiyetini tehdit etmeyi ieriyordu. Nitekim onun 1898 ylndaki Osmanl Devletini ziyareti ve amda kendisini yeryzndeki 300 milyon Mslmann dostu olarak deklare etnesi ayn gayeye matuftu. Almanya, ekonomik nfuz siyaseti muvacehesinde Osmanl Devletine ynelik yatrmlarn gelitirdike Rusya, ngiltere ve Fransa, bu durumun kendilerini tehdit ettii gerekesiyle Almanyay giderek byyen kar g olarak grmler ve Osmanl Devletine kar ykc politikalarn hzlandrmlardr.

51

Byk glerin Yakndouya gsterdikleri ilgi blge halk iin de birok adan ac sonular douracakt. Avrupal devletler, zayflama ve k srecindeki Osmanl mparatorluuna kar iki farkl tavr sergilemilerdir. 1877/78 Osmanl-Rus Harbine kadar mparatorluun siyasi ve toprak btnln koruyarak, genel anlamda onu reform yoluyla modernletirmeyi hedef almlard. Ancak zellikle XIX. yzyln son eyreinden itibaren mparatorluun yeni ulus devletlerine blnmesini tevik ve buna izin vermek yolunu tercih etmilerdir. Zaten Osmanl Devletinin yeterli derecede reform yapmas ve ayn anda topraklarn muhafaza etmesi uzun vadede mmkn deildi. Paralanma sreci iinde mparatorluk bir dizi ulus devlete blnd.36 Osmanl tarihisi Kemal Karpat, Avrupal yazarlarn, XIX. yzyl sonu ve XX. yzyl balarnda Osmanl Devletine kar takndklar tavrn, yine ayn devirde reva bulan milliyeti tarih yazmlarndan destek bulduunu ve Avrupallarn ada Osmanl toplumu hakknda objektif davranmadklarn belirtmektedir. Ona gre bu yaklam Dou Sorunundan derinlemesine etkilenmiti.37 Dou Sorunu onlarca yl boyunca uluslararas ilikilerin nemli bir blmn oluturmutur. Byk gler birbirlerinin etkisini yoketmeye alarak, Osmanl mparatorluunun okn ertelemilerdir. Ancak Osmanl Devletinin nlenemez k, topraklarnn paralanmas ve Orta Doudaki yeni nfz alanlarnn belirlenmesi ve nihayet statkonun yeniden tesisi, yakn tarihimizde cereyan eden Krfez (1991), Bosna (1991-95) ve Afganistan (2001) Savalar erevesinde yeniden gndeme gelmektedir. Bu nedenle Osmanl Devletinin dalmas sonucu oluan yeni devletlerin ve Osmanlsz bir statkonun meseleleri, kukusuz incelemeye deer bir tarihsel fenomen olarak karmzda durmaktadr. zetle Abdlhamid dnemi Osmanl-Alman mnasebetleri dostluk temeline dayanan ve her iki tarafa da eit derecede olmasa da fayda salam olan bir menfaat birlii olarak adlandrlabilir. Karlkl mnasebetlerin gelecei bugn artk I. Dnya Savandaki Silah Arkadalna dayanmamaktadr. Ancak birlikte tecrbe edilen bir tarih kesiti, karlkl anlay ve yaknlama iin nemli bir faktr olabilir. DPNOTLAR 1 Ahmad, Osmanl mparatorluunun sonu Marian Kent (Ed. ), Osmanl

mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, stanbul 1999, 6-35, s. 7. 2 Matthew Smith Anderson (ev. Idil Eser), Dou Sorunu 1774-1923: Uluslararas likiler

zerine Bir nceleme, stanbul 2001, s. 397. 3 Fikret Adanr, Die Orientalische Frage, in: Torke, H. -J. (Hrsg. ): Lexikon der Geschichte

Russlands, Mnchen 1985, s. 285; A. Kssler, Aktionsfeld Osmanisches Reich, New York 1981, s. 21; Meyers Konversations-Lexikon, Bd. 15, 6. Aufl., Leipzig 1908, s. 116-117; K. -D. Grothusen, Die Orientalische Frage als Problem der europaeischen Geschichte, in: Ders. (Hrsg. ): Die Trkei in Europa, Gttingen 1979, s. 80 f.

52

evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa 1860-1908, Cilt 1, 3.

Basm, stanbul 1983, s. 298. 5 6 7 Imanuel Geiss, Der lange Weg in die Katastrophe, Mnchen 1990, s. 46. Erturul Zekai kte (Ed. ), Ottoman Archives, Bd. II, stanbul 1989, s. 8. Wolfgang Justin Mommsen, gypten und der Nahe Osten in der deutschen Auenpolitik

1870-1914, in: Ders. (Hrsg. ): Der autoritre Nationalstaat, Verfassung, Gesellschaft und Kultur des deutschen Kaiserreiches, Frankfurt am Main 1990, s. 140. 8 9 10 s. 22. 11 12 13 Kssler, Aktionsfeld Osmanisches Reich, s. 233. Kssler, Aktionsfeld Osmanisches Reich, s. 170. Gregor Schllgen, Imperialismus und Gleichgewicht, Mnchen 1984, s. 110, siehe auch: Armin Kssler, Aktionsfeld Osmanisches Reich, New York 1981, s. 103-125. Joan Haslip, Der Sultan, das Leben Abdulhamids II., Mnchen 1968, s. 198. Emil Wchter, Der Prestigegedanke in der deutschen Politik von 1890-1914, Aarau 1941,

Kssler, A.: Aktionsfeld Osmanisches Reich, New York 1981, s. 247. 14 15 16 17 18 3. 19 Ruth Haerktter, Sultan Abdlhamid IIin der trkischen Publizistik seit der Grndung der Alfons Raab, Die Politik Deutschlands im nahen Orient von 1878-1908, Wien 1936, s. 39. Haslip, Der Sultan, das Leben Abdulhamids II., Mnchen 1968, s. 242. G. Schllgen, Imperialismus und Gleichgewicht, s. 50. Stig Frster, Der doppelte Militarismus, Stuttgart 1985, s. 79. Marian Kent (Ed. ), Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, stanbul 1999, s.

Republik. Vom kemalistischen Feindbild zur Symbolfigur national-religiser Kreise, Frankfurt am Main 1996, s. 20. 20 Cevdet Kk, II. Abdllhamid, Trkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi (TDVA), 1,

stanbul 1988, s. 219. 21 Faruk Ylmaz, Devlet Borlanmas ve Osmanldan Cumhuriyete D Borlar, stanbul

1996, s. 52.

53

22 23 24 25 26

Ylmaz, Devlet Borlanmas, s. 53-55. Fikret Adanir, Die Makedonische Frage, Wiesbaden 1979, s. 91. Feroz Ahmad, Osmanl mparatorluunun Sonu, s. 24-25. Kk, II. Abdlhamid, s. 219. Fikret Adanr, Die Makedonische Frage, s. 93; Mustafa Gencer, 1877-78 Osmanl-Rus

Harbinde Alman Basnna Gre; Plevneden Berlin Konferansna Osmanl Devleti, Gaziosmanpaa ve Dnemi Sempozyumu (5-7 Nisan 2000-Tokat)unda sunulan tebli (baskda). 27 28 Feroz Ahmad, Osmanl mparatorluunun Sonu, s. 6. Die grosse Politik der Europaeischen Kabinette 1871-1914: Sammlung der

diplomatischen Akten des Auswaertigen Amtes, Belin, 1922. 1928. Bd. 1-41, Bd. 18, Teil 1, s. 169. 29 30 31 Matuz, s. 240-241. Feroz Ahmad, Osmanl mparatorluunun Sonu, s. 13. M. Kemal ke, ark Meselesi ve Abdlhamidin Garp Politikalar (1876-1909) , Osmanli

Aratrmalar III, stanbul 1982, s. 268. 32 33 Sultan Abdlhamid: Tahsin Paann Yldz Hatralar, stanbul 1990, s. 85. Gkhan etinsaya, ban ba Koparmamak: II. Abdulhamid Rejimine Yeniden Bak,

Trkiye Gnl, 58 (Kasm-Aralk 1999), 54-64, s. 61-62. 34 35 36 37 M. Kemal ke, ark Meselesi, s. 271. Ilber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfzu, stanbul 1983, S. 36. Anderson, Dou Sorunu, s. 403. Kemal H. Karpat, Osmanl ve Dnya. Osmanl Devleti ve Dnya Tarihindeki Yeri, stanbul

2000, s. 19. KAYNAKLAR Adanr, Fikret, Die Makedonische Frage, ihre Entstehung und Entwicklung bis 1908, Wiesbaden 1979. Adanr, Fikret, Der Zerfall des Osmanischen Reiches, in: Das Ende der Weltreich: von den Persern bis zur Sowjetunion, hrsg. von Alexander Demant, Mnchen 1997, S. 108-128.

54

Ahmad,

Feroz,

Osmanl

mparatorluunun

Sonu

Marian

Kent

(Ed.

),

Osmanl

mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, stanbul 1999, 6-35. Anderson, Matthew Smith (ev. Idil Eser): Dou Sorunu 1774-1923: Uluslararas likiler zerine Bir nceleme, stanbul 2001. Aydemir, Sevket Sreyya: Makedonyadan Orta Asya`ya Enver Pasa, 1. Cilt, 3. Basim, stanbul 1983. etinsaya, Gkhan: ban Ba Koparmamak: II. Abdulhamid Rejimine Yeniden Bak, Trkiye gnl 58 (1999), S. 54-63. Fischer, Fritz: Griff nach der Weltmacht, Die Kriegszielpolitik des kaiserlichen Deutschlands 1914/18, 1. Aufl., Kronberg 1977. Frster, S., Der doppelte Militarismus. Die Deutsche Heeresrstungspolitik zwischen StatusQuo-Sicherung und Aggression 1890-1913, Stuttgart 1985. Geiss, Imanuel: Der lange Weg in die Katastrophe, Die Vorgeschichte des Ersten Weltkriegs 1815-1914, Mnchen 1990. Gencer, Mustafa: 1877-78 Osmanl-Rus Harbinde Alman Basnna Gre; Plevneden Berlin Konferansna Osmanl Devleti, Gaziosmanpasa ve Dnemi Sempozyumu Bildirisi, (baskida). Grothusen, Klaus-Detlev: Vom Berliner Kongre bis zur Konferenz von Lausanne (1878-1923): Hhepunkt und Ende der Orientalischen Frage, in: Zeitschrift fr Trkeistudien, 2 (1989), S. 93-111. Haerktter, Ruth, Sultan Abdlhamid II.in der Trkischen Publizistik seit der Grndung der Republik. Vom kemalistischen Feindbild zur Symbolfigur national-religiser Kreise, Frankfurt am Main 1996. Holborn, Hajo: Bismarck und die Trkei in der Zeit nach dem Berliner Kongre bis zu seinem Rcktritt 1878-1890, Berlin 1924. Kampen, Wilhelm van: Studien zur deutschen Trkeipolitik in der Zeit Wilhelm II., Kiel 1968. Karal, Enver Ziya: Osmanl Tarih, 8. Cilt, Ankara 1983. Karpat, Kemal H., Osmanl ve Dnya: Osmanl Devleti ve Dnya Tarihindeki Yeri, stanbul 2000. Kent, Marian (Ed. ), Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, stanbul 1999.

55

Kocaba, Sleyman: Tarihte Trkler ve Almanlar, Pancermenizm`in ark`a Doru Politikas, stanbul 1988. Kochwasser, Friedrich H.: Das Deutsche Reich und der Bau der Bagdadbahn, Ein Kapitel deutscher Orient-Politik, in: Kochwasser, Friedrich H. und Rmer, Hans R. (Hrsg. ): Araber und Deutsche, Begegnungen in einem Jahrtausend, Pfffingen 1974, S. 294-349. Kssler, Armin, Aktionsfeld Osmanisches Reich. Die Wirtschaftsinteressen des Deutschen Kaiserreiches in der Trkei 1871-1908, New York 1981. Kk, Cevdet, II. Abdlhamid Maddesi, Trkiye Diyanet Vakfi, slam Ansiklopedisi, Bd. 1, stanbul 1988. S. 217-224. Mejcher, Helmut: Die Bagdadbahn als Instrument deutschen wirtschaftlichen Einflusses im Osmanischen Reich, Geschichte und Gesellschaft 1/1975, S. 447-481. Mommsen, Wolfgang Justin: gypten und der Nahe Osten in der deutschen Auenpolitik 18701914, in: Ders. (Hrsg. ): Der autoritre Nationalstaat, Verfassung, Gesellschaft und Kultur des deutschen Kaiserreiches, Frankfurt am Main 1990. ke, M. Kemal, ark Meselesi ve Abdlhamidin Garp Politikalar (1876-1909), Osmanl Arastrmalar III, stanbul 1982, 247-275. Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfzu, stanbul 1983. Schllgen, Gregor, Imperialismus und Gleichgewicht, Deutschland, England und. die Orientalische Frage 1871-1914, Mnchen 1984. Sultan Abdlhamid: Tahsin Paann Yldz Hatralar, stanbul 1990. Turan, Kemal: Trk-Alman Eitim likilerinin tarihi geliimi, stanbul 2000. Uarol, Rifat, Siyasi Tarih, 3. Basm, stanbul 1995. Ylmaz, Faruk, Devlet Borlanmas ve Osmanldan Cumhuriyete D Borlar, stanbul 1996.

56

Osmanl-Alman likileri (1870-1914) / Yrd. Do. Dr. Muzaffer Tepekaya [s.40-56]

Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. Giri Almanya-Osmanl ilikileri, kkl bir gemie ve temele dayanmaktadr. 1871de Alman milli birliinin kurulmasna kadar Prusya ile srdrlen ilikiler bu tarihten itibaren Almanya ile devam etmitir. Yakna balangcndan itibaren Prusya ile Osmanl Devleti sava halinde kar karya gelmemilerdir. Onun iin XIX. yy.dan sonraki Trk-Alman ilikileri, hasmane olmaktan ok, ikili faydalanma ve dostluk esasna dayal olarak gelimitir. Hatta baz Almanlar, Trkiye ve Trkleri tandktan sonra Trkleri kendilerine yakn gren yaynlar bile yapmlard. Von der Goltz,1 arkada Schmiterlwe, Eitim grm Trk subaynn Prusyalya dnce ve yaratlta ok yakn olduunu yazar. Yine ayn dnemde Kannenberg, Trkleri Dounun Almanlar olarak adlandrmaktadr.2 Osmanl-Prusya ilikileri 1718 ylna kadar iner.3 Karlkl dostluk mektuplaryla balayan ilikiler4 uzun yllar dostane bir ekilde devam etmitir. Prusyann ykselii Osmanl Devletinin gerileme dnemine rastlar. Osmanl Devleti bu dnemde lkesi zerinde emelleri olan Avusturya ve Rusyaya kar Avrupa denge siyasetinden yararlanma yoluna gitmitir.5 Ayn ekilde Avusturya ve Rusyann yaylmasndan rahatsz olan Prusya, Osmanl Devletine yaknlamay uygun grmtr. Prusyann Osmanl Devleti ile ortak snr yoktu. Bu nedenle Osmanl topraklarnda yaylma istei sz konusu deildi. Protestan bir devlet oluu sebebiyle Katolik veya Ortodoks devletler gibi koyu bir Hristiyan severlik siyasetine de sahip deildi. Btn bunlar, Osmanl Devleti ile Prusyann ilikilerinin dostane olmasnn zeminini hazrlamtr.6 III. Selim dneminde Prusya, Avusturyann Alman siyaseti ve Rusyaya kar baarl olmak iin Osmanl Devleti ile karlkl esaslara dayal bir antlama yapmtr (1790). Bu antlamaya gre Prusya Osmanl Avrupasnda Rusya ve Avusturyann ilerlemeleriyle bozulmu olan dengeyi dzeltmek iin btn kuvvetleriyle savaa girmeyi vaad ediyordu. Buna karlk olarak da Osmanl Devleti, Prusyaya; Akdenizde dost olarak kabul etmi olduu devletlere tand ticaret imtiyazlarn tanyacak, ayrca Rusya ve Avusturyaya kar Prusyay destekleyecekti.7 Bu antlamann ardndan Osmanl mparatorluu ile Prusya ilikileri byk bir gelime gstermitir.8 II. Mahmud dneminde 1834te Mektebi Fnn- Harbiye adyla alan Harp Okuluna Prusyadan retmenler getirildi. lk defa olmak zere, Prusya Genelkurmayndan von Moltkenin bakanlnda bir asker heyet Osmanl lkesine geldi.9 Osmanl Topu birlikleri Prusya subaylar tarafndan Prusya eitimine gre yetitirilmeye baland.10 Prusyal ve Almanya subaylar Birinci Dnya Sava ve hatta Cumhuriyet dnemi kinci Dnya Sava yllarna kadar eitli zamanlarda Trk ordusunun yenilemesi srecinde grev ald.11 Prusya dneminde balayan Osmanl-Almanya yakn ilikileri, zellikle II. Abdlhamid dneminde daha da artmt. II. Abdlhamidden sonra Gen Trkler de Almanlarla yakn ilikiler

57

kurdu. Bu ilikiler, Birinci Dnya Sava ncesinde ve esnasnda, Almanlarn Trkler zerindeki nfuzlarnn doruk noktasna ulamasn salad.12 Balangta karlkl menfaat ilkeleri zerine kurulan ilikiler ne yazk ki, bir sre sonra Osmanl aleyhine geliti. 2. Bismarck Dnemi Alman Birliinin mimar olan Otto von Bismarck, yeni kurulan Almanyann glendirilmesine zel bir nem verir. Bismarck Alman Birliini Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Fransay yenerek salamt. Bismarckn Avrupann bu eski ve byk devletlerini yendikten sonra Alman mparatorluunu kurmas, Avrupa devletleri arasndaki dengeyi bozmu ve yeni bir dengenin kurulmasn gerekli klmt. Bu nedenle Bismarck yeni Avrupa dengesinin Alman menfaatlerine gre dzenlenmesini istiyordu. Bundan dolay d politikasn Avrupada barn korunmas prensibi zerine kurdu. Savalarla, Bismarckn deyimi ile kan ve atele kurulan Alman mparatorluu ancak bar sayesinde tekilatlanp elde etmi olduu topraklar koruyabilir, gcn artrabilirdi. Bunun iin de Batl devletlerin dou politikasnn nirengi noktas olan ark Meselesi zerine gitmez13 Zira ark Meselesinden dolay, kurulu devrindeki Alman mparatorluunun mevcudiyeti tehlikeye girecek durumdadr.14 Bu sebeple Almanya, barn uzun sreli korunmasnda kendisi asndan fayda grmekte15 ve Avrupa barnn korunmasndan yanadr.16 Bismarck, Almanyann ark Meselesine karmasn Avrupa bar iin olduu gibi, Almanyann byk devletler arasnda devamn istedii Almanya nfuzu altndaki denge siyaseti iin de zararl gryordu. Bu sebeple Almanyann ark Meselesi karsndaki tutumunu belirtmenin gerekli olduunu anlam ve ark Meselesi bir Pommeranya askerinin kemiine demez17 diyerek Almanyann bu meseleye kar kesin ilgisizliini aklamtr. Bismarckn bu dnemde ark Meselesine dolaysyla Osmanl Devleti ile olan ilikilere uzak durmas, bu meseleye duyarszlndan ok Alman mparatorluunun menfaatleri gerei idi. Ona gre Almanyann, milli birliin kurulmas sonras dzenin salamlatrlmas ve ekonomik adan glenmesi iin zamana ihtiyac vard. Bunun iin Bismarck, ark Meselesinde en alkal devletler olan Rusya ile Avusturyay bar halinde, Almanyaya bal tutmak istiyordu. Bismarckn en byk endiesi Rusya ile Fransann anlamas ve Almanyay iki cephede sava yapmaya mecbur etmesiydi. Bu yzden dier devletlerin menfaatlerinin aksine Alman menfaatleri, Trkiyenin egemenliinin ve btnlnn korunmasn ister ve bu topraklar zerinde ekonomik faaliyetlerde dier devletlerle eitlii gerektirir. Dier byk devletlerin menfaatleri, Trkiyenin zayflamasna ve taksim edilmesine ynelirken, Almanya ise Trkiyenin paralanmasn istemez. Zira Almanya bir eyler elde edebilmenin yannda ok ey kaybedebilirdi.18 Bu anlaytaki bir Almanyann Trkiye politikas da elbette, Osmanl Devletinin

paylalmasndan yana olmayacaktr. nk paylama; Avrupada i huzursuzluun scak savaa kadar uzanabilecek bir bozulmaya gitmesi demekti. Onun iin Bismarck, balangta Trkiyenin status quosunun deimesini istememektedir. Trkiyede mevcut sistem yrrlkte olmaldr. Boazlarda emniyet korunmaldr.19

58

Almanyann dou politikasn Bismarck dnemi iin pusuya yatma tarznda ifade etmek mmkndr. Douda sivri olmadan geri durarak Alman karlarn korumal, ancak ihtiya olduunda Alman etkisi harekete geirilmeliydi.20 Nitekim Alman-Rus-Trkiye ilikileri bir dnem iin bu esasa oturtulmutur. Bununla beraber Bismarck, Almanyaya, Avrupada, devletleraras ilikilerde hakim roln grdrmek iin ark Meselesinin gsterecei deimeleri istismar etmeyi de ihmal etmemitir. Berlin Kongresi bunun ak rneidir. Her ne kadar Bismarck bu kongrede tarafsz hareket edip hibir menfaat salamadn aklam ise de Avrupa dengesi iin Bosna-Hersekin Avusturyaya kazandrlmasna Tunusun da Fransaya verilmesine almtr.21 Dier taraftan Bismarck smrge siyasetine muhalif olduunu ilan etmeye devam etmekle beraber kamuoyunun etkisi altnda Almanya, Gney ve Bat Afrikada smrgeler edinmeye balam22 ve Avusturyann Balkanlardaki gelimelerini kendi karlarna uygun bulmu, bundan dolay da bu devleti Rusyaya kar tercih etmeye balamtr. Bu durum, Rusya-Almanya ilikilerine etki etmi ve Rusyann Fransa ile ngiltereye yaklamasna sebep olmutur.23 Berlin Kongresini takip eden yllarda, Almanyann sanayi ve ekonomi alanndaki gelimeleri Bismarckn d siyaset prensiplerini ksmen deitirmesine sebep olmutur. Berlin Antlamasndan sonra Bismarck Almanyas, Rusya ile ikili gizli bir antlama yapar. Bu ortak protokol (1887), tarafszlk ve ahlk-diplomatik yardmlama esasna dayanmtr. ar, Karadenize inmeyi menfaatleri iin gerekli grrse Almanya tarafsz kalacaktr. Almanya; Avusturya iin, Balkan politikasndan dolay Rusyaya di gstermeyecek; havlamayacaktr.24 Bu politikay yle zetlemek de mmkndr: Almanya, Ruslara kar menfaatlerini savunan devletlere karmayacak ve kendisi Rusya ile Alman menfaatleri tehlikede olmad srece savamayacaktr.25 Bismarck, Babakanl dneminden sonra Aralk 1892da Hamburger Nachrichtene u aklamay yapar: Alman diplomatlarnn grevini Rus diplomatlarn korumak veya Rusyann planlarnn uygulamasna engel olmak deildir. Rusyann ilerlemesine engel olmak, Rusyann menfaatlerine zarar verdii glerin vazifesidir. Ayn zamanda Rusyann planlarnn gereklemesine yardmc olmak da Almanyann meselesi deildir. Bize fayda salayan menfaatlere gz yummak da Almanyann meselesi deildir; bizim iin Trkiye Alman dman olabilecek Rusyaya kar oyunda maa (ta) olarak nemli olabilir.26 Buradan unu karmak mmkndr. Osmanl Devleti zerinde nemli menfaatleri bulunan Almanya, Rusya ile ayn eritte kotuunun farkndadr. Onun iin Rusyann bir eit gnln almay veya en azndan Rusyay dorudan doruya karsna almay dnmemektedir.Almanyann Trkiye zerindeki hesaplarn Kampen yle izah eder; Politik ah oyuncusu Bismarck iin Trkiye kk bir figr idi. Ve Avrupa gleriyle kyaslanamazd.27 Asl olan Avrupa ve Avrupa gleridir. Fakat Trkiyenin kk bir figr olduu ifadesi, Trkiyeye olan ilgi ile kyaslannca hafif kalmaktadr. Trkiyeyi kk grmek; klm, gsz ve istenilen dorultuda oynatlan figr grme arzusunun

59

bir ifadesidir. Bu adan u ifade dikkat ekicidir: Bismarck, Trkiyenin durumunu korumasn istiyordu. Fakat Trkiye tehlikeye derse o, Trkiyenin dmanlarn engellemeyecek. O, 1887 yaznda Rus Generali Raulbarsa yle der: Siz Sultan ykarsanz biz ok alayacaz. nk biz onunla ok iyi ilikilerde bulunuyoruz. O, bize gerekten iyi bir arkada. Fakat bizim onun iin en kk silhlara ihtiyacmz yok!28 Trkiye, Onun iin genelde dier Byk Devletler arasnda hesap ve takas meselesiydi. Burada genel tabirle Timsahn gzyalarna benzer bir alama grmek mmkndr. nk iyi iliki, arkada olma gibi zellikler, Sultann yklmasna engel olucu tavr koymaya yetmemektedir. Bu dnceyi Bismarckn u sz de glendirmektedir: Almanya, Trkiyede sadece ekonomik menfaatlere sahiptir, politik menfaatlere deil.29 11 ubat 1887de meclis konumasnda da Bismarck, Bizim iin btn Dou Sorunu sava meselesi deildir30 demitir. Almanyada, Bismarck muhaliflerinin elinde bu szler silh olarak kullanlmtr: Hem paralarn kazanacaz, hem onlarn haklarn savunmayacaz.31 Bu gelime ve tavrlar, Trklerde phe uyandrmaya balamtr. Bismarck, 1880 balarnda bir Pommeranya askerinin kemiine demez diye deerlendirdii Dou sorununa kar eski grn deitirmiti ve bu blgeye ilgi gstermeye balamt. Bu konuda, hem glendirilmi bir Trkiyeyi Ruslara kar kullanabilecekleri gibi hem de Trkiye ile ticarete balam olan Alman silah endstrisinin, blgeye bir askeri heyetin gnderilmesiyle daha etkin bir ekilde sokulabilecei umudu kesinlikle rol oynuyordu.32 Bismarck dneminde, Almanyann Osmanl mparatorluu ile ilgisiz kalmak istemesine ramen Osmanl devlet adamlarnn, Almanyay Osmanl mparatorluunun gelecei ile ilikilendirmek istedikleri grlmektedir. Osmanl mparatorluu gerileyiinin bir sonucu olarak 19. yzyln ilk yarsndan itibaren varln Avrupa devletleri arasndaki dengeden faydalanmak suretiyle devam ettirmek yolunu semiti. 19. yzyln ilk yarsnda ngiltere, Fransa ve Rusya ile ilikilerini yaknlatrd halde, ayn yzyln ikinci yarsnda menfaatleri gerei Almanya ile yaknlamtr. Helfferich, zeki Sultan Abdlhamitin bu dnemde Byk devletlerin menfaatlerinin akma noktalarn doru tespit ettii, uzun sre onlar birbirlerine kar iyi kulland ve menfaat saladn33 ifade etmektedir. 3. II. Wlhelm Dnemi 1888de Alman mparatorluu tahtna oturan II. Wilhelm, politikalarn beenmedii gerekesiyle Bismarck istifaya zorlad. Bismarck 19 Mart 1890da istifa etti. Yerine General von Caprivi babakanla getirildi. II. Wilhelm, Otto von Bismarckn uygulad blge ve denge siyasetinden Weltpolitik adn verdii dnya siyasetine yneldi. Bu erevede Osmanl mparatorluu ile ilikilerini gelitirme yoluna gitti. II. Wilhelmin Osmanl mparatorluu ile ilikilerini gelitirme yoluna gitmesinde; Almanyann fabrikalar iin hammadde ve mamulleri iin pazar bulma ihtiyac, Osmanl topraklarnn petrol, bakr, krom ve kurun gibi maden yataklar bakmndan zengin olmas, kurulacak olan Berlin-

60

Badat demiryolu hatt ile Basra Krfezinde etkin olarak ngiltereye kar avantaj elde etme ve Osmanlnn dalmas durumunda gerekli pay alma dnceleri rol oynamaktayd.34 Bismarckn babakanlktan ayrlmasndan sonra 26 Austos 1890da Osmanl Devleti ile Almanya arasnda yeni bir ticaret antlamas imzaland. Bu antlama ile daha nce Alman tccarna tannm olan imtiyazlar geniletildi. Buna mukabil Osmanl tccar da artk Almanyada imtiyazl tccarlar olarak kabul edildi.35 Osmanl-Almanya yaknlamas sonucu Almanyaya renim ve staj iin subaylar

gnderilmi,36 buna karlk Trk ordusunu dzene koymak iin stanbula asker heyetler getirtilmitir. Bunlar, General Kaehler (1882-1885), von der Goltz (1886-1895), Liman von Sanders (1913-1918) heyetleridir. 1897 sonbaharnda stanbula Alman Bykelisi olarak gnderilen Marschall, Almanyann btn ideallerini gerekletirmek iin giriimlerde bulunmaya balar. Bunu baarabilmek, Rusya ve ngiltere ile iyi geinmeyi gerektirmektedir. Mevcut dzeni de korumak lzmdr. nk bu ortamda Trkiyenin bir ksmn ele geirmek mmkn deildir.37 Bu cmle u soruyu gndeme getirmektedir: Marschalln bykelisi olduu Almanya, ortam msait olsa Trkiyenin bir ksmn ele geirecek miydi? Grnen odur ki, Almanya bu dnem ekonomik ynden glenmeye arlk vermitir. Trkiyenin akbeti sonraki mesele olmutur. Fakat Marschall; Ben burada greve baladmdan beri, Bismarckn yanl anlalan cmlesi ile mcadele ediyorum38 demeden de edemez. Demek ki, Trkiyede o szn duyulmas Almanyaya bakta pheler meydana getirmitir. Marschalln dou politikasnn temel hedefi, Alman ekonomik yaylmasdr.39 Bunun iinde Almanya patlamasn, medeniyetin st noktalarna ulaamam lkelere gtrmelidir. Byle bir lke ise Trkiyedir.40 Buna ilaveten Marschall; Almanya, byk grevini yerine getirmek iin, kolonisini gelitirmeli; mevcut olan yerli kapitallerle yeni i alanlar meydana getirmede gerekli riskleri gze almaldr.41 eklinde grn daha ak ortaya koyar. Alman politikasnda ekonomik motivasyon ok nemli yer igl etmektedir. Kolonilerini gelitirmek iin riskleri gze alma ise Almanyann da Fransa, ngiltere ve talya gibi balangta ekonomik de olsa ardndan istilc bir smrge politikas takip edecei izlenimini vermektedir. Telefon ve ziyaret diplomasisinin gnmzdeki gibi gelimedii o devirde, d politikalar zerinde bykelilerin etki ve ynlendirmeleri byktr. Fakat, kendi hkmetine ramen politika retilemeyecei de aktr. Marschalldan sonraki Alman Bykelisi, Trkiyeyi douda bir dayanak olarak grmektedir. Yalnz Trkiyenin dayanakl iki ynden ve drt devlete kardr. Politik ynden Rusya ve ngiltereye; ekonomik ynden Fransa ve talyaya kardr. Onun iin ieride iyi organize olmu bir Trkiyenin araclna ihtiya vardr.42 Osmanlnn son dneminde bir i mesele gibi grnmesine ramen devletleraras ilikileri etkileyen olaylardan biri de Ermeni meselesidir. Bu sebeple Ermeni olaylar karsnda Almanlarn

61

dnce ve uygulamalarna bakarak iki devlet arasndaki ilikiye bir aklk getirebileceimiz gibi Ermeni olaylarnn anlalmasna yardmc olabiliriz. Almanya, ngilterenin Ermeni politikasndan rahatszdr. Onun iin Bismarck, Osmanl Devletini, ngiltere karsnda Ermeni politikas konusunda destekler.43 Ayn konudaki Alman politikas bir devamllk ve srar ortaya koymaktadr. Almanya, ngilterenin reform almalarn tehlikeli bulmaktadr. Bunun iin Marschall, Blowa ngilterenin reform almalarn geri ekmesini istediini bildirir. nk, Trkiyede reform, sarsnt demektir.44 Hatta Marschall, Trkiyede Ermenilerin bulunduu yerlerle ilgili reform istekleri hakkndaki grn daha net ortaya koyar. O da udur: Kim reformlarla megul olursa, o imparatorluu reform etmek istemiyor, bilakis mahvetmek istiyordur.45 Almanyann bu tespiti aslnda doru bir yaklam ortaya koymaktadr. Gerekten reform isteyenlerin maksad, Osmanl Devletinin idari-sosyal yapsn dzenleyip, glendirmek deildir. Ermenileri let ederek peyk devletler meydana getirip nfuz alann geniletmek, Osmanl lkesini paralamaktr. Almanya bunun farkndadr. Onun iin reform konusunda Trkiyenin yannda yer alr. Bu tavryla da Ermeni sorunu, Almanyann Trkiye politikasnda nemli bir problem olur.46 Werner Zrrerin47 de bahsettii gibi Almanya, Trkiye iin byle bir gle niin katlanmaktadr? Ekonomik ilikiler ve kolonizasyon dncesi bu soruyu aydnlatabilecek durumdadr. Nitekim Bismarck, ngiliz ve Ermeni bamszlama abalarna kar, Sultann g kullanmasn artk artsz desteklemeyeceini aklamtr.48 Alman ynetimi, daha sonra Ermeniler konusundaki yayn ve haberlerden etkilendiini ortaya koyar. 1895te Ermenilere katliam yapldn ieren bir rapor, Wilhelme verilmitir. Wilhelm, bunun zerine fkelenerek, yle der: Bu artk fazla oluyor. Zira onlar da Hristiyan.49 Acaba Alman imparatorunu fanatik Lepsius mu etkilemektedir? Bu konuda II. Wilhelmi annesinin etkiledii bilinmektedir. mparator, Ermeniler konusunu annesi ile grp sohbet ettikten sonra ar bir ekilde hiddetlenmitir. Strassburgda bir len yemeinde annesi, mparatora yle der: Trkiyedeki Hristiyan katliam ok iren. Btn Hristiyan lkelerinin grevi, bu katliamda akan Hristiyan kannn intikamn Trkiyeden almak olmaldr.50 Buradan da anlalaca gibi Trkiyede kartlan Ermeni olaylar, Avrupaya MslmanHristiyan ablonu iinde sunulmakta veya kasten olaylar Hilal-Ha kavgas olarak verilmektedir. O zaman, elbette Ermeni komitelerinin ve onlar ne srenlerin tuzana dmek mmkndr. nk Ermeniler Hristiyandr. mparator ve Alman halk da mezhebi farkl olmasna ramen Hristiyandr. Tahrik sonu alr. II. Wilhelm, Trkiyeye ikinci ziyaretinden iki yl nce unu syler: Sultan tahttan indirmek gerekir.51 Buradan da anlald gibi gl devletlerin, gelimemi lkelerin i ilerine mdahale ettiklerini ve gerektiinde onlarn ynetimlerini deitirme gcne sahip olduklar grlmektedir.

62

Sultan II. Abdlhamidi, dolaysyla Osmanl ynetimini hedef alan bu cmle, daha sonra dostluk grmelerine yerini terk edecektir. Kayzerin szlerinden bir yl sonra Mart 1897de Alman elisinin, Almanlarn Ermeni olaylarna karmasnn Ermenilerin lehine olmayacan52 sylemesi, farkl fikirlerin varln ortaya koymaktadr. Alman SPDnin (Sosyal Demokratlar) gr daha ileridir. Sosyal Demokratlar, Ermenilerin Rus propaganda ve kkrtmalarnn kurban olduunu sylemektedir. Onlara gre Trkiyenin uluslara blnmesi sadece Rusyann iine gelecekti. SPDnin teklif ettii zm ise udur: Trk-Ermeni atmasnn nlenmesi, Rus ve baka lke elileri ile kkrtclarn lkeden kovulmas veya cezalandrlmasndan sonra gerekleebilir.53 Osmanl Devleti, i ilerini kartran binlerce insann kannn dklmesi, sosyal hayatn bozulmas gibi affedilmez sonulara sebep olanlar hakknda Alman SDPsinin deil teklifini uygulamak, bunlar dnememitir bile. Trkler aleyhinde Almanyada yaplan menf propaganda vastasyla, kamuoyu gittike Trkler aleyhinde olumaya balar. Birinci Cihan Harbinden sonra Alman resm tavr da tamamen Trkler aleyhine dnr. nk dier Batl devletleri ve Amerikan basn, Ermeni tehcirini Alman genelkurmaynn tavsiye ettii ve ynettiini, sava srasnda ve sonrasnda aklamtr. 28 Temmuz 1332 (1915)de asker gvenlik nedeniyle karlan bu srgn kararnn uygulanmasna, birok yerlerde Alman konsoloslar ve subaylarnn ynetici ve teviki olarak katld ileri srlmtr.54 Yani szde Ermeni katliamnda, Almanlarn da rolnn olduunu yazlmtr. Bunun sonucu, Almanlar bu sululuk psikolojisinden kurtulabilmek iin savunmaya geerler55. Bugne kadar sre gelen objektif tavrlarn aksine, Ermeni politikasnda yanl davranmaya balarlar. Ermeni tehcirinde rollerinin olmadn gstermek ve dier devletlere ho grnmek amacyla Ermeni yanls politika izlerler. Artk dorular yazabilen Alman says parmakla gsterebilecek sayya bile ulamamaktadr. Hatta tarafsz olmaya alanlar dahi yazlarnn bir ksmnda Trk vahiliinden azda olsa bahsetmektedir. Deien bu Alman politikasn, Trk ve Mslman dman Papaz Lepsiusa Alman Dileri Bakanlnn msaade ve desteiyle56 hazrlatlan ve hl Almanyada temel kaynak olarak kabul edilen, Deutschland und Armenien 1914-1918, adl szde belge yayn kitap aka ortaya koymaktadr. Byle nemli meselede Trk dman olduu aka bilinen, Ermeni ile evli olan ve olaylar sadece Mslman-Hristiyan atmas olarak deerlendiren bir ahsn devlet msaadeli ve destekli yayn yapmas dndrcdr. Eserde sadece Trk dmanl yaplmaktadr.57 Tarafsz gzle bakld zaman eserin tarafl olduu ortadadr. Hatta Major v. Staszewski, Lepsiusun eserinin tarihi bir deerinin olmadn ve onlarn sadece propaganda yazs olduunu ve tanmlamalarnn tamamen abartl olduunu yazmaktadr.58 Sauppun, eserle ilgili 12 Aralk 1921 tarihli Thimmeden naklettii baz cmleler enteresandr: Lepsius, gerei gerek olmayandan ayrt edemeyecek durumdadr. O, belgeleri mantkl bir biimde derleyememi ve ayn zamanda btnlk ierisinde yanl kullanmtr. Aklamalar ve notlar tarihi hatalarla doludur ve ie yaramaz biimdedir.59 Buna ramen maalesef bugn Lepsiusun eserleri Ermeni meselesi hakknda Almanyada mracaat edilen temel kaynak olarak bata gelmektedir. Tabidir ki byle bir eserden faydalanlarak

63

ortaya konulan eser de orijinalini aratmamaktadr. Almanlarn deien ve tarafl tutumunu gsteren dier bir hadise de; Talat Paann bir Ermeni tarafndan Berlinde ldrlmesinden sonra balayan mahkemenin yanl tutumu ve karar ile katilin serbest braklmasdr.60 Bu karara, Birinci Cihan Harbi srasnda Trkiyede grev yapm Bronsart Schellendorf gibi baz Alman subaylar itiraz ederler. Onlar ilk nce mahkemeye tank olarak arlmalarna ramen daha sonra arlmamalarna anlam veremezler. Kendilerinin bizzat olaylar yaamalarna ramen, olaylar hi grmeyen, sadece bakalarndan iiten kimselerin ahit olarak dinlenmesine anlam veremezler.61 A. Trk-Alman Dostluu ve Demiryolu mtiyaz Osmanl Devleti ile Almanya arasndaki ilikilerin nemli sonularndan biri de yeni demiryollar ina etme teebbsdr. Bu sonucun ortaya kmasnda II. Wilhelmin Osmanl lkesini ziyaretinin rol byktr62 Gerekte, Osmanl devlet adamlar demiryollarnn nemini daha Abdlmecit devrinde kavramlar ve bu konuda yabanclara imtiyazlar vermeye balamlard. Abdlaziz devrinde de demiryolculuk teebbsleri devam etmiti.63 II. Abdlhamit dneminde, Alman imparatorunun Trk topraklarna adm atmasyla, Orta Douya Alman dnya politikasnn en aklc bir ekilde almasnn temelleri oluturulur. Daha sonra bu temeller zerine, ekonomik adan nemli projeler, asker sahada ibirlii vb. ilikiler kurulacaktr. II. Wilhelmin ziyaretinin politik yapya olan etkisi yannda, moral yn de vardr. Bu yn zellikle slm aleminde hissedilir lde belirginlemiti. Bir byk devletin tal hkmdarnn ziyareti, slm dnyasnda derin etkiler brakmtr. Bu ziyaret, ksa zamanda Afrika ve Asyadaki slm blgelerinde duyulur. Ve artk Almanya ismi ok anlaml ve sevimli bulunur.64 nk ayn zamanda Mslmanlarnn Halifesi olan Sultann, gerek dostu olarak II. Kayzer Wilhelm kabul edilmitir. Bu kabulden sonra iki hkmdar arasndaki dostluk u ekilde sembolize edilir: Kaynaktan akan berrak su, iki hkmdarn temiz dostluunun gstergesidir.65 Aslnda Wilhelmin Osmanl Devletine ziyareti iki defa gereklemitir. Birincisi 1889dadr. Gen Kayzer, kz kardeinin Atinadaki dnnden sonra stanbula geerek bu ilk ziyaretini66 gerekletirmitir. kincisi ise dokuz yl sonra 1898de yaplan ziyaretti. Asl nemli sonular veren de budur. mparator bu gezisinde sadece stanbulu deil, am ve Kuds gibi nemli merkezleri de gezmitir. Bu dostluu, yneticilerin Kayzere, amda ho geldiniz szne cevap olarak mehur nutku perinler: Burada btn zamanlarn en kahraman askeri Sultan Selhaddinin mezar nndeyim. Majesteleri Sultan Abdlhamide misafirperverliinden dolay teekkr borluyum. Gerek Majeste Sultan gerekse Halifesi olduu dnyadaki 300 milyon Mslman bilsin ki Alman mparatoru onlarn en iyi dostudur67 300 milyon Mslmandan bahsetmesi sempati toplamtr. Bu ziyaretle birlikte Marschalln Bykeli olarak stanbulda greve balam olmas dostane ilikinin yannda ticar ilikileri glendirmitir.68

64

Bu ziyaret, birok lkenin dikkatini ekmitir. Fransa bunlardan biridir. Grothe, biraz kskanlk ve biraz aknlk ierisinde olan Franszlarn, Kayzerin ziyaretini yle deerlendirdiklerini yazar: Alman mparatoru, byk ev Almanya iin nemli ve anlaml bir i seyahati yapt.69 Rekabet hissiyle de olsa Franszlarn deerlendirmesinde doruluk pay bulunmaktadr. Sonuta ok nem arz eden demiryolu projesi, 4 Ekim 1888de Osmanl Devleti ve Alman Bankas birinci mdr Georg von Siemens ynetiminde Alman Bankas tarafndan organize edilen bir finansman grubu arasnda stanbulda yaplan imtiyaz anlamasyla Almanyaya verilmiti.70 Aslnda Bismarckn grevinin son yllarnda Anadoluda Alman Demiryolu inaat,71 Sultan tarafndan Alman dostluuna bir cemile olarak kabul edilmiti. Bylece Fransz finansmann geri itme, tehlikeli durumdaki imparatorlua demiryolu sistemini kazandrma dnlmt. Demiryolu yapmnn Badat ve Basraya kadar devam edecek olmas ateli bir politik mesele oldu. Ruslar, Trkiyenin ekonomik ve siyas ynden glenmesini istemiyor, ngilizler, nfuz alanlarna girildii endiesiyle zellikle 1901den sonra glkler kartyorlard.72 Marschalln daha ok imtiyaz iin abalamas sonu verir ve Badat-Basra hattnn da yapm iin kesin imtiyaza ular. lk hat zerine yaplan antlamadan sonra Alman Dileri, uzun uzun bu szlemenin faydalarndan bahseder.73 Byk sevin uyandran mzakerelerin sonucu 21.3.1903 tarihli resm imtiyazla kesinleir.74 Fakat Alman sermayesi tek bana bu ii yapacak gte deildi. Bu imtiyazlarn hayata geirilmesi iin Marschalln yardmyla yeni ve zel bir Badat Demiryolu irketi kurulur. Bu irkette Alman grubu %40, Anadolu Demiryolu irketi %10, Fransz Osmanl Bankas %30 ve Avusturya, talya, svire ile Trkiye beraber %20 orannda katlmlard. ngilizler, batan itibaren byle bir katlm reddediyordu. 1903 tarihli anlamaya gre Badat Demiryolu irketine u imtiyazlar verilmekte idi: 1- Haydarpaa-Ankara ve Eskiehir-Konya hatlarn 99 yl mddetle iletecekti. 2- Konyadan balamak ve Badat zerinden Basraya kadar devam etmek zere takriben 2300 kilometre uzunluunda bir demiryolu yapp iletecekti. Demiryolunun iki tarafnda ve yirmier kilometrelik bir saha dahilinde, imtiyaz henz verilmemi olan madenleri istismar edip, ormanlardan odun kesip kmr yapabilecekti. 3- Fratta, attlarapda, nakliyat hakknda sahip olacak, Badat ve Basra kylarnda limanlar ina edip almalarn dzenleyecekti.75 Almanya, ngiltere engeline taklarak krfez hattnn yapmn imknsz bulmutur.76 ngilterenin srekli menf tavr yznden 1910da Marschall, plnn Krfez hattn askya alp imtiyazlar Trkiyeye geri vermitir.

65

Almanyann Berlin-Badat Demiryolu projesi ngilterede tedirginlik yaratyordu. Basra Krfezine kadar uzanacak bir Alman demiryolu, ngilterenin Msr ve Hindistandaki siyasi ve iktisadi egemenlii iin en byk tehlike olarak grlyordu. Gerekletirilecek bu demiryolu projesi, Avrupay Yakn Dou ve Hindistana ngiliz filosundan daha ksa zamanda ve etkin biimde balayacandan, Cebelitark ve Sveye sahip olan ngilterenin Atlas ve Hint okyanusu ulamndaki tekeli ortadan kalkacakt.77 Almanya asndan Badat Demiryolu,78 dnyann llemez hammadde deposunu ve dnyann en zengin tahl ambarn Avrupaya balyor ve Almanlar ngiltereden tamamen bamszlatryordu. Bu bamszlk, gelecekte Alman dnya siyaseti iin bir dayanaktr.79 Demiryolu imtiyaz, Rusya ve ngiltereye kar Trkiye zerinde etkili olduunu gsterme frsatn da dourmutu. Bylece Almanya, Trkiye zerine oynanan oyunda sz sahibi olduunu gsteriyordu.80 Fakat ok gemeden Almanyann bu suretle Yakn Douya nfuzu, mparatorluk iin yeni bir takm tehlikelere yol at. Ruslar stanbulun, ngilizler ise Msr-Hindistan kara yolunun Trk-Alman dostluu ile tehdit edildiini grdler; Franszlar da n Asyadaki siyasi ve ekonomik durumlarnn tehlikeye girmesinden korktular.81 Almanya, Osmanl Devleti zerindeki hesaplarn, elbette devlet zerindeki etkisine dayanarak yapmaktadr. Son dnem Osmanlnn hemen hemen btn ynetiminde Alman etkisi grlr. Tarm ve madencilikle ilgili bakanlkta, Maliye Bakanlnda, Gmrkte, Sultann sivil danmanlar kurulunda, saray ve orduda Almanlar barol oynuyorlard. zel sektr de dahil birok yerde Almanlar tercih ediliyordu.82 Tabi bu Alman etki ve sempatisinin genilemesinde, stanbuldaki Alman okulu ile svire Cemaatinin de rol bulunmaktadr. Okul, Doulularla kaynaarak koloniyi bytmeyi amalamaktadr. Bunun iin iyi okullar az olan toplumlarn genlii ele alnmakta ve yerli ocuklar Doudaki Alman amalarna uygun eitilmektedir.83 Aslnda Almanyann da Trkiyeye bak, dier Batllardan farkszdr. Erich Lindow, bunu yle ortaya koyar: Uzaktan baknca birok Avrupal politikaclar gibi Marschall da Trkiyeyi kana susam fanatikler ve Hristiyanlar kurban eden caniler zannetmitir. Fakat yakndan baknca bunun byle olmadn grr. Sa duyusuyla byk devletlerin dil davranmadn kavrar. Ermenistan ve Giritte Hristiyanlarn ihtilllerini Trkler de hakl olarak bastrdlar. Trkiyenin uluslararas haklarna ramen sper devletler ayaklanmay destekliyordu. Hristiyanlar korunur ve onlara haklar tannrken, Mslmanlara tecavz edilip insafszca davranlyordu.84 Marschalln tecrbesini bakalar da desteklemektedir. Uzaktan aleyhte younlaan

propaganda etkisinde kalan Avrupallar, yakndan tanynca doruyu anlamaktadr. Rohrbach yle der: Trkiyeye gelen Almanlar slmn ve Trklerin dostu oluyor ve Trklerle birlikte Ermenilere kar dmanlkta yaryorlard. Bu da ok uursuz bir olayd.85 Rohrbach da, Trkiyeyi ve Douyu

66

grdkten sonra meydana gelen tavr deiikliine kar, ak bir tahammlszlk vardr. Fakat bu arada baz dorular itiraf etmekten de geri kalmamtr. Halbuki Alman hkmetinin resm tutumu, ahslarn samimiyetini yakalayamamaktadr. Mesel Kayzer; Padiahn dostu ve koruyucusu roln taknm olmasna ramen, Alman hkmeti, el altndan ngiltereyi, donanmasn Boazlara gndermeye tevik etmektedir.86 Siyas literatrde bu tavrn ad, ikili oynamadr. Fakat zaman ve artlar deitike tavrlar da deimektedir. Alman d politikas, ngiliz paylama plnna, her eye ramen kar koymay esas alr. Saurmann Osmanl Sultanna telkini, ngiliz arzularna asgar seviyede kolaylk gsterme ve ksmen uyma dorultusundadr.87 Bylece Alman diplomasisi hem kendi pozisyonunu zayflatmam hem de Trkiyeyi tehdit eden muhtemel paralanmay engellemi olacaktr. Almanya, batan beri ngiltere ile aradaki irtibat kesmemitir. Onun iin ilk balarda Alman balar, stanbuldaki bakan ngiliz Elisi olan uluslararas yardm komitesine gnderilir. Daha sonra Trkiyede yaayan gvenilir Avrupallara bu paralar verilir. Onlar da ilgililere (Ermeni) teslim ederler.88 Osmanl-Almanya ilikileri zaman zaman ini ve klar gstermitir. 1897 Osmanl-Yunan Harbinden sonra Trkiye, Rusya ve Almanyann tutumunu beenmez. Bu tavrda Rusya ve Almanyaya bamllktan kurtulma dncesi de vardr. Onun iin Sultan ngiltereye yanar. Sarayda Alman etkisi d gsterirken ngiliz etkisi ykselir.89 Ama 1903lerde Alman etkisi yeniden artar. 1908den sonra ise Osmanl Devleti bnyesinde Alman tesirinin girmedii birim yok gibidir. zellikle asker alanda bir ok Alman subay grev yapmaktadr.90 Tabii ki ilikilerin artmasnda Trklerin sahip olduu kt ekonomik ve siyas skntlarn rol byk olmutur. Devlet her ynyle aray ierisindedir. Bu durumdan kabilmesi iin kendine zarar vermeyecek byk bir devletin desteine ihtiyac vardr. B. Birinci Dnya Sava Banda Osmanl-Alman likileri 1871de Alman siyasi birliini kuran Bismarck, ayn zamanda Avrupada Fransann askeri stnlne de son vermiti. Avrupadaki askeri stnln Almanyaya kaptran Fransa; hem bu stnl yeniden kazanmak, hem de kaybettii topraklar geri almak iin gizliden gizliye kendine mttefik aramaya balad. Bu Alman-Fransz ekimesi Birinci Dnya Savana kadar srd. Siyasi birliini salayan Almanya, ksa srede ekonomik olarak da glenerek dnya pazarlarn ele geirmeye balad. Almanyann bu gelimesi, ngiltere ile kar karya gelmesine sebep oldu. Bylece iktisadi ve askeri alanda Birinci Dnya Savana kadar srecek olan Alman-ngiliz rekabeti balamtr. 1870 ylnda siyasi birliini kuran bir baka lke talya idi. talya siyasi birliini kurduktan sonra, dier gl Avrupa devletleri gibi smrge aray iine girdi. talyann Balkanlarda ve dier Osmanl

67

topraklar zerinde emelleri vard. Alman ve talyan siyasi birliklerinin kuruluu Avrupa dengesini bozduu gibi, Balkanlardaki milliyetilik ve bamszlk hareketlerini de kamlad. 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Balkanlar, Avrupa devletlerinin mcadele alan haline geldi. Rusya, Pan Slavizm amalarn gerekletirmek iin, kendisine hem rakip hem de engel olan Almanyann yklmasn, bir ok Slav topluluunu bnyesinde toplayan Avusturya-Macaristan mparatorluunun da paralanmasn istiyordu. Ayrca Ruslar, tarihi emeli olan stanbul ve boazlar ele geirmek, Akdenize ve Basra Krfezine inmek frsatn kolluyordu. Avusturya-Macaristan mparatorluu ise, Rusyann destek ve teviki ile harekete geen Panslavizm akmna kar gvenliini salamaya alyor ve Osmanlnn sahip olduu Balkan topraklarn ele geirmeyi planlyordu. Almanya, Osmanl lkesini hayat sahas olarak kabul ediyor; Orta Dou ve Hindistana ulamada bir kpr olarak gryordu. Almanyann Hindistan ve Orta Dou politikas, onu ngiltere ile kar karya getiriyordu. 20. yzyln banda petroln ekonomide kazand nem ve Osmanl idaresindeki topraklarda zengin petrol kaynaklar olmas, byk devletler arasndaki rekabeti, bu topraklara egemen olma mcadelesine dntrmt. Avrupal byk devletler arasndaki bu rekabet, devletleraras gruplamalar getirdi. 1882de Avusturya-Macaristan, Almanya ve talyadan oluan l ittifak kuruldu. Bu antlama 1892, 1907 ve 1912 yllarnda kez yenilendi. l ittifaka kar, 1894 Fransz-Rus, 1904 ngiliz-Fransz ve son olarak da 1907de de ngiliz-Rus Antlamasyla l itilaf olutu. Birinci Dnya Sava ncesinde bloklara ayrlan Avrupa devletleri arasnda iktisadi, sosyal, siyasi ve askeri rekabetler had safhaya ulamt. Avrupa devletleriyle ilikide bulunan dier dnya devletleri de bu rekabete itirak etmekteydiler. Uzun yllardr zmlenemeyen rekabet ve problemler her an bir savaa dnebilirdi. Ne var ki, byk Avrupa devletleri, muhtemel genel bir savan Hasta Adamn yani Osmanl mparatorluunun, toptan veya geni lde paylalmas annda ve o yzden kacan zannediyorlard.91 Ancak yle olmam, 28 Haziran 1914de Avusturya-Macaristan mparatorluu Veliahd Franz Ferdinand ve einin Saraybosnay ziyaretleri srasnda bir Srpl tarafndan ldrlmesi, Birinci Dnya Savann balamasna neden olmutu. 19. yzyln sonu ve 20. yzyln banda, Osmanl mparatorluu bir konfederasyon grnmndeydi. Tanzimat ve Islahat Fermanlarnn Osmanl aznlklarna getirdii hukuki teminatlar, Fransz nklbnn yaygnlatrd milliyetilik ve bamszlk dncesinin de etkisiyle, Osmanl ok uluslu yapsn paralam, her para gerektiinde Osmanl olduunu iddia ve ifade etmesine ramen, Osmanldan kopmann hatta Osmanly ykmann hazrlklarna balamt.

68

II. Merutiyetin ilan ile fiilen iktidara sahip olmakla beraber, resmen iktidarda grnmeyen ttihat ve Terakki Frkas; Osmanlcl yeniden devletin temel felsefesi olarak savundu. Trklk yapmak, etnik btnl olmayan mparatorluun paralanmasna sebep olurdu; bir ka yl sreyle bu anlay srdren ttihat ve Terakki Frkas, Balkanlarda balayan ihanetler ve Makedonyann elden kmas zerine Trklk politikasna dnd. nk, Trk olmayan milletlerin, ancak milli emellerine hizmet etmesi halinde ttihat ve Terakkiyi desteklemekte olduklarn anlamlard. Bu durum karsnda, ttihat ve Terakki Trk bir politikaya ynelmenin zaruretini duymutur. Zira artk, Trklerden baka milliyetilik yapmayan Osmanl unsuru kalmamt. Osmanl mparatorluu yaps iinde, Osmanlclk ya da slamclk fikirleri ile milliyetlerin unutulduu iddia edilemez. Aksine Trk olmayan Osmanl vatandalar, Trklere Trklklerini unutturmaya alrlarken, kendi milliyetlerini tm gleriyle savunmaya ve korumaya almlardr. ttihat ve Terakkinin iktidara gelmesiyle Trk olmayanlar, hibir sorumluluk yklenmeden Osmanlcl kendi menfaatleri dorultusunda yaatmak istiyorlard. Meclis-i Mebusandaki Rum milletvekilleri Rumcann resmi devlet dini olmasn istiyor, Araplar bamszlk iin silaha sarlyorlard. Ayrca Ermeniler, mstakil bir Ermenistan, Yahudiler, Filistinde bir devlet kurmak peindeydiler.92 Ve nihayet Balkanlar elden kmt. Yaanan bu olaylar, ttihat ve Terakkinin Trkle politikasna dnn salamtr. Bundan sonra hzl bir tempoyla, Osmanl mparatorluundaki Trk unsurun milliyeti bir grle her alanda glendirilmesi yolunda nemli admlar atmlardr. Bu arada Osmanl Devleti, Balkan faciasnn ardndan ordu ve donanmasn slah etme ilerine girimiti. Bir yandan da iki bloa ayrlm Avrupada, kendisini yalnzlktan kurtarmak iin, bir takm ittifak teebbslerinde bulunmutu. lk ittifak teebbsn savatan birka yl nce ngiltere nezdinde yapmt. Maliye Nazr Cavit Bey, ngiltere Bahriye Nazr Winston Churchille Ekim 1911de bir mektup yazarak, Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda bir ittifak yaplmasn teklif etmiti. Churchill ise, imdilik yeni siyasi balar altna giremeyiz diyerek ittifak teklifini reddetmiti.93 Daha sonra, Londradaki Bykeli Tevfik Paann, 1 Haziran 1913te ngiltere Hkmetine, kendi hkmetinin ngiltere ile bir ittifak yapma arzusunda olduunu bildiren mracaat resmi teklif olarak sunulur. ngilterenin cevab, sadece iyi niyetli tavsiyelerden ibaret kalr.94 Osmanl Devletinin ikinci ittifak teklifi Fransaya oldu. Bahriye Nazr Cemal Paa, Haziran 1914te Fransz donanmasnn tatbikatna davet edilmiti. Cemal Paa bu srada Fransz Dileri Bakanl yetkilileri ile temasa geerek, Fransa ile Osmanl Devleti arasnda ittifak yaplmasn teklif etti. Fransz Hkmeti, Cemal Paann teklifini Rusya raz olmadka byle bir ittifak yapmalarnn mmkn olmadn belirterek reddetmitir.95 Ayn dnemde, Mays 1914te Rus ar Krmdaki yazlna geldii srada Talat Paa, kendisini ziyaret ederek ittifak nerisinde bulunmutur. Ancak, Rus ar Alman askerlerinin Osmanl lkesinde bulunmasn bahane gstererek bu neriyi reddetmitir.96 Daha sonra Osmanl Devleti Yunanistan ve Bulgaristan ile de anlamak iin giriimde bulunduysa da baarl olamamtr.

69

Osmanl Devleti, byk bir savan akacan nceden grm, ngiltere, Fransa, Rusya ve Balkan devletleri ile anlamaya alm, ancak buna muvaffak olmamtr. Bu durumda hem yalnzlktan kurtulmak hem de muhtemel savatan galip kmak iin Almanya ile anlama yollarn aramaya balamt. Osmanl Devleti, son yllarda byk toprak kayplar veriyordu. Uzun sreli savalar, Trk milletini yorgun drmt. Ordu da, byk bir savaa hazr deildi. Fakat memleketi yeniden toparlamak, kaybedilen topraklar geri almak, kapitlasyonlardan, soyutlanmadan kurtulmak ve muhteem Trk Devletini yeniden oluturmak iin tarafsz kalnamayaca97 duygu ve dncesiyle baz devlet adamlar, savaa katlmay istiyordu. Savaa katlmay ve savata Alman ittifakn isteyenlerin banda Sadrazam Sait Halim Paa, Harbiye Nazr Enver Paa ve Dahiliye Nazr Talat Bey geliyordu.98 Geri Sait Halim Paa, Almanya ittifakn dnmekle beraber, tarafsz da kalnabilecei grnde idi.99 Bunlar iinde Enver Paa, sava Almanlarn kesin kazanacana inanyordu. Ama mecliste, savaa katlp katlmama ve savaa kimin yannda katlma konusunda fikir ayrlklar mevcuttu. Savaa katlmay istemeyenler, sava Almanlarn kazanacan dnenler ve sava tilf devletlerinin kazanacan mit edenler olmak zere ayr grn temsilcileri vard. Tarafsz olanlar, kabinede say olarak fazla idiler. Onlar, ya tamamen savan karsnda ya da hemen bir taraf kabul etmeme, bilakis memleketin menfaati iin beklemeyi savunanlard. Tarafszl temsil edenler, Posta Bakan zkan Efendi, Tarm ve Ticaret Bakan Sleyman Efendi,Maliye Bakan Cavit, ayrca balangta Bahriye Nazr Ceml Paa, sonuncusu Trk-Alman ittifak antlamasn salayan ve imzalayan Sadrazam ve Dileri Bakan Sait Halim Paa idi. Bu devlet adamlar, tilf devletlerinin zaferi durumunda Trkiyeyi tehdit edecek tehlikeyi iyi idrak ediyorlard.Bu sebeple onlar, Trk d politikasnn gereklemesi umudunu salayacak l ttifakn zaferini arzu ediyorlard. Stratejik olarak ok nemli bir durumda olan Trkiyeyi srekli olarak savatan uzak tutmann zorluunu da biliyorlard.100 Savan ilk gnlerinde Ceml Paa, yle dnyordu: Trkiye, ksa zamanda seferberlik ve sava hazrlklarn zor da olsa bitirmeli. Bu ilerini tamamlamadan nce savaa girmemeli ve savaan taraflardan birinin yannda gizli olarak yer almal. Enver Paann Kara Avrupasyla balantlar kurduu esnada, o da tilf devletlerinin bykelileriyle ve temsilcileriyle kiisel ilikileri vastasyla ayn meseleleri tartyordu. O zamandan beri Ceml Paa hakknda, Alman dmanl speklasyonlar devam edip gelmektedir.101 Yukarda bahsedilen dncelerine ramen Ceml Paa, az da olsa tilf devletleri sempatisine sahipti. Bu sebeple Enver Paann duygu ve dncesinin karsnda idi. O, en tehlikeli faktrle iyi geinmeyi, uyankln kanunu olarak gryordu. Bu da l tilf idi.102 Balangta farkl dnen Cemal Paann tavr, daha sonraki gnlerde olaylarn farkl gelimesinden dolay, Enver ve Talt Paalarn da tesiri ile deimeye balar. tilf devletleriyle

70

mzakereler kesildikten sonra, Ceml Paa btn kalbiyle ttifak Devletleri tarafna geer. nk stanbulun geleceiyle ilgili Rusyaya verilen szlerden dolay tilf devletleri, Trkiye ile ittifak reddetmiti ve Trkiyeden tarafsz kalmasn istemiti.103 Bu Ceml Paann tutumunun zamanla deimesine vesile olmutu. Pomiankowski de bu konudaki grn yle aklyor: Benim kanaatime gre Alman korkusu Trkiyenin aksaklna gereke gsterilemez. Merkezi glere balanlmas iin politik motifler zorluyordu. Komitenin gl kiisi Enver, Talt ve -ilk zamanlar kar olmasna ramen- Ceml de tamamen Almanya lehine idiler.104 Rus Bykelisi Giers de, Ceml Paann tutumunun zamanla netletiini, onun ngiliz bykelisiyle bir konumasnda, Trkiyenin yerinin merkezi glerin yan olduunu aka sylediini yazmaktadr.105 Artk Osmanl Devletini ynlendiren ttihat ve Terakkicilerin fikirlerinde zorunlu olarak konsensus salanm oluyordu. ttihat ve Terakki Hkmeti, Almanya ile yakn ilikiler iine girdi. Aslnda Trk-Alman yaknlamas II. Abdlhamit dneminde balamt. D ilikilerde denge politikas uygulayan II. Abdlhamit, ngilizlerin Orta Douyu tamamen ele geirmek istekleri; igalleri altndaki slam memleketlerine Msr Hdivini Halife yapp, slam dnyasn kendi karlarna gre ynlendirmek istemesi; Balkanlarda gl bir Bulgaristan yaratma abalar ve Ermenileri desteklemeleri karsnda Almanyaya yaklamtr. Bu yaknlama, Almanyaya Osmanl lkesinde ekonomik imtiyazlar tannmas, zellikle de, Badat demiryolu projesi ile balayan yakn ilikiler, 1882den itibaren Almanyadan subay getirilmesi ve Almanyada yetimek zere Trk subaylar gnderilmesi ile devam etmitir.106 Balkan faciasndan sonra ttihat ve Terakki Hkmeti ordunun dzenlenmesine nem vererek Almanyadan yeni uzmanlar getirtti. Osmanl Hkmeti ile Almanya mparatorluu arasnda yaplan grmeler sonunda Liman von Sanders komutasnda bir Asker Islah Heyeti Osmanl lkesinde grevlendirildi.107 Osmanl Hkmetinin verdii izin ve talimata gre General Liman Von Sandersin hizmet szlemesi, Bahriye Nazr ve Harbiye Nazr Vekili rksulu Mahmud Paa tarafndan karlkl olarak 14 Terinievvel 1329da (27 Ekim 1913) imza edildi.108 14 Aralk 1913te 42 subayla birlikte stanbula gelen General Liman Von Sanders I. Ordu Komutanlna atand.109 ttihat ve Terakkinin, zellikle de Enver Paann Almanya ile savaa girme isteklerine ramen, Osmanl Devletinin l ttifakla savaa katlmas teklifi ilk nce Avusturya-Macaristan mparatorluundan gelmitir. Bu teklif zerine ttihat ve Terakki Hkmeti 22 Temmuz 1914te anlamak iin Almanyaya bavurmu ve II. Wilhelmin istei zerine Almanya ile Osmanl Devleti arasnda ittifak grmelerine balanmtr. 27 Temmuz 1914te balayan grmeler, 2 Austos 1914 tarihinde Trk-Alman ittifak ile sonulanmtr. Osmanl Devleti adna Sadrazam ve ayn zamanda Hariciye Nazr olan Sait Halim Paa, Almanya adna Almanyann stanbul Sefiri Baron von Wangenheinin imzalad antlamann metni aadaki ekildedir:

71

1. Tarafeyn-i akideyn Avusturya-Macaristan ile Srbistan arasnda tahadds eden ihtilaf hazra kar kat bitaraflk muhafazasn deruhte eder. 2. Rusya, Avusturya-Macaristan aleyhine fiili tedabiri askerye mdahale ederek bylece Almanyann da harbe duhuln mecbur klarsa bu husus Trkiyenin de harbe itiraki iin sebep tekil edecektir. 3. Hali harbte Almanya, Heyet-i Islahiyesini, Trkiye emrinde ipka edecektir. Buna mukabil Trkiye dahi bu Heyet-i Islahiyeye, Harbiye Nazr hazretleriyle Heyet-i Islahiye Reisi hazretleri arasnda, doruca takarrr edecek esasata tevfikan ordunun sevk-i idaresi hususunda fiili bir nfuz itasn temin eder. 4. Tehdide maruz olacak Osmanl topraklarn Almanya lzumunda silahla mdafaa eylemeyi taahht eder. 5. Her iki imparatorluu ihtilfat hazradan tevellt edebilecek ihtilta kar siyanet maksadyla akdedilmi olan itilf zirde isimleri muharrer murahhaslar tarafndan imzas akabinde meri olacak ve mtekabil taahhdat mmasile ile 31 Kanunuevvel 1334 tarihine kadar hkm devam edecektir. 6. Balda tespit edilmi olan tarihten alt ay evvel tarafeyni liyeyni akideyn tarafndan bir ihbar vaki olmad takdirde muahedenin ahkm yeniden be sene daha meri olacaktr. 7. Bu muahede hametl Almanya mparatorluu ve Prusya Kral hazretleriyle Osmanl mparatoru hazretleri tarafndan tasdik edilecek ve msaddak nshalar tarihi imzadan bir ay zarfnda teati olunacaktr. 8. Bu muahede gizli tutulacak ve ancak tarafeyni liyeyni akideynin arasnda bilittifak neredilecektir.110 Almanya ile yaplan bu ittifak andlamas uzun sre gizli tutulmu, ancak 17 Ekim 1914 tarihinde Osmanl hkmetince onaylanarak resmi olarak duyurulmutur. Bu arada Saraybosnadaki olay zerine, Almanyann desteini salayan Avusturya-Macaristan mparatorluu, Srbistana sava ilan ederek 28 Temmuz 1914te Belgrat bombalamaya balamt. Bu durum karsnda Rusya harekete geerek 31 Temmuz 1914de Avusturya-Macaristan mparatorluuna seferberlik ilan etti. Almanya Rusyaya bir ltimatom vererek seferberlik faaliyetlerini durdurmak istedi. Rusya bunu kabul etmeyince, Almanya 1 Austos 1914te Rusyaya sava ilan etti. Rusyann seferberlii zerine Fransa da seferberlie balamt. Almanya Fransadan da seferberlii durdurmasn istedi. Fransa seferberlii durdurmay kabul etmeyince, Almanya 3 Austos 1914te Fransaya da sava ilan etti. Almanyann Fransaya kar zafer kazanabilmesi iin Belikadan gemesi gerekiyordu. Bu nedenle Almanya Belikadan geit istedi. Belika ngiltereye dantktan sonra, bu istei reddedince, Almanya 21 Austosta da Belikaya sava at. Almanyann Belikaya saldrmas zerine ngiltere de Almanyaya sava ilan etti. Bu arada 6 Austos 1914de Avusturya-

72

Macaristan mparatorluu da Rusyaya sava ilan etti.111 8-10 gn gibi ksa bir srede Avrupa devletleri kendilerini kanl bir savan iinde buldular. Eer Osmanl Devleti tilaf devletlerine kar savaa girerse, daha nce grlm olan, Almanyann Osmanl Devletine salayaca destekler hakknda Almanya Sefiri Von Wangenhein Sadrazam Sait Halim Paaya 6 Austos 1914 tarihli mektubunda bilgi sunmutu. Bu mektupta; Osmanl Devleti bu ayn ikisi tarihli anlama ile Almanyaya kar verdii taahhtlerine sadk olarak l itilaf devletleriyle bir harbe duar olacak olursa Almanya kendi tarafndan Osmanl Devletine aadaki faydalar vaad eder: 1- Almanya, Osmanl hkmetine kapitlasyonlarn kaldrlmasnda yardm edecektir. 2- Osmanl Devletinin Romanya ve Bulgaristanla yapaca mzakereler esnasnda, Osmanl Devletine yardm etmeye hazr bulunduunu beyan eder. Kazanlacak arazinin bllmesi hakknda Bulgaristanla, Osmanl menfaatlerine uygun bir itilaf usul iin Almanya gayret sarf edecektir. 3- Dman askeri tarafndan igal olunmas muhtemel, Osmanl arazisi boaltlmadka Almanya sulh imza etmeyecektir. 4- Yunanistan imdiki harbe itirak eyleyecek ve malup olacak olursa Almanya, Osmanl Devletine son harp neticesinde elinden km olan adalar geri verdirmek iin alacaktr. 5- Osmanl Devletinin ark hududu Rusyada sakin slam unsurlaryla dorudan doruya temas etmesine msait olmak zere dzeltmeyi taahht eder. 6- Almanya, Osmanl Devletinin mnasip bir harp tazminat istihsal etmesi iin nfuz sarf edecektir. uras muhakkaktr ki, Almanya yukarda taahhtlerini 2 numaral fkrasnda yazl olanlardan gayrisini ifaya ancak kendisinin ve mttefiklerinin imdiki harpten muzaffer ktklar ve muhariblere meramn icra ettirmeye kdir olduu takdirde mecbur tutulacaktr.112 denilmekte idi. Aslnda Almanya, daha Austos ay bandan itibaren Osmanl mparatorluunu bizzat savan iinde grmek istiyordu. Bunu salamak iin de Goben ve Breslau adl iki Alman sava gemisini Akdenize kararak, 10 Austosta anakkale Boazna snmasn salamt. Osmanl mparatorluu bu sava gemilerini satn aldn belirterek, bu olayn tilaf devletleri ile savaa giri sebebi olmasn bir sre iin erteledi. Gya Osmanl hkmeti bu gemileri daha nce satn almt. Gemilere Trk bayra ekilerek, tayfalara da fes giydirildi. Adlar da Yavuz ve Midilli olarak deitirildi.113 Olaylar bu ekilde geliirken Almanya, Osmanl mparatorluunu fiilen savaa girmeye zorlamaa balamt. Bunu, zellikle Avusturya-Macaristan mparatorluu da istiyordu. nk

73

Osmanl mparatorluu savaa girerse, Kafkas cephesinde bir ksm Rus kuvvetlerini zerine ekeceinden, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Almanyann yk hafifleyecekti. Ama ileriye dnk Alman menfaatleri asndan, Almanyann Trkiye zerinde etkili olmasnda kar vard. Alman devlet adamlar uzak grl dnyorlard. Mesel Rusya ve Almanya arasnda kacak bir sava durumunda Rus snrndaki bir Trkiye, onlar iin byk bir fayda salayacakt. nk byle bir durumda 100 bin Rus askeri burada al konulur, Almanlar zerine sevk edilmezdi.114 Trk Alman yaknlamas ksa srede ortakla dnmt. Niin Alman sava Trk sava oldu veya olmak zorundayd ve niin Alman-Trk sava ortakl oldu veya olmak zorundayd? Bugn Almanya, bandan beri Trkiye iin mcadele ediyor. Sava stanbul zerine olduu iin, teden beri Alman sava Trk savadr, nk iki yzyldan fazla sreden beri Rusyann stanbulu almak istedii bilinmektedir. 115 Bu arada dnya ekonomik ve siyas geliimi Almanyay stanbula gtrm ve Rusyann btn abalar da sonusuz kalmtr. Rusya, ithalinin te ikisini Gney limanlar ve Trk denizleri vastasyla yapyordu. Bu k bir kez kapand zaman Rus ticareti duracak ve sonular ar olurdu. Buna ancak, Rusyann Boazlara ve anakkaleye sahip olmasyla bir son verilebilirdi. Bu sebeple Drang nach Sden (Gneye inmek),116 Rusya iin tarihi, siyasi ve ekonomik gereklilikti, buna kar koyan yabanc bir devlet, dman bir devlet olur.117 Dman devlet olan Rusyann Trkiyeyi paralamasna msaade etmeyecek ve istemeyecek olan Almanyadr. Almanyann stanbuldaki ilgisi ok mu byk idi? Alman Tarihi Rankenin ksa ve ak cevab yledir: Alman ekonomisinin gelecei, stanbulun kaderiyle sk ilikilidir. Yani, iki jenerasyonla nfusu katlanan Alman halk, ayn toprak ve zemin zerinde snrl kalamaz, yaamak iin ie, darda pazarlara ve hammaddelere ihtiyac olacak. ayet Trkiye siyasi olarak bamszln korur ve Alman alkanl iin kapal olmaz ve Alman faaliyetleri devam ederse ve Rus tembelliinde lleecek olan Trkiye bir Rus eyaleti olmazsa, Trk Kk Asyas bize her ikisini de sunar, snrsz gelime imkanlaryla cennet bir lke olur. 118 ngiliz politikac Sir Johnston yle formle ediyor: Bir Alman olsaydm, ben gelecek ryamda byk bir Alman-Avusturya-Trkiye imparatorluunu grrdm, belki iki ana limanla: biri Hamburg, dieri stanbul. Bylece Alman sanayisi Kk Asyaya, Trkiyeye gidiyordu ve 25 yldan beri btn sessizlii ve dayankllyla Badat demir yolunu baard: Trkiyeyi glendirmek Almanya iin avantaj ve Rusyaya kar set ve bariyerdir. Almanyann darda oluturduu en byk sanat eserini bir diplomat Badat demiryolu olarak isimlendirdi. stanbuldan Badat, skenderun ve Basraya kadar liman ve demiryolu inasnn, sulama projelerinin devreye girmesiyle blge, pamuk ve tahl tarlalar, kmr, neft ve petrolle daha nemli hale geliyordu.119 Bylece Rus ve Alman hatt stanbulda kesiiyordu: Alman-Trk dostluk hatt Helgolandstanbul-Badat ve Rus-Trk dmanlk hatt Odessa-stanbul-Atina idi. Ayn zamanda ngiliz (KahireKalkutta) hatt da burada kesiiyordu.120

74

Osmanl mparatorluu, Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluunun zorlamalarna kar koymaya alt. Seferberlik ilemlerinin tamamlanmadn, askeri ara ve gerecinin yetersiz olduunu ne srd. Austos ay banda ittifak imzalanmasna ramen, Ekim ay gelmi, henz Osmanl mparatorluu savaa girmemiti. Bu arada Osmanl mparatorluu seferberlik ilemlerini tamamlam, Almanyadan askeri yardm da almt.121 Fakat, devletin mali durumu da iyi deildi ve paraya ihtiyac vard. Ayrca Osmanl Devletinin iinde bulunduu mali skntdan dolay para meselesi nemli rol oynuyordu. Alman Devleti, Trkiyeyi maddi olarak koruma sz verdi ve sava iin 500 milyon frank Trkiyeye gnderdi. Bundan baka Trkiyenin buradaki bir Alman bankasnda bulunan 5 milyon Trk lirasn kullanmas vaadinde bulundu.122 Almanya, Osmanl mparatorluuna sava balamadan 7 milyon Osmanl liras tutarnda bor para verdi.123 Giers de, 16 Ekim tarihli raporunda, maddi yardm dorulamaktadr. Wangenheim, Enver Paa ve Talt Bey arasnda vuku bulan bir konumada Trkiyenin, balayc aklamay yapm olduunu ve temel art olarak maddi yardm ne srd ve bunun zerine yardmn ksa sre sonra baladn yazar.124 Trkiye, bu yardmlarla acil ihtiyalarn karlama dncesindeydi ve onun iin ok cazip geliyordu. Bu maddi yardm Trkiyenin Almanyann yannda alelcele savaa itirak etmesinde rol oynayan elerden bir tanesiydi. Artk Osmanl mparatorluunun savaa girmemesi iin hi bir gerekesi kalmamt. Trk-Alman ittifakna ramen, Osmanl mparatorluu, savan balangcnda tarafszln ilan etmiti. Trk-Alman ittifaknn varln bilmeyen tilf Devletleri Osmanl mparatorluunun tarafszln srdrmesi iin aba harcadlar. nk, Osmanl mparatorluu tarafsz kalrsa ngiltere ve Fransa, Rusyaya yardm edebilmek iin boazlardan serbeste geebileceklerdi. Osmanl Devleti ise, tarafsz kalmas karlnda ngiltere ve Fransaya baz tekliflerde bulundu. Bunlar; Bat Trakyann ve Ege Adalarnn tekrar Osmanlya verilmesi ve kapitlasyonlarn kaldrlmas gibi isteklerdi.125 tilf devletleri bu isteklere yanamadlar. Osmanl mparatorluu, tarafszln srdrmesi iin nerdii artlar tilaf devletleri kabul etmeyince, 9 Eyll 1914 tarihinde, 1 Ekim 1914 tarihinden geerli olmak zere kapitlasyonlarn kaldrldn ilan ederek,126 elilikleri araclyla tm tilaf devletlerine bildirdi. tilaf devletleri ise, kapitlasyonlarn tek tarafl bir kararla kaldrlamayacan bildirerek protesto ettiler.127 ttihat ve Terakki Hkmetinin, kararl bir ekilde, en az iki yz yldr Osmanl mparatorluunun iktisadi adan boyunduruu olan kapitlasyonlar byk bir cesaretle kaldrmas, artk Almanyann yannda savaa gireceinin ak bir gstergesiydi. Gerek Almanya ve gerekse Osmanl mparatorluu savaa girerken bir takm planlar yapmlard. Alman mparatoru II. Wilhelm Birinci Dnya Sava banda zaferden emindi. Savan ilan vesilesi ile Alman ordusuna yaynlad genelgede; Unutmaynz ki, Alman kavmi, tanrnn sekin kavmidir. Alman kavminin imparatoru olmam haysiyeti ile Tanrnn ruhu,benim zerime inmitir. Ben Tanrnn aleti (vastas) klcym. Tanrnn savunucusuyum. Bana itaat etmeyenlerin vay haline! Bana itikat etmeyenlerin (inanmayanlarn) vay haline!128 diyordu. Osmanl padiah halifelik sfat ile ilan edecei Mukaddes Cihad ile ngiltere, Fransa ve Rusya hakimiyetindeki Mslmanlarn bu devletler aleyhine ayaklanmas salanacakt. Dier taraftan Osmanl mparatorluu ile Almanyann

75

yapt plann bir paras da; Ege ve Akdenizde ngiliz ve Fransz donanmalar hakim olduundan, anakkale ve Boazlar korumak iin Trakyada nemli bir kuvvetin bulundurulmas idi. Bu planlarn gerekleme ans, Osmanl Padiahnn halifelik sfat ile ilan edecei Mukaddes cihada balyd. Osmanl Padiah V. Mehmet Reat 23 Kasm 1914de Mukaddes Cihat ilan ederek tm Mslmanlar, Hristiyan olan ngiltere, Fransa ve Rusyaya kar savaa davet etti. Lakin, bundan bir sonu kmad gibi Trk askeri Hicaz, Irak ve Suriyede sadece ngiliz kurunu ile deil, Mslman Araplarn kurunu ile de ehit olmutur. Bu Trk-Alman planna karlk, ngiltere de Osmanl mparatorluunu hassas noktalarndan vurmak iin, ilk nce Gney Irakta ve ondan sonra da anakkalede cephe anca, Osmanl mparatorluu daha savan banda cephede savamak zorunda kald. Daha sonraki yllarda bu cephelerin says artmtr. Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Savanda Kafkasya, anakkale, Irak, Filistin, Msr, Suriye, Sina ve Galiya gibi byk cephelerde savamtr. Trk-Alman gizli grmelerinden ve Enver Paann Talt ve Ceml Paalarla

mzakerelerinden sonra savaa Almanyann yannda itirak etme konusunda herhangi bir tereddt kalmaz. Bir taraftan Alman genelkurmaynn srekli basks ve mparatorun Trkiyenin hemen savaa girmesi istei,129 dier taraftan bata Harbiye Nazr Enver Paa olmak zere, kabinenin baz yelerinin grleri de bir an nce savaa girilmesi ynndeydi. Nihayet, Enver Paann 22 Ekim 1914 tarihli emri ile Amiral Souchona Karadenize karak Rus limanlarn bombalama talimat verildi.130 Enver Paa, 22 Ekimde filo efi Amiral Souchona u emri vermiti: Trk filosu, Karadenizde deniz hkmranln kazanmal. Rus filosunu araynz ve sava iln yapmakszn, nerede bulursanz, onlara saldrnz.131 Daha sonra 25 Ekimde Ceml Paa da, Trk gemi kumandanlarna Souchona itaat etmeleri emrini verdi. nk Souchon, Sultann emriyle hareket ediyordu. Amiral Souchonun emrindeki Trk Filosu 29 Ekim 1914te bu emri yerine getirdi ve Karadenizdeki Sivastopol, Odesa, Feodosia ve Novrosiski Limanlarn bombalamaya balad ve birok Rus gemisini batrd. Bu olay zerine ngiltere, Fransa ve Rusya Osmanl mparatorluuna sava ilan ettiler. Bylece Osmanl mparatorluu kendini savan iinde buldu. Morgenthau ve Harry Strmerin Ceml Paann Souchonun Rus limanlarna ate etmesini ilk olarak daha sonraki akam kulbnde iittii ve hiddetten srad iddialar doru deildir.132 Osmanl ordusunda Liman von Sandersin yaveri olarak hizmet etmi olan Carl Mhlmann ise, Almanya ve Trkiye adl eserinde, Trkiyenin savaa kendi menfaatleri asndan girdiini yazmaktadr. Bylece Trkiyenin soyutlanmadan ve kapitlasyonlardan kurtulmu olduunu belirtmektedir. Ceml Paann da hatratndan da alnt yaparak belirttii gibi, Trkiyenin tarafsz kalmasnn mmkn olmadn yazmaktadr.133 O, 2 Austos Trk-Alman dostluk antlamasnn yaplmasndan sonra Alman Hkmeti ve ordu kumandanlarnn, Ruslara kar Osmanl Devletini tahrik ettiini ve 29 Ekim hareketi iin btn sorumluluu Bakumandan Vekili olan Enver Paann aldn vurgulamaktadr.134

76

tilf devletlerinin, Osmanl Devletine kar sava iln etmesi zerine Sadrazam, grevi brakmak istedi. Enver ve Ceml Paalar, ona Almanya ile ittifak imzalandn, Alman arkadalarla daha baka mzakerelerin de kabul edildiini akladlar. Kararsz sadrazam, boyun edi.135 Ancak bu oldu bitti, kabinede blnmeye neden oldu. Maliye Bakan Cavit Bey (Mslman Yahudi), Posta Bakan Oskan (Ermeni), Ziraat Bakan Sleyman el Sultan (Arap), alma Bakan rksulu Mahmut Paa (Trk), savaa kar konutular ve istifa ettiler. Grevinde kalan bakanlar, savaa katlmann gereklilii zerine onay iin Sultann nne konulacak protokol tamamladlar. Bunlar: Said Halim, Enver, Ceml, Talt, Adalet Bakan brahim Bey, Milli Eitim Bakan kr Bey, eyhlislm Hayri Efendi, Meclis Reisi Halil Beydi.136 Fakat gz ard edilemez gerekler, baz devlet adamlarn srekli rahatsz ediyordu. phesiz Trkiye iin tehlikeli olan l tilf idi. nk Rusya, Kk Asyada direkt snr komusu durumundayd. Karadenizde gl bir rakip olan Rusya, Trk Devleti iin dorudan ve yzyllardan beri devam eden tehlike oluturuyordu. Hint Okyanusunda ve Akdenizde deniz hkmranln elinde bulunduran ngiltere ve Fransa, Ruslarn Trklere kar yapaca bir saldrda byk destek verebilecek durumdayd. Bu, Trkiyeyi yneten devlet adamlarnn dogmas idi. -Meclis Bakan Halil Beyin ve Bahriye Nazr Ceml Beyin de-.137 Trkiyenin Birinci Dnya Savana tirak Etmesi adl bir makale yazan Schle, yukarda zikredilen durumlar nazar- dikkate alarak, Trkiyenin gerek hedefine ulatn belirterek yle devam ediyor: Trkiye, tehlikeli soyutlanmay yendi. Trkiye, Rus saldrs durumunda Mttefik devletlerin yardmn kesinletirdi. Bahriye Nazr Ceml Paann da daha sonra insan ne isterse onu syleyebilir, ama Almanya, gl bir Trkiyeyi grmek isteyen tek devlettir138 diye yazmaktadr. Sonu Osmanl Devleti, 4 yl sren Birinci Dnya Sava sonunda, dahil olduu grupla birlikte yenilerek, 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mtarekesini imzalad. Birinci Dnya Savann tilaf devletlerinin lehine sonulanmasnda Nisan 1917de ABDnin savaa girmesi etkili olmutur. ABD savaa girdikten sonra, tilaf devletleri btn cephelerde stnl ele geirdiler. Bu arada Rusyada ihtilalle iktidar ele geiren Bolevikler 3 Mart 1918de Almanya, AvusturyaMacaristan ve Osmanl Devleti ile Brest Litovsk Anlamasn imzalayarak savatan ekildi. Rusyann savatan ekilmesiyle Polonya, Estonya, Letonya, Litvanya ve Finlandiya bamszlklarn elde ettiler. ABDnin savaa girmesinden sonra, Avrupadaki durumu rahatlayan ngiltere, Irak, Filistin ve Suriye cephelerine daha fazla kuvvet kaydrma imkan elde etti. Irak, Filistin ve Suriye Cephelerinde yenilen Osmanl Devleti, Bulgaristann 29 Eyll 1918de tilaf devletleri ile mtareke imzalamasnn ardndan, mtareke giriimlerinde bulundu. Bu srada, lkeyi savaa srkleyen ttihat ve Terakki liderleri umutlarn yitirmi, her eyin kaybolduunu anlam ve hkmetten 8 Ekim 1918de istifa etmilerdi. Yeni hkmeti 14 Ekim 1918de Ahmet zzet Paa kurdu.139 Bu hkmet 20 Ekim 1918 tarihinde

77

mtareke teklifinde bulunmu ve 30 Ekim 1918de de Mondros Mtarekesini imzalayarak savatan ekilmitir.140 Netice bilinmektedir. Osmanl Devleti, Birinci Dnya Savann sonunda fiilen dnyaya gzlerini kapatmtr. Osmanl Devletinin sonunu hazrlayan bu savata Trk insan, ok ac ekmitir. Zor artlarda birok cephede savaan Trk milleti, btn cephelerde yenilmemesine ramen, sonunda Mondros Atekes Antlamasyla teslim olmutur. Berlindeki Alman devlet adamlar, 1898de adeta 1915lerin hesabn yapmlardr. Ve iin ilgin yan bu hesap gerek kmtr. Birinci Cihan Harbi patlak verdikten sonra, Almanyann srarla Trkiyeyi harbe sokmak istedii bilinmektedir. Hatta Osmanl Devletinin mal hkmne giren Goeben ve Breslaun Alman kumandan Osmanl genelkurmayndan deil, Almanyadan emir alarak Karadenizde Rus limanlarn bombalamtr. Sonu bilinmektedir. Osmanl asker, Ruslar karsnda harbe girdikten sonra Galiyada, Kafkaslarda birer etten set oluturmutur. Buralara ekilen Rus asker ise Alman tahmininden ok fazladr. u hale gre Almanlar stne saldracak muhtemel kuvvetlerin Trkler zerine sevk edilmesiyle Almanya ok daha byk felaketlerden korunmu olmaktadr. Osmanl mparatorluu ile birlikte yenilen Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Almanyann dda mtareke imzalamas ile, Birinci Dnya Sava sona erdi. Avusturya-Macaristan mparatorluu 3 Kasm 1918de mtareke imzalad. Bu mtareke ile birlikte imparatorluk paraland. Bu imparatorluun topraklar zerinde yeni devletler kuruldu. Avusturya ve Macaristan ayr ayr birer devlet oldular. Ayrca 29 Ekim 1918de ekoslovakya ve Yugoslavya Devleti kuruldu. Almanya ise, 11 Kasm 1918de mtareke imzalad. Almanya mparatoru II. Wilhelm tahtn brakarak Hollandaya snd.141 Almanyada cumhuriyet ilan edildi. Birinci Dnya Sava atekes antlamalaryla sona erince, sava sonras bar dzenini kurmak zere 18 Ocak 1919da Pariste bar konferans topland. Bu konferansa ngiltere, Fransa, ABD ve talyann yan sra 32 devlet katld. Ancak konferans grmeleri ilerledike inisiyatif byk devletin (ngiltere, Fransa ve ABD) eline geti. Bu devletlerin istekleri dorultusunda malup devletlere artlar ok ar bar antlamalar imzalattrld. 28 Haziran 1919da Almanya Versailles, 10 Eyll 1919da Avusturya Saint Germain, 27 Kasm 1919da Bulgaristan Neuilly, 4 Haziran 1920de Macaristan Trianon, bar antlamalarn imzaladlar.142 Osmanl Devleti ise, 10 Austos 1920de Sevr Bar Antlamas imzalamtr. Paris Bar Konferans ile birlikte, Wilson prensiplerine dayanarak ubat 1919da kurulan Milletler Cemiyeti Tekilatnn 28 Nisan 1919da anayasas kabul edilmi ve 10 Haziran 1919da Londrada almalara balamt. Ancak, iyi niyetlerle kurulan Milletler Cemiyeti; milletleraras bar koruyaca, insanln mutluluuna alaca yerde, galip devletlerin menfaatlerini koruyan bir organ haline geldi. Milliyet ilkesi, yalnz yenilen devletleri paralamak ve gten drmek iin uyguland. ngiltere ve Fransa bu ilkenin kendi smrgeleri iin uygulanmasna raz olmadlar. Manda sistemi

78

olarak ortaya attklar kendini ynetmekten aciz devletleri gl devletler ynetir. tezi ile smrgelerini devam ettirdiler. Smrgelerde yaayan halkn hak ve istekleri ise, dikkate alnmad. Wilson prensiplerine gre; yenilen devletlerden sava tazminat alnmayaca esas olduu halde, tamirat ad altnda, yenilen devletler Almanya ve Osmanl Devletinden denmesi ok g bir tazminat istendi. Almanya ve Osmanl Devletinin malup olduu Birinci Dnya Sava, ekonomik ve siyasi rekabetleri zemedi. Sava ncesindeki meseleler bitmedi. Sava sonras kurulmaya alan bar dzeni, baarl olamad. Eer ekonomik ve siyasi rekabetler zmlenmi, kalc bir bar salanm olsayd, ksa bir sre sonra kacak olan kinci Dnya Sava meydana gelmeyebilirdi. Trkiye, Alman dostluu ile ilgili olarak Birinci Cihan Harbinde byk bir fatura der. Fakat Mondroslu, Sevrli antlamalardan kendisini kurtaramaz. Zaten Trkiyeden nce bar antlamasna ynelen Almanyada artk kendi bann derdine dmtr. Osmanl Dnemi Trk-Alman ilikileri Avrupa dengeleri zerine kurulmutu. Ykselen Avrupa devletleri arasnda mevcut durumunu devem ettirmek isteyen Osmanl Devleti, 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren Almanya ile ilikilerini yaknlatrmaya balamt. Siyasi yalnzlktan kurtulmak, iktisadi ve askeri alandaki eksikliklerini gidermek adna balayan Osmanl-Almanya yaknlamas II. Abdlhamit dneminde daha da atmtr. Osmanl Devleti ile Almanya arasnda kurulan ticari ilikiler, Alman sanayiinin gelimilii nedeniyle, hep Almanya lehine gelimitir. Almanya, hem sanayisi iin gerekli hammaddeyi Osmanl lkesinden ucuza temin etmi hem de rettii mallar geni Osmanl pazarlarnda krl bir ekilde satmtr. Bu sayede Osmanly iktisadi adan baml hale getiren Almanya, siyasi ve askeri adan da nfuzlu hale gelmiti. ttihat ve Terakki Hkmetleri dneminde lkeyi kurtarmak adna had safhaya ulaan TrkAlman ilikileri, Birinci Dnya Sava ile birlikte silah arkadalna dnmtr. Drt yl devam eden sava Osmanl Devletinin Almanyadan daha fazla yardm almasn gerektirmitir. Ancak buna ramen Osmanl devlet adamlarnn Almanyann menfaatlerine snrsz hizmet etmi olacan kabul etmek doru deildir. Gerekten Almanya yanls olan Talat ve Enver Beyler bile, milli menfaatler sz konusu olduunda Almanlara bir ayrcalk tanmamlardr. Balangta karlkl kar ilikisine dayal olarak gelitirilen Osmanl-Almanya ilikilerinin zamanla Almanya lehine gelime gstermesini bir dereceye kadar doal karlamak gerekir. Zira bu iliki, iki denk gcn ilikisi deildir. Dier taraftan, bir devlet dierine yardm ediyorsa ve gler eit deilse, yardm edilen devlet az ok siyasi ve iktisadi ykmllkleri kabul ediyor demektir. Sanayilemesini tamamlam olan Alman mparatorluu ile varln denge politikas ile srdrmeye alan Osmanl mparatorluu, srdrdkleri 40 yllk yakn ilikiden zararl kmlardr. Her iki imparatorluun da sonu olmutur.

79

DPNOTLAR 1 Goltz Paa hakknda genis bilgi iin bkz. Ramazan alk, Colmar Freiherr von der Goltz

(Paa) ve Baz Grleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. XII, Kasm 1996. 2 Hugo Grothe, Deutschland, die Trkei und der Islam, Leipzig 1914, s. 273; Karl Kntzer,

Abdulhamid II und die Reformen in der Trkei, Dresden und Leipzig 1897; Ernst Jaeckh de, Moltkenin, Trkiyeden mektuplarnda, Goltzun da tasvirlerinde ve konumalarnda ve dier birok insan Trkleri Dounun centilmenleri, drst, namuslu, kanaatkar ve zeki, cesur ve sadk halk olarak iaret ettiklerini yazmaktadr, Die deutsch=trkische Waffenbrderschaft Der Deutsche Krieg, Politische Flugschriften, Hrgb.: Ernst Jaeckh, Stuttgart-Berlin 1915, s. 21. 3 4 Kemal Beydilli, Byk Friedriech ve Osmanllar, stanbul 1985, s. 1. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV, Ankara 1983, ss. 232-238; Jehuda L.

Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi, 2. bask, (ev: Fahri eliker), Ankara, 1985, s. 7. 5 6 Kemal Beydilli, 1790 Osmanl Prusya ttifak, stanbul 1984, ss. 21-31. Georges Blondel, Bismarcktan Sonra Almanya Siyaseti, (ev: Raid Edhem, stanbul

1332, s. 42; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. V, Ankara 1983, ss. 168. 7 8 9 10 11 12 13 Beydilli, a.g.e. ss. 61-70; Uzunarl, a.g.e., C. V, s. 18. Rifat nsoy, Trk-Alman ktisad Mnasebetleri, stanbul 1982, ss. 5-8. Wallach, a.g.e., s. 7-23. Karal, a.g.e., ss. 160-179;. Wallach, a.g.e., s. 9-146. lber Ortayl, Osmanl mparatorlunda Alman Nfuzu, stanbul 1983, ss. 33-141. Wilhelm van Kampen, Studien zur deutschen Trkeipolitik in der Zeit Wilhelms II.,

Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Philosophischen Fakultaet der Christian-AlbrechtUniversitaet zu Kiel, Kiel 1968, s. 117. 14 15 Freiherr von Karl Ottmar, Bismarcks Aussenpolitik, Berliner Kongress, Wiesbaden. Gregor Schllgen, Imperialismus und Gleichgewicht, Deutschland, England und die

orientalische Frage 1871-1914, Oldenburg 1984, s. 151. 16 Haja Holborn, Deutschland und die Trkei 1878-1890, Berlin 1926, s. 44; Erich Lindow,

Freiherr Marschall von Biberstein als Botschafter in Konstantinopel 1897-1912, Danzig 1934, s. 24.

80

17 18

Wallach, a.g.e., s. 9-146; Karal, a.g.e., C. VIII, s. 168. Karl Helfferich, Die Deutsche Trkenpolitik, Im neuen Deutschland, Grundfragen

deutscher Politik in Einzelschriften, Hrgb. Hermann Jordan, Berlin 1921, s. 8. 19 Alfons Raab, Dei Politik Deutschlands im Nahen Orient von 1878-1908, Wien 1936, s. 20;

Norbert Saupp, Das deutsche Reich und armenische Frage1878-1914, Kln 1980, s. 15; Ernst Schtte, Freiherr Marschall von Biberstein. Ein Beitrag zur Charakterisierung seiner Politik, Leipzig 1936, 51-54; Holborn, a.g.e., s. 8; Kampen, a.g.e., s. 18; Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1988, s. 162; Dou yarasn ak tutup, dier devletlerin birlikteliini bozabilir ve kendi barmz salamlatrabilirsek, bu, bizim ynetim sanatmzn baars olur, Schllgen, a.g.e., s. 18. 20 21 22 23 24 25 26 27 28 Holborn, a.g.e., s. 5. Karal, a.g.e., C. VIII, s. 168-169. Raimondo Luraghi, Smrgecilik Tarihi, e yaynlar, stanbul 1975, s. 281-282. Karal, a.g.e., C. VIII, s. 169-170. Lindow, a.g.e., s. 24. Raab, a.g.e., s. 22-23. Helfferich, a.g.e., s. 5. Kampen, a.g.e., s. 17. Heinrich Friedjung, Das Zeitalter des Imperialismus 1884-1914, I. Bd., Berlin 1919, s. 21;

Hans Rohde, Der Kampf um Asien, I. Bd. Der Kampf um Orient und Islam, Stuttgart-Berlin und Leipzig 1924, s. 28. 29 Kampen, a.g.e., s. 29-30; Schtte, a.g.e., s. 61; Hermann Delfs, Die Politik der Maechte

beim Zerfall des Osmanischen Reiches, Inaurugal Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Hohen Philosophischen Fakltaet des Christian-Albertuniversitaet zu Kiel, Kiel 1954, s. 37; Carl. H. Becker ise Almanyann Trkiye zerinde hem ekonomik hem de siyas menfaati bulunmaktadr demektedir. Bizim dou ekonomisi politikasnn ynlenmesi corafi durumumuzun tabi gerekliinden ortaya kmaktadr. Alman menfaati Trkiyenin glenmesini ve reforme edilmesini istemektedir. Unser trkischer Bundesgenosse, Zum Geschichtlichen Verstandnis des grossen Krieges, Berlin 1916, s. 65; Alman emperyalizminin menfaati, Trkiye`nin zamanndan nce dalmasn nleyecek zmler gerektirir. Trkiyenin hzlandrlm tasviyesi, onu ngiltere, Rusya, Fransa, talya ve dierleri arasnda bir taksime gtrr. Bunun neticesinde Alman kapitalinin byk yatrmlar iin dayanak noktas kaybolmu olur. Rosa Luxenburg, Das Engagement der deutschen Imperalisten in der Trkei, Pogrom, Nr. 72/73, Jhrg. 11, Mai 1980, s. 55.

81

30 31 32

Helfferich, a.g.e., s. 4. Kampen, a.g.e., s. 29-30; Schtte, a.g.e., s. 61. Jehuda L. Wallach, Anatomie einer Militarhilfe. Der preussisch-deutschen Militarmissionen

in der Trkei 1835-1919, Dsseldorf 1976i, s. 34, ev. Fahri eliker, Bir Askeri Yardmn Anatomisi, Trkiyede Prusya-Alman Askeri Heyetleri, 1835-1919, Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etd. Bsk. Yaynlar, Ankara 1985, s. 24. 33 34 Helfferich, a.g.e., s. 8. Lothar Rathmann, Alman Emperyalizminin Trkiyeye Girii, (ev: Ragp Zaral), stanbul

1982, s. 71; Karal, a.g.e., C. VIII, s. 171-172. 35 36 37 38 nsoy, a.g.e., s. 36. Wallach, a.g.e., s. 48-49. Schtte, a.g.e., s. 60-61. Schtte, a.g.e., s. 61; Delfs de, II. Wilhelmin 30 Ekim 1898de Bethlehemde yle

dediini yazmaktadr: Biz imdi sradayz! Alman mparatorluu ve Alman ismi Osmanl mparatorluunda bu gne kadar hi olmayan bir itibar kazandi, s. 40. 39 Almanya kendi ekonomisinin yaylmas ve gelimesi iin Trkiyeden her alanda istifade

etmesini bilmiti. Bunun iin de Alman Demiryolu yapm Cemiyeti, lke ekonomisinin gelimesi olarak Trk tarmnn kalknmasn gerekli grd. Kendi zira hizmetlerini demiryolu evresinde uygulad. C. Mhlmann, Die Deutschen Bahnunternehmungen in der asiatischen Trkei 1888-1914, Weltwirtschaftliches Archiv, Zeitschrift den Ins. fr Welt und Seeverkehr an der Uni. Kiel, Bernhard Harns, 24 Bd. 1926, s. 364-365. 40 41 42 43 Schtte, a.g.e., s. 53. Schtte, a.g.e., s. 81. Raab, a.g.e., s. 64. Saupp, a.g.e., s. 30 Anders als durch die Befrchtung vor einer gravierenden Irrataton

des trkischen Staatsgefges durch die englische Armenienpolitik ist es kaum erklrbar, weshalb Bismarck bisweilen so vehement und deutlich fr die Untersttzung des Sultans in der armenischen Frage votierte. 44 Saupp, a.g.e., s. 161.

82

45

Schtte, Marschall tat zum Zwecke der Verzgerung oder Hintertreibung der Reformen

das Mglichste, die Gegenstze noch zu verschrfen. Denn: Wer allgemeine Reformen betreibt, will das Reich nicht reformieren, sondern ruinieren s. 63; Lindow, a.g.e. s. 37; Luise Dickerdorfda, reformda srarc olduunu, fakat Almanyann yaplacak olan reformun Trkiyeyi iyiletirmeyeceini, bilakis ykacana inandn yazmaktadr. Ayrca ngilterenin Sultan tahtan indirmek istediini fakat Almanyann ona destek verdiini, ngilterenin Osmanl Devletini ykmak iin urarken, Almanyann iddetle buna kar koyduunu yazar. Deutschland und England und das Orient Problem in den 90. Jahren. Eine kritische Studie zur deutschen Aussenpolitik, Auszug aus der Inaugural-Dissertation zur Erlangung des philosophischen Doktorwrde der Philosophischen und Naturwissenschaftlichen Fakultaet der Westfalischen Wilhelms-Universitaet zur Mnster in Westfalen, s. 1. 46 47 Schtte, a.g.e., s. 52. Zrrer, Ermeni meselesinde Almanya ve Avusturya-Macaristann Trkiyenin yannda

olduunu ve Tuna Monarisinin Ermeni reformu ile ilgilisinin olmadn yazmaktadr. 48 49 Saupp, a.g.e., s. 16. Die Grosse Politik der Europaeischen Kabinette 1871-1914, Sammlungen der

Diplomatischen Akten des Auswaertigen Amtes, Dileri Bakanl Adna Yaynlayan: Johannes Lepsius, Albrecht Mendelssohn Bartholdy, Friedrich Thimme, Deutsche Verlagsgesellschaft fr Politik und Geschichte M. B. H. Berlin 1924, Bd. 10, Nr. 2444, Saurma an Hohenhole 26 Oktober 1895. Bezglich eines Berichtes ber ein Armeniermasseker, das sich Anfang Oktober 1895 in Trapezunt abgespielt hatte; erregt vermekte Wilhelm II.: Das bersteigt: Denn es sind noch Christen. 50 Die GPEK. Bd. 10. Nr. 2437, 21 Oktober 1895, Hohenlohe an AA; Mehmet Arif Bey,

Bamza Gelenler adl eserinde Almanlarn, Trklere bakn konusunda u aklamay yapar: Biliyorsunuz, I. Dnya Harbinde, biz Almanlarla birdik, beraberdik, yanyana dyorduk. Bizim zaferimiz onlarn, onlarn malubiyeti bizimdir. 1917 ylnda, Filistinde ngiliz Generali Allenbynin karsnda, tarihimizde az rastlanr feci bir hezimete uradk. Perian olduk. ekildik ve bir daha dnemedik. imdi uradmz u bozgun, mttefikimiz olan Almanlar iin de znt ve kederi mucip bir yenilgi deil miydi? Fakat hayr! Onlar iin bayram oldu. Mttefikimiz olan Almanlar da Kudsn dt ve bizim yere serildiimiz o gn, ngilizlerle, Franszlarla ve btn Hristiyanlk lemi ile birlikte gnlerce bayram ettiler! Kiliselerde anlar alp kr dualar edildi. 93 Moskof Harbi ve Bamza Gelenler, Sadeletiren Nihad Yazar, stanbul 1996, s. 31. 51 Die GPEK. Bd. 10, Nr. 2898 28 August 1896, Marscall an Wilhelm II. Der Sultan muss

abgesetzt werden. 52 53 Saupp, a.g.e., s. 116. Saupp, a.g.e., s. 77.

83

54 55

Ortayl, a.g.e., s. 110. Almanyann Stockolm Konsolosu Lucius, 21 Austos 1919da Dileri Bakanlna yle

yazar: Buradaki basn, yani sol liberal ve sosyalist gazeteler, sava esnasndaki szde Ermeni katliam dolaysyla Almanyaya kar saldrd. Bu sebeple, Almanyann tavrn belgelerle ortaya koyan Lepsiusun eserinden burada datlmasn tavsiye ediyor ve bunun iin 30 nsha gndermenizi rica ediyorum. Bundesarchiv Berlin, R. 901/ZfA, Nr. 562. 56 Almanya Dileri Bakanl Haber Dairesi tarafndan 30 Mays 1919 tarihli Meyere

gnderilen yazda; Alman-Ermeni Cemiyetinin tannm aratrmacs ve bakan Johannes Lepsius, Dileri Bakanlnn Ermeni Meselesi zerine diplomasi belgelerini toplad ve Alman Hkmetinin Ermeni katliamndaki tavrn ortaya koydu. Bu eserle, gerekler ve sorumluluk ortaya konulmak istenmektedir. Ayrca tarafsz memleketlere kitabn ulatrlmasyla, onlarn lehte karar verebilmelerinin salanmas istenmektedir. Yine Dileri Bakanl Haber Dairesinin 11 Haziran 1919 tarihli yazsnda Alman-Ermeni Cemiyeti Bakan Johannes Lepsiusa eserin Franszca ve ngilizce 1000 adet basm iin Deutsche Banktaki hesabna 20 000 M. havale ettiini bildirmektedir. Ayrca Dileri Bakanl Haber Dairesinden Alman Gazete Matbuas Sava Ekonomi Brosuna gnderilen 21 Ocak 1919 tarihli yazda Danman Hahn yle yazmaktadr. Ermeni Meselesi zerine dnlen yayn, ilgili makamla mutabakat ierisinde zerine alan Postdamdaki Tempel Verlag (Yaynevi), kat ihtiyacndan dolay oradaki ilgili makama istisnai olarak kat alma hakk iin dileke gnderecek. Dnlen yaynda resm ilgi olduu iin, bahsedilen dilekenin nazar dikkate alnmas rica ediliyor. Bundesarchiv Berlin, R. 901/ZfA, Nr. 562. 57 Geni bilgi iin bkz.: Hans Barth, Trke, wehre dich, Leipzig, 1898. ev. Seluk nl,

Trk, Kendin Savun, Konya. 58 M. H. H. Betrogenes Volk, Mitteilungen des Bundes der Asienkmpfer 1928, 10. Jhrg., s.

123; Almanlarn deien tavr ve Lepsiusun eseri hakknda lber Ortaylnn deerlendirmesi yledir: Savatan sonra Alman Dilerinin resmi aratrcs Lepsius, Ermeni sorununda Almanlar temize kartmak iin kitap yazd. Burada, s. LV-LVIII arasnda Rssler, Eckart vb. gibi Almanlar hakkndaki temize karma abalar ikna edici deil Von der Goltz, Liman von Sanders ve Elilik yetkilileri hakknda yeterli ikna edici kantlar ileri srlmedii gibi, belgelerin seilmi ve tek yanl olduu ak. Kald ki bu belgelerde kesin ifadeler yoktur, Ortayl, a.g.e., s. 110. 59 H. Dirigin Stockolm Konsolosluundan 8 Eyll 1919 tarihli yazs ilgintir: Maalesef kitap,

tarafsz ve dman lkelerin basnnda beklenen kabulu bulmad. Times, bunu Almanlarn su ortaklnn belgesi olarak gryor ve bunu Oberschlesiendeki mevcut politikamza kar saldr olarak kullanyor. Bundesarchiv Berlin, R. 901/ZfA, Nr. 562. 60 Geni bilgi iin bkz., Rfat Mansur, Talaat Paschas Prozess, sein Verlauf und sein Ende,

Ein letztes Wort zur Armenischen Frage Nachtrag zu der Broschre, Das Geheimnis der Ermordung Talaat Paschas, Berlin 1921 ve Ramazan alk, Talat Paay Vuran Terristin Affnn Alman

84

Basnndaki Yanks, Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Gyn, Sota-Yeni Trkiye, Haarlem-Ankara 2001. 61 62 Deutsche Allgemeine Zeitung, Nr. 342, 24. Juli 1921. Helfferich de, Trk-Alman ilikilerinde yeni dnemin balamasnda Kayzer II. Wilhelmin

1888 ylnn sonbaharndaki ziyaretinin neminin olduunu yazmaktadr. mparator tarafndan Sultann dosta muamele edilmesi dnya siyasi evresinde byk yank uyandrd. S. 10. 63 64 65 66 Karal, a.g.e., C. VIII, s. 175. Grothe, a.g.e., s. 6-7. Grothe, a.g.e., s. 10. Bylece II. Wilhelm, Avrupal bir hkmdar olarak ilk defa Osmanl Padiahn ziyaret

etmi oluyordu ve Weltpolitik, yani Almanyann dnyaya alma politikasn gerekletirmeye balamt. Rifat nsoy, Trk-Alman ktisad Mnasebetleri (1871-1914), stanbul 1982, s. 15-16. 67 68 69 70 Ortayl, a.g.e., s. 53-54; Karal, a.g.e., s. 177; Jaeckh, a.g.e., s. 19. Kampen, a.g.e., s. 21-22. Grothe, a.g.e., s. 8. H. Friedrich Kochwasser, Der Bau der Bagdad-Bahn und die deutsche Orientpolitik,

Deutsch-trkische Gesellschaft E. V., Mitteilungen, Heft 94, Bonn 1975, s. 1. 71 Demiryolu inaas hakknda kronolojik bilgi iin bkz., C. A. Schaefer, Die Entwicklung der

Bagdadbahnpolitik, Weimar 1916. 72 Schllgen, Birinci Cihan Harbi ncesinde Alman-ngiliz ilikilerinin ar olarak

yaralanmasnda asl sebebin Badat demiryolu olduundan hi phe yoktur, demektedir. s. 424. 73 74 Kampen, a.g.e. s. 25. Die GPEK. 17, s. 5242; Bylece bir taraftan Osmanl mparatorlundaki Alman iktisad

nfuzu en yksek noktasna ularken, dier taraftan da Avrupada Birinci Dnya Savana kadar srecek byk bir bunalm balamtr. Zira ngiltere, Basra Krfezine kadar uzanacak demiryolu hattnn Almanyaya Yakn Douda stnlk kazandrmasndan ve Hint yolunu tehdit etmesinden endie etmitir. Rusya ise, Anadoluda gelien demiryollarnn Osmanl mparatorlunun savunma gcn artraca, iktisadi kalknmasn hzlandraca ve demiryollaryla tanacak Anadolu rnlerinin Avrupa pazarlarnda Rus mallaryla rekabet edecei dncesiyle kar kmtr. nsoy, s. 43.

85

75 76

Karal, a.g.e., C. VIII, s. 178. Schtte, s. 85; Bkz. Richard Hennich, Die deutschen Bahnbauten in der Trkei, ihr

politischer, militrischer und wirtschaftlicher Wert, Leipzig 1915. 77 78 Ortayl, a.g.e., s. 109. Yzyl dnmnde ark meselesinin ana ekirdeini bilindii gibi Badat demiryolu projesi

oluturmaktayd. Gregor Schllgen, Die deutsch-englische Orientpolitik der Vorkriegsjahre 19081914, Geschichte und Wissenschaft und Unterricht, Stuttgart 1979. 79 80 Hermann Karl Mller, Die Bedeutung der Bagdadbahn, Hamburg 1916, s. 29. Ernst Jckh, Der aufsteigende Halbmond. Auf dem Weg zur deutschen-trkischen

Bndnis, Stuttgart 1916, s. 123; Raab, s. 37-38. 81 82 83 84 Hemann Pinnow, Almanya Tarihi, C. II, (Ter: Fehmi Balda), stanbul 1940, s. 474. Neue Zricher Zeitung, 24 August 1901. Petersburger Harold, 6 Mrz/29 April 1890. Lindow, a.g.e., s. 36, Frher, aus der Ferne, hatte Marschall sich, wie mehr oder weniger

alle europaeischen Politiker, die Trken vorwiegend als blutgrierende Fanatiker. Die Christen als die ihnen schutzlos augelieferten Opfer gedacht: nun, aus der Nhe gesehen, stellen sich ihm ganz anders dar. Sein stark ausgeprgtes Rechtsgefhl verurteilt das unfire Verhalten der Mchte Im Vorgehen der Christen in Kreata wie in Armenien sieht er in erster Linie die gesetztwidrige revolutionlen Rechte, die offene Untersttzungen der Mchte findet, weil diese nur die Christen Schutz und Recht zubilligen, die Muhammedaner aber skrupellos allen Vergewltigungen durch zgellose Horden preisgeben. 85 50. 86 87 88 Kampen, a.g.e., s. 147. Saupp, a.g.e., s. 57. Uwe Feigel, Das evangelische Deutschland und Armenien. Die armenische Hilfe und Paul Rohrbach, In Turan und Armenien, auf Faden russischer Weltpolitik, Berlin 1898, s.

evangelische Christen seit dem Ende des 19. Jahrhunderts. Im Kontext der deutsch-trkischen Beziehungen, Gttingen 1989, s. 79. 89 Mnchener Allgemeine Zeitung, 2 September 1899.

86

90

Temmuz 1908deki Gen Trk ayaklanmasndan ksa bir sre sonra Trk basnnda

Alman askeri heyetinin grevden alnmasnn abuklatrlmas istekleri grlmeye balad. Bu ruh hali stanbuldaki Alman makamlarnca fark edilmeden geitirelemezdi. Yeni Askeri Atae Binba von Strempel, kontrat bitince General Auler Paann Almanyaya geri dneceini Prusya Krall Harbiye Nazrlna bildirdi. Yllardr artk bir i grmeyen, bir yldr hasta olan ve sekiz aydr Almanyada izinde bulunan Mareal Kamphvener ve Korgeneral von Ditfurth Paa ile mhoff ve yine yllardr hibir i yapmayan Rdgisch Paa Trkiyede kalmaya devam ediyorlard. Ama kabahat yalnz i grmeyen ya da ok az bir ey yapan paalarda deil, ayn zamanda sistemdeydi. Alman subaylarnn yksek maalar yznden yeni kurulan Millet Meclisinde soru nergesi verileceine phe yoktu. Birok rtbeli Trk subay, bu konu zerine Strempel ile samimi konuuyorlard. Bunlarn hepsi de, her iki devletin karlar bakmndan reformlarn devamn ister grnyorlard. Almanlar Trklerin houna gidebilecek u szleri sarf ediyorlard. Alman imparatoru bata olmak zere btn Alman subaylar, bugne kadar hi kimsenin baarma olana bulamad reorganizasyonu Almanyada eitim grm subaylarn bu sistem iinde uygulayacak durumda olduklarna tamamen gvenmektedirler. Wallach, Anatomie, s. 78. 91 92 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C. II, K. IV, Ankara 1983, s. 619. Hamdi Atamer, Anadoluda Kurulmak stenen Yahudi Devleti, Belgelerle Trk Tarihi

Dergisi, C. I, Say: 5, stanbul, 1968, s. 19. 93 94 Bayur, a.g.e., C. II, K. I, s. 175-183. evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, C. II, 4. bask,

stanbul 1986, s. 505. 95 96 s. 57. 97 Theodor Werner de, Die Trken unter der britischen Faust 1918-1923, Berlin 1940 adl Bayur, a.g.e., C. II, K. VI, ss. 549-558. Aydemir, a.g.e., s. 518; Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyet Tarihi I, 2. bask, zmir, 1986,

eserinde, Trkiye iin iki yol vard der: Ya Almanya ile ya da tilf devletlerinin biriyle anlasma yapacakt. Trkiye iin tarafszlk, emniyeti asndan garanti olmazd, s. 8. Ayrca Werner, Atatrkn Osmanl Devletinin savaa katlmas hakkndaki dncelerini Mersinli Ceml Pasaya 10 Ekim 1919 tarihli mektubunda yle yazdn ifade eder: Kt sonuundan dolayi bugn insanlarin nefret ettii savaa katilmam olsaydk ok ho olurdu. Ama katlmaktan baka alternatif yoktu. nk savaa katlmamak da silhli bir tarafszl gerektiriyordu yani Boazlarn kapatlmasn. Memleketimizin cografi yaps, stanbulun stratejik durumu ve Rusyanin tilf Devletleri safhnda yer almas, bizim seyirci olarak kalmamz msaade etmedi. Ayrca ne paramz, ne silhmz, ne sanayimiz, ne de silhl tarafszl uygulayabilecek aremiz vard. tilf Devletlerinin zellikle ngilterenin gemilerimize

87

el koymas ve donanma iin halktan toplanan yedi buuk milyon paray gasp etmesi, ayn zamanda tilf devletlerinin sava iln etmesi (bizim savaa katlmamzdan drt ay nce), Osmanl devleti yok etme pahasna Ermeni Cumhuriyeti oluturma kararnn aklanmas ve son olarak Bolevikler tarafndan iln edilen gizli anlamaya gre, stanbulun arlk Rusyaya sz verilmi olmas, bizi tilf devletlerine kar savamamz gerektiren gereklerdi. s. 8-9. 98 99 Wallach, Bir Askeri, s. 141. Carl Mhlmann, Deutschland und die Trkei 1913-1914. Die Berufung der deutschen

Militarmissiion nach der Trkei 1913, das deutsch-trkische Bndnis 1914 und der Eintritt der Trkei in den Weltkrieg, Berlin 1929, s. 53; Karl Klinghart, Denkwrdigkeiten des Marschalls Izzet Pascha, Leipzig 1927, s. 270; Ayrica bkz. Said Halim Paa, Buhranlarmz ve Son Eserleri (Hazrlayan: M. Ertugrul Dzdag), stanbul 1991, s. 310 vd. da Osmanl Devletini tarafsz tutmann zorluguna, hatta ncelikle devletin Almanlar safhnda degil de tilf devletleri yannda bulunmak istediine ama tilf devletlerinin buna asla yanamadklarna dikkat ekilir. Sadrazam Halim Paann dncesi msellh bir bitaraflk (silhl tarafszlk) tr, s. 315. Ama maalesef bu da baarlamamtr. Onun iin Paa, kendi grne aykr olarak devletin harbe sokulmas zerine gcenerek istifaya karar vermi ama istifas kabul edilmemitir. 100 Mhlmann, a.g.e., s. 53; Klinghart, a.g.e., s. 270; Said Halim Paa, a.g.e., ss. 310-315. 101 Frhr. von Kress, Ahmed-Djemal Pascha als Soldat, Mitteilungen des Bundes des Asienkaempfres, 4. Jg., Nr. 9, Berlin 01. 09. 1922, s. 4; Mhlmann a.g.e., s. 56. 102 Kress, s. 3; Mhlmann, a.g.e., s. 29. 103 Kress, s. 4. 104 Joseph Pomiankowsk, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches, Erinnerungen an die Trkei aus der Zeit des Weltkrieges, Amaltea-Verlag, Zrich-Wien-Leipzig, s. 76. Trkeye eviren Kemal Turan, Osmanl mparatorluunun k, stanbul 1990. evirinin iyi yapilmadigi hakkinda Taner Akam, Bir kitap evrisi zerine adl tenkit yazs yazar. Tarih ve Toplum, Say 120, Aralk 1993, s. 59-61. 105 Mai Rudolf Kaufmann, Zehn Jahre Jungtrkentum, Der Neue Orient, Bd. 4, 1918, s. 260. 106 Wallach, a.g.e., s. 49. 107 Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (1908-1920), C. III, Ksm: 6, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Resmi Yaynlar Seri No: 2, Ankara 1971, s. 193. 108Baki (Vandemir), Byk Harpte Kafkas Cephesi, C. I, stanbul 1933, Andlamann tam metni iin kitabn ek ksmna baknz.

88

109 Liman Von Sanders, Trkiyede Be Yl, (ev: M. evki Yazman), stanbul, 1968, ss. 1117; Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl, Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (1908-1920), C. III, Ksm: 6, s. 194. 110 Aydemir, a.g.e., s. 518. 111 Bayur, a.g.e., C. II, K. VI, ss. 615-617. 112 Salih Polatkan, Birinci ve kinci Dnya Savalar, 2. bask, stanbul 1986, s. 23. 113 Bayur, a.g.e., C. III, K. I, ss. 74-84. 114 Frankfurter Zeitung, 5. 11. 1898; Hatta Enver Paa, tilf devletlerine anakkaleye ok asker sevkiyatndan dolay teekkr eder. Bylece Almanyann ykn! hafifletmiizdir. Enver ber Gallipoli, dank an die Verbndeten, Vossische Zeitung, Nr. 22, 13 Ocak 1916. 115 Ernst Jaeckh, Die Deutsch=Trkische Waffenbrderschaft Der Deutsche Krieg, Politische Flugschriften, Hrgb.: Ernst Jaeckh, Stuttgart-Berlin 1915, s. 5-6. 116 Rusyann I. ar Petrodan beri scak denizlere inme politikasdr. 117 Jaeckh, a.g.e., s. 8-9. 118 Jaeckh a.g.e., s. 11. 119 Jaeckh, a.g.e., s. 11-12. 120 Jaeckh, a.g.e., s. 13. 121 Wallach, a.g.e., s. 149. 122 Mhlmann, a.g.e., s. 74. 123 Wallach, a.g.e., s. 142-149. 124 Kaufmann, a.g.e., s. 260. 125 Bayur, a.g.e., C. III, K. I, s. 173. 126 Dstur, II. Tertib, C. VI, s. 1273. 127 Bayur, a.g.e., C. III, K. I, ss. 161-173. 128 Aydemir, a.g.e., s. 509-510.

89

129 Gotthard Jaschke, Zum Eintritt der Trkei in den Weltkrieg, Die Welt des Islams, Volume 19, Leiden, E. J. Brill, 1979, s. 223. 130 Wallach, a.g.e., s. 150. 131 Jaschke, a.g.e., s. 223. 132 Wallach, Anatomie, s. 166; kyaslaynz, Hermann Lorey, Der Krieg in den Trkischen Gewassern, 1. Bd., Berlin 1928, s. 46-47. 133 Ceml Paa, Hatralarnda Osmanl Devletinin 1914teki ackl halini ok ak anlatr. Franszlara yapt su aklama, durumu btn vehameti ile ortaya koymaktadr: Memleketin silhli kuvveti vardr: Birincisi ordusu, ikincisi donanmasi, ncs de jandarmas! Biz bunlardan birincisinin slahn Almanlara, ikincisinin slahn ngilizlere, ncsnn tensikini Fransizlara brakmz. Simdi bunda mnakaayi mucib ne gryorsunuz? Ordumuzu Ruslarn tensikine brakmamzi m arzu ediyorsunuz? (s. 91). Ceml Paa, hatralarnn devamnda konu ile ilgili detay bilgi de verir. Aslinda Ingilizlere teslim ve havale edilen i sadece donanmann slah degildir. Bagdat Demiryollarnn Basraya doru uzatlmasi, Dicle-Frat zerinde gemi alstrma meselesinin Ingilizler lehine halli, Iisleri Bakanlgna Ingiliz Genel Mfettisi ve birka Ingiliz dahiliye mfettisi tayini, gmrklerin islahinin Ingilizlere havalesi, tersanelerimizin slahnn Ingiliz irketlerine verilmesi, Ermenilerin oturduu vilyetlerin idaresinin Ingiliz memurlarna verilmek istenmesi gibi (s. 130-131) milli varlk ve bamszlkla telif edilemeyecek ama Ingilizleri memnun edecek uygulamalar yaplmtr. Bylece Ingiliz-Rus anlamas ile deien Ingiliz siyaseti lehe dndrlmek istenmektedir. (s132). Ayn sekilde Franszlara sadece jandarmann slah verilmez. Lbnan Dalar (Cebel-i Lbnan) jandarmas bile, Franszlar memnun etmek iin Fransz generale teslim edilir. Mali ilerin slah, maliye memurlarnn genel mfettilii de bir Fransza tevdi edilmitir. Yine uygun olmad halde Franszlara 6 destroyer ve 2 denizalt ile birok da topu siparii verilir. Fransa-Trkiye Dostluk Cemiyeti kurulur. Cemiyetin stanbuldaki bakan bizzat Ceml Paadr. (s. 132-134) Trk-Fransz yaknlamasnda nemli gayretleri grlen Ceml Paa, 1914 Temmuzunda Fransaya gider. ok ak bir ekilde Trkiyenin l Itilfa alnmasni teklif eder. (s, 139) Ama Fransa kendisine, mttefiklerden bamsz karar veremeyeceini bildirerek kaypak cevap verir. Sonu reddir. (s. 140) Ceml Paaya Legion dhonneur niannn verilmesi neticeyi degitirmemitir. Zaten kendisinden habersiz, Sadrazam ve Hariciye Nazr ile Alman Sefiri 27 Temmuz 1914te Alman-Trkiye Ittifakini imzalamlardr. Bunun zerine Talt Pasa, Alman Ittifakina ne dersin diye sorunca; Trkiyeyi mnferit vaziyetten kurtaracak olan byle bir ittifak derakap kabul ederim der. (s. 142) Artik 2 Agustos 1914te gereklesecek sarih Trk-Alman ittifaknn n almstr; Thedor Vviegand da, 21. 12. 1917 tarihinde Istanbula yapilan yolculukta Ceml Paanin kendisine, Trkiyenin Almanyann yaninda savaa itiraki hakknda yle sylediini yazar: Tarafsz kalsaydik, durumumuz Yunanistandaki gibi tamamen ekilmez olurdu. Itilf Devletlerine balanm olsaydik ve onlar galip gelselerdi, geleceimiz mhrlenecekti, nk galip devletler ksa sre sonra memleketimizi taksim edeceklerdi. Bu sepeble, tehlikeleri aabilmek iin Almanyann yannda olmak zorundaydk. tilf

90

Devletleriyle birlikte kazanm olsaydk, kaderimiz yine ayn olacakt. u anda Mttefik Devletlerin galip gelme ansnn hl olmas, belki bizi Rus, Ingiliz ve Franszlarn taksim etme tehlikesinden uzun sre kurtarm olacak. Halbmond im letzten Viertel, Briefe und Reiseberichte aus der alten Trkei von Theodor und Marie Wiegand 1895 bis 1918, Herausgegeben und erlautert von Gerhaard Wiegand, Mnchen 1970. 134 Mhlmann, a.g.e., s. 70-71. 135 Mahmut Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, Cz: 12, stanbul 1969 (MEB), s. 1898de Mehmed Said Halim Paanin sadrazamlktan istifa ettiini ama istifasnn geri al sebebini yle akladn yazar: O vakit dndm ve memleketi byle bir felaket iinde brakip ekilmei vicdanen muvafik grmedim. Eer byle dnmese idim, kendi sahsm kurtarrdm. Fakat memleket felkete giderken ne olursa olsun ben ekileyim, demee vicdanm kail olmad. s. 1898-1899; Khlmann da, Sadrazamn formalite rol oynadn, Rusyaya kar dmanln balamasna ardn ve bu sebeple grevi brakmak istediini, Komitenin iddetli basksndan dolay grevinde kaldn yazar. Trkische Ministerien, Trkei 161, R. 13820, Bd. 5, Pera, 5 Februar 1917. 136 Kurt Ziemke, Die Neue Trkei, Politische Entvvicklung 1914-1929, Berlin und Leipzig, s. 36-37;. 137 Ernst Schle, Der Eintritt der Trkei in den Weltkrieg, Berliner Monatshefte, Berlin 1935, s. 212. 138 Schle, a.g.m, s. 215. 139 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1976, s. 20. 140Trk stiklal Harbi I, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, Genel Kurmay Bakanl Harp Dairesi Bakanl Yaynlar, Ankara, 1962, ss. 27-44; Ali Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekesinin Tarihi, Ankara, 1948, ss. 1-73. 141 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, 2. bask, Ankara, 1984, s. 142-143. 142 Armaolu, a.g.e., ss. 145-148.

91

II. Abdlhamid'in Msr Sorununa Yaklam ve stanbul Konferans / Dr. Sleyman Kzltoprak [s.57-69]
Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Osmanl Devletinin Berlin Kongresinden sonra, benimsedii politikalar erevesinde Msr sorununa yaklam 19. yzyln son eyreini konu alan Osmanl tarihinin nemli sorunlarndan bir tanesidir. Bu balamda, Msr sorununa bir zm bulmak amacyla stanbulda dzenlenen konferansta II. Abdlhamidin tutumu ayrca bir neme sahiptir. Hkmeti devre d brakarak Osmanl Devletinin d politikasn elinde tutan Abdlhamidin ncelik verdii alan, Avrupann yaylmac tavrlar karsnda, Osmanl Devletinin siyasal bamszln ve toprak btnln korumakt. Aslnda, Osmanl Devletinin bu yaklam, Abdlhamidden nce Tanzimat devrinde (18391856) balayan ve Islahat Ferman devrinde (1856-1876) devam eden srete yaplan reformlara paralel olarak benimsenen bir politikadr. Tanzimat dneminin en nemli politikalarndan biri, devletin gvenliini salamak ve Avrupadan gelecek muhtemel saldrlar engellemek iin, Osmanl Devletini Avrupa devletleri arasnda oluan sisteme (Concert Europen) katmakt. Bu balamda, Krm Sava (1853-1855) srasnda Avrupal glerle ittifak yapmakta baarl olan Osmanl diplomasisi, 1856 ylnda Paris Antlamasn yaparak Osmanl Devletini Avrupann bir paras olarak grlmesinde, nemli bir sonu ald. Buna gre Osmanl Devletinin toprak btnl ve bamszl bu devletler tarafndan garanti altna alnd. Bu durumu ihlal eden hareketleri balatan devletlerin tavrlar, bir sava sebebi (causus belli) olarak grleceini belirten ad geen anlama, Osmanl Devletinin toprak btnln salayacak kuvvetli bir dayanakt.1 Fakat, bu yazl garantilere ramen Osmanl Devletinin paralanmasn isteyen gler, bu amalarn uygulamaktan vazgemediler. Paris Antlamasnn Osmanl Devletine salad gvenliin, uzun vadeli bir garanti tamadnn grlmesi iin, aradan biraz zaman gemesi gerekiyordu. Avrupal devletler, Osmanl Devletinin i sorunlarna mdahale etme politikalarn terk etmedikleri iin, Paris Antlamasnn salad garantinin gereklerini kendileri yerine getirmekten kanyorlard. te yandan, Krm Sava ile Avrupa siyasetinde g kaybeden Rusya, 1871 ylnda Fransa ile yaknlaarak Paris Antlamasnn Karadenize ait hkmlerini ortadan kaldrmay baard.2 Bu gelime, Krm Savandan sonra, Rusyann durdurulmasyla kazanlan, Osmanl Devletinin gvenlii ve toprak btnl garantisine, byk bir darbe vurdu.3 Osmanl Devleti 1877 ylnda, Rusya ile tek bana savamak zorunda kald zaman, Paris Antlamasnn yanltc gvenliinin ie yaramaz olduunu grd. stanbul yaknlarna kadar gelen Ruslar, ngilterenin nclnde, Paris Antlamasn imzalayan dier devletlerden Fransa ve Avusturya-Macaristann tehditleriyle geri ekilmek zorunda kald.

92

Osmanl Devletinin toprak btnln garanti altna alan bu devletler, Berlin Kongresi srecinde Ruslarn ele geirdii yerlerden bazsndan ekilmesini salamakla birlikte, kendileri iin stratejik deeri olan baz Osmanl topraklarn, aralarnda paylamaktan kanmadlar. ngiltere Kbrs, Avusturya-Macaristan Bosna Hersek, Fransa da Tunus zerindeki emperyalist hedeflerini bu ortamda gerekletirme yolunu setiler. Berlin Kongresinin dier sonularna gre, Osmanl Devleti Balkanlardaki nemli topraklarndan ekilmek zorunda brakld. Srbistan, Karada ve Romanya, Osmanl Devleti ile tm balarn koparp bamsz oldular. Dou Rumeli zerk bir eyalet haline getirildi.4 Bylece Osmanl Devleti, byk bir nfus ve retim kaybyla karlat. Osmanl Devleti topraklarnn bete ikisini ve toplam nfusunun da bete birini kaybetti.5 Ayrca, Osmanl Devleti Rusya tarafndan ok ar bir sava tazminat demeye zorland. Bu tazminat da Osmanl Devletinin tm borlarn altda bir orannda artrarak btesine byk bir yk getirdi.6 Bir baka ekonomik sorun da Osmanl Devletinin deyemedii d borlarndan kaynaklanmaktayd. Bunun sonucunda, 1881 ylnda, Osmanl maliyesinin ynetimi, byk lde Duyun-i Umumi tarafndan idare edilmeye baland. Grld gibi, 1856 ylndan itibaren Rusya tehlikesinden greceli olarak emin bir ekilde yaayan Osmanl Devleti, 1877 ylnda ayn tehlike ile tekrar ok ak bir biimde karlat. Bu durumda, Osmanl Devleti savaa girmenin ne kadar ar bir fatura deme riski tadn, ac da olsa tecrbe etmiti. 1880lerden sonra biimlenen Abdlhamidin devlet politikasnn ke talarndan birini bu tecrbe oluturmaktadr.7 Osmanl Devletinin egemenliinde bulunan Msr Hidiviyeti, ar borlanmann yol at sebeplerden dolay 1876 ylndan itibaren bir takm ekonomik ve sosyal sorunlarla urayordu. 1879 ylnda, olaylardan sorumlu tutulan Msr Hidivi deitirilmesine ramen, Msrdaki sorun gittike bymekteydi. Yukarda belirtildii gibi, Msr sorunu esnasnda, Osmanl Devleti birok i ve d sorunlarla kar karyayd. Msr krizi, Osmanl Devleti asndan ok sorunlu bir zamanda ortaya kt iin, olaylar kontrol etmede bir takm eksikliklerin olmas kanlmazd. Ancak Osmanl Devleti, Msr sorununu zmek iin ne kendisini sonu belli olmayan bir maceraya sokmak istiyor, ne de sorununun kendisine ykledii klfetten kanmak istiyordu. Osmanl Devleti, 1876 ylndan itibaren Msr sorununun zm iin reel politikalar izledi. ngiltere, Osmanl Devletinin toprak btnln korumak eklinde, kabaca formle edilen Dou siyasetini deitirince, Osmanl Devleti gvenliini salayacak yeni politikalar gelitirmek zorunda olduunu grd.8 Bu skntl ortamda Osmanl devlet adamlar, bir yandan ngiltereye alternatif yeni stratejik partner araylarna giritiler, bir yandan da Msr sorununa zm bulma siyasetleri zerinde ura verdiler. 19. yzyln Avrupal byk gleri, Berlin Kongresinden sonra, Osmanl Devletinin Avrupadaki topraklarndan uzaklatrlmas iin uyguladklar d politikalarn, Osmanl Devletinin nfuzu ve egemenlii altndaki, Asya ve Afrikadaki topraklar sz konusu olunca, daha farkl bir biime sokmulardr. kinci politikalarnn birincisinden fark, ekonomik karlarn daha baskn bir rol oynamasdr. Bunun iin Afrikay bizzat igal ederek topraklarna katmay amalayan bir politika izlemilerdir. Bu politikalarn uygularken kendi aralarnda mmkn olduunca atmadan uzak bir ekilde anlama ve paylama esasn gz nnde bulundurmulardr.9

93

1876 ylna kadar Afrikann ancak %10u Avrupal gler tarafndan igal edilmiti. Bu tarihten sonra byk paylama balad.10 ngilterenin Kbrs ve Msr, Fransann Tunusu, talyann Kzldenizdeki Musavvay igalini bu erevede deerlendirmek mmkndr. Ksacas, byk gler hem kendi aralarnda, hem de topraklarnda bir eit smrge paylam yaptklar Osmanl Devletine diplomatik bask kullanarak, savamadan bu devletin egemenlii ve nfuzu altndaki Kuzey Afrikay igal etmilerdir. Osmanl Devleti ise, bu glere sava aarak bir sonu alamayacan ve daha byk kayplarla karlaacan bildiinden -1877 Rus tecrbesinin de gsterdii gibi- sz konusu igallere kar, diplomatik yollar kullanarak tepkisini gstermi ve uluslararas gelimelerin kendi lehine dnmesini bekleyerek hukuki varln fiilen geri almaya almtr. Bu adan Osmanl Devletinin d politikasn byk lde elinde tutan II. Abdlhamidin Msr sorununun grld stanbul Konferans srasnda ortaya koyduu politikalar, ayrca neme sahiptir. 1. Osmanl Devletinin Konferans nleme abalar 13 Nisan 1879 ylnda Msrda merutiyet tartmalarnn balad olumlu bir ortamdan istifade ederek kurulan Vatan Partisinden11 ngiltere ve Fransa hkmetleri, rahatszlk duyuyorlard.12 nk Vatan Partisi taraftarlar, Msrdaki ekonomik, siyasi ve sosyal olumsuzluklarn sebebi olarak grdkleri yabanclara kar her geen gn yeni protestolar yapyorlard. Msr ordusunda Mirliva (albay) rtbesinde olan Urabi, Vatan Partisinin nderi olarak, Msr Msrllarndr slogan ile kili Kontrol ve Borlarn Tasfiyesi Kanununa kesin bir ekilde kar kyordu.13 Sonuta, 7 Ocak 1882 tarihinde, ngiltere ve Fransa ortaklaa olarak sert bir deklarasyon yaynlayarak, Vatan Partisi taraftarlarn uyardlar.14 Fransa babakan Gambettann ileri srd bir teklif neticesinde ortaya kt iin, Gambetta Notas adyla bilinen bu deklarasyonda, eer Msrdaki olaylar sona ermezse, ngiltere ve Fransa Msrda dzeni salamak iin askeri g kullanmak da dahil olmak zere, gereken tedbirleri alacaklarn aklamlard. Babli notaya bir hafta sonra sert bir cevap verdi.15 Fakat, bu nota beklenenin aksine Msrdaki tepkilerin artmasna sebep oldu. ngiltere bu durumda, Msra birer Osmanl, ngiliz ve Fransz generalin gnderilerek Hidivin otoritesinin kuvvetlendirilmesini salamalarn teklif etti. Gambettann yerine babakan olan Freycinet bu fikre kar karak sorunun bir konferans dzenlenerek tartlmas fikrinde olduklarn aklad.16 Bu arada, Fransann Hidiv Tevfik Paann azledilmesi nerisine de ngiltere kar kt. Mays 1882 tarihinde Vatanilerin arlkta olduu nazrlar heyeti Hidiv ile ilikilerini keserek onu istifaya zorladlar. Bu durum karsnda tedirgin olan Fransa, ngiltereye iki devletin donanmalarn skenderiye nlerine gndererek Vatanilere bu ekilde bir gzda verilmesini nerdi. Bu neriyi ngiltere kabul etti. ngiltere ve Fransann donanmalarn skenderiyeye gnderme kararlar, Osmanl Devleti tarafndan ho karlanmad ve Babli bu eyleme itiraz etti. Ancak ngiltere ve Fransa, niyetlerinin Msra mdahale etmek olmadn sadece isyanclara bir gzda vermek olduunu akladlar. Dier devletler de Osmanl Devletini bu ynde teskin ettiler. 2 Mays 1882 tarihinde ngiliz ve Fransz sava gemisi skenderiye nlerine demirledi.

94

ngilizler ve Franszlar, Msrdaki karklklarn giderilmesi ve gerekli nlemlerin alnmas iin Hidive ve Babliye ikayette bulundular. Bundan sonra Hidiv Tevfik Paa, Urabnin liderliini yapt Vataniler hareketinin gittike artan basklarna kar, Bablinin duruma mdahale ederek bu sorunu zmesini, istemeye balad.17 Urab ve arkadalar Abdlal ve Ali Fehmi gibi askeri komutanlar nderliinde, ordunun byk bir ksmn arkalarna alan Vatan Partisi, yabanclarn Msrdaki nfuzunun artmasndan Hidiv Tevfik Paay sorumlu tutuyorlard. Tevfik Paa ise, yabanclara kar olmak yannda, kendi iktidarn da hedef alan bu hareketin ancak, askeri gle stesinden gelinecei, kanatini tayordu. Bu konuda da Bablinin devreye girmesini bekliyordu. Bu balamda Tevfik Paa 1882 ylnn balarnda, Ali Nizami Paa Heyetinin tekrar gelmesini istedi.18 ngiltere ve Fransa ise Msrdaki karklklar nleyecek zmleri grmek iin, stanbulda byk devletler arasnda bir konferans toplanmas fikrini ileri sryorlard. II. Abdlhamid de, Msr sorununun bir i mesele olduunu belirterek, stanbulda byle bir konferansn dzenlenmesine temelden kar geliyordu.19 Byk devletlerden gelen konferans toplanmas isteklerinin arkasndaki gerekeleri rtmek amacyla II. Abdlhamid, Msra askeri bir heyet gnderek taraflar yattrmak ve dorudan edindii bilgilerle, yeni politikalar belirlemek seeneini uygulamaya koyuldu.20 Bunun zerine Mir Dervi Paa21 bakanlnda, temyiz ceza reisi Lebib Efendinin de katld bir heyetin gnderilmesine 5 Mays 1882 tarihinde karar verildi.22 Feraet-i erife23 vekili Seyyid Ahmet Esat Efendi ile mabeyn ikinci katibi Kadri Efendi de Abdlhamid tarafndan gayri resmi olarak, bu heyetle birlikte gnderildi.24 2. Maltz Olay Dervi Paa Msrda ulap grevine henz yeni balad srada, skenderiyede yerliler ve yabanclar arasnda srekli artmakta olan gerilim patlad. teden beri kendilerini emniyet iinde grmeyen Avrupallar, silah tedarik etmeye balamlard. skenderiye Kalesi nnde demirleyen ngiliz ve Fransz gemileri halkn igal korkusunu artryordu. Bu gergin havada, 11 Haziran gn leden sonra, skenderiyede Maltallar ve Rumlarn yaad bir mahallede, yerli bir hamal ile bir Maltal tccar arasnda, cret meselesinden kaynaklanan bir kavga kt.25 Maltal bakla hamal ldrnce, yerli halk ile kavgaya katlan yabanclar arasnda, byk bir sokak atmas meydana geldi. Bu olay Msrn igal edilmesini hzlandran bir etki yapt. Maltal birinin sebep olmasndan dolay, bu olay Maltz olay olarak isimlendirildi.26 Sonuta her iki taraftan da birok yaral ve l vard. Meydana gelen arbede esnasnda yabanc egemenliine kar duygular besleyen halk, yabanclara ait baz iyerlerini ve evleri yamalad. Kaan yabanclar ngiliz ve Fransz gemilerine sndlar. Kahirede bulunan Urab Paa olay haber alnca, hemen duruma mdahale ederek asayiin salanmas iin, skenderiye Kumandan mer Ltfi Paaya telgrafla talimat verdi.27 Bundan sonra alnan askeri tedbirler ile olay, ksa bir zaman iinde, sona erdirildi. Olaylar yattrmak amacyla olay yerine giden konsoloslardan ngiltere Konsolosu Sir Charles Cookson ve talya

95

konsolosu da yaralananlar arasndayd.28 Maltz olay sona erdiinde, 50 civarnda yabanc ve 150 civarnda, yerli olmak zere toplam 200den fazla kii hayatn kaybetti. Ayrca 36 yabanc, 33 Msrl ve 2 Trk olmak zere toplam 71 yaral vard.29 zellikle ngiliz ve Franszlar, olaylar maksatl biimde yorumlayarak, bundan kendi karlar iin sonular karmaya altlar. Basn ve diplomasi yoluyla stanbula ulaan haberlere de bu abartl durum yansd. Bunun zerine II. Abdlhamid, olaylarn gerek seyri hakknda stanbul Konferansna katlan elilere aklamalar yaplmas iin, gerekli talimatlar verdi.30 Dervi Paa, skenderiye olaylarnda heyecana kaplan halka askerin karmadn ve kendilerine verilen emirleri yerine getirmekte bir kusurlarnn olmadn rapor etti. Olaylarn hemen ertesi gn, Kahiredeki Osmanl heyeti ile byk devletlerin konsoloslar, Hidivin huzurunda toplandlar. Dervi Paa skenderiye olaylarn Hidiv ve konsoloslarla birlikte deerlendirdi. Hidiv askerlerin kendisine kar hareketlerde bulunduunu, onlar bastrmak ve asayii salamak iin mutlaka stanbuldan askeri kuvvet gelmesi fikrini ortaya att.31 Bunun zerine toplantya katlan Urab Paa, Cihadiye nazr olarak sorumluluunun bilincinde olduunu belirtti. Hidive tabi olduunu ve onun tarafndan verilen emirlere harfiyyen uyacana dair sz verdi. Ayrca, karklklarn nleneceine dair konsoloslara teminat verdi.32 Urab Paann Hidiv tarafndan verilecek emirlere uyacan belirten szleri Konsoloslar memnun etti.33 Bunun zerine Hidivle beraber Urab Paa, yabanclarn gvenliklerinin teminat altnda olduunu, konsoloslara bildirdiler.34 Hidiviyet ile Babli, olay soruturmak ve zararlar tazmin etmek zere bir karma aratrma komisyonu kurmak istedi. Ancak ngiltere ve Fransa buna yanamad.35 Sonuta, Hidiviyet tarafndan bu konuda gerekli soruturma alarak, olaylar kkrtan sulular aranmaya baland. Ayrca, olaylardan madur olanlarn zararlar da tespit edilmeye baland.36 Gerekli tedbirleri almak zere, szkonusu soruturma komisyonunda bulunan, Cihadiye nazrnn yardmcs Yakub Paa, Hidivin yaverlerinden bir binba, dileri bakanlndan bir memur ve Binba Muhyiddin Efendi, zel bir trenle hemen Kahireden skenderiyeye gnderildiler.37 Bu heyetin almalar sonucunda olaylar hemen bir gn iinde kontrol altna alnd.38 Sonuta, kurulan komisyon, yabanclarn zararlarn tayin etti. 4.250.000 ngiliz Liras ve 106.250.000 frank olan tespit edilen bu zararlar Msr hazinesi tarafndan madurlara dendi.39 Olaylara kart tespit edilen 652 pheli kii tutukland ve mahkeme edilmeye baland.40 Bu olaydan sonra, Urabyi milliyeti bir lider olarak grp ona bu yzden sempati besleyen Avrupallar bir ok yaadlar. Avrupa kamuoyunda zellikle ngiliz ve Fransz kamuoyunda, Msrdaki milliyetilii Avrupa hegemonyasna kar hakl bir reaksiyon olarak yorumlayan nemli bir kesim vard. Bunlar Maltz olayndan sonra fikirlerini deitirerek Urab hareketinin aleyhinde yer almaya baladlar. Maltz olaynda, ok sayda Avrupalnn hayatn kaybetmesi sonucunda, Avrupadaki zellikle ngilteredeki anti-emperyalistler de artk Msrdaki olaylara mdahale edilmesi gerektiini dnmeye baladlar. nk Avrupal kendi yaamna, emperyalizme kar olmaktan daha fazla deer veriyordu. Bu olay dnda hibir ey bu fikri deitiremezdi.41

96

skenderiyede meydana gelen bu katliama, Maltal birisinin sebep olmas baz Fransz gazeteciler tarafndan bir ngiliz tahriki olarak iddia edilmitir.42 Franszlarn bu iddialar ne kadar dorudur, bunu kesin olarak tespit etmek olduka zor. Ancak, olaylarn trmanmasnda bir tahrik sz konusu ise, bundaki en fazla pay ngilizlere aittir.43 Bununla birlikte, kukusuz Franszlar da igalden nce, srekli ngilizlerle ortak hareket ettiklerinden dolay, kendileri de olaylarn trmanmasnda, pay sahibidirler. te yandan, zerinde durulmas gereken bir baka gerek de meydana gelen bu olaylar srekli gndemde tutarak ortam kkrtan ngilterenin izledii siyasettir. ngilterenin d politikasn ynlendirenler, uluslar aras kamuoyunu bu ekilde ynlendirerek, Msr igal etmek iin szde gerekeler hazrlyordu.44 ngilizlerin bir ksm olaylarn sorumlusu olarak Vatanileri gsterirken, bir ksm da olaylarn Hidiv tarafndan planland, iddiasnda bulunuyordu.45 ngiliz konsolosu ise, Msr askerinin olaylara dorudan kartn iddia ediyordu. Ancak askerler, olaylarla ilgileri olmad eklinde kendilerini savundular. Olaylar nlemek konusunda da ge haberdar olduklarn belirterek, eer erken haber alsaydk nleyebilirdik demek istiyorlard. Dervi Paa zzeddin Vapurundan ald bilgiye gre, olaylarn plansz bir ekilde ortaya kt, sonucuna vard.46 Dervi Paa ve Seymoura gre, bu olaylarda Urab Paa taraftarlarnn planl bir kkrtmas sz konusu deildir. Eer bu ynde bir kant elde edilmi olsayd, Amiral Seymour kenti igal etmek zere, askerlerini karaya karacakt.47 Mabeyn, Dervi Paa heyetinin verilen grevleri yapamamasndan dolay, tedirginlik belirtisi olan davranlar sergilemeye balad. Hidivin Kahireye dnmesini ve Urab Paann stanbula gnderilmesini isteyen Padiahn talimatlar karsnda, Dervi Paa bu grevleri salamakta baarsz kald. skenderiye olaylarn bahane eden ngilizler ve ona uyan yabanc devletlerin donanmalar, hl Msrl halkn korkmasna neden olmaya devam ediyordu. Padiah batan beri Dervi Paann Msrdaki grevi baarya ulaacak diye, stanbul konferansna katlmamak iin bu bahaneyi kullanyordu. Ama gelinen noktada bu bahane artk inandrcln kaybetti. Bu yzden Padiah hi istemedii halde, Msr sorununu Avrupal alt byk devletle grmek zorunda kaldn grd. Btn bu gelimelerin neticesinde, Padiah Msr sorunundaki asl aktrleri ilk kez karsnda grerek anlalabilir bir endieye kapld.48 3. Konferansn Balamas Msrda ngiltere ve Fransann basklar karsnda nazrlar heyeti reisi deiiyor, yeni kabineler kuruluyor fakat Urab Paa, kamuoyundan ald destekle Cihadiye Nezareti grevine devam ediyordu. Hidiv Tevfik Paa, halkn tepkisinden ekindii iin onun hkmette kalmasn engelleyemiyordu. Bylece, Urab Paa, nazrlar heyeti reisi olmamasna ramen, btn hkmet onun eline gemi oluyordu. Urab Paa, bu gcnn farknda olarak, Msrn kaderinde sz sahibi olmay amalyordu. Bunun ilk adm olarak, bir yandan kendi taraftarlarna Bakumandanln ilan ediyor, bir yandan da

97

Msr ordusunun tehizatn artryordu. II. Abdlhamid ise bu srada, Msr konusunda elikili ve ok tutarl olmayan bir politika izliyordu. Daha nce deindiimiz gibi, ngiltere ve Fransa Msr sorununu grmek zere byk devletler arasnda stanbulda bir konferans toplanmas fikrini tekrar gndeme getirdiler. Bu konuda Osmanl Devletinin de katlmn salamak iin II. Abdlhamidi ikna etmeye altlar. Padiah olay hakknda kesin kararn vermek iin Dervi Paann gnderecei raporlar beklediini ne srd. Ancak, gn getike Msrda vaziyetin vahameti artyordu. Kendilerini emniyet iinde grmeyen Avrupallar silah tedarikine balamlard. II. Abdlhamid bir taraftan Hidive birok prlantalarla murassa hediyeler gndermi, bir taraftan da Urab Paaya birinci mecidi niann vermiti. Msr, bu srada basnn ve Urab taraftarlarnn konferansa tepkisiyle alkalanyordu. ngiltere ve Fransa, Osmanl Devletinin katlm olmadan bu konferans yapmaya karar verdiler. Bundan sonra 2 Haziran 1882 tarihinde, Osmanl Devleti ve byk devletlere verdikleri bir nota ile, stanbulda bir konferans toplanmasn teklif ettiklerini, akladlar. Bu aklamada; Padiahn ve Hidivin hukukunu kuvvetlendirmek, Msrn idaresini yeniden dzenlemek ve uluslararas taahhtlerini temin etmeyi kararlatrmak zere ibaresi yer alyordu. II. Abdlhamid bu konferans srasnda, baka sorunlarn da zellikle, Trablusgarb sorununun da gndeme getirileceinden kuku duymaktayd. ngiltere ve Fransa, Osmanl Devletinin bu ekincelerini amak iin konferansta Msr konusu dnda baka bir sorunun gndeme alnmayacan ilan ettiler.49 Ayrca, byk devletlerin uzlamaya vardklar fikirler dorultusunda, Dervi Paa heyetinin grevlerini daha kolay tamamlayacan belirttiler ve bu konularda garanti verdiklerini akladlar.50 II. Abdlhamidin konferansa katlmak istememekteki bir baka gerekesi de Msrdaki karklklarn nlenmesi iin buraya asker gnderme politikasn ngiltere ve Fransann, srarla ne srmeleridir. Bu iki devlet ncelikle, Osmanl askerinin gnderilmesi ynnde bask yapacaklar bu olmazsa, kendilerinin asker gndereceini kabul ettireceklerdi. Byle bir politikaya kar, byk devletler arasnda kendisine destek verecek bir devlet yoktu. Almanya Babakan Bismarck Osmanl Devletinin stanbul Konferansnda temsil edilmemesini bir hata olarak deerlendirdi.51 Bylece, Almanya Babakan Bismarcktan beklenen destein gelmeyecei de anlald.52 ngiltere ve Fransaya kar onlar dengeleyecek bir mttefik olmadan mukavemet

gsteremeyeceini gren II. Abdlhamid konferansa katlmaya daha iddetli bir ekilde kar kt.53 Bu konuda byk devletlerin bakentlerinde grevli Osmanl elileri, Padiahtan aldklar emirler gereince, konferansn toplanmamas iin diplomatik faaliyetler yaptlar. Msrda bulunan Dervi Paa ve Seyyid Ahmed Esad Efendinin gnderdikleri bilgilere dayanarak Msrdaki olaylarn yattn iddia eden Osmanl elileri stanbulda byle bir konferansn toplanmasna gerek yoktur, diyerek aldklar talimatlar uygulamaya baladlar.54

98

Ancak Osmanl Devleti, kendisinin katlmayaca byle bir konferansn stanbulda organize edilmesine de kar kmayacakm gibi bir takm izlenimler verdi.55 Konferans fikri ilk defa ortaya atlnca Osmanl Devletinin Londra elisi Musurus Paa, Bablinin katlm olmadan konferansn stanbulda toplanmasnn padiah tarafndan olumlu karlanacan, ngiltere Dileri Bakan Lord Granvillee st kapal bir ekilde bildirmiti. Bunun zerine byk devletler, Fransa ve ngilterenin tekliflerini kabul etti. Avusturya konferansn toplanmas konusunda biraz tereddt gsterdi. Ancak dier devletlerin katldn grnce, Avusturya biraz ge de olsa katlma karar ald. Bu yzden Konferans belirlenen tarihten bir gn sonra 23 Haziranda Avusturyann da katlmyla balad. Avusturyann bu teredddnden faydalanarak, konferansn toplanmasn engellemek isteyen II. Abdlhamid, Avusturya kralna bir murassa nian vermeyi kararlatrd. Avusturyann konferansa bir gn sonra katldn grnce bu politikann geersizliini anlamt. Ancak, nian vermek zere bir heyet yola kmt. ngiltere ve Fransa konferansn stanbulda toplanmasna nderlik ettiler. Fakat Babli, ok hzl gelien bu olay zerine biraz tereddt ettikten sonra, Musurus Paay yalanlad.56 Bu konuda aka bir politika belirlemekte zorlanan II. Abdlhamid tereddtl tavrn bir mddet daha srdrd. Ancak bir sre sonra, byk devletlerde bulunan elileri kanalyla bu konferansn toplanmasna kesin olarak kar olduunu ilan etti.57 Bylece Osmanl Devleti, daha nce bu konuda kan haberleri, bir kez daha yalanlad.58 Ancak Musurus Paa byle bir hata yaptktan sonra grevden alnmad. Bu da gsteriyor ki bu politika Musurus Paann inisiyatifiyle deil, yukardan -yani, Padiahtan- gelen bir emirle uygulanmtr. Musurus Paa yalanlannca Avusturya Devleti konferansa katlmak hususunda tereddt etmitir. Konferansn bu yzden tehir edildii haberini alan II. Abdlhamid ok memnun olarak Avusturya mparatoru Fransuva Jozefe hemen murassa imtiyaz nian verme kararn aklad. Ancak ertesi gn konferansn bir gnlk tehirle alaca haberi alnd. Nian bylece bo yere verilmi oluyordu. stanbul Konferans, diplomatik gelenekler uyarnca, en yal eli olan talyan elisi Kont Korti bakanlnda, stanbuldaki talya sefarethanesinde, 23 Haziran 1882 tarihinde balad.59 23 Hazirandan 14 Austos 1882 tarihine kadar sren stanbul Konferansnn ilk dokuz oturumuna Osmanl Devleti katlmad. lk toplantda, oturuma katlan devletlerin temsilcileri, konferansn baladn resmen Babliye bildirmeyi kararlatrdlar. kinci toplant 24 Haziranda yapld ve Msra mdahale konusunda nemli bir karar alnd. Bu karara gre, Msr ilerinin dzene konulmas iin ortaklaa allmas ve hibir devletin dier devletler aleyhine tek bana Msrda bir kar peinde olmamas kayt altna alnd. 27 Haziranda yaplan nc oturumda, bir nceki karar teyit eder mahiyette, Msra hibir devletin tek bana mdahale etmemesi karar imzaland. Ancak ngiltere Elisi Lord Dufferin, bu karar zaruret grlmedii takdirde ibaresinin yer ald ilave bir kaytla imzalad.60 Dufferin bu oturum esnasnda, Msra Osmanl askerinin mdahale etmesini teklif etti. Bata Fransa Elisi Marki de Noaille olmak zere dier devlet elileri buna kar tereddtlerini

99

ifade ettiler. Msra Osmanl askerinin mdahale etmesi durumunda, bunun hangi artlarda olacann grld, drdnc oturum 30 Haziranda yapld. Osmanl askerinin Msra mdahalesi konusu konferansn en nemli maddelerinden birisiydi. Dolaysyla uzun tartmalara sebep oldu. Konferansn beinci, altnc ve yedinci oturumlar bu konudaki gr ayrlklarn gidermeye yetmedi. ngiltere, bu konuda gereksiz yere zaman harcandn belirterek srekli tepki gsterdi. ngiltere, Msr sorununun kmasndan itibaren Osmanl askerinin mdahale etmesi gerektii ynnde bir politika benimsemiti. Fransa ise, bu tekliflerin karsnda ak bir tavr taknmamt. ngilterenin bu politikas, grnrde Msrdaki Osmanl hukukunu kabul gibi olsa da devaml olarak bu konuyu vurgulamalar sebebiyle, gizli bir niyet tadklarn ak bir ekilde gstermektedir. Bismarck stanbul Konferans zerinde, Berlin Konferansnda olduu gibi, yine etkisini gsterdi. Konferansn toplanmamas konusunda II. Abdlhamide destek vermeyen Bismarck, Osmanl Devletine bu kez de asker gndermeme tavsiyesinde bulundu. II. Abdlhamid zaten asker gndermek istemiyordu. Bismarckn desteini almasa bile bu politikasndan vazgemek niyetinde olmadn kuvvetle vurgulad. Oysa Freycinet ve Gladstone aralarnda anlaarak kendi kontrollerinde Osmanl askerinin Msra karma yapmasn istiyorlard. Donanmalarn skenderiye nlerine gnderen Fransa, Osmanl askerinin Msra karma yapmas konusundaki politikasn deitirmiti. Freycinet ve Gladstone, Osmanl askerinin Msra karma yaparak dzeni salamas iin bask yapyordu. Bismarckn grlerini arkasna alan II. Abdlhamid ngiltere ve Fransann basklarna direndi.61 Bismarck ayrca, Alman temsilcilerine ngiltere ve Fransadan Msrda manda ynetimi kurma teklifi gelirse buna kar koymalar talimatn verdi. Byle bir neri, ona gre Orta Douda yeniden Hristiyan-Mslman savann kmasna yol aaca iin, gndeme bile alnmamas gerekiyordu.62 Aslnda Almanyann amac, ngiltere ile Fransay ortaklaa davrantan vazgeirip bylelikle aralarnda ittifak yapmalarn nlemek ve mmknse atmalarn salamakt.63 ngiliz politikaclar, evvelden beri II. Abdlhamidin asker sevki fikrine kar olduklarn biliyorlard.64 Srekli asker sevki fikrini gndeme getirerek, nce byle bir ihtiyacn uluslararas alanda kabul grmesini salamaya altlar. Eer Osmanl Devleti, meru egemenlik sahibi olarak bunu yapamyorsa, baka bir gcn -yani ngilterenin- Msra mdahale etmesi gereklilii ortaya km olacakt.65 Nitekim, ngilterenin Msr igal etmesi srecindeki gelien olaylar bunu kantlamtr. Konferansta zaman kaybna ynelik ngilterenin eletirilerini dikkate alan dier devletler, Osmanl askerinin mdahalesine onay vermekle beraber, Osmanl askerinin Msrda ne kadar kalacan ve asker sevki masraflarnn ne ekilde karlanaca konusunu grmeye baladlar. Netice olarak, 6 Temmuzda yaplan yedinci oturumda, Osmanl askerinin Msrda belirli bir mddet kalmas ve igal masraflarnn Msr btesinden karlanmas dorultusunda aldklar kararlar Babliye bildirdiler.

100

Fakat bu karar metni hazrland srada, Konferansn gidiatn alt st eden bir olay meydana geldi. ngiliz Amirali Seymourun 11 Temmuzda skenderiyeyi bombalad haberi stanbula ulat.66 Amiralin bu hareketi, Bablide, Yldz Saraynda ve stanbul Konferansna katlan eliler arasnda bir ok tesiri yapt. stanbuldaki konferansn 6 Temmuz memorandumu byk devletlerce tasdik edildikten sonra Babliye tebli edilmesine ramen, Osmanl Devleti tarafndan henz bir cevap verilmeden skenderiyenin topa tutulmas, olaan d bir olayd. Osmanl Devletinde tm iler Yldz Sarayndan ynetildii iin en byk rahatszlk ve aresizlik, II. Abdlhamid tarafnda grld. skenderiyenin topa tutulduunu haber alan II. Abdlhamid, Sadrazam Abdurrahman Paay hemen grevden alarak dier nazrlar saraya davet etti. Bundan sonra, Kk Said Paa, sadrazamla getirildi. Babli yaplan toplantlardan sonra, ngilterenin skenderiyeyi topa tutmasn ve buraya asker kartmasn protesto ederek bu kuvvetin derhal geri ekilmesini istedi.67 4. Osmanl Devletinin Konferansa Katlmas Msr sorununa zm aranrken igalle karlalmas, Padiah asndan byk bir kaypt. 14 Temmuzda toplanan Meclis-i Vkelada, padiahn asker gndermeye kar olduu bilindii iin bu konuda deerlendirilebilecek bir karardan kanlarak, ngilterenin skenderiyeyi bombalamas protesto edildi. Meclisi Vkela yelerinden Mahmud Nedim Paa ve Cevdet Paa, asker sevkine ve konferansa katlmaya taraftar deillerdi. Said Paann ikna edici konumalarndan sonra, hazrlanan mazbatada tek muhalif imza, Mahmud Nedim Paaya aitti. Padiahn byle kararlarda oy birlii aramasnn sonucu olarak, Meclisi Vkela yeleri bu konudaki grlerine hemen onay alamadlar.68 skenderiyenin topa tutulmas zerine konferansa katlan dier devletler ngilterenin bundan sonra yapaca hareketleri izlemekten baka bir ey kalmadn ilan eder gibi konferansn devamna gerek olmadn belirttiler. Osmanl Devleti tarafndan Msra asker sevki hususundaki kararn takip edilmesi iin 15 Temmuz 1882 tarihinde yeni bir karar verdiler. ngilterenin de katld bu oturumda, konferansa katlan devletler Babliyi Msra asker gndermeye davet ettiler. Bu karar ile Osmanl askerine yklenilmek istenilen grev, Msrda yerli ve yabanclarn menfaatlerini ihlal eden ve lkeyi harap eden karklklarn nlenmesi, bu duruma sebebiyet veren hareketlerin cezalandrlmas ve saltanat hukuku ile Hidiviyetin nfuzunun glendirilmesi, ileride ortaklaa olarak kararlatrlacak bir plan erevesinde Msrn ferman- hmayunlar hkmlerine gre haiz bulunduu idari ve hukuki ayrcalklarn ihlal etmeyecek bir ekilde, Msr ordusunun saysnn azaltlarak yeniden dzenlemesi idi.69 Ayn ekilde, Osmanl askerleri kumandannn Hidiv ile grerek hareket etmesi de karar altna alnmt. Bununla birlikte Osmanl askerinin grev sresi hususunda, Hidivin bu konudaki talebi dikkate alnacakt. Fakat, Babli ve dier devletler Hidiv tarafndan tayin edilen mddeti, uygun grmezlerse, Osmanl askerinin Msrda kal sresi, ay olacakt. Bunlara ilave olarak, alnan karara gre, Osmanl askerinin grev masraflar tmyle Msr btesinden karlanacakt.70

101

Msr sorunu bu safhaya ulat srada, II. Abdlhamid konferansa katlmamak konusundaki fikrinde srar etmenin artk anlamsz olduunu grd. Meclisi Vkela toplantsnda alnan kararlar dorultusunda, 19 Temmuzda Osmanl Devletinin bu konferansa katlaca byk devletlerin elilerine bildirildi. Babli tarafndan konferansa katlan elilere verilen cevapta, 15 Temmuzdaki konferans kararn kabul ettikleri ve bundan sonra Osmanl Devletinin de konferansa katlma karar ald bildirildi.71 II. Abdlhamid, Msra Osmanl askeri gnderilmesine onay verdi.72 Ancak, Osmanl askeri Msra ulat zaman ngiliz askerinin Msr boaltmasn art kotu. Bu talep Bablinin 19 Temmuz tarihli notasnda yer ald. Ancak, bu durum Musurus Paa tarafndan Lord Granvillee bildirildii zaman, ngiltere hkmeti bu teklifi geri evirdi.73 Osmanl Devletini konferansta temsil etmek zere II. Abdlhamid, Evkaf Nazr Asm Paay grevlendirdi.74 Ancak Asm Paa bu grevi tek bana yapamayacan Padiaha sununca, Hariciye Nazr Said Paann onunla birlikte katlmas kararlatrld.75 Hariciye Nazr Said Paann bu greve tayin edilmesinin bir dier nemli sebebi de diplomatik gelenekler uyarnca Konferansta bakanlk etme hakknn onda olmasndandr.76 Bu durumdan istifade ile toplantnn bakanl Osmanl Devletine geti. Bylece, konferansa yeni katlma karar alan Osmanl Devleti psikolojik bir stnlk ve avantaj salam oldu.77 Konferansn 24 Temmuzdaki onuncu oturumu Said Paa bakanlnda, nceki oturumlarn yapld talyan Eliliinde yaplmaya devam edildi.78 ngiltere ve Fransa elileri 15 Temmuzda konferansa katlan lkelerin verdii notann maddelerinden olarak Msra Osmanl askerinin gnderilmesi konusunda, Bablinin acilen cevap vermesini dile getirdiler. Hatta, szkonusu maddelerin Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmesi gerektiini Fransa elisi srarla savundu. Osmanl Devletinin katld bu ilk toplantda, Said Paa zaman kazanmak amacyla, asker sevki ve dier maddelerin Babli tarafndan halen mzakere edildiini belirterek, bu konunun gelecek toplantda tekrar ele alnmasn istedi.79 II. Abdlhamid Msra asker gndermek hususunda hl tereddtlerinden vazgememiti. Bu yzden bir karara varlamadndan konferans uzayp gidiyordu. Bu srada Padiah sadrazamn haberi olmadan d ileri bakann hususi katibi Reid Beyle birlikte ngiltere Eliliine gndererek, sevk edilecek askerin bir-iki bin kii olarak snrlandrlmasn teklif etti. Fakat, ngiliz elisi bu teklifi resmiyete geirerek Babli ile bu konuda yazt. Bunun zerine Sadrazam d ileri bakannn kendisine haber vermeden byle bir teebbse girimesinden duyduu rahatszl asl sorumlu padiaha ileterek tepki gsterdi. Padiah bu teebbsn arkasnda kendisi olmasna ramen, d ileri bakan Said Paay muhakeme etti.80 Bundan da beklenildii gibi bir netice kmad. 26 Temmuz aramba gn yaplan oturumda, 15 Temmuz tarihli notadaki ifadeler hakknda, Said Paa baz sorular sorarak aklamalar istedi. Msr ordusunun asker saysnn azaltlmas, Msrda adli ve idari dzenlemeler yaplmas gibi isteklerin, statkoyu deitirmeden fermanlarla

102

dzenlenen erevede yaplmas konusunda gr birliine varld.81 Msra gnderilecek Osmanl askerinin grevini ay iinde tamamlamas zerinde, ngiltere ve Fransa nemle durdu. Bu srenin uzatlmas iin Hidivin talepte bulunmas ve bu talebin konferansa katlan devletlerce uygun bulunduktan sonra, uygulamaya konulmas tartld.82 ngiliz ve Fransz temsilciler, Msrdaki olaylarn kontrol altna alnmasnn ancak buraya Osmanl askerinin gnderilmesiyle salanacan srarla dile getirmelerine ramen, bu tekliflerinde samimi olduklarna dair bir grnt vermiyorlard. Said Paa ve Asm Paa Msra Osmanl askeri ulat anda ngiliz askerlerinin Msrdan ekilmeleri konusunda, bir teklif ileri srdler. Bunu kabule yanamayan ngiltere ve Fransa tarafnn gsterdii tepki, Osmanl temsilcilerinin phelerini artrd. Bunun zerine Said Paa ve Asm Paa, ngiltere ve Fransann Msra askeri mdahale yapmalarn engellemek amacyla, konferansn balayc bir karar almas hususunda, gelecek toplantda yeni bir teklif vermeye karar verdiler.83 2 Austos oturumunda, Osmanl askerinin Msra ulatktan sonra, ngiliz askerinin Msr boaltmas ynndeki Osmanl temsilcilerinin teklifi, ngiltere Elisi Dufferinin sert bir tepki gstermesine neden oldu. Osmanl temsilcileri, Msr sorununda ngilizlerin niyetlerinin grnd gibi olmadna dair kanaatlerini, bu tepkiden sonra daha kuvvetli bir ekilde savunmaya baladlar.84 Msra askeri mdahale etme hakkn elinde bulunduran Osmanl Devletine kar ngilterenin izledii siyaset, yaplacak mdahelenin acil ve snrl bir ekilde olmasn ne srerek Padiah keye sktrmakt. ngiltere byle yaparak kendilerinin Msr igaline zemin hazrlamaya alyordu.85 Osmanl temsilcileri de ngilterenin oyununa gelmemek iin 15 Temmuz tarihli notann ierdii ekilde Osmanl askerinin Msra gnderilmesi hakkndaki konferans kararn imzalamaktan kanyordu. Bu konuda, bir kez daha Almanya, Avusturya, talya ve Rusya temsilcileri tarafndan kaleme alnan notay kabul ettiklerini aklayan Osmanl temsilcileri, zaman kazanma politikalarn biraz daha srdrdler.86 Osmanl temsilcilerinin katld drdnc toplantda, bu politikay devam ettiren Said Paa, ngilterenin dile getirdii Urab Paann asi ilan edilmesi konusundaki talepleri de ustaca geri evirdi. ngilterenin Msrdan askerlerini ekmeye baalamasyla birlikte bu ynde bir karar alnabileceini dile getiren Said Paa, bir kez daha ngilizlerin tepkisini ekti.87 8 Austosta yaplan toplantda Osmanl temsilcileri, konferansn 15 Temmuz tarihli Osmanl askerinin sevk edilmesi hakknda alnan kararlarn kabul ettiklerini akladlar. Bunun zerine bir protokol hazrland ve tm temsilciler bu protokol imzaladlar.88 5. ngiltere ile Osmanl Devleti Arasnda Askeri Mukavele Grmeleri Konferansn bundan sonraki grmeleri, Svey Kanalndan gemilerin serbeste geii hakknda, cereyan etti. 14 Austosa kadar sren bu grmelerde, Msra asker gnderilmesi

103

konusundaki grmelerin dorudan doruya ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda devam etmesine karar verildi. Osmanl temsilcileri ngiltere ile grme masasnda yalnz kalmann mahzurlarn dnerek, sz konusu askeri mukavelenin konferansta gndeme alnmas ve bir baka devletin desteini salamak iin giriimlerde bulundular. Bablinin byle bir siyaset izlemesinin asl sebebi, ngilterenin Msr tahliye etmesi konusunda byk devletleri de resmen bir taraf haline getirmek ve bylece Avrupa dengesinden istifade etmekti.89 Ancak, bu konuda Almanya, Avusturya, talya ve Rusya temsilcileriyle yaplan grmelerden sonra, talep ettikleri destek iin olumlu bir cevap alamadlar.90 Msra Osmanl askeri gnderilmesi hususunda ngiltere ile Babli arasnda yaplan grmeler, Padiahn srekli olarak itirazlarn ne srmesi nedeniyle, bir sonuca ulalamadan Eyll ayna kadar uzad. Padiahn itiraz ettii veya tereddtlerini ifade ettii maddeler, askerin miktar ve gnderili eklinin nasl olaca, Osmanl askeri ile ngiliz askeri arasndaki ortaklk ileri zerine odaklayordu. ngilizler Osmanl askerinin miktarn snrlamakla birlikte, Urab zerine gidecek ngiliz-Osmanl ordusun komutann da ngiliz olmasnda srar ediyorlard. Ayrca ngilizler, padiah tarafndan Urabnin bir an nce, asi ilan edilmesi hususunda bask yapyorlard.91 II. Abdlhamid, bu tekliflere srekli olumsuz cevap veriyordu. Bununla birlikte, Msr sorununu grmek zere birok kez sarayda toplanan Meclis-i Vkela yeleri ise, bir an nce Msra asker gnderilmesi grn benimsemiti.92 ngilizler Msra gidecek Osmanl askerinin miktar konusunda bir snrlama koyarak, Osmanl Devletini Urab karsnda zor durumda brakmay amalam gibi bir izlenim verdiler. II. Abdlhamid, 20 bin kiilik Urab Paa kuvveti karsnda, 4 bin kiilik Osmanl askerinin baarsz kalacan ne srerek kar kt.93 te yandan, Osmanl askerinin skenderiyeye karma yapmasn savunan Osmanl Devletinin teklifi, ngiltere tarafndan kabul edilmedi. ngiltere, Osmanl askerlerinin skenderiye yaknlarndaki Ebu Kra karma yapmasn istiyordu. II. Abdlhamide gre, rzgarl ve liman elverisiz olduu iin Ebu Kr, kartma yapmaya uygun bir yer deildi.94 Osmanl askerlerinin Msra ulamasndan sonra ngilizlerin buray boaltmasn vurgulayan Osmanl temsilcileri bu konu zerinde tavize yanamadlar. ngiliz elisi Lord Dufferin de ayn ekilde karlk verince grmeler tkanma noktasna geldi.95 ngilizler zamanla grlerini deitirmeye baladlar. nce skenderiyeye yaknl itibariyle Ebu Kra Osmanl askerinin karma yapmasn neren Lord Dufferin, Granvilleden ald talimat gereince, Ebu Krdan baka Reid ve Dimyat kentlerinden birinin bu i iin uygun olacan dile getirmeye balad.96 Osmanl temsilcileri ise Ebu Kr kabul etmekle birlikte, bu kentin limannn karma yapmaya uygun olmadn ne srerek, nce Osmanl askeri skenderiyeye insin sonra, Remle yoluyla Ebu Kra sevk edilsin, grn savunmaya balad.97 Lord Dufferin bu teklif karsnda muhalefet etmeyip ngiliz D leri Bakan Lord Granville ile bu konuda yazmak iin zaman istedi.98 Ancak,

104

Granville bu teklifi kabule yanamad gibi, Ebu Kr zerinde salanan mutabakattan da vazgeerek, Osmanl askerinin sevki iin tek uygun yerin Port Said olduunu ve bu konuda taviz vermemesi hususunda, Dufferine talimat verdi.99 Sevk olunacak Osmanl askerinin Ebu Kra karlmas husundaki ngiliz teklifini kabul etmekten baka kar yol olmad anlalnca Osmanl temsilcileri bu karar Dufferine ileterek anlamann imzalanmasn salamaya altlar.100 28 Austos 1882 tarihinde Osmanl temsilcileri yukarda belirtilen Askeri Mukavele metnini imzalamaya hazr olduklarn bildirdiler.101 Bu arada Granville, Osmanl askerlerinin kendileriyle birlikte bir mdahaleye katlmalar sz konusu olursa, bunun kendilerine salayaca fayda ve zararlar gz nne alarak, yeni deerlendirmeler yapt. Osmanl askerlerinin Urab kuvvetlerine katlmalar ihtimalinden endielenen Granville bu olasl Bismarckn kardei Herbert Bismarcka da at. Ona gre, Osmanl askerlerinin Msra gnderilmesinin tek faydas, Avrupal glerin bu konuda stanbul Konferansnda aldklar karar uygulamak ve Avrupa dengesine bu adan gelecek zararlar nlemekten kaynaklanyordu. Herbert Bismarck, Osmanl askerlerinin Msra girmesinin bundan baka bir faydas yoktur, diyerek bu politikann ngiltere asndan zararl olacan ileri srd.102 Lord Dufferin, Osmanl temsilcilerinin Ebu Kr konusundaki tekliflerini yaptklar srada, ngiliz askerinin Msrda Urab zerine ilerlemekte olduunu belirterek, bundan sonra Osmanl askerine gerek olmayacann ilk sinyalini verdi.103 Bundan sonra 29 Austos tarihinde, askeri anlama imzalanmazsa, bu konuyu gndemden kaldrp Msrda Urab Paa olayn kontrol etmek iin tek balarna davranacaklarn, Osmanl temsilcilerine iletti.104 ngiltere, Osmanl Devleti ile ortak bir askeri operasyonu istemediinden uzlamay salayacak teklifler sunmad. Lord Dufferin Osmanl askerinin Msra gnderilmesini istermi gibi grnrken, kar tarafn bu teklifi reddetmesi iin gereken siyaseti de uygulamaktan geri kalmad.105 Lord Dufferinin bu konudaki politikasn, bir geitirme ve oyalama taktii olarak deerlendirmek mmkndr. II. Abdlhamid ise, ngilterenin bir oyununa gelmemek iin, uzun hesaplamalar yaparken ekingen ve kararsz bir izlenim brakmtr. stanbul Konferans devam ederken askeri anlama konusunda tkanmalar ortaya knca, ngilizler Msrda kendi balarna bir takm politikalar uygulamaya baladlar.106 Hidive bask yaparak Msr ordusuna Genelkurmay Bakanl yardmcs olarak grev yapacak bir komiser tayin ettirdiler. Ayrca, Urabyi Cihadiye nezaretindeki grevinden azl ettirdiler. Bununla birlikte, 16 Austos 1882 tarihinde, Svey Kanal evresinin gvenliini salamak zere General Wolseley komutasndaki ngiliz ordusunun, bu blgeye hareket etmesi hususunda Hidivin izin vermesini saladlar.107 Wolseley Tel el-Kebirde Urab Paann ordusunu ksa bir zamanda yendi.

105

ngiltere, Urab taraftarlar karsnda ald bu kesin neticeden sonra Osmanl Devleti ile nceden srdrd diplomatik lisann tmyle deitirerek yeni bir tavr taknd. ngilterenin bu politika deiikliinde elbette Askeri Mukavelenin Osmanl Devleti tarafndan imzalanmam olmasnn etkisi bykt. II. Abdlhamid son bir hamle yaparak Meclis-i Vkela yelerinin konuyu grmesini istedi. Meclis-i Vkela bu konuda ngiltere elilii ile birlikte hazrlanmakta olan askeri mukavelenin tasdik edilmesi gerektiini belirtiyordu.108 Sz konusu Askeri Mukavelenin 5 Eyll 1882 tarihi itibariyle anlama salanan maddeleri yleydi:109 Birinci Madde: ncelikle 5-6 bin kiilik bir kolordu Msra gnderilecek. Bu say ileride, antlamay dzenleyen iki tarafn muvafakatyla gerekli grlen miktara ykseltilebilecek. kinci Madde: Osmanl askeri kendi kumandanlarnn idaresi altnda bulunacak. Ancak Osmanl komutan ile ngiliz komutan, uzlaarak iki ordunun ortak hareket etmesini salayacaklar. nc Madde: Asker sevkini gerektiren artlar ortadan kaldrldktan sonra, iki ordu ayn zamanda Msr boaltacaklar. Bunun zerine, asker sevketme ve Urab Paann asi ilan edilmesi konusunda hl ikna olamayan II. Abdlhamid, ngiltere Elisi Lord Dufferini Yldz Sarayna ararak, kendi grleri dorultusunda bir netice almaya alt. Bu konudaki giriimleri baarsz kalnca da sz konusu mukavelenin imzalanmasn kabul etmedi.110 Lord Dufferin 16 Eyll 1882 tarihinde, Babliye sunduu notasnda, artk Osmanl askerinin Msra sevk edilmesine gerek kalmadn ve ngiltere hkmetinin de en yakn zamanda askerlerinin bir ksmn Msrdan ekeceini bildirdi. Bunun zerine Babli, ngiltereye askerlerini tmyle ne zaman Msrdan ekeceklerini sordu. ngiltere Hkmeti, bu soruya -bundan sonra bu tr sorulara verecei cevaplarda da tekrarlayaca gibi- en yakn zamanda ve ngiliz askeri Msrn i ve d gvenliini saladktan sonra cevabn verdi.111 Sadrazam Said Paa, ngiltere istikrar- asayie kadar Msrda kalacam derse bizde -askeri mukaveleye gre- asker gnderip mtereken tahliye hakkna haiziz fikrini ileri srd.112 Kamil Paa da hatratnda Padiahn kukuculuk hastalndan dolay, birok sorunda olduu gibi, Msr sorununda da ayn zaafn ortaya ktn belirterek, devletin karlarn zedelediini ve ele geirilen frsatlarn karldn ileri srmektedir.113 Bu srada, ngilterenin stanbul Elisi Lord Dufferin, Msrdaki ngiliz Konsolosu Maletin hastalanmasn sebep gsterip, geici bir grevle Msra gitti. Lord Dufferin, ileride daha geni bir ekilde anlatlaca gibi, aslnda Msrdaki ngiliz igal ynetiminin programn hazrlamak ve gerekli dzenlemeleri yapmak zere, gnderilmiti.114

106

stanbul Konferansnn genel bir deerlendirmesini yapacak olursak, Osmanl Devletinin ve II. Abdlhamidin 1880lerden sonra benimsedii diplomatik tavrn genel izlerini bulabiliriz: lk olarak, II. Abdlhamid Osmanl Devletini ilgilendiren sorunlarn uluslararas alanda tartlmasna ve bu konularda bir konferans dzenlenmesine kar politikalar izliyordu. II. Abdlhamidin bu sonuca varmasndaki en byk etken, 1878 Berlin Konferansnda alnan kararlar, Osmanl Devleti aleyhine olarak yorumlamasndan kaynaklanyordu. Bu dnceye gre, Avrupal devletler, kendi aralarnda Osmanl Devletine kar eitli ittifaklar sayesinde, kolayca uzlayorlard. Bu durumda Osmanl Devleti, savunduu tezlerde ne kadar hakl olursa olsun, konferanslar neticesinde ortaya kan sonular olumsuz oluyordu. Dolaysyla, II. Abdlhamid herhangi bir sorunun uluslararas alana tanmasndan rahatszlk duyuyordu. Ancak savaa yol aabilecek gelimeler karsnda da duyarl olan Padiah diplomasiye de nem veriyordu. Bu ikilem karsnda II. Abdlhamidin izledii politika, olay zamana yaymak ve ortaya kacak konjonktrel frsatlar yakalamak, eklinde formle edilebilir. Kazanlan zaman iinde kar taraftan gelen basklar gslemek iin, bir mttefik araynda bulunmak da bir dier politikadr. Bu politikann srdrlmesi iin, srekli bavurulan alan Avrupa dengesidir. stanbul Konferans esnasnda II. Abdlhamidin bu tavrlar srasyla ortaya konulmutur. lk bata, konferansa kar kan Padiah bu konudaki politikasnda artlar onu zorlayana kadar srarl olmutur. Konferansa katldktan sonra, Almanya ve Avusturyann desteini almak iin almtr. Bu devletlerden bekledii destei alamaynca, zaman kazanma politikas izlemitir. Mmkn olduunca uzatlan grmeler srasnda, kendi elini glendirecek gelimelerin meydana gelmesi, beklenilmitir. Fakat umulan frsatlar ortaya kmamtr. kinci olarak, II. Abdlhamid Osmanl Devletinin askeri gcnn snrlarn 1877-78 OsmanlRus Savanda grd iin, ynetimde ideal deil, reel siyaset anlayn uygulamak istemitir. Bu balamda, zaman zaman gndemde olan Pan-slam siyasetini, ngiltereye kar bir bask arac olarak kullanmaktan te, baka bir ey yapmamtr. Oysa, Msrn ngilizler tarafndan igali II. Abdlhamidin halifelik sfatna ve Pan-slam siyasetine kar bir darbe idi. Osmanl Devletinin toprak ve can kaybnn kanlmaz olduu scak atmalara girmesini, her ne pahasna olursa olsun, nlemeye almtr. Ayrca, askeri mdahalenin nnde, ngiltere tarafndan kaynaklanan baka olumsuzluklar da vard. ngiltere bir yandan Osmanl askerinin Msrdaki karklklara mdahale etmesini istiyordu. Bir yandan da sz konusu mdahale gcnn says ve Msrda kalaca sre hakknda birtakm kstlamalar, Osmanl Devletine dayatyordu. II. Abdlhamid, bu koullarda Osmanl askerinin baarsz kalacan ne srerek, bu teklife kar kmt. Bununla birlikte II. Abdlhamid zellikle, Osmanl Devleti asndan daha nemli olan Avrupadaki topraklarn savunmas iin ayrlan askerlerin baka bir atma alanna kaydrlmasn istememitir. II. Abdlhamid devletin merkezi ve kalbi olarak buradaki topraklara byk nem veriyordu. Bunun dnda kalan yerler, Msr dahil olmak zere, devletin u topraklaryd.115

107

Abdlhamidin asker gndermeye kar kmasndaki bir baka nokta da Msrn Trk askerinin huy ve adetlerini deitirecei ve bu yolla, terhis olup dnen askerlerin Osmanl devlet ve toplum dzenine zarar verecei varsaymndan kaynaklanyordu.116 Sonu olarak, II. Abdlhamid Osmanl Devletinin asl merkezini gvenlik altna almaya gayret ettiinden, Msra mdahale ederek, devleti maceraya sokmak istememitir. Bu yzden, Msra Osmanl askerinin sevk edilmesine kar kmtr. DPNOTLAR 1 Paris Andlamasnn metni iin bkz; Nihat Erim, Devletleraras Hukuki ve Siyasi Trk

Metinleri, Ankara; Ankara n. Hukuk Fak. Yayn, 1953, I/341-353. Paris Andlamas ve sonrasnda yaplan dier Andlamalar iin bkz; Fahir H. Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi: 1789-1914, Ankara 1997, s. 250-253. 2 W. E. Mosse, The end of the Crimean system: England, Russia, and the neurality of the

Black Sea, 1870-1871, Historical Journal, IV, 1961, s. 164-190. 3 Paris Antlamasndan sonra 1876 ylna kadar gelen srete, Osmanl Devletini

ilgilendiren gelimeler iin bkz, M. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923, A Study in International Relations, Londra-Melbourne-Toronto; Macmillan, New York; St. Martins Press, 1966, s. 149-177; Ahmed Saib, Abdlhamidin Evail-i Saltanat, Msr 1326. Rusyann Paris Antlamasndan sonra takip ettii siyaset iin bkz; B. H. Sumner, Ignatyev at Constantinople, 1864-1874, Slavonic and East European Review, XI, 1932-3, s. 341-353, 556-571; Fahir H. Armaolu, a.g.e., s. 255. 4 Berlin Kongresi 13 Haziran 1878de topland. Bir ay sren almalardan sonra 13

Temmuz 1878de Berlin Andlamas imzaland. Berlin Andlamasnn maddeleri hakknda bkz; Nihat Erim, a.g.e., s. 403-424; B. H. Sumner, Russia and the Balkans, 1870-1880, Oxford; Clarendon Press, 1937, s. 658-669. Berlin Kongresi ve bundan sonra meydana gelen politik gelimeler iin bkz; lhan F. Akin, Siyasi Tarih 1870-1914, stanbul Faklteler Matbaas, 1983, s. 43-50. W. N. Medlicott, The Congress of Berlin and After, Londra, 1938. 5 Osmanl Devletinin nfus ve toprak kayb hakknda bkz; Standford J. Shaw-Ezel Kural

Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambirdge; 1977, II/191. 6 8 ubat 1879 tarihli Andlama ile bu miktar 802. 500.000 Frank olarak tespit edildi.

Andlamann metni iin bkz; Nihat Erim, a.g.e., s. 425-427. Rusyaya denen sava tazminatnn Osmanl btesinde yol at problemler hakknda bkz; Michael Milgrim, An overlooked problem in Turkish-Russian Relations: The 1878 War indemnity, International Journal of Middle East Studies, 1978, c. 9. s. 519-537. 7 Bu politikann genel zellikleri ve hedefleri hakknda daha fazla bilgi iin bkz; Engin D.

Akarl, The Problems of External Pressures, Power Struggles and Budgetary Deficits in Ottoman

108

Politics Under Abdulhamid II, (baslmam doktora tezi), Princeton, 1976, s. 10-39. A. Muhammed Harb, el-Sultn Abdlhamid el-Sn, Ahira el-Seltin el-Osmniyn el-Kibr, Dmak, 1990, s. 133227. 8 Berlin Kongresinden itibaren deimeye balayan, ngilterenin Osmanl Devletine ynelik

d politikas iin bkz; Lillian M. Penson, The Foreign Policy of Lord Salisbury, 1878-1880; The Problem of the Ottoman Empire, Studies in Anglo-French History, (ed., Alfred Colville-Harold W. V. Temperly), Cambridge; Cambridge University Press, 1935, s. 125-142. ngilterenin Akdeniz ve Kbrs politikas iin bkz; D. E. Lee, Great Britain and the Cyprus Convention Policy of 1878, Cambridge; Cambridge University Press, 1934. 9 Avrupal emperyalist glerin Afrikay paylama politikalar hakknda bkz; Trkkaya

Atav, Afrikada Ulusal Kurtulu Hareketleri, Ankara; Ankara n. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, 1975, s. 16-25; Norman R., Bennet, Africa And Europe, From Roman Times To The Present, New York-London; Africana Publishing Co., 1975, s. 93-108; Robert O. Collins, Historical Problems Of Imperial Africa, Santa Barbara, California, 1975, s. 7-11. Robin Hallett, The Penetration Of Africa European Exploration in North and West Africa to 1815, New York-Washington; Frederick A. Praeger, Inc. 1965. Roland Oliver-Anthony Atmore, Africa Since 1800, Cambridge-London-New York; Cambridge University Press, 1981, s. 103-113. 10 11 Trkkaya Atav, a.g.e., s. 16. Partinin kurucular arasnda bulunan erif Paa, smail Ragb Paa, mer Paa Ltfi,

Sultan Paa, Ahmed Urabi, Mahmud Sami Paa Barudi, Sleyman Paa Abaza, Abdlal Hilmi, Ali Fehmi gibi isimler, kamuoyunda yakndan tannmaktayd. 327 Msrl tarafndan kurulan partide, eski ve yeni subaylar, ulemadan temsilciler, Kpti ve Yahudi cemaatin dini liderleri, tccarlar ve toprak aalar dengeli bir ekilde yer ald. Bu parti hakknda daha fazla bilgi iin bkz; Jacob M. Landau, Parliaments and Parties in Egypt, New York, 1954, s. 87-91. Vatan Partisinin kkenleri, 1866 ylnda kurulan uray Nvvab meclisinde ortaya kan siyasi yaplanmalara dayanmaktadr. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz; Zeynelabidin emseddin Necm, el-Cemiatl-Vataniyye el-Msryye sene 1883, Kahire; El-Heyet el-Msryye el-Amme lil-Ktb, 1987, s. 21-40; Abdurrahman el-Rafii, el-SavralUrbiyya vel-Ihtill el-ncilz, Kahire, 1937, s. 70; Abdurrahman el-Rafii, Asr-u smail, Kahire, 1982, II/218. 12 Partinin kurucular, kurulu gerekelerini ilk olarak 4 Kasm 1879da kamuoyuna aklad.

Bu aklamada Vataniler, partilerinin bir din partisi olmadn ve aralarnda Msrda yaayan her rk, din ve sosyal kesimden temsilciler bulunduunu vurgulad. Hidive ve Osmanl Devletine bal kalacaklarna dair szler verildi. Partinin hedefi olarak ekonomik ve sosyal sorunlar zerinde duruldu. zellikle d borlarn neden olduu ekonomik ve sosyal sorunlarn stesinden gelmeye alacaklarn duyurdular. Sz konusu metin iin bkz; Abdurrahman el-Rfii, El-Savral-Urbiyya vel-Ihtill el-ncilz, Kahire, 1937, s. 71. Christina Phelps Harris, a.g.e., s. 44.

109

13 III/76. 14 15 16 191. 17 18

John Morley, The Life of William Ewart Gladstone, New York; MacMillan Company, 1911,

J. C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East, Princeton, 1956, I/195. A.g.e., s. 195-196. Gad Taha, Muallimu Trih Msr el-Hadis vel-Musr, Kahire, Dar el-Fikr el-Arabi, 1985, s.

BOA, YEE, 124/12. Ali Nizami Paa heyeti 6 Ekim 1881 tarihinde Msra ulat. 18 Ekim 1881 tarihinde

stanbula dnmek zere Msrdan ayrld. Bkz; YEE Defterleri, 1089, s. 5; E. Baring, Modern Egypt, New York, 1908, I/199-200. Tevfik Paa, Ali Nizami Paann tekrar gelmesi iin talepte bulunmasnn nedeni olarak, onun daha nce Msra gelmesi ve olaylar hakknda yakndan malumat almasn gstermitir. Bkz; BOA, YEE, 124/8. 19 20 BOA, rade Msr, no. 1013. Babli de Msrdaki olaylar zmek zere en geni yetkiyle bir kiinin Msra

gnderilmesi politikasn uygulamak hakknda Hariciye Nezaretinden bilgi almak istedi. Bu konuda Bablinin Hariciyeye yazsna ilikin -muhtemelen asl belgenin msveddesi olan- evrakta tarih bulunmamaktadr. Ancak, Katalogdaki sra ve dosya numaralar dikkate alnarak bu tarihsiz evrakta kastedilen grevin daha sonra Dervi Paaya verilen grev olduu anlalmaktadr. Bkz; YEE, 116/14. 21 Dervi Paa (1912-1896), Lofada dodu. 1862 ylnda mir oldu. Daha sonra Yanya

valilii yapt. Bosna valisi olduu srada Heresk isyann nlemekte baarsz olduu iin grevden alnd. 1877-8 Osmanl-Rus Savanda Batumda ok baarl oldu ve Ruslar buraya sokmad. Bu baars sebebiyle n yayld. Diyarbakr ve Selanik valiliklerine getirildi. Bahriye nazrl, serasker kaymakaml Dar- uray- Askeri ve Erkan- Harbiye-i Umumiye reislii yapt. Yaver-i Ekrem unvanyla Abdlhamidin ok yaknnda bulundu. Msrdaki grevinden sonra Rumeli Ordular Komutanlna getirildi. 84 yanda 1314/1896 ylnda vefat etti. Daha fazla bilgi iin bkz; ihabeddin, Tekinda, Dervi Paa, A, III/552; Dervi Paa, TA, XIII/113-114. 22 23 unvan. 24 rade Msr, no. 1017. rade Msr, no. 1014-1017. Kabenin temizlik ileri sorumluluunu stlenen Peygamber soyundan gelenlere verilen bir

110

25

Elbert E. Farman, Egypt and Its Betrayal; An Account Of The Country During The Periods

Of Ismail And Tewfik Pashas, And How England Acquired A New Empire, New York; The Grafton Press, 1908, s. 306. Abdurrahman el-Rfii, el-Savral-Urbiyya vel-Ihtill el-ncilz, Kahire, 1937, s. 300. 26 Maltz Maltallara verilen isimdir. Batl kaynaklar bu olay skenderiye katliam olarak

isimlendiriyorlar. Bkz; Tom Little, Modern Egypt, Londra; Ernest Benn Ltd., 1967, s. 44; Baron De Kusel (Bey), An Englishmenans Recollections Of Egypt 1863-1887, London, John Lane, 1914, s. 169; Bkz; Norman Daniel, Arabi and Egypt, Islam, Europe And Empire, Edinburgh; Edinburgh, University Press, 1966, s. 389. Maltz olay srasnda ABDnin Kahirede konsolosu olarak grev yapan Elbert E. Farman da bu olay, nyargl olarak anlatmaktadr. Bkz; Elbert E. Farman, a.g.e., s. 301-313. 27 Vezaret el-Harbiyye, El-Hamlet el-stimriyye al Msr fil-Karn el-Tasi, Kahire; Matbaat

el-Emriyye, 1957, s. 206; Abdurrahman el-Rfii, a.g.e., s. 302. 28 YEE, 122/5, s. 5b. Ayrca; John Laurence Rafuse, Egypt and The British Parliament,

1882-1918, University of Notre Dame, (baslmam doktora tezi), 1972, s. 14. 29 Olaylarda meydan gelen can kayb ve yaralanmalar hakknda kesin bilgiye sahip deiliz.

Yukarda verdiimiz rakamlar bu konuda tarafsz olduuna kanaat getirdiimiz Msrl ve Batl yazarlarn yazdklarndan karlatrarak sunduumuz verilerdir. Buna rnek iin bkz; J. Michael Reimer, Colonial Bridgehead, Government And Society in Alexandria 1807-1882, Kahire; The American University in Cairo Press, 1997, s. 171-172; Adolf, Hasenclever, Geschichte im gypten 19. Jahrhundert, 1798-1914, Halle 1917, s. 221. Dier taraftan, Msrl yazar Selim Halil Nakka her iki tarafn toplam l saysnn 300 olduunu iddia ediyor: Bkz; Selim Halil el-Nakka, Msr lil-Msryyin, Kahire; el-Heyet el-Msryye el-Amme lil-Ktb, 1998, V/5. John Ninet, 163 Msrl, 75 Avrupal olmak zere toplam 238 kiinin ldn iddia etmektedir. John Ninet olaylar meydana geldiinde skenderiyede bulunuyordu. Ancak olaylarn iddetini gstermek amacyla lenlerin saysn abartmaktadr. Muhammed Abduh ise 75i Avrupal olmak zere toplam 238 kiinin ldn bildirmektedir. Bu konuda daha fazla bilgi iin bkz; Abdurrahman el-Rfii, a.g.e., s. 302-303. Babli adna hazrlanan Msr meselesi raporunda lenlerin says 3 yerli, 40tan fazla Avrupal olmak zere dierlerinden ok az olarak veriliyor. Bu raporda verilen yaral says dier iddialara yakn olarak 70ten fazla diye belirtiliyor. Bkz; Rab Raif-Ahmed Rauf, a.g.e., s. 69. Bu rakamlara yakn olan dier bir kaynak iin bkz; Abdlazim Ramazan, Trih el-skenderiyye f Asr el-Hads, Kahire; El-Heyet elMsryye el-Amme lil-Ktb, 1993, s. 112. Cromer ise sadece Avrupallar dikkate alarak l saysn veriyor. Ona gre, 50 civarnda Avrupal ld. Bkz; Evelyn Baring, a.g.e., I/287. Bir ok Batl yazar da Cromerin verdii rakamlar kullanarak sanki, szkonusu olaylarda hi Msrl hayatn kaybetmemi, Maltz olay sadece Avrupallara ynelik bir katliamm gibi, bilgilere yer veriyorlar. Buna rnek olarak bkz; Tom Little, a.g.e., s. 44; Baron De Kusel (Bey), s. a.g.e., 169; Norman Daniel, a.g.e., s. 389.

111

30 1024. 31 32 33 34 35 36 37 38 39

rade Msr, no 1022. Bu olay ayrca Meclisi Vkelada da grld. Bkz; rade Msr, no

YEE, 122/5, s. 8b. Bkz; Rab Raif-Ahmed Rauf, a.g.e., s. 69. YEE, 122/5, s. 9a. YEE, 122/5, s. 8b. Abdurrahman el-Rfii, a.g.e., s. 303-304. YEE, 122/5, s. 6a. YEE, 122/5, s. 6b. Norman Daniel, a.g.e., s. 390. Sleyman Kani rtem, Osmanl Devletinin Msr Yemen Hicaz Meselesi, (yayna

hazrlayan Osman Selim Kocahanolu) stanbul; Temel Yaynlar, 1999, s. 73. 40 242-243. 41 Parker Thomas Moon, Imperialim and World Politics, New York; The McMillan Company, Juan R. I. Cole, tutuklananlar hakknda detayl bir tablo vermektedir. Bkz; Colonialism and

Revolution n The Middle East; Social and Cultural Origins Of Urab Movement, New Jersey, 1993,

1926, s. 142. 42 43 Sleyman Kani rtem, a.g.e., s. 73. ngilizlerin Msrdaki igal siyasetini deerlendiren Fransz gazeteleri hakknda bir alma

yapan Msrl yazar Mahmud Necib Ebu el-Leyl bu konuda birok rnek vermektedir. Bkz; Mahmud Necib Ebu el-Leyl, el-htilal el-Biritani vel-Suhuf el-Fransiyye min Sene 1882 Hatta Sene 1904, Kahire; Matbaat el-Tahrir, 1953. 44 Ronald Robinson-John Gallagher-Denny Alice, Africa and The Victorians, The Climax Of

Imperialism n The Dark Continent, New York St. Martins Press, 1961, s. 96-98; Nadav Safran, Egypt in Search of Political Community; An Analysis of the Intellectual and Political Evolution of Egypt; 1804-1952, Cambridge; Harvard University Press, 1961, s. 49-50. 45 Bunlar arasnda Lord Randolph da bulunmaktadr. Ona gre Urab bu olaylarda susuzdur

ve olaylar Hdiv tarafndan planlanmtr. Bkz; Norman Daniel, a.g.e., s. 389.

112

46

Ancak yaralanan ve lenlerde sng izlerine rastland iin olaylara baz askerlerin

katld da tespit edildi. Bkz; YEE, 122/5, s. 13a. 47 Amiral Seymour olaylarn politik bir taraf olmad iin askerlerini karaya kartmadn

Londraya bildirdi. Bkz; John Laurence Rafuse, Egypt and the British Parliament, 1882-1918, University of Notre Dame, Baslmam Doktora Tezi, 1972, s. 14. 48 Mabeynden Dervi Paaya YEE, 122/5, s. 47a-47b-48a; Padiahn nasl bir aresizlik

iinde olduunu ve politik bir tavr almakta zorlandn, Dervi Paaya ekilen bu telgrafta tespit etmek mmkndr. Belge iin bkz; Ek no: 4. 49 50 51 52 Rab Raif-Ahmed Rauf, Msr Meselesi, stanbul; Babli Hariciye Nezareti, 1334, s. 71. rade Msr, no 1028, i no. 1. YEE, 127/24, i no. 1. Abdlhamid bu bilgiyi daha nce Fransann stanbul Konsolosluunda Bakatiplik

yaptktan sonra, Msr Konsolosluu grevinden Romanya Eliliine tayin olan kiiden almtr. Bkz; Mabeynden Dervi Paaya, YEE, 122/5, s. 68a. 53 54 55 56 57 58 Mabeynden Dervi Paaya, YEE, 122/5, s. 68a. rade Msr, no. 1028, i no. 2. Bu konudaki bilgiler iin bkz; Rab Raif-Ahmed Rauf, a.g.e., s. 71. rade Msr, no 1029. rade Msr, no 1028. Abdlhamid Bismarcktan Msr sorunu iin destek alma giriimlerinde bulundu. Bismarck

Osmanl Devletinin Konferansa katlmas ynnde bir politika izliyordu. Berlin elisi Sadullah Paaya gnderilen telgrafta, sz konusu konferansn yaplmamasnn Almanyann da lehine olaca tezininin ilenmesi emredilmekle beraber, eer konferans yaplacaksa Osmanl Devletinin itiraki olmadan yaplmaldr, grnn ileri srlmesi vurguland. Padiah her ikik ta da Bismarckn desteinin salanmas iin emir verdi. Bkz, YEE, 127/24. Ancak Dervi Paaya ekilen telgrafta bu gr tamamen reddedildi. Bkz; YEE, 122/5, s. 25b-26a-26b. numara: 17 59 Selim Deringil stanbul Konferansnn 3 Haziran 1882 tarihinde baladn yazmaktadr.

Ancak bu bilgi ariv kaynaklarndaki kaytlara aykrdr. 1028 no. lu ve 19 Haziran 1882 tarihli rade Msrdaki kaytlara gre Konferansn al 22 Haziranda yaplacakt. Fakat, Avusturyann katl

113

yukarda aklanan sebepten tr bir gn gecikince Konferans da bir gn tehir edilerek 23 Haziranda ald. Karlatrarak bkz; rade Msr, no 1028; Selim Deringil, The Ottoman Response To The Egyptian Crisis Of 1881-1882, Middle Eastern Studies, Ocak 1988, c. 24, say; 1, s. 15. 60 ngiltere sz geen karara itiraz kayd koyduktan sonra imzalamas Msr igal niyetlerini

gstermektedir. Nitekim bu imzadan 15 gn sonra ngiltere skenderiyeyi bombalad. Bu almann ilgili balna bkz. 61 Moritz Busch, Bismark: Some Secret Pages of His History, Londra; MacMillan and Co.

Ltd., 1898, III/51-53. 62 63 64 65 E. Baring, a.g.e., I/303. Prince Hohenlohe, a.g.e., II/291. rade Msr, 1029. Bu amalar Osmanl devlet adamlar tarafndan tahmin ediliyordu. Bkz; Mabeynden

Dervi Paaya, YEE, 122/5, s. 70b. Numara: 43 66 67 YEE, 122/5, s. 76a. Zekeriya Kurun, Kk Mehmet Sait Paa-Siyasi Hayat, craat ve Fikirleri 1838-1914,

(baslmam doktora tezi), s. 40-41; . H. Danimend, a.g.e., VI/-91. 68 69 Said Paa, a.g.e., I/79. Osmanl Devletine 15 Temmuz 1882 tarihinde verilen bu notann Franszca asl iin bkz;

Said Paa, a.g.e., I/342. 70 71 72 73 74 rade Msr, no. 1041. Said Paa, a.g.e., I/79. rade Msr, no. 1044. rade Msr, no 1073. Asm Paann Konferansta ye olarak Osmanl Devletini temsil etmesini Sadrazam Said

Paa nerdi. Bkz; rade Msr, 1039. 75 76 Bu konuda Sadrazam Said Paann dncesi iin bkz; YEE, 124/45. Sz konusu diplomatik geleneklere gre, Konferansn bakanl, toplantnn yapld

lkenin d ileri bakanna aittir.

114

77 78

rade Msr, no 1039. Konferansn bundan sonraki seyrinin zabtlar birka defterde toplanmtr. Bunlardan biri

BOA, YEE, 122/6da kaytl defterdir. Toplam 277 sayfa olan bu defterin yaklak 200 sayfas botur. Bir dier defter ise BOA, YEE Defterleri, 1184te kaytldr. Konferansn Said Paa bakanlnda toplanmas hakknda bkz; BOA, YEE, 122/6, s. 2; BOA, YEE Defterleri, 1184, s. 1. 79 80 81 82 83 BOA, YEE, 122/6, s. 2-4. Said Paa, a.g.e., I/780. BOA, YEE, 122/6, s. 5-7. BOA, YEE Defterleri, 1184, s. 4-6. Metnin tamam iin; 12 Ramazan 1299/27 Temmuz 1882, kinci ctima, BOA, YEE,

122/6, s. 9-11. 84 ngilterenin gizli bir ama peinde olduuna dair hariciye nazr Said Paann tespitleri

iin: bkz. 18 Ramazan 1299/2 Austos 1882, nc ctima, BOA, YEE, 122/6, s. 16-17. 85 Bu gr Said Paa tarafndan zabtlara geirildi: . Msrca Devlet-i Aliyyenin sfat ve

vazfe-i hkmdrsine mterettib olan mdhalt- askeriyeyi ngilterenin red ve men ile bu vazfeyi kendsnn ihtiss etmesi gibi zarar ve hatar azm ve cesm olan bir hli bertaraf. Bkz; BOA, YEE, 122/6, s. 17. 86 Ad geen lkelerin temsilcileri tarafndan kaleme alnan kararn tercmesi: Bbl

Msrda icr-y mdhale-i askeriye in f 15 Temmuz sene 882 trhli mttehidl-mel nota ile kendsne vuk bulan daveti ve mezkr notada tadd olunan fkart ve eriti kabl eder. Bkz; BOA, YEE, 122/6, s. 19. 87 88 89 90 91 21 Ramazan 1299/5 Austos 1882, BOA, YEE, 122/6, s. 22. 24 Ramazan 1299/8 Austos 1882, BOA, YEE, 122/6, s. 24. BOA, Y. A. Res., 17/17. 1 evval 1299/15 Austos 1882, BOA, YEE, 122/6, s. 38. Ramazan Yldz-Atilla etin, Sultan II. Abdlhamid Han, Devlet ve Memleket Grlerim,

stanbul; r Yaynlar, 1976, s. 178. 92 Said Paa, a.g.e., I/81-82.

115

93

II Abdlhamid burada 4 bin askerden bahsetmektedir. Oysa yukarda getii gibi Msra

gnderilecek Osmanl askeri hakknda, 5-6 bin rakamnda uzlama salanmt. Bu konuda II. Abdlhamid yanlmaktadr. Ancak bu yanlma, ngilterenin asl amacn tahlil etmek konusunda, II. Abdlhamidin tespitlerini zayflatacak nitelikte deildir. II. Abdlhamide gre ngilterenin bundan amac, Osmanl Devletinin merkezi kuvvetini zayflatarak stanbulda bir devrim yapmaya uygun bir zemin bulmakt. Ramazan Yldz-Atilla etin, a.g.e., s. 71-72. 94 95 A.g.e., s. 71. Bu konudaki Osmanl tarafnn abalar iin bkz; BOA, rade Msr, no 1068, 1069 ve

1073. Ayrca, BOA, YEE, 122/6, s. 44, 50-55. 96 97 98 99 BOA, YEE, 122/6, s. 60. BOA, YEE, 122/6, s. 65. BOA, YEE, 122/6, s. 66. BOA, YEE, 122/6, s. 69-75.

100 BOA, YEE, 122/6, s. 59-60. 101 BOA, YEE, 122/6, s. 60. 102 James Hubbard Goode, a.g.e., s. 96. 103 BOA, YEE, 122/6, s. 60. 104 BOA, YEE, 122/6, s. 60. 105 George Wasburn, Fifty Years in Constantinople; and Recollections of Robert College, Boston-New York; Houghton Miflin Company, 1909, s. 171. 106 Said Paa, a.g.e., I/82-83. 107 Urabi Paa, Hidivin bu tavrn iddetle knayarak onu vatan haini olmakla sulad. Bkz; Muhammed, Cemal Abdulhadi-Leben, Ali Ahmed-Rifat, Vefa Muhammed, Msr, Beyn el-Hilfet elOsmniyye vel-htill el-ngiliz, Mnz Muhammed Ali ve Hatt Ahdi Muhammed Tevfik, Kahire, Tarihsiz, s. 121. 108 Sadrazam Said Paa, bu askeri mukavelenin Osmanl temsilcileri tarafndan imzalandn ileri sryor. Hatta bu mukaveleye dair Osmanl Devletinin son tekliflerini hazrladn ve byk lde bu tekliflerin ngiltere tarafndan kabul grdn iddia ediyor. Karlatrarak bkz; Said Paa, a.g.e., I/82; YEE, 122/6, s. 38-43.

116

109 BOA, rade Msr, no. 1076; Bundan nce ngiltere tarafndan teklif edilen mukavele metni iin bkz; BOA, YEE Defterleri, 1184, s. 12. 110 Said Paa, a.g.e., I/82; Rab Raif-Ahmed Rauf, a.g.e., s. 78. 111 YEE, 122/6, s. 65. 112 Rab Raif-Ahmed Rauf, a.g.e., s. 79. 113 Kamil Paa, Kamil Paann Siyasi Hatrat, stanbul 1329, s. 14-15. 114 YEE, 122/6, s. 77-78. 115 Bilal N. imir, 1878-1918 Yllarnda Trk-Rus likileri, Trk-Rus likilerinde 500 Yl, 1491-1992, Ankara; 12-14 Aralk 1992, Ankara; TTK, 1999, s. 149. 116 Elbert E. L. L. D. Farman, a.g.e., s. 145. Abdlhamid ehzade iken Sultan Abdlazizin Msr seyehatine katlmt. Bu yzden Msrn adet ve geleneklerini yakndan biliyordu. Bu konuda bkz; Nurullah Berberolu, Abdlazizin Msr ve Avrupa Seyehatleri (1863-1867), stanbul niversitesi, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1944.

117

Akabe Meselesi / Yrd. Do. Dr. A. Haluk Dursun [s.70-77]

Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl tarihinde ve kaynaklarnda Akabe meselesi olarak yer alan konu, ngiliz kaynaklarnda daha ziyade Msrn dou snr, Sina Yarmadas snr ve Taba eklinde geer.1 Dolaysyla, Akabe meselesinin mahiyetini tam olarak anlalabilmesi iin Msr Hidiviyetinin ne gibi imtiyazlara sahip olduunu ve Msr arazisinin neresi bulunduunu bilmek lzmdr.2 Hseyin Hilmi Paa,3 ikinci sadareti zamannda Msr hududuna dair ortaya kan bir mesele hakknda bilgi almak istediinde kendisine vaktiyle Mehmet Ali Paaya verilen fermana merbut harita elinde bulunmadka hudut hakknda malumat- sahihe vermek kbil deildir eklinde Bbli brokratlarndan cevap verilmesi, hadisenin nereden baladnn ok ak bir gstergesidir.4 Dolaysyla biz de, 1841 fermanyla Mehmet Aliye verilen ilk haritay5 esas alarak gelimeleri Hidiviyyet Osmanl ngiltere ilikileri erevesinde vereceiz. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren ngilizlerin maksad, slm hilafetini Msra nakil ile kendi nfuzlar altna almak ve Anadoluda bir Ermenistan Devleti tekil ettikten sonra geri kalan ksmnda dahi, yine kendi nfuzlarna tbi bir kk hkmet tekil etmek olmutur. Bu sralarda, Msr Valisi smail Paaya Hidiv unvan verildikten sonra, Msr ile Osmanl Devleti arasndaki mnasebetler kritik bir safhaya girmitir. zellikle, 1869 ylnda Svey Kanalnn almas Msrn nemini daha ok arttrmt.6 Hidiv smail Paann devrinde gelien muhtelif olaylar, onun 1879da azledilip, Hidivlie Tevfik Paann gemesinden sonra daha da iddetlenerek geliti. Nihayet, Arab Paa isyann7 bahane eden ngiltere, Fransa ile de anlatktan sonra 19 Mays 1882de sava gemilerini skenderiye nlerine gndererek yeni bir durum yaratt. Bundan sonra ark Meselesinin8 en nemli konusu haline gelen Msr buhranna, devletler aras diplomatik alanda bir zm yolu arand ise de ngiltere bunu kendi karna uygun ekle getirmek zere, tek bana harekete geip 20 Austos 1882de PortSaide asker kard ve 15 Eyll 1882de de Kahireye girerek Msra, Orta-Uzakdoudaki karlarn korumak ve gelitirmek gayesiyle fiilen hakim oldu.9 Sina Snrnda Meydana Gelen Deiiklikler 1841 fermannda Svey-Refah hatt byk Avrupa devletlerinin garantisiyle izilmi, 1886da smail Paann Hidivlii zamannda Sina Yarmadasna, Akabe ve Kzldenizdeki baz noktalarda ilave edilmitir. Bbli, 27 aban 1309 tarihli Msra gnderilen bir fermanla el-Ari ile Svey arasnda bulunan hattn cihet-i garbiyyesinin Msra ait olduunu ileri srmekte ve buna mehaz olarak da Msr resm gazetesinin 14 Nisan 1892 tarihli nshasn zikretmektedir.

118

Osmanllarn, Msr sorununda esas kabul ettikleri izgiler bunlardr. Bbli, zellikle Akabe ve Vechin Hicaz vilayetine dahil olduunu vurgulamtr. Fakat ngiltere, devreye girerek Msrn snrlarnn bu ekilde tespitine kar kmtr. Osmanl Devleti ile Msr arasnda deiik zamanlarda Sina Yarmadas snrnn kesin ekli hakknda deiik yazmalar vki olur. Bu yazmalarda, Osmanl taraf, zellikle Msr Fevkalde Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Paaya gre; 10 Hatt- imtiyaz resmiyye, Ariten Sveye giden hatt- mstakimden ibaret olup, bunun haricindeki yerler Msra gayrresmi olarak gemi, asker tesis yaplmasna Osmanl Devletinin msaade etmeyecei yerlerdir.11 Osmanl tarafnn ileri srdne gre Akabe el-Vech (waghe) Mveylic Sina ve Akabe mahalleri iin Msr mahmilinin12 berren (kara yoluyla) gnderilmekte olduu zamanlarda Msr tarafnn blgede lzumu kadar zaptiye bulundurmasna izin verilmitir. Ad geen mevkilerin Hicaz vilayetine iade edilerek ilhak, smail ve Tevfik Paalarn zamanndaki snrlarn ve statkonun korunmas istenmektedir.13 1840tan 1906ya kadar ngilterenin Msrdaki menfaatlerinin esas, Londradan Hindistana giden yolun emniyetini salamaktr. Bu, zellikle 1869 Svey Kanalnn almasndan sonra belirginlemi ve ngiltere, bunu gerekletirmek iin deiik stratejiler denemitir.14 Msr zerindeki hakimiyetini kesinletirmek iin ngiltere, Osmanl Devletini eitli cephelerden sktrmtr. Bu sktrma, zellikle Osmanl Devletinin Badat ve Hicaz Demiryollar ile Ortadouda hakimiyetini oaltmaya alt dnemlerde artmtr. Msr, ngiltere iin Kbrs ve Tunustan sonra Kuzey Afrika, Akdeniz, Hindistan ekseninde nemli bir merkezdir. Osmanl Devleti, Msrdaki hakimiyetine halel getiren ngiltereye, bir ara sava ilann dahi dnmtr.15 II. Abdlhamid, Hidiv Tevfik Paay azledip yerine stanbulda yaayan Hidivin amcas Halim Paay getirmek istemektedir. II. Abdlhamid, olaylar tetkik etmek zere Msra bir heyet gndermeyi dnr. Bunun, Msrn sahip olduu imtiyazlara aykr olduunu syleyen Fransa ve ngiltere, skenderiye sahillerine donanma gnderdikleri gibi, Bbli nezdinde de giriimde bulundular. Ayrca Padiah, Msr sularna donanmay gndermeyi de tasavvur ediyordu. Bu sefer de Sait Paa, d devletlerin mdahalesine yol aabilir, endiesiyle itiraz etti, bunun zerine de II. Abdlhamid tarafndan azledildi.16 Byk devletler (ngiltere, Fransa) skenderiye sahillerine donanma gndererek Bbliye bir takrir verip stanbulda bir konferans toplanmasn teklif ettiler. Bbli, mzakerelerin yaplmasn kabul etmesine ramen skenderiye bombaland. Daha sonra Msrn tahliyesi iin almalar yaplm,17 Adliye Nazr Hasan Fehmi Paa18 Londraya gnderilmi, hatta tahliye mukaveleleri hazrlanm ancak yaplan bu giriimler sonusuz kalmtr.19 II. Abdlhamidi en fazla megul eden problemlerden biri olan Msr meselesinde takip edilecek politikann tespiti iin padiah bir encmen kurdurdu. Bu encmende Yaver-i Ekrem akir Paa,

119

Meclis-i Vkelaya memur Ahmet Cevdet, eski sadrazam Said ve ur-y Devlet Reisi akir Paa ve Sadrazam Kamil Paa da bulunuyordu. II. Abdlhamid, Msr meselesinin zmn ngiltere ve Fransann Akdenizde kar karya gelmelerinde grmekteydi. Buna karlk Encmen-i mahsus ise meseleyi ilk safhada halletme plann benimsedi. Bu pln uygulayarak ngilizlerin Msrdan karlmasn Padiaha tavsiye etti. Buna gre; ilk olarak Padiahn hukuku ile Osmanl Devletinin Msr zerindeki haklar korunacak, daha sonra da ngilterenin Msrdan ekilmesi iin gereken tedbirler alnacakt. Encmende arlk kazanan bir fikir de Osmanl Devletinin Msra asker sevk etmesidir.20 akir ve Said Paalar21 sevk teebbsnden nce Akdenize kys olan devletlerin, zellikle de Fransann desteinin salanmas gerektii tezini ileri srdler. Hatta Fransann yan sra, Almanyann da devreye sokulmas grn II. Abdlhamide bildirdiler. Msrn Tahliyesi Mzakereleri Sadrazam Kmil Paaya22 gelince, o, Msr meselesinin daha lml bir siyaset takibiyle zmne taraftard. Kmil Paann ald tavr sadaretten azline sebep oldu. II. Abdlhamid sadrazamla akir Paay atamak istedi. akir Paa, bu grevi kabul etmeyerek yerine Cevat Paann tayinini tavsiye etti.23 ngiltere Hkmeti, Msr meselesinde anlamaya raz olduundan, iki devlet arasnda 1885 ylnda Msrn boaltlmas hususunda grmeler balad. ngiltere bu suretle Msr boaltarak Osmanl Devleti ile i birlii yapmak, bylece dier Avrupa devletlerinin basksndan kurtulmak, onlar bu meseleden uzaklatrmak ve Msrda en avantajl duruma gelmek istiyordu.24 Bu sralarda, ngilterede iktidara gelen Lord Salisbury,25 meselenin halli iin Sir Henry Dummond Wolffun stanbul ve Kahireye gnderilmesini kararlatrd. Wolff, stanbulda Osmanl hkmetinden Msr meselesinin zmlenmesi iin i birlii isteyecek ve bilhassa Sudanda nizamn kurulmas iin yardm salanmasna allacakt.26 Sir Henry Wolffun 22 Austos 1885te stanbula gelmesiyle balayan grmeler sonunda, Osmanl ve ngiliz hkmetlerinin birer Yksek Komiser gndereceklerine, bunlarn Hidivle anlaarak Msr ordusunda ve idaresinde gerekli slahatlar yapacaklarna ve bu blge snrlar dahilinde emniyetin temininden sonra ngiliz askerlerinin Msrdan ekilmelerini dzenleyecek bir anlama yapma iine girieceklerine dair kararlar alnmtr. Bu anlama ile Osmanl Devleti, ngilterenin geici olarak Msr igal etmesini kabul etmi ve bylece ngilterenin Msrdaki durumu da meruiyet kazanm bulunuyordu. II. Abdlhamidin bu meselede ngiltereyle bir anlamaya gitmesinin sebebi, d siyasetinde bu devlete asla mesele karmamay esas almas ve Msrda srar ederse Filistin, hatta Irak kaybedebilme korkusu idi.27

120

Sir Henry Wolff, bu antlama hakknda hkmetine gnderdii resm mektubunda: Antlamann Osmanl Devletini yattrdn, ileride asl antlama zerinde bir uyumaya varlabilecei midini tadn aklam ve Osmanl Devletinin nfuzundan bu blgede faydalanmak gerektiini belirtmitir. Osmanl Hkmeti, 24 Ekim 1885 antlamas hkmleri gereince Msr meselesini ngilizlerle grerek halletmek zere, bir fevkalde komiser tayin etmek iin harekete geerek, titiz tetkikler sonunda, Gazi Ahmet Muhtar Paay Msr Fevklede Komiserliine tayin etti. Bu ztn esas grevi, Sudanda asayiin iadesi ile, Msr ordusunun dzenlemesi ve Msr iradesinde lzm grlecek tadiltn yaplmas ve Msr snrnn emniyetinin salanmasndan sonra, Osmanl Devletine bir rapor dzenlemek ve sunmakt. Komiserlik, ngiliz Komiseri Msrdan ayrldktan sonra mahiyet deitirmi, stanbul ile Hidiv ve ngilizler arasnda devletin menfaatlerini koruyan ve temsil eden bir makam haline gelmitir. Bunun kaldrlmas Msr zerindeki Osmanl hakimiyetini tehlikeye drecei ihtimalini dourmutu. Osmanl Devletine gre ngilterenin, Akabe Krfezi sahillerinin nereye ait olduuna mdahale etmesinin esas sebebi, Hindistan yolu zerindeki Svey Kanalnn neminden kaynaklanmaktadr. Bbli, ngilterenin Svey zerindeki hassasiyetini ve Kzldenizdeki menfaatlerini anlayarak Devlet-i liyenin bu konuda ngiltereye garanti vermesi gerektiini dnmtr. Bu konular, Atinadaki Osmanl sefiri ngiltere Dileri Bakanlna aktarmas niyetiyle verir.28 Yldz Saray- Hmayunu Ba Kitabeti Dairesinden gelen belgelere gre, Akabe Krfezinin giriinde bulunan mevkilerin de Tur- Sina yarmadasnda Msra m, Hicaza m ait olduunu deiik zamanlarda incelediini biliyoruz. Mesel 11 ubat 1319 tarihinde Sadaretten Ahmet Eyyub Paaya yazlm olan tezkere rnektir.29 Yldz Ba Kitabet Dairesinde Akabe ve civarndaki urban airetlerinin durumuyla ilgili bilgilere de rastlamaktayz. zellikle el-Vech kazasna bal blgelerde bulunan urban airetlerinin durumuyla ilgili yazmalar olduu bilinmektedir.30 1906ya Doru ngiltere D Politikas ve Akabe 1904 ylna kadar, ngilterenin temel meselesi Msrdaki varl hakknda diplomatik zorluklar karan Fransa, Rusya ve Osmanl Devleti ile boumakt. Sudandaki Mehdi isyan ve Ondurman Savayla meydana kan gelimeler 1904 antlamasyla zlmt. Bu ekilde Fransa aradan kopmu oluyordu.31 Bu noktaya varabilmeleri iin ngiltere ve Fransann eitli alanlarda ok uzun yllardan beri sregelen atmalarn sona erdirmeleri gerekmitir. Msr ve Sudanda sren smrge

121

mcadelesinde ngiltere, Nil havzasn ele geirmi ve Fransaya stnlk salamt. Bu antlamaya gre, Msr tamamen ngiltereye brakan Fransa buna karlk Fas ele geiriyordu.32 1906 ylnda, Msrn Suriye ile Bat snrn meydana getiren blgede bir hadisenin kmas zerine ngiliz idareciler telalandlar. Onlarn telalanmasna sebep, ngilterenin Msr zerindeki stratejik hedeflerinin tehdit altnda kalmasyd. ngiliz diplomasi tarihilerince Akabe olay eklinde telaffuz edilen meselede, nemli olan ngilterenin Filistinle balantl blgesi Suriyede stratejik karlarnn zedelenmesi idi. Ve bu tehlike, ngiltere iin Msrn da birka yl sonra zor duruma dmesine sebep olabilirdi. ngilterenin Msrda grevli bulunan Bakonsolosu ve diplomatik ajanlar Drummond Wolff, Sir Eveleyn Baring, Lord Cromer ve Dou leri Sekreteri Harry Boyle tarafndan yrtlen politikada Msrn i ilerini dzenlemek ve Msrdaki ngiliz hkimiyetinin kuvvetlendirilmesini salamak yolunda baz tedbirler almak da vard. Bu tedbirlerin banda; gen niversite mezunlarn Msrllara, brokraside yardmclk ve uzmanlk yapmas zerine gnderilmesi yer alr.33 Bir ksm da, Msr basnna yn vermek amacyla gnderilmilerdir. ngilterenin Msr zerindeki tesirini gsteren en arpc rneklerden biri de Lord Cromerin Msrdaki etkinliidir.34 Akabe meselesi ayn zamanda, ngilterenin, 1890larda Boazlardan aaya doru inen Rusya basksna kar yanna almay tercih ettii Osmanl Devletini bu kez karsnda bulmasyla da nemlidir. Artk, Msr, ngilterenin Dou Akdenizdeki I. derecede nemli bir ss olmutur.35 Hi kimseyle paylalamaz mttefik bile olsa 1906da meydana gelen bu olayda 14 yl ncesindeki bir kavgann yeniden ngiliz gndemine kt grlr. ngiltere taraf, Abbas Hilmi Paann Hidivliinde verilen Osmanl fermannn meselenin balangcnda nemli bir rol olduuna inanmaktadr. Geleneksel Msrn dou snr -ki bu, ayn zamanda Msrn kutsal topraklar olarak da geer- Sveyten Akdenize uzanp Refahta son bulurdu. 1841 ylnda, Msrllarn, Hicazdan geri ekilmesine ramen 1890a kadar Sina lnde ve snrn dou yakasndaki Kzldeniz taraflarnda bulunan Akabe, Nuvaybe ve Vech blgelerinde hkimiyeti devam eder. Hkim olduklar blge eski Msr hac yolunun Sinadan, Hicaz, Mekke ve Medineye gidi hattdr. Bu hatta, Osmanl Devleti Bedevilerin kervanlarna saldr teebbslerini nlemesi iin Msrn tadbir almasn istemitir. Daha sonraki yllarda Sultan II. Abdlhamid Hicaz zerindeki hkimiyetini oaltmak istediinde, Msrllardan emniyeti salamak iin yaptklar garnizonlar geri ekmelerini talep eder. 1890daki bu talep, 92ye kadar yerine getirilmemitir. Osmanllara gre Sinann stats Hicaznki ile ayndr yani ikisi de kendi topra saylr. Ayrca, Osmanl hkmeti, eski hudutlarna dn ve bu dn srasnda balantl sahann da intikal talebini gndeme getirir.36

122

Cromer, Osmanllarn bu talebini derhal geri evirir. stanbuldaki ngiltere Bykelisine ve Bbliye giderek, Sinann Hidiv tarafndan idare edilen topraklara dahil olduunun sylenmesi talimatn verir. Baz mzakerelerden sonra, zamann sadrazam Cevad Paa, Hidive bir telgraf gndererek, Osmanllarla ngilizler arasndaki mcadelede muhatabn Msr Hidivi olmas gerektiini ifade eder. 8 Nisan 1892 tarihli bir telgrafta, Sinann Hicaz tarafnn Msrn dnda olduu zellikle vurgulanr. Bundan 5 gn sonra Cromer, Tigrane Paaya37 bir not gndererek mdahale eder ve elAri civarlarndan geecek bir hattn Akabe Krfezinin bana kadar uzanmasn talep eder. Bu durum, asker-sivil hibir Trk tarafndan kabul edilmez. Ayn zamanda, Filistin snrn da belirleyen bu hat 14 yl sonra statkonun tespitinde tekrar gndeme gelir. 1906 ylnda Kahireden blgeye gnderilen Msrn Hicin birlikleri komutan Jennings Bramly Be,38 Sinadaki gebeler zerindeki idar hakk olduunu savundu ve buna bal olarak da Sina Yarmadas Yeni Mfettilii ismiyle bir messese kuruldu. Bunun bana, ilk defa Bramly Bey atand. Bedeviler arasnda meydana gelen ekimeler byk apta olmayp, daha ziyade Towara kabilesiyle St. Catherine Manastr mensuplar arasndayd.39 Bramly Beyin Sinadaki meseleleri zmek iin Nahlde bir komuta merkezi kurmas ve snr boyunda kk asker karakollar ina etmeye teebbs etmesi, Trklerin mdahalesine sebep olur. Hicaz Demiryolu ile Akabe Meselesinin Balants Hicaz Demiryolunun bir ube hattyla Akabe Krfezine balanmasna dair ilk fikir 1891de Erkn- Harbiye feriki Mahmut akir Paadan gelmiti. Paa, Ahmet zzet Efendinin amdan Hicaza demiryolu yaplmasyla ilgili lhiyas hakknda hazrlad raporunda Akabet-am veya baka uygun bir mahalden Akabe Krgezine yaplacak bir yan hattn byk faydalar salayacan belirtmekteydi.40 Paaya gre bu hat, Hicaz demiryolunun ticari kapasitesini geniletmesinin yan sra Osmanl Devletinin Kzldenizdeki hkimiyetini de kuvvetlendirecektir.41 1900 Maysnda Hicaz Demiryolunun gzergahyla ilgili almalar srasnda da ayn konu yeniden ele alnm, neticede Akabeye bir ube hatt yaplmas prensip olarak benimsenmi,42 daha sonra, zellikle Msr Fevklade Komiseri Ahmet Muhtar Paann bu hattn gereklilii hakknda yollad yazlar43 da dikkate alnarak kamuoyuna aklamamasna ramen inaat kesinlik kazanmt.44 Gerekten de Akabe hatt byk stratejik nem tayordu. Bu hat yapld takdirde, her sene Hicaz ve Yemene asker, erzak ve tehizat sevki iin Svey Kanal irketine denen binlerce lirann hazinede kalmas salanacakt. Belki daha da nemlisi asker ve sivil btn nakliyatn yakn gelecekte btnyle Hicaz ve demiryolu kanalyla gerekletirilecek olmasyd.45 Tehizat ve asker sevkyatnda salanacak kolaylk ve sratin,46 sonuta Osmanl Devletinin Kzldeniz ve Yemendeki asker etkinliini tabi olarak artraca phesiydi.

123

Akabe hatt, Yemen vilayetine tayin edilen devlet memurlarnn yolculuklar asndan da rahatlama getirecek; blgeye ulamn kolaylamas, Yemenin brokratlar nezdindeki uzakl sebebiyle grev yaplmak istenmeyen yer konumunu da deitirecek, bu sayede birok memur beraberinde ailelerini de gtrme imkn bulacakt.47 naat tamamlandnda Svey Kanal ile bir dereceye kadar rekbet bile edebilecek48 olan Akabe hatt, ayn zamanda Hicaz demiryolunun MaanMedine blmnn inaatnda ve malzemelerin naklinde kullanlacakt.49 Zaten, Akabeye demiryolu yaplmak istenmesinin grnteki sebebi, inaat ara gerelerinin Krfezden Maana naklinde salayaca kolaylklard. Denizden getirilecek demiryolu malzemelerinin boaltlaca en uygun yer, hem ulalmas kolay hem de sarnlar bulunan Akabe Krfezindeki Taba limanyd.50 Bu arada, yaplmas planlanan hattn tahmini maliyet hesaplar da yaplmt. Buna gre, takriben 80 km. olan Akabe-Maan arasnda denecek demiryolu iin 1905 sonu rakamlaryla 260.000 lira yeterliydi.51 Hattn inaatnda ise, ncelikle asker birlikler, gerekli olduu takdirde de Kuds sanca ile Suriye vilyeti amele-i mkellefesi altrlacakt.52 ngilizler, iin bandan beri dikkatle izledikleri demiryolu yapmna kar gizli bir faaliyet ierisine girmilerdi. Bu faaliyetler, onlarn Hicaz demiryolundan duyduklar rahatszln ilk iaretleriydi. ngilizler, inaat srasnda baz bedev kabilelerini, bu hatlar yznden sizin eski ananat ve dtnz bozulacak, her sene hazineden almakta olduunuz avid kesilecek, develer ve atlarla icra ettiiniz seferler muattal kalacak, kervan kafile ticareti kaldrlacak eklindeki menf propagandayla demiryolu aleyhinde srekli kkrtmlard. ngilizlerin Hicaz demiryoluna kar kmalarnn dier nemli bir sebebi de, Osmanllarla iyi ilikiler iersinde olan Almanlarn, demiryolu vastasyla Arabistanda nfuzlarn yerletirecekleri endiesiydi.53 Bu endienin temelinde, Hicaz demiryolunun ileride Alman sermayesiyle ina edilmekte olan Badat hattyla birletirilmesinin planlanm olmasyd. ngiltere, Hicaz demiryolunun bir paras olan Akabe hattnn, ileride, Msr ve Svey Kanalnn masuniyeti noktasndan tehlikeli sonular dourabileceini,54 ayn zamanda, bu hat nedeniyle, Kzldenizdeki kuvvet dengelerinin deiip, Yemendeki ngiliz karlarnn da zarar greceini dnyorlard. II. Abdlhamidin Hicaza kadar uzanan demiryolu projesini uygulamaya sokmas, hem bu topraklara bir devlet hizmeti gtrmek ve halifelik pozisyonunu glendirmek; hem de buralar bilhassa bir d saldr durumunda devlete bal tutmakta yararlanlacak bir stratejik vastaya sahip olmak amalarna ynelikti. Ayrca Sultan II. Abdlhamid, 1904 gznde Maana kadar ulaan hattn Akabeye balanarak Msr haclarnn Hicazla temasn kolaylatrmay dndnde, ngiltere, Padiaha sert baskda bulunarak, kendisini bu fikirden vazgemeye zorlamtr. Halbuki, Hicaz demiryolu, slmn gcn gsteren bir ulusal giriim olmasyla beraber,55 Osmanl Hkmetinin mali ve teknik imknlar bulduu oranda demiryolu yaptrma azminin de gstergesiydi.56 II. Abdlhamid ve Akabe Meselesi

124

Bbli brokrat ve diplomatlarnn Akabe ve civarnda meydana gelen snr anlamazlnda ok byk bir hassasiyet gstermelerinin en byk sebebi. II. Abdlhamidin bu konuya gsterdii zel ilgidir. Padiah bu konuda evvelden beri takip ettii bir politikann srarl ve yakn takipisi olmutur. Yldz Saraynda zzet Paa dairesinden ynettii Hicaz demiryolu projesinin ngiltere tarafndan engelleneceini batan itibaren tahmin eden ve muhtemel tedbirleri dnen II. Abdlhamid olay kt andan itibaren sistemli bir politika izlemitir.57 Abdlhamidin ana hedefi Hicaz demiryolunun aksamasna yol amayacak bir fiili durum kazanmak olduu gibi, Filistin ve Suriye blgesinin de emniyetinin salanmasyd.58 Ama bu meselede, Abdlhamide gre esas nemli olan am ile Mekke arasndaki demiryolunu en ksa zamanda ina edebilmektir. Bu suretle, karklk olduu zaman blgeye sratle asker gnderebilmekte mmkn olacakt.59 II. Abdlhamide gre Hicaz demiryolu Akabede ngiltere tarafndan sabote edilmezse, Mslmanlar arasndaki ba ylesine kuvvetlendirecektir ki, ngiliz hainlii ve hilekrl bu salam kayaya arpacak ve paralanacaktr.60 Ayn duygular Badat demiryolu projesi iin Kuveytte ngiliz tehlikesi ba gsterdiinde de Padiahta gryoruz.61 Ama orada Alman ittifakn yannda grebileceini bilen Abdlhamid Msrda daha zor durumdadr. 1892 ferman ile Hidivin sadece Osmanllara tabi bir eyalet saylaca halde ngilterenin bu blgede devaml zararl faaliyetlerde bulunmas Osmanl Padiahnn batan beri gznden kamamtr. Dolaysyla Sina Yarmadas snr meselesinin Akabe Krfezinin ucunda kmas hi de srpriz olmamtr.62 1906 ylnda yani Akabe meselesinin kt tarihte Sultan II. Abdlhamidin Hicaz, Msr, Suriye taraflarna husus vazife ile Mahmud evket Paay63 gnderdiini biliyoruz. Paa blgede ngiliz faaliyetleri hakknda bilgi toplad gibi, Hicaz ve Suriye telgraf hatlarn tetkike memur edilmiti.64 Mahmut evket Paa, Arapaya vukufiyeti dolaysyla blgede yerli ahali ve memurlardan ald haber ve kanaatleri deerlendirerek, Yldzda blgenin temsilcisi olarak bulunan Arap zzet Paa vastasyla II. Abdlhamide aktarmtr. Buradan da anladmza gre Padiah blgede oluturaca politikay merkezden bizzat ynetmekle beraber mahallinden gnderilen istihbarata da ok nem vermektedir. II. Abdlhamidin blgede bulunan memurlarndan en faal olanlarndan birisi de Msr Fevklede Komiseri olan Gazi Ahmet Muhtar Paadr. Gazi Ahmet Muhtar Paaya, Msrda bulunduu sre iersinde sadece Msrn yahut 1906 hadiseleri srasnda Sina-Akabe blgesinin durumuyla ilgili rapor vermekle yetinmemi, hemen hemen btn Orta Dou ile ilgili grlerini stanbula aktarmtr. Bu grler, hem Bakanlar Kuruluna hem de Padiaha politika belirlerken ok faydal olmutur.

125

Dier taraftan bazen Padiah da kendi grlerini Paaya aktararak dncelerini ifade etmitir. Bunlardan birinde ngilizlerin nihai hedefleri hilafeti ilga, yahut Msra nakil, bamsz Ermenistan ve kk bir uydu Anadolu Devleti kurmaktr tehisinde bulunmas II. Abdlhamidin uzak grne rnektir. Sonu Akabe meselesi, 1906 ylnda Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda Sinann dou snrnn belirlenmesi srasnda kan bir meseledir. Aslnda, bu meselede dorudan taraf olanlarn Msr Hidiviyeti ile Osmanl Devleti olmas gerekirken, ngiltere blgedeki hayat karlar dolaysyla meseleye dahil olmutur. Olay, basit bir snr anlamazl olmayp bir blge hakimiyeti mcadelesi ve uluslararas rekbet rneidir. 1841 ve 1892 fermanlarnda Sinann dou snr Osmanl Devleti ile Msrn ortak kontrol altnda bulunmaktadr. Blgenin izilen ilk haritasnda, ayrc hat Sveyten Refaha uzanan dz bir izgi halinde iaretlendii halde hac yolunun o sahada bulunmas ve Mahmilin blgeden gemesi dolaysyla Sina emniyetinin salanmas amacna ynelik olarak birok mevkiin Msra brakld bir gerektir. Msr, lde gvenlii salamak amacyla Svey-Refah hattnn dousundaki baz blgelerde Osmanl Devletinin izniyle karakollar kurmutur. Bbli, bu duruma izin verirken Msr hl kendine bal bir blge olarak grmesinden yola kmtr. Dolaysyla, ldeki baz noktalarn Msra yahut Hicaza bal olup olmamas o gnn artlarna gre pek mhim deildir. Halbuki, blgeye, ngiliz emperyalizminin girmesi durumu deitirmitir. Ortadounun birok blgesinde ahit olduumuz Osmanl-ngiliz rekbeti Akabe meselesinde de kendisini gsterir. Osmanl Devleti, Kzldenizin giriindeki en stratejik yer Adeni ngilizlere kaptrmann bilincinde olarak Kzldenizin bitiindeki en stratejik nokta olan Akabeyi kontrol altnda tutmak istemektedir. Osmanllar iin, Sina yarmadasnn dou snrnn nereden geip gememesinden ziyade Akabe Krfezine hakim olarak jeopolitik bir avantaj kazanmak nemlidir. Dier taraftan, Akabe Krfezine hakim olunursa daha nce Maana kadar gelen Hicaz demiryolunun Akabeye uzants salanacak ve Sina-Svey-Msr hatt Hicaz balantsna sahip olacaktr. ngiltere ise, Svey Kanalnn kendi kontrolnde kalmas iin her eyi gze almaya hazrdr. Osmanl askerini Sveyten mmkn olduu kadar uzak tutmak ngiliz politikasnn nemli bir zelliidir. Sveye ilave olarak Akabeye ngiliz askeri karlabilirse Hicaz vilyeti yoluyla, Yemen, Vadil-Uraba yoluyla Kuds ve Filistin ngiliz kontrolne girecektir. Badat demiryolunun kontrol iin Kuveyt ve Basrada verilen mcadele bu sefer de Hicaz demiryolunun kontrol iin Akabede grlmektedir.

126

Osmanl Devleti ile ngiltere, ark meselesi erevesi iinde Anadoluda, Mezopotamyada, Kuveytte, Basrada, Yemende, Hicazda, Msrda, Akdenizde yani Hindistana giden btn yollar zerinde kyasya bir mcadeleye girimilerdir. Bu genel mcadele iinde, hibir ekonomik zellii olmayan Tabaya, ngilterenin srf yukarda zikredilen stratejik sebeplerden dolay asker kartmak istemesine karlk Osmanl Devleti, daha erken davranarak Ocak 1906da Tabay igal eder. Bu andan itibaren de zaman zaman sertleen bir siyasi-diplomatik ekime balar. ngiltere daha nce Fachodada Fransaya yapt gibi tehdit yoluyla rakibini geri ekilmeye zorlar, ama Osmanl Devleti, bata II. Abdlhamid ve blgede bulunan Akabe mevkii kumandan Rt Paa ve Msr Fevkalde Komiseri Gazi Ahmet Muhtar Paann gayretleriyle die di mcadele eder. Aylar sren ekime sonucunda ngiltere, Akdeniz filosunu blgeye sevk edip, asker bir operasyonu gze alr. Tabann, derhal Osmanl askerinden tahliye edilmesini talep eden sert bir ultimatomuyla da diplomatik yollarn kapandn, asker operasyonun balayacan beyan eder. Osmanl Devleti, Fransa ve Rusya gibi devletlerin yan sra Almanyann da yardmn salayamaynca geri adm atar ve Tabadan Osmanl askeri ekilir ama ngilizler de Tabay igal edemezler. Akabe Krfezinin en stratejik yeri olan Akabe Kalesi ise Osmanllarn elinde kalr. Bundan sonra, Mays ortalarndan Ekime kadar sren resm snr belirleme faaliyetleri balar. Bbli, Akabeden balayan snr izgisinin Akdenizde, el-Arite sonulanmasna alrken, Sinadaki yeni snr, Akabeden Refaha uzanan bir izgiyle belirlenir. Sonuta, Sultan II. Abdlhamidin bizzat belirleyip uygulamaya koyduu politikayla Akabe Krfezinin en stratejik yeri olan Akabe liman ve kalesi Osmanllarda kalr. Taba ise Msrn kontrol altnda olan blgeye dahil edilir. Sinann bir blm de facto olarak hatt- faslla Msra braklrken, de jure olarak blgede Osmanllarn hkmranl devam eder. Akabe Krfezinin jeopolitik nemi daha sonra I. Dnya Savanda ve Arap-srail atmasnda da kendisini gsterir. 1906 izgisi bugn de geerli olarak Msr, rdn, srail arasnda snr olur.

DPNOTLAR 1 Akabe ve civar ile Tr- Sina mntkasnn Msra veya Osmanl lkesine idiyyeti

meselesine dair ngiltere ile kan anlamazlk hakknda cereyan eden muhberat evrak ile Vkel meclisi mazbatalar ve sadaret tezkereleri (1 klasrde 16 gmlek ve 276 vesika) BOA, YEE, Ksm No: 39, Evrak No: 2134, Zarf No: 161, Karton kutu: 119. 2 3 Mirliva Rt, Akabe Meselesi, Dersaadet 1326, s. 4. Hseyin Hilmi Paa, Tevfik Paann istifas zerine 1909da ikinci defa sadarete

getirilmi, 1910da istifa etmitir. 4 bnlemin Mahmud Kemal nal, Son Sadrazamlar, C. III, s. 1682.

127

Gidion Biger, The First Map of Modern Egypt Mohammed Alis Firman and the Map of

1841 Middle Eastern Studies, XIV, 3 C. (1978), 323-25, s. 324te harita bulunmaktadr. 6 166. 7 Arab isyan iin bkz. Selim Deringil, The Ottoman Response to the Egyptian Crisis of Rfat Uarol, Bir Osmanl Paas ve Dnemi Gazi Ahmet Muhtar Paa, stanbul 1976, s.

1881-1882, Middle Eastern Studies, January 1988, s. 3-24. 8 9 10 ark Meselesi kaynaklar iin bkz. I. Blm, 54 Nolu dipnot. Bkz. Uarol, a.g.e., s. 260-277. Gazi Ahmet Muhtar Paa: 1839da Bursada domu, 1912 ylnda sadrazam olduktan

sonra ayn yl istifa etmi ve 1909da stanbulda vefat etmitir. 1885te Msr Fevkalde Komiseri olmu, 1990da bu memuriyetten ayrlmtr. Bu greve Aydn Valisi ve eski Dahiliye Nazr Rauf Paa tayin edilmitir. Gazi Ahmet Muhtar Paa hakknda geni bilgi iin bkz. Rfat Uarol, Bir Osmanl Paas ve DnemiGazi Ahmet Muhtar Paa, stanbul 1976; Selim Deringil, Ghazi Ahmet Muchtar Pascha and the British Occupation in Egypt, Al-Abbath XXXIV, Beirut 1986. 11 12 Belge, BOA. YEE. Res. No: 134-94, 1323 Hicr. Mahmil-i erif: Harameyne Surre adyla gnderilen para ve hediyelerin ykletildii vasta

mnasebetiyle kullanlan bir tbirdir. Mahmil, deveye ykletilirdi. Surre, birka deve ile gnderilirdi. Mahmil-i erif, skdara kadar teyi edilirdi. Mehmet Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri Szl, C. II, s. 375. stanbuldan gnderilen Surrelerden baka, Hac kafilelerini ldeki Araplarn tecavz ve taarruzlarndan muhafaza etmek amacyla her sene haclarn yollar zerinde bulunan baz kabilelere Urban Surresi ismiyle bir para verilirdi. Hz. Peygamber zamannda sefere gidilerinde kendilerinin binmi olduklar deveye Mahmil-i erif denirdi. Msrdan yola kan kafilenin karayoluyla, Kahireden Vadin-numan Sath-l Akabe ve Eylede, el-Vech, Yenb yoluyla Mekkeye gelinirdi. smail H. Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emirleri, s. 57-61. 13 Daire-i Sadaretten Hidivviyet-i Celile-i Msriyyeye yazlan telgrafnme-i Smi Sureti, 26

Mart 1308, BOA. Yldz Sadret tasnifi Sadaret hususi marz. evrak, cilt 4, D. N. 256, s. n. 97. 14 J. C. Hurewitz, The Middle East and North Africa in World Politics, New Heaven 1975, C.

I. s. 267-268. 15 16 nal, a.g.e., C. 2, s. 1012. Zekeriya Kurun, Kk Mahmut Sait Paa (Siyasi Hayat, craat ve Fikirleri) 1828-1914,

(Baslmam doktora tezi), stanbul 1991, s. 40-42.

128

17

Msrn ngilizler tarafndan tahliyesi ile ilgili olarak hazrlanan taslak, 15 Kasm 1893te

padiaha sunulur, BOA, YEE., Sadret Resm Maruzt Evrak, No: 68/3, Ayrca BOA. BEO. Mmtaze Kalemi, Msr 5/A, 135, sra no. 9. 18 Hasan Fehmi Paann ngilterenin Trkiye politikasna dair grlerini ihtiva eden Londra

mahreli 1302 tarihli arza iin bkz. BOA. YEE. Ksm 14, Evrak 88130, Zarf 88, Karton kutu: 12. 19 Msrdaki hadiselerde Bblinin tutumu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Bbli

Hariciye Nezareti, Msr Meselesi, stanbul 1339, s. 50-68. ayrca Msr hakknda bkz. Earl of Cromer, Modern Egypt, London 1911; A. M. Broadley, How We Defended Arabi, London 1884; D. Mansfield, The British in Egypt, New York 1969; R. Robinson, J. Gallogher and A. Deniy, Africa and Victorians, London 1961; Alexander Schlch, Egypt for the Egyptians, London 1981; A. Ltfi al-Sayyid, Egypt and Cromer, London 1968; J. Berque, Egypt Imperialism and Revolution, London 1972; Pignor, Modernization and British Colonial Rule in Egypt, 1882-1914, Princeton 1966; E. R. J. Owen, The Influence of Lord Cromers Indiian Experience on British Policy in Egypt 1883-1907, St. Anthonys Papers No: 17, London 1965. 20 II. Abdlhamid evresinden ve ngilizlerden gelen btn telkinlerle birlikte 1882 banda

ngiltere Somali sahilinin bir ksmnn Osmanl Devletine verilmesi teklifini de getirmiti. Msrdaki ngiliz mevcudiyetinin kalc olduu ve Abdlhamidin bundan sonraki d politikasnda ngiltereye bamllktan kurtulmay d politika hedefi yaptn ve bu nedenle Almanyaya yaklap, Avusturya ve Rusya ile iyi ilikiler gelitirmeye abaladn biliyoruz. Bu konularda bkz. BOA. YEE. 39/2465/121/122, s. 35-36 ve Selim Deringil, D Politikada Sreklilik Sorunsal, II. Abdlhamid ve smet nn, Toplum ve Bilim, 28 K 1985, s. 93-107. 21 akir Paa (1838-1839): XVIII. yzyla kadar Bozok ve Yeni-il Ayanl yapan

apanoullar ailesine mensup olan Ahmet akir Paa, Anadolu Islahat srasnda Umumi Mfettilik grevini stlenmitir. Daha geni bilgi iin bkz. Ali Karaca, Anadolu Islahat Umumi Mfettii Ahmet akir Paa ve craat (1838-1899), Baslmam Doktora Tezi, stanbul 1992, s. 14. Said Paa, 1838de Erzurumda domu, 1897den balayarak 9 kez sadrazamlk yapm, 1914te stanbulda lmtr. bn-l emin Mahmut Kemal nal, Son Sadrazamlar, C. 2, s. 989 ve Said Paann Msrla ilgili grleri iin bkz. Said Paann Hatrat, Dersaadet 1318, C. 1, s. 74-77; ayrca Kurun, a.g.e., s. 41. 22 Sadrazam Kamil Paa; 1808de Arapkirde domu, 1863te sadrazam olmu, ayn yl

azledildikten sonra 1886da stanbulda lmtr. nal, a.g.e., C. I, s. 196; ayrca Kamil Paann Msrla ilgili grleri iin bkz. Hatrat- Sadr- Esbak Kmil Paa, Konstantiniye 1329, C. I, s. 10-15, ayrca bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, C. I. 23 (1851 am-1900 stanbul) 1891de Sadarete getirilerek 4 sene sonra II. Abdlhamid

tarafndan azledilmitir. nal, a.g.e., C. 3, s. 1473.

129

24 25

Uarol, a.g.e., s. 269. Bu politikay savunan Salisbury iin bkz. J. Grenville, Lord Salisbury and Foreign Policy;

The Close of the Nineteenth Century, London 1864 ve C. 5. Lowe, Salisbury and the Mediterranean (1886-1896), London 1965. 26 27 Uarol, a.g.e., 259-270. II. Abdlhamidin ngiltere Devletinin Osmanl Devletine kar takip ettii siyaseti, bizzat

12 madde zerine tespit edip bunlarn tefsir ve izahn istediini biliyoruz. Bu konuda bkz. smail Hakk Uzunarl, II. Abdlhamidin ngiliz Siyasetine dair Muhtralar, TD., VII/10, stanbul 1954; ayrca ngiltere hakkndaki ahs kanaatlerinin geni bir ekilde yer veren eser iin bkz., Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatralarm, stanbul 1984, s. 127-128-133-149-151-152-154 ve Tahsin Paa, Abdlhnamid Yldz Hatrat, stanbul 1931, s. 23, 52, 62, 107, 187-8, 283. 28 29 BOA, DUT, Akabe Dosyas I. Ahmet Eyyb Paa, Rauf Paadan sonra Yemen Valilii ve 7. Ordu mirlii yapmtr.

Msrn yeni Hidivi Abbas Hilmi Paaya Hidivlik fermann vermeye tayin olunmu,11 Mart 1892 tarihli irade ile Paann grevinin sadece ferman Hidive vermek olduu, Msra ait dier btn siyas ilerin Gazi Ahmet Muhtar Paann sorumluluunda bulunduunu bildirmitir.27 Mart 1892 tarihinde Hidivlik Ferman Ahmet Eyyb Paa tarafndan Msra gtrlm 5 Nisan 1892 gn Kahireye varan Ahmet Eyyb Paa, 14 Nisan 1892de ferman okumutur, bkz. BOA. Msr rade Defteri Evrak No: 14781479. 30 31 BOA. DUT Akabe Dosyas I. Entente Cordinale, 1904 Fransz-ngiliz antlamas iin bkz. Ab Debidoru, Histoire

Diplomatique de lEurope 1878-1904, Paris 1924, s. 292-295. 32 Almanya, Fas konusunda Fransaya kar km ve olaya ngiltere de karmtr. 1906 Ocak aynda toplanan milletleraras konferansta Almanya yalnz kald, ngiltere ise sonuna kadar ve kuvvetle Fransay destekledi. 1906 Nisannda Fasta gvenlik barnn korunma grevi Fransaya verildi. Bundan sonra, ngiltere ve Fransa birbirine daha sk baland. Bu konuda bkz. Memories de Edward Grey, Paris 1927, s. 80-96. 33 Boyle Papers, (St. Antonys College Middle East Centre, Oxford), Memo on the Historical

Background of the British Occupation of Egypt: Advice to the Young British Official ve P. Mansfield, The British in Egypt, Londra 1971, s. 74. 34 Lord Cromer, Modern Egypt, Londra 1908 ve A. Lutfi al-Sayyid, Egypt and Cromer,

Londra 1968 ve J. Berque, Egypt: mperalism and Revolution (J. Steward tarafndan tercme

130

edilmitir), Londra 1972 ve Tignor, Modernization and British Colonial Rule in Egypt (1882-1914), Princeton 1966. 35 Akdenizdeki ngiliz varl iin bkz. A. Morder, The Anatomy of British Sea Power: A

History of British Naval Policy in the Pre Dread Nought Era, New York 1940, s. 159-160. 36 1892 ylndaki hadiselere ngiliz bak iin bkz. G. P. Gooch and H. Temperley, British

Documents on the Origins of the War 1898-1914, Londra 1926-1938. 37 38 Ermeni asll Msr Dileri Bakan. Jennings Bramly Bey: Sina mfettii olarak grev yaparken, komutan olarak tayin

olunmu, Hecin birliklerde grev almtr. Sir Reginald Wingatein komutasnda 1901den 1905e kadar Sudanda almtr. Daha sonra Sina Yarmadasnda Snr dari Memuru olarak atanmtr. Akabe hadisesinden sonra Sudana geri arlmtr (zellikle Trk basksndan dolay). 1914e kadar Sudanda kalmtr. 1914ten 1918e kadar Sensilere kar altktan sonra skenderiyenin 30 km. batsna yerlemitir. 1955te Msr tarafndan snr d edilmi ve Floransada lmtr. Bkz. A. J. Marshall Cornwall, An Energatic Frontier, The Geographical Journal, CCXXV, 3-4, 1959, s. 459-62. 39 s. 19. 40 41 42 43 1322. 44 1904). 45 46 Y. A. Res., 122/142. Mesel, Sveyten yaplan asker ve malzeme sevkyat srasnda Osmanl vapurlar Akabe Hatt konusu birok defa Meclis-i Vkelda grlp, yapmnn faydal olaca Y. Mtv., or. 59/64. Ayn belge. Hd. Layiha, Ekler 3. Ahmet Muhtar Paann 29 Kasm 1904 tarihli arz; BOA. Mmtaze-i Msr, nr. 16B/21. 9. Rashid smali Khalidi, British Policy towards Syria and Palestine 1906-1924, Londra 1980,

teyit edilmitir (Mesel, bkz. BOA., Y. A. Res., nr. 122/142-16 Ekiml 1903; nr. 126124-1 Haziran

gerek kanal ve gerekse Portsaidde kanaliye akesinin gelmesi iin olumsuz artlar altnda, 10-15 gn beklemek zorunda kalrlard (BOA., Mmtaze-i Msr, nr. 16-B/134 [21. 9. 1322]). 47 48 M. Msr, 16-B/134. Ayn belge.

131

49

Plana gre, inaat malzemeleri Hayfa liman yerine Maana yaklak 80 km. uzaklkta

bulunan Akabe kylarna boaltlacak, buradan da inaat mahalline sevk edilecekti (Y. A. Res. 122/142). Hayfa-Maan arasnn 400 km. olduu (Osman Nuri, 719) dnldnde Akabe Hatt, inaat malzemesinin nakliyatnda da byk kolaylk salayacakt. 50 27 aralk 1905 tarihli Meclis-i Mahsus mazbatas BOA. YA-Res, nr. 134/39. 1903 ve 194

yllarndaki hesaplara gre ayn hattn maliyeti azami 100 bin lira olarak tahmin edilmekteydi (YA-Res, 122/142 ve 126/24). 51 52 53 54 55 YA-Res, 122/142 ve 126/27. Public Record Office (PRO), Foreign Office (FO), 371/156, 39619, stanbul 1931. Tahsin Paa, Abdlhamid, Yldz Hatralar, s. 285. YMD, nr. 13815 (Safer 1324 tarihli telgraf msveddesi). II. Abdlhamide gre Mekke demiryolu, bizim hl inkiaf edebilecek kabiliyette

olduumuzu gsterecektir bkz. Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatratm, stanbul 1973, s. 123. 56 57 Hicaz demiryolu ile ilgili baz belgeleri salayan Sayn Ufuk Glsoya teekkr ederim. Yldz Saray olayn kt gnlerde pek skntl gnler geirmi, Sultan Abdlhamid

ngiltere ile mesele karmaktan ekindii kadar, Hicaz Demiryolu projesinin akamete uramasndan da telalanmtr. Bkz. Tahsin Paa, a.g.e., s. 23. 58 Akabe meselesi kmadan nce ngilizlerin Cebel-i Lbnan kylarna yelkenli gemilerle

silh karmak teebbsleri olmusa da Osmanl memurlar buna mani olmulard. Bkz. Tahsin Paa, a.g.e., s. 187. 59 60 61 62 Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatratm, stanbul 1973, s. 145. Abdlhamid, a.g.e., s. 145. Abdlhamid, a.g.e., s. 1521. ngilterenin Mslmanlarn yaad topraklarda hakimiyet kurma teebbsleri II.

Abdlhamidi ok rahatsz etmitir. Padiah bu durumu tespit ederken Maalesef ngilterenin Arabistanda nfuzu ok kuvvetlidir. Yemende, Adende, Sudanda, Hicazda hep karmza ngilizler kmaktadr. eklinde yaknmaktadr. Bkz. Abdlhamid, a.g.e., s. 144. 63 Mahmud evket Paa: 1856da Badatta domu, 1912de sadrazam olmu, 5 aylk

sadrazamlktan sonra 1913te stanbulda vefat etmitir. Bkz. nal, a.g.e., C. 3, s. 1872. 64 Tahsin Paa, a.g.e., s. 285.

132

II. Abdlhamid Dneminde Filistin'e Yahudi G Meselesi (1878-1908) / Do. Dr. . Tufan Buzpnar [s.78-86]
Fatih niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Filistine Yahudi g tarihi, balang olarak binlerce yl ncesine kadar gitmektedir. M.. 1000li yllardan itibaren Filistine yerleen Yahudilerin buradaki varl, Roma ve Bizans Dnemlerindeki srgnlere ve glere ramen bir ekilde devam etmitir. Mslmanlarn 634te blgeyi ele geirmeleri ve Roma ve Bizans dnemlerinde Yahudilere uygulanan yasaklar kaldrmalaryla blgedeki Yahudi nfusunda tekrar bir art gzlenmitir. 1517de Osmanl Devleti Filistini ynetimi altna aldnda da Kuds ve civarnda yerleik bir Yahudi nfusu uzun sredir mevcut idi.1 Vaka, Trklerin Yahudilerle ilikileri bu tarihte balam deildi. XI. yzyldan itibaren Anadoluda etkin olmaya balayan Trkler Bizans mparatorluunda kt muameleye maruz kalan Yahudilerle ksa srede iyi ilikiler kurmulard. Seluklularn ve ardndan Osmanllarn Anadoluya hakim olmalar zamann Hristiyanlarnca bir trl kabullenilemez iken, blge Yahudilerince olumlu karlanmt. XV. yzyln son eyreinde spanyadan karlan Yahudilerin nemli bir ksmnn stanbul, Edirne ve Selanik gibi byk ehirlere yerletirilmeleriyle Osmanl Devletindeki Yahudi nfusu bir hayli artt. spanyadan gelen bir ksm Yahudiye ilave olarak Rusya, Litvanya, Portekiz, Sicilya ve Rodostan srlen Yahudilerden bazlar Kuds, Halilrrahman, Safed ve Taberiye gibi Filistinin nemli merkezlerine yerlemilerdi. Dier bir ifadeyle, aralklarla da olsa Osmanl Dneminde Filistine Yahudi g devam etmiti.2 Ancak XIX. yzyln son eyreine gelinceye kadar Osmanl Devletinin gndeminde Yahudi balantl bir Filistin meselesi yoktu. Bu dneme, hatta devletin yklna kadar Osmanl Devletinin Filistin topraklar dnda bulunan blgelerindeki Yahudiler rahat bir aznlk olarak yaadlar. Osmanl Devleti snrlar ierisinde herhangi bir blgede ounluu oluturmadklarndan ve ayrlk bir hareket de gelitirmediklerinden Osmanl tebaasndan olan Yahudilerle devletin ciddi bir sknts olmamt. Bu durum Doksan Harbinden hemen sonra srarla Filistine yerlemek isteyen yabanc uyruklu Yahudilerin giderek artmasyla deimeye balad. Artk Filistine Yahudi g siyasi bir ehre kazanyordu. Osmanl Devleti blgede tarih iinde olumu cemaatler aras nfus dengesinin bozulmasndan endie ederken Avrupada Yahudi aleyhtarlnn (anti-semitizm) giderek yaygn hale gelmesi, komu lkelerden Romanya ve Rusyada Yahudilere kt muamele edilmesi ksa sre ierisinde Osmanl Devletini etkilemeye balad. Nitekim devlet, Doksan Harbinde alnan ar yenilgi sonrasnda ortaya kan yz binlerce Mslman mltecinin yan sra Edirne ve stanbula snan binlerce Yahudiye de yardmda bulunmak zorunda kalmt. Dahas, ayn yllarda Romanya ve Rusyada kendilerine hayat hakk tannmayan yzlerce Yahudi ailesi stanbula gelmiti.3 Benzeri durumlar 1892, 1899 ve 1900 yllarnda da yaanm ve stanbula gelen binlerce Romanya ve Rusya kkenli Yahudi ailesi Edirne, Kbrs ve Mezopotamya gibi Filistine uzak blgelere yerletirilmeye allmt.

133

Bu tr glerde devletin srarla uygulamaya alt kural mltecilerin nereye yerletirileceine devletin karar vermesi gerektii idi. Dardan gelen her kesimden mltecinin Mslmanlar da dahildevletin gsterdii yerlere yerlemeleri gerekiyordu.4 Doksan Harbi sonrasnda giderek kendini hissettiren Yahudi g problemi, esasen Yahudilerin planl bir ekilde ve siyasi amala Filistine yerlemek istemelerinden kaynaklanmaktayd. Osmanl Devletinin 1870lerde yaad ekonomik ve siyasi krizler Avrupada mukim bir ksm Yahudilerde ve Filistinle ilgilenen dier baz evrelerde ciddi krediler saland takdirde Osmanl Devletinin Filistini Yahudi gne aaca kanaatini kuvvetlendirmeye balad. Hatta ngilterede 1878de konu gazete ve dergilerde de tartlmaya balanmt. Blgeyi yakndan tanyan iadamlarndan Edward Cazalet ark Meselesi (The Eastern Question) adyla 1878de Londrada yaymlad makalesinde lkesinin blgedeki karlarn da dikkate alarak ngilterenin hamiliinde bir Yahudi Devletinin kurulmas fikrini ortaya atmt.5 Palestine Exploration Fundn (Filistin Aratrma Fonu) tannm etkin isimlerinden Charles Warren Osmanl Devletinin yaamakta olduu maddi skntlar frsat bilerek Filistindeki kutsal topraklarn East India Company (Dou Hindistan irketi) benzeri bir irket kurularak ona devredilmesi, buna mukabil irketin de Osmanl Devletine Filistinden elde ettii gelirlere denk bir mebla demesi ve Avrupal alacakllara da denmesi gereken faizin bir ksmn stlenmesi teklifinde bulundu.6 Ayn dnemde Macaristan Parlamentosunda da konu tartlm ve bir milletvekili Filistinin Yahudi gne alarak ya Osmanl Devletine bal mstakil bir vilayet ya da bamsz bir Yahudi devletine dntrlmesi fikrini dile getirmiti.7 Benzer fikirlere sahip olanlar Osmanl Devletinin Rusyaya ar bir ekilde yenilmesinin ilerini kolaylatracan mit etmiler ve Berlin Kongresinde Filistine Yahudi gne imkan tannmas yolunda karar alnmas iin giriimlerde bulunmulard. Ancak bu dnemde bata Almanya olmak zere Avrupann byk devletleri konuya resmen mdahil olmay uygun grmediklerinden Konferansn gndemine dahi almadlar. Avrupann farkl lkelerinde Yahudilerin Filistine yerletirilmeleriyle ilgili 1870lerde dile getirilen bu tr fikirlerin bir talep haline getirilip Osmanl Devletine iletilip iletilmedii henz bilinmemektedir. Bu konuda bilinen ilk ciddi giriim Britanyal Hristiyan mistik ve seyyah Laurance Oliphant tarafndan gerekletirilmitir. Oliphantn 1879da Osmanl Devletine sunduu otuz maddelik teklife gre Filistin yaknlarnda bulunan Belka sancana bal byk bir arazi para karl Yahudi yerleimine alacak, buraya bir eit zerklik verilerek Yahudilerin kendi dahili ynetim birimlerini oluturmalarna imkan tannacak ve asayii salayacak gvenlik gc de kendi aralarndan seecekleri kiilerden oluacakt. Yahudilerin blgeye yerleimini, Osmanl Devleti ve dier devletlerle ilikilerini teklifin kabul halinde kurulacak olan bir irket stlenecekti.8 Balangta ngiliz karlarna hizmet amacyla, sonradan da Avrupann eitli lkelerinde zor durumda kalan Yahudilere yardm iin Filistine Yahudi gn organize etmeye alan Oliphantn giriimi Osmanl devlet adamlarn blgeyle ilgili yeni bir deerlendirme yapmaya sevk etmi, ve buraya yaplacak Yahudi gnn blgedeki oturmu dengeleri olumsuz ynde etkileyecei kanaatini dourmutur.

134

O dnemde Filistindeki nfusun byk ounluu her ne kadar Mslman Araplardan oluuyor idiyse de buradaki dier dini cemaatler arasnda hassas bir denge vard.9 Bu arada XIX. yzyln bandan itibaren giderek artan misyoner faaliyetleri neticesinde blgede Rusya, ngiltere, Fransa, Almanya ve talya gdmnde kiliseler, dini okullar ve dernekler kurulmutu. Bu tr gelimelerle zaten hassaslaan blgedeki cemaatler aras dengenin yeni bir unsurla iyice bozulmasnn Filistini ynetilemez bir noktaya srkleyebileceinden endie eden II. Abdlhamid genelde Osmanl topraklarna Yahudi gne kar olmamakla birlikte Filistine Yahudi yerleimine kar kesin bir tavr koydu. Bu tavrn ngilterenin stanbul Bykelisi Layard araclyla huzuruna kabul ettii Oliphanta da gsterdi.10 Bu erevede Oliphanta verilen cevapta, teklifin hkmet iinde bir hkmet demek olarak politikaca ve idarece ciddi sakncalar douraca, bu nedenle dardan gelen Yahudilerin Filistine asla yerletirilemeyecekleri belirtilmekteydi.11 Oliphanta verilen cevap z itibariyle Osmanl Devletine gelmek iin youn mracaatlarn yapld Dou Avrupa lkelerindeki Osmanl temsilciliklerine de gnderilmiti. rnein 28 Nisan 1882de Odesa konsolosluu Osmanl Devletine snmak isteyen Yahudilere, Filistine yerleemeyecekleri, dier yerlere yerleeceklerin Osmanl vatandaln ve yrrlkte olan btn kanun ve nizamnamelere uymay kabul etmeleri gerektiini bildirmiti.12 Bunun zerine stanbula heyetler gndererek kararn deitirilmesi iin giriimlerde bulundular. stanbulda Oliphant ile buluan heyetler bakanlklar dzeyinde yaptklar giriimlerden bir sonu alamaynca Amerikan bykelisine durumlarn aktararak yardm talep ettiler. Bykeli de konuyu Osmanl Hariciye Nazrna at ve ald cevap Oliphanta verilen ve Odesaya gnderilenle hemen hemen aynyd. Buna gre; yrrlkte olan gmen kanunlarna uymak kaydyla, Filistin dnda bir yere rnein Halep ve Mezopotamya gibi blgelerdeki bo alanlara yerlemek zere Osmanl topraklar her lkeden gelecek Yahudilere akt.13 Cevaplar bir arada deerlendirildiinde Osmanl Devletinin konuyla ilgili hassasiyet gsterdii noktalar da ortaya kmaktadr. Birincisi, Filistin dnda bir yere yerlemelerini art koarak blgede 1840lardan sonra Avrupann artan nfuzuyla zaten hassaslaan dengelerin daha fazla bozulmamas iin bir direnme kararll grlmektedir. kincisi, Osmanl vatandaln kabul etmelerini salayarak kapitlasyonlar nedeniyle Rusya dahil Avrupa devletlerinin Yahudiler araclyla Osmanlnn i ilerine daha fazla karmalarna imkan vermeme abas dikkat ekmektedir.14 Bilindii zere, Osmanl Devleti 19. yzylda kapitlasyonlarla salanan haklardan dolay Avrupa devletlerinin i ilerine karmasndan olduka ikayeti idi. Son olarak, devletin gsterdii yerlere yerlemeyi kabul artyla da hem bo arazilerin deerlendirilerek retimin artrlmas hem de herhangi bir yerde younlamalarna mani olarak yeni bir milliyeti -bu dnemde Osmanl Devletine gelmek isteyen Dou Avrupa kkenli Yahudilerin hemen tamam Siyon Aklar adl Yahudi milliyetilii hareketinin etkisindeydi- ve ayrlk hareket zemininin olumasnn engellenmesi hedeflenmi olabilir.

135

Bilindii kadaryla gayriresmi yollarla Filistine Yahudi g peyderpey devam etmekle birlikte Oliphantn bu ilk giriiminden 1896da Theodor Herzlin stanbula ilk geliine kadar geen sre zarfnda Osmanl Devleti nezdinde siyasi amal Filistine Yahudi g organizasyonu ile ilgili resmi bir baka giriim olmamtr. Herzlin Filistine Yahudi yerleimine ilgi duymas ise Avrupada gelien anti-semitizmin bir sonucudur. Bat ve Dou Avrupada giderek gelien anti-semitizm 1880lere gelindiinde zanaat sahibi, tccar, aydn ve bilim adam her kesimden Yahudiyi derinden etkilemekteydi.15 Yahudi olsun olmasn artk herkes bir Yahudi probleminden bahsetmekteydi. Bir taraftan anti-semitik ileri gelenler kendi lkelerindeki Yahudilerden nasl kurtulacaklarnn hesabn yaparken, dier taraftan Yahudiler Avrupann kendilerine reva grd kt muameleden kurtulmann yollarn aryorlard.16 lk olarak Rusya Yahudileri tarafndan dnlen ve zamanla dier lkelerdeki birok Yahudi tarafndan da kabul gren zm, kolonizasyondu. Siyon Aklar olarak bilinen ve eitli dernekler araclyla bir araya gelen Yahudiler Filistinde kendilerine ait bir ynetim oluturmadka mevcut skntlarndan kurtulamayacaklarn dnm ve bu nedenle Filistinde Yahudi yerleim merkezleri kurmay esas gaye edinmilerdi.17 Ancak bu dernekler 1880e kadar pek baarl olamamt. O tarihten itibaren Edmond Rothschild gibi zengin Yahudilerin yardmyla Filistinde toprak satn alnarak Yahudiler oralara tedricen yerletirildiler.18 Filistinde kolonizasyonun olduka zor ve daha klfetli olduunu dnen mehur Yahudi zengini Baron Maurice de Hirsch kendisinin kurduu Jewish Colonization Assocition (Yahudi Kolonizasyon Birlii) vastasyla Dou Avrupa lkelerinden srlen Yahudileri Arjantinde satn ald topraklara yerletiriyor ve orada i kurmalarna yardmc oluyordu.19 Ancak Siyonistlere gre btn bunlar Yahudi problemini kkten zc giriimler olmaktan uzakt. Memleketlerinden srlen ve genellikle de fakir olan Yahudilere bir snak temininden baka bir ey deildi. Bu da Avrupadaki birok Yahudiyi tatmin etmiyordu. Yahudilere sadece bir snak bulmakla yetinmeyenler arasnda Yahudi problemine kesin zm olarak dnlen siyasi Siyonizmin kurucusu olarak grlen Theodor Herzl de vard. 1860 Budapete doumlu olan Herzl Viyana niversitesi hukuk fakltesini bitirdikten sonra ayn niversitede Roma hukuku dalnda ihtisas yapmasna ramen daha yatkn olduu gazetecilik mesleini seti. 1891de de Avrupann en nl gazetelerinden olan Yahudilere ait Neue Freie Pressenin Paris temsilcisi oldu. Viyana yllarnda da anti-semitik gelimelerden nasibini alan ancak konu zerine ciddiyetle eilmeyen Herzlin siyasi siyonizme gnl vermesinde Pariste ahit olduu olaylar etkili oldu. Temsilcisi bulunduu gazeteye haber yapmak iin Almanlar lehine casusluk yapt iddiasyla yarglanan Yahudi asll yzba Alfred Dreyfus20 davasn izleyen ve ona verilen mebbet hapis cezasnn haksz olduuna inanan Herzl, Yahudiler iin nihai bir zm aramaya balad. Bu anlamda Herzli tatmin eden zm Avrupada uzun sredir dillendirilmekte olan bamsz bir Yahudi Devletinin kurulmasyd.21 Ona gre, Yahudilerin iinde bulunduklar toplumlara asimilasyonu baarl olmamt ve olamayacakt da, nk Yahudiler kendilerine has zellikleri olan ve bir devlet kurabilecek gce sahip bir ulustu, fakat ne yazk ki yurtlar yoktu.

136

O halde zm, Yahudilerin toplanabilecei bir yurt bulup orada bamsz bir Yahudi Devleti kurmakt. Bu zm gerekletirebilmek iin Herzlin dnd forml de u idi: Yahudiler farkl lkelerde meskun olduklar iin Yahudi problemi aslnda uluslararas bir problemdi. Dolaysyla problemin zm Yahudileri ilgilendirdii kadar muhatap olduklar lkeleri de ilgilendirmekteydi. Hatta Yahudi saysnn kabark olduu lkelerde bu mesele i politikayla da yakndan alakalyd. Zira zellikle Almanya gibi anti-semitizmin prim yapt lkelerde Yahudi aleyhtarl parti programlarna dahi girmiti. rnein Alman Hristiyan Sosyal i Partisi lideri Adolf Stcker 1881de binlerce imza toplayarak Yahudilere verilen haklarn kstlanmas iin Bismarcka mracaat etmiti.22 Yahudi problemini kesin olarak zeceine inanlan devletin nerede kurulaca sorusuna Herzlin cevab kesin olarak Filistin idi. Bunun tarihi ve dini sebepleri vard. ncelikle, Yahudiler Filistinin Tanr tarafndan kendilerine vadedilmi olduuna inanmaktaydlar. Bunun iindir ki Hz. Musa srail oullar ile birlikte Filistinde devlet kurmak amacyla Sinadan ayrlm, Filistin yolunda hayata veda edince amacn halefleri gerekletirmiti. Fakat Filistinde kurulan Yahudi devleti uzun sreli olamamt. nce Babilliler, sonra da Romallar ve Bizansllar tarafndan Filistinden karlmlard. Onun iindir ki Yahudilerin en byk emeli Filistine dnerek kendi devletlerini yeniden kurmakt. Ancak geleneksel Yahudi inancna gre bu dn Hz. Davudun alt keli yldzn tayan bir Mesih nclnde gerekleecekti. Bu inanlarndan dolaydr ki Yahudiler her ayinden sonra gelecek yl Filistinde grmek zere diyerek ayrlyorlard.23 Herzl, kurulmasn dnd Yahudi Devletine dair fikirlerini 1895ten itibaren yayma yoluna gitti. Grlerini nce Yahudi meselesiyle ilgilendii bilinen ve kendi apnda maddi katklarla zor durumda kalm Yahudilere yardm elini uzatan mehur zengin Hirsche anlatt. Onun farkl yaklamlar olduunu ve kendi fikirlerine pek olumlu bakmadn grd. Hirsch, Arjantine Yahudi yerletirme plannn ve uygulamakta olduu tarma dayal Yahudi kolonizasyonunun doru olduunu dnmekteydi. Herzle gre ise bu uygulama Yahudileri dilenci durumuna drmekteydi ve ileride tembellie yol aaca muhakkakt.24 Hirschten umduunu bulamayan Herzl, daha az mehur ancak kendilerine gre nfuz sahibi olan Viyana Ba Haham Moritz Gdemann ve ngiliz Yahudi banker Sir Samuel Montagu gibi ahslarla temasa geti. Bu arada The Jewish State (Yahudi Devleti) adl mehur kitabn yaynlad.25 Filistindeki kolonizasyon almalarn olumsuz ynde etkileyecei dncesiyle kitaba kar kan Yahudiler bulunmakla birlikte ana fikrini benimseyenler de az deildi. Bu fikri benimseyen Avusturyal tandklarndan birisi Herzle, Correspondance de Lest gazetesinden Michael de Nevlinski ile balant kurmasn ve onun araclyla Yahudilere Filistinde toprak salamak iin Sultana mracaat etmesini tavsiye etti. Nevlinski Sultan II. Abdlhamid ile dorudan temas kurabilecek kadar iyi ilikiler iindeydi. Hatta onun Sultann Avrupadaki hafiyelerinden biri olduu sylenmekteydi. Bu nedenle Herzl Nevlinskinin araclna nem veriyordu. Sonunda Nevlinskiyi Filistinde bir Yahudi Devleti kurulmas konusunda ikna ederek ondan arabuluculuk yapmasn istedi. O da Herzli stanbula getirmeden yaklak iki ay nce Yahudi Devleti adl kitabn okumu ve ieriinden Sultan Abdulhamidi haberdar etmiti. Herzlin hatralarndaki ifadesine gre Sultan Kuds asla brakmayacan ve mer Camiinin daima Mslmanlarn elinde kalmas gerektiini

137

sylemiti.26 Hatralarndan anlald kadaryla Herzl, Osmanl Sultan ve Mslmanlar nezdinde Kudsn ne kadar nemli bir yer igal ettiinin farknda deildi. Nevlinski Herzle gre ok daha gerekiydi. Ona Sultann Yahudilere Anadoluda bir yer verebileceini bunu da ancak o sralarda Osmanl Devletinin ban artmakta olan Ermeni meselesinin zmnde ciddi katklar olursa yapabileceini ifade etti. Bunun zerine Herzl, Filistinden vazgememekle birlikte Ermeni meselesinde Londrada ngiltere dileri bakan Salisbury nezdinde giriimlerde bulunmu, ancak olumlu hibir gelime olmamt. Neticede Herzl meseleyi bizzat Sultan Abdlhamidle grmek istedi ve Nevlinskinin isteksizliine ramen Haziran 1896 ortasnda birlikte stanbula geldiler. On gn akn bir sre stanbulda kalmasna ve youn abalarna ramen Herzl, Sultanla grmeyi baaramad. Fakat Nevlinski konuyu birka kez Sultanla grt. Sultann ilk cevab Herzlin hatralarnda naklettii kadaryla ksaca yleydi: Ben bir kar dahi olsa toprak satmam, zira bu vatan bana deil milletime aittir. Milletim bu imparatorluu kanlarn dkerek kazanmlar Brakalm Yahudiler milyarlarn saklasnlar. Benim imparatorluum paraland zaman onlar Filistini karlksz ele geirebilirler.27 stanbuldan tabir caizse eli bo dnen Herzl, Nevlinskinin etkisiyle, Avrupada Ermenilerin Osmanl Devletine kar balattklar karalama kampanyasn durdurma veya hi deilse Ermeni tedhi rgtlerini Osmanlya kar yumuatma giriimlerine tekrar balad, ancak bu ynde yine bir baar salayamad. Bu arada tam bamsz bir Yahudi Devleti fikrini ksmen deitirerek tbi devlet fikrini benimsedi. Buna gre Filistinde yerleecek Yahudiler Osmanl vatandalna girecekler ve kuracaklar idari yap i ilerinde zerk olacak fakat dilerinde Osmanl Devletine tbi olacakt. Bu fikir ise daha nce Oliphant tarafndan Osmanl yetkililerine iletilmi ancak reddedilmiti. Bu arada Herzl Avrupadaki temaslarna devam etti. 1880lerden itibaren giderek gelien Osmanl Alman ilikilerinin zirvede olduu bir dnemde Kayzer II. Wilhelmin Yahudi meselesine destek vermesi ok nemliydi. Herzle gre II. Abdlhamid zerinde etkin olan Kayzer bu meseleyi sahiplenirse Sultan Filistine topluca Yahudi gne msaade edecek ve bylece hem Almanyann ban artmakta olan Yahudi meselesi zlm olacak hem de Almanya blgedeki tabann glendirecekti. Bu amala Kayzerin yakn evresiyle kurduu diyalog sayesinde onun 1898 stanbul ve Kuds gezisine katld. Kayzerle 18 Ekimde stanbulda yapt zel grmenin ardndan mitlenen Herzlin 2 Kasmda Kudste gerekleen gayet resmi ve heyet halinde grmeleri kendisi iin tam bir fiyasko idi.28 Aradan geen ksa sre ierisinde ne olmutu da Kayzerin tavr bu kadar deimiti? Baden Dknn Herzle bildirdiine gre, Kayzer blgedeki Yahudilerin hayat tarzndan ve evreyle iliki biimlerinden rahatsz olmutu. Dahas, Kayzerin ziyaretinin amalarndan birisi de blgedeki Protestan ve Katolik Alman cemaatlerini yaknlatrmaya almakt. Zira Yahudilerin Filistine gn hzlandracak bir tavrn onlarn houna gitmeyecei akt. En nemlisi de Almanyann Viyana Bykelisi Eulenburgun Herzle syledii sebepti. Buna gre; Sultan Kayzerin Siyonistlerle ilgili teklifini derhal ve o kadar kesin bir dille reddetmiti ki Kayzerin konuya devam etmesi mmkn olmamt.29 Dier bir ifadeyle, Kayzer sonunun nereye varaca belli olmayan bir

138

Siyonist hareketin liderine verecei destekle hem kendi dindalarn zeceini hem de ok nem verdii Osmanl-Alman ilikilerini olumsuz etkileyeceini grm ve tavrn deitirmi grnmektedir. Avrupadaki byk devletlerin dorudan desteini salayamayan Herzl bir taraftan Yahudilerin maddi birikimlerini meselenin halli ynnde ynlendirecek finansal tekilatlanmay tevik ederken dier taraftan da siyasi zm araylarn srdryordu. 1897de balatt Siyonist Kongreyi her yl dzenli olarak toplad.30 Nisan 1899da Nevlinskinin lmyle aracsz kalan Herzl stanbula birinci geliinde tant ve Sultan zerinde etkin olduunu dnd Mabeyin ikinci katibi zzet Paaya bir mektup yazarak Sultanla dorudan grme arzusunu dile getirdi. Bu yolla da bir netice alamaynca o yllarda II. Abdlhamidle dorudan grebilen Yahudi asll Macar Trkolog Arminius Vambery ile irtibata geti. Vambery Herzli huzura kabul ettirmeyi baard. 1901 Maysnda gerekleen ve iki saatten fazla bir zaman alan bu ilk yz yze grmede Sultan genel bir ifadeyle Yahudilere kar dostane tavrn ifade eder ancak Filistine Yahudi yerletirilmesi meselesine hi deinilmez. Grme daha ok Osmanl borlarnn konsolidasyonu ve Osmanl topraklarndaki yeralt ve yerst kaynaklarn deerlendirilmesi meselelerinde younlar. Bu konulardaki tekliflerini bir ay iinde vermesi isteiyle Sultan grmeyi noktalar.31 Ancak Herzlin stanbuldan ayrlndan nce Sultan, zzet Paa aracl ile kendisine neredeyse 20 yldan bu yana tekrarlanan u grlerini iletir: Osmanl topraklarna ayak basan Yahudilerin Osmanl tabiiyetine girmeleri ve eski tabiiyetlerini kaybettiklerini belgelemeleri, hatta gerekirse askerlik yapmay kabul etmeleri gerekir. Yerletirme ileri devlet tarafndan yrtlmeli ve be-alt Yahudi aileden fazlas bir arada bulunmamaldr.32 Filistin dnda Yahudi yerleimine scak bakmayan Herzl umduunu yine bulamamt. Sultann Filistine Yahudi yerleimine kar tavrnn katln hl kavrayamayan veya en azndan yle grnen Herzl amacna ulaabilmek iin Osmanl maliyesine nasl yardm edebilecei ve doal kaynaklarn deerlendirilmesi konularnda Sultana birka mektup yazd. Mektuplar cevapsz brakan Abdlhamid ubat 1902de Herzli stanbula davet etti. Mabeyin terifats brahim Bey ve ikinci katip zzet Paa araclyla srdrlen grmelerde Sultan Yahudilerin Osmanl topraklarna yerleimi konusunda daha nceki grmelerde ortaya koyduu tavrn deitirmeyerek Herzlin Osmanl maliyesinin dzeltilmesi ve madenlerin iletilmesi konularndaki planlarn sunmasn istedi.33 Herzl ise Osmanl Devleti ile yaplacak her trl ortak giriimin Filistinde Yahudi yerleimi ile balantl olmasnda srar ediyordu. Filistin konusunda yllardan beri yapt giriimlerle bir arpa boyu bile mesafe kat edemeyen Herzl hi olmazsa Filistine yakn blgelerde bir yerde Yahudi yerleim merkezleri kurmay dnmeye balamt. Bu arada konsolidasyon meselesini grmek zere tekrar stanbula arld. 25 Temmuz-2 Austos 1902 tarihleri arasnda Saray katipleri ve Sadrazamla gren Herzl yapaca yardmlar karlnda en azndan Yahudilerin Kuds yaknlarnda bir yere mesela Hayfaya yerlemelerine msaade edilmesini talep etti. Hayfa da olmaz, oras stratejik adan ok nemlidir cevab geldi.

139

2 Austos tarihli son grmede I. katip Tahsin Paann Sultandan getirdii cevap ise z itibariyle ncekilerin tekrarndan ibaretti. Buna gre; srailoullar Osmanl mparatorluuna kabul edilebilirler, ancak u artla ki: Bir arada bulunmayp dank olarak oturtulmak, yerleecekleri mevkiler hkmet tarafndan tayin edilmek, Osmanl tabiiyetini kabul etmek ve zerlerine den btn vatandalk grevlerini ifa etmek zere.34 Yllardan beri her defasnda farkl bir yaklamla karlanaca midiyle stanbula gelen fakat Sultandan mahiyet itibariyle hep ayn cevab alarak byk bir hayal krklna urayan Herzl nezaket icab konuyu arkadalaryla mzakere edeceini bildirerek ayrld. Her ne kadar daha sonra zzet Paaya yazd mektuplarda Akkaya msaade edilmesine de raz olacan ifade ettiyse de herhangi bir cevap alamadan hayata veda etti (3 Temmuz 1904). Birka yl sren dolayl ve dolaysz diyalogla ilgili en nemli soru Sultan Abdlhamidin Herzli ne kadar ciddiye ald ve gerekten Filistine Yahudi yerleimi konusunda herhangi bir ekilde tavize hazr olup olmaddr. Mays 1880den bu yana Sultann eitli vesilelerle konuyla ilgili izhar ettii grler hatrlandnda Filistine Yahudi yerleimi konusunda tavizsiz tavrnn hi deimedii aktr. Dahas, Mays 1901de Herzli kabulnden ksa bir sre nce Abdlhamid Yahudilerin Filistine girii ve toprak satn almalar ile ilgili kstlamalar artran yeni kararlar almt. Hatta ayn yl Osmanl borlarnn konsolidasyonu ile ilgili Franszlarla bir anlama yaplmt.35 Sultan Filistin konusunda taviz vermeyecek idi ise Herzl ile srdrlen diyalogun manas ne olabilirdi? Bu soruya salkl bir cevap verebilmek iin herhalde Abdlhamidin Kuds ile ilgili dini, siyasi ve stratejik dnce ve inanlarndan, zamann uluslar aras ilikilerine ve Herzlin fikirlerinin eitli Yahudi gruplar tarafndan nasl deerlendirildiine kadar bir dizi konu hakknda derinlemesine bir aratrma yapmak gerekecektir. Herzlden boalan liderlik koltuuna David Wolffsohn oturdu.36 Wolffsohn genliinde Siyon Aklar hareketinde faaliyet gstermi, fakat daha sonra Herzlle birlikte almaya balamt. O da Filistine Yahudi g probleminin stanbulda zmleneceine inanyordu. stanbuldan gelen haberlere gre Osmanl maliyesi ok zor gnler geirmekteydi ve Yahudiler Osmanlnn mali problemlerini hallederlerse Filistine Yahudi g konusunda yetkililer daha esnek davranacaklard. Gelen haberlerin doruluk paynn olabileceini dnen Wolffsohn Ekim 1907de stanbula geldi ve Babliye yeni bir teklifte bulundu. Buna gre, Yahudiler Filistinin Kuds dnda kalan mahallerine yerletirilecekler ve vergiden muaf tutulmak kaydyla Osmanl kanunlarna tbi olacaklard. Osmanl hkmeti bu teklifi de reddetti ancak Siyonistlerin stanbulda Anglo-Levantine Banking Company (ngiliz-Levanten Bankaclk irketi) adl bir banka kurmalarna msaade etti. Bankann bana Rus Siyonisti Dr. Victor Jacobson getirildi. Bu tarihten itibaren Dr Jacobson Siyonistlerin gayri resmi stanbul temsilcisi olarak alacakt.37 Filistine Yahudi yerleimi konusunda 1878den buyana yaplan giriimleri resmen sonusuz brakmay baaran Osmanl hkmeti Yahudilerin Filistine fiilen gne mani olabilecek miydi? Bu konuda 1880den itibaren bir dizi tedbir alnd grlmektedir. Bir taraftan d temsilcileri aracl ile Avrupa devletleri ve Amerikay Yahudilerin Filistine gn tevik etmemeleri konusunda ikna

140

giriimleri srdrlrken dier taraftan da yeni kanun ve ynetmeliklerle Yahudilerin Filistine girileri engellenmeye allmtr. Osmanl Devletinin d temsilcileri arasnda Washington ve Berlin bykelileri Ali Ferruh Bey ve Ahmet Tevfik Paa Filistine Yahudi g aleyhine gerekletirdikleri youn faaliyetleri ile dikkat ekmektedirler.38 Dahili nlemlere gelince; 1882den itibaren Yahudi hac ve iadamlarnn dndakilerin Filistine girii yasaklanmt. Ancak birok Yahudinin kendilerine hac ve iadam grnts vererek bu yasa inediklerinin ortaya kmas uzun srmemiti. 1877-1889 yllar arasnda Kuds mutasarrfl grevinde bulunan ve Yahudi gne kar tavizsiz tavryla bilinen Rauf Paa Filistin snrlarna giren Yahudi haclarn bir ksmnn izlerini kaybettirdiini tespit edince Bbliden nlemlerin artrlmasn istemiti. Bunun zerine 1884te karlan bir kanunla kapitlasyonlarn sadece ticari blgeler iin geerli olduu gerekesiyle Yahudi iadamlarnn ticari kapasitesi dk olan Filistine girileri yasaklanm ve Yahudi haclara da pasaportlarn bulunduklar lkedeki Osmanl konsolosuna vize ettirmeleri, Filistinden ayrlmalarn salayacak miktarda depozito demeleri kaydyla bir aylk sre iin ieri alnmalarna msaade edildi. Dier taraftan Osmanl konsoloslarnn vize iin gelen Yahudilere kolaylk gstermemeleri istenmekteydi. Ancak Avrupa devletlerinin Filistine gelen Yahudiler arasnda kendi vatandalarnn da bulunduu ve kapitlasyonlar gerei zikredilen kstlamalarn uygulanamayaca konusunda Osmanl hkmetine yaptklar srarl basklar sonucu 1888de teker teker gelmek kaydyla Yahudilerin giriine izin verildi. Bu karardan rahatsz olan Osmanl hkmeti 1891de kaplarn btn Yahudilere kapatma ve 1892de Osmanl vatanda olsalar bile Yahudilere Filistinde toprak satn yasaklama kararlar aldysa da Avrupa devletlerinin kar kmasyla uygulamada baarl olamad. 1898de ise 1884te alnan kstlama kararlar tekrar uygulamaya koyuldu ve pasaportlarn mutasarrfla brakarak geici ziyaret kart (krmz kart) alma zorunluluu getirildi. 1900de karlan bir kararname ile de Osmanl vatanda veya yabanc Filistine girecek Yahudilere burada ay kalma izni verildi. Bu sreyi geiren Osmanl Yahudileri zabta tarafndan, yabanc Yahudiler ise bal bulunduklar konsolosluk aracl ile Filistinden zorla karlacaklard. Ancak bu nlemler de yetersiz kalacakt. nk, Yahudiler Filistine girdikten sonra onlar karmak iin gerekli olan yabanc devlet temsilciliklerinin destei salanamyordu. yapamyordu.39 Abdlhamid Dneminin son yllarnda Kuds Sanca mutasarrfl grevinde bulunan Ali Ekrem Bey, mutasarrflk arivi belgelerini inceledikten ve mahalli grevlilerin konuyla ilgili grlerini dinledikten sonra, alnan btn tedbirlere ramen Filistine Yahudi gnn engellenemeyiini yabanc devletlerin mdahalesine balamt. Ekrem Beye gre, kapitlasyon haklarna sahip yabanc devletlerin destei salanmadka Yahudi gne kar alnan karalarla ve karlan kanunlarla sonu elde etmek neredeyse imkansz idi.40 Aksine, Filistinden karlacaklarn anlayan Yahudiler bal bulunduklar konsoloslua mracaat ederek korunuyor ve kapitlasyonlardan dolay Osmanl hkmeti hi bir ey

141

Osmanl hkmetinin Filistine Yahudi yerleimini engelleme konusunda ald tedbirlere ramen illegal yntemler kullanlarak ve kapitlasyonlarn salad haklardan yararlanlarak 1878den itibaren Filistinde Yahudi yerleim merkezleri kuruldu. Mehur Yahudi zengini Rothschild,41 Baron Hirschin kurduu Yahudi Kolonizasyon Birlii (1896dan itibaren) ve Siyon Aklar gibi kii ve kurulularn destekleriyle gerekletirilen Yahudi gleri sonucunda, 1882 ila 1908 arasnda Filistinde 30 civarnda yeni Yahudi yerleim merkezi (ky) kurulmutur. Yahudi yerleim merkezlerinin younlukla kurulduu yllara bakldnda birinci dnemin 1881de Rusya ve Romanyada Yahudilerin kyma maruz kalmalarnn ardndan gerekleen Birinci Yahudi g dalgas (1882-1884) ile; ikinci youn dnemin 1904 ylnda yine Rusyada meydana gelen kym sonrasnda gerekleen kinci Yahudi g dalgasnn hemen ardndan balad grlecektir.42 Ayn dnemde Filistine g eden Yahudi says ve 1908e gelindiinde blgenin toplam Yahudi nfusu hakknda kesin rakamlar vermek mmkn grnmemektedir. Bunun birok sebebi vardr. Bunlardan birkana iaret etmek gerekirse; birincisi, konunun hassasiyeti ve ideolojik yn nedeniyle rakamlarn gvenilmezliidir. kincisi, Abdlhamid dneminde Filistine gelen Yahudilerin bir ksm meru yollardan Devletten izin alarak gelmi -ya Osmanl Devletinin kaybettii topraklardaki Osmanl vatanda Yahudilerden ya da Rothschild iftliklerinde altrlmak zere- olduklarndan devletin izin verdii rakamlarla gerek rakamlarn olduka farkllk arz etmesidir. rnein Rothschild Safed kazas snrlarna 70 aile yerletirme izni almken bir tetkik srasnda bu saynn gerekte 396 aileye ulat tespit edilmitir.43 Bir dier sebep de blgeye g eden Yahudilerin bir ksmnn Osmanl Devletinin ald nlemler ve dier baz sebeplerden dolay blgeden ayrlmalardr. (Mandelin tahminine gre gelen her iki Yahudiden biri blgeden ayrlmtr.) Btn bunlara ramen bir fikir vermesi bakmndan belirtmek gerekirse Abdlhamid Dneminde Filistine g ederek yerleen Yahudi saysnn 2530.000 arasnda olduu, blgedeki toplam Yahudi nfusunun ise -glerle yeni gelenler ve doal nfus art dahil- 1908 itibariyle 70-80.000 civarnda olduu tahmin edilmektedir.44 Osmanl Devletinin yasaklama kararlarna ve aleyhte tavrna ramen Yahudilerin Filistinde yerleim merkezleri kurmalarnda yabanc devletlerin pay konusunda Ali Ekrem Beyin yukarda belirtilen kanaati nemli grnmektedir. Filistine Yahudi g meselesinde en byk katk phesiz ngiltere tarafndan salanmtr. 1839dan beri Osmanl Devletindeki Yahudileri korumay kendine bir grev addeden ngiltere, blgedeki konsoloslar vastasyla Yahudilerin kapitlasyonlardan azami lde yararlanmalarn salamaya almtr. 1879da Osmanl Devletine yaplan ilk resmi giriimin hazrlk safhasnda ngilterenin Beyrut bakonsolosu Eldridgein teklif sahibi L. Oliphanta blgedeki aratrmalar srasnda her trl kolayl temin etmesi, yerli Yahudi ileri gelenleri ve Suriye Valisi Midhat Paa ile grmelerini salamas bunun en somut rneklerindendir. Ayn yllarda ngilterenin stanbul bykelisi H. Layardn Bbli nezdindeki giriimleri de bu destein bir baka rneidir.45 Yahudileri tamamen ngilizlerin eline brakmak istemeyen Avrupann dier byk devletleri de Filistine g eden Yahudilere yardm elini uzatmaktan geri durmuyorlard.46 Bu arada blge halknn Yahudi gne kar tepkisi de giderek artmaktayd. Yzyllardan beri topraklarnda Yahudileri bar iinde barndran Kuds Mslmanlar XIX. yzyln son eyreinden

142

itibaren Filistine akn etmeye balayan Yahudilerin kendilerine zararl olacaklarn anlamakta gecikmediler. Filistine Yahudi gnn nlenmesi iin bir taraftan Osmanl hkmeti nezdinde giriimlerde bulunurken, dier taraftan da Avrupann nde gelen Siyonistlerine Yahudilerin Filistine yerlemelerinin devam etmesi halinde ok ciddi tehlikeler douraca ihtarnda bulundular. Nitekim ok gemeden Filistinde Yahudiler ile Mslman Araplar arasnda atmalar meydana geldi. Dier bir ifadeyle gnmze kadar aralklarla devam eden Arap-Yahudi atmalarnn balangc da bu dneme rastlamaktadr.47 Netice itibariyle II. Abdlhamid dneminde Osmanl hkmeti Filistine Yahudi gn engelleme konusunda taviz vermemesine ve g engelleyici tedbirler almasna ramen tam olarak saylar bilinmese de binlerce Yahudi Filistine g etmi, onlarca ky kurarak ve binlerce dnm arazi satn alarak yerleik hayata gemitir. Bu baarszln farknda olan ve gelimelerin seyrini net bir ekilde gren Abdlhamid, doktoru Atf Hseyine eminim zamanla (Yahudiler) Filistinde kendi devletlerini kurmay baaracaklardr48 szyle gidiatn nereye varacan daha tahttan indiriliinin ikinci ylnda (1911) ifade etmitir. DPNOTLAR 1 Ltfullah Karaman, Filistin, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. XIII, s. 89-103;

Alex Carmel, Peter Schafer, Yossi Ben-Artzi, The Jewish Settlement in Palestine: 634-1881, Wiesbaden 1990, tr. yer. 2 Son yllarda yaplan aratrmalarla Yahudilerin Osmanl Devletindeki konumu biraz daha

netlemi durumdadr. Birka rnek olarak bk. Stanford J. Shaw, The Jews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, London 1991; Avigdor Levy (ed), The Jews of the Ottoman Empire, Princeton, New Jersey 1994; Ahmet Hikmet Erolu, Osmanl Devletinde Yahudiler, Ankara 1997; Hakan Alkan, 500 Yllk Serven: Belgelerle Trkiye Yahudileri, Ankara 2000; Klasik dnemde Yahudilere kar Osmanl politikasnn bir deerlendirmesi iin bk. Joseph R. Hacker, Ottoman Policy toward the Jews and Jewish Attitudes toward the Ottomans during the Fifteenth Century, Benjamin Braude & Bernard Lewis (ed), Christians and Jews in the Ottoman Empire, New York 1982, C. I, s. 117-126. 3 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak (Y/A Hus.),

161/77 5 Temmuz 1879; 162/8 9 aban 1296/29 Temmuz 1879; 162/37 Gurre-i Ramazan 1296/19 Austos 1879; Paul Dumont, Jewish Communities in Turkey during the Last Decades of the Nineteenth Century in the Light of the Archives of the Alliance Israelite Universelle, B. Braude & B Lewis, a.g.e., s. 212-213; Salhi R. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara 1993, s. 310. 4 Genel olarak Osmanl Devletine gerekletirilen Yahudi gleri iin bk. Kemal Karpat,

Jewish Population Movements in the Ottoman Empire: 1862-1914, Levy (ed.), a.g.e., iinde s. 399-

143

421; Doksan Harbi sonrasnda meydana gelen Mslman mlteci problemi iin bk. Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri, Ankara 1994, tr. yer. 5 Nathan M. Gelber, The Palestinian Question and the Congress of Berlin, Historia

Judaica, Vol. II, No. I, April 1940, s. 39-41. Vaka, bu tr fikirler ngilterede 1840larda da dile getirilmekteydi. ngilterenin blgedeki ticari ve stratejik karlarn daha iyi koruyabilmek iin blgede hamiliini stlenecei bir topluluun gereine inanan gazeteci, din adam, siyaseti ve smrgeci zihniyet sahipleri Yahudilerin Filistine dnmelerini ve orada ngilterenin himayesinde koloniler oluturmalarn hatta bir devlet dahi kurabileceklerini dnmekteydiler. Lord Palmerston 1840 ylnda Sultan Abdlmecidi Yahudilerin organize olarak Filistine glerine msaade etmesi iin ikna etmeye almt. Palmerstona gre, Osmanl Devleti ok saydaki Yahudi kapitalistin zenginliinden istifade edecek ve stratejik olarak Yahudiler Mehmet Ali Paann yaylmac politikalarna kar da bir set oluturacaklard. Alexander Schlch, Britain in Palestine, 1838-1882: The Roots of Balfour Policy, Journal of Palestine Studies, XXII, no. 1 (Autumn 1992) s. 44-45. Lord Palmerstonn yahudileri koruma giriimleri ve ngilterenin Kuds konsolosluunun Yahudileri himaye konusunda gsterdii abalar iin bk. Isaiah Friedman, Lord Palmerston and the Protection of Jews in Palestine 18391851, Jewish Social Studies, XXX/1 (January 1968) s. 23-41; Mordechai Eliav, Britain and the Holy Land 1838-1914, Jerusalem 1997, s. 59-90. 6 7 8 Schlch, s. 47. Gelber, s. 44-45. BOA, Yldz Belgeleri, Sadaret Resmi Maruzat Ev rak (Y. A. Res) 5/58, 29

Cemaziylevvel 1297/9 Mays 1880; Oliphantn 33 maddelik teklifinin yaymlanm hali iin bkz. Bayram Kodaman, Nedim pek, Yahudilerin Filistine Yerletirilmeleri ile lgili Olarak II. Abdlhamide 1879da Sunulan Layiha, Belleten, C. LVII, say 219 (Austos 1993), s. 565-580. 9 1880 yl Filistin nfusunun 457.000 civarnda olduu ve bunun yaklak 400.000i

Mslman, 43.000 Hristiyan ve 15.000i de Yahudi idi. Bk. Justin McCarthy, The Population of Palestine, New York 1990, s. 10. Bir baka demografik almada 19. yzyln ortalar iin verilen tahmini rakamlara gre toplam nfus 500.000, bunun %80den fazlas Mslman, %10u Hristiyan Arap ve %5-7si Yahudi idi. Bk. Edward Hogapian and A. B. Zahlan, Palestines Arap Population: The Demography of the Palestinians, Journal of Palestine Studies, III/4 (Summer 1974) s. 34. 10 Public Record Office, Foreign Office (FO), 78/3086 Layard to Granville, no. 493 Therapia

May 10, 1880. 11 . Tufan Buzpnar, II. Abdlhamid Dneminin lk Yllarnda Filistinde Yahudi skan

Giriimleri (1879-1882), Trkiye Gnl 30/Eyll-Ekim 1994, s. 58-65.

144

12

Konsoloslukta aslan duyurudan alnt iin bk. Neville Mandel, Turks, Arabs and Jewish

Immigration into Palestine, 1882-1914, St. Antonys Papers, no. 17, 1965, s. 80. 13 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States 1882, no. 319, Wallace to

Frelinghuysen, Constantinople July 11, 1882, s. 517. 14 s. 43-91. 15 Anti-Semitizmin bu dnemdeki etkinlii iin bk. H. H. Ben-Sasson (ed.), A History of the Bu dnemde Avrupann gl devletlerinin Filistindeki faaliyetleri iin bk. Alex Carmel,

The Activities of the European Powers in Palestine, 1799-1914, Asian and African Studies 19 (1985),

Jewish People, Cambridge-Massachusetts 1976, s. 870-890. 16 Mim Kemal ke, Kutsal Topraklarda Siyonistler ve Masonlar, stanbul 1991, s. 23-40. Bu

eser, kenin konuyla ilgili daha nce yaymlad iki eserinin (II. Abdlhamid Siyonistler ve Filistin Meselesi, stanbul 1981 ve Siyonizm ve Filistin Sorunu (1880-1914), (stanbul 1882) geniletilmi hali olduu iin bu almada sadece bu yayna atf yaplacaktr. 17 Siyon Aklarndan bir grubun 1882de stanbulda hazrladklar bir manifestoda, Bilu

adl bir cemiyet kuracaklar, cemiyetin merkezinin Kuds olaca, orann kendi lkeleri olduu, burada devlet kurmak zere Sultandan talepte bulunacaklar, kabul edilmez ise dilerinde Osmanl Devletine bal, iilerinin tamamen Yahudiler tarafndan organize edildii bir yap nerecekleri belirtilmekte ve zengin fakir btn Yahudilerin bu amaca ulamak iin elinden geleni yapmas istenmektedir. Manifestonun tam metni iin bk. Walter Laquer & Barry Rubin (ed), The Israel Arab Reader, New York 1984, s. 3-4. 18 19 20 878-880. 21 Herzlin siyonizme gnl vermesi ve Siyonist faaliyetleri iin bk. Laquer, A History of ke, a.g.e., s. 41-44. Walter Laquer, A History of Zionism, New York 1972, s. 78. Dreyfus davas ve 1890l yllardaki Fransz anti-semitizmi iin bk., Ben-Sasson, a.g.e., s.

Zionism, s. 84-135. 22 ke, Siyonistler., s. 29; Isaiah Friedman, Germany, Turkey and Zionism, 1897-1918,

Oxford 1977, s. 10-12. 23 Alfred Guillaume, Zionists and the Bible Walid Khalidi (ed.), From Heaven to Conquest:

Readings in Zionism and the Palestine Problem Until 1948, Washington 1987, s., 25-30. 24 Laquer, a.g.e., s., 89.

145

25

Herzlin Yahudi Devleti ad altnda yaymlad fikirlerin uzun bir alnts iin bk.

Laquer&Rubin, a.g.e., 6-11. 26 27 Yaar Kutluay, Siyonizm ve Trkiye, 3. bask, stanbul 2000, s. 74. Herzlin hatralarnn bu ksm Kutluay, s. 100-101 ve Mandel, The Arabs and Zionism

before World War I, Berkeley 1976, s. 11de alntlanmtr. 28 Desmond Stewart, Herzls Journeys in Palestine and Egypt, Journal of Palestine

Studies, III/3 Spring 1974, s. 19-26; Friedman, Germany, s. 75-83. 29 30 Ayn makale, s. 27. 1897 Basle Siyonist Kongresinde kabul edilen karalarn tam metni iin bk. Laquer &

Rubin, a.g.e., s. 11-12. 31 Mim Kemal ke, Vambery: Belgelerle Bir Devletleraras Casusun Yaam yks,

stanbul 1985, s. 144-157. Kutluay, s. 242-249. 32 33 Kutluay, s. 266-267. Gerekten de Herzl byk ihtimalle bu ziyaret sonrasnda XI maddelik bir anlama taslak

metni hazrlam, anlama salanmas durumunda the Jewish-Ottoman Land Company adyla bir irket kurulmasn ngrm ve Osmanl vatandaln kabul ederek Yahudilerin hangi artlarda Filistin ve Suriyeye yerleeceklerini, ne tr hak ve sorumluluklarnn olacan belirlemitir. Anlama taslann tam metni ve bir deerlendirmesi iin bk. Walid Khalidi, The Jewish-Ottoman Land Company: Herzls Blueprint for the colonization of Palestine, Journal of Palestine Studies, XXII, no. 2 (Winter 1993), s., 30-47. 34 35 36 Kutluay, s. 323. Mandel, The Arabs., s. 12-13. Wolffsohnn hangi artlarda ve nasl Hezlin halefi olduu hususunda bk. David Vital,

Zionism: The Formative Years, Oxford 1988, s., 416-425. 37 38 Mandel, The Arabs., s. 60. Ali hsan Ba, Jewish Settlement in Palestine and Ottoman Policy, Studies on Ottoman

Diplomatic History, IV, Sinan Kuneralp (ed.), stanbul 1990, s. 38-39; ke, Siyonistler., s. 85-91. 39 Filistine Yahudi gne kar Osmanl Devletinin ald tedbirlerin bir zeti iin bk. ke,

Siyonistler., s. 83-110, Mandel, The Arabs, s. 2-30.

146

40

David Kushner, Ali Ekrem Bey, Governor of Jerusalem, 1906-1908, International Journal

of Middle East Studies, 28 (1996) s., 353-354. 41 Rothschildn Filistine yerleen Yahudilerin blgede kalc olmalar iin yapt hayati

katklar iin bk. Dan Giladi, The Agronomic Development of the Old Colonies in Palestine (18821914) , Moshe Maoz (ed.), Studies on Palestine during the Ottoman Period, Jerusalem 1975, s. 175189. 42 Yoss Ben-Artzi, Early Jewish Settlment Patterns in Palestine, 1882-1914, Jerusalem

1997, s., 16-64; Kurulu yllarnn da belirtildii bu dneme ait Yahudi yerleim merkezlerinin iki farkl listesi iin bk., ke, Siyonistler., s. 98, dn. 3; Madel, The Arabs., s. XV; Derek J. Penslar, Zionism and Technocracy: The Engineering of Jewish Settlement in Palestine, 1870-1918, Bloomington 1991, s., 13102; Arieh L. Avneri, The Claim of Dispossession: Jeawish Land Settlement and the Arabs 18781948, London 1984, s., 74-114. 43 Rothschildin ayn yntemi arazi satn alma konusunda da uygulad grlmektedir. BOA,

Y/A Resmi, 112/53, no. 537 18 Safer 1319/6 Haziran 1901. Ayn dosyada Rothschildin izinsiz olarak elde ettii arazi ve buralara yerletirdii Yahudilerle ilgili detayl bilgi veren 4 belge daha mevcuttur; Ba, a. g. m., s. 37-38. 44 Mandel, The Arabs., 28-29; ke, Siyonistler., s. 98; Martin Gilbert, The Arab-Israeli

Conflict, London 1992, s. 3; Farkl bir yaklamla elde edilen sonular iin bk. McCarthy, The Population of Palestine, New York 1990, s. 6-10. 45 Public Record Office, Foreign Office (FO), 78/3086 Layard to Granville, no. 493 Therapia

May 10, 1880; PRO FO 78/2989 Eldridge to Salisbury, Buyrut, May 14, 1879. 46 Isaiah Friedman, The System of Capitulations and its Effects on Turco-Jewish Relations

in Palestine, 1856-1897, David Kushner (ed.), Palestine in the Late Ottoman Period, Jerusalem 1986, s. 280-293. 47 48 Mandel, s. 33-57. Mim Kemal ke, The Ottoman Empire, Zionism, and the Question of Palestine (1880-

1908) , International Journal of Middle East Studies, 14 (1982), s. 338de alntlanmtr.

147

Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi'nin Siyasi Faaliyetleri / Dr. Blent Atalay [s.87-98]
Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Hz. sann Filistinde tebli etmeye balamasyla ortaya kan Hristiyanlk, 380 ylnda btn mparatorluun resm dini oldu. Kadky Konsilinde 451 ylnda bu durum teyit edildi. VI. yzyln balarnda stanbul Piskoposunun resm adnn Yeni Roma Bapiskoposu (Patrik) olarak kabul edilmesine Papa I. Grigorios kar karak protesto etti. Bizansta 717-775 yllar arasnda ba gsteren tasvir krclk hareketi Roma ile yeni anlamazlklara sebep oldu. 1054 ylnda Rusyann stanbul Patrikliine balanmasyla Papa ve Patrik karlkl olarak birbirlerini aforoz ettiler ve bylece iki kilise tamamen ayrld. Papalk IV. Hal Seferiyle stanbul igal edilince 1204 ylnda, stanbul Patriklii znike tand. stanbul, 1261 ylnda Latinlerin terk etmelerinden sonra tekrar Patrikhanenin merkezi haline getirildi. Btn bunlara ramen Dou ve Bat Kiliselerinin birlemeleri zaman zaman ele alnd hlde, mezhepler aras nefretten dolay baar salanamad. Osmanl Trklerinin Balkanlardaki ilerlemesinden ekinen mparator VIII. Ioannes, Papadan yardm istedii zaman, kiliselerin birletirilmesi artyla karlat. Patrikhanenin itirazna ramen mparator, 1439da kiliselerin birletirilmesini kabul etti. Karara Patrikhane ve dier Dou Kiliseleri kar karak, 1443te Kudste yaptklar toplantda bunu tamamen geersiz saydlar. Trk tehlikesi arttka sk sk ortaya atlan kiliselerin birletirilmesi dncesi, son Bizans imparatoru XI. Konstantinos tarafndan da kabul grd. Hatta 1452 ylnda Ayasofyada Katolik usllerine gre yin dahi yapld. Fakat Patrik II. Anastosios buna tepki gstererek istifa etti.1 II. Mehmet, stanbulun fethinden sonra Katoliklerin basks altndaki Ortodoksluu yeniden hayata dndrd.2 Katolikler ile birleme planlar yapan Bizans mparatorunu protesto eden din adamlarnn banda Papaz Gennadios da bulunuyordu.3 I. Anasatasiosun istifasyla boalan Patriklik makamna Fatihin, fetihten sonra yeni bir Patriin seilmesini emretmesi4 zerine Georgios Kurtesios Skolarios, Sen Sinod tarafndan metropolitlikten patriklie ykseltildikten sonra Fatihin huzuruna getirilerek, Patriklik almetleri verildi ve II. Gennadios adyla Patrik olarak grevlendirildi.5 Yeni dnemde Fatih Sultan Mehmet tarafndan Patrik ve dolaysyla Patrikhaneye geni yetkiler verildii belirtilmekle birlikte6 daha da ileri gidilerek Patrikhanenin tamamen zerk bir duruma getirildii de ifade edilmektedir.7 Kanuni Sultan Sleyman zamannda Patrikhane, Devletin gcnden ald destekle etkisini Ortodoks Dnyasnn dier patrikleri zerinde de hissettirmeye balad ve I. Yeremiyos, Patrikler st bir sfatla Kbrs ve skenderiyeyi, hatta Venediki ziyaret ederek, Patrikhanenin nfuzunu ne karmaya alt.8 Yetkileri arttrlan Patrik, Bosnada yaayan Kotoliklerden dahi vergi

148

toplayabiliyordu. Ancak patriklerin sonradan bu hususu istismar etmeleri ve cemaatn bundan dolay devlete olan gvenlerinin sarslacandan endie duyulduu iin bu yetki 1597 ylnda kaldrld.9 1637 ylnda tekrar Patriklie getirilen I. Kirillos, yapt almalar ile Osmanl Devleti topraklarnda Katoliklere hareket imknna frsat vermediinden dolay, Katolik dnyasnn tamamen nefretini kazanmt. Bundan dolay Fransann etkisiyle I. Kirillos, 1638 ylnda yenieriler tarafndan boularak ldrld.10 Yerine geen II. Kirillos ise, Papa VIII. Urbana sadakat yemini edince Sen Sinodun tavsiyesi ile azledilerek, 1639da Kuzey Afrikaya srld.11 Kprl Mehmet Paa zamannda stanbulda meydana gelen yama olaylarn Yenieri kyafeti giyen Rumlarn gerekletirdikleri ve kullanlan kyafetlerin Patrikhanede muhafaza edildii belirlendi.12 Ayrca Patrik III. Parthenios, Eflak Voyvodas Kostantini isyan etmesi ynnde kkrttn da bizzat kabul edince, 1657 ylnda IV. Mehmetin emriyle Parmakkapda idam edildi.13 A. Sultan II. Mahmut Dnemi

1. II. Mahmutun Reform abalar ve Patrikhane A. Patrik V. Grigoriosun dam ve Tepkiler Osmanl Devletinde yapt reformlardan dolay adl mahlasyla da anlan Sultan II. Mahmut, 1808 ylnda tahta getikten sonra,14 dncelerini hayata geirmek istediinde, bunlarn zellikle Rumlarn nde gelenleri tarafndan engellenmeye alldn fark etti. Ayrca bu kkrtc ve muhaliflerin pek ou Rusyada eitilmiler ve imdi de casus ve propagandac olarak faaliyet gstermekteydiler.15 Bunun nne gemek isteyen Sultan II. Mahmutun Patrikhanenin faaliyetleri hakknda daha fazla bilgi sahibi olabilmek iin muhbirler kullanmak da dahil olmak zere tedbirlerini arttrd.16 Bu nlemler alnrken Patrikhanenin olaan ileyiine kesin olarak mdahale edilmiyordu ve VII. Kirillosun yerine, daha nce 1808 ylnda Srplarn bakaldrmalarnda etkili olduu gerekesiyle grevinden uzaklatrlan,17 V. Grigorios 1818 ylnda nc defa tekrar Patrik olarak grevlendirildi.18 Yeni Patriin greve balamas dolaysyla Bbli, uyarlarn yineleyerek tedbirlerini devam ettirdi. Buna ramen olumsuz faaliyette bulunmaktan geri durmayan Patrik V. Grigorios da fesat faaliyetlerine devam ettiinden, Fenerli Rumlar ve Filiki Eterya Cemiyeti yeleriyle ibirlii ve Eflak-Mora isyanlaryla ilgisi tespit edilmesi zerine paskalya gn grevinden uzaklatrld. Bundan sonra II. Mahmutun emri ile 1821 ylnda V.Grigorios, Patrikhanenin orta kapsnda ve isyan ile yakndan ilgileri olduu belirlenen Kayseri, Edremit ve Tarabya Metropolitleri de Balk Pazar, Kaklar Han ve Parmakkapda aslarak infaz edildiler.19 Ayrca yine isyanla ilgisi olan ve Edirnede bulunan eski Patrik Kirillos ve onunla birlikte fesada karan Rumlardan bazlarnn da idamlar gerekletirildi.20 nfazn delillerinden kabul edilen mektuptan Rus Elisi General gnatiyefin hatralarnda; Patrikhane ve Rum siler ile bunlara destek veren Rusya, ngiltere ve Fransa gibi devletlerin ilikileri aka belirtilmi olup, mektubun msveddesini Patrik Yermanosun kendisi Eli gnatyefe okumutur.21 Patrikhane alanlar ve Rumlar, yaptklarnn farknda olduklar

149

iin sknetlerini muhafaza ettiler. Sultan II. Mahmut bu durum karsnda; Rum milletini anlamak mmkn deil, hi telalanmyorlar diyerek hayretini gizleyememitir.22 Nitekim zellikle Rusyann Ortodokslar himaye etmesi, Rumlar Osmanl aleyhinde hareket etmekte cesaretlendiriyordu. Rusya, Temmuz 1821 ylnda Bbliden Ortodokslarn durumlarnn iyiletirilmesini istedi. Beklentilerine cevap alamayan Rus elisi, Osmanl Devletini protesto ederek stanbuldan ayrld. Rus elisi Rusyaya dndkten sonra arn emri ile Odesada, idam edilen Patrik V. Grigorios ansna 29 Haziran 1821 ylnda bir tren dzenlendi. Bir iddiaya gre patrik idam edildikten sonra ibret-i lem iin gn asld yerde kalmtr. Dier bir iddiaya gre ise, Patriin cesedi asld yerden Yahudiler tarafndan alnarak sokaklarda srklenerek denize atlm ve Rumlar, cesedi denizden kararak Odesaya gtrmlerdir.23 Papa ve dier Avrupa Devletleri, Patriin idam edilmesini protesto ettiler. Fakat en sert tepkiyi her zaman olduu gibi Rusya gsterdi.24 B. Bblinin Patrikhaneyi Denetim Altnda Tutmak stemesi Alnan btn tedbirler ve uygulamalara ramen Patrikhanenin devlet aleyhindeki faaliyetlerinin nne geilemediinden dolay Salih Paann Sadareti (1822) zamannda da Arnavutky Bapapaz ve 11 Rum daha idam edildi.25 Bu arada Trk topraklarnda yakalanan casuslarn verdii ifadelerden elde edilen deliller nedeniyle bata Rumlar olmak zere mslim ve gayrimslim hi kimsenin tezkeresiz seyahat etmesine izin verilmemesi emri yinelendi.26 Patrik II. Evgeniosun lmnden sonra Temmuz 1822 ylnda patriklie tayin edilen III. Anthimos zamannda da Patrikhanenin gayrimeru faaliyetlerinin devam ettii grlmektedir. Sultan II. Mahmutun uyarlarna ramen metropolit tayinlerinde rvet ald sbit grlen Patrik III. Anthimos, 1821 ylnda Mora isyan ile ilgisinden dolay zindana atlmas27 da gz nnde bulundurularak grevinden uzaklatrld.28 Bbli, Patrik vastasyla Ortodokslar zerinde nfuzunu tesis etmeye alyordu. Devlet aleyhine faaliyet gsteren Patrik ve ruhanleri cemaat araclyla denetim altnda tutmak amacyla Rum milleti kimi seerse onu atayacan ve Patriin yapacaklarndan btn Ortodokslarn sorumlu olacaklarn belirterek, Serez Metropoliti Hrisanthosu Patrik olarak atad.29 Anthimos rnei de gsteriyor ki, Rum din adamlar devlete kar olan faaliyetlerinden zindanlarda yatma pahasna da olsa, geri kalmyorlard. Bundan sonra da mmkn olduu kadar Rum isyann nlemek iin, silerin ellerinden alnan silahlar stanbulda toplanmaya allyordu.30 Rumlarn devlete kar faaliyetleri oaldka, devletin ald kar tedbirler arlatrlarak, arttrlyordu. Buna paralel olarak da Avrupa Devletlerinin, Osmanl Devletine kar basklar da younlayordu. Basklar karsnda bunalan Sultan II. Mahmut, 9 Haziran 1827 tarihinde bir avu apulcuyla masaya oturamayacan ve devletin beks iin gerekeni yapacan aklad.31

150

Sultann tedbirlerine bal olarak fesada karm baz Fenerli Rumlar, Anadoluya srld, Bununla g kaynaklarnn kurutulmaya balandn fark eden Patrik Agathangelos, Bbliden ileri gelen elli kiinin affedilmesini istedi.32 Sultan Mahmut, bu istei reddederek sulularn cezasz kalmayacan ortaya koyarken, dier taraftan da yaynlad Adalet Ferman ile saltanatn, dehet deil, merhamet kayna olduunu belirtti.33 Patrikhanenin abalarndan ve Yunanistann bamszlndan cesaret alan Rumlarn babozuk hareketleri daha da artt. Bunda metropolit ve piskoposlarn byk etkisi vard. Patrik I. Konstantinos, bunlar denetim altna alabilmek iin metropolit ve piskoposlarn adlarnn yer ald listeyi34 Bbliye gndererek, asayiin salanmas iin ibirlii yapacan belirtme gereini duydu.35 Patrikhane ile Bbli arasnda balayan bu yeni srete, Bblinin gsterdii yapc tavr, bu defa Patrik Konstantinos da gstermeye alyordu. Bu srada 1833 ylnda meydana gelen Beyolu yangnnda ok sayda Rumun zarar grmesi36 zerine bunlarn zararlarnn karlanmas iin Sultann ihsanda bulunmas ve evleri tamamen yananlarn uygun mahallere yerletirilmesi iin alnan kararlardan dolay Patrik teekkrlerini bildirdi.37 C. Bbli ve Patrikhanenin Karlkl Gven Tesis Etme abalar Patrikhane ile Bbli arasnda balayan bu olumlu sre baz metropolit ve piskoposlar tarafndan istismar edilmeye baland. Bundan dolay yeni Patrik atanan VI. Grigoriosa, konu ile ilgili iki yl nce Patrikhaneye gnderilen irde hatrlatlarak metropolitlerle ilikileri ve asayile ilgili hususlarda dikkat etmesi gereken yetki ve sorumluluklar hatrlatlarak bir daha dikkati ekildi.38 Ayrca patrie kurallar ierisinde hareket serbestliine sahip olduu ve byle davrand takdirde Bblinin desteinin kendisiyle beraber olaca belirtildi. Patrik, kendisine tannan serbestlikten bahseden buyrulduyu alnca teekkr ederek, Rumlarn artk fesada bulamalarna izin vermeyeceini bildirdi. Btn bunlara ramen Patrikhanenin, Avrupa devletleri ile mnasebetlerde bulunmas Bblide srekli bir tedirginlik oluturuyordu. Bundan dolay Patrikhanenin, Bbliye sadakatini artrmak iin Patrie at hediye edilmesi ve byle bir hareketin ayn zamanda Avrupa kamuoyunda da olumlu etkileri olabilecei gndeme geldi. Bblinin btn iyi niyetlerine ramen Patrikhane, zellikle cisman meclis vastasyla imtiyazlarn istismar ederek devlet aleyhindeki faaliyetlerine devam etmekten geri kalmad.39 B. Tanzimat ve Islahat Fermanlar Dnemi

1. Tanzimat Ferman Dneminde Patrikhane Tanzimat Ferman 3 Kasm 1839 tarihinde Padiah, ulema, mera ve ruhanler nnde iln edildiinde, genel bir memnuniyetsizlik vard. En fazla rahatsz olanlarn banda Rum Patrii geliyordu. nk cemaat zerinde, nfuzunun azalaca endiesini tayordu. Bununla beraber Batl Devletler, Osmanl Devletinin iilerine daha kolay mdahale edebileceklerinden fermandan memnun kaldlar da denilebilir.40

151

Tanzimat Ferman iln edildiinde Patriklik grevinde VI. Grigorios bulunuyordu. Haziran 1840da Patriklie seilen IV. Anthimosun, cemaatn ikayetiyle Patrikhanenin ml ilerinden sorumlu Logofet ile birlikte yolsuzluklarnn yannda Fenerli baz Rumlarn Patrikhaneye mdahale ettikleri tespit edildiinden Patrik ve Logofetin azline karar verilirken, Logofetlik de kaldrld.41 Fakat daha sonra ihtiyaca binaen Patrikhanenin istei zerine Logofetlik tekrar tesis edildi.42 Tanzimat Ferman ile tebaann can ve malnn korunmas, deimez bir ilke olarak kabul edildi.43 Yeni oluturulan meclislerde gayrimslim tebaaya din reisleri ve temsilcileri vastas ile temsil hakk tannd. Ancak Rumlar bu imtiyaz frsat bulduka devletin aleyhine kullanmaktan kanmadlar.44 Bundan sonra Patrikhanenin sk bir denetim altna alnmasndan Anthimosu, menfaatleri iin kullananlar rahatsz oldular ve bunlarn banda Rusya gelmekteydi. Rusya, Antimosun azlinin Rumlarn imtiyazlarnn gasp anlamna geldiini ileri srerek, ngiltere ve Fransann da dikkatini ekmek istiyordu. Bbli bu tepkiyi, alnan tedbirlerle imtiyazlarn gaspnn deil, istismarnn nlenmek istendiini belirterek yumuatmaya gayret ederken,45 yeni Patrik V. Anthimosa grevini yaparken dardan ve ieriden gelebilecek basklara aldrmamas iin yetkilerini ve sorumluluklarn hatrlatan bir buyruldu gnderilerek, Rusyann tahrikleri nlenmeye alld.46 Patrikhane, cemaat memnun olduu halde kendi karlarna hizmet etmedii zaman baz ruhanleri azletmek istiyordu. Byle durumlarda Bbli meseleyi tetkik ederek ahalinin lehine karar vermeye alyordu.47 Patrik IV. Yermanos, 1844de orlu Piskoposunun grevden alnmasn istedi. Fakat cemaatn tavr gz nnde bulundurularak Patriin istei tetkik edilmek zere ertelendi.48 Patrik, zaman zaman kurallar inemekte ve cemaat ile anlaamamaktayd.49 Bu sebeple grnte Bblinin tetkik kararn protesto etmek amacyla ama ve aslnda kendisinin sulu olduunun anlalaca endiesiyle istifa etti.50 Ortodokslar, meden hayatn gerei olan her eyi Patrikhanenin denetimi altnda yerine getiriyorlard. Patrikhanenin cisman ve ruhan vazifeleri tam olarak ayrlmadndan, Patrikler bunlar istismar edecek faaliyetlerde bulunmaktan saknmyorlard.51 Patrikhanenin faaliyetlerine en byk d destek Rusyadan geliyordu. nk 21 Temmuz 1774 tarihinde imzalanan Kk Kaynarca Antlamas ile Ruslar, stanbulda srekli eli bulundurma ve Ortodokslar himye haklarnn yannda stanbulda kilise kurma imtiyazna da sahip olmulard.52 Ayrca Yunanistan da bo durmuyordu. Batl devletlerin, Osmanl Devleti zerindeki nfuzlarn kullanarak, Avrupa devletlerinin istifade ettikleri kapitlasyonlardan Yunanistann da yararlanmas iin aba sarf etmelerini istiyordu. Yunanistan zellikle adl kapitlasyonlardan yararlanarak Rumlara daha imtiyazl bir stat kazandrmak dncesindeydi. Bu fikrin kaynanda ise Patrikhane vard.53 Tanzimat Fermannn meydana getirdii rahatlk, ak olarak istismar edilmeye ve ehil olmayanlar, metropolit ve papaz olarak tayin edilmeye baland. Bu da Rum cemaat arasnda tedirginlik meydana getirerek, ihtiyalarna cevap verebilecek dzeyde din grevlilerinin olmamas

152

hem Patrikhaneye, hem de Devlete olan gvenlerinin sarslmasna sebep oldu. Patrikhaneye rvet verenlerin metropolit tayin edilmesinden dolay, tayin edilen metropolit de verdiklerinin daha fazlasn toplamak iin cemaat zerinden kanunlara aykr olarak vergi topluyordu. Patrik Anthimos zamannda byle olaylara ska rastland iin metropolitlerin slah amacyla, almalar yaplarak istismar nlenmeye alld.54 Patrikhanenin bnyesinde bu almalar iin gayret edilirken, Yunanistann srekli olarak fesat ilerinin iinde olduu bilindiinden, istismarn nlemek amacyla hibir fark gzetmeksizin btn tebaaya eit davranarak, fesada frsat vermemeleri hususunda btn memurlar uyarld.55 Bblinin bu iyi niyetli yaklamlarna ramen, Bkre ve Ya Metropolitliklerine yeni metropolit seimine Rusyann aka mdahale ettii56 yetmezmi gibi, Bursada bulunan Rus Konsolosu halk devlete kar kkrtmaktan geri kalmyordu.57 arn ubat 1853te stanbula gnderdii Prens Menikof Bbliye, Rusyann, Osmanl topraklarnda yaayan btn Ortodokslarn hmisi olarak kabul edilmesine dair bir ltimatom verdi. Devlet bu ltimatoma ancak ngiltere ve Fransann destei ile kar gelebildi.58 Bununla beraber Bbli, bir yandan Patrikhane grevlilerini memnun etmeye dier yandan d balantlar kesebilmek amacyla azledilen Patrikleri dahi madd ve manev olarak dllendirilmeye gayret etti.59 Rusya, Krm harbi ncesinde, Nisan 1854den itibaren ajanlar vastasyla arn, stanbulu Yunanllara kazandrmak iin savamakta olduu propagandasn yaptryordu. Bu propaganda Rumlar arasnda ksa srede etkisini gsterdi. Nitekim Rumlarda bir yl iinde Osmanl Devletinin sonunun gelecei ve Patriin Ayasofyada yin yapaca inanc olutu.60 Bu durum cemaat zerinde denetim gcn kaybeden VI. Anthimosun azledilerek yerine VII. Kirillosun atanmasna sebep oldu (Eyll 1855).61 2. Islahat Ferman Dneminde Patrikhane Osmanl Devletinin 1856 ylnda yaplan Paris Konferansna katlabilmesine bir kolaylk olmas iin iln edilen Islahat Fermannda, Tanzimat Fermannda ifade edilenler tekrarlanrken, bir adm daha ileri gidilerek btn tebaaya vatandalk stats verildi. Bununla din ve mezhep hrriyetiyle ilgili olarak fiilen olmayan engeller de ortadan kaldrlarak ve herkese eit hak ve imtiyazlar verilerek gayrimslimlerin devlete sdk kalacaklar mit edildi.62 Kendilerine salanan bu imknlardan dolay Patrikhane, Bbliye memnuniyetini ifade etmi olduundan Bbli, Patrikhanenin devlete sadakat gstereceini mit etmekteydi.63 Yunan mill siyasetini izlemeyi dstr edinen Patrikhane, Islahat Fermannn salad rahat ortamda faaliyetlerini arttrd. Rusya ile de sk ibirlii ierisinde olduklar bilinen Patriklere bu hizmetlerinin karl olarak sbk Rum Patrii Konstantinosun Rus arndan ald nian gibi taltif amal dller de verilmekteydi.64

153

Islahat Fermannn hayata geirilebilmesi iin tekil edilen geici komisyonlar,65 4 Ekim 1858de yaplan deiikliklerle yeniden oluturuldu. Bakan Patrik olan bu komisyonda papazlar ile birlikte cemaattan patriin tasvip ettii yedi kii bulunuyordu. Bunlar gvenilir ve mezhep ilerine vakf kiilerden oluuyordu. Bu komisyon metropolit ve piskoposlarn tayininde de sz sahibi idi.66 Bblinin byle yapc tutumuna ramen, Patrikhane gizli faaliyetlerine devam etti. ehremnetinin ikz zerine yaplan soruturmalar sonucunda baz ilmhaber ve ruhsatnmelerin uygunsuz bir ekilde, mektep ve hastanelerin masraflarna karlk dzenlendii tespit edilmitir.67 Patrikhanenin fesat faaliyetlerine ramen Bbli btn vatandalarn kucaklayan almalarna devam etti. Daha nce balatlan ve II. Yovakim68 zamannda hzlandrlarak taslak hline getirilen almalar,69 Patrikhanenin iyiletirilmesi ve devlet ile balarnn glendirilmesini salamak amacyla, eski [szde]70 hak ve imtiyazlar da gz nnde bulundurularak, 1862 [1865] ylnda Rum Patrii Nizamat olarak yrrle girdi.71 Fakat yine de Rum din adamlarnn davranlarnda olumlu mnda fazla bir deiiklik olmad gibi, baz metropolitlere Yunanistan tarafndan hizmetleri karlnda nianlar verilmekteydi.72 Ortodokslar ile yakndan ilgilenen Rusya ve byk devletlerin konsolosluklar Osmanl tebaas olan gayrimslimlerin koruyuculuu misyonunu stlenmilerdi. Bu nedenle gayrimslimler, skntlarn Bbliye deil, konsolosluklara bildiriyorlard. D gler de bu durumu frsat bilerek Osmanl Devletinin i ilerine mdahale ediyorlard.73 Sultan, d mdahalelere frsat vermemek iin, baz kanunsuz uygulamalarn artmasn ve meclis yeleriyle anlaamamasn da gz nnde bulundurarak, Patrik II. Yovakimi Temmuz 1863de grevinden azletti.74 Yerine Amasya Metropoliti III. Sofrinosu atayarak,75 Yovakimin dt hatalar tekrarlamamas hususunda uyard.76 Patrik III. Sofronios ile Meclis-i Cismani ve Meclis-i Ruhani azalarndan meydana gelen Meclis-i Muhtelit azalar arasndaki anlamazlk ortaya kt. Yaplan tahkikat srasnda, kurallara uymad anlalan Patrik, azledildi.77 Sofroniostan sonra, VI. Grigorios ubat 1867de ikinci defa Patriklik makamna getirildi.78 Bblinin her eye ramen Patrikhaneyi kazanma abalar devam ederken, Avrupa Devletleri mezhep serbestlii konusunda Islahat Fermannda belirtilen hususlarn gerektii gibi uygulanmad iddiasyla, Osmanl Devletine kar basklarn arttrdlar. Patrikhane ise meclislerinin daha geni yetkilere sahip olmasn istiyordu. Bunun zerine kiliselerin tmir ve inas iin ferman gerekli olmasna ramen, youn bask ile karlaan Bbli, tarada bulunan yetkililere bu konuda rahat hareket edebilmeleri iin gerekli inisiyatifi tanmak mecburiyetinde kald.79 Patrikhane fesat faaliyetlerine destek verdii iin gelir ve gider dengesini ayarlayamyordu. nk Rum ekyaya ne zaman yardmda bulunaca belli olmuyordu. Bu durum Bbli tarafndan bilindii hlde, cemaat, devletin yanna ekmek ve istismara frsat vermemek iin, Girit ayaklanmasnda bizzat devlete ynelik hareketler srasnda zarar gren kiliselerin tamiri iin ubat 1896 tarihinde olduu gibi yardm da yaplyordu.80

154

Bblinin bu yaklamna 1870de Patrik VI. Grigorios, Padiaha kranlarn bildirmesi zerine Padiah da buna vg dolu ifadelerle karlk verdi.81 Patriin bu iyi niyet gsterileri fazla uzun srmedi. Bulgarlarn din bamszlklarn elde etmeleri,82 Patrikhanenin gizlemeye alt gerek yzn ortaya kard.83 Bulgar Eksarhlnn kurulmasyla ilgili olarak iln edilen fermann84 din ve mezheb adan sakncal olduunu belirten Patrik, bunun uygulanmasnda yetkili olmad gerekesiyle Ekmenik Konsilin toplanmas iin harekete geerek, buna izin verilmezse istifa edeceini syledi. Fakat Rusya ve Srbistan sinodu yeleri fermann Osmanl hukukunu ilgilendirdiini ve toplanmas dnlen konsile katlmayacaklarn bildirdiler. Sultan Abdlaziz de imdiye kadar Osmanl Devleti tarihi ierisinde byle ekmenik bir konsilin toplanmadn, bundan sonra toplanmasnn sakncal olaca iin de izin veremeyeceini, ancak Patriin shh sebepler ileri srerek grevinden ayrlmasnn uygun olacan belirtti.85 Bundan sonra Patrik azledileceini anlaynca istifa etmek mecburiyetinde kald ve yerine VI. Anthimos Eyll 1871de nc defa seildi.86 Yaplan deiiklikler ve alnan tedbirlerle Bbli huzuru salamaya alrken, Patrikhane bir Osmanl kurumu olduunu gzard ederek, faaliyetlerine devam etti. zellikle Bulgar Eksarhlnn kurulmasndan sonra Rusya ile mnasebetlerinde eski scakln muhafaza edemeyen Patrikhane, Yunanistan ile daha sk bir ibirlii ierisine girdi.87 C. I. Merutiyet Dnemi 1. Bbli ve Patrikhanenin Tavrlarnn Sertlemesi A. Patrikhanenin Olaylar Trmandrma abas I. Merutiyetin iln ile birlikte, Bbli ve Patrikhane arasndaki ilikilerin iyiye gidecei beklentisi hkimdi. Fakat mit edilen olmad. Patrikhane her zaman olduu gibi yeni dnemde de mevcut artlar istismar etmeye devam etti.88 Bu durum Meclis-i Mebusann sresiz tatil edildii srete de grld. Bu dnem ierisinde de Patrikhaneye girip kanlar eksik olmuyordu. Hatta gzle grlr bir art olduunu da sylemek mmknd. yle ki, Patrikhaneye gelen ziyaretilerin fazlal, Patrikhaneye yakn bir yerde oturan ve devlete sadk olan gayrimslimlerin bile dikkatini ekmeye balad. Bunlardan Evram adnda bir Rum durumu yetkililere bildirme gereini hissetti.89 Patrikhanede, bu hareketlilikten daha nemli olan baz gelimeler gzlenmeye balad. Patrikhane, devlete kar faaliyette bulunan ruhanleri koruyan bir tavr sergiliyordu. Bu amala su ileyenlerin yarglanmasna kar kyor ve zanllarn Patriin bakanlnda bir mahkemede yarglanmalarn istiyordu.90 Bbli, Patrikhanenin bu teklifini uygulanamaz bularak kesin olarak kabul etmedi. Bblinin bu tavr Patrikhaneyi ok rahatsz etti. Buna bal olarak aralarndaki ilikiler yeniden gerginlemeye balad.91 Bbli kararnda srarlyd. nk Patriin bakanlnda yaplacak bir yarglama, dorudan doruya devletin varlk sebebine halel getirecei gibi, Patrikhanenin kuvvet kazanmasna sebep olacakt. Devletin bu tutumu, Rumca gazeteler tarafndan Patrikhanenin sahip olduu [szde] imtiyazat- kadimenin ortadan kaldrlmas eklinde yorumlanarak, Rumlar tahrik edilmek

155

isteniyordu.92 Fakat bu uygulama sadece Rumlar iin geerli olmayp, btn tebaay iine alan ve Osmanl hukuk sisteminde zaman ierisinde meydana gelen deiikliklerin tabii bir sonucuydu.93 Devletin taviz vermez tutumuna, Patrikhane zaman zaman patriklerin istifasn gndeme getirerek kar koymaya alt.94 Bbli ile uzlaamayan Patrik III. Yovakim de istememesine ramen, Patrikhanenin [szde] imtiyazlarnn idesi hususunda Bbliye geri adm attrmak iin, Sen Sinod yelerinin basks ile istifa etmek mecburiyetinde kald.95 III. Yovakimden sonra Patriklik makamna getirilen IV. Yovakim de zellikle ayn meseleden dolay yl kalabildii grevinden 1887 ylnda istifa etmiti.96 Yeni Patrik seilen V. Dionisios zamannda da ayn meseleye yenileri eklenmeye balad.97 Meclis-i Mebusann kapatlmasyla, Patrikhanenin biraz daha sk denetim altnda tutulmak istenmesi, her zaman olduu gibi Patrikhaneyi ok rahatsz etti. Bblinin bu dncesine ramen, Patrikhane her frsatta kanun d uygulamalarla ne kyordu. Patrikhane kiliselerin yannda zellikle mekteplerde Ortodoks cemaatn ocuklarn kendi emelleri dorultusunda eitmek iin Yunanl mdrlere grev veriyordu. Bu mdrlerin grev yapt yerlerde, Devlet aleyhine propaganda daha youn bir ekilde yaplyordu.98 Devlet aleyhine propagandalarn yapld yerlerden olan mekteplerin yararna dzenlenen balolarda, daha fazla gelir salamak iin faaliyetlerin Padiahn himyesinde yapldn davetiyelerde belirtiyorlard. Bunun farkna varan Bbli, Sultan yerine Sadrazamn himyelerinde ifadesinin kullanlmasnn daha uygun olaca hususunda Patrikhaneyi uyard.99 Bu ve benzeri uygulamalar ortadan kaldrmak isteyen Bbli, Rum mektepleri zerinde tam bir denetim salamak istedi. Bu amala, retmen atamalar ve mfredatn hazrlanmas konularnda kendisinin bilgilendirilmesini ve habersiz bir uygulama yaplmamasna dikkat ediyordu. Ayrca Bulgar metropolitlerine yeni beratlar verilirken, Patrikhanenin gr alnmyordu. Bylece Patrikhanenin Bulgarlar zerindeki etkisi de azaltlmaya alld. Bu durum Patrikhanenin rahatszln daha da artrd.100 Patrikhane, aleyhine tezahr eden bu uygulamalarn hepsinin ortadan kaldrlmasn istedi. Patrik aksi takdirde istifa edeceini syledi. Hatta Patrik V. Dionisios istifa ettiini, fakat bu istifasnn Meclis-i Muhtelit tarafndan kabul edilmediini belirtti. ayet istekleri yerine getirilmezse btn Ortodoks kiliselerine durumu bildirerek, bunlar araclyla Avrupa Devletlerini harekete geireceini, gerekirse meclis yeleriyle birlikte istifa edeceklerini ifade etti.101 Btn bunlara ramen bekledii sonucu alamayan Patrikhane, gizli emirler vererek baz yerlerde kiliseleri kapattrd. Kiliselerin kapatlmasnn arkasnda da Bblinin olduu izlenimini vererek devleti zor durumda brakmak istedi ve bunda baarl oldu.102 Patrikhanenin Avrupa devletleri nezdinde yapt ikyete ilk cevap Yunanistandan geldi ve Yunan Hariciyesine arlan Osmanl sefirine, kiliselerin kapatlma sebebi soruldu. Yunanistann ml tutumu karsnda Osmanl Sefiri Patrikhanenin iddiasn reddederek, kiliselerin Osmanl Devleti tarafndan kapatlmadn, bunun Patrikhanenin Avrupa kamuoyunun dikkatini ekmek iin uygulad bir plan olduunu ve bylece Bblinin zor durumda braklmak istendiini belirtti.103

156

Patrikhanenin kilise kapatma eylemine btn Ortodokslar destek vermeyerek, kiliselerin almasn istiyorlard. Alasonya ve Kandiye gibi baz yerlerde kiliseler kapal olduundan yin yaplamyor ve cenazeler defnedilemiyordu.104 Bu durum Ortodokslar tarafndan Patrikhanenin protesto edilmesine sebep oldu.105 Kendi cemaatinin dahi destek vermedii Patrikhane, Ermenileri de olaylarn iine ekerek Avrupa kamuoyunun basks ile Bbliye geri adm attrmak istedi.106 Bunun zerine Bbli, Ortodoks cemaatin Patrikhaneye kar olan tutumundan da ald cesaretle tavrn sertletirdi. Bu sertlik karsnda Patrikhane, kiliselerin kapatlmasnn baz metropolitlerin ahs uygulamalarndan kaynaklandn aklamak mecburiyetinde kald. Bylece mazeret gstermek suretiyle sorumluluktan kurtulmaya alt.107 Bbli, samimi bir ekilde kiliselerin ak olmasn ve cemaatn ihtiyalarnn karlanmasn istiyor ve bundan dolay da youn bir aba sarf ediyordu. Sultan II. Abdlhamit, Patrikhanenin kiliseleri kapal tutmak hususundaki srarndan rahatszlk duyduundan bu hususta Sadaretin daha fazla aba gstermesi iin emirler verdi.108 Bblinin kararl tavr karsnda isteklerinin hepsinin gereklemeyeceini anlayan Patrik V. Dionisios, Bulgar metropolitlerine berat verilmesine kar kmaktan vazgemek mecburiyetinde kald. Sdece beratlar verilirken kendilerinden muvafakat alnmasn istedi.109 Patrikhane yetkilileri bu geri admdan baka, Bbliden bir yetkilinin gnderilerek kendileriyle bu konuda grlmesi arzularn da dile getirdiler. Fakat, Bbli ald kararlar uygulamada srarl olduunu gstermek istiyordu. nk Patrik ve Patrikhane taraftarlarnn bu durumu istismar edebilecekleri dncesiyle Bbli, Patrikhanenin bu teklifini kabul etmeyerek, kendilerinden kiliselerin kapatlmasna destek vermemelerini istedi.110 Dier taraftan Yunanistan dnda, Avrupa Devletlerinden bekledii destei bulamayan Patrikhane, Bbliye temsilci gndermeye karar verdi. Bu grev Ereli Metropolitine verildi. Ereli Metropoliti stanbula gelerek grmelere balad. Meselelerin ksmen hlledildii dnlrken, Patrik iin dzenlenen isim treni srasnda, baz kiliselerin protesto amal olarak almam olmas, Bblinin rahatszlk duymasna neden olduu iin111 Meclis-i Vkel, kiliseler konusunda alnan kararlardan geri adm atlmayacan bir defa daha yineleyerek, tavrn aka ortaya koydu.112 Patrikhanenin bu tutumunda Yunanistann etkili olduu, Yunan basnnda kan haberlerden aka anlalmaktayd.113 Meselelerin henz bir sonuca balanamad, karlkl ilikilerin sertletii bir anda Austos 1891 ylnda V. Dionisios ld. V. Dionisios Bbliyi ok uratrd hlde, Sultan II. Abdlhamitin Ortodoks cemaata basal dilemesi Rumlar arasnda memnuniyetle karland.114 V. Dionisiosun lm zerine, 1891 ylnda Patriklie Preveze Metropoliti VIII. Neofitos getirildi.115 VIII. Neofitos, Bbli ile ilikilerin dzelmeyecei kanaatinde olduu iin, hi olmazsa madd ynden gl bir Patrikhane oluturmak dncesindeydi. Patrikhane, gelir seviyelerini gz nnde bulundurarak, Ortodoks cemaattan ine ad altnda yardm toplamaya balad. Bu yardm kampanyas cemaatn bir ksmnda rahatszlk uyandrd. Bu srada Dolapdere Rum Mektebinde olduu gibi pek ok yerde zorla para toplanyordu. ikyet zerine yaplan soruturma sonunda, parann zorla toplanmad, gnll olarak verildii eklinde Patrikhane tarafndan bir mazeret ileri srlerek mesele rtbas edilmeye alld.116 Bbli, bunlarn nne gemek iin tedbirlere

157

bavurduu zaman, Patrik hemen [szde] imtiyazat- kadimesine halel geldii iddiasnda bulunuyordu.117 Patrikhane para toplamak iin deiik yollara bavurdu. Beyolunda Rumlarn izinsiz bir irket kurduu tespit edildi. ilk sorgulamada amalarnn kr olmadn, irketin ihtiyac olan Rumlara yardm amacyla kurulduu akland. Fakat yaplan incelemelerde, elde edilen paralarn Yunanistanda Millet Bankasnda muhafaza edildii tespit edildi.118 Patrikhanenin kanun d gelir salamasn engellemek zere Sadaret Mstear Tevfik Bey, Adliye Nazr Rza Paa ve Dahiliye Nazr Rfat Paadan oluan bir komisyon kuruldu. Bu komisyon yardm toplanmasn belirli bir dzene koymak iin bir nizamnme hazrlad. Nizamnmeye gre yetkililere nceden haber verilmeden kesinlikle yardm toplanamayacakt.119 Patrik VIII. Neofitos, kanun ve gayrikanun yollardan elde ettii gelirlerle madd bakmdan Patrikhaneye rahat bir nefes aldrmasna ramen, seleflerinden bazlarnn da istifasna sebep olan, imtiyazat- kadimelerine halel getirildii iddialarndan vazgemedi. Bununla beraber Yunanistann destei ile protesto amal kilise kapatma eylemleri yer yer devam etti.120 Bbli ile Patrikhane arasnda anlamazla sebep olan meselelerin hibirisinde kendileri iin olumlu bir gelime kaydedemeyen VIII. Neofitos istifa etti.121 B. Papa XIII. Leonun Kiliseleri Birletirme Teklifi ve Patrikhane Bizans dneminde de defalarca uygulanmas dnlen, fakat bir trl gerekletirilemeyen Dou ve Bat Kiliselerini birletirme abalar 1894 ylnda tekrar gndeme geldi. Bu amala Romada bir konferans dzenlendi.122 Belikada yaymlanan Patriot Gazetesinde yer alan Roma kaynakl bir haberde, Byk Britanyann, Papann iki kilisenin birletirilmesi hususunda gsterdii gayretlerin takdire ayan olduu ve desteklenmesi gerektii zerinde duruluyordu.123 Papa XIII. Leon, Patrikhaneye bir mektup yazarak, birleme teklifinde bulunmutu. Patrik, Papann mektubuna 1895 ylnda verdii cevapta ok sert ve olumsuz ifadeler kulland. Bu mektupta zellikle Katolik Kilisesinin bidatleri belirtilerek, itikad farkllklarn tekrar gz nne serilmesi nedeniyle bu teebbs de baarszlkla sonuland.124 Patrik VII. Anthimosun, Papaya olumsuz cevap vermesinde, her zaman olduu gibi her iki kilisenin dnya grlerinin farkl olmas temel etkenlerden birisidir. Fakat cevabn sert olmasnda Anthimosun atanmas srasnda Sadaretin Anthimostan yana tavr koymasnn etkisi de gz ard edilemez. Anthimos bu tutum ve davranndan dolay Avrupa kamuoyunun tepkisini ekmiti. Patrikhanenin cisman ve ruhan meclisleri de Anthimos ile ilgili olarak Avrupa gibi dnyor ve Onun pasif olduu kanaatini tayorlard. Bundan dolay Patrik VII. Antimos istifa etmek mecburiyetinde kald.125 2. III. Yovakimin kinci Patriklik Dnemi A. III. Yovakimin Patrikhaneyi Glendirme abas

158

VII. Anthimostan sonra ikinci defa tekrar patrik seilen III. Yovakimin beratnn verilmesi bir mddet gecikti. Bunun zerine selefi VII. Anthimos 1901 ylnda Bbliye yazd arzuhlde, patriklik beratnn verilmesini istedi. Yovakimin patrikliinin onaylanmas biraz daha gecikince, bundan rahatsz olan Patrikhane mahfilleri, rahatszlklarn Rusya sefirine de bildirmi olmallar ki; Sefir beratn verilmesini diplomatik bir dille Bbliye bildirdi.126 Biraz ge de olsa patriklii onaylanan III. Yovakim, Patrikhanenin faaliyetlerine hz verdi. Osmanl topraklar dnda yaayan Ortodokslardan alnan yardmlarda da gzle grlr bir art salad. Sivastopol Rumlar baz kiliselerin tamiri amacyla kullanlmak zere 300 ruble gnderdiler. Dier taraftan metropolitlikler tarafndan Patrikhaneye gnderilmesi gereken tahsisatn, artlar ierisinde deiiklie uramasndan dolay yeni cetvellere gre bunun dzenlenmesi iin almalara baland.127 Bu arada metropolitlerin, Patrikhane merkez sandna gndermeleri gereken para yardmnn hepsi gelmemiti. Gndermeyen metropolitler uyarld.128 Ayrca Bblinin btn nlemlerine ramen zaman zaman izin alnma gerei duyulmadan Patrikhanenin grevlendirdii meclis yeleri tarafndan bol miktarda yardm toplanmaya devam edildi. Yardmlarn nerelerde harcand sorulduunda ise genellikle tatmin edici bir cevap alnamyordu.129 Yovakim, madd bakmdan Patrikhaneyi gl hle getirmeye alrken, ayn zamanda Avrupa lkeleriyle de deiik yollarla balarn kuvvetlendirmeye alt. Eitim amacyla Osmanl Devleti snrlar dndan Patrikhaneye papazlar geldii gibi, irtibat artrmak iin, darya gnderilenler de vard. Patrikhane, zmirde vaazlk yapan Papaz Grigoriyadiyi Petersburga gnderdi.130 Fener Patrikhanesinde bulunan bir ok din adam, yabanc lke temsilcileri ile irtibat hlinde idi. II. Abdulhamit dneminde uygulanan sk denetime ramen Patrik Yovakim zaman zaman Yunan ve Srp sefirlerini ziyaret ediyor131 ve bunlar da ide-i ziyarette bulunmaktaydlar.132 Bu grmelerin yapld srada Patrikhanenin Avrupa Devletlerinden grd destekten dolay uygulamalarnda arya kamas, dier cemaatler tarafndan, Patrikhanenin kendilerini ibadet dili olarak Rumcay kullanmaya zorlad hususunda ikayetler de artt.133 1905 ylnda yaplan bir nfus saym, Trk memurlar ve cemaatlerin gvenilir temsilcilerinin katlmyla yaplmasna ramen, Patrikhanenin telalanmasna sebep oldu. Patrik, Hkmete ltimatom niteliinde bir mektup yollad. Mektup, Adliye ve Mezhip Nezareti, Dahiliye Nezareti ve Sadarete incelendi. Mektupta, nfus saym esnasnda Patrikhaneye bal Rumlar ve kendi dillerinden baka Rumcay da konuan btn cemaat, Ortodoks-Rum eklinde ortak ad altnda kaydedilmeleri istenmekteydi. Ayrca Srplar, Ulahlar ve Arnavutlar ise Patrikhaneye mensup Ortodokslar olarak belirtileceklerdi. Nfus saymna, cemaatlerin mahall temsilcilerinin de katlmalar ii zorlatrmt. Bulgarlarn ve Rumlarn ayn ahslar kendi listelerinde bulundurmak istemeleri kavgalara neden oldu.134 B. Patrikhanenin Taradaki Faaliyetleri Patrikhaneye bal Rum din adamlar merkezde olduu gibi, tarada da blc faaliyetlerine devam etmekteydiler. Bunlardan bir tanesi de Razlkta ortaya kt. Razlk Metropolit Vekilinin ekya

159

reislerinden olduu ve ailesi ile birlikte tamamen fal bir ekilde ete faaliyetlerinin ierisinde yer ald anlald. Bunun tespit edildiini fark eden Metropolit Vekili firar etmek mecburiyetinde kald.135 Patrik Yovakimin Patrikliinin ikinci dneminde baz papaz ve metropolitlerin ikmet ettikleri kiliselerin hricinde faaliyetlerini arttrdklar ak bir ekilde grlmekteydi. zellikle Prizren Metropolitinin Geylanda ikmet ettii hlde, Pritinede Rumlar fesada tevik amacyla dolat136 Geylan Hristiyan Mektebi Mualliminin ahitlii ile tespit edildi.137 Patrik Yovakimin tavsiyesi ile tarada grev yapan metropolitler, devletin ileyii zerinde de etkili olmaya gayret ediyorlard. Komanovada inzibat olarak grev yapan Hseyin Efendi, grevinden uzaklatrld zaman, ad geen metropolitin araclyla tekrar grevine dnd.138 pek Sancana bal Dear kynden Rstem olu Bilal, Rum din adamlarna zaman zaman yardmc olduu iin Geylan Metropolitinin tavsiyesi zerine dllendirildi.139 Ustrumca Metropoliti, iyi anlatklar Kaza Nibi evket Efendinin grev sresinin uzatlmasn istedi.140 Bundan baka Filorina Metropoliti de Kaymakamn baka yere tayin edilmemesi iin aba sarf ederken,141 Ustrumca Rum Metropoliti de Mal Mdrnn deitirilmesine engel olmak iin, Patrikhaneyi harekete geirdi.142 Rum Patrikhanesinin faaliyetleri genellikle rumlatrma ynnde olduu iin dier Ortodokslar zerinde de bask kurmaya almaktayd. Patrikhanenin bu hareketine kar koymaya alan Rum olmayan Ortodoks unsurlar ile Rumlar arasndaki mcadeleden dolay asayi bozuluyordu. Dier taraftan Rumlar sayca az olduklar yerlerde kiliseyi uhdelerinde tutamaynca, eyalarn aldklarndan, bu ve benzeri olaylar da devletin otoritesine halel getirmekteydi.143 Bu gibi eylemlerle olduu gibi Rumlar, Rum kltrn baskn bir kltr haline getirmek iin her trl yolu denemekteydiler.144 Patrikhane Rum nfusu fazla gstermek iin de btn Ortodokslarn Rum kaydedilmelerine gayret etmekteydi.145 Patrikhane verdii emirlerle, Bblinin mmkn olan tedbirleri almasna ramen Prizrende olduu gibi eitli yerlerde grev yapan din adamlarn daha faal olmalarn istediinden; Prizren Metropoliti, Srp Metropolitlerini de yanna alarak daha etkili bir ekilde Prizrende faaliyetlerini srdrd.146 Vodine Kaymakamlndan, Rumeli mfettiliine verilen bilgide; Vodine Bidayet Mahkemesinin, Sabuncu Toiyi katleden Rum ekyaya yataklk eden Uurum Manastr Papaz Ritova ve manastrn dier grevlileri ile ayn ekya ierisinde yaral olanlar tedavi ettii tespit edilen tabip Rizo ve arkadalar tutuklandklar anlalmaktadr.147 Yine Prizren Metropoliti tutuklanan ekyalar ile Patrikhanenin irtibatnn devam ettirilebilmesi amacyla, hapishanelerdeki Ortodokslar iin papazlarn hapishanelere serbest olarak giri yapmalar isteinde bulundu.148 Manastra bal Nasliin Viroan kyne gelerek teslim olan Yunan ekya komitesine mensup Dimitrinin verdii bilgilere gre; Kesriye ve Naslite Rumlar kkrtmak iin kendilerine Yunan Hkmetinin, Konsoloslar ve Metropolitler araclyla grev verdiini, ihtiyalarn da yine ayn yoldan

160

temin

ettiklerini,

yaralanan

Rum

ekyalarn

Rum

doktorlar

tarafndan

tedavi

edildii

anlalmaktadr.149 Fener Patrikhanesi, Osmanl Devletinin nfuzunu ite ve dta her frsatta azaltmak iin ok aba sarf ediyordu. Baz mahallerde Ortodokslar arasnda kilise ve mekteplerin mnavebeli olarak kullanlmas gerekirken, Patrikhne buna genel olarak uymuyor ve dier Ortodoks unsurlara ait yerleri igal ediyordu. Patrikhanenin bu uygulamas tebaa arasnda husmetin artmasna sebep oluyordu. Bunun sonucu olarak meydana gelen veya gelebilecek olaylar nlemek iin Bbli gvenlik tedbirlerini arttrd iin masraflar da artyordu.150 Bblinin uygulad gvenlik tedbirleri arasnda, olaylar meydana gelmeden nlemek amacyla muhbirler kullanmak da vard. Muhbirler zellikle Trklerden baka Bulgarlarn da arlkl olarak kullanld hafiye tekilat ierisinde grevlendiriliyorlard. Bylece Rumlarn hareketleri izlenerek, gerekli tedbirler alnmaya allyordu. 1905 ylnda merkez byk ehirler iin 300, kazalar iin bu amala kullanlmak zere 200 lira tahsisat ayrlmt. Ancak 1906 ylnda bteye fazla yk getirdiinden muhbirler iin gerekli tahsisat konmamt. Bundan dolay fesat faaliyetlerinde art grld iin yeni dzenlemelere gidildi. nk daha nce maal olarak grevlendirilen hafiyeler, maalarn dzenli olarak alamadklarndan, geici grevli olan muhbirler de i yapsalar da yapmasalar da cretleri iledii iin fazla gayret gstermiyorlard. Bunun zerine yeni bir dzenlemeye gidilme ihtiyac hissedildi. Bundan sonra, yaplan ie gre cret verilmesi yntemi uygulanmaya baland. Btn bunlar da gsteriyor ki, asker ve polisiye tedbirler bir tarafa braklsa dahi olabilecek hadiseleri nlemek iin nceden haberdar olunmas amacyla elde edilmesi gereken bilgiler devlete fazladan yk getirmeye baladndan farkl tedbirler uygulanmaya allmaktayd.151 Yanya ve evresinde Yunan hududuna yakn ve zellikle Rumlarn youn olarak yaadklar yerlerde eteler kylerden her trl yardm alyorlard. Bu yardmlar bilhassa Rum papazlar tarafndan organize ediliyordu.152 Girit Rumlarndan oluan 200 kiilik bir ekya grubu Manastra gelerek burada 21 Yunan kaptan tarafndan eitime tbi tutuldular. Bunlarn almalar iin gerekli olan her trl ihtiyalarn Manastr Rum Metropoliti karlad.153 Langazada, Rum komitesi azalar satlan her maln fiyat zerinden eteler iin belli bir oranda para topluyorlard. Ruhanlerin emriyle, Rumlarn Mslmanlara sebze ve meyve sat yasaklanarak, buna uymayanlar ar para cezalarna arptrldlar. Rumlarn bu boykotunu krmak iin Langazann ihtiyac karlanmadan Selanike mal gnderilmesine izin verilmiyordu. Mallar ellerinde kalan ve Mslman komularnn ihtiyalarn karlayamamann ezikliini hisseden baz Rumlar, komite azalarnn basklardan ekindikleri iin mallarn Belediyenin nne gizlice brakmay tercih ettiler.154 Rum etelerinin ihtiyalar srekli olarak Patrikhaneye bal ruhban tarafndan temin ediliyordu. Bu durum ok yaygn ve allm bir hle gelmiti. eteler ihtiyalarnn karlanmasnda gecikme olduu veya yaplan yardmlar yeterli grmediklerinde bunun hemen telafi edilmesini istediler. Aksi takdirde Aynaroz Rum Kilisesi papazna yaptklar gibi, din adamlarn kararak fidye talep etmekteydiler.155

161

Patrikhane srekli olarak metropolitlerin yapt fesat faaliyetlerini ve onlarn ekya ile olan balarn rtbas etmek istemekteydi. Ancak bir ok yerde zellikle Ortodoks Rum din adamlarnn faaliyetleri gizlenemeyecek kadar ak ve ok sayda cereyan ediyordu. yle ki; Manastr ve evresindeki ruhban ve mektep grevlileri asl grev yerlerini terk ederek srekli olarak ekya ile ibirlii ierisindeydiler.156 Prizren Metropolitinin grev alanndan daha geni bir alanda grev yapt157 ve denetimi altndaki okullara da usulsz bir ekilde retmenler tayin ettii tespit edildi.158 Yenice ve Vodinede grevli papazlarn Yunan Konsolosluudan maa alarak Devlet aleyhine ekya ile birlikte hareket ettikleri Yenice Metropolitinin ihbar sonucunda ortaya kt.159 Siroz Metropolitinden de ekya ile irtibat olduuna dair phelenilmesi zerine Patrikhaneden metropolitin siciliyle ilgili bilgi istendi. Patrikhane, metropolitin kesinlikle byle davran ierisinde olamayacan bildirdi. Fakat yaplan tahkikat derinletirilince Siroz Metropolitinin, Sirozun Dovite kynde oluturulan Rum etesine yardm ve yataklk ettii, hatta evreyi iyi tand iin ekyann nasl hareket edeceine dair planlar hazrlad ortaya km ve bylece dorudan doruya ekya ile mnasebeti tespit edilmitir.160 Austos ve Karaferiyede Metropolit vekillerinin kiliseye yardm amacyla Rumlardan ve Ulahlardan topladklar paralar fesat ilerinde kullandklar belirlendi.161 Ustrumcann Kolen karyesinde bir Rum papaznn olunun tekil ettii ete ile giriilen atmada kendisiyle birlikte iki arkada l olarak ele geirildi.162 Karaferiyede Rum Kilisesine lam kazld tespit edildi.163 Prizrende artk sanki devlet yokmu gibi hareket edilmeye balandndan, Rusya ve Avusturya konsoloslarnn katldklar ve Rum mektebinde rencilerin oynadklar oyun iin hibir izin alnma gerei duyulmad.164 Hatta baz ruhanler Kesendire Metropolitinin yapt gibi, daha da ileri giderek, Karakol avuundan memnun olmad iin deitirilmesini istedi. Kesendire Metropolitinin bu teebbs, byle bir istekte bulunamayaca belirtilerek, reddedilirken, yazmasn Rumca yapt iin, Osmanl lkesinde resm yazmalarda Rumca kullanlamayaca konusunda da uyarld.165 Gerebne Metropoliti Agatankilos, Rum ekyas ile muhabere hlinde bulunarak, onlara yardm ettii iin su orta Antas ile birlikte tutuklandlar.166 Sonu Rum Ortodoks Patrikhanesi, Bizans Dneminde, Bizans mparatorlarnn emri altnda sradan bir memur olmaktan da te, srekli olarak Roma Kilisesi ile birletirilme tehdidi altnda ve bunun sknts ile btnlemi durumdayd. stanbulun fethinden sonra Trk kltrnn genel msamahas erevesinde zerinde yaadklar corafyann hkimi Devlete sadakatleri nispetinde kendilerine gereken nemle birlikte, deer de verilmiti. Fakat Patrikhane ve bal kurumlar, hem nemli, hem de deerli olma vasfn tayamadlar. Kendilerine bu vasf kazandran Osmanl kimliini hazmedememe, hatta ona kar faaliyette bulunma noktasna geldiler. Frsat bulduka Avrupa lkeleri ile irtibat halinde bulunarak, Osmanl Devletine

162

kar ak ve gizli bir mcadeleye baladlar. Bu mcadeleyi verirlerken de kendilerine tannan msamahay istismar ederek, bunlarn bir hak ve imtiyaz olduu iddiasyla dnya kamuoyunda mazlum bir grnt vererek, hakl bir konum elde etmeye altlar. Zaten srekli olarak Osmanl Devleti aleyhinde kullanmak zere trl bahaneler arayan Batl Devletler, bu frsat da deerlendirmeye altlar. zellikle Osmanl siyas hayatnda, yasalama srecinde yaplan bir takm deiiklikleri Patrikhane, kendisine ynelik bir hareket gibi deerlendirmek istedi ve bunlara engel olmaya alt. Bbli bu dnemde bir taraftan yeniden yaplanmaya alrken, dier taraftan da Patrikhanenin milletleraras platformda nne koymaya alt engelleri amak iin youn bir aba sarf etmek mecburiyetinde kald. Bylece Devletin madd ve manev gcn daha doru bir ekilde kullanarak, vatandana yapc bir takm hizmetler verebilecekken, Patrikhane ve Onun tahrik ve tevikleri ile hareket eden baz kurumlarn engellemelerinden dolay ayn gcn varln devam ettirebilmek iin kullanmak mecburiyetinde kalmtr. Bu ve buna benzer engellerden dolay da gerekli reformlar zamannda yaplamamtr. Trk yenileme tarihini bir btn olarak deerlendirmek durumundayz. Bundan hareketle Osmanl Devleti dneminde, zamannda gerekletirilemeyen reformlar tabii olarak, Trkiye Cumhuriyetinde yaplmak istenen yenileme hareketlerini de dolayl da olsa olumsuz etkilemitir. DPNOTLAR 1 2 Sreyya ahin, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi, DiA, XII, stanbul 1995, s. 342-343. Bu konuda geni bilgi iin bkz.; Tursun Bey, Trih-i Ebul-Feth, (Tarih-i Ebul-Feth Sultan

Mehmed Han), stanbul 1330, s. 56; P. Wittek, Feth-i Mbn, stanbul Enstits Dergisi II, stanbul 1956, s. 209; Dimitri Kantemir, Osmanl Devletinin Ykseli ve k Tarihi, (ev. zdemir obanolu), I, stanbul 1998, s. 154. 3 Halil nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara 1987, s. 167-175; Bekir

Ktkolu, Fatih, Fetih ve stanbul, Tarih Boyunca stanbul Semineri, (29 Mays-1 Haziran 1988), stanbul 1989, s. 9. 4 Geni bilgi iin bkz., Aurel Decei, Patrik II. Gennadios Skolariosun Fatih Sultan Mehmet

iin Yazd Ortodoks tikadnmesinin Trke Metni, Fatih ve stanbul, I, Say: 1, stanbul 1953, s. 99-116; Yeorgios Francis, ehir Dt, (ev. Kriton Dinmen), stanbul 1992, s. 104. 5 Steven Runciman, The Great Church in Captivity, A study of The Patriarchate of

Constantinople From The Eve of The Turkish Conquest To The Graek War of Indupendence, Cambridge University Prees Great Britain, 1992, s. 169; . P. Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi, Trk Ansiklopedisi, XVI, Ankara 1958, s. 231.

163

BOA, TFR. 1. M. 19/1836, Knnuevvel 1321/Ocak 1906; Blent Atalay, Fener

Patrikhanesinin Siyas Faaliyetleri (1908-1923), stanbul 2001, s. 3-4. 7 BOA, H. H, nr. 36478-B, 1250/1834; Patrik III. Yovakimin Meclis-i Muhtelit yelerine

sunduu layihada, 1880 ylnda hkmetin kartt baz kaytlarda Fatih zamannda verildii iddia edilen imtiyazlarla ilgili bilgiler bulunduunu ifade etmektedir (BOA, TFR. 1. M, 19/1836, Knnuevvel 1321/Ocak 1906); Tanin, 17 Haziran 1909, Say: 284. 8 Halil nalck, The Status of The Greek Orthodox Patriarch Under The Ottomans, Essays

in Ottaman History, stanbul 1998, s. 216-218. 9 Robert Anhegger, Osmanl Devletinde Hristiyanlar ve i Tartmalar II, Tarih ve

Toplum, VIII, Say: 47, stanbul 1987, s. 274. 10 Dimitri Kitsikis, Trk-Yunan mparatorluu, (ev. Volkan Aytar), stanbul 1996, s. 103;

Patrik I. Kirillosun lmyle ilgili dier bir iddia ise vatana ihanetle sulanarak, ayn yl idam edildiidir. Robert Anhegger, Osmanl Devletinde Hristiyanlar ve i Tartmalar I, Tarih ve Toplum, VIII, Say: 46, stanbul 1987, s. 247). 11 12 Robert Anhegger, Hristiyanlar ve i Tartmalar II, s. 274. Mnir Sirer, Osmanl Devleti Devrinde Aslan Patrikler, Yeni Tarih Dergisi, Say: 15,

stanbul 1958, s. 404. 13 14 15 16 17 18 19 Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, (ev. M. evik-E. Kl), XI, stanbul 1986, s. 22-24. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV, stanbul 1972, s. 93. N. Iorga, Osmanl Tarihi, V, (ev. Bekir Stk Baykal), Ankara 1948, s. 240. BOA, Cevdet Z, nr. 3067, 1230/1814. BOA, H. H, nr. 36377, 1223/1808. BOA, Cevdet D, nr. 3289, 1223/1808. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, XI, stanbul 1309, s. 163; ehabettin Tekinda,

Osmanl daresinde Patrik ve Patrikhane, BTTD, Say: 1, stanbul (Ekim) 1967, s. 55. 20 21 Tarih-i Cevdet, XI, s. 166; N. Iorga, a.g.e., s. 259. Sreyya ahin, Fener Patrikhanesi ve Trkiye, stanbul 1996, s. 199; Patriin aslmas ve

ele geirilen mektup hakknda bkz., Ayn eser, s. 192-200.

164

22 23

BOA, H. H, nr. 38453, 1237/1822. N. Iorga, a.g.e., s. 263; Yunan meclisinin 1871 ylnda ald bir karar ile V. Grigoriosun

cesedi Atinaya getirildi. Patriin idam edildii gnden sonra Fener Patrikhanesinin Petro Kaps (Ortakap) kapatld ve hla kapal durmaktadr, (Yavuz Ercan, Trk-Yunan likilerinde Rum Patrikhanesinin Rol, nc Askeri Tarih Semineri, Trk-Yunan likileri, Ankara 1986, s. 203-204). 24 25 N. Iorga, a.g.e., s. 264. Ahmet Rasim, Osmanlda Batnn Evresi, (Yay. Haz. H. Veldet Velidedeolu), stanbul

1987, s. 135. 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Cevdet D, nr. 2373, 1237/1821; 7940, 1237/1822. N. Iorga, a.g.e., s. 285. BOA, H. H, nr. 36332, 1240/1824. BOA, H. H, nr. 36248, 1240/1824. BOA, Cevdet D, nr. 8136, 1241/1825. N. Iorga, a.g.e., s. 329. BOA, H. H, nr. 36544, 1245/1829. Ahmet Ltfi, Tarih-i Ltfi, I, stanbul 1325, s. 230. BOA, H. H, nr. 36465-B, 1248/1833. BOA, H. H, nr. 36465, 1248/1833. smail Hami Danimend, a.g.e., s. 119. BOA, H. H, nr. 36531-A, 1248/1833. BOA, H. H, nr. 36471, 1250/1834-1835. BOA, H. H, nr. 36478, 1250/1834-1835. N. Iorga, a.g.e., s. 394; S. Esat Siyavugil, Tanzimat Fermannn Fransz Efkr-i

Ummiyesinde Uyandrd Akisler, Tanzimat I, (Maarif Vekleti Yay.), stanbul 1940, s. 750; E. Ziya Karal, Glhane Hatt- Hmaynunda Batnn Etkisi, Belleten, XXVIII, Say: 112, Ankara (Ekim) 1964, s. 582. 41 BOA, rade-H, nr. 521, 21 Rebiylevvel 1257/13 Mays 1841; rade-H, nr. 769, 1257/1841.

165

42 43

BOA, rade-H, nr. 1120, 30 Zilkade 1259/22 Aralk 1843. Takvim-i Vekayi, 15 Ramazan 1255; Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt-

Hmynu, Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul 1996, s. 358. 44 45 46 47 48 49 50 51 52 Halil nalck, Tanzimatn Uygulamas ve Sosyal Tepkiler, Ayn eser, s. 371. BOA, rade-H, nr. 566, 8 Cemaziyelhir 1257/28 Temmuz 1841. BOA, rade-H, nr. 157, 1257/1841. BOA, rade-H, nr. 501, 27 Nisan 1257/9 Mays 1841. BOA, HR. MKT, nr. 8/43, 1260/1844. BOA, rade-H, nr. 1021, 14 Cemaziyelhir 1259/12 Temmuz 1843. BOA, rade-H, nr. 1362, 24 Rebiylevvel 1261/2 Nisan 1845. E. Engelhard, a.g.e., s. 119-122. Roderic H. Davison, Kk Kaynarca Antlamasnn Yeniden Tenkidi, (Terc. Erol

Akgretmen), stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, S. 10-11, stanbul 1981, s. 346. 53 54 55 56 57 58 Resat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara 1991, s. 495-498. BOA, rade-H, nr. 2369, 17 Rebiylhir 1265/12 Mart 1849. BOA, A. MKT. MHM, nr. 14/33, 14/33, 21 Recep 1265/12 Haziran 1849. BOA, A. MKT. MHM, nr. 21/15, 1 Recep 1266/13 Mays 1850. BOA, A. AMD, nr. 47/36, 13 Muharrem 1269/27 Ekim 1852. Cevdet Kk, ark Meselesi Hakknda nemli Bir Vesika, stanbul niversitesi,

Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S. 32, stanbul 1979, s. 616. 59 60 s. 237. 61 BOA, rade-H, nr. 6219, 20 Muharrem 1272/2 Ekim 1855; rade-Meclis-i Mahsus, nr. 197, BOA, rade-H, nr. 3648, 21 Cemziyelevvel 1267/24 Mart 1851. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (Nizam-i Cedid ve Tanzimat Devirleri), V, Ankara 1988,

12 Muharrem 1272/24 Eyll 1856.

166

62 63 64 65 66

E. Engelhard, a.g.e., s. 123-124. BOA, A. DNV, nr. 114/63, 7 Zilkade 1272/10 Temmuz 1856. BOA, rade-H, nr. 8633, 26 Rebiylevvel 1275/3 Kasm 1858. BOA, rade-H, nr. 7850, 8 Rebiylevvel 1247/27 Ekim 1857. BOA, rade-H, nr. 8568, 22 Eyll 1274/4 Ekim 1858; rade-H, nr. 7850, 4 Terinievvel

1274/16 Ekim 1858. 67 68 69 70 71 BOA, rade-H, nr. 12/8146, 5 Cemziyelevvel 1274/22 Aralk 1857. BOA, rade-H, nr. 9935, 26 Rebylevvel 1277/11 Kasm 1860. BOA, rade-H, nr. 9724, 21 Zilhicce 1276/10 Temmuz 1860. Hak ve imtiyazlar hakknda bkz., Blent Atalay, a.g.e., s. 5-7. Roderic H. Davison, Osmanl Devletinde Reform (1856-1876), (ev. Osman Akinhay), I,

stanbul 1997, s. 148; Nizamnmenin maddeleri iin bkz., Rum Patrikhnesi Umrunun Islhi Zmnnda Patrikhne-i Mezkrede Mtemi Olan Komisyonun Patrik intihap ve Nasbna Dair Tertip Eyledii Nizamnme-i Ummnin Tercmesidir, Dstur, II Cilt, I. Tertip, stanbul, 1289, s. 902-937. 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 BOA, rade-H, nr. 10664, 5 Saban 1278/5 ubat 1862. BOA, rade-H, nr. 11440, 9 Muharrem 1280/26 Haziran 1863. BOA, rade-H, nr. 11496, 12 Temmuz 1279/24 Temmuz 1863. Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi (Yay. Haz. M. Mnir Aktepe), X, Ankara 1988, s. 96. BOA, rade-H, nr. 11730, 12 Rebiylevvel 1280/26 Eyll 1863. BOA, rade-H, nr. 13026, 1 aban 1283/9 Aralk 1866. BOA, rade-H, nr. 13059, 19 evval 1283/24 ubat 1867. Ruznme-i Ayine-i Vatan, 2 Temmuz 1284/14 Temmuz 1868. Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, X, s. 38. Ayn eser, XII, s. 52. BOA, Yldz Kmil Paa Evrakna Ek, nr. 86-1/10, 8 Zilhicce 1286/11 Mart 1870; BOA, Y.

A. HUS, nr. 377/92, 8 Zilhicce 1286/11 Mart 1870.

167

83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93

Edward Driault, ark Meselesi (ev. Nzif), stanbul 1328, s. 278-279. rade B, nr. 114, 15 Rebiylevvel 1289/23 Mays 1872. D. Kosev, H. Hristo, D. Augelov, Kraute Istoriye na Bilgariya, Sofya 1962, s. 125. BOA, rde M. M, nr. 1693, 25 Rebiylevvel 1288/14 Haziran 1871. Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, XII, s. 116. BOA, Y. A. HUS, nr. 159/9, 14 Rebylhir 1294/28 Nisan 1877. BOA, Y. A. HUS, nr. 6/23, 26 Cemziyelevvel 1298/26 Nisan 1881. BOA, Y. A. HUS, nr. 175/101, 23 Safer 1301/24 Aralk 1883. BOA, Y. A. HUS, nr. 176/7, 21 Knnuevvel 1299/2 Ocak 1884. BOA, Y. A. HUS, nr. 175/38, 10 Ternisn 1299/22 Kasm 1883. Cokun ok, Osmanl Devleti ve Rum-Ortodoks Kilisesi, nc Askeri Tarih Semineri,

Trk-Yunan likileri, Ankara 1986, s. 191. 94 95 96 97 98 99 BOA, Y. A. HUS, nr. 176/2, 19 Knnuevvel 1299/31 Aralk 1883. BOA, Y. A. RES, nr. 22/40, 29 Knnuevvel 1299/10 Ocak 1884. BOA, Y. A. RES, nr. 53/5, 10 Rebylhir 1308/23 Kasm 1890. BOA, Y. A. HUS, nr. 199/31, 23 Knnusn 1302//4 ubat 1887. BOA, Y. A. HUS, nr. 201/65, 29 Mart 1303/12 Mart 1888. BOA, Y. A. HUS, nr. 220/43, 18 Rebylhir 1306/22 Aralk 1888.

100 BOA, Y. A. HUS, nr. 240/89, 26 Ternievvel 1306/7 Kasm 1890. 101 BOA, rade D, nr. 93354, 26 Austos 1306/7 Eyll 1890. 102 BOA, Y. A. HUS, nr. 240/102, 28 Ternievvel 1306/9 Kasm 1890; Kmil Paann Anlar, (Yay. Haz. Gl aal Gven), stanbul 1991, s. 297. 103 BOA, Y. A. HUS, nr. 241/37, 11 Ternisn 1306/23 Kasm 1890. 104 BOA, Y. A. HUS, nr. 241/3, 1 Rebylhir 1308/15 Ekim 1890. 105 BOA, Y. A. HUS, nr. 241/33, 10 Ternisn 1306/22 Kasm 1890.

168

106 BOA, Y. A. HUS, nr. 240/11, 4 Ternievvel 1306/16 Ekim 1890. 107 BOA, Y. A. HUS, nr. 239/104, 29 Safer 1308/14 Ekim 1890. 108 BOA, Yildz Kmil Paa Evrakna Ek, nr. 86-3/291, 25 Cemziyelevvel 1308/5 Ocak 1891. 109 BOA, Y. A. RES, nr. 52/23, 4 Ternievvel 1306/16 Ekim 1890. 110 BOA, Y. A. HUS, nr. 240/13, 5 Ternievvel 1306/17 Ekim 1890. 111 BOA, Y. A. HUS, nr. 240/7, 3 Ternievvel 1306/15 Ekim 1890. 112 BOA, Y. A. HUS, nr. 241/24, 8 Ternisn 1306/20 Kasm 1890. 113 BOA, Y. A. HUS, nr. 241/22, 8 Ternisn 1306/20 Kasm 1890. 114 BOA, Y. MTV, nr. 53/101, 17 Austos 1307/29 Austos 1891. 115 BOA, rade-H, nr. 97994, 30 Ternievvel 1307/11 Kasm 1891. 116 BOA, Y. A. HUS, nr. 273/57, 15 Recep 1309/14 ubat 1892. 117 BOA, DH. SFR, nr. 672/118, 28 evvl 1309/25 Mays 1892. 118 BOA, Y. MTV, nr. 68/86, 28 Cemziyelevvel 1308/9 Ocak 1891. 119 BOA, Y. A. HUS, nr. 272/46, 5 Cemziyelhir 1310/25 Aralk 1892. 120 BOA, Y. A. HUS, nr. 241/40, 10 Ternisn 1309/22 Kasm 1893. 121 BOA, rade A. M, nr. 1117/7, 18 Cemziyelevvel 1312/17 Kasm 1894. 122 BOA, Y. A. HUS, nr. 312/8, 1 Cemziyelevvel 1321/31 Ekim 1894. 123 BOA, Y. A. HUS, nr. 314/35, 20 Ternisn 1310/2 Aralk 1894. 124 Mehmet Ali Ayn, Milliyetilik, stanbul 1943, s. 123. 125 BOA, Y. A. HUS, nr. 366/36, 28 Knnusn 1312/9 ubat 1897. 126 BOA, Y. A. HUS, nr. 431/56, 26 Rebylevvel 1320/3 Temmuz 1902. 127 Malmat, 17 Mart 1903. 128 Malmat, 5 Temmuz 1903.

169

129 BOA, Y. MTV, nr. 236/13, 22 Ternevvel 1318/4 Kasm 1902. 130 Malmat, 7 Nisan 1903. 131 Malmat, 17 Mays 1903. 132 Malmat, 10 Austos 1903; 27 Austos 1903. 133 BOA, TFR. 1. SKT, nr. 39/3805, 17 Nisan 1320/30 Nisan 1904. 134 Turgut Iksal, Makedonya zerinde Oynanan Oyunlar ve Bilinmeyen Bir Nfus Saym, BTTD, Say: 43, stanbul 1971, s. 15-17. 135 BOA, TFR. 1. SL, nr. 17/1629, 11 Austos 1319/24 Austos 1903. 136 BOA, TFR. 1. KV, nr. 24/2367-1, 22 Haziran 1319/5 Temmuz 1903. 137 BOA, TFR. 1. KV, nr. 17/1629, 14 Mays 1319/27 Mays 1903. 138 BOA, TFR. 1. KNS, nr. 1/50, 2 aban 1321/24 Ekim 1903. 139 BOA, TFR. 1. KNS, nr. 1/7, 21 Haziran 1319/4 Temmuz 1903. 140 BOA, TFR. 1. KNS, nr. 2/160, 24 Ternisn 1319/7 Aralk 1903. 141 BOA, TFR. 1. KNS, nr. 1/1, 26 Mart 1319/8 Nisan 1903. 142 BOA, TFR. 1. KNS, nr. 1/26, 18 Recep 1321/10 Ekim 1903. 143 BOA, TFR. 1. KNS, 8 Zilhicce 1321/25 ubat 1904. 144 BOA, TFR. 1. KT, 39-3805, 17 Nisan 1320/30 Nisan 1904. 145 BOA, TFR. 1. KNS, 5/436, 27 Austos 320/9 Eyll 1904. 146 BOA, TFR. 1. KV, nr. 231/23003, 8 Knnusn 1320/20 Ocak 1905. 147 BOA, TFR. 1. SL, nr. 68/6712, 16 Mart 1321/29 Mart 1905. 148 BOA, TFR. 1. KNS, nr. 6/554, 17 Mart 1321/30 Mart 1905. 149 BOA, TFR. 1. MN, nr. 61/6070, 13 Nisan 1321/26 Nisan 1905. 150 BOA, TFR. 1. SKT, nr. 106/10560 8 Nisan 1321/21 Nisan 1905. 151 BOA, TFR. 1. SL, nr. 93/9219, 19 Knnuevvel 1321/1 Ocak 1906.

170

152 BOA, TFR. 1. A, nr. 30/2933, 26 Mart 1322/8 Nisan 1906. 153 BOA, TFR. 1. MN, nr. 94/9382, 10 Mays 1322/23 Mays 1906. 154 BOA, TFR. 1. SL, nr. 10679, 15 Mays 1322/28 Mays 1906. 155 BOA, Y. MTV, nr. 287/177, 10 Haziran 1322/23 Haziran 1906. 156 BOA, TFR. 1. MN, nr. 123/12211, 11 Rebylevvel 1325/24 Nisan 1907. 157 BOA, TFR. 1. KV, nr. 181/18020, 10 Ternievvel 1323/23 Ekim 1907. 158 BOA, TFR. 1. KV, nr. 177/17614, 29 Austos 1323/11 Eyll 1907. 159 BOA, TFR. 1. SL, nr. 166/16522, 11 Ternievvel 1323/24 Ekim 1907. 160 BOA, TFR. 1. MKM, nr. 2480-1, 12 Knnuevvel 1323/25 Aralk 1907. 161 BOA, TFR. 1 SL, nr. 171/17070, 21 Knnuevvel 1323/3 Ocak 1908. 162 BOA, TFR. 1. A, nr. 35/3470, 2 Mart 1324/15 Mart 1908. 163 BOA, TFR. 1. SL, nr. 177/17668, 11 Mart 1324/24 Mart 1908. 164 BOA, TFR. 1. KV, nr. 196/19557, 18 Nisan 1324/1 Mays 1908. 165 BOA, TFR. 1. SL, nr. 182/18180, 16 Nisan 1908/29 Mays 1908. 166 BOA, TFR. 1. MN, nr. 171/17028, 26 Mays 1324/8 Haziran 1908.

171

Erzurum'da Ermeni syanlar (1890-1895) / Yrd. Do. Dr. Muammer Demirel [s.99-107]
Atatrk niversitesi Kzm Karabekir Eitim Fakltesi / Trkiye Bu makalede Anadoluda hassas bir noktada bulunan Erzurumda, XIX. yzylda Ermeni ihtill rgtlerinin karmak istedikleri ve kardklar isyanlar inceledik. Ermeni ihtilalcileri, Trkiyede ilk siyasi rgtlerini Erzurumda kurduklar gibi ilk ayrlkc isyanlarn da yine burada karmlard. Bu bakmdan bu olaylarn incelenmesini nemli bulduk. Makalede, 1881 ylnda Erzurumda Ermenilerin kurduu Anavatan Koruyucular adl siyas teekkl, 1890 ve 1895 yllarnda Osmanl Devletine yabanc mdahalesini salayarak bir Ermenistan oluturmak maksadyla, Ermeni ihtilalcileri tarafndan karlan iki Ermeni isyan sebep ve sonular ile ele alnmtr. Anadolunun etnik karakteri, XI. yzylda balayan Trklerin Anadoluyu fetihleri ile olumutur. Fetih, Ortadoks Hristiyan nfusun ounluu ile Mslman nfusun yer deitirmesine sebep olmu, Trk idarelerindeki yllar boyunca slmlama, Anadoludaki Mslman nfusu glendirmitir.1 Gerek Byk Seluklular ve gerek Anadolu Seluklular devirlerinde gayrimslimlere ve zellikle Ermenilere adalet ve hogr ile muamele edilmitr. Osmanllar devrinde de ynetim anlay ayn ekilde devam ettirilmitir. Ermeniler de asrlarca Trk idarelerinde sadk vatandalar olarak yaamlard.2 Ermeniler, ounlukla Dou Anadoluda bulunmakla birlikte Orta ve Bat Anadoluya da yaylmlard. Erzurum, Ermeni anayurdu olarak iddia edilen Dou Anadolunun merkezinde idi. Erzurum, Ermeni nfusun iki blgesi olan Dou Anadolu ve Rusya Ermenistan arasnda uzanr. Ermeni milliyetileri, Erzurum ehrini ileride kurulaca varsaylan Kafkasyadan Suriyeye kadar uzanacak Ermenistann ba ehri olarak hayal ederlerdi. Erzurum blgesi Rus snrnda yer almakta olduu iin Ruslarn yaylmac emelleri dorultusunda her zaman istila planlar iinde yer alyordu.Bu dorultuda Ermenilerin beinci kol faaliyeti iinde yer alacaklar ihtimali, Ermenilerin nfus hareketlerini dikkat eker yapmtr. Bu nedenle Erzurumdaki Ermeni nfus, Osmanl Devleti tarafndan daima yakndan gzlenmi ve kaytlar Mslmanlarnkine oranla daha dzenli tutulmutur.3 Osmanl ve yabanc kaynaklara gre Erzurumda %20 civarnda Ermeni nfus vardr. Abartl Patrikhane rakamlarna gre bu oran yzde krklara kadar kmaktadr.4 Berlin Kongresine sunulan resmi nfus miktarna gre Erzurumun toplam 252.811 nfusunun 197.768 (%78.2) Mslman ve 55.043u (%21.7) gayrimslimdir.5 Bu rakamlarda milliyet ayrm yaplmamtr, fakat gayrimslimlerin byk ounluunu Ermeniler tekil eder. XIX. yzyla kadar Ermeniler, Osmanl ynetiminde sadk vatandalar olarak yaamlar ve Osmanl ynetimi de onlar hibir ayrm gzetmeden gvenlik iinde yaatmay ilke edinmitir. Bu yzylda gerek milliyetilik hareketlerinin gelimesinden etkilenmeler ve gerekse Osmanl Devletini hasta adam olarak gren emperyalist devletlerin mdahaleleri, Ermeniler arasnda ayrlk tohumlarn ekmiti. Rusyann mdahaleleri ise bunlarn hepsinden daha etkili olmutur. Rusyann Ermenileri kendi tarafna ekmedeki mdahalelerinde, snr blgesinde yer almasndan ve burada Rus Konsolosunun bulunmasndan dolay, en youn kkrtc hareketler, Erzurum blgesinde olmutur.

172

1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Rusya, Ermenilere ynelik koruyuculuk iddialaryla onlar Osmanl Devleti aleyhine ynlendirmi ve savan sonunda da Dou Anadoludan 100.000 Ermeniyi Rusyaya grmtr. Ermenilerin Rusyaya meyletmelerinde din adamlarnn rol bykt; din adamlarnn Rusyaya sempatilerinde ounun dini eitimini grd yer olan, Ermeni dini merkezlerinden, Emiyazin Katalikosluunun Rus snrlar iinde yer almasnn pay byktr. Emiyazinde yetien bu Ermeni din adamlar, Rusya yanls propaganday da hi ekinmeden yapyorlard. Din adamlarnn bu dmanca eitimi Ermenilerin Osmanl aleyhtar bir dnceye kaplmalarna ve Rus sevgisine ynelmelerine yol ayordu. Erzurumun Rus snrna yakn olmasndan dolay Ermenilerin Rusyaya gidip gelmeleri, bu sempatinin daha da artmasna sebep olmutur. Bunlarn yannda Erzurum Rus Konsolosluu da bo durmuyordu. Erzurumdaki Rus Konsolosu, Ermeni ilerigelenlerine Rus pasaportu datarak onlar elde ediyordu. Bu durumu anlatan ngilterenin Erzurum Konsolosu Taylor, bu vilayet, Ermenilerin say, mevkii ve igal ettikleri yer bakmndan en nfuzlu bir snf olmalar dolaysyla imdiki durumda, Ruslarn yararna en uygun ve Devlet (Osmanl) iin en tehlikeli olan blgedir diye ifade etmektedir.6 A. Anavatan Koruyucular rgtnn Kuruluu Erzurumdaki Ermeniler arasnda siyasi tekilatlanma, 1877-1878 Osmanl-Rus savanda yine Rusyann mdahaleleriyle balamt. 1890 Erzurum Ermeni isyannda sululardan birinin verdii bilgiye gre, savatan nce Bulgarlarn bamszlklarn elde etmeleri iin isyan edecekleri ve Dou Anadoluda da bir Ermenistan kurdurulaca Ruslar tarafndan, ajanlar vastasyla Ermenilere propaganda edildi. Bunun teminini ise Ermenilerin sava srasnda isyan etmeleri salayacaktr. Bir Ermeni isyann salamak zere Rusya, iki Bulgar avukat, ajan olarak Dou Anadoluya gndermitir. Bunlar Erzuruma gelmiler ve buradan Van, Diyarbekir ve Hakkariye kadar bir tekilat kurmak iin gitmilerdi. Erzurum Ermenilerinden on alts, o zaman bir komite olarak organize edilmiler ve Ermeni muhtariyetini salamak iin almaya balamlard.7 Erzurumda isyan amal ilk Ermeni rgt, Anavatan Koruyucular 1881 ylnda kuruldu. rgt, 1880 ylnda faaliyete geip fikirlerini yaymaya balam, ancak kuruluunu Mays 1881de yapmtr. rgtn ad balangta Yksek Meclis diye adlandrlmsa da daha sonra Anavatan Koruyucular olarak deitirilmitir. htilalci ve gizli faaliyet gsteren rgt, Ermeni halk devlete ve Mslman halka kar silanlandrmay gaye edinmitir. rgt, Dr. Bagrat Navasardian tarafndan, Tiflisdeki merkezinden idare edilmitir. Hkmetin phelerini datmak iin Anavatan Koruyucular rgtne Ziraat Cemiyeti ad da verilmitir. rgtn Erzurumda gizli iki lideri vard, Khachatur Kerektsian ve Karapet Nishkian. Bu iki liderden baka drt kurucusu, Hakob shgalatsian, Aleksan Yethelikian, Hovhannes Asturian ve Yerhishe Tursunian idi. Kurucu olmay kabul etmeyen H. M. Nishkian, rgt iinde hizmet etmeyi kabul etmitir. rgtn tzk ve nizamnamesi yazlmad ve yeler ezberlediler. rgt, silah ve cephaneyi satn alarak yelerine, eer imkanlar varsa ucuz fiyata satt veya bedava datt. rgt, bir merkezsiz olarak, on kiilik gruplar halinde tekilatland ve her grubun bir lideri vard. Merkez komitenin hibir yesini teki rgt yeleri tanmyordu. Komite, yelerinin zel referans ile ye kaydeden rgt, hzl bir ekilde Erzurum ehri ve kylerinde yaylmtr. ay iinde yzlerce

173

ye kaydedilmitir. Piskopos Ormaniana rgt hakknda bilgi verildi ve O da durumu stanbulda Patrik Nerses Varzhabediana bildirdi ve Patriin tasdiki de alnd. 1881 yl son baharnda rgt, Kerertsian rgt iin destek bulmak zere nce Vana ve daha sonra Rusyaya gitmeye grevlendirdi. Keretsian, Vanda Khirimian Hairig ile grt ve Rusyada Mushak Gazetesi editr Grigor Ardzruni ile kontak kurdu. Karapet Nishkiann iki defa Rusyaya seyahat neticesinde Rusya Ermenilerinden maddi destek saland. Komiteye Anavatan Koruyucular yazl bir amblem yapld ve bu amblemde ya bamszlk ya lm ifadesi yazld ve bundan binlerce baslarak datld. Bu basl kopyalardan birinin Trk yetkililerin eline gemesi zerine Komite 25 Kasm 1882 tarihinde ortaya karld.8 Bu amblem ve ihtill ifadeleri ieren bir yemin metni ngilterenin Erzurum Konsolosu Everettin eline Ocak 1882 tarihinde gemitir. Banda asker yazan bu yemin metni yledir: Milletimin bamszl iin elimden gelen her eyi yapacama ve gerekli olursa canm vereceime en kutsal Ruhlar (Trinity) adna ve kendi erefim zerine yemin ederim. En yksek komiteye bu sz yerine getirmek iin grevimi yapamazsam, bu dnyada hayatma son vermek zorundaym.9 Bu hareketin iinde yer alan H. M. Nishkian, komitenin 25 Kasmda Hkmet tarafndan ortaya karldn kaydederken, Erzurum ngiliz Konsolos Yardmcs tarafndan, Ermeni ihtill komitesinin 8 Aralkta Hkmet tarafndan kefedildii, iki liderinin de iinde olduu yaklak krk mensubunun tutukland, komite ile ilgisi olan 700 kiinin Hkmet tarafndan bilindii ve tutuklamalarn devam ettii bildirilmitir.10 Otuz alts Erzurum ehir merkezinden ve otuz sekizi evre kylerden olmak zere toplam yetmi drt kii bu olaydan dolay tutuklanmtr.11 Mahkemede elli yedi kii yarglanm, bunlardan on alts beraat etmi, komitenin liderlerinden Khatchatur Kerektsian on be yla, biri yedi yla, drd alt yla, otuz biri be yla, biri iki yla mahkum edilmitir. Biri de kamtr.12 Patrik Nerses ve Piskopos Ormanyan, bu tutuklananlarn susuz olduu ve affedilmeleri konusunda gerek Osmanl Hkmetine gerekse Padiaha mteaddit defalar mracaat etmilerdi.13 Mahkumlarn otuz biri 4 Haziran 1884 tarihinde Padiah tarafndan affedilerek serbest braklmlardr.14 Komitenin liderlerinden Kerektsian, Hakob shgalatsian ve Hovhannes Asturian Eyll 1886 tarihinde affedildiler. Bylece bu olaydan sulu olanlarn tamam sebest braklm oldu. Ermeniler arasnda bu tarz olay ilk defa yaanm ve ilk defa bu kadar byk bir grup siyasi bir davadan yarglanmt. Erzurumda kurulan Anavatan Koruyucular adl gizli komite adamlarn Rusyaya gndermi ve oradaki Ermeni liderlerinden destek almt. Komite bir buuk yl (Mays 1881Kasm 1882) faaliyetini srdrmt, fakat onun etkisi ok daha fazla srmt. Komite, Ermenilere Osmanl Devletine kar organize bir ekilde haraket etme cesareti vermitir.15 B. 1890 syan 1877-1878 Osmanl-Rus sava srasnda Erzuruma gelip Ermenileri ayaklandrmak iin Ermeni muhtariyetini gndeme getiren Rus ajan iki Bulgar avukatn ifsatlar sonucunda, byle bir maksat iin

174

bir grup Ermeninin o tarihten sonra gizlice almalar ve ihtill maksadyla kurulan Anavatan Koruyucular rgtnn faaliyetleri ve onlarn affedilerek sebest kalmalar, Erzurumdaki Ermeniler arasnda ihtill hareketine cesaret vermiti. Rusya, ngiltere ve Fransann yaknen ilgilendii ve zellikle Rusyann mdahil olduu Erzurumdaki bu hareketler yannda yurt dnda kurulan Hnak ve Tanak rgtleri de 1890l yllara gelindiinde byk apl olaylarla dnya kamuoyunun dikkatini Ermeniler zerine ekerek, byk devletlerin mdahaleleriyle muhtar ya da bamsz bir Ermenistan kurmann plnlarn yapyorlard. Hnak ve Tanaksutyun komitesinin tzk ve siyasi programlar tamamen ihtill plnlar ile dolu idi.16 Hnak komitesi 1887 ylnda Cenevrede kurulduktan sonra, Dou Anadoluda var olan sosyal Ermeni organizasyonlarn Trk hkmetine kar propaganda, ajitasyon ve terr eylemciliine evirmeyi hedefledi. Propaganda da temel fikir ihtill olmak art ile Ermeni halk Osmanl Hkmetine kar ihtilalci bir ruhla eitilecekti. Ajitasyon ve terrde halkn isyanc ruhu gelitirilecek ve devlete verilen vergiler reddedilecek ve hkmet kart gsteriler yaplacakt.17 Hnakn daha sonraki faaliyetlerinde bunlar aynen tatbik ettii grlecektir. Hnak komitesi ayn adla bir de gazete kararak burada ihtilalci fikirler ieren haber, zellikte Trkiye Ermenileri ile ilgili dehete drc haberler ve makaleler yaynlyordu. Bunlarla Osmanl Devletinde genel bir Ermeni ayaklanmasn gerekletirmeye alyordu.18 Hnak gazetesinin yansra Londradaki Ermenilerin kurduu bir cemiyetin kard gazete de zararl yaynlara balam ve bu kkrtc yazlarla dolu gazetesini Ermeni Patriine postalayarak onun vastasyla Ermenilere ulatryordu. Bu yalan haberlerin Dou Anadoluda Ermenileri ifsat edememesi iin Osmanl Hkmeti ilgililere, bu yaynlarn ve her trl bozgunculuun nlenmesi ynnde talimatlar vermitir. Yurt dinde karlan Ermeni yaynlar yannda Ermeni din adamlar da Erzurum blgesindeki Ermenileri ayaklandrmak zere tm gleri ile almlard. Ermeni Patrii Nerses bunlarn banda geliyordu. Nerses, Erzurumdaki baz Ermenilere mektuplar gndererek onlar isyan ynnde krkrtmtr. Nitekim bu mektuplardan bazlar gvenlik kuvvetleri tarafndan Erzurum postahanesinde ele geirilmitir. Fakat bu mektuplarla ilgili Hkmet, devlet dairelerinde alan Ermenileri tedirgin etmemek iin bir soruturma yapmamtr.19 Parisde yaynlanan Hayistan Gazetesi de ajitasyonlarda nemli rol oynamtr. Hnak ve Hayistan gazeteleri zellikle Dou Anadoluda datlyordu. Bunlarn ihtilalci fikirlerle Ermenilere ynelik propagandalar, Ermeniler arasnda hkmete ve Mslman halka kar dmanln olumasnda ve bylece ayrmann balamasnda nemli bir etken olmutu.20 Hnak Komitesi, yayn yoluyla yapt hareketlerin yannda Trkiyede rgtlenmeye de girimitir. Komite mensubu, Rusya vatanda Roupen Khan-Azad, Temmuz 1889 tarihinde stanbula gelerek propagandaya balamtr. Khan-Azad, daha sonra Trabzona gelerek orada komitenin bir merkezini kurmu ve oradan ihtill birimleri oluturmalar iin Erzurum, Harput, zmir, Halep ve dier birok yere ajanlarn gndermitir. Komite, 1890a kadar tm Trkiyeye ubelerini at. Bu ubeler vastasyla Ermeni genlerden taraftar toplanyor ve Ermeni halk, hkmete ve Mslman halka kar ajite ediliyordu.21

175

Avrupadaki Ermeniler, Hnak ve Hayistan gazetelerinin ve dier ihtilalci faaliyetlerin masraflarn karlamak zere Avrupada iki banka kurmulard. Bu bankalar senelik yzde drt faizle bor para vererek, oluturduklar geliri Ermeni Hayistan ve Hnak gibi gazetelerin neri iin harcyorlard. Ermeni ihtilalcileri, Ermenilerin sakin olduklar mahallerde nfus ounluunun Mslman olmasndan dolay dorudan bir ayaklanma ile sonu alamayacaklarn bildiklerinden karklk kararak Avrupa devletlerinin mdahalesini salamak ve bylece bir netice almak istiyorlard.22 1890 ylna doru kacak isyanda dorudan mdahil olmak zere silahl Ermeni komitecilerinin Osmanl dou snrndan oka gemeye balamas ve gvenlik kuvvetleri ile atmalar, Osmanl yetkililerinin phelerini artryordu. 16 Mays 1889 tarihinde Van Bakalede gvenlik kuvvetleri ile Krt klnda silahl kii arasnda atma km, atmada ekiyadan lenlerin zerinden Avrupadan Ermeni ihtilalci Portakalyan tarafndan gnderilmi ve propaganda ieren mektuplarn kmas pheleri doruluyordu.23 Ermeni ihtilalcilerin faaliyetleri sonucunda, 1890 ylna gelindiinde Dou Anadoluda aniden durum karmaya balad. Hnaklar, blgede gizli rgtlerini kurmaya alyorlar ve bu arada Avrupann mdahalesini salayacak bir olay karmann bahanelerini aryorlard. 1890a gelindiinde olay karmaya en msait durumda olan yer, Erzurum idi. nk yukarda da bahsettiimiz gibi son savata buraya gelen Rus ajan Bulgar avukatlarn, birtakm Ermenileri, Ermeni muhtariyeti uruna tekilatlandrmas, daha sonra Anavatan Koruyucular komitesinin burada kurulup yzlerce Ermeniyi gizli rgte kaydetmesi ihtill iin kullanlacak bir hayli muhalif Ermeninin olumasn salamt. stelik gizli rgt kurmak ve ihtill karmaya teebbs etmekten tutuklanan sulularn daha sonra Ermeni patrii ve Avrupa devletlerinin stanbul temsilcilerinin giriimleri sonucu affedilerek serbest braklmalar, Avrupann onlarn arkasnda olduu grntsn kuvvetlendirdii iin Ermeni ihtilalcileri, daha byk bir olay karmaya cesaretlendirmitir. Ermeni komitelerinin, Erzurumda byk bir olay karmaya hazrland ve bunun bahanesini arad ve Erzurum hkmet yetkililerinin de Ermenilerin Avrupada neredip blgeye soktuu yaynlar ele geirmesi, ayrca edindii istihbaratlar vastasyla bu isyan hazrlklarn rendii bir srada, Erzurum Ermeni kilisesinin ve onun hemen yanndaki Sanasaryan Ermeni mektebinin bodrumlarnda demirhaneler bulunduu ve bu demirhanelerde silah imal edilip datld Drdnc Ordu Komutanlna 17 Haziran 1890 (5 Haziran 1306) tarihinde ihbar edilmitir.24 Osmanl kaytlarna gre muhbir mehul idi.25 Fakat Ermeni evrelerine gre ihbar, Ermeni katolik papazlar tarafndan yaplmtr.26 Gerekten de bu ihbar yapanlar hkmet yetkilileri tarafndan bilinmemekteydi. Zira stanbul Ermeni Patrii, Padiaha mracaat ederek muhbirlerin cezasz kald iin ifsadn devam ettiini belirterek onlarn cezalandrlmasn istemitir. Patriin iddialar zerine Padiaha konu ile ilgili bir arz sunan Sadrazam Kmil Paa, muhbirlerin bilinmediini bildirmitir.27 Sadrazamn Padiaha doru olan bilgiyi vereceinden phe olmadna gre yetkililerin muhbirleri bilmedii aktr. Bu durumda isyan taraftar olanlar, katolik papazlar sularken, gerekte kendilerinin olay bahanesi iin bu ihbar yapm olabilecekleri de ihtimal dahilindedir.

176

Bu ihbar zerine gizli aratrma yapan gvenlik kuvvetleri, ihbar konusu olan demirhanenin iine dardan kimsenin girmesine msaade edilmediini renince pheleri daha da artmtr. Bu pheleri gidermek iin kilise ve mektepte 18 Haziran 1890 gn, kilise papaz ve okul mdrnn izin ve nezaretlerinde bir arama yaplmtr.28 Aramada iki demirhanenin olduu, ilerinde torna vesair kk aletler olduu, fakat bunlarn rencilerin eitimi iin kullanld, herhangi bir ekilde bunlarla silah imal edilmesinin mmkn olmad anlalmtr.29 Aramada baka trl bir su unsuruna da raslanmamtr. nk aramadan iki saat nce eski datlm Anavatan Koruyucular komitesine mensub olan Kpek Bogos adl Ermeninin haber vermesi zerine derhal milli tarih kitaplar, defterler, phe ve merak ekici eyler ortadan kaldrlmtr.30 Aramadan nce phe ve merak uyandracak eylerin kaldrldn ifade eden Hnakist Khan-Azad, bunlarn neler olduu hususunda daha ayrntl bilgi vermemektedir. 18 Haziran gn arama yaplm, herhangi bir rahatszla meydan verecek bir durum olmadan pheler dalm ve konu kapanmt. Ertesi gn (19 Haziran) sabahleyin bir takm Ermeniler dkkanlarn kapatm ve ileri gelen Ermeniler Murahhashanede toplanarak Erzurum Valisine gelmiler ve kendilerinin devlete sadk vatandalar olduklar halde haklarnda yaplan bu ihbarn onlara iftira olduunu, bu iftiraclarn cezalandrlmas ve kendilerinin sadk vatandalar olduklarn bildirmek zere Padiaha telgraf ekmek istediklerini sylemilerdir. Vali, byle bir telgraf ekmekte onlar serbest brakmsa da kendilerine yaplan nasihatlar sonucunda ikna olarak kilise nndeki kalabalk dalm ve dkkanlar da almtr. Ermenilerin bu yoldaki endieleri de giderilmitir.31 Ancak komiteciler, Avrupa devletlerini Osmanl Devletine kar harekete geirerek, bamsz veya muhtar bir Ermenistan kurma yolunda bu frsat karmak istemiyorlatd. Ermeni ileri gelenlerin ikna olmasna kar ertesi gn 20 Haziran sabah kilise mezarlnda toplanan Ermeni komiteciler, yedi-sekiz yz imzal bir bildiri hazrlamlardr. Bu bildiride Rus olmak, Rus mezhebine girmek, Rusya veya rana gitmek bamsz veya muhtar olmak istedikleri yazlmtr.32 Komiteciler, bu kararlar alp isyan balatmaya hazrlanrken ticaret yapan Ermenilerin bazlar dkkanlarn am ve bazlar da ayorlard. Doruca arya giren komiteciler, Ermenilerin dkkanlarn kapattrmlardr. Hkmeti protosto etmek iin Ermenilere dkkanlarn ve Ermeni okullar kapattran komiteciler, dkkann kapatmak istemeyenlerin dkkanlarn yama etmekle tehdit etmilerdir.33 Erzurum Valisi Samih Paa, olaylar yattracak tedbirleri kararlatrmak iin ayn gn leden sonra saat iki sralarnda devlet erkn ile bir toplant yapt. Toplantya Ermeni Piskopos ve ondan fazla Ermeni ileri geleni de davet edildi. Piskopos ve arkadalarna dkkanlarn atrlmas yolunda nasihat edilmi onlar da buna sz verek Vilayetten ayrlmlard.34 Saat drtte Piskopos, evine dnd ve evinin nnde byk bir Ermeni kalabaln toplandn grd. Piskopos, kalabal etkilemek iin onlara, Valinin onlarn dostu olduunu ve onlarn sadakatna inandn, kendisinin ve Valinin gsterinin sona erdirilerek dkkanlarn almasn istediklerini syledi. Bunun zerine kalabalk, Piskoposa kar dmanca barmaya balad ve Piskoposu yle sktrdlar ki, Piskopos, kendini korumalar iin yakndaki Trk askerlerini ard. Sonra Ermenilerden bir ksm kilisenin nnde toplandlar. Olay zerine kilise civarna bir askeri mfreze geldi. Kilisedeki Ermeniler, askerler zerine

177

silahlarla ate ettiler.35 Atete bir asker ehid edilmi ve drt asker yaralanmtr.36 ngiliz konsolosluk raporunda iki askerin ehid edildii kaydediliyorsa da Erzurum Valisi bir askerin ehid edildiini Hkmete bildirmitir ki resmi kaytlar dorudur. Askerlerin zerine ate edilmesi zerine Mslman halk, byk bir galeyana gelerek saat 5:30 sralarnda, ellerine geirdikleri sopa, balta ve talarla Ermenilerin zerine saldrdlar. Bu arada kalabalk, ngiliz Konsolosluunun ve ayn cadde zerindeki Misyonerlerin ve Ermenilerin evlerinin camlarn da krmtr. ngiliz Konsolosunun Validen yardm istemesi zerine gelen askerler, Konsolosluu ve blgeyi korumaya almtr.37 Bu arada asker zerine ate edilip ehid ve yaralamalarn meydana gelmesine karn askerler, atee karlk vermedikleri gibi kzgn Mslman halkn Ermenilere saldrs srasnda da canla bala onlar korumaya almlardr. Bu durum, Erzurum Valisi tarafndan ifade edildii gibi ngiliz Konsolosu tarafndan da beyan edilmitir. Mslman halktan baz ileri gelenler de kzgn kalabal teskin etmeye almtr. Gece yarsna doru ehir merkezinde olaylar yatm ise de dier mahallelerden silah sesleri duyulmaya devam etmitir.38 Ertesi gn Erzurumda asayi salanmtr ve artk herhangi bir olay meydana gelmemitir.39 Yeni olaylar nlemek iin Erzuruma Erzincandan yeni nizamiye askeri getirildii gibi, Erzurum ehir merkezine ve yakn kylere gece ve gndz svari devriyeler karlmtr.40 Olayda askerlerin zerlerine ate edilmesine ramen karlk vermedikleri gibi galeyana gelen Mslman halka kar da canla bala Ermeni halk koruduklarndan Erzurumdaki ngiliz, Fransz ve Rus konsoloslar bykeliliklerine memnuniyetle durumu bildirmiler ve bu durumdan da Erzurum Valisini haberdar etmilerdir.41 kan atmalarda bir askerden baka Mslman halkdan iki kii ldrlm ve krk be kii sopa ve kllarla yaralanmtr. Baz Mslmanlarn dkkanlar yamalanmtr. Ermenilerden sekiz kii ldrlmtr. ldrlen Ermenilerden biri kilisenin iinden alan silah atei ile biri de Ermeni evlerinden alan silah atei ile ldrlmtr. Geri kalan alt Ermeni bak ve sopa darbeleriyle ldrlmtr. Ermenilerden altm iki kii yaralanmtr. Bu beyanlar salk kurulularnda tutulan kaytlara dayanmaktadr. Yaralananlar tamamen tedavi edilmilerdir.42 Mslman ve Ermenilerden pheliler, derhal yakalanarak mahkemeye sevk edilmilerdir. Bu arada Erzurumdaki ngiliz, Fransz ve Rus konsoloslar, Vilayet nezdinde Ermeniler lehine giriimlerde bulunmaya balad gibi stanbuldaki ngiliz ve Amerikan maslahatgzarlar da Hkmete mracaat etmilerdir. Bu giriimler zerine olaya karan yzlerce kii ile ilgili, yeni bir olay kmamas ve Avrupa kamuoyunda daha fazla bir infialin meydana gelmemesi iin yrtlecek tahkikattan vaz geilmitir.

178

Yabanc temsilcilerin ve Patriin mdahaleleri sonucunda olaydaki lm ve yaralamalardan sulu grlp yarglanan 28 Ermeni, 22 Eyll tarihinde serbest braklmlardr. Ayrca davaya bakan savc da grevinden alnmtr.43 Erzurum isyann genelletirerek btn Ermenilere yaygnlatrmak iin Ermeni Patrii, komiteciler tarafndan istifaya zorlanmtr.44 Erzurum Ermeni isyan Avrupada nemli lde yanklanm ve Mslmanlar, Ermenileri katlediyor eklinde propaganda edilmitir. Avrupa basnnda olay, Ermenilerin azndan abartl bir ekilde yer almtr. ngilterede Daily News Gazetesi olaya okca yer vermitir. Bunun zerine ngiliz muhalafet partisi milletvekilleri Hkmete soru nergesi vermilerdir. Hkmet, Mecliste sorulara cevap olacak ekilde olay ayrntl bir ekilde kendi cephelerinden izah etmitir.45 Bu durum da ngilterenin Ermenilerle ne kadar yakndan ilgilendiini gstermektedir. Olay Rus basnnda da yer almtr. Kimi Rus gazeteleri olay sadece etraflca vermekle yetinirken, bazlara abartl ve kkrtc yorumlaryla olay nakletmilerdi. Kkrtc gazetelerin banda Novoi Vremie gazetesi geliyordu. Gazetede, Rusyann olaya kaytsz kalamayacan, Rusyann bir eyaletinin Ermenilerle meskn olduunu ve btn Ermenilerin Rus hkmranl altnda birlemesinin ciddi bir ihtimal olduu vurgulanmtr.46 Olay, byk devletler kamuoylarnda nemli lde yanklanmasna ramen ihtilalci Ermeni evreleri bundan memnun olmamlard. Zira onlar, bu olay karrken btn Avrupa devletlerinin harekete geerek kendilerine en azndan bir muhtariyet temin edileceini tasarlamlard. Konu ile ilgili hatralarn nakleden Hnak Komitesi mensubu, komitenin Trabzon merkezini ve oradan btn Anadoluya komitenin ubelerini aan Khan-Azad, sonu hakknda unlar anlatmaktadr: Biz, o kanaatta idik ki, Erzurumdaki Avrupa devletleri konsoloslar derhal olay mthi bir ekilde hkmetlerine aksettirecekler ve Ermeni meselesi de bu suretle hemen bir sonuca varm olacakt. Fakat bu olmaynca herkesi bir hayret kaplad. dare heyetimizde bu meseleyi mzakere ederek u sonuca vardk: Avrupa byk devletlerini bu ta gibi ilgisizliklerinden uyarmak iin, Padiahn bakentinde elilerin burunlarnn dibinde byk bir gsteri tertip etmeyi (kararlatrdk).47 Hnak Komitesinin kendi azlarndan belirttikleri gayeleri dorultusunda dzenledikleri kanl olayda, istediklerini elde edememilerdi. Fakat onlar iin Erzurum isyan sonraki, daha kanl olaylara bir balang ve prova niteliinde olacakt. Hnakist Khan-Azadn da belirttii zere Ermeni komiteleri bundan sonra stanbul ve Anadolunun eitli yerlerinde kanl eylemlerini srdreceklerdir. Osmanl Devleti ve halk, 1890l yllar boyunca Hnak ve Tanaksutyun komitelerinin kard isyanlarla bouacak ve gvenlik kuvvetlerinden, Mslman ve Ermeni halktan binlerce insan bu olaylarda hayatn kaybedecektir.

179

C. 1895 syan 1890 ylnda yaptklar Erzurum ve Kumkap olaylarndan, Ermeni komiteleri Avrupa devletlerini harekete geirecek bir netice elde edememilerdi. Ermenistan kurma yolunda ilk adm saydklar reform projelerini uygulamaya koyduramamlard. 1894 ylna kadar Ermenilerin yaad tm Trkiye topraklarnda tekilatlarn kurup, gerekli militan kadroyu oluturmada ve silahlanmada nemli bir gelime salayan Ermeni ihtill komiteleri, zellikle Hnak, harekete gemitir. Hnak Komitesinin organizesi ile 1894 ylnda Sasonda byk bir Ermeni ayaklanmas gerekletirilmitir. Bu ayaklanmada, Hnak Komitesi baar kazanm ve bata ngiltere olmak zere Fransa ve Rusya, Osmanl Devletine bir memorandum vererek Ermenilerin yaad yerlerde, taahhd edilen reformlarn yaplmasn istediler.48 Osmanl Ynetimi, Avrupa devletlerini teskin etmek ve gerekten dou vilayetlerinde bir reform yapmak iin Anadolu Reform Mfettiliini kurmutur. Avrupa devletlerini bylece harekete geiren Hnak Komitesi, 1895 ylnda genel bir ayaklanma ile netice almak istemitir. Temmuz aynda Babl basknyla balatlan olaylar, btn Trkiyeyi sarmtr. akir Paann bakanlnda kurulan Anadolu Reform Mfettiliinin kurulup Anadoluda greve balamas, Ermeni halk tarafndan iyi karland. Vilayetlerde Mfettii karlamak iin dzenlenen trenlere Ermeni halk da okulu bir ekilde katlmtr. Ermeni ihtill komitecileri ise bu tayinden memnun olmamlard. Bunun iin tefti heyetini protosto maksadyla harekete geen komiteler, heyetin Vilyet-i Sitteye gelmesinin hemen ardndan birok yerde isyanlar kardlar. Reform Heyetinin gzergah olan Trabzon, Gmhane, Bayburt, Erzurum, Hns, Mu, Bitlis ve daha bir ok yerde yirmiden fazla silahl isyan karlm ve ok sayna insan katledilmitir.49 Erzurumda Ermeni ihtilalciler, isyan iin Eyll aynda son hazrlklarn yapmlard. Tanaksutyun ve Hnak komiteleri faaliyetlerini artrmlar ve Rusyadan gelen yeni militanlar rgtlere katlyordu. Komiteciler, Vilayet Meclisi ve stinaf Mahkemesi yeliklerinde bulunan iki Ermeni ileri gelenini tehdit ederek grevlerinden istifa etmelerini ve karacaklar ayaklanmada kullanacaklar silahlar satn almak iin onlardan para talep etmilerdir. ngiliz Konsolosu Graves, bu militanlarn Rusya Ermenisi olduklarn bildirmektedir.50 Hnak militanlar, tehditlere aldrmayp kendilerini desteklemeyen Ermenileri katletmekten de hibir ekilde ekinmemilerdi. 5 Ekimde Erzurumda Avukat Artin Sarkis Efendi ve Tccar Simon Bozoyan Aa Hnak militanlar tarafndan baklanarak ldrlmlerdir. Bu olaydan dolay bir Rusya Ermenisi tutuklanmtr. Bu ldrlenler rgte girmediklerinden ve destek vermediklerinden ldrlmtr.51 Komiteler, bylece kendilerine destek vermeyen Ermeni halk nce sindirerek, zorla da olsa destek salamak ve d kamuoyuna da btn Ermeniler ayn gaye etrafnda toplanmlardr grnts vermek istemilerdir. Komiteciler, daha nce Trk yanll ile bilinen Erzurum Ermeni Murahhas Mgr. Ghevant imanyan stanbuldaki Patrikin de propagandalar ile elde etmeyi baardlar. htilalcilere katlan imanyan, Tanaksutyun taraftar idi, fakat Hnaklara da sempatisi vard. Dou Vilayetlerinin Genel Mfettii olarak akir Paa Erzuruma geldii zaman, Murahhas imanyan, Patrikin ve Hnakistlerin Onun misyonunu tanmama talimatlarna uyarak, akir Paay karlamaya bile gitmemiti.52 imanyan, bu hareteki ile de artk dorudan doruya komitecilerle birlikte hareket

180

ettiini saklamyordu. Nitekim Murahhas imanyan, 1895 Erzurum Ermeni isyannn her aamasnda yer alacaktr. ngiliz Konsolosu Cumberbatch, 17 Ekimdeki raporunda Erzurum ve evresinde ok kritik bir durumun devam ettiini ve her tarafta byk bir heyecann hkm srdn belirtiyordu. Yetkililer ve askeri birlikler, bir Mslman-Hristiyan atmasn nlemek iin canla bala almakta ve gece gndz ayaktadrlar.53 26 Ekimde provakasyon iin Erzurumda Ermeniler, Mslman halka saldrdlar. Bitlisde Mslmanlar camide namaz klarken camiye saldrdlar.54 Bu provakasyonda byk bir olay kmamtr. Ermeni ihtill komiteleri, planladklar eylemi yapmak iin Erzuruma Rusya, stanbul ve Trabzondan militanlar gnderdiler.55 Erzuruma gelen bu militanlardan bazlarna, yetkililerin dikkatini ekmemesi iin, iki- bin kuruluk az bir sermaye ile gstermelik dkkanlar alyordu. Bylece bu militanlarn Erzuruma geli maksatlarnn ticaret olduu grnts verilmeye allyordu.56 Bu hazrlklardan sonra 1895 yl Ermeni genel ayaklanma eylemlerinden biri de Erzurumda plnlanmt. Ermeni komitecileri silahlanma, yeterli militan toplama iini tamamladktan sonra, Erzurum Ermeni Murahhas imanyan ile birlikte plnladklar Erzurum isyann, 30 Ekim 1895 aramba gn balattlar. Komitecilerin plnlarna gre, her bir militan Hkmet Konandaki odalarn kapsnn nlerini tutacak ve bir ksm da Hkmet Konann odalarnn pencerelerinin karsndaki dkkanlarn damlarna kp alan memurlar silahla vuracakt. karlacak olay bastrmaya gelecek askerler iin de plan yaplmt. Askeri klalarn yaknndaki Ermeni evlerinin damlarna silahl adamlar yerletirilmiti. syanclardan biri, odalarn kapsn tutacak olanlar daha tam yerlerine varamadan zabta odasnn karsnda iken korkuya kaplarak jandarma binbasnn zerine ate etmi ise de isabet ettiremeyerek ikinci kurunla jandarma jurnal eminini ehid etmitir. Orada bulunan jandarmalar, derhal karlk vererek ate eden ve henz merdivenden kmakta olan Ermenileri etkisiz duruma getirmitir. Silah sesini duyan pencere nlerindeki Ermeniler de Hkmet Konandan ieri kurun yadrmaya balamlard. Dier taraftan ar, pazar ve mahallelerdeki ta binalarda, uygun yerlerdeki dkkanlarda ve evlerin damlar zerine yerletirilmi Ermeni militanlar, gelip geen Mslman halk zerine kurun atmaya balamlardr. Klalarn etrafnda yerleen militanlar da askerler zerine kurun atarak onlarn hareketini engellemeye alyorlard. ehirde byk bir heyecan ve dehet havas olumutu. Asker atma yerlerine yetiinceye kadar Mslmanlar, Rumlar ve Acemler, canlar ve mallarn korumak iin Ermenilerle atmaya girimilerdi.57 Reform Mfettii akir Paa, Vali ve Komutann stn gayretleri neticesinde askerler olay yerlerine vakit kaybetmeksizin sevkedilmitir. Askerlerin de zerlerine devaml kurun atld iin olay yerlerine ancak atarak ulalmtr. Bu kadar byk apl bir isyan balatlmasna ramen askerin serinkanl ve cansiperane gayretleri neticesinde, olay iki saat zarfnda kontrol altna alnmtr. Asker birlikler, hemen Konsolosluklar, Ermenilerin oturduu mahalleleri, dier gayrimslimlerin oturduu mahalleleri, kiliseleri ve aznlk okullarn korumaya almtr. Fakat Mslman halkn byk galeyan

181

karsnda buralarda Ermenilerin muhafaza edilemeyecei grlnce Ermeniler, Hkmet Konana, karakollara ve askeri klalara alnarak korunmutur. Olay yakn kylere de sram, bunun zerine kylere derhal asker ve jandarma suvariler karlarak saat zarfnda oralardaki atmalar da bastrlmtr.58 Olayda Ermenilerden 264 kii ldrlm ve 169 kii yaralanmtr. ki asker ve bir jandarma ldrlm ve bir binba, bir yzba ve dierleri kk rtbeli subay ve erlerden oluan, 41 asker ve jandarma yaralanmtr. Mslman halktan 18 kii ldrlm ve 43 kii yaralanmtr. Rumlardan iki ve ranllardan iki kii ldrlmtr. Bu olayda toplam 289 kii ldrlm ve 253 kii de yaralanmtr. Olaylar srasnda baz Ermenilerin dkkanlar tahrip edilmitir. Kylerde halktan bazlarnn mallar ve hayvanlarndan zayi olanlar olmutur. Kayp olan eyalarn bulunmas iin memurlar grevlendirilmi ve eyalarn byk ounluu bulunarak sahiplerine teslim edilmitir. Dierlerinden bazlar peyderpey aynen ve nakten denmitir.59 Olaylar genelletirerek netice almak niyetinde olan Ermeni komiteciler, ayn anda Erzurumun evresinde de isyanlar balatmlardr. Erzurum isyanyla ayn gn balatlan Bayburt olayndan baka, Vilyete bal Hns, Erzincan, Refahiye, Kuruay, Kemah, Tercan, Pasinler, Kii ve Elekird kazalarnda da ayaklanmalar karlm ve Ermenilerle Mslmanlar arasnda kanl atmalara neden olmutur. Buralardaki atmalarda, her iki taraftan ok sayda insan lm ve yaralanmtr. Erzincanda Mslmanlardan 10 kii lm ve 107 kii yaralanm, Ermenilerden 111 kii lm ve 157 kii yaralanmtr. Refahiyede Mslmanladan bir kii lm ve 16 kii yaralanm, Ermenilerden 18 kii lmtr. Kuruayda Mslmanlardan 2 kii lm ve 3 kii yaralanm ve Ermenilerden 9 kii lm ve 5 kii yaralanmtr. Kemahda Ermenilerden 4 kii lm ve 5 kii yaralanmtr. Tercanda Mslmanlardan 25 kii lm ve 5 kii yaralanm, Ermenilerden 140 kii lm ve 42 kii yaralanmtr. Pasinlerde Mslmanlardan bir kii lm, Ermenilerden 28 kii lm ve 19 kii yaralanmtr. Kiide Mslmanlardan 50 kii lm ve 19 kii yaralanm, Ermenilerden 20 kii lm ve 13 kii yaralanmtr. Elekirdde Ermenilerden 4 kii lm ve iki kii yaralanmtr.60 Erzurumun bu kazalarna nisbetle Bayburtta daha geni apl ve Ermeni komitelerinin plnlar ile karlan isyan, Bayburt merkezde alt-yedi saatte ancak bastrlabilmiken kylerinde atmalar bir ka gn devam etmitir. Bayburtta Mslmanlardan 17 kii lm ve 22 kii yaralanm, Ermenilerden 544 kii lm ve 72 kii yaralanmtr.61 Ermeni ihtilalcileri, Hnsta olay karmak iin aylar nce hazrlklara balamlard. Komiteciler trl yollarla burada Mslmanlar tahrik etmiler, halkn itibar edip sayg duyduu dini hviyeti olan kiileri bile ldrmekten ekinmemilerdir. eyh Haydar Efendi, srf Mslmanlar tahrik edip Ermeniler zerine saldrtmak iin Ermeni komiteciler tarafndan katledilmitir. Bu yetmemi Hamidiye Alay subaylarndan Yzba Halil Aann kz ve gelini ile airet mensubu Yusuf Aay idam etmek kasdyla karmlardr. Ermeni militanlarn Mslman kylere saldrya balamlard.62 Son olarak

182

blgede dini bir etkisi olan, sayg duyulan ve geni bir aileye mensup Nakibendi ehylerinden Takesenli Ahmed Efendinin Bitlisten Erzuruma gelirken Hnsta Ermeni komitecileri tarafndan yolu kesilip lmle tehdit edilmesi, Mslman halkn byk bir heyecana kaplarak, adeta komitecilerin istei dorultusunda Ermeniler zerine saldrya gemesine neden olmu ve kanl olaylar meydana gelmitir. Bu olaylar zerine akir Paa, derhal Hnsa gelerek olayn kasabaya sramasna mani olunmutur. Bu olaylarda Mslmanlardan 50 ve Ermenilerden 32 kii lm ve elli kii yaralanmtr. Ayrca mal ve hayvanlardan da bir hayli zayiat olmutur.63 1895 ylnda Erzurum ve evresinde Mslmanlardan 139 kii lm ve 254 kii yaralanm, Ermenilerden 1152 kii lm ve 494 kii yaralanmtr. Ermeni komitecileri, bylece mstakil bir Ermenistan hayali uruna bir ka gn iinde sadece Erzurum ve evresinde 1291 kiinin hayatn kaybetmesine sebep olmulard. Sonu Ermeniler arasnda ayrlk hareketlerinin balamasnda Trkiye zerinde emelleri olan emperyalist devletlerin, zellikle Rusya ve ngilterenin pay bykt. Rusya, Osmanl savalarnda Ermenileri ierden bozguncu g olarak kullanmak iin koruyuculuk iddialaryla ortaya knca, Rusyann gneye yaylmasn istemeyen ve nn kesmek isteyen ngilterede bu koruyuculuu kaptrmamak iin Ermenilerle daha fazla ilgileniyor grnts veriyordu. XIX. yzyln son eyreinde Ermenilerin meseleleriyle ilgilenme eilimleri, onlar Osmanl Devletine kar harekete gemede cesaretlendirdii gibi rgtlenerek siyasi mcadeleye gemede de etken olmutu. 1880 ylndan itibaren siyasi rgt kurma eilimleri balam ve bu i iin de kendilerince en msait yer olarak grdkleri Erzurumu semilerdir. 1881 ylnda Erzurumda Ermeni Anavatan Koruyucular rgt kurulmu, dier blge ve Rusya Ermenileri ile irtibat kurarak bir ihtill karmay amalamlard. Ksa srede ortaya karlarak rgt yeleri tutuklanmasna ramen rgt yelerinin affedilmeleri iin stanbul Ermeni Patrii ile ngiltere, Rusya ve Fransa sefirleri, Hkmet ve Padiah nezdinde giriimlerde bulunmular ve affettirmilerdi. Bu durum ihtilalci Ermenilere cesaret vermi ve Hnak rgtnn ilk eylem yeri olarak Erzurumu semesinde, burann corafi ve kendileri asndan nemi yannda burada isyana elverili kiilerin bulunmasnn da etkisi vard. 1890 Erzurum Ermeni isyannda ayak takm denen komiteciler Ermeni halk da tehdit ederek dkkanlar kapattrm ve askere silahla ate ederek ldrmt. Ermenilere nisbetle birka kat daha fazla olan Mslman halkn galeyan karsnda Ermenileri yine askerler korumutur. Bu olay sonunda da yine ayn devletler devreye girmiler ve yine isyan karan, asker ve halktan insanlar ldrenleri affettirmilerdi. Bu aflar ve mdahaleler, Ermeni ihtilalcileri daha da cesaretlendirerek, 1895 ylnda btn yurtta genel bir ayaklanmaya kalkmalarna neden olmutur. Erzurumda 1895 ylnda Ermeni Mrahhasnn da katlm ile yine Hnak rgtnn organizesi sonucunda plnl bir eylem geekletirilmiti. Dorudan Hkmet Kona, askeri klalar ve Mslman halk zerine silahlarla saldrya geilmiti. Bu sefer de yine Mslman halkn galeyanndan Ermenileri, ihtilalcilerin silahl saldrsna urayan gvenlik kuvvetleri korumu, hatta Ermenileri ancak Hkmet Kona, polis

183

karakollar ve askeri klalara doldurarak muhafaza etmek mmkn olabilmitir. Olaylar karp kendi insann ve Mslmanlar ldren Ermeni ihtilalcileri, Avrupa kamuoyunu etkilemek iin de Ermeniler katlediliyor diye propaganda yapmlardr. Olaylarn cereyan tarzndan anlalaca gibi eer bir katliam varsa onu, olaylar balatan, hatta kendilerine destek vermek istemeyen Ermeni ileri gelenlerini ldrerek, Mslman halka saldrp ldrerek, atma ortam yaratp Mslmanlarn Ermenilerin zerine saldrmasn salayan Ermeni ihtilalcileri yapmlardr. Trk gvenlik kuvvetleri ise kendilerine de silahla saldrlmasna ramen, ngiliz konsolosunun da vg ile bahsettii gibi, her zaman koruyucu olma zelliini kaybetmemitir. DPNOTLAR 1 Justin McCarthy, Muslims and Minorities The Population of Ottoman Anatolia and The

End of The Emprime, New York 1983, s. 1. 2 3 4 Recep ahin, Tarih Boyunca Trk darelerinin Ermeni Politikalar, stanbul 1988, s. 41-43. McCarthy, a.g.e., s. 70. Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1988, s. 139-140, Osmanl kaynaklarndaki,

yabanc seyyahlarn kaytlarndaki ve Patrikhane kaytlarndaki nfus tahminleri verilmitir. 5 FO, 424/86, Nr. 163, s. 108-109; Belge yaynlanmtr, Bill N. imir, Osmanl Ermenileri,

Ankara 1986, 280. 6 Public Record Office, Turkey, Nr. 16, Erzurum 19 Mart 1869 Kosolos Taylordan

Clarendona; imir, a.g.e., s. 79-89. 7 BOA, Y. A. HUS, 237/62, 17 Temmuz 1890 (5 Temmuz 1306) Erzurum Vali-i Esbkndan

Yldz Saray- Hmyununa ifre. 8 Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, The Development of

Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, Berkeley and Los Angeles 1967, s. 85-87. 9 FO, 424/132, Nr. 36, s. 48-49, yaynlayan Bill imir, British Documents on Ottoman

Armenians, Volume-II (1880-1890), Ankara 1983, s. 398. 10 11 12 s. 88. FO, 424/132, Nr. 143, s. 219, yaynlayan imir, a.g.e., V.-II, s. 445. FO; 424/140, Nr. 3, s. 3-4, yaynlayan imir, a.g.e, V.-II, s. 450. FO; 424/140, Nr. 58, s. 48-49, yaynlayan imir, a.g.e., V.-II, s. 476; Nalbandian, a.g.e.,

184

13

FO, 424/140, Nr. 1-2, s. 1-2, yaynlayan imir, a.g.e., V.-II, s. 446-448; Nalbandian,

a.g.e., s. 88. 14 15 16 432-457. 17 18 19 20 21 22 Nalbandian, a.g.e., s. 110. Salahi Ramsdam Sonyel, The Ottoman Armenians, London 1987, s. 112. BOA, Y. A. HUS. 234/33. Sonyel, a.g.e., s. 115. Sonyel, a.g.e., s. 114-115. BOA, Y. A. HUS, 237/62, 1890 Erzurum Ermeni olay zerine olaya karan Ermenilerin FO, 424/141, Nr. 30, s. 38, yaynlayan imir, a.g.e., V.-II, s. 497. Nalbandian, a.g.e., s. 88-89. Geni bilgi iin bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987, s.

verdii ifade nakledilmitir. 15 Temmuz 1890 (2 Temmuz 306) Erzurum eski valisinden Yldz Sarayna ifre. 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Sarayna. 32 BOA, Y. Mtv, 44/77, Olayda sulu olarak tutuklanan bir Ermeni bu durumu anlatmtr. 29 Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1988, s. 182. BOA, Y. A. HUS, 236/11. BOA, Y. A. HUS, 236/76. Ahmet Hulki Saral, Ermeni Meselesi, Ankara 1970, s. 78. BOA, Y. A. HUS, 236/76. BOA, Y. A. HUS, 236/76. BOA, Y. A. HUS, 236/11. Saral, a.g.e., s. 78. BOA, Y. A. HUS, 236/11. 19 Haziran 1890 (7 Haziran 306) Erzurum Valisi Samiden Ydz

Temmuz 1306 Erzurum Valisinden Yldz Sarayna.

185

33

BOA, YA. HUS, 236/11; 237/62. Belgede bu olaylar yapanlar Ermeni renci ve ayak

takm olarak nitelendiriliyor. 34 35 BOA, Y. A. HUS, 236/11, 8 Hazran 306 Erzrum Valisi Samihden Sadarete. Turkey, Nr. 1 (1890-91), s. 51-53, No. 66, 20 Hazran 1890 ngiliz Erzurum

Konsolosundan stanbul Byk Elisi Mr. Fanee, yaynlayan imir, a.g.e., V.-II, s. 692-693; BOA, Y. A. HUS, 236/11, 8 Hazran 306 Erzurum Valisi Samihden Sadarete. 36 BOA, Y. A. HUS, 236/16, 23 Hazran 1890 (10 Hazran 306) Erzurum Valisi Samihden

Sadrazama. 37 38 39 40 Turkey, Nr. I (1890-91), s. 51-53, No. 66, yaynlayan imir, a.g.e., s. 693. Turkey, ayn belge, imir, a.g.e., s. 693; BOA, YA. Hus, 236/16. BOA, Y. A. HUS, 236/16. BOA, Y. A. HUS, 236/38; Turkey Nr. 1 (1890-91), s. 60, No. 77, yaynlayan imir, a.g.e.,

V.-II, s. 703. 41 42 BOA, Y. A. HUS, 236/16. Turkey Nr. I (1890-91), s. 50-51, No. 62/1, yaynlayan imir, a.g.e., V.-II, s. 699-701, 27

Hazran 1890 Sadrazamn, ngiliz Hkmetine sunulmak zere Londra Sefirine Erzurum olay ile ilgili gnderdii rapor. 43 Turkey Nr. I (1890-91), s. 79, No. 106/I, 27 Eyll 1890 Erzurum Mr Clifford Lloyddan Sir

W. Whitee, yaynlayan imir, a.g.e., V.-II, s. 716. 44 45 46 BOA, Y. A. HUS, 237/49-3. BOA, Y. A. HUS, 237/35, 15 Temmuz 1890 Londra Sefirinde Hariciye Nezaretine. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, C. 8 (8 Ocak 1890-18 Eyll 2890) (Babakanlk Osmanl

Arivi Yayn oaltlmamtr), stanbul 1988, No. 149, s. 464-474. 47 48 Saral, a.g.e., s. 79. Ali Karaca, Tehcire Giden Yolda Ermeni Meselesine Bir zm Projesi ve Reform

Mfettilii (1878-1915), Trk Dnyas Aratrmalar, Ermeni Meselesi zel Says, Say: 131 (Nisan 2001), s. 104; Nalbandian, a.g.e., s. 122. 49 Karaca, a.g.m., s. 120.

186

50 51 120. 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63

FO, 424/184, Nr. 90/1, s. 51, yaynlayan imir, a.g.e., V.-IV, s. 279. FO, 424/184, Nr. 286/1, s. 175, yaynlayan imir, a.g.e., V.-IV, s. 385; Karaca, a.g.m., s.

FO, 424/184, Nr. 584/1, s. 290, 8 Kasm 1895 Erzurum Cumberbatchden Mr. Herberte. FO, 424/184, Nr. 292/1, s. 180, yaynlayan imir, a.g.e., V.-IV, s. 390. FO, 424/184, Nr. 172, s. 115, yaynlayan imir, a.g.e., V.-IV, s. 368-369. FO, 424/184, Nr. 185, s. 119, 28 Ekim 1895 stanbul Mr. Herbertten Salisburye. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, C. I, Ankara 1994, s. 169 veya 236. H. NazmPaa, a.g.e., C. I, s. 169-170 veya 236-237. BOA, YEE, Defter, Nr: 1129, Erzurum Vilayetinden/28, s. 9, 5 T. sn 311. H. Nazm Paa, a.g.e., C. I, s. 171 veya 238. H. Nazm Paa, a.g.e., C. I, s. 171 veya 238. H. Nazm Paa, a.g.e., C. I, s. 168-169 veya 234-236. H. Nazm Paa, a.g.e. C. I, s. 172 veya 239. BOA, YEE, Defter, Nr: 1129, Erzurum Vilayetinden/28, s. 9-10, 5 T. sn 311.

187

XIX. Yzyl Sonunda Makedonya Sorunu ve Makedonya'da Kurulan rgtler / Meltem Begm Saati [s.108-117]
Akdeniz niversitesi Atatrk lke ve nklaplar Tarihi Uygulama Merkezi / Trkiye Makedonyada 19. yy. sonunda Balkan lkelerinin balatt, Avrupa devletlerinin mdahale ettii ve Osmanl Devletinin zmek iin urat bir sorun yaanmtr. Avrupa Devletleri tarafndan Dou Sorununun bir paras olarak grlen Makedonya sorununun z, bu blgenin Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan tarafndan kendi snrlar iine katlmaya allma mcadelesidir. Bu mcadeledeki ana dinamikler milliyetilik ve emperyalizm olmutur. Snrlar ve etnik yaps net belirlenemeyen Makedonyada, sorunun taraflar olan Balkan, Avrupa ve Osmanl Devletleri bu dinamikleri kullanarak Makedonyay ya kendi topraklarna katmaya ya da kontrolleri altnda tutmaya almlardr. Bu amala 19. yy. sonunda Makedonyada rgtl bir mcadele dnemi balamtr. A. Milliyetilik ve Emperyalizm Fransz Devrimi sonras, politik adan nem kazanan milliyetilik akm, zellikle 1830lardan sonra Avrupann uluslar aras politikasn nemli lde etkilemitir. 1880lerden itibaren Avrupa tarihinde milliyetilik olgusu u grlerle desteklenmitir: 1. Kendisini millet sayan her halk topluluu kendi topraklarnda, bamsz bir devlet kurma hakkna sahiptir. 2. Millet olmada etnik kken ve dil belirleyici unsurlardr. Bu dnemden sonra millet ve bayrak kavramlar hzl bir ekilde politik san kullanm malzemesi olmutur.1 Milliyetilik akm yan sra, din olgusu da 19. yy. Avrupa, Osmanl ve Balkan tarihini anlamak iin gz nnde tutulmas gerekmektedir. nsanlar bir arada tutma ideolojisi olan milliyetilik, dinden sonra ortaya km, hatta onun yerini alm ve zaman zaman onunla atmtr. Toplumu bir arada tutma arac olarak kullanlan din olgusu feodalizm dnemine denk dmekte ve sadakat noktasn Tanr olarak belirlemektedir. Milliyetilik ise kapitalist dneme denk dmekte ve sadakat noktasn ulus olarak belirlemektedir.2 Bu farklla ramen, 19. yy.da Balkanlarda yaanan gelimelerde bu iki g arac birbirlerinden kopmamtr. Osmanl Devletinde, millet sistemine bal olarak dini yaplanmalarndan dolay zellikle Balkanlarda yaayan halklar, ileride kendilerine ulusal bilin kazandracak farkllklarn, kendilerine ait kiliseler ve okullar araclyla dinlerini ve dillerini koruyarak canl tutmulardr. 3 mparatorluk ynetiminin hogr gsterdii bu kiliseler, 19. yy.da Balkanlarda yaanan atmalarda nemli bir rol oynamtr.4 Bir devletin siyasi, ekonomik egemenliini ve gcn, snrlar dndaki dier topraklar zerinde geniletmesi anlamna gelen emperyalizm,5 19. yy.da Balkanlarda yaanan gelimeleri aklayan bir dier olgudur.19. yy.n ikinci yarsnda byk devletler kendileri iin birer smrge imparatorluu kurarak hem anayurda endstri iin hammadde ve pazar salamay ve hem de kendi lkelerindeki nfus fazlas iin yeni yerleim birimleri kurmay amalamt. Bu amalarnn stratejik nemi de

188

olmutur. Kbrs, Msr ve Tunus bu amala Osmanl Devletinden alndktan sonra6 19. yy. sonunda sra Balkanlara ve zellikle Makedonyaya gelmiti. 19. yy. sonunda Balkanlarda, sonucunu I. Dnya Savann belirleyecei bir paylam sava yaanmtr. Avrupann kapitalist devletleri bu blgede ekonomik paylam savan ekillendirmitir. 18. yy.da ngilterede balayan sanayileme devriminin Avrupada yaylmas ile ortaya kan retim fazlas, bir sonraki yzylda Osmanl Devleti zerine uygulanan siyasi gelimeleri de etkilemiti. Bu retim fazlasn satmak iin pazara ve sanayicinin yeni rnlerini imal etmek iin ise Avrupada snrl olan hammaddeye ihtiya domutu. te bu nedenlerden dolay devletler smrge savana girmitir. Osmanl mparatorluu gibi i ve d politikada etkinliini kaybetmi, hammadde bakmndan zengin, sanayilememi, stratejik ve jeopolitik nemi olan bir blgede bulunan bir devlet smrge sava iin uygun bir potansiyele sahiptir. Bu nedenle Osmanl Devleti 19. yy.da yaanan smrge savann nemli bir merkezi olmutur.7 B. Makedonya Corafi adn ilk ada bu blgede yaayan Maked ya da Maketlerden alan Makedonya,8 corafi bir terim olarak ancak Avrupadaki Aydnlanma anda, klasik yaznn Yunan ve Roma yer adlar geerlilik kazannca moda olmutur.9 Bundan nce ise ne Ortaada Bulgar ya da Srp krallklar, ne de Osmanllar bu terimi kullanmlard. Politik-corafi anlamda Makedonya terimi ise Avrupallar tarafndan ancak 19. yy.da kullanlmaya balamtr.10 Makedonyann snrlar tarih boyunca kesin izgilerle belirlenememi olsa da, 19. yy. sonuna gelindiinde Osmanl egemenlii altndaki blge Selanik, Manastr ve skp vilayetleri ile bu vilayetlere bal sancak, kaza ve kylerden meydana gelmitir. lk zamanlarda bir ynetim birimi ya da corafi birlik olmam olan Makedonya blgesi Osmanl Devletinin son dneminde zellikle vilayet-i selase olarak adlandrlmtr. 19. yy.da Avrupa corafyaclar Makedonya snrlarn kuzeyde Sar Planina, gneyde Olimpos ve Pindus, douda Rodop, batda Ohrid gl ile izmilerdi. Bu blgede toplam 62,000 km. karelik bir arazide yaklak 2,000,000 kii yaamaktayd. Blge Selanik, Manastr (Bitola) eyaletleri ile 1877de kurulan Kosova eyaletinin bir blm ile Selfice (Servia) zerk sancandan olumutur.11 Geilmesi zor dalar, gller ve nehirler Makedonyann genel corafi zellii olmutur. Bunun yan sra Makedonya, farkl iklim zellikleri gsteren yksek da sralar ile ayrlm ve bir ok havzadan olumutur. Bu zellik Makedonya blgesinin nfus eitliliinin ok olmasnda da dorudan etkili olmutur.12 19. yy.da Makedonya blgesinin etnik yapsn ortaya koymak iin farkl nfus verileri ortaya karlmtr. Osmanl Devletinin ve dier unsurlarn verilerine bakldnda, hepsinin kendi siyasal amalarna gre nfus sonular ortaya koyduu grlr. Blgenin nfus verilerinde taraflarn farkl dayanak noktas semeleri siyasi amalarna hizmet etmitir. rnein Osmanl Devletinin yapt

189

nfus saymlarnda din farkll dayanak noktas olmutur.13 Balkan milliyetilileri ise dil14 ve din farkllklarn dayanak noktas yapmlard. Farkl nfus sonularnda asl sorun, blgede kimin olduu deil, kimin ne kadar olduu olmutur. Elde olan farkl nfus verilerine gre 19. yy. sonunda Makedonyada yaayanlar yle sralayabiliriz: Bulgarlar, Trkler, Eflaklar (Ulahlar), Yahudiler, Arnavutlar, ingeneler,15 Yunanlar, Srplar ve bunlardan baka kendilerini ayr bir Gney Slav grubu olarak kabul etmemizi salayacak lehe ve kltrel zellikleri olan Makedonlar.16 Osmanl ynetimi altnda Makedonyada yaayan insanlar genel olarak gelirlerini yoldan salamtr: Toprakla uraarak, ticaret yaparak ve devletten maa alarak. 19. yy.n son yllarnda ise, yaamlarn halktan zorla ya da gnll aldklar yardmlarla salayan ekya eteleri de bir geim tarz olarak grlmtr. Din adamlar ise, kendi konumlar gereince saladklar gelirlerle yaamlard.17 Makedonya blgesi corafya ve iklim zelliklerinden dolay ekonomik olarak fakir ve tarmda verimlilik oran dk olmutur. Osmanl Devleti bu blgede, 1858 ylnda kard bir yasa ile pamuk, pirin ve ttn retimi yaplan iftlikler oluturmutur. ok sayda iftlik Selanikin Yunan ve Musevi tccarlarna gemitir. Blgede bu iftlikler kadar geni alana sahip olmayan daha kk, bir-iki hektarlk topraklarda da retim yaplmtr. Buralarda ise tahl ve msr retimi yaygn olmu fakat yine verimlilik oran yksek olamamtr.18 19. yy.n son eyreinde, Osmanl Devletinde genelde yaanan fakirleme srecinden, Makedonyadaki halk da etkilenmitir. Makedonyada ticaretle uraan kk bir grup dnda, halkn ekonomik durumu onlarn Mslman, Hristiyan ya da Yahudi olmalarna gre deimemitir. Hristiyanlarn ekonomik ynden acmaszca smrldkleri, sosyal hayatta birok sorumluluu olan fakat hibir hakk olmayan ikinci snf insanlar olarak kabul edildikleri ynndeki yaklamlar geree dayanmamaktadr.19 Osmanl Devletinde, millet sistemi esaslarna gre, Mslmanlar Hristiyanlardan stn kabul edilse de, mparatorluun son yllarna yaklatka bu zellik, Makedonya gibi Hristiyanlar lehine d mdahalenin olduu bir blgede, eski etkisini kaybetmitir. Makedonya kylsnn ekonomik yknn ar olduu dorudur fakat bu durum Osmanl ynetimi sonrasnda da deimemitir. Hatta durumlarnn Osmanl ynetimi altnda daha iyi olduu bile sylenebilir.20 C. Avrupa Devletleri Osmanl mparatorluu, 19. yy.da Makedonyada karlat sorunlarda, corafi konumlar ve ynetim yaplar gerei en ok Avusturya-Macaristan ve Rusya ile muhatap olmutur. Her iki devlet de imparatorluk yapsna sahipti ve gerek milliyetilik gerekse de emperyalist gelimelerden en az Osmanl mparatorluu kadar etkilenmilerdi. Bu dnemde ngiltere ve Fransa deniz ar smrge faaliyetleri ile megul olduklar iin Balkanlarda Avusturya-Macaristan ve Rusya kadar etkili olmamlardr. 19. yy.da ngiltere iin ncelikli d politika konularn Msr, Svey Kanal ve Hindistan oluturmutu. 1878de Berlin Antlamasyla Osmanl toprak btnln koruma politikasn terk eden ngiltere, Doudaki

190

smrgelerine en uygun ekilde ulamasn salayacak blgenin kontroln elde etmeye almtr. Bununla birlikte zellikle Rusyann Balkanlarda ngilterenin aleyhine glenmemesi iin yaplacak reformlar da takip etmi ve ynlendirmitir. Bunun yan sra ngiltere, Balkan politikasnda en nemli rakibi olan Rusya ile arasnda gelien ticarete zarar vermemek iin Rusyaya kar sert politika uygulamamaya almtr. Her iki lkenin de Balkanlarda statkonun devamndan yana olmas, ngiltere ile Rusya arasndaki ilikiyi yumuatmtr. 19. yy.da Fransann amac Osmanl topraklarn almaktan ziyade, bir Akdeniz lkesi olarak bu blgede ngiltere karsnda gl kalmak olmutur. Bu nedenle Fransa Tunusa ynelmitir. Bu yzylda Fransann dier nemli d politika konusunu Almanya ile arasnda olan Alsaice-Lorraine sorunu oluturmutur. Fransa, Almanya karsnda blgede gl kalabilmek amacyla, Rusya ile yaknlamtr. Bu amala 1894 ylnda Rusya ile Fransa arasnda yaplan antlamayla, Balkanlarda statkonun korunmasna karar verilmitir.21 Fransa Balkanlarda herhangi bir savaa dorudan dahil olmay tercih etmemitir. Ancak bununla birlikte, ngiltere gibi Fransa da Balkanlardan tamamen elini ekmemitir. Almanya ve talya, 19. yy. sonunda Makedonya sorununda dier Avrupa devletleri kadar etkin rol oynayamamtr. Her ikisi de dier Avrupa devletleri karsnda g dengesi olabilmek iin zellikle Osmanl Devleti topraklarndan pay kapmaya almlard. Almanya ve talyann Makedonya zerindeki rol daha ziyade 20. yy. banda etkinlik kazanmtr. Rusya, 19. yy. sonunda Balkanlarda gcn arttrmak iin Panslavizm ve Panortodoks politikalarn kullanmtr. Bunun iin en uygun frsat Bulgaristan olmutur. Bulgaristana Ayastefanos ile sunulan Byk Bulgaristan snrlar arasna Makedonya da katlmtr. 1815 Viyana dzenine gre ayarlanm olan statkonun 19. yy. sonunda Balkanlarda Rusya lehine bozulmasna raz gelmeyen bata ngiltere ve dier Avrupa devletleri 1878de Berlin Antlamasyla statkonun devamna ve Makedonyann Osmanl Devletine braklmasna karar vermitir. Bu nedenle Rusya, Balkanlarda kontrol elinde tutarak Ege ve Akdenize inme amacyla kendi yaratt Bulgaristandan istedii sonucu alamamtr.22 Buna ramen Rusya, kontrol tamamen kaybetmemek iin Bulgaristanda bulunan ve Makedonyadaki ayaklanmalara destek olan rgtlere yardm etmeye devam etmitir. Rusya 1878de Byk Bulgaristan fikrini desteklerken, 1885te Dou Rumelinin Bulgaristana ilhakna scak bakmamtr. nk Rusyaya gre bu ilhak Bulgaristann kendi kontrolnden kmas demekti.23 19. yy. sonunda Makedonya ile dorudan ilgilenen dier lke Avusturya-Macaristan olmutur. Bu ilgi, yalnzca Rusyann Panslavist ya da Panortodoks politikas karsnda bir tepkiden kaynaklanmamtr. Avusturyann blgedeki maddi yatrmlar bu ilgiyi arttrmtr. Blgedeki demiryollar ounlukla Avusturyaya ait iletmelerdi. Her ne kadar blgedeki asayi bozukluu bu ticareti olumsuz ynde etkilemi olsa da, Selanik ve skp ticaretinin nemli bir blmn Avusturyallar yrtmtr. Ayrca demiryolu ve buharl gemi aracl ile Selanik, Avusturya iin iyi bir pazar olmutur. Bu nedenlerle, Avusturya iin, ekonomisine nemli oranda katkda bulunabilecek

191

Makedonyay ele geirmek, d politikasn Makedonya faktrne gre belirlemeye yeter bir neden olmutur. Avusturya-Macaristan ile Rusya arasnda, Mays 1897de yaplan antlamayla, iki devlet Balkanlar konusunda bir uzlama noktasna varmtr: statkoyu korumak. Bylece Avusturya kendi i sorunlaryla daha kolay uraabilecek, Rusya ise Uzak Dou politikasyla daha rahat ilgilenebilecek ortam salamtr.24 Eer Balkanlarda statkonun korunmas baarlamazsa Yanya ile kodra arasnda bir Arnavut prensliinin kurulmasna ve geriye kalan Makedonya topraklarnn ise Balkan devletleri arasnda paylatrlmasna karar verilmitir.25 D. Balkan Devletleri 19. yy.n sonunda Makedonya sorununda, Osmanl Devleti ve Avrupa devletleriyle beraber nc taraf olan Balkan devletleri arasnda en ok Bulgaristan, Srbistan ve Yunanistan etkili olmutur. Bu lkelerin Makedonya blgesine olan corafi yaknl, etnik, din ve dil yaplar, eitim kurumlar ve daha nemlisi tarihsel birliktelikleri Makedonya sorununda etkili i unsurlar olmutur. Bulgaristann Makedonyadaki durumunu iki gelime etkilemitir: Birincisi 1870te Bulgar Kilisesinin (Ekzarhhane) kurulmas, ikincisi ise 1878 Ayastefanos Antlamas. 1870te Ekzarhhanenin kurulmas ile Bulgaristan Makedonya blgesinde Yunanistann dini etki alanna ortak olmutur. Bylece Makedonya olaylarnda Bulgar ulusular nemli bir destek salamtr. nk 19. yy.da Makedonyada kiliseler ibadet merkezleri olmak yannda siyasi propaganda alanlar da olmutur.26 Mart 1878 Ayastefanos Antlamas ise, her ne kadar ancak ay geerli olmu olsa da, Byk Bulgaristan politikasnn dayana olmutur.27 Ayastefanosun iptali anlamna gelen Berlin Antlamasna gre, Byk Bulgaristan snrlar iinde olan Dou Rumeli Osmanl egemenlii altnda zerkliini kazanm, Makedonya ise tamamen Osmanl ynetimine braklmtr. 18 Eyll 1885te Dou Rumelinin Bulgaristana ilhakndan sonra sra Makedonyaya gelmitir. Bu nedenle 1890lardan itibaren Bulgaristanda Makedonyaya ynelik rgtsel almalar hz kazanmtr. Bu Byk Bulgaristan ayann ncs olmutur. Srbistan Makedonya sorununda Bulgaristana gre ikincil bir rol oynamtr. AvusturyaMacaristann 1878de Bosna-Hersekin ynetimini zerine almasyla Srbistan,28 Adriyatike ve dolaysyla Akdenize Bosna-Hersek zerinden inme ans kalmaynca Makedonyaya ynelmitir. 1881de yaplan antlamayla bu konuda Avusturya-Macaristann da desteini almtr.29 Srbistan, Makedonyaya yneliini Byk Srbistan politikasna dayandrmtr. 19. yy. Makedonyasnn snrlar iindeki Kosova, Duann krall zamanndaki Srbistann snrlar iinde bulunduu iin Srbistan, bu blgede etkinlie balamtr.30 rgtsel almalar, eitim faaliyetleri, kiliseler araclyla dini g alann geniletmek gibi yntemler Srbistann Makedonyadaki etkinlikleri arasnda olmutur. Osmanl Devletinin bu dnemde Balkanlarda uygulad denge politikas gerei, Srplarn bu almalar desteklenmitir. rnein 1896da Srbistan Osmanl Devletinden, Makedonyada pek etkili olmasa da, bir Srp piskoposluu kurma hakk elde etmitir.31 Bu ekilde Osmanl Devleti,

192

Makedonyada gl bir tek unsur olmasndansa birbirlerinin glenmesini engelleyecek birden ok unsurun olmasn salamaya almtr.32 Megali dea, yani Byk Yunanistan fikri, Yunanistan d politikasnn nemli bir zellii olmutur. Byk Yunanistan yaratma anlamna gelen Megali dea, Egedeki tm adalar, Anadolunun Ege kylarn, Girit ve Kbrs ve Ege denizini kapsayan ve stanbulun bakent olduu eski Bizansn yeniden yaratlmas politikasdr. Bu ynyle Yunanistann kuzeyinde kalan Makedonyay da kapsamtr. Yunanistann Osmanl mparatorluunda Bulgaristan, Srbistan ya da dier Balkan

devletlerinden farkl bir yeri olmutur. Bu durumu Yunanistann corafi konumu, stratejik nemi, Yunanlarn Osmanl ekonomik hayat ve devlet ynetimindeki konumlar33 ve dini zellikleri salamtr. Yunanistann Byk Yunanistan fikri dier iki rnekten (Byk Bulgaristan ve Byk Srbistan) daha avantajl olmutur. nk Balkanlarda Hristiyanln en yaygn olan mezhebinin ruhani lideri olan Fener Rum Patrikhanesi Yunanistann kontrolnde olmutur. 19. yy. Makedonya olaylarnda dinin etkisi gz nnde tutulursa bu zelliin deeri daha iyi anlalr. Osmanl Devleti, 19. yy. sonunda Balkanlarn elinden ktn grnce, genel olarak uygulad denge politikas gerei, Yunanistann bu gcne ortak yaratmtr. 1870te Ekzarhhaneye, 1896da Srp Piskoposluuna bu amala izin verilmitir. Yunan kilisesinin eitim ilerine de el atm olmas dier uluslarn bu blgede ulusal bilinlerine ge varmasna ya da bu bilinle eyleme daha ge balamalarna neden olmutur. nk Balkanlarda, okullarda Yunan eitimi, kiliselerde Yunan dua usul ve yksek dini grevlerde Yunan piskoposlar yer almtr. Bir baka deyile Makedonyallar tartlmaz bir Yunanlatrma srecine maruz kalmtr.34 E. Makedonyadaki rgtlerin Yaplanmalar 19. yy. sonunda Makedonyada, farkl uluslar ve dolaysyla farkl karlarn olmas Makedonya sorununa farkl zm araylarn dourmutur. Bunun yannda ayn ulus iinde farkl zm nerileri veya farkl uluslarn belli kesimlerinden benzer zm nerileri de ortaya kmtr. Makedonya sorununa sunulan belli bal zm nerileri unlar olmutur: Varolan Osmanl devlet yaps iinde blgenin politik, sosyal ve ekonomik durumunu slahat yolu ile iyiletirip, blgede imparatorluk yapsnn devamn salamak; Makedonyann zerklii; bamszl;35 Bulgaristana ilhak; kurulacak bir Gney Slav Federasyonuna balanmas36 ve Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan arasnda paylalmas.37 Makedonyadaki zm araylar farkl rgtlerin domasna yol amtr. Bunlarn en etkili olanlar Makedonya Devrim rgt (MD), Yksek Makedon Komitesi (YMK), St. Sava ve Etniki Eterya. Bu farkl rgtler Makedonyadaki farkl gruplarn karlarn korumak iin almtr. MD Makedonyallarn, YMK Bulgarlarn, St. Sava Srplarn ve Etniki Eterya ise Yunanlarn Makedonya

193

blgesindeki karlarn korumak iin almtr. Bunlardan St. Sava ve Etniki Eterya, Makedonyann kendilerine ait olduunu iddia ettikleri blmlerini, dorudan Srbistan ya da Yunanistana katmaya almtr. Fakat MD ve YMK iinde Makedonya konusunda bu kadar kesin bir zme ulalamamtr. Her grup amalarnn Makedonyann kurtuluu olduunu iddia etmitir. Fakat her birinin kurtulutan kastettii ayn ey olmamtr. Dolaysyla bu ama iin doru olduunu savunduklar yntemler de ayn olmamtr. zerklikten bamszla ya da ilhaka kadar soruna farkl zmler sunmulardr. Ayn ekilde bu ama iin yntem birlii de salanamamtr. Bu amalarna iddet uygulayarak veya uygulamayarak, ksa veya uzun srede, yasal yntemler uygulayarak ya da yasad yollarla ulamay amalayanlar olmutur.38 1890lardan sonra Makedonyada grlen farkl uluslarn Makedonyann gelecei konusunda verdikleri mcadelenin rgtl bir yaps olmutur. Blgede bir ulusal taban bulabilmi olan ayr ayr rgtler dernek, topluluk, komita ya da ete eklinde yaplanmlard. Dernekler ya da topluluklar daha ok olaylarn propaganda ya da sylem ksmnda kalmtr. Kltrel faaliyetlere arlk vermilerdir. Dernek ya da topluluklarn yaptklar, Makedonyada yaayan ve kendilerinden saydklar ya da kendilerinden olmasn istedikleri insanlara dil, din, etnik kken gibi konularda kendi dernek ya da topluluklarnn fikirlerini alayarak, bu insanlara bir milliyetleri olduunu anlatmak ve dolaysyla Balkanlarda milliyetilik savanda bu insanlarn yerlerini belirlemeye almak olmutur. Makedonya sorununa zm retmede sylem aamasndan eylem aamasna geince komita ve eteler devreye girmitir. Komitalar eylemlerin planlaycs konumunda kalmtr. Planlanan eylemi harekete geirenler ise eteler olmutur. Bu komite ve ete faaliyetleri Balkanlardaki ayaklanmalarda nemli bir yntem hatta simge olmutur.39 Dernek, topluluk, komita ve ete dnda Makedonyada milliyeti akmlarn amacna ynelik en uygun yerler okullar ve kiliseler olmutur.40 Bir Fransz konsolos birka milyon franga tm Makedonyay Franszlatrabileceini, okullar kurup ocuklara tm Makedonyallarn 12. yy.da Selaniki alan Fransz hallarnn torunlar olduunu retmesinin yeteceini sylemitir.41 Bu nedenle, Makedonyada hak iddia edenlerin yapacaklar ey, kendi okullarn aarak oralarda kendi ulusal amalarna uygun insanlar rgtlemek olmutur.42 Makedonyadaki rgtlenmelerde kiliseler de en az okullar kadar etkili olmutur. nk bu ada kiliseler insanlarn bir kimlik altnda toplanmalarn salayan yerler olmutur. Bu nedenle Makedonya olaylar kiliseler ve okullar sava olarak da tanmlanabilir.43 Makedonyada kiliseler ve okullar sava olarak da adlandrlan bu atmlarda Bulgar, Yunan ve Srplar 19. yy. boyunca dernek, ete, okul ve ya kilise aracl ile ulusal amalar iin bir arada durmaya almlar ve ancak 1890-1897 yllar arasnda rgtl yaplanmalarna arlk vermeye balamlardr. Bu dnemde Osmanl Devletinin zayfl, bu rgtler iin uygun ortam hazrlamtr. Osmanl Devletinin zayfl blgede otorite boluuna, bu boluk ise asayi bozukluuna neden olmutur. Bu boluu kullanan ve Makedonya sorununu Dou Sorununun paras olarak kabul eden Avrupa devletleri, Osmanl devlet otoritesinin salayamad asayii reform bastrmasyla

194

salatmaya almlard. Bylece Osmanl Devletinin iilerine mdahale etmilerdi. Otorite boluunu kullanan ve blge zerinde hak iddia eden dier taraf yani komu Balkan devletleri ise genel olarak Avrupann da dikkatini ekmek iin eteler kurarak ve silahl eylemler yaparak kendi ulusal karlar iin bu durumu kullanmlardr. Blgede kar olan Avrupa ve Balkan devletlerinin ve etelerin sayca fazla olmas da Makedonya sorununa nc taraf Osmanl Devletinin blgede kontrol salamasn zorlatrmtr. Asayi ve otorite salamada sknt ekilen bu dnemde, Makedonyada yaplanmalarn salamlatrmaya alan bu rgtlerin lider kadrolarnda da benzerlikler grlmtr. Bu kiiler genellikle aydnlar, retmenler, askeri okul rencileri,44 kentli kk burjuvazi45 arasndan kmtr. Bu rgtlerin eylemler srasndaki destekileri ise toplumun yalnzca snrl bir kesiminden olmamtr. Ortak amalarn, yaadklar topraklarn yabanc dedikleri Osmanl Devletinin kontrolnden kurtarlmas olarak tanmlam olan bu insanlar ne ekya ne de asker idiler. Bu rgtlere yardm edenler arasnda geni oranda rahipler, iftiler, renciler ve retmenler bulunmutur.46 Bunun yan sra, zellikle kyllerden oluan haydut eteleri kurulmutur. Bunlar kanunlarla ba dertte olan, yasa d yaayan, daa km insanlard. Genellikle kendilerinin veya yaknlarnn yaadklar yerlerin yaknlarnda ekyalk yapmlard. Bunlardan bazlarna zenginden alp fakire veren Robin Hood benzetmesi bile yaplmtr.47 19. yy.da Makedonya olaylarnda etkin rol oynam olan rgtlerin genel yaplar yledir: 1. Makedonya Devrim rgt (MD) Makedonya mcadelelerinde baskn olan rgtlerden Makedonya Devrim rgt48 1893 ylnda baz kaynaklara gre Resnede49 baz kaynaklara gre ise Selanikte50 3 Kasm 1893 tarihinde Hadzhinikolovun elebi Bakkal Caddesindeki evinde51 kurulmutur. Makedonya blgesi iinde kurulduu iin buna rgt de denmitir.52 MD, 1897 ylndaki hkmlerine gre amacnn Berlin Antlamasnn 23. maddesine dayanarak, Makedonya ve Edirne vilayetine tam bir politik zerklik salamak olarak aklanmtr.53 Ayrca Tanzimat lehinde yaplan savama paralel olarak btn Hristiyanlara kiisel gvenlik ve ynetimde adalet garantisi salamay da amalamlardr.54 Bu amalarna ulamak iin setikleri yol ise hkmet korkusu yerine komita korkusu yerletirmek olmutur. Yani Makedonyada devlet iinde devlet kurmaya almlardr.55 MD Makedonyann paylalmas fikrine kar kmtr. Bunun yerine Bulgarlar ve Srplarn da iinde olaca bir Gney Slav Federasyonu fikrini desteklemitir.56 rgtn slogan Makedonya Makedonyallarndr, yemini ise Ya hrriyet ya lm olmutur.57 MD kadrolarnda papazlar, retmenler ve subaylar nemli rol almlardr.58 Makedonyada yaanan mcadelelerin bir yanyla kiliseler ve okullar sava59 olarak da nitelendirildii gz nnde tutulursa retmen, renci ve papazlarn bu mcadelelerdeki nemli rol daha iyi anlalr. etelerin etkinlii arttka, bu etelere kyller de katlmtr. Aydemire gre bu kyller bu mcadelelere ister

195

istemez katlmtr.60 Fakat Adanra gre ise bu mcadeleler ister istemez bir katlmla deil aksine hr kyl kitlelerinin desteiyle olmutur. Makedonyada bu rgtlere geni bir katlm salanm olsa da bunlar hem tm halkn isteklerini karlamam hem de gizli kalmak zorunda kalmtr. nk her ne kadar Osmanl Devleti ynetim gcn elinde tutmakta sorunlar yaasa da bu rgtler var olan bir devlet yaps iinde ve bu devlete kar alan yasad rgtler olmutur.61 Bu yasadlktan dolay yaad sorunlar dnda, MD kurucularnn deneyimsizliinden dolay daha kuruluundan beri yapsal ve ilevsel sorunlar olan bir rgt olmutur. Bu yzden Bulgar devrimcilerinin yaptklarn kendilerine rnek almlard.62 Ynetim yaps, yelik, mali konular, iletiim gibi konularda eksiklerini gidermek amacyla 1896 ylnda Selanik Kongresini toplamlard.63 MD, Selanik Kongresinden nce daha 1894 Resen toplantsnda, topraklar ete reislerine bal blgelere ayrm ve bu blgelere ait gizli bir askeri a kurmutu. Ayrca vergi koyan bir mali birimi ve militanlar izleyip hainleri cezalandran bir polis birimi oluturmutu.64 Fakat ancak 1896 Selanik Kongresi sonucunda oluturulan 1897 Nizamnamesi ile, rgtn yaps biraz daha salamlatrlabilmitir. Merkezi Selanikte olan rgtn Merkez Komitesi en st karar merkezi haline getirilmi ve hiyerarik bir yaplanma oluturulmutu. Yukardan aaya Merkez Komite, Blge Komiteleri, Kaza Komiteleri, Yerel Komiteler ve hcre birimleri sralanmtr.65 Blge komitelerinin snrlar ve says Merkez komite tarafndan, kazalarnki blge, yerellerinki kaza komiteleri tarafndan belirlenmitir.66 Hcre esasna gre alan bu rgtte hcreler 10ar kiiden oluturulmutu. Gizlilik kuralndan dolay hcrelerin birbirlerini tanmamas genel kural olmutu.67 rgtn devam iin gizlilik art koulmutu. Her komitenin i ve d dmanlara kar kendini korumak iin gizli polis tekilat oluturulmutu.68 Ayn amala liderler Merkez Komite tarafndan takma ad ile anlmt.69 yeler rgt iin alacaklar zaman bir yemin trenine katlarak ncil, tabanca ve kama zerine yemin etmilerdi.70 rgte ait nemli belgeler zerine yalnzca Merkez Komitenin kullanmna ait olan mhr baslmtr.71 Bu, rgtn yaptklarnn halk arasnda tannmasn salamtr. Bir anlamda da rgte bir kiilik kazandran sembol olmutur. Bu durum, Merkez Komitenin hiyerarik dzende dierleri zerindeki stnln de gstermitir. Bu yaplanma iinde, birimler arasndaki kopukluu engellemek amacyla dzenli haberleme karar alnmtr. Her komitenin, bir stndeki komiteyi kendi blgesi iindeki olaylardan haberdar ederek aylk olarak rapor vermesine72 ve ayrca her hcrenin dzenli haftalk toplant yapmasna karar verilmiti. rgtn mali ykn karlamak iin ba ve yelik aidat uygulanmtr. Her ye ekonomik durumuna gre belli bir aidat demekle ykml kabul edilmitir.73 Bu gelir kaynaklar arasna ileride eylemlerden elde edilen gelirler de eklenmitir. rgt giderlerini karlamak iin her birimin, gelirinin te birini Merkez Komiteye gndermesine, her hcrenin yelerini silahlandrmasna ve onlara devrimci basn yaymasna karar verilmitir.74 rgtn amacna ters davranan bir kii iin cezann, yerel komite tarafndan kararlatrlarak Merkez Komite tarafndan onaylanmasna karar verilmitir.75

196

MDnn 1896 Selanik Kongresinde ald yapsal ve ilevsel iyiletirme kararlarndan birisi de rgtn Sofyada bir temsilciliini kurmak olmutur. Bylesi bir yaplanmadaki ama MDnn etki sahasn geniletmek ve rgte maddi destek salamak olmutur. Bylece Sofyada MDne zarar verebilecek hareketlerin engellemesinde nemli baar kazanlmtr. Supremistlerin yani D rgttekilerin MDnn Bulgaristandaki yardmclar olarak tanmlamas bu amala yaplm bir hareket olarak kabul edilmitir. Ayrca Bulgar ordusundaki subaylardan oluan ve MDn destekleyen Kardelik Grubu (Brotherhoods) ile de temas kurulmutur.76 Bylece MDnn Bulgaristanda zaten var olan destekleyicileri ile MD arasndaki balant kurularak MDnn etkinlii arttrlmtr. MD tarafndan daha nceden alt devrim blgesine ayrlm olan Makedonya blgesi,77 bu blgeler arasna Sofyann da katlmasyla, MDnn etkinliinin geniledii bir blge olmutur. 2. Etniki Eterya Etniki Eterya, 19. yy. banda Yunan bamszlk hareketinde kurulmu olsa da 19. yy. boyunca Pan-Hellenizmin Makedonyada alan rgt olmutur. Byk Yunanistan snrlar iine Makedonya da girdiinden, 1890lardan itibaren Makedonya olaylarnda bu Yunan rgt de yer almtr. 1894 ylnda Yunanlarn Makedonyada Bulgaristan tehlikesine kar yeniden yaplandrd Etniki Eteryann amac, Makedonyada Hellenizmi yaymak olmutur.78 Atinada kurulan bu rgt Yunan ordusundaki subaylarn drtte n iinde barndrm ve gerek Yunanistandaki ve gerekse Yunanistan dndaki zengin ve etkili Yunanlar tarafndan desteklenmiti. Ayrca Avrupal baz yazarlar da bu dernein kamuoyunda tannmasn salayarak rgte yardmda bulunmulard. Ortodoksluun bu kadar etkin olduu bu dnemde elbette stanbuldaki Fener Patrikhanesinin de bu almalarda nemli rol olmutur. 3. Yksek Makedon Komitesi (YMK) Makedonya olaylarnda MD ile birlikte bir dier nemli rgt olan Yksek Makedon Komitesi, Mays 1895te Makedonyann kurtuluu iin, Makedonya snrlar dnda Sofyada kurulmutur.79 Bu yzden, YMKne Supremistler80 ya da D rgt de denmitir.81 YMK ksa sre iinde Bulgar politik hayatnda nemli bir bask unsuru olmutur. Bu komite, byyen Bulgar milliyetiliinin gstergesi olmutur.82 MD gibi YMKde Makedonyann kurtuluunu amalyordu fakat bu iki grubun kurtulutan kastettikleri farkl eyler olmutur. Her ne kadar ortak hareket alanlar olmusa da farkl kurtulu yollar amaladklar iin aralar ak olmutur.83 MD Makedonyann kurtuluunu zerklikte ve federasyonda grrken, YMK kurtuluu Bulgaristana ilhak olarak grmtr.84 Yntem konusunda YMK iinde de ayrlklar olmutur. rgt iinde bir grup iddet uygulayarak hemen ilhak gerekletirmeyi savunurken, bir baka grup ise Makedonya iin zerklikten sonra ilhakn gerekletirilmesini savunmutur.85 YMK iindeki farkl fikirler rgtlenmenin daha en banda da kendini gstermitir. Farkl fikirleri ortak noktada buluturarak asl hedeflerine ulaabilmek iin, 9 Ocak 1895 tarihinde 400 kiinin

197

katld bir kongre toplanmtr. Kongrede ama, Osmanl Mslmanlarnn Hristiyan nfusa yaptklarn Avrupa kamuoyuna duyurup onlarn tepkisini Osmanl Hkmeti zerine ekmek olmutur.86 Avrupa devletlerinin yardmyla Makedonyaya zerklik salayabileceklerini dnmlerdi. Fakat kongrede ortak noktada buluulamamtr. Kongreye katlan gruplardan, rnein Kardelik Birlii bu fikre katlmamtr. nk Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin statkosunu bozmak istemeyeceklerini dnmtr. Bu yzden amalarna ancak devrimci yollarla ulaabileceklerini savunmulard.87 Makedonyann zerklii amac zaman zaman MD ve YMKni yaknlatran fikir olmutur. Bu iki rgtn amalarna ulamak iin setikleri yollar birbirinden farkl olmutur. MD iddete kar iken YMK amacna iddet eylemleriyle varabileceini savunmutur. Yani MD daha yava ve kesin admlarla -okul, kilise, eitim olanaklarn kullanp evrimci yol ile- gitmeyi yelerken, YMK daha sert yollarla sonuca daha ksa srede ulama fikrini savunmutur. MD uzun srede hazrlanm byk bir halk ayaklanmas taraftaryken YMK etecilii yelemitir. MD bu ete eylemlerinin Trklerin tepkisini ekeceinden, uzun vadede yaplmak istenen devrime zarar vereceini savunmutur. Bu yzden YMKnin eylemlerinin, Makedonyadan ok Bulgaristann politik amalar iin yapldn dnmtr.88 YMK, Makedonya Slavlar ile Bulgarlar arasndaki kltrel ba Makedonyann Bulgaristana ilhak iin nemli ve yeterli neden grrken MD bunu kabul etmemitir. YMKnin taraftarlar arasnda MDnde olduu gibi subaylar, papazlar ve retmenler arlkta olmutur.89 Bunlardan baka renciler, gazeteciler ve diplomatlar da rgtte bulunmutur.90 Bunlar ya Makedonya gmeni ya da onlarn Bulgaristandaki taraftarlaryd.91 Bu Makedonya gmenleri, Bulgaristana ya eitim amacyla, ya Makedonyada alacak uygun ortam bulamadklarndan ya da gmen ii olarak gelmilerdi. YMKnde en stte Yksek Makedonya Komitesi ve ona bal iki kol yer almtr: ehir Komiteleri ve Blgesel Komiteler. Bu ikisi arasnda dorudan ba kurulmam, ikisi de YMK merkeziyle ayr ayr balant kurmutur.92 YMK, MDne gre ubeler konusunda daha iyi durumda, 40n zerinde ubeyle almtr. Federatif bir yap oluturmutur.93 YMKnde liderlik de MDndekinden farkl olmutur. YMK liderleri, seimden sonra yelerinin isteklerini gzetmeyip daha ok kendi balarna kararlar almlardr. YMK kendisini tm Makedonya rgtleri ierisinde eitler arasnda birinci ilan etmi olsa da bu yalnzca bu rgtn fikri olarak kalmtr. Anlatlan zelliklerinden dolay da ynetim asndan, hi olmazsa MD kadar, demokrat olamamtr. 4. St. Sava rgt Srplar Balkan yarmadasnda bamszlklar iin rgt kuran ilk uluslardan olmutur.94 Srplarn amac Ortaadaki Srbistan Krallnn toprak geniliine sahip olmak95 ve Byk Srbistan yaratmak olmutur.96 19. yy.da Makedonyada alm olan St. Sava rgt, Srplarn bu amalar iin kurulmutu. rgt 1886 ylndan sonra Srp milliyetilik propagandasn Makedonyada yaymak iin almtr.97 Bulgarlarn Makedonyada etkilerini arttrma abalar doal olarak

198

Yunanistan ve Srbistan bu abalara kar bir eyler yapmaya zorlamtr. Makedonyann da Dou Rumeli ile ayn akbete urama olaslndan korkan Srplar, Makedonyadaki propaganda almalarn daha ciddiye alarak St. Sava rgtn dzenlemilerdir.98 1886 ylnda Makedonya konusunda almalarna balayan bu rgtn Srp hkmeti ile dorudan bir balants yok grnse de zellikle 1889-1891 yllar arasnda Srp hkmeti bu rgt desteklemitir. 1891 ylnda ise Srbistan babakan rgte sunulan mali destei kesince rgt dalmtr.99 Bu durum, hkmetin Srp propagandasndan vazgetii anlamna gelmemektedir. Bu, hkmet ile rgt arasndaki bir sorundan dolay olmal nk bundan sonra Srp propagandasn yrtmek iin hkmet iinde bir blm kurulmutur: Politika ve Eitim Blm.100 Bylece balangta hkmet ile dorudan bir ilikisi yok gibi grnen rgt, pek etkili olmasa da, artk hkmetin iine alnmtr. Srbistann Makedonyada gl bir kilise rgtlenmesi olmamtr. 1830lu yllardan beri kendi kendini yneten bir Ortodoks kilisesi olan Srbistan ilk zamanlar Bulgar kilisesi ile pek sorun yaamamtr. Fakat 1880lerde Srplarn Bulgar kilisesine olan tutumlar deimitir.101 Bunun en nemli nedeni, Bulgarlarn 1870 ylnda elde ettikleri kilise kurma hakk sayesinde glerini arttrmalar, dieri ise 1878 Berlin Antlamas sonucu -her ne kadar Ayastefanostan daha az kazanl olsa da- politik durumlarn salamlatrm olmalardr. Bylece Bulgarlar, dini ve politik glerini salamlatrdklarndan dolay artk Makedonyada daha etkili olabilecek konuma gelmilerdi. Osmanl Devletinin, Srplar Bulgar etkinliinin artmas karsnda denge unsuru olarak kullanma ynndeki politikasna da uygun olarak, Srplarn istei olan Makedonyada bir Srp Piskoposluu kurma fikri hayata geirilmitir.102 Bylece Makedonyada kilise savalarnda Srplar da etkili olmaya balamtr. Ayrca Belgrat-Selanik arasndaki demiryolu inaat da 1880lerden sonra Srplarn blgedeki etkinliini arttrmtr.103 Srplarn kurduu bu rgtte emekliye ayrlm subaylar, profesrler, banker ve hatta kraln yeeni bile yer almtr. Zenginler, banker ve tccarlar rgte mali yardmda bulunmulard.104 Ayrca St. Sava rgt alan Srp okullarnda propagandalarn yayacak retmenlerin yetitirilmesine de nem vermitir.105 Sonu olarak, Makedonya sorunu Dou sorununun bir paras olarak Osmanl Devletinin knn net gstergesi olsa da, bu sorundan en ok Makedonya halk etkilenmitir. Makedonya halknn ise sadece Hristiyan kesimi kendilerine taraf olacak bir Balkan devleti ve Avrupa devletlerinin desteini bulduu iin rgtlerin etkili olanlar da bu kesim arasndan kmtr. Osmanl Devleti ise siyasi ve ekonomik gszlk iinde olduundan, Mslman halkna destek olamad gibi Hristiyan halknn da kontroln kaybetmitir. Bylece 19. yy. sonunda Makedonyada ayrlk rgtlenmeler artmtr. DPNOTLAR 1 Eric J. Hobsbawm, 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik (stanbul, 1995), s. 126.

199

Baskn Oran, Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik Ankara niv. SBF Derg.,

c. 48, no1-4 (Ocak-Aralk 1993), s. 109. 3 Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi

(stanbul, 1997), s. 169-170. 4 5 6 Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar (stanbul, 1995), s. 19. Cokun ok, Siyasal Tarih (Ankara, 1961), s. 230. M. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923 (New York, 1966), s. 173-274; Ergn

Aybars, Orta-Dou, Emperyalizm, Petrol ve Trkiye Beinci askeri Tarih Semineri Bildirileri (stanbul, 1995), s. 540. 7 Yavuz Ercan, Bloklararas atmalarda Osmanl Topraklarnn Stratejik nemi Beinci

Askeri Tarih Semineri Bildirileri (stanbul, 1995), s. 118. 8 9 evket Sreyya Aydemir, Enver Paa (1860-1908) (stanbul, 1992), s. 409. Fikret Adanr, Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun le Sosyalizmin Olumas ve

Gelimesi: Makedonya Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923) (stanbul, 1995), s. 35. 10 Fikret Adanr, Macedonian Question: The Socio-economic reality and Problems of

Historiographic Interpretation International Journal of Turkish Studies, 1984-1985, c. 3, s. 44. 11 12 13 14 15 16 17 George Castellan, Balkanlarn Tarihi 14-20. yy (stanbul, 1995), s. 364. F. Adanr, Macedonian Question, s. 43-44. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi c. 8 (Ankara, 1988), s. 148. F. Adanr, Osmanl mparatorluunda Ulusal, s. 36. Macedonia Documents and Material (Sofia, 1978), s. 418. Leften Stavros Stavrianos, Tha Balkans 1815-1914 (New York, 1963), s. 96-97. 1856 Paris Antlamasndan nce dini vergilere dayanan bu gelir daha sonra tm kilise

grevlilerine dzenli aylk deme haline getirilmitir. Bkz. William Smith Murray, Tha Making Of The Balkan States (New York, 1967), s. 99. 18 19 Castellan, a.g.e., s. 365. Adanr, Macedonian Question, s. 43.

200

20 21

Adanr, Macedonian Question, s. 52. Nkhet Adyeke, Osmanl mparatorluu ve Girit Bunalm (1896-1908) (baslmam

doktora tezi), s. 263-264. 22 23 24 25 26 Graham Stephenson, Russia From 1812 To 1945 (New York, 1969), s. 261-262. H. N. Brailsford, Macedonia Its Races And Their Future (New York, 1971), s. 298. Stavrianos, a.g.e., s. 102; Anderson, a.g.e., s. 261. Aydemir, a.g.e., s. 426-427. 1870te Ekzarhhanenin kurulmasnda Bulgarlarn istei yansra Rusyann Panslavist

politikas da etkili olmutur. Bkz. M. Hdai entrk, Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi 1850-1875 (Ankara, 1922), s. 221; Brailsford, a.g.e., s. 298. 27 F. Adanr, Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahofun Anlarnda II. Merutiyet Birikim, c. 2,

S. 9, Kasm 1995, s. 15; Macedonia Documents and Material, s. 416. 28 29 Stavrianos, a.g.e., s. 416; Murray, a.g.e., s. 192; Castellan, a.g.e., s. 367. Hugh-Seton Watson, The Decline of Imperial Russia 1855-1914 (Boulder, 1985), s. 170;

Anderson, a.g.e., s. 269-270; Murray, a.g.e., s. 192-193. 30 31 32 33 Murray, a.g.e., s. 192; F. Adanr, Dimitar Vlahofuns. 15. Anderson, a.g.e., s. 269-270. Stavrianos, a.g.e., s. 99-100. Nikos Svoros, ada Hellens. 28; Konstantin ukalas, Yunanistan Tarihi (stanbul,

1970), s. 13; Adanr, Macedonian Questions. 53. 34 35 36 37 38 Stavrianos, a.g.e., s. 97-98. Adanr, Osmanl mparatorluunda Ulusals. 42-43, 46-47. Adanr, agm, s. 43, 47, Stavrianos, a.g.e., s. 98-99. Macedonia Documents anad Material, s. 456. Duncan Mc Vicer Perry, The Macedonian Cause: A Critical History Of Macedonian

Revolutionary Organization 1893-1903 (London, 1988), s. 63; mer Turan, The Turkih Minority In Bulgaria (1878-1908) (Ankara, ) s. ? 87; Anderson, a.g.e., s. 270-271; Stavrianos, a.g.e., s. 99.

201

39 40 41 42

Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, c. 1, (stanbul, 1988), s. 509. Ferdinand Schevill, History Of The Balkan Peninsula (New York, 1966), s. 172-173. William Milligan Sloane, Bir Tarih Labaratuar Balkanlar (stanbul, 1987), s. 172-173. Osmanl Devletinde her milletin kendi dini ve eitim kurumu olmasna yasal izin

verilmitir. Ancak elbette devletin devamllna zarar verecek yntemlere izin verilmemitir. Bu tr yaplanmann nedeni, Osmanl Devletinin zayflam olmasdr. 43 Herkl Millas, Jn Trkler ve Makedonya (1908-1912) Tarih ve Toplum, c. 21, S. 123,

Mays 1994, s. 62-63. 44 45 46 47 48 49 Perry, a.g.e., s. 35-37. Adanr, Dimitar Vlhaofun, s. 15. Perry, a.g.e., s. 49. Perry, a.g.e., s. 48. Tunaya, a.g.e., s. 511. Mete etik, Osmanl Solundan Bir Portre: Yane Sandanski Tarih ve Toplum, Austos

1994, c. 22, S. 128, s. 13; Castellan, a.g.e., s. 369; Brailsford, a.g.e., s. 120. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 Anderson, a.g.e., s. 270. Perry, a.g.e., s. 38. Stavrianos, a.g.e., s. 98. Perry, a.g.e., s. 65; Macedonia Documents and Material, s. 419. Castellan, a.g.e., s. 369; Turan, a.g.e., s. 87; Watson, a.g.e., s. 195. Aydemir, a.g.e., s. 423-424; Tunaya, a.g.e., s. 512; Brailsford, a.g.e., s. 119. Stavrianos, a.g.e., s. 98-99. Douglas Dakin, The Greek Struggle In Macedonia 1897-1913 (London, 1966), s. 47. Aydemir, a.g.e., s. 423-424. Schevill, a.g.e., s. 434; Adanr, agm, s. 15. Aydemir, a.g.e., s. 419-422.

202

61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 420, 422. 71 72 73 74 75 76 77

Adanr, agm, s. 15. Perry, a.g.e., s. 40. Perry, a.g.e., s. 40. Castellan, a.g.e., s. 370-371. Perry, a.g.e., s. 65. Macedonia Documents and Material, s. 419. smet Grgl, Veli Ylmaz, Ali Erdin, Makedonya (stanbul, 1993), s. 79. Macedonia Documents and Material, s. 420. Perry, a.g.e., s. 65-66. Tunaya, a.g.e., s. 529; Grgl, a.g.e., s. 79; Macedonia Documents and Material, s.

Perry, a.g.e., s. 66; Macedonia Documents and Material, s. 420. Macedonia Documents and Material, s. 420. Perry, a.g.e., s. 66-67; Macedonia Documents and Material, s. 420. Perry, a.g.e., s. 66. Macedonia Documents and Material, s. 422. Perry, a.g.e., s. 68. Bu alt devrim blgesi Selanik, Manastr, skp, Shitip, Strumitsa-Gorna Dzhumaia ve

Veles-Tikvesh idi. 1895 ylnda Edirne vilayeti de eklenmitir. Bkz. Perry, a.g.e., s. 66-67. 78 Leften Stavros Stavrianos, The Balkans Since 1453 (New York, 1961), s. 520-521; Perry,

a.g.e., s. 16. 79 16. 80 Barabara Jelavich, The Establishment Of Balkan National States 1804-1920 (Seattle, 1894 ylnda Bulgaristanda Makedonyal mlteciler tarafndan Makedonya Komitesi

kurulmu, daha sonra Yksek Makedon Komitesi adn almtr. Bkz. Adanr, Dimitar Vlahofuns.

1986), s. 211.

203

81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Turan, a.g.t, s. 87. Turan, a.g.t, s. 87. Anderson, a.g.e., s. 270-271. Stavrianos, The Balkans 1815-1914, s. 99. Aydemir, a.g.e., s. 419-422. Perry, a.g.e., s. 43. Perry, a.g.e., s. 44. Stavrianos, The Balkans 1815-1914, s. 99; Turan, a.g.t, s. 87-88. Aydemir, a.g.e., s. 419-422. Brailsford, a.g.e., s. 118. Perry, a.g.e., s. 50. Perry, a.g.e., s. 53. Perry, a.g.e., s. 52. Murray, a.g.e., s. 192. Perry, a.g.e., s. 16. Tunaya, a.g.e., s. 544-545. Stavrianos, The Balkans Since 1453, s. 520; Grgl, a.g.e., s. 80-81. Stavrianos, The Balkans 1815-1914, s. 100; Stavrianos, The Balkans Since 1453, s. 520. Perry, a.g.e., s. 16.

100 Perry, a.g.e., s. 17. 101 Nevil Forbes, The Balkans (New York, 1970), s. 119; Perry, a.g.e., s. 16. 102 Anderson, a.g.e., s. 269-270; Grgl, a.g.e., s. 75-76. 103 Castellan, a.g.e., s. 367-368.

204

104 Erol Ulubelen, ngiliz D Politika Dkmanlarnda Trkiye Yn, 6 Ocak 1967-5 Mays 1967, yl 6, S. 197-214, s. 8. 105 Stavrianos, The Balkans 1815-1914, s. 99-100. KAYNAKLAR ADANIR, Fikret, Macedonian Question: The Socio-economic Reality and Problems of its Historiographic Interpretation, International Journalof Turkish Studies, 1984-1985, cilt 3, ss. 43-64. ADANIR, Fikret, Makedonya Sorunu ve Dimitar Vlahofun Anlarnda II. Merutiyet, Birikim, cilt 2, say 9, Kasm 1995, ss. 14-26. ADANIR, Fikret, Osmanl mparatorluunda Ulusal Sorun ile Sosyalizmin Olumas ve Gelimesi: Makedonya, Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik (1876-1923), der. Mete TUNAY, Eric Jan ZRCHER, STANBUL: letiim yay., 1995. ANDERSON, M. S., The Eastern Question 1774-1923, NEW YORK: Mc. Millan, 1966. ADIYEKE, Aye Nkhet, Osmanl mparatorluu ve Girit Bunalm (1896-1908), ZMR: Dokuz Eyll niv. Atatrk lkeleri ve nkilap Tarihi Enstits (Doktora tezi), 1994. AYBARS, Ergn, Orta-Dou, Emperyalizm, Petrol ve Trkiye Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I Beinci Dnya Dengeleri inde Askeri ve Stratejik Adan Trkiye, (STANBUL, 23-25 Ekim 1995), ss. 509-543, ANKARA: Genelkurmay Basm evi, 1996. AYDEMR, . Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa (1860-1908), STANBUL: Remzi Kitabevi, 1992. BOZBORA, Nuray, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, STANBUL: Boyut Kitaplar, 1997. BRAILSFORD, H. N., Macedonia Its Races and Their Future, NEW YORK: Arno Press, 1971. CASTELLAN, Georges, Balkanlarn Tarihi 14. -20. yy., ev. Ayegl YARAMAN BABUU, STANBUL: Milliyet yaynlar, 1995. ETK, Mete, Osmanl Solundan Bir Portre: Yane Sandanski Tarih ve Toplum, Austos 1994, c. 22, S. 128, s. 13-17. UKALAS, Konstantin, Yunanistan Tarihi, ev. eyla, STANBUL: Ant yay., 1970. DAKIN, Douglas, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913, LONDON: Institute for Balkan Studies, 1966.

205

ERCAN, Yavuz, Bloklararas atmalarda Osmanl Topraklarnn Stratejik nemi, Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I Beinci Dnya Dengeleri inde Askeri ve Stratejik Adan Trkiye, (STANBUL, 23-25 Ekim 1995), ss. 116-123, ANKARA: Genelkurmay Basm evi, 1996. FORBES, Nevill vd., The Balkans A History of Bulgaria, Serbia, Greece, Rumania and Turkey, NEW YORK: AMS Press Inc., 1970. GRGL, smet, Veli YILMAZ, Ali ERDN, Makedonya, STANBUL: Harp Akademileri Basmevi, 1993. HOBSBAWM, Eric J., 1780den Gnmze Milletlerve Milliyetilik Program, Mit, Gereklik, ev. Osman AKINBAY, STANBUL: Ayrnt, Nisan 1995. JELAVICH, Barbara, The Establishment of the Balkan National States 1804-1920, SEATTLE: University of Washington Press, 1986. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, cilt VIII, ANKARA: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1988. Macedonia Documents and Material, SOFIA: Bulgarian Academy of Sciences, 1978. MILLAS, Herkl, Jn Trkler ve Makedonya (1908-1912) (kitap tantm), Tarih ve Toplum, Mays 1994, cilt XXI, say 123, ss. 62-63. MURRAY, William Smith, The Making of The Balkan States, NEW YORK, ?, 1967. ORAN, Baskn, Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik (Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova zerine Karlatrmal Bir nceleme) Ank. . S. B. F. Dergisi, cilt 48, say 14, Ocak-Aralk 1993. PERRY, Duncan Mc. Vicer, The Macedonian Cause: A Critical History of the Macedonian Revolutionary Organization, 1893-1903, LONDON: Duke University Press, 1988. SCHEVILL, Ferdinand, History of The Balkan Peninsula, From Earliest Times to The Present Day, NEW YORK: F. Ungar Pub. Co., 1966. SLOANE, William Milligan, Bir Tarih Laboratuar: Balkanlar, STANBUL: Sre yay. 1987. STAVRIANOS, Leften Stavros, The Balkans, 1815-1914, NEW YORK: Hold Rinehart and Winston, 1963. STAVRIANOS, Leften Stavros, The Balkans Since 1453, NEW YORK: Hold Rinehart and Winston, 1961. STEPHENSON, Graham, Russia From 1812 to 1945, NEW YORK: Praeger publishers, 1969.

206

SVORONOS, Nikos, ada Hellen Tarihine Bak (ev. Panayot Abac), STANBUL: Belge yay., 1988. ENTRK, M. Hdai, Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi 1850-1875, ANKARA: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1992. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, cilt 1, STANBUL: Hrriyet Vakf yay., 1988. TURAN, mer, The Turkish Minority In Bulgaria (1878-1908), LEUVEN: Katholieke Universiteit Leuven, doktora tezi, 1993. ULUBELEN, Erol, ngiliz D Politika Dkmanlarnda Trkiye, Yn, 6 Ocak 1967-5 Mays 1967, yl 6, say 197-214. OK, Cokun, Siyasal Tarih, ANKARA: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Basmevi, 1961. WATSON, Hugh Seton, Britain in Europe, 1789-1914, A Survey of Foreign Policy, NEW YORK: The Nac Millan Company, 1937. YERASIMOS, Stefanos, Milliyetler ve Snrlar Balkanlar, Kafkasya ve Orta Dou, STANBUL: letiim yay., 1995.

207

Trklerin Afrika le likilerinin Ksa Tarihesi / Numan Hazar [s.118-131]

Bykeli / Trkiye 1. Genel Trklerin Afrika ile ilikileri aslnda Osmanl Devleti ile balamamtr. lk nce, Trklerin kurduu Tolunoullar Devleti Msrda egemen olmutur. Daha sonra, ounluu Trklerden oluan Memluklarn (Klemenler) Msrda devlet kurduunu gryoruz. Bu devletlerin, Trablusgarp dahil Tunusa kadar uzanan corafyada iliki kurduklar bilinmektedir. Ancak, Trklerin Afrika ktas ile ilikileri Osmanl Devleti zamannda younluk kazanmtr. Bugn bamsz birer devlet olan Afrika lkelerinin kimi btn ile kimi de bir blm ile Osmanl Devleti ierisinde yer almlardr. Ama, esas olarak, Trkiyenin Afrika ile ilikilerini aydnlatmak olduu iin, ayrntl tarih bilgileri vermek yerine, zetle Trklerin Afrikadaki etkilerine deinilmesi yelenmitir. Osmanl Devletinin ilk etkisi corafya dolaysyla, Kuzey Afrika zerinde olmutur. 16. yzylda, Osmanl Devletinin bugnk Msr, Libya, Tunus, Cezayir ile Dou Afrikada Sudann ve Etyopyann kylarnda egemen olduu grlmektedir.1 Kuzey Afrika Fatih Sultan Mehmetin 1453 ylnda stanbulu fethettii srada, Kuzey Afrikaya gz attmzda, Msrda Memluklarn egemen olduunu gryoruz. Suriye ve Hicaz da Memluk Sultanlarnn ynetiminde idi. Ayrca, Anadoludaki Dulkadr Trkmen Beylii ile Adana ve Tarsustaki Ramazanoullar Trkmen Beylii de Memluklarn egemenlii altnda bulunuyordu. Yine bu tarihte, Kuzey Afrikann Tunus ve dolaylarnda Beni Hafs, Bat Cezayirde Beni Zeyan ve Dou Cezayirde Beni Mrin devletleri vard. Ancak, bu devletler Hristiyan Avrupa devletlerinin faaliyetleri karsnda gsz ve etkisiz hale dmlerdi.2 Msrn Osmanl Devleti Tarafndan Alnmas Fatih Sultan Mehmet zamannda dahi Osmanllar ile Memluklar arasndaki ilikilerde gerginlik yaanmtr. Bunun sebebi, Anadoludaki baz beyliklerin Memluk Devletine baml olmalar idi. Bu durum iki devlet arasnda savaa yol am, Memluklar bu srada Karaman ve Kayseriye kadar gelmilerdi. Osmanllarn, Adana ve Tarsusu alma giriimleri sonu vermemiti.3 Savan ardndan 1490 ylnda yaplan anlama bir mtareke niteliini tamaktayd. Grnte, iki lke arasndaki ilikilerde bir dostluk olduu izlenimi mevcut olmakla birlikte, Osmanllar o zaman Memluklara kar baarsz olmay sindirememitir.

208

O srada, Msrdaki Memluklar asndan iki tehlikeli hasm bulunuyordu. Bunlardan birisi Osmanl Devleti, teki de randaki Safevi ahl idi. Osmanllar ile ran arasndaki mcadele ve Osmanllarn aldran Savanda ran yenilgiye uratm olmas, Snni olan Memluklar da sevindirmiti. ran seferi ncesinde Osmanllar, Memluklarn tarafszln salamak ve gven vermek iin giriimde bulunmutu. Yavuz Sultan Selim, bu politika ile, Memluklar ile Safeviler arasnda bir ittifak da nlemeyi amalamt. Ancak, Memluklar, Osmanllar ile ran arasndaki mcadelenin srmesinden memnundu. Bu ekilde, lkelerinin tehlikeden korunduu inanc mevcuttu. Bununla birlikte, Osmanllarn Memluklara gven duymadklar bilinmektedir. Bu nedenle, Yavuz Sultan Selim, 1516da Mercidabk ve 1517 Rdaniye Savalarnda Memluk ordularn yenerek, ayn yl Msra girmitir. Selim, bylece, Dulkadroullar Beyliini, Ramazanoullarna ait Adana ve Tarsus blgesini, Suriye, Hicaz ve Msr Osmanl topraklarna katmtr. Osmanl Devletinin Msr seferi ile Dou Akdenizi denetimi altna almak istedii ve rana ynelik bir seferde, stanbuldan deniz yolu ile Dou Akdenize asker sevk edebilmek iin deniz gvenliini salamay amalad belirtilmektedir. Msrda sekiz ay kalan Selim, Msrdaki Abbasi halifesinden halifelii de alm ve halife ve akrabalarn, din bilginlerini, baz mimar ve mhendisleri, baz sanat eserlerini ve ktphanelerdeki eserleri deniz yolu ile stanbula naklettirmitir.4 Profesr Dimitri Kitsikis, bu gelimenin Osmanl Devletinin geleceini yaamsal bir ekilde etkilediini ileri srmektedir. Kitsikis, Osmanl devlet ynetiminde, Roma-Bizans geleneinin egemen olduunu, Yavuz Sultan Selimin Msr ve Arap lkelerini fethetmesinden ve Halifelii almasndan sonra fanatik dini etkilerin arttn kaydetmektedir. Kitsikis, Osmanl Devletinin knn 1566da Kanuni Sultan Sleymann lm ile baladnn belirtildiini, oysa kn ondan 50 yl nce Yavuzun hkmdarl srasnda baladn, bu bakmdan, Osmanl Devletinde dini etkilerin artmas asndan, Yavuz Dneminin bir dnm noktas oluturduunu ve bunun da Osmanl Devletinin sonunu hazrladn, onun bu yanln ise Mustafa Kemal Atatrkn dzelttiini ifade etmektedir.5 Kitsikisin bu grlerini deerlendirmek, kukusuz tarihilerin grevi olmakla birlikte, konumuz asndan, Yavuz Dneminden nce Avrupada rnesans ve reform hareketleri ile sanat, dnce ve dinde zgr bir ortamn olutuunu, bunu corafi keiflerin, sanayilemenin, aydnlanma ann ve milli devletlerin kurulmasnn izlediini anmsamakta yarar vardr. Corafi keiflerin ve sanayilemenin de smrgecilii zendirdiini, Afrikann da bu ekilde zgrln yitirdiini gryoruz. Smrgecilik, belirtildii gibi, ekonomik gelime ve sanayileme ile ilintili olduundan, Osmanl Devletinin hibir zaman bir smrgeci devlet olmadn da kabul etmek gerekmektedir. Osmanl Devleti, modern gelimeleri izleyememi, Roma ve Bizans imparatorluklar gibi bir bar dzeni gelitirmitir (Pax Ottomanica).6 Bu dzende, eitli milletlerin mevcut olduu kabul edilmitir. Bu bakmdan, Osmanl Devletinin Asya ve Afrikada smrge dzeni kurduu yolunda, zellikle baz Arap yazarlar tarafndan ileri srlen grlerin ekonomik, sosyolojik ve tarihsel gerekler nda bir

209

deeri yoktur. Osmanl Devletinin kendisi Avrupa Devletleri tarafndan smrge haline getirilmek istenmitir. Byle bir gelimeyi de Atatrkn nderliinde tarihte ilk ulusal bamszlk savan yapan Trk milleti nlemi ve bununla da Asya ve Afrika halklarna rnek olmutur. Nitekim, Cezayirli yazar Mahfoud Kaddache, Osmanl Devletinin Dou ve Bat Akdenizde Hristiyan devletlere kar slam dnyasn koruduunu, zellikle Cezayirin Trkler sayesinde bir felaketten kurtulduunu, ayn dnemde, spanyann igal ettii Gney Amerikadaki devletlerin bana gelenler gz nne alndnda, Cezayirin maruz kalaca felaketin boyutlarnn daha iyi anlalabileceini belirtmektedir. Yazar, ayrca, Osmanl egemenlii altndaki yzylda, Cezayir Devletinin ortaya ktn, snrlarnn belirlendiini, modern Cezayir geleneinin bu dnemde baladn, Osmanl Devletinin merkeziyeti bir imparatorluktan ok bir uluslar topluluu olduunu ifade etmektedir. Benzeri grlere Tunus ve Libyada da rastlanmaktadr. Osmanl Devletinin Msr fethetmesinin Bat Asya ve Kuzey Afrika asndan nemli sonular olmutur. Bu gelime, Osmanllar, Akdenizde deniz yollarn denetim altna almaya ve teki Kuzey Afrika lkelerini fethetmeye yneltmitir. Ayrca, Mslmanln kutsal kentleri Mekke ve Medineyi ele geirmekle, Osmanl Devleti slam dnyasnda prestij kazanmtr.7 Osmanl Devletinin Irakta ve Msrda yerlemesi, ayrca, Hindistan yolu zerinde etkide bulunmasna da kukusuz yol amtr. Irak alan Osmanl Devleti, Basra Limanna sahip olarak stratejik bir avantaj salad gibi, bu durum, Portekiz tehtidi karsnda Hindistandan gelen arlar zerine, Osmanllarn, Hindistan yolunun gvenliini salamak iin Kzldenize deniz seferleri dzenlemesine sebep olmutur. Daha nce, Msrda egemen olan Memluklar, mit Burnunu dolaarak Hindistan yolunu ele geirmeye alan Portekizlilerin yaratt tehdidi nlemede yardmc olmas yolundaki arlara yant vermekle birlikte baar salayamamt. Osmanl Devleti sonu olarak, Avrupallarn Asyaya girmelerine engel olamamakla birlikte, Dou Afrikaya (bugnk Sudan ve Etyopya kylarna, Somali, Eritre ve Cibutiye) yerlemitir. Kukusuz, bu gelimede Osmanl Devletinin Msrda egemen olmas rol oynamtr. Cezayir, Tunus ve Trablusun Osmanl Devletinin Ynetimi Altna Girmesi Osmanl Devletinin 1453te stanbulu fethetmesi ve daha sonraki yllarda yeni lkeleri de fethederek, Dou Avrupa ve Orta Douda byk bir g haline gelmesi ile e zamanl olarak Avrupann batsnda da bunun tersine bir gelime oluyordu. Baka bir deyimle, slam, Avrupann Dousunda bir g haline gelirken, Batda, spanya Endls Emevi Devletini ykyor ve berik yarmadasnda slamn mevcudiyetini yok ediyordu. Bu gelime, daha sonra zellikle Kuzey Afrikay etkileyecek ve burada Osmanl Devleti ile spanya ya da Mslmanlk ile Hristiyanlk arasnda bir atmann domasna yol aacaktr. spanyollar 1492de berik yarmadasnn yeniden fethedilmesini salayarak, eski spanyol topraklarn ele geirmi, buradaki Arap varlna son vermitir. spanyollar slama kar

210

mcadelelerini srdrmeyi ve bu mcadeleyi Akdenizin kar kylarna Kuzey Afrikaya yaymay kararlatrmlardr. spanyollarn bir amac dini nitelikte idi: slama kar mcadeleyi srdrmek. Bir dier ama da Endlsten kaan snmaclar kabul eden Marep lkelerini ve spanyada kalan Mslman asilere yardm eden Marepteki Mslman korsanlar cezalandrmak idi. Tm Marep halk ve zellikle Cezayir spanyann gerek bir tehdidi altnda bulunuyordu. Bu durumda, Cezayirliler, spanyollara kar direnmek iin Trk korsanlarna, Barbaros kardelere bavurmutur.8 Bu yllarda, Trk denizcilerinin Akdenizde etkin olduklar grlmektedir. Bunlardan iki karde Oru ve Hzr Reisler, aslen Ocakzade yani babas ve soyu tmarl sipahi olan bir Trk ailesinden olup Selanik ile Manastr arasndaki Yenice-i Vardar kasabasndan idiler. Midilliye yerleen Sipahi Yakupun drt olu da denizcilie heves ederek gemi ile korsanla balamlardr. Bunlardan, Oru ve Hzr Reis denizcilikte ok etkili olmulardr. Hristiyan denizcilerle mcadelelerini srdren bu iki karde, Trablus ile Tunus arasnda bulunan Cerbe adasna (bugn Tunusa aittir) yerleerek buray kendilerine s yapmlardr. Trk denizcileri, Cezayirlilerin ars zerine spanyollarla savaarak 1516da Cezayiri igal etmilerdir. Daha sonra, spanyollarla atmalar srm ve Oru Reis ehit olmutur. Ancak, Hayrettin Hzr Reis 1518de Cezayirde egemenliini kurarak Cezayir Emiri olmu ve Yavuz Sultan Selimin yardmn talep etmitir. Baba Oruun ad Hristiyanlar tarafndan Barbaros olarak arlm, daha sonra bu ad Hayrettin Hzr iin de kullanlmtr. Osmanl Devleti, bavurusu zerine Hayrettine sava ve gemi malzemesi gndermitir. Osmanl Devletinin himayesine girdikten sonra, Cezayir Emiri Hayrettin, Barbaros Hayrettin Paa unvann alarak, Akdenizde spanyollara kar mcadeleyi srdrecektir.9 Osmanl Devleti, spanyollar ile yaplan savalarda, 1510-1551 yllarnda Trablus zerinde egemenlik kurmak iin aba harcam ve bu yllarda spanyollarn egemenliinde olan Trablus 1551de Osmanl Devletine baml hale gelmitir. spanyollar keza Tunusu da ele geirmek iin mcadele etmiler ve bu mcadelelerin sonunda,Osmanllar baarl olmu ve Tunus 1574te Osmanl Devletine balanmtr. Bu arada Fasn konumuna da deinmekte yarar vardr. Aslnda, spanya ve Portekiz, anlama yaparak Kuzey Afrikay aralarnda nfuz blgelerine ayrmlard. Buna gre, Cezayir, Tunus ve Trablusta spanyollarn etkisini kabul eden Portekiz buna karlk Fas nfuzu altna almak istemiti. Fasta Hazreti Muhammedin torunu Hasan bin Alinin soyundan olduunu ileri sren bir hanedan egemen idi. Bu hanedan da Osmanl Devletinin slamn nderi konumuna gelmesinden memnun gzkmyordu. Fas, jeopolitik zorunluluklardan dolay, spanya ile iyi geinerek bamszln korumu, spanyann nfuzunun zayflamas ile de Portekizliler ile uyumu, ayn zamanda spanyann dostluunu yitirmemeye de zen gstermitir. Fasn bu politikas Osmanl Devletinin Afrikadaki etkisinin daha da yaylmasn engellemitir. Zira, Portekiz, o srada, Hindistan sularnda geni lde baar kazanm ve Bat Afrika kylarnda da nemli noktalar ele geirmitir. Daha sonra, Osmanl-Fas ilikilerinde bir dzelme grlmtr.

211

Osmanl Devletinin Cezayir, Tunus ve Trablusu ele geirmesi ve Fas ile ilikilerinin iyilemesi, Osmanllarn Siyah Afrika ile komu olmas ve Byk Sahradaki kabilelerle ve Devletlerle iliki kurmas sonucunu dourmutur. Nitekim, 1551den 1556ya kadar Cezayir Beylerbeylii yapan Salih Paa, 4000 Trk askeri ve 8000 Arap gnlls ile Gney Cezayire, oradan Tell Atlaslarn ve Sahra Atlaslarn geip Byk Sahraya inmitir. Bu sefer sonunda, Byk Sahradaki kabileler yllk vergiye balanm ve Salih Paa 5000 Tuareg ve Berberi esirle Cezayire dnmtr. Bu ekilde, Trkler, ilk kez Byk Sahrada bu kadar Gneye inmi oluyorlard. 16. yzyln sonlarnda Trablusgarp (bugnk Libya) Valisi olan tannm Trk Amirali Turgut Paa (Turgut Reis), Byk Sahrada egemen byk bir Siyah Afrika Devleti olan Mslman KanemBornu Sultanl ile Osmanl Devleti arasnda dostluk ilikilerinin temelini atmtr. Kanem-Bornu Sultanl, bugnk Kuzey Nijerya, Nijer, ad ve Kuzey Kamerunun topraklar zerinde kurulmutu. Bu konuda ilgili blmde daha ayrntl bilgi verilecektir. 10 Hint Deniz Seferleri ve Osmanl Devletinin Dou Afrika Kylarna Yerlemesi Daha nce de belirtildii zere, Portekizliler, Gney Afrikay dolaarak mit Burnu yolu ile Hindistana gelmeyi kefettikten sonra, bu blgede Osmanl Donanmasn karsnda bulmutur. Osmanl Devletinin Msr ve Suriyeyi igalinden nce, Bat Hindistandaki Gucerat hkmdar I. Mahmud Han, Memluk Sultan Kansu Gavriye bavurarak Portekizlilere kar yardm istemitir. Memluk Sultannn gnderdii filo Hindistandan baarsz dnmtr. Memluklarn sahneden ekilmesinden sonra Osmanl Devleti ayn nitelikte yardm talebi ile kar karya kalmtr. Esasen Yavuz zamannda Irakn fethi ile Basraya inen Osmanl Devleti, Hindistandan gelen yardm talebi zerine, Svey donanmasn oluturmu ve Msr Valisi Hadm Sleyman Paann komutasndaki Osmanl Filosu Kzldenizin kaps olan Adeni zaptetmitir. Adenin fethi, Msr, Hicaz, Yemen ve Habeistann gvenliinin korunmas iin nem tamaktayd. Daha sonra, Piri Reis, Murad Reis ve Seydi Ali Reisin komutasndaki Osmanl filolar ile Portekizliler arasnda bir dizi deniz savalar yaplmtr. Ancak, Osmanl Devleti Portekizin ve daha sonra Hollandann Asyaya girmesini nleyememitir.11 Bu ekilde Trkler, baz baarlar elde etmelerine karn, Portekizin stnl ile ba edememitir. Zira, Osmanl Devleti Akdenizdeki gemicilik teknii ile yaplm gemilerle Hint Okyanusuna gitmiti. Oysa, bu gemiler Hint Okyanusunun dalgalarna kar dayankl deildi. Portekizin yksek gemilerinin bu koullara uygun olmas dolaysyla, Portekiz donanmas Osmanl donanmas karsnda teknik stnle sahip olmutur.12 Bu gelimeye karn, Kanuni Sultan Sleyman zamannda, zdemir Paa ve olu zdemirolu Osman Paa komutasndaki Trk kuvvetleri, Dou Afrikada Eritre, Cibuti, Somali, Sudan kylar ve

212

Habeistann bir blmn Osmanl topraklarna katmlardr. Bylece, Kuzey Afrikadan sonra, Dou Afrika topraklar ya dorudan doruya ilhak edilmi ya da stanbula tabiiyet yolu ile balanmt. Kanuniden sonra, Osmanllar, Dou Afrikada daha da gneye inmek iin denemede bulunmulardr. XVI. yzyln sonlarnda Ali Bey adnda bir Trk Amiralinin Sultan III. Murad zamanndaki giriimleri dikkati ekmitir. Salih Paann Byk Sahra, zdemir Paa ve olu Osman Paann Sudan ve Somal keif seferlerinden sonra Ali Beyin Dou Afrika kylarn dolatn gryoruz. Ali Beyin seferleri hakknda Trk kaynaklarnda fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Yemen Eyaletinde Sancak Beyi olan Ali Beyin Dou Afrikadaki etkinlikleri hakkndaki bilgiler Portekiz kaynaklarnda yer almtr. Ali Bey, Omann Maskat Limann ele geirerek n kazanmtr. Maskat daha nce Piri Reis fethetmi ise de Portekizliler daha sonra Maskat geri almlard. Ali Bey, 1584de Aden limanndan hareket ederek Hint Okyanusuna km, Gneye doru yol alarak, Somali kylarn batan baa gemi, Ekvator izgisini Gneye doru aarak, Mombasann 100 kilometre gneyindeki Malindi limanna demir atmtr (bugnk Kenya). Olduka nemli bir kuvvete sahip olan Ali Bey, Adene dnm, ancak Kenyada brakt memurlar Trk idaresini devam ettirmitir. 1584 seferinin baars zerine, Yemen beylerbeyi 1589da Ali Beyi tekrar Dou Afrikaya gndermitir. Ali Bey, 4 kadrga ve birok kk sava ve tat gemisiyle Kenyaya gelmitir. ngiliz tarihisi Dames, Osmanl Hkmeti Hint Okyanusuna daha byk bir filo gnderebilseydi, btn Dou Afrika yzyllarca Trklerin olurdu demektedir. Dou Afrika halk Trkleri iyi karlamt. Ancak, stanbul Hkmeti blgeye ilgi gstermiyordu. Ali Bey Mombasada iken, 5 Mart 1589da Portekiz donanmas Mombasaya girmitir. Baskna urayan Trk filosu yaklm, Ali Bey esir edilerek Lizbona gtrlmtr. Trk leventleri gneye doru Tanganikaya (bugnk Tanzanya) kam ve orada vahi yerliler tarafndan ldrlmlerdir.13 Osmanl kaynaklar Ali Beyden Servenci Ali Bey olarak sz etmektedir. Habe Eyaletinin Kurulmas Msrn fethinden sonra, Osmanl Devleti bugnk Sudanda bulunan Nubya ile komu olmutu. Ayrca, karadan Habeistan ve Zengibar (bugnk Tanzanya) ve denizden Hindistan ile temasa gemiti. O dnemde, Hindistan, Basra Krfezi, Kzldeniz ve Dou Akdeniz arasnda byk bir ticaret yolu mevcut idi. Baharat, madenler, kymetli talar bu ticarette nemli yer tutmaktayd. Ayrca, Sudan ve Habeistann Altn ticaretinde nemli rol bulunmaktayd. Altn, bu blgeden Akdenize naklediliyordu. Portekizlilerin bu nemli ticaret yolunu denetim altnda tutma abalar ve Osmanl Devletinin Hint deniz seferleri ile Portekizlilerin bu abalarn nleme giriimleri hakknda yukarda

213

bilgi verilmiti. Trk kaynaklar da, Osmanl Devletinin Portekizlilere engel olamamasnn nedenini, Portekizlilerin ak deniz iin yaplm ve en son teknolojik yenilikleri ieren gemilerden oluan donanmaya sahip olmalar ile aklamaktadrlar. Osmanllarn Hint deniz seferleri, Osmanl Devleti ile Portekiz arasnda, Habeistann kontroln ele geirme mcadelesine de sahne olmutur. Zira, Habeistan, Hindistan yolu zerinde stratejik konumunun yan sra, altn ve madenler bakmndan da zengin byk bir lke idi. Habeistann (bugnk Etyopya) kuzeyinde merkezi Harar olan bir Mslman devleti bulunmaktayd. Habe Hkmdar II. David, Portekizlilerle temasta idi. Habe kaynaklar Harardaki Mslman devleti ile Osmanllarn ittifak yaptklarn ve Osmanl Devletinin silah yardmnda bulunduunu bildirmektedir. Osmanl Devletinin Habeistana seferler dzenleyerek blgeyi ele geirme giriiminin ekonomik nedenleri de vardr. XVI. yzylda Avrupada balayan deerli maden bunalm Osmanl Devletini de etkilemitir. Bu arada altnn gmn yerini ald, Amerikann kefinden sonra Avrupaya gm aknnn balad, yeni altn kaynaklarnn bulunmasnn ivedi sorun haline geldii bilinmektedir. Habeistann bu adan zengin olmas, Hindistan yolu zerindeki nemine ek olarak, ayrca deerini arttryordu. Bu durum, Osmanllarn Habeistana seferler dzenleyerek, 1554-1560 yllarnda Portekiz ile sren uzun mcadelenin ardndan blgeyi ele geirmeleri ile sonulanmtr. zdemir Paa komutasndaki Trk kuvvetlerinin Dou Afrikada yapt harekatn sonunda 1555te Habe Beylerbeylii kurulmutur. Eyalet merkezi olan Sevvakinden nakledilen kuvvetler ile Habeistann nemli liman Massava ve ona bal topraklar da Osmanl Devleti tarafndan ele geirilmitir. zdemir Paann vefatndan sonra zdemirolu Osman Paa 1561 ylnda Habe Eyaleti valisi olmutur.14 Habe Eyaleti, bugnk Sudann kylarn, Somali, Eritre ve Cibuti devletleri ile bugnk Etyopyaya ait baz topraklar kapsamaktayd. Keza, bugnk Etyopyann kuzeyinde bulunan Harar blgesi de Osmanl Devletine balanmt. Bylece, Kanuni Sultan Sleyman zamannda, Kuzey Sudan ve Habeistan topraklarn ele geiren Osmanl Devletinin egemenlii, yerel hkmdarlar tarafndan tannmtr. Bu lkeler, Osmanl Devletine vergi vermeyi kabul etmilerdir. Ancak, Osmanl Devletinin Anadolu ve Balkanlardaki uygulamasnda olduu gibi Osmanl valileri bu blgede de, Hristiyanl yok etmeye aba harcamamlardr. Bu bakmdan, Osmanl egemenliinin snrlarnn nereye kadar ulat ak biimde belirgin deildir. Bu blgeye Habe Eyaleti adn veren Trkler, Araplarn kulland Habeistan szcnden yararlanmtr. Avrupallar da ayn szckten esinlenerek blgeyi Abyssinia olarak tanmlamlardr.15 Ancak, daha nce de belirtildii gibi, Habeistan, bugnk Etyopya Devleti ile tam olarak rtmemektedir. 1805te Msrda ynetimi ele geiren Kavalal Mehmet Ali Paa, Nil sularnn geldii Sudana ilgi gstermitir. Bu ilginin bir nedeni de altn ve esir ticareti olmutur. Msr eklen de olsa Osmanl Devletine ait olduundan, Sudana Msr zerinden dzenlenen seferler ile Sudanda bir Osmanl ynetimi kurulmutur. Sudan tarihileri bu dneme El Trkiyya adn vereceklerdir. Daha sonra 1875de Msra yerleen ngiltere, Sudana ilgi gstererek bu lkeyi ele geirmeye alm ve uzun

214

mcadeleden sonra bunda baarl olmutur. Ancak, Sudan, 1821-1885 yllar arasnda Osmanl Devletinin bir vilayeti olmutur. Sudan konusuna ayr bir blmde deinilecektir. talyanlar da XIX. yzyln sonlarndan itibaren Habeistana ilgi duymulardr. Ancak, daha nce de belirtildii gibi, talyanlar Habeistana saldrmalarna ramen yenilecek ve bu lkeyi ele geiremeyeceklerdir. Bununla birlikte, Osmanl Devleti XIX. yzyln sonlarnda dahi, Habe Eyaleti ve blge zerinde hak iddia ediyordu. Osmanl Devletinin Siyah Afrika ile Dostluk likileri ve Kanem-Bornu Devleti ile Yapt ttifak Trablus Belerbeisine hkm ki Hal Karalar taifesinden Bornu hakimi sdde-i saadetimize be kii ile ademisin gnderd ilam olundu buyurdum ki vusul buldukda marnileyh onun gibi atebe-i ulyamza be kii ile ademlerin gnderir ise Trablus askerinden Marnileyhin yirmi nefer yarar atlu karu gndersnki sana vasl olunca memerr ve maberlerde mezburlara kimesne zarar ve gezend eritirmek ihtimali olmayup sddei saadetime gelmel olduklarn dahi yanlarnca yarar adem koup defterlerin sanca bei sa dame zzehunun dahi ademisile Kaid Ferhad gemisile emin ve salim atebe-i ulyama irsal ve isal eyliyesiz. Fi 20 Zilhicce sene 981 (Mhimme Defterleri no. 24, 2. 130, hkm 359)16 Yukardaki belge, Trablusgarp beylerbeyine gnderilen, Kanem-Bornu Devletinin stanbula gnderecei Eli heyeti ile ilgili bir emirdir. 13 Nisan 1574 tarihli bu belgede, gelen elilik heyetinin karlanmas iin 20 kiinin yollanmas ve stanbula gelecekleri zaman da, Fizan Sancak Beyi sann adamlar ile birlikte, Kaid Ferhadn gemisi ile heyetin gnderilmesi Trablusgarp beylerbeyinden istenmektedir. Kanem-Bornu Devleti Elisi Elhac Yusufun stanbulda drt yl kald ve 1579da lkesine dnd belgelerden renilmektedir. Kanem-Borno Sultanl, zellikle 16. yzylda doruk noktasna ulam olan byk bir Mslman Siyah Afrika Devletidir. Bu devlet, bugnk Kuzey Nijerya, ad, Nijer devletleri ile Kuzey Kamerunu kapsamaktayd. Osmanl Devletinin Kanem-Bornu ile ilikileri, bugn Siyah Afrikann anlarnda canlln korumas ve bunun da Trkiyeye ynelik scak duygulara sebep olmas dolaysile, Bat ve Afrika kaynaklarnda nemli yer almaktadr. Elhac Yusufun Elilik heyetinin stanbula gelii srasnda Osmanl padiah, Sultan III. Murattr. Ancak, Osmanl Devletinin Kuzey Afrikay fethinden sonra, Osmanllar Kanem-Bornu Devleti ile esasen komu olmulard. ki lke arasndaki ilk dostluu Trablusgarp Valisi Turgut Paa (Amiral Turgut Reis) kurmutur. Kanem-Borno sultannn 1555de Turgut Paa ile anlama yapt baz kaynaklarda belirtilmekte ise de, bu anlama ile ilgili belgeye Osmanl arivlerinde rastlanmamtr.17 1555te Turgut Paa ile Bornu Hkmdar Mai Mohammedin gnderdii bir Eli arasnda Trablusda

215

bir ittifak anlamas imzaland, bunun dostluk ve ticaret ittifak olduu da belirtilmektedir.18 O sralarda, Osmanl Devletinin Fizan snrlarnn ad gl havzasna kadar uzand ve Osmanllarn Kanem-Bornu ile snrda olduu kaydedilmektedir. Bu dnemde, Kanem-Bornu Sultan Mai dris Alomadr. Onun zamannda, Kanem-Bornu Devleti gl bir slam devleti niteliini kazanm ve gerek Fas gerek Osmanl Devleti ile eitlik esas zerinden ilikiler kurmutur.19 dris Alomann ateli silahlara sahip askeri birliklerinin mevcut bulunduu, bunlarn Trkler tarafndan eitildii, ancak ordusunun bir btn olarak disiplinli ve uyumlu olduunun sylenemeyecei de baz kaynaklar tarafndan ileri srlmektedir.20 Baz kaynaklar da, Trklerin Kanem-Bornuya askeri alanda yapt teknik yardmn, dris Alomann civardaki kabilelere ait topraklar fethetmesine yardmc olduunu, hatta maiyetinde baz Trk askerlerinin de bulunduunu belirtmektedirler.21 Osmanl mparatorluu ile Kanem-Bornu Devleti arasndaki ilikiler, siyasal ve ekonomik kar ortaklna dayanan stratejik nitelikli bir dostluk nitelii kazanmtr. Osmanl imparatorunun, ayn zamanda slamn halifesi sfatn tamasna karn, bu iki Mslman devlet arasndaki dostluk, z bakmndan, din esini n planda tutmamtr. Osmanl Devletinin Kanem-Bornu ile ilikilerine verdii nem altn ticareti ile balantldr. Daha nce de belirtildii zere, o zaman Bled es Sudan (Arapa siyahlar lkesi) olarak tanmlanan toprak paras Dou Afrikadaki bugnk Sudandan balayarak Bat Afrikaya kadar uzanmaktayd. Bugnk Kuzey Nijerya, Kuzey Kamerun, Mali, ad ve Nijer devletleri de Sudann bir paras idi. Bu bakmdan smrge dneminde Sudan, batda Fransz Sudan, douda ngiliz Sudan olarak adlandrlacaktr. Bu bilgiler nda, Kanem-Bornu Devletinin de Byk Sudann ierisinde yer ald grlmektedir. Altn ticareti 16. yzylda byk nem kazanmtr. Altnn kayna bugnk Sudan ile Bat Afrikadaki Altn Sahili (Ghana Cumhuriyeti) idi. Toz halindeki altn Byk Sahra yolu ile Osmanl Devletinin Kuzey Afrikada Cezayir, Tunus ve Trablustaki limanlarna nakledilmekteydi. Ekonomi ve ticaret iin gerekli olan altn elverili koullarda salamak Osmanl Devleti iin nem tamaktayd. Zira, Osmanllar altn para sistemini kullanyordu. Portekizliler ise o srada Bat Afrikada belli bal limanlar ele geirmi ve altn yolunu Bat Afrika kylarna ekmeye alyordu. Bu amala da Fastan yararlanma gayreti iindeydi. Altn yolu zerinde bulunan Kanem-Bornu Devleti ile iyi ilikiler kurarak altn yolunun gvenliini salamak ve Kanem-Bornuyu Fasa kar gl klmak Osmanl Devletinin karlar gerei idi.22 Ayrca, Amerikann kefinden sonra, zengin gm yataklarnn bulunmas ve Avrupaya Amerikadan bol miktarda gm nakledilmesi uluslararas ticaret sisteminde Avrupaya ek avantajlar salamt.

216

Kanem-Bornu Devleti de Kuzey Afrikaya giden Altn yolunun gvenliine karlk, Mekke ve Medine ile Kanem-Bornu arasndaki hac ve ticaret yolunun gvenliini salamasn Osmanl Devletinden istemitir. ok sayda hacnn kutsal yerleri ziyaret etmesi ve bu yolun ayn zamanda nemli bir ticaret yolu olmas sebebile, Kanem-Bornu blgeye egemen olan Osmanl Devletinin gerekli gvenlii salamasna nem vermitir. Bu konudaki talepler, Osmanl Padiah ile KanemBornu sultan arasnda Elilik heyeti aracl ile yaplan yazmalara konu tekil etmitir. KanemBornu, ayrca, Fizandaki Kran Kalesinin kendisine terk edilmesini Osmanl Devletinden istemitir. Osmanl Devleti, Kanem-Bornunun Fizandaki Kran Kalesine ilikin talebini reddetmitir. Osmanl Sultan III. Murat, Kanem, Bornu Sultan dris Alomaya gnderdii mektupta unlar ifade etmitir: Eliniz, Kran (Fizan) adl kalemizin size verilmesini istediinizi haber verdi. Malumunuzdur ki kaleleri ve bir adm topra bakalarna vermek babalarmzn ve dedelerimizin adeti deildir. (Mhimme Defterleri, no. 30, sayfa 212, hkm no. 494).23 Kanem Bornu Devleti ile e zamanl bir nemli Siyah Afrika Devleti de, Kanem-Bornunun batsndaki Songhay Devleti idi. Songhay Devletinin parlak dneminde bakenti Gao, Trablus ve Msr ile yaplan altn ticaretinde nemli bir zenginlik merkezi olmutu. Ancak, 1591de Fas, Songhay Devletini fethetmi ve bu altn ticareti sona ermitir.24 Osmanl Devletinin Kanem-Bornu Devleti ile ilikileri, Trklerin drt yz yl akn bir sre nce, Siyah Afrika ile siyasal ve ekonomik ilikiler kurmu olduunu gstermesi bakmndan kukusuz ilgintir. O dnemde stanbuldan gelen mallarn Sahrann gneyindeki Siyah Afrika pazarlarnda satlmakta olduu, bugn dahi, Afrikallar tarafndan anlatlmaktadr. Osmanl Devletinin Bugnk Nijer ve adda Kurduu leler Osmanl Devleti Fizan snrnn stratejik nemini dikkate alarak, Byk Sahra zerindeki egemenliini yaymay amalayan bir politika izlemitir. Byk Sahrada yzyllardr gebe olarak yaayan iki byk topluluk vardr: Tibular (Franszlar Toubou olarak adlandrmlardr) ve Osmanl belgelerinde Tevarik olarak adlandrlan Touaregler. Sahrann yerli halk olan bu topluluklar dank halde yaamaktaydlar. Bu topluluklar huzur iinde olduklar srece, Akdeniz kylar ile Bled es-Sudan blgeleri arasnda ticaret ve hac kervanlar gvenlik iinde gidip gelmilerdir. Bu topluluklarn himayesine girmeyen kervanlar skntlarla karlamlardr.25 Osmanl Devleti iin blgenin Fizan Sancana balanmas ticari gelir getiren konumundan ok, Afrikann ilerindeki Mslmanlarn korunmas asndan da gerekliydi. Fizann gneyinde Kanem-Bornu dahil gl Siyah Afrika devletleri yklmt. Osmanllarn Sahradaki etkinlikleri Franszlarn kuzeye doru ilerlemelerine olanak vermiyordu. XIX. yzylda Osmanllar Fizann gney batsndaki yerel yneticileri Osmanl egemenliini kabul etmeye ikna etmiler ve adn kuzeyinde Tbesti blgesini bir ile haline dntrerek bana bir kaymakam atamlardr (1884). Reade (ad) ilesi de 1880de kurulmu bulunuyordu. XX. yzyln banda da (1911) Kavar (Nijer) ilesi kurulmutur.26

217

Osmanl Devletinin bu etkisi Fransann Byk Sahrann derinliklerine nfuz etmelerine engel olmutur. Ancak, Fransa Byk Sahray ele geirmek iin abalarn srdrmekteydi. Nitekim, ngiltere ile Fransa 1890 ve 1899 yllarnda aralarnda yaptklar anlamalar ile Byk Sahray paylamlardr. Bugnk Sudann kuzeybatsndaki Darfuru ngilterenin nfuzuna brakan Fransa, Byk Sudann batsn kendi nfuz alanna katmtr. Osmanl Devleti, blgenin Trablus Vilayetinin hinterland olduunu ileri srerek bu paylamay kabul etmemitir. Sahrann paylalmas ayr bir konu olarak ele alnacaktr. Cezayir, Tunus ve Trablusgarp Osmanl Devletinde Garp Ocaklar ad altnda zerk bir ynetime sahipken, Fransa 1830da Cezayiri, 1881de de Tunusu ele geirmitir. Bu sebeple, Trablus Vilayeti dorudan stanbuldan ynetilmeye balanm, ad ve Nijerdeki ileler de bu Vilayet iinde yer aldklarndan, dorudan stanbula balanmlardr. Sudann Osmanl Ynetimine Girmesi Yukarda da belirtildii zere, Sudann Kzldenizdeki kylar daha nce Hint deniz seferleri srasnda Osmanl topraklarna katlm ve Sudann bu blgesi Habe Eyaletine balanmt. Bugnk Sudann Osmanl Vilayeti olmas Kavalal Mehmet Ali Paann Msr Valisi olmasndan sonra gereklemitir. 1821de Sudann Osmanl Vilayeti haline gelmesinden sonra Camilerde Osmanl padiah adna hutbe okunmaya balanmtr. Msrn Sudana ilgi gstermesinin sebebi Msrn gneyindeki, Nubya ile Sudann altn bakmndan zengin olmasyd. Bir dier sebebin de kle ticareti olduu belirtilmektedir. Sudandan getirilecek esirlerden salanacak gelirin hazineye nemli gelir salayaca hesap edilmiti.27 Aslnda, Firavunlar Dneminde de Msr Afrikada Ekvatora kadar uzanan blgeye nem vermiti. Zira, corafya bakmndan bu blge Nil vadisinin bir uzants durumunda olup, doal snr bulunmadndan bir btnlk gstermektedir. Afrika kabilelerinin yukar Msra szmalarn nlemek Firavunlarn da hedefi olmutur. Msr ordusunun Sudana kadar inmesi ile yol zerinde Memluklarn son direnme noktalarnn da tasfiye edilebilecei dnlmtr. Ordunun seferine bilimsel aratrma misyonu grnts verilmesine karn, hedefler arasnda Habeistann da bulunduu belirtilmektedir. Mehmet Ali Paann olu smail Paa komutasndaki Msr kuvvetleri Sudanllar yenilgiye uratarak, 27 Mays 1821 tarihinde Mavi Nil ile Beyaz Nil nehirlerinin birletii noktaya ular. ki yl sonra, buraya Mehmet Ali Paa da gelecek ve Mavi Nil ile Beyaz Nil nehirlerinin birletii noktada kurulacak Sudan Vilayetinin bakentinin yerini gsterecektir. ki nehrin, birletikleri yerde fil hortumuna benzer bir grnm vermelerinden dolay Hartum olarak adlandrlan bu yerleme yeri daha sonra bugnk Sudann bakenti olacaktr. Altn bakmndan zengin olduu sanlan Mavi Nilin tam bir d krkl yaratt, esir ticaretinin de baarl olmad bildirilmektedir. smail Paadan sonra brahim Paann Darfur blgesini ele geirme giriimi, kendisinin hastalanmas ve birliklerinin de eitli hastalklardan dolay bitkin dmesinden sonra baarsz kalmtr. Mehmet Ali Paann oullar olan brahim

218

Paann hastal ve smail Paann da bu arada vefat Afrikann ilerine doru ilerleme tasarsnn sonu olmutur. Sudann ele geirilmesinden sonra, Trkler Kaiflik adn verdikleri drt ynetim birimi kurmulardr. Sudanda skunetin salanmasndan sonra, Trkler yeni toprak paralarn ele geirme giriiminde bulunmulardr. Salim Kapudan adl bir Trk denizcisinin 1839-1842 yllarnda yapt seferler sonunda, Beyaz Nil nehrinin ileri noktalarnda o zamana dein bilinmeyen topraklar kefedilmitir. Daha sonra, Mavi Nilin derinliklerindeki topraklar zerinde Muhafaza ad verilen ynetim birimi kurulmutur. Bu ekilde, Sudanda, Sudanl tarihiler tarafndan El Turkiyya ad verilen Trk ynetimi balamtr. Askeri bir ynetim olan Osmanl egemenliinde byk toprak sahiplerine toprak mlkiyeti edinme hakk tannm, yabanc lkelere tannm kapitlasyonlarn Sudana girmesine diren gsterilmitir. Valilerin asker kkenli olmalarna karlk, ynetimde dil olarak Trkenin stn olduu, Msrllar ile Avrupallarn da mevcudiyetinin, Trkenin bu stnl zerinde olumsuz etki yapt belirtilmektedir. Ancak, bu durum, Sudan diline ok sayda Trke szcn girmesine engel olamamtr. Sudandaki Trk ynetimi ile Nubya Nil Vadisi ve Darfur birlemi ve lkede merkezi bir ynetim kurulabilmitir.28 1875de ngilterenin Msr nfuzu altna almasndan sonra, Britanya mparatorluunun Sudana zel bir ilgi gstermesi dikkati ekmektedir. Sudann smrgecilik karlar erevesinde ve stratejik adan ngiltere iin tad neme ek olarak, Msrn tarm potansiyelinin daha da gelitirilmesinin tamam ile Nil sularna eriebilme olanana bal olduu gereini gz nnde tutan ngilizler, Msr adna yeni toprak paralarn ele geirme giriimlerini srdrmlerdir. 1899da, Sudanda ngiliz-Msr Ortak Egemenlii Anlamas imzalanmtr (The Condominium Agreement). Ancak, Anlama kat zerinde kalm, Msrllar ynetime sokulmad gibi, Sudan ilerine de kartrlmamtr.29 Gney Afrikada Trkler Portekizli denizci Vasco da Gamann, Gney Afrikann en u noktas olan mit Burnu dolaarak, Hindistan yolunu bulmasndan sonra, ilk balarda, Portekiz ve Hollanda bu yoldan Asyaya almak ve ticaret yollarnda stnlk salamak giriiminde bulunmulardr. Ancak, Hindistan ve in ticaret yolu zerinde nemli bir stratejik konumu olan Gney Afrikaya Hollandallar yerlemilerdir. Bununla birlikte, daha sonra, Britanya mparatorluunun, gl bir smrge devleti olarak ortaya kmasndan sonra, ngiltere Gney Afrikay ele geirmitir. Hollanda, Gneydou Asyaya yerlemek zere, gemilerle gmen gtren Hollanda Dou Hint irketi aracl ile Gney Afrikaya girmitir. 1652de Hollanda irketi, Cape Smrge Valiliini kurmutur. Ancak, XVIII. yzyl balarnda, Hollanda, byk devlet olma niteliini kaybetmi, gl bir denizci devlet olarak beliren ngiltere, ilk olarak 1684te Gney Afrikaya ayak basm ve 1755 ylndan itibaren de blgede stnlk kurmutur.

219

Gney Afrikada, bu lkeye gelerek yerleen Hollandallar ve ngilizler dnda, Hindistan altktasndan gelmi bulunan ve nemli bir blm Mslman olan bir nfus da, yerli halk ile birlikte yaamakta idi. Gney Afrikann ngiliz ynetimine getii srada nfusu 3 milyon olan Mslman toplumunun eitimine ihtiya duyulmutu. Gney Afrikadaki Mslman toplumun, slam dnyasndan uzak yaamalar dolaysyla dini bilgilerinin yeterli olmadn, batl inanlara dayanan gruplamalar olduunu, bu durumun da sk sk atmalara yol atn gren ngiliz ynetimi bu durumdan rahatszlk duymaktayd. Esasen, hacca giden Gney Afrikal Mslmanlar da kendi ibadet ve inanlarnn dier Mslmanlarnkinden farkl olduunu grmlerdi.30 1861 ylnda Gney Afrikadaki Mslmanlar ngiliz Genel valisine bavurarak, slam Dnyasnn koruyucusu olarak grdkleri Osmanl Devletinden, kendilerine slam dinini doru olarak retecek bir din bilgininin salanmasn istemilerdir. Bu talep zerine, ngiliz hkmeti konuyu Osmanl Devletinin Londra Bykelilii aracl ile stanbul hkmetine iletmiti. Osmanl hkmeti de 1862 ylnda, Sultan Abdlazizin de onay ile bir din bilgini olan Ebubekir Efendinin bir yardmcs ile Gney Afrikaya gnderilmesini kararlatrmtr. Osmanl hkmetinden ald yolluk ile Londraya ve oradan da gemi ile Gney Afrikaya hareket eden Ebubekir Efendi 1863te Cape Towna varmtr. Cape Towna yerleen, Gney Afrikann Mslman toplumuna slam dinini retmek iin youn almalarda bulunan ve kitaplar yazan Ebubekir Efendi 1880 ylnda bu lkede vefat etmitir. Oullarndan Ahmed Ataullah Efendi, 1884de Kimberleyde alan ilk Osmanl okulunun mdrlne atanm, daha sonra giderek almalarn srdrd Singapurda 1903de vefat etmitir. Ebubekir Efendinin torunlar halen Gney Afrikada yaamaktadrlar. Ebubekir Efendi ve Ahmed Ataullah Efendinin faaliyetleri, Osmanl Devleti ve Gney Afrika Mslmanlar arasndaki ilikilere katkda bulunmutur. Nitekim, 1911da talyann Trablusgarp igali zerine, Johannesburgdan baz Mslmanlar gnll olarak savamak istediklerini Osmanl Harbiye Nezaretine bildirmilerdir. Ayrca, Trk Ulusal Kurtulu Sava srasnda Gney Afrikadan da para yardm yaplmtr. Bu yardmlar, bizzat Mustafa Kemal Atatrk tarafndan kaleme alnm olan Muhtelif Mahallerden Dorudan Doruya Emrime Gnderilen Mebali balkl Defterde gsterilmitir.31 Deirminin Keleri ne ok afrika var etrafta drbnler dolusu bilene daha kimbilir ka sene ya da sadece bir hafta lagosta kalmak iyi olurdu

220

lagos bir fare dourdu lagos afrika deil malum fakat afrika lagosta oysa imdi lodosta cayr cayr Osmanl raklar ve bahariye veba gibi sar -mobile perpetuumlagos afrika deil malum hem senden uzak hem sana mahkum -perpetuum mobileve lagos bile bile anszn zlemek stanbulu imdi cayr cayr Osmanl raklar dolu dolu sonra bir beyaz eteklik tafta ne ok afrika var etrafta Lagos/Nijerya 25 Haziran 1978 (Yamur Atsz Gnlerimizden) Lagos ve Shitta-Bey Camii Lagos, Nijeryann eski bakentidir. Ancak, 8,5 milyon nfusu ile byk bir liman ve Bat Afrikann nemli ticaret merkezidir. Nijeryann 120 milyonluk nfusuna ek olarak, Nijerya Fransz Afrikas ile evrili olduundan, Lagos ayn zamanda Fransz Afrikasna ticari adan giri kaps olma zelliini de tamaktadr. ok kalabalk ve su orannn ykseklii dolaysyla ciddi gvenlik sorunu olan kent adalar zerine kurulmutur. Lagos adalardan en bydr. Petroln bulunmas ile gelen zenginlikten sonra otoyollar ina edilmi adalar birbirleri ve anakara ile kprlerle birletirilmitir. Buray kefeden Portekizliler adalar arasndaki s gller (Laguna) anlamnda Lagos adn koymulardr.

221

Lagosta Mslmanlarn saysnn fazla olmasna karn, bir Cami bulunmadndan, Lagoslu zengin bir Mslman olan Mohammed Shitta bir Cami ina edilmesini kararlatrmtr. 1892de balayan inaat 1894te tamamlanm ve caminin al bir trenle yaplmtr. 1887de kurulmu olan Liverpool slam Cemiyetinin banda da, o srada ngiliz dnme Abdullah Quilliam bulunuyordu. Mohammed Shitta, Caminin al slamn Siyah Afrikada yaylmasna katkda bulunaca iin, trene Osmanl Devletinin de ilgi gstermesini, Quilliam aracl ile istemitir.32 Caminin 1894 ylndaki al trenine Osmanl Padiah Sultan II. Abdlhamit adna katlan Quilliam, stanbuldan gnderilen ve Londradaki Osmanl Bykelilii aracl ile kendisine ulatrlan, grev sancan, klc, Mecidiye niann ve buna ilikin berat Mohammed Shittaya tevdi etmitir. Bu beratla, Mohammed Shittaya ayrca sivil bir rtbe olarak Bey unvan da verilmitir. Mohammed Shitta Bey, Lagos Mslmanlarnn nderi (Seriki Muslumi) olarak greve balamtr. Shitta-Bey ailesi Lagosun byk ve kkl ailelerinden biridir. Nijeryann ekonomik, siyasal ve toplumsal yaamnda nemli roller stlenmitir. Shitta-Bey Camii, Lagosta ilk Cami olma zelliini kazanm ve Mohammed Shitta-Beyin vefatndan sonra, Seriki Muslumi unvan ailenin en byne trenle verilmeye devam edilmitir. Nitekim, Londra Hukuk Fakltesi mezunu bir Avukat olan eski Senatr ve Dileri Komisyonu yesi Sikiru Ayodedji Shitta-Bey, Lagosun Altnc Mslman nderi olarak trenle grevi devralmtr. 14 Ocak 1996da yaplan trende Shitta-Beye, Osmanl Sultannn verdii sancak, kl ve berat tevdi edilmi, Mecidiye nian taklmtr. Nijeryann ve Lagosun ileri gelenlerinin katld tren, televizyon ve gazetelerde ayrntl haber olarak ilenmitir.33 Tren dolaysyla, Diyanet leri Bakan Mehmet Nuri Ylmaz, Shitta-Beye bir kutlama mesaj gndermi ve Brezilyal mimarlar tarafndan ina edilmi olan Caminin restorasyonuna, Cami duvarlarnn Trk inileri ile kaplanmas suretile katkda bulunulaca taahhdnde bulunmutur. Bu arada, Nijeryann kuzey blgelerinden farkl olarak gneydeki Lagos Eyaletinde ve kentinde yaayan Mslman Yorubalarn liberal bir slam anlayna sahip olduklarn da vurgulamak gereklidir. Yorubalarn bir blmnn Hrstiyan olmas ve Afrika geleneklerinin gl oluu sebebile, kabileye balln bu blgede din farkllndan daha nemli bir e olduunu, kktendinci bir yaklamn sz konusu olmadn belirtmekte ayrca yarar vardr. Bir blm bugnk Nijerya Cumhuriyetinin kuzey blgesi olan Kanem-Bornu Devleti ile Osmanl mparatorluu arasnda XVI. yzylda kurulmu olan dostluk ve XIX. yzyln sonlarnda gney Nijeryada ina edilen Shitta-Bey Camii, Trkiye ile Nijerya ilikilerinin tarihi erevesinde Nijerya yetkilileri tarafndan her frsatta anmsanmaktadr. Sahra Sorunu ve Osmanl Devleti XIX. yzyln sonlarnda Afrikann durumuna gz atldnda, ngilterenin Msra nfuzunu yayd ve Sudan ele geirmeye balad, Fransann Bat Afrikada yerletikten sonra, kuzey

222

Afrikada Cezayir ve Tunusu ald, Osmanl Devletinin ise 1911de talyanlarn saldrsna dein Trablus Vilayetinde egemenliini srdrdn gryoruz. Daha nce de belirtildii gibi, Trablusgarp Vilayeti aracl ile, Osmanl Devletinin Byk Sahra zerinde belirli bir etkisi ve denetimi de bulunmaktadr. ngiltere ve Fransa arasnda 4 Austos 1890da Londrada imzalanan anlama ile, hinterland nazariyesi Fransa lehine en geni biimde yorumlanm ve Cezayirin hinterland Nijer nehrine kadar indirilmitir. Bu erevede, Fransa, Zanzibar zerinde ngiliz himayesini kabul etmi, ngiltere de Nijer nehri ile ad gl arasndaki bir hatta kadar uzanan blgeyi Fransann nfuz alan olarak kabul etmitir. Bylece, Sahraya nfuz olanana kavuan Fransa, Siyah Afrikann kilit noktas olan ad glne de k elde etmi oluyordu. ngilterenin srar ile imzalanan iki protokol uyarnca, Osmanl Devletinin, Trablus Vilayeti snrlarnn gneyinde malik olabilecei haklar da mahfuz tutulmutu. Bu anlama zerine, Osmanl Devleti, 15 Ekim 1890 tarihinde ngiltere ve Fransaya bir Nota vererek, ngiltere ve Fransann aralarnda imzaladklar anlamada Osmanl Devletinin Trablus Vilayetinin gneyinde sahip olduu haklar mahfuz braktklarna deinmi, Notada Osmanl Devletinin hak sahibi olduu blgenin tanm yaplmtr.34 Notada Trablus Vilayetinin hinterland olarak tanmlanan ve Osmanl Devletinin hak iddia ettii blge, Nijer, ad ile bugnk Kuzey Nijeryay ve Kuzey Kamerunu kapsamaktadr. ngiltere, bu Notaya verdii yantta, Notada ileri srlen hususlar, ngiliz nfuz blgesinde bulunan Bornu Sultanl (Kuzey Nijerya) dnda kabul ettiini bildirmitir. Fransa ise yantnda, Osmanl Devletinin tamamen kontrol dnda kalan blgelerle ilgili olarak mzakereye giriemeyeceini ve hinterland nazariyesini bir devletler hukuku kural saymadn belirtmitir. Daha sonra, 21 Mart 1899da yaplan bir anlama ile Fransa Kuzey Sudanda Darfurun ngiliz nfuz alanna braklmasn kabul ederken, ngiltere de adn baz blmlerinin Fransaya braklmasn benimsemitir. Osmanl Devleti bu gelime zerine, Libya hinterland zerindeki haklarn mahfuz tuttuunu, anlamann karlarn zedeleyeceini bildirmitir. Fransa, ad gl havzasndaki topraklarn Fransz hinterlandn oluturduu, 1876 Berlin Antlamasnda tanmlanan hinterlandda hak iddia edebilmek iin fiili otorite kurmak gerektii yantn vermitir. Osmanl Devleti daha sonra ngiltere ve Fransay resmen protesto etmitir. Bu erevede, Osmanl Devleti, Paris ve Berlin Antlamalarnn, Osmanl Devletinin toprak btnln garanti ettiini de bildirmitir. Osmanl Devleti Trablus Vilayeti hinterland sorunu konusundaki giriimlerini 1902 ylnda da srdrmtr. Bunun sebebi, talyann Trablus Vilayetini ele geirme emeli ve Fransann bu konuda ona destek olmasdr. Parisdeki Osmanl Bykelilii, 12 Mart 1902de Fransz Dileri Bakanlna bir belge vererek Libya hinterland zerindeki haklarn teyid etmitir. Osmanl Devleti, bu amala Fransa ile mzakere amay amalamtr. Ancak, Fransa mzakereye girmeyi reddetmitir. Osmanllarn daha sonra Trablusun gneyinde baz blgeleri fiilen ele geirme giriimleri olmutur. Ancak, talyann Trablusu almasndan sonra Sahra sorunu Osmanl Devleti asndan sona ermitir.

223

Osmanl Devletinin Hatt- stva (Ekvator) Vilayeti ve Alman Emin Paa Osmanl Devletinin Siyah Afrika ile ilikilerinde ilgin bir olay da XIX. yzyln sonlarnda Sudan Eyaletine bal olarak bir Hatt stva (Ekvator) Vilayetinin kurulmas ve bu Vilayetin Alman Dr. Mehmet Emin Paann giriimleri sonunda gneye doru genilemesidir. Bu da Osmanl Devletinin ksa sreli de olsa, Afrikada Ekvator izgisine dein indiini gstermektedir. O dnemde, sanayilemi Avrupa devletlerinin Afrikada smrgeler edinmekte olduu dikkate alnrsa, her bakmdan gsz dm Osmanl Devletinin bu blgede tutunabilmesinin kukusuz mmkn olmad anlalabilecektir. Ekvator Vilayeti, bugnk Uganda Devletinin topraklarn da ierisine almaktayd. Alman Emin Paa, 1840 ylnda Prusyann Silezya eyaletinde domutur. Asl ad Edward Schnitzerdir. Tp eitimi grerek doktor olan Schnitzer 1864 ylnda Viyanaya giderek Osmanl Bykeliliine bavurmu ve Osmanl Devletinin hizmetine girmitir. O zaman Osmanl Devletinin snrlar ierisinde bulunan Arnavutlukta doktor olarak grev yapan Schnitzer, Trke renmi, Arnavutlukta iken, Vali smail Hakk Paann takdirini kazandndan, kendisine Yzba rtbesi verilmitir. Schnitzer, bunun zerine, Mehmet Emin adn almtr. Ayn zamanda bir doa bilgini olan Mehmet Eminin Arnavutlukta iken bitki eitlerine ilgi gsterdii bildirilmektedir. Mehmet Emin daha sonra Osmanl istihbarat rgtnde grev yapm, Vali smail Hakk Paann Sultan Aziz tarafndan azledilmesi ve Trabzona srlmesi zerine Mehmet Emin de onunla birlikte Trabzona giderek doktorluk yapmtr. Hakkndaki srgn karar kaldrlarak Yanya Valisi olarak atanan smail Hakk Paa ile birlikte Yanyaya da giden Mehmet Emin, onun vefat zerine Afrikaya gemi ve Sudan Eyaletinin bakenti Hartumda doktorluk yapmaya balamtr.35 O sralarda Msr Osmanl Devletinin bir blmn oluturmakla birlikte, lkeyi Osmanl Padiah adna yneten ve Hidiv ad verilen bir hkmdar ile Msrn ayr bir de hkmeti mevcut idi. 1864te tahta kan Hidiv smail Paa bir modernizasyon program uygulamaya balam ve ngilizlerin basks ile ngiltereden idari ve askeri alanlarda grev yapacak uzmanlar getirtmitir. smail Paa, Sudan Eyaletinin en gney ucundaki Hatt stva (Ekvator) Vilayetinin bana da ngiliz Afrika Aratrmacs Samuel Bakeri atamtr. Msr Hidivi 1874te istifa eden Bakerin yerine de ngiliz Charles Gordonu (Gordon Paa) getirmitir. Dr. Mehmet Emin de 1876da Hartumdan ayrlarak Hatt stva Vilayetinin merkezi Ladoya gitmi ve Gordon Paa tarafndan Batabiblik grevine atanmtr. Dr Mehmet Emin Ladoda doktorluun yan sra zooloji ve botanik alannda da bilimsel aratrmalar yapm ve yzlerce bitki ve hayvan trnn tanmlarn yazarak Avrupa bilim evrelerinde n kazanmtr. Gordon Paann 1878de Sudan Genel valiliine getirilmesi zerine, Dr. Mehmet Emin Paa Hatt stva valisi olmutur. Mehmet Emin Paa Valilii srasnda, vilayetin topraklarn gneye doru geniletmi ve s saysn sekizden elliye kartm ve yerli Afrika hkmdarlar ile himaye anlamalar imzalamtr. 1881 ylnda Mehdilik iddias ile Sudanda bakaldran Muhammed Ahmed Sudann btn Vilayetlerini ele geirmekle birlikte, Mehmet Emin Paa uzun sre direnmi, ancak 1887de bakent Ladoyu terk etmek zorunda kalarak, Vilayetin merkezini daha gneye Albert glnn kysndaki Kibiroya nakletmitir.

224

Dr. Mehmet Emin Paann valilii srasnda Belika kral adna Kongo topraklarn geniletmekle grevlendirilen ngiliz Stanley 1888de Mehmet Emin Paay ziyaret etmitir. Mehmet Emin Paa, Stanleyi Osmanl Valisi olarak askeri trenle karlamtr. Ancak, Belikann zengin doal kaynaklara sahip Hatt- stva Vilayetini de ele geirmek istedii anlalmtr. Nitekim, Stanley, Hatt- stva Vilayetinin Belikaya ait Kongoya ilhak edilerek Mehmet Emin Paann da Belika Kral II. Leopold adna vali olmasn nermitir. Bununla birlikte, Mehmet Emin Paa bu neriyi kabul etmemitir. Daha sonra, Mehmet Emin Paa Msr Hidivliinden Stanley ile birlikte Afrikann dou kylarna ekilmesi emrini almtr. Emin Paa Msr hidivinin kendisine destek olmayacan grnce, gneye doru ilerleyerek Alman smrgesi olan Tanganikaya gemi ve Prusya Krallnn hizmetine girmi ve Alman smrge topraklarnn geniletilmesine yardmc olmutur. Esir ticaretine kar olan Mehmet Emin Paann 1892de Kongoda Arap esir tacirleri tarafndan ldrld bildirilmektedir.36 Afrikann Smrgecilikten Kurtulma (Dekolonizasyon) Srecinde Trkiye-Afrika likileri Trkiye, Afrika lkelerinin smrge olmaktan kurtularak bamszlklarna kavumalarn her zaman desteklemitir. Ancak, bu konuda n plana kamamas o zamanki dnya politikasnn iinde bulunduu koullar ve Trkiyenin kendi z gvenliini salamak kaygs dolaysyla mmkn olmamtr. kinci Dnya Savann ertesinde kendisini Sovyetler Birliinin tehdidi altnda hisseden Trkiye, Bat ile ilikilerini gelitirmi, ABDnin Truman yardmlarndan yararlanm, gvenliinin garantisi olarak Bat ittifak sistemi ierisinde yer almay hedef olarak semitir. Bu abalarn sonucunda, Trkiye, uzun sren giriimlerin ardndan, NATOya kabul edilmitir. Bunu salamak iin de Kore Savana katlmtr. Bu siyasal ortam, kukusuz, Trkiyenin dekolonizasyon srecinde Afrika lkelerine ak biimde destek olmasn nlemitir. Bununla birlikte, Trkiye, Birlemi Milletler rgt erevesinde Afrika lkelerinin smrgelikten kurtulup bamsz devletler olarak uluslararas topluma katlmalarn desteklemi, bamsz olan devletleri derhal tanyarak diplomatik iliki kurmutur. Bu lkelerin bazlarnda Bykelilik amtr. Ghanann 1957de bamszlna kavumasndan sonra bu lkenin bakenti Accrada Bykelilik aan Trkiye, daha sonra, 1960 ylnda Lagosda at Bakonsolosluu, Nijeryann ayn yl 1 Ekimde bamszln ilan etmesi ile Bykelilie evirmitir. Trkiye daha sonra, Kenyann bakenti Nairobide ve Senegalin bakenti Dakarda Bykelilik amtr. Bilindii gibi, smrge olmayan Etyopyada eskiden beri Trkiye Bykelilii mevcut olmutur. Esasen, daha nceki yllarda Bamszla kavumalar ile birlikte Msr, Libya, Fas, Tunusta da Bykelilikler almtr. Cezayirin 1962 ylnda bamszla kavumasndan sonra 1963te bu lkede de Trkiye Bykelilii almtr. Daha sonraki yllarda, Kongo Demokratik Cumhuriyetinin bakenti Kinshasada, Somalinin bakenti Mogadishuda, Tanzanyanin bakenti Daressalamda ve apartheid Dneminin sona ermesi ile Gney Afrika Cumhuriyetinin bakenti Pretoriada Trkiye bykelilikleri almtr. Bu Bykelilikler, ayn zamanda, bakentlerinde mukim Bykelilik alamayan komu

225

lkelere de akredite edilmilerdir. Bylece Trkiye tm Afrika lkeleri ile diplomatik ilikiler kurmu ve daha sonra her alanda ilikilerini gelitirmeye almtr. Afrikada dekolonizasyon sreci 1960 ylndan itibaren byk ivme kazanm, Portekiz smrgeleri ile beyaz rk aznlk rejimlerinin egemen olduu Gney Afrika ve Rodezya ile birka istisna dnda Afrika lkeleri bamsz olmulardr. Bamszlna ge kavuan bir lke de Cezayirdir. Daha nceki blmlerde de akland zere, Cezayirde nemli bir Fransz nfusunun yaamas dolaysyla, Cezayirin Fransann bir paras olduunu iddia eden Fransz Hkmetleri, uzun sre, Cezayire bamszlk vermekten srarla kanmlardr. Ancak, General de Gaulle gereki bir politika ile Cezayirin bamsz olmasn kabul etmitir. Cezayir, kinci Dnya Savann ertesinde bamszl iin balatt kurtulu savana younluk kazandrmtr. Cezayirin bamszlk mcadelesi ve Birlemi Milletler rgtnde yaplan grmelerde Trkiyenin izledii politikann Cezayirlileri krd ve iki lke halklar arasnda buruklua yol at kamuoyunda ska tekrarlanan bir grtr. Kukusuz bu konuda kesin bir kanya varmadan nce, tm koullar dikkate almakta yarar vardr. Yukarda da belirtildii gibi, o dnemde d politika ve lke gvenlii asndan Trkiye, Bat ittifak sistemi ierisinde yer almay temel hedef edinmiti. Cezayir halkna duyulan tm sempatiye karn, Fransay karsna almaktan ekinen Trkiyenin, o sralarda ciddi boyutlara ulaan bir Kbrs sorunu ile youn biimde megul olduu da anmsanmaldr. Cezayir sorunu, ilk kez 1958 ylnda Birlemi Milletler Genel Kuruluna getirilmitir. Kimi evreler, 1958 Eyll-Aralk dneminde yer alan Genel Kurul toplantlarnda Cezayirin bamszlna kavumas ile ilgili Karar Tasarsna ilikin oylamada, lehteki ve aleyhteki oylarn eit olduunu, Trkiye Daimi Temsilcisi Bykeli Seyfullah Esinin yardm sz vermi iken son anda ekimser oy kullandn, Cezayirlilerin de Trkiyenin bu davrann affetmediklerini belirtmilerdir.37 Birlemi Milletler Genel Kurulu tutanaklarnn incelenmesinden de grlecei zere, Cezayir Sorununun BM Genel Kurulunun gndemine alnmas hususu, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 24 devlet tarafndan ortaklaa imzalanan 16 Temmuz 1958 tarihli bir mektup ile talep edilmitir. Genel Kurul bu talebi uygun bulmu ve konuyu Birinci Komiteye havale etmitir. Birinci Komite, Cezayir konusunu 8-13 Aralk 1958 tarihlerinde grmtr. Bu amala sunulan Karar Tasarsnn drdnc paragrafnda yer alan Cezayirin bamszlnn tannmas ibaresinin Cezayir halknn kendi kaderini tayin etmesi hakknn tannmas eklinde deitirilmesi yolunda Haiti tarafndan verilen nerge, 13e kar 48 oyla reddedilmitir. Trkiye bu oylamada 19 lke ile birlikte ekimser oy kullanmtr. Cezayir Sorunu ile ilgili Karar Tasars daha sonra Birinci Komitede bir btn olarak oylamaya konulmutur. Oylama sonucunda Karar Tasars 18e kar 32 oyla kabul edilmitir. Trkiye bu oylamada, 30 lke ile birlikte ekimser oy kullanmtr.38 BM Genel Kurulunda Cezayir Sorunu ile ilgili Karar Tasars 13 Aralk 1958 tarihinde oylamaya konmutur. Oylama sonucunda Karar Tasars 18e kar 35 oyla kabul edilmitir. Aralarnda Trkiyenin de bulunduu 28 lke ekimser oy

226

kullanmtr. Oylamann ardndan Genel Kurul bakan bir aklama yaparak Karar Tasarsnn gerekli 2/3 ounluu salayamadn, bu bakmdan kabul edilmediini bildirmitir.39 BM tutanaklarnda yer alan bilgilerden de grlecei gibi, Trkiye Cezayir sorununun BM gndemine alnmasnda etkin rol oynam, ancak Cezayirin bamszln da ieren Karar Tasars ile ilgili son oylamada ekimser oy kullanmtr. Bununla birlikte lehte ve aleyhte kullanlan oylarn eit olduu, Trkiyenin ekimser oyunun Cezayirin bamszln geciktirdii sylenemez. Genel Kurul bakannn aklad gibi, esasen oylama 2/3 ounluu gerektirdii iin Karar Tasarsnn kabul mmkn olmadndan, Trkiyenin kulland ekimser oyun bir etkisi sz konusu olmamtr. Zamann Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu 24 Eyll 1958 tarihinde BM Genel Kurulunda yapt konumada Cezayir sorununa da deinmitir. Zorlu, konumasnda, Trkiyenin Cezayir problemini derin bir znt ile izlediini, adil bir zme ulalmas gayretlerinin akim kaldn, ancak bu mutsuz lkede insanlarn sefaletinin hkm srmeye devam ettiini, durum daha da ktlemeden uzlamay yeleyen tm abalarn yrekten tevik edilmesi gerektiini sylemitir.40 Dileri Bakan Zorlunun bu konumasnn byk blmn Kbrs sorununa ayrm olduunu da gryoruz. Bu husus da o zamanki Trk d politikasnn nceliklerini gstermesi asndan gz nnde bulundurulmaldr. te yandan, Trkiyenin BM Daimi Temsilcisi Bykeli Seyfullah Esin, 12 Aralk 1958 tarihinde BM Genel Kurulunun Birinci Komitesinde Cezayir Sorununa ilikin gndem maddesinin grlmesi srasnda yapt konumada, Cezayir ve Trkiyenin 300 yl akn bir sre Osmanl Devleti ierisinda birlikte yaadklarn, akrabalk, ortak inan ve kltrn iki lkeyi birletiren balar olduunu, Trkiyenin birok lke gibi Cezayirdeki durumdan kayg duyduunu, ayn zamanda, Trkiyenin Fransa ile gl kltrel ve siyasal balar bulunduunu, bu bakmdan Trk hkmetinin, iki tarafa kabul edilebilir adil bir zm aracl ile Cezayir halknn ektii skntlarn sona ermesini istediini belirtmitir. Esin, 13 Aralk 1958 tarihinde BM Genel Kurulunda, baz devletlerin temsilcilerinin grlerine yant verirken, Cezayirin hibir zaman Osmanl Devleti ile savamadn, aksine Cezayirde egemenliin Fransaya devredilmesinden sonra, ok sayda Trkn Cezayirliler ile birlikte Franszlara kar savamaya devam ettiini, Franszlar tarafndan serbest braklan Abdelkaderin Trkiyeye yerletiini, Cezayirin 18. yzyldan balarndan itibaren fiilen bamsz olduunu, Osmanl Sultan ile bann kat zerinde kaldn belirtmitir.41 Esine yant veren Hindistan Temsilcisi Krishna Menon, daha nce yapt konumaya deinerek, Osmanl Devletinin 1830da Cezayiri Fransaya teslim ettiini, Bykeli Esinin Cezayir Ulusal Kahraman Abdelkadere yapt gndermenin Trkiye ile ilgisi bulunmadn, zira Fransaya kar direnmenin Fransz birliklerinin Cezayiri igali ile birlikte Abdelkaderin liderliinde baladn sylemi olduunu belirtmitir. Kukusuz Menonun grlerinin tarih gerekleri karsnda hibir deeri yoktur. Fransann Cezayiri igal ettii srada Osmanl Devletinin uzak bir Eyaletini koruyacak gc olmad gibi, Cezayir ile ezamanl olarak Osmanllarn Yunanistann bamszln da tanmak ve baka birok sorunla uramak zorunda kaldklar bilinmektedir. Ayrca, Cezayirli

227

tarihilerin de kabul ettii gibi Trkler, Cezayiri spanyol smrgesi olmaktan kurtarm ve bir Cezayir kimliinin yaratlmasn salamtr. Hindistan temsilcisinin davran, o zaman uluslararas ilikilere egemen olan Dou, Bat ve Balantszlar Hareketi ayrmndan kaynaklanan balantszlk politikas ile ilikilidir. Zira Trkiye Bat ierisinde yer alan ve eletirilmesi gereken bir lke olarak grlyordu. 1830da Fransann Cezayiri igalinden sonra, Emir Abdelkader 1832de Oran blgesindeki kabileler tarafndan Franszlara kar mcadele iin Sultan ve Halife ilan edilmitir. Kendisi Emir unvan ile yetinmitir. 1846da Fasa kaan Abdelkader birka ay sonra Cezayire dnm ve Fransz kuvvetlerine kar bir zafer kazanmtr. Ancak, Fransa Abdelkaderin direniini krarak kendisini tutuklam ve Fransada hapse gndermitir. Franszlar Cezayir Ulusal Kahraman Abdelkaderi 1852de serbest brakmtr. Abdelkader Trkiyeye gelerek 1853de Bursaya yerlemitir. 1855de Bursada meydana gelen deprem zerine Emir Abdelkader stanbula gitmi ve daha sonra Osmanl ve Fransz hkmetlerinin izni ile o zaman Osmanl Devletinin bir Vilayeti olan Suriyeye giderek ama yerlemi ve 1883te amda vefat etmitir.42 Cezayir Ulusal Kahraman Emir Abdelkaderin Trkiye ile bu ilgisi Hindistan daimi temsilcisinin tarih gereklerinden habersiz olduunu gstermektedir. 1961de Trkiye Dileri Bakanl szcs Cezayirin Fransann i ii olduunu aklamtr.43 Ancak, bu aklamann Kbrs sorununun balangcndaki Trk tutumu ile benzerlik gstermesi de dikkati ekmektedir. Birlemi Milletler Genel Kurulunun Eyll 1961-ubat 1962 dneminde yaplan toplantlarnda Cezayir Sorunu ile ilgili olarak yaplan oylamada Trkiye olumlu oy vermitir. Bylece 1962de bamszlna kavuan Cezayirde Trkiye 1963 ylnda Bykelilik amtr. Babakanl dneminde Cezayiri ziyaret eden Turgut zaln, 1958de Trkiyenin BMde kulland ekimser oyun o zamanki koullarn empoze ettii bir yanllk olduu yolunda Cezayir yetkililerine aklamalarda bulunduu, Cezayir yetkililerinin de bu sayfann artk kapandna deinerek iki lke ilikilerinin gelimesinden memnunluk duyduklarn syledikleri bildirilmitir. Kamuoyunda fazla bilinmeyen bir husus da Trkiyenin, Cezayir Ulusal Kurtulu Sava srasnda Cumhurbakan Celal Bayarn ve Babakan Adnan Menderesin talimat ile, iki ayr kez, Tunus zerinden Cezayirli direniilere gizlice yardmda bulunmu olmasdr. Trkiye, bu erevede, Cezayire bir kez silah, ikinci kez de haberleme cihazlar gndermitir. Bu bilgiler 1999 ylnda Cumhurbakan Sleyman Demirelin Cezayir ziyareti srasnda basna yansmtr. DPNOTLAR 1 160. Histoire de lEmpire Ottoman, sous la direction de Robert Mantran, Fayard 1989, sayfa

228

Ord. Prof. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt II, Trk Tarih Kurumu Basmevi,

Ankara 1995, sayfa 1. 3 4 5 90. 6 Arnold Toynbee, A Selection from his Works, Edited by E. W. F. Tomlin, Oxford University Robert Mantran, Histoire de lEmpire Ottoman, Fayard 1989, Paris, sayfa 110-111. Ord. Prof. . Hakk Uzunarl, a.g.e., cilt II, sayfa 279-306. Dimitri Kitsikis, lEmpire Ottoman, Presses Universitaires de France, Paris 1985, sayfa 85-

Press, Oxford, London, New York 1978, sayfa 81. 7 Mahfoud Kaddache, lAlgrie durant la Priode Ottomane, Office des Publications

Universitaires, Alger 1998, sayfa 233-235; Histoire Gnrale de lAfrique, V. LAfrique de XVIe au XVIIIe Sicle, Prsence Africaine/Edicef/UNESCO, Paris 1998, sayfa 121-122. 8 Mahfoud Kaddache, LAlgrie durant la Priode Ottomane, Office des Publications

Universitaires. Alger 1998, sayfa 3-10. 9 Ord. Prof. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II. Cilt, Trk Tarih Kurumu Basmevi,

Ankara 1995, sayfa 363-390. 10 1973. 11 Ord. Prof. . Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Cilt II, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ylmaz ztuna, Orta ve Dou Afrikada Trkler, Hayat Tarih Mecmuas, No 7, Austos

Ankara 1995, sayfa 391-400. 12 Xavier de Planhol, LIslam et La Mer, La Mosque et Le Matelot, VII et XXe Sicle,

Librairie Acadmique Perrin, Paris 2000, sayfa 394-396. 13 1973. 14 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti, Habe Eyaleti, Trk Tarih Ylmaz ztuna, Orta ve Dou Afrikada Trkler, Hayat Tarih Mecmuas, Say 7, Austos

Kurumu Basmevi, Ankara 1996. 15 Paul Henze, Eritreas War, Confrontation, International Response, Outcome, Prospects,

Thama Books, Addis Ababa, 2001, sayfa 229-230. 16 Cengiz Orhonlu, Osmanl-Bornu Mnasebetine Aid Belgeler, Istanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Mart 1969, sayfa 125. 17 Cengiz Orhonlu, a.g.e., sayfa 120.

229

18

Zakari Dramani-Issifou, LAfrique Noire dans les Relations Internationales au XVIe Sicle,

Centre de Recherches Africaines, Editions Karthala, Paris, sayfa 217. 19 Ahmed Mohammed Kani, Introduction and Consolidation of Islam in the Central Sudan:

With Special Reference to Kanem Borno and Hausa Land, up to the Seventeenth Century, La Civilisation Islamique en Afrique de lOuest, Communications du Symposium International tenu les 27-30 dcembre 1996, Dakar, Sngal, Edit par Samba Dieng, Le Centre de Recherches sur lHistoire, lArt et la Culture Islamique (IRCICA): Istanbul 1999, sayfa 9-15. 20 21 Michael Crowder, The Story of Nigeria, Faber and Faber 1980, London, sayfa 33 ve 35. B. G. Martin, Mai dris of Bornu and the Ottoman Turks, 1576-78, International Journal of

Middle East Studies, XXXII, sayfa 470-490, 1972, Cambridge. 22 Fernand Braudel, La Mditerranne et le Monde mditerranen lpoque de Philippe II,

Tome 2, Armand Colin, 1990, Paris, sayfa 140-150. 23 Cengiz Orhonlu, Osmanl-Bornu Mnasebetine Aid Belgeler, stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Mart 1969, sayfa 126. 24 25 Cengiz Orhonlu, a.g.e., sayfa 117. Dr Ahmet Kavas, Osmanl-Tibu Mnasebetleri: Byk Sahrada Reade (ad) ve Kavar

(Nijer) Kazalarnn Kurulmas, slam Aratrmalar Dergisi, stanbul, Say 4, 2000, sayfa 69-104. 26 Dr Ahmet Kavas, LActivit des Turcs au Tchad et au Niger de 1850 1913,

Communications du Symposim International sur la Civilisation Islamique en Afrique de lOuest, Dakar, Sngal, 26-30 Dcembre 1996, dit par Samba Dieng, Le Centre de Recherches sur lHistoire, lArt et la Cul ture Islamique, Istanbul 1999, sayfa 283-299. 27 Gilbert Sinou, Le Dernier Pharaon, Mhmet-Ali (1770-1849), 1997, Editions

Pygmalion/Grard Watelet, Paris, sayfa 173-192. 28 Anders Bjorkelo, University of Bergen, The Territorial Unification and Administrative

Divisions of Turkish Sudan, 1821-1885. Sudan Notes and Records, Khartoum 1997, sayfa 25-46. 29 30 Efendi. 31 Ahmet Uar, 140 Yllk Miras, Gney Afrikada Osmanllar, Tez Yaynlar, Istanbul 2000, Anders Bjorkelo. a.g.e., sayfa 25. Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 10, stanbul 1994, sayfa 276-277, Ebubekir

sayfa 333-334.

230

32 sayfa 186. 33

Ahmet Uar, 140 Yllk Miras, Gney Afrikada Osmanllar, Tez Yaynlar 2000, stanbul,

Bashir Adigan, Shitta-Bey Installed Sixth Seriki Muslumi, 16 January 1996, The

Guardian, Lagos. 34 Prof. Dr. Abdurrahman ayc, Byk Sahrada Trk-Fransz Rekabeti (1858-1911), Trk

Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995, 76-82, 186-187. 35 Dr. H. Ahmed Schmiede, Alman Asll bir Osmanl Devlet Adam ve Alimi, Trk Dnyas

Tarih Dergisi, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, Ocak 1991, No. 49. sayfa 16-20 ve ayn derginin ubat 1991 says, sayfa 30-34. 36 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 11, stanbul 1995, Emin Paa (1840-1892)

Alman Asll Osmanl devlet adam ve alimi, sayfa 117-119. 37 Semih Gnver, Tannmayan Meslek, A. . SBF Basn ve Yayn Yksek Okulu Basmevi,

Ankara 1984, sayfa 122. 38 United Nations General Assembly Official Records, Agenda Item 63 Annexes Thirteenth

Session, New York 1958, Document A/3853 v3 Document A/4075. 39 UN Official Records General Assembly Thirteenth Session Plenary Meetings sayfa 627

New York 1958. 40 UN Official Records, General Assembly 756th Meeting 24 September 1958, sayfa 119,

New York 1958. 41 UN Official Records, General Assemly Thirteenth Session First Committee 1021st

Meeting 12 December 1958 sayfa 368 ve First Committee 1022nd Meeting 13 December 1958 sayfa 375, New York 1958. 42 43 Abd El-Kader, Lettre aux Franais, Editions RAHMA 1992, Alger. Semih Gnver a.g.e., sayfa 122.

231

C. II. ABDLHAMD VE SLM BRL SYASET slami Birliin Salanmasna Ynelik Gayretler / Prof. Dr. Jacob M. Landau [s.132-137]
Hebrew niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi / srail 1.Giri kinci Abdlhamid dnemi nesli, Avrupa ve Asyann geni bir blmnde deiik Panideolojilerin ykseli ve gelimesi ahit olmutur. Temel olarak, sz konusu ideolojiler, deiik corafi alanlarda yaayan soyda milletlerin desteini kazanarak glerini artrma abasnda olan milliyeti hareketlerin yansmas olarak kabul edilebilir. Ayrca, genelde savunmac karakterli olmakla beraber zaman zaman istilac da olabilirler.1 Genelde Pan-slamizm olarak adlandrlan slami Birliin salanmas abalar, soydalktan ziyade ayn dine mensup deiik insanlarn din kardelii zerine odaklanmtr. Pan hareketlerinin ou diaspora boyutlu olmasna karn,2 Abdlhamid zamanndaki Pan-slamizm, Sultann imparatorluk politikalarn oluturduu ve lkeyi ynettii sarayn bulunduu stanbulda, yani Osmanl mparatorluunun kendisinde merkezilemitir. 2. deolojik Dayanaklar Gl slami duygular, pratikte her zaman var olmakla beraber, 19. yzylda ve zellikle 19. yzyln ikinci yarsnda kamuoyunda arln aka hissettirmeye balamtr. Dnya apnda okur yazarln artmas ve basnn gnlk hayata daha fazla girmesi ile deiik Mslman toplumlar arasnda bir ba olumu, hatta slami bir dayanma belirgin hale gelmitir. Abdlazizin hkmdarl srasnda Mslmanlarn sknt iinde olmalar ve Mslman blgelerin kaybedilmesi karsnda byyen bir tepkinin varlna dair pek ok belirti mevcuttur.3 Ancak, ok daha somut bir Pan-slamist ideolojisinin ortaya k ve Osmanl mparatorluu dahilinde organize bir fikir hareketinin varl, Abdlhamid zamanna rastlamaktadr. Mevcut slam ve Avrupa kaynaklar, son derece az, bazen elikilerle dolu ve ou zaman yetersizdir. Bununla birlikte, planl Pan-slamik hareketler dahilinde meydana gelen bir dizi koordineli abann, iki safhada ortaya kt belirtilebilecektir: deolojik propaganda ve organizasyonel faaliyetler. Burada temel olarak II. Abdlhamidin iktidarda gerek bir g olarak bulunduu 1876-1908 yllar ele alnacaktr (II. Abdlhamidin kukla hkmdar olarak tahtta bulunduu 1908-1909 aras ve Selanikteki srgnden dnd 1912 sonras dnem konu edilmeyecektir).4 Sz konusu hareketlerin pek ounun, muhalif slam karakteristiine sahip olduu sylenebilir. Ancak bu hareketleri bir btn dahilinde anlayabilmek iin ak veya gizli politik amalarn da belirlemek gerekecektir. Sultan ve danmanlarnn ncelikli amalar olduu grlmektedir; 1, Sultann Mslmanlarn halifesi sfat ile gerek Osmanl mparatorluu snrlar dahilinde, gerekse Mslmanlarn yaad dier yerlerde Mslmanlarn lideri konumunda olduu fikrini glendirmek;5 2, dnemin en byk bamsz SunniMslman devleti olan Osmanl mparatorluunun bekas iin Mslmanlardan asker toplamak ve 3,

232

mparatorluun dman ve/veya hasm durumundaki Avrupa lkelerinin her trl hasmane hareketi karsnda birleik ve dayanma ierisinde bir Mslman toplum imaj izmek ve Osmanlya dman Avrupa glerine, hakim olduklar kolonilerde yaayan Mslman nfusuna dahi etki edebilecei grnts vermek. 3. Propaganda Mslmanln toplum hayat ile bireylerin zel hayatlarndaki roln glendirmek iin slamn tevik edilmesi amacyla Sultann bavurduu karakteristik uygulamalardan biri olan propaganda, sadece slamcl deil, siyasi kurallarn ynlendirdii slam Birlii zerinde etkin olan Panslamizmin politik erevesini de tevik etmekteydi. Propaganda yolu ile, hacca gidenler araclyla Pan-slamik dncelerin yaylmasna ve askeri birliklere slami birliin politik faziletlerinin alanmasna allmtr.6 1892 ylnda kurulan Airet Mektebi veya kabile okullar, sadece Arap airet reislerinin (ve dierlerinin) sadakatini glendirmek grevini yerine getirmemi, ayn zamanda airet reislerinin oullarn slam ve Pan-slamizm dncesine gre eitme iini de stlenmilerdir.7 Deiik yerlerden seilen rencilere, lkelerine geri dndklerinde Pan-slamizm propagandas yapabilecekleri dncesi ile stanbulda eitim olanaklar da salanmtr. Basn da, dnyann her yerindeki Mslmanlarn halifesi ve Pan-slamizm hareketinin ba olan Sultana sadakati okuyucularna tleyerek, Osmanl mparatorluunun banda bulunanlarn menfaati dorultusunda hizmet etmitir. Basn, geni kitlelere hitap edebilmesi, genelde lml tavr ve ar finansal zorluk iinde bulunmas (bu zellii basnn satn alnabilir olduunu da gstermektedir) bakmndan propaganda avantaj salamaktayd. Ancak propaganda asndan en byk handikap, slami gazeteler ile dergilerin sadece hitap ettikleri okuyucu kitlesi tarafndan anlalabilen ok deiik sayda dilde baslyor olmalaryd. Bu da, her zaman salanmas mmkn olmayan byk miktarda parasal kaynak anlamna geliyordu. Bu durumda Sultann Pan-slamik propagandas, etkinlii daha yksek olan basn desteklemek ve finanse etmek eklinde gelimeye balamtr. Bu gazetelerden bir tanesi de 1897 tarihinden itibaren yayn yapan ve Mehmet Tahir isimli ahs tarafndan stanbulda kartlan Malmt gazetesidir. Hkmet tarafndan sbvanse edilen Malmt, imparatorluk snrlar iinde ve dnda son derece ucuz fiyata satlmakta, hatta yasaklanan lkelere kaak olarak sokulmaktayd. Gazete balangtan itibaren iki yzl bir yol benimsemiti. yle ki; bir tarafta Avrupal gleri slam Birliinin tamamen ruhani bir konu olduuna ve politik fanatizm ile ilgili bulunmadna ikna etmeye alyor, dier taraftan ise tm Mslmanlar ayn Avrupal glere kar kkrtarak birlemeye, koruyucular ve halifeleri II. Abdlhamide gvenmeye ve ha ile paganizme kar hilalin zaferi iin almaya tevik ediyordu.8 Grnen odur ki; propaganda faaliyetlerinin ou yabanc dilde yayn yapan basn organlarna ynelmiti. Bu noktada asl amacn, Sultana/Halifeye sadakatleri fazla belirgin olmayan ve Panslamizme kar tavrlar ile gven vermeyen Mslmanlara etki etmek olduu sylenebilir. Trke ve

233

Urdu dilinde yaynlanan Peyk-i slam isimli Urdu gazetesi, 1881 yllarnda stanbulda trenle yayn hayatna ve Hindistanda datlmaya balanmtr. Dier gazeteler de bunu izlemilerdir.9 te yandan, Avrupal glerin topraklarnda yaayan Mslmanlar gibi, imparatorluk snrlar iinde hayatlarn srdren Arap Mslmanlarn son derece nem arz etmelerinden dolay, Arap basn-yayn organlarnda dikkatli bir gazetecilik almas ile Pan-slamik propaganda materyalleri yer almaktayd. Al-Cauaib, bu duruma iyi bir rnek tekil etmektedir. 1860 ylndan itibaren stanbulda baslan ve resmi olarak hkmet politikalar lehinde yayn yapan bu haftalk Arap gazetesi, 1881 ylndan balamak zere sbvanse edilmekteydi. Sz konusu gazete, 1887 hatta daha nceki yllardan itibaren Suriye ve Kuzey Afrika lkeleri gibi imparatorluun Arap Eyaletlerindeki Pan-slamik yazl propagandann adeta ncs durumunda olmutur. Al-Cauaib yle ftursuzca Pan-slamizm propagandas yapmaktayd ki, gazete dnem dnem Hindistanda ngilizler10 ve Kuzey Afrikada Franszlar11 tarafndan yasaklanmt. Politik bir yaklam gsteren gazete, srekli olarak tm dnyadaki okuyucusu olan Mslmanlar, Sultann liderliinde ve Mslman blgelerinde birleme iin almaya aryordu. Gerekten Mslman topraklarna saldrlarn olduu zamanlarda haftalk gazete daha sert ve dorudan ifadeler ile tm Mslmanlar birlik olmaya aryordu.12 Yukarda bahsedilen iki yzl yaklamn basn-yayn organlarnda nasl kullanld burada aka grlmektedir. II. Abdlhamidin saraynda retilen ve Londra ile Pariste datm yaplan gazete ve brorler, bir taraftan Pan-slamizmin iddet kart karakterini vurgularken,13 bir taraftan da birleik slamn gc konusunda st rtl uyarlarda bulunmaktayd. 4. mparatorluk Politikalar Osmanl mparatorluu snrlar dahilinde finansal yatrmlar yapmaya tevik eden ve bakent ile eyaletlerde yaayan Mslmanlar nemli noktalara eriebilmeleri iin destekleyen slami politikalarn yan sra, imparatorluk politikalarnn net bir Pan-slamik boyutu da mevcuttu. Bu Pan-slamik boyutun yansmalar genellikle, dnyann her yerindeki Mslmanlarn Hristiyan tehdidi altnda olduunun ifade edilmesi, Avrupal gler ile arlk Rusyas veya Hindistanda ynetimi ele geirmi yabanclarn (aslnda Hristiyanlarn), egemenlikleri altna aldklar impartorluun eskiden sahip olduu topraklarda yaayan Mslmanlarn hayatlarna, Hristiyanlar korumak adna artan ekilde mdahale etmesine kar kmak eklinde olmaktayd. Politikalarn ou, gayri resmi veya gizli faaliyetler yoluyla uygulanmaktayd. Ancak Osmanl Konsolosluklar ile temsilcilikleri tarafndan, ou Avrupa lkesi olmayan Hindistan,14 Endonezya,15 in, Japonya, Kuzey Afrika ve II. Abdlhamidin anlarnda belirtii Java gibi16 lkelerde resmi dzeyde de Pan-slamizm propagandas yaplmaktayd. Her ne kadar Sultann Pan-slamik faaliyetleri hakknda -genelde Sultann tm hareketlerinin bir gizlilik rts altnda olmasndan dolayfazla bir bilgiye sahip olmasak da, beraberlerindeki propaganda konusunda maharetli muhabirlerle eyhlerden mteakip resmi misyanlarn17 1877deki Afganistan, Fransann Tunusu, ngilterenin de Msr igalini mteakip, 1880lerin banda Kuzey Afrika ziyaretleri, bize, sultann Mslmanlara ynelik politikas hakknda fikir verebilir. Aslnda 1881-1882 yllar, Mslmanlara zulm uygulad ve ayrmclk yapt iddias ile Avrupa hkmetlerine kar Pan-slamik hissiyatn politik adan

234

kullanlmaya baland yllardr. Sz konusu duruma paralel olarak ksa mrl olmalarna ramen Paris, Londra ve dier yerlerde Pan-slamik dernekler kurulmu, imparatorluk ierisindeki birtakm slami dernekler de deiik lkelere szdrlmaya allmtr.18 Gerek resmi gerekse gayri resmi ajanlar, Avrupa lkelerinin yansra Afganistan, ran ve Afrikann belirli Mslman lkeleri ile Mslman olmayan Hindistan ve Balkan lkelerine gnderilmilerdir. Ajanlar bu lkelerde yaayan Mslmanlarn II. Abdlhamidin Pan-slam politikalarn desteklemeleri iin faaliyet gstermiler ve slamn selameti iin ibirlii yapmalarn salamaya almlardr.19 Sultann Pan-slamizm politikalarn ekillendirmek amacyla uygulamaya koyduu en belirgin abas, hatta belki de II. Abdlhamid saltanatnn en byk d ilikiler baars, yeni Alman Devletinin hkmdar olan Kayser II. Wilhelm ile olan zel ilikisidir. nde gelen Avrupal glerden biri olan Almanya ile Osmanl mparatorluunun ilikisinde politik, ekonomik ve askeri menfaatler kadar Panslamizm faktr de varln hissettirmektedir.20 Kayser Osmanl mparatorluuna yapm olduu ikinci ziyareti esnasnda gittii Hayfa, Kuds, am ve Beyrutu gezdikten sonra kendisini ak olarak 300 milyon Mslmann sayd Sultann arkada olarak tanmlamtr.21 Bu ifade, II. Abdlhamidin slami Birlii salama gayretleri erevesindeki politikalarnn, gereklemi politika olarak uluslararas platformda alglandnn ve destekleneceinin bir gstergesi olarak kabul edilebilir. 5. Organizasyon Baz Osmanl konsoloslar ile temsilcilerinin, Pan-slamik faaliyetlerine daha nce deinmitik. Bununla birlikte, sz konusu faaliyetler gizli yrtldnden, Sultann Pan-slami abalarna hizmet eden organizasyon hakknda ok az bilgi mevcuttur. Organizasyon yaplanmasnda, piramidin en stnde ahsi serveti ile organizasyonu finanse eden bizzat Sultann kendisi bulunmaktayd. Faaliyet raporlar dorudan veya dolayl olarak Sultana iletilmekteydi. Ancak bugne kadar ne tek bir rapor, ne muhasebe kaytlar ne de yaplan harcamalara ait bir fatura gn na kartlabilmitir. stanbul, her trl Pan-slamik faaliyetin planland ve uygulamaya konduu merkez durumundayd. Sultann danmanlarndan bazlar, sorumlu olduklar corafi blgelerde Pan-slamik faaliyetler ile propaganda almalarnn yrtlmesinden mesul idiler. Bu danmanlar, Sultandan talimat alr, Sultana rapor verirlerdi.22 Baz danmanlar ise mparatorluk snrlar iinde ve dnda yaayan sekin Mslman ahsiyetlerin stanbula davet edilmesi ve liberal bir misafirperverlik anlay ile arlanmasndan, ayrca yabanc uyruklu rencilere cmert miktarda burs verilmesinden sorumlu idiler.23 Davet edilenlerden, slami ve Pan-slamist mesajlarn, Sultann arzular dorultusunda, propagandasn yapmalar beklenmekteydi. Pan-slamist organizasyonlar hedefe ulaabilmek iin destek salayan gayr-resmi bir ebeke grnts vermekteydiler. Bu organizasyonlar, stanbuldan ok uzaktaki byk Mslman kitlelere herhangi bir fikri alamak gibi son derece ar bir ii yapabilecek beceriden ise uzaktlar. 6. arlk Rusyasnda Pan-slamist Faaliyetlerin zleri

235

Bahsedilen dnem itibariyle Osmanl mparatorluu snrlar dnda slam Birliinin salanmas amacyla aba sarf edildiine dair en iyi bilgi sahibi olduumuz lke arlk Rusyasdr. Bu abalar, II. Abdlhamidin faaliyetlerinden ziyade o dnemde Rusyada yaayan Mslmanlarn zel durumlarndan dolay ortaya kmt. 1897 nfus saymna gre saylar 13.600.000i (bu say toplam 125.600.000 kiilik nfusun neredeyse %11ine tekabl etmektedir) bulan Mslmanlar resmi olarak hem Ruslatrlacak hem de Hristiyanlatrlacak hedef kitlelerin banda gelmekteydiler. Mslman gruplardan bazlarnn liderleri, Pan-Slavizm taraftarlarnn grlerinden hareket ederek, Pan-slamizm veya Pan-Trkizm24 kavramlarna dayal ideolojiler gelitirmilerdir. Sz konusu kavramlardan Pan-slamizm, Mslman kitleler tarafndan daha fazla destek grm ve savunmac bir yaklam tarznda birletirici bir etken olarak kullanlmtr. Dini ve entellektel balamda slami bir uyan kendini hissettirmi ve zellikle Tatarlar ve Azeriler arasnda Pan-slamik kimliin uygulamaya konmas hususunda verimli bir ortamn ortaya kmasna vesile olmutur. Tatarlardan smail Gasprali (1815-1914) ile Azerilerden Ahmed Aaolu (1870-1938) Panslamizm konusunda faaliyet gsteren en nl kiilerden ikisidir.25 Her iki ahiyet de Pan-slamn amalar konusunda konumalar yapp yazlar yazmlar, ayrca, Rusyada aktif Mslman politikaclar tarafndan dzenlenen konferansa katlmlardr. Sz konusu konferanslara katlan ahslardan bir dieri ise Abdlreid brahim (1853-1944) olup, Rusyada (daha sonralar yurtdnda da) Pan-slamizmin hedefleri konusunda propaganda faaliyetleri yrtm, davaya sonuna kadar inanm ve insanlar da ayn inan dzeyine getirmek iin yazlar yazp konumalar yapan bir kii olarak tannmaktadr.26 Pan-slamn hedeflerine genelde sekin snf arasnda ulaabilmesi, Rusyada Pan-slam yzndendir.27 7. Sonu Buraya kadar belirtilen hususlar erevesinde, her ne kadar Avrupadaki bir takm politik evreler ciddiye alsa da, II. Abdlhamid dneminde Pan-slamizmi yaymak iin ortaya konan tm ya da pek ok abann baarszlkla sonuland sylenebilir. Avrupadaki politik evrelerin sz konusu tavr, 1878 ylnda Kbrs, 1880 balarnda Tunus ve Msrn igal edilmesi ve igal edilecek bir baka yer kalmad iin (1897 ylnda igal edilen Girit hari) II. Abdlhamid hkmdarlnn sonuna kadar Osmanl mparatorluuna askeri bir mdahalenin yaplmasn geciktirmitir. Bu varsaymsal hipotez dnda Pan-slamist konusundaki tm abalarn Pan-slamizm hareketlerin doas ve bu hareketlerin gemii dnda bir ie yaramad sylenebilir. Genel ahvalde; son derece az sayda pan hareketin ideolojilerinin getirileri ne kadar iyi olursa olsun, snrlar iinden ktklar devletlerin hkmdarlklar altndaki aznlklarn mevcut status quolarnn deimesine kar kmalarndan dolay die dokunur bir baar elde ettikleri sylenebilir. Pan-slamizm durumunda ise ngiliz, Fransz, Alman ve Rus hkmetleri kendi lkelerinde ve kolonilerindeki slami propaganday yakndan takip etmiler, slami propaganda yapan ajanlar tutuklamlar, gazeteleri ise yasaklamlardr. Daha da tesinde Mslman nfusun geni bir corafyaya dalm olmas, sz konusu topraklar arasndaki byk konusunda faaliyet gsterenlerin nne kan zorluklar ve engeller

236

mesafeler, Mslmanlarn yaad lkelerin birbirlerinden gayri-mslmlerin yaad lkeler ile ayrlm olmas almas neredeyse imkansz doal bariyerleri de oluturmutur. Bunun yan sra Mslmanlarn deiik lisanlar konuuyor olmalar da propagandann etkinliini dorudan azaltmtr (genelde Pan-slm dnda, neredeyse tm pan-ideolojiler ayn dili konuan insanlar hedef almtr). Son olarak anlan dnemde Osmanl mparatorluunun snrl finansal imkanlar ve Pan-slamik hareketlerdeki ar gizlilik Pan-slamizmin amacna ulamasna engel olmutur. Her ne kadar II. Abdlhamid hkmdarl srasnda Pan-slamizm baarszla uram olsa da, daha sonraki yllarda yeni mitler ve isteklerin nda slami bir birliin ortaya kmas iin almalar devam etmitir. DPNOTLAR 1 2 Naomi Chazan, editr, Irredentism and International Politics (Boulder, Colorado, 1991). Jacob M. Landau, Diaspora Nationalismin, Athena S. Leoussi, ed., Encyclopaedia of

Nationalism (New Brunswick and London, 2001), s. 46-50. 3 4 Id., The Politics of Pan-Islam: Ideology and Organization (Oxford, 1990), s. 11-13. On which id., Abdlhamid II in 1912: The Return from Salonica, idem Balim-Harding

and Colin Imber Yaynlar, The Balance of Truth: Essays in Honour of Geoffrey Lewis (Istanbul, 2000), s. 251-254. 5 s. 93-105. 6 7 8 9 Landau, The Politics of Pan-Islam, op. cit., s. 17. Bayram Kodaman, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikasi (Ankara, 1987). E. g., Malmt (stanbul), 1 Ekim 1897. The Times (Londra), 19 Ocak 1882. Azmi zcan, Pan-slamizm Osmanl Devleti Hindistan Cezmi Eraslan, II. Abdlhamidin Hilfet Anlay, stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi, Tarih Aratrma Merkezi, Sultan II. Abdlhamid ve Devri Semineri, Bildiriler (stanbul, 1994),

Mslmanlar ve ngiltere (1877-1914) (stanbul, 1992), s. 168-171. 10 11 12 13 Orhan Kololu, Abdlhamid Gerei (stanbul, 1987). Al-Jawib, 4 Ocak, 12 Aralk 1877. A.g.e., 20 Mays, 22 and 25 Temmuz, 1877, 27 Aralk 1881. Landaudan rnekler, The Politics of Pan-Islam, s. 63-64.

237

14

Azmi zcan, Pan-slamizm, op. cit., s. 161-166. Id., Sultan II. Abdlhamid ve Hindistan

Mslmanlar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Aratrma Merkezi, Sultan II. Abdlhamid ve Devri Semineri, Bildiriler, op. cit., s. 125-139. 15 Jan Schmidt, Pan-Islamism Between the Porte, the Hague and Buitenzorg, Jan Schmidt,

Through the Legation Window. Four Essays on Dutch, Dutch-Indian and Ottoman History (stanbul, 1992), zellikle s. 49-54. 16 17 18 19 20 Sultan Abdlhamit, Siyas Hatratm (stanbul, 1974). Bkz. Landau kaynaklar, The Politics of Pan-Islam, op. cit., s. 40-44. Ayrntl bilgi iin a.g.e., s. 48-54. A.g.e., s. 42-45, 64-68. lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu

(Ankara, 1981). 21 Robert Herly, LInfluence allemande dans le Panislamisme contemporain, La Nouvelle

Revue Franaise dOutre-Mer, NS, 47/12 (Aralk 1955), s. 594. Arminius Vambry, Pan-Islamism, The Nineteenth Century and After, 60 (Temmuz-Aralk 1906), s. 553. 22 23 Detaylar iin bkz. Landau, The Politics of Pan-Islam, op. cit., s. 69-74. A. M. Rouire, La Jeune-Turquie et lavenir du Panislamisme, Questions Diplomatiques

et Consulaires, 28/301 (1 Eyll 1909), s. 260. Valentine Chirol, Turkey in the Grip of Germany, The Quarterly Review, 223/442, Blm 2 (Ocak 1915), s. 237. 24 1. 25 Gasprali hakknda son kan kitaplardan Mehmet Saray, Trk Dnyasnda Eitim Reformu Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation (Londra, 1995), Blm

ve Gasprali smail Bey (1851-1914) (Ankara, 1987). Aaolunun olu: Samet Aaolu, Babamdan Hatralar (Ankara, 1940). 26 27 Mahmud Tahir, Abdurrashid brahim, Central Asian Survey, 7/4 (1988), s. 135-140. Landau, The Politics of Pan-Islam, op. cit., blm 3.

KAYNAKLAR Abdlhamit (Sultan), Siyas Hatratm (stanbul, 1974).

238

Abu Manneh, B., Sultan Abdlhamid II and Shaikh Abulhuda al- Sayyadi, Middle Eastern Studies 15/2 (Mays 1979), s. 131-153. Al-Afghani, Jamal al-Din, al-Wahda al-Islamiyya wa-l-wahda wa-l-siyada (n. p., 1358/1938). Aaolu, Samet, Babamdan Hatralar (Ankara, 1940). Ahmad, Aziz, Afghanis Indian Contacts, Journal of the American Oriental Society, 89 (1969), s. 476-504. Ahmad, Rafiddin, A Moslems View of the Panislamic Revival, The Nineteenth Century, 47 (Ekim 1897), s. 517-526. Akarl, E. D., Abdulhamids Islamic Policy in the Arab Provinces, Trk-Arap likileri: Gemite, Bugn ve Gelecekte (Ankara, 1979). Ali, Shaukat, Pan-Movements in the Third World: Pan-Arabism, Pan-Africanism, Pan-Islamism (Lahor, n. d. 1976). Arsharuni, A. and Kh. Gabidullin, Ocherki Panislamizma i Pan-Tyurkizma v Rossii. (Moskova, 1931). Arusi, Mihriddin (Ahmed Hilmi), Yirminci Asrda Alem-i slm ve Avrupa Mslmanlara Rehber-i Siyaset (stanbul, 1327 Hicri). Azmzadeh, Refik, ttihad-i slam ve Avrupa (stanbul, 1327 Hicri). Baak, Hasan Tahsin, slm Birlii ttifak ve ttihat Nazariyesi (Kastamonu, 1377/1957). Al-Bashir, Al-Tahir MuhammadAli, al-Wahda al-Islamiyya wa-l-harakat al-diniyya fi-l-qarn altasi ashar (Khartum, 1975). Becker, C. H., Panislamismus, Archiv fr Religionswissenschaft, 7 (1904), s. 169-192. Bennigsen, Alexandre, Panturkism and Panislamism in History and Today, Central Asian Survey, 3/3 (1985), s. 39-68. Bouvat, L., La presse anglaise et le Panislamisme, Revue du Monde Musulman, 1/3 (Ocak1907), s. 404-405. Burke, Edmund, Pan-Islam and Moroccan Resistance to French Colonial Penetration, 19001912, Journal of African History, 13/1 (1972), s. 97-118. Bury, J. W., Pan-Islam (Londra 1919).

239

etinsaya, Gkhan, II. Abdlhamid dneminin ilk yllarnda slm Birlii Hareketi (1876-1878), Master tezi, Ankara niversitesi, 1988. Charmes, Gabriel, LAvenir de la Turquie. Le Panislamisme (Paris, 1883). Chazan, Naomi, ed., Irredentism and International Politics (Boulder, Colorado, 1991). Chirol, Valentine, Pan-Islamism, Proceedings of the Central Asian Society (14 Kasm 1906), s. 1-28. Turkey in the Grip of Germany, The Quarterly Review, 223/442 blm 2 (Ocak 1915), s. 231251. Colquhoun, A. R., Pan-Islam, North American Review, 182/6 (Haziran 1906), s. 906-918. Depont, Octave and I. T. dEckhardt, Panislamisme et propagande islamique, Revue de Paris (15 Kasm 1899), s. 3-34. Deringil, Selim, Well-Protected Domains. Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire, 1876-1909 (Londra 1999). Eckardt, I. T. von, Panislamismus und islamitische Mission, Deutsche Rundschau, 98 (Ocak. Mart. 1899), s. 61-81. Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamidin Hilfet Anlay, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Aratrma Merkezi, Sultan II. Abdlhamid ve Devri Semineri, Bildiriler (stanbul, 1994), s. 93105. Fadeeva, I. L. Ofitsialniye Doktrini i deologii v Politike Osmanskoy Imperii (Osmanizm. Panislamizm) XIX-nachalo XX v. (Moskova, 1985). Farah, Caesar, Arab Supporters of Sultan Abdlhamid II. Izzet al-Abid, Archivum Ottomanicum, 15 (1997), s. 188-219. Farooqi, Naimur Rahman, Pan-Islamism in the Nineteenth Century, Islamic Culture, 57/4 (Ekim 1983), s. 283-296. Fesch, Paul, Constantinople aux derniers jours dAbdul Hamid (Paris, n. d. 1908). Fevret, A., Le Croissant contre la croix, Revue du Monde Musulman, 2/7 (Mays 1907), s. 421425. Frmont, P., Abd Ul-Hamid et son rgne (Paris, 1895). Goichon, A. M., Le Panislamisme dhier et daujourdhui, LAfrique et lAsie, 9 (1950), s. 18-44.

240

Halid, Halil, Panislamische Gefahr, Die Neue Rundschau, 27/3 (Mart 1916), s. 289-309. Herly, Robert, LInfluence allemande dans le Panislamisme contemporain, La Nouvelle Revue Franaise dOutre-Mer, NS, 47/12 (Aralk 1955), s. 591-602; 48/1 (Ocak. 1956), s. 31-36; 48/2 (ubat 1956), s. 82-91; 48/3 (Mart 1956), s. 129-138. Hurgronje, C. S., Les Confrries religieuses, la Mecque et le Panislamisme, Revue delHistoire des Religions, 44 (1901), s. 262-281. leri, Celal Nuri, ttihad-i slm. slmn Mazisi, Hali, stikbali (stanbul, 1331 Hicri). Karpat, K. H., Pan-Islamizm ve kinci Abdlhamid. Yanl Bir Grn Dzeltilmesi, Trk Dnyas Aratrmalar, 48 (Haziran 1987), s. 13-37. Keddie, N.R. Pan-slam as Proto-Nationalism, The Journal of Modern History, 41/1 (Mart 1969), s. 17-28. Kidwai, Shaykh Mushir Hosain, Pan-Islamism (Londra, 1908). Kodaman, Bayram, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas (Ankara, 1987). Kololu, Orhan, Abdlhamid Gerei (stanbul, 1987). Kuran, Ercmend, Panislmizmin dousu ve gelimesi, Beinci Milletleraras Trkoloji Kongresi, stanbul, 23-28 Eyll 1985. Tebliler (stanbul, 1986), s. 395-400. Landau, Jacob M. Abdlhamid II in 1912: The Return from Salonica, idem Balim ve Colin Imber yaynlar, The Balance of Truth: Essays in Honour of Geoffrey Lewis (stanbul, 2000), s. 251254. Al-Afghanis Panislamic Project, Islamic Culture, 26/3 (Temmuz 1952), s. 50-54. Diaspora Nationalism, in Athena S. Leoussi, ed., Encyclopaedia of Nationalism (New Brunswick and London, 2000), s. 46-50. Pan-Islamism, Encyclopaedia of Islam2, VIII (1993), s. 250-252. Pan-Islam, The Oxford Encyclopaedia of the Modern Islamic World, III (1995), s. 300-301. Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation (London and Bloomington, Hindistan, 1995). The Politics of Pan-Islam. Ideology and Organization (Oxford, 1990). Le Chatelier, A., Le Congrs musulman universel, Revue du Monde Musulman, 3/11-12 (Nov. -Dec. 1907), s. 497-502, 613-617.

241

Le Pan-Islamisme et le progrs, a.g.e., 1/4 (ubat 1907), s. 145-168. Lee, D. E., The Origins of Pan-Islamism, The American Historical Review, 47/2 (Ocak 1942), s. 278-287. MacColl, Malcolm, The Musulmans of India and the Sultan, The Contemporary Review, 71/374 (ubat 1897), s. 280-294. Mohammedan History. The Pan-Islamic Movement (Londra, 1920). Nasr, Nasr al-DinAbd al-Hamid, Misr wa-harakat al-Jamia al-Islamiyya minam 1882 ilam 1914 (n. p. Kahire, 1984). Orhan, ttihad-i slam, XXX Trk, 2/58 (8 Aralk 1904), p. 2. Ortayl, lber, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu (Ankara, 1981). zcan, Azmi, Pan-slamizm. Osmanli devleti, Hindistan Mslmanlar ve ngiltere (1877-1914) (stanbul, 1992). Sultan II. Abdlhamid ve Hindistan Mslmanlar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Aratrma Merkezi, Sultan II. Abdlhamid ve Devri Semineri, Bildiriler (stanbul, 1994), s. 125139. Pakadaman, Homa, Djamal-ed-Din Assad Abadi dit Afghani (Paris, 1969). Panislamism, Asiatic Review, 23/73 (Ocak-Ekim 1927), s. 209-215. Panislamism and the Caliphate, The Contemporary Review, 43 (Ocak 1883), s. 57-68. Panislamism in Africa, The Times, 22 Mart 1900, s. 5. Le Panislamisme turc en Afrique et en Arabie et la presse arabe, Bulletin du Comit de lAsie Franaise, 71 (ubat 1907), s. 59-61. Pinon, Ren, LEurope et lempire ottoman. Les Aspects actuels de la question dOrient (Paris, 1909). Proekt. Mslman ttifak Cemiyetinin Nizamnamesi (St. Petersburg, n. d. 1906). Programma Musulmanskoy Parlamentskoy Fraktsii v Gosudarstvennoy Dumi (St. Petersburg, 1907). Qajar, Abu al-Hasan Mirza (Shaykh al-Rais), ttihad- slam (Bombay, 1312/1894).

242

Qureshi, M. N., Bibliographic Soundings in Nineteenth Century Pan-Islam in South Asia, The Islamic Quarterly, 24/1-2 (1980), s. 22-34. R. R., Un Ulma de Pkin Constantinople. Deux envoys du Sultan Pekin, Revue du Monde Musulman, 3/11-12 (Kasm-Aralk 1907), s. 612-617. Redhouse, J. W., A Vindication of the Ottoman Sultans title of Caliph; Showing Its Antiquity, Validity and universal Acceptance (Londra, 1877). Reid, Anthony, Nineteenth Century Pan-Islam in Indonesia and Malaysia, The Journal of Asian Studies, 26/2 (1966-1967), s. 267-283. Riza, Ahmad, Le Panislamisme, Mechveret, 11/179 (1 Eyll 1906), s. 3-4. Rouire, A. M., La Jeune Turquie et lavenir du Panislamisme, Questions Diplomatiques et Coloniales, 28/301 (1 Sep. 1909), s. 257-270. Sabaheddine, The Sultan and the Panislamic Movement, The Times, 13 Austos 1906, s. 6. Salih, ttihad-i slam, Osmanl, 1/53 (3 ubat 1881), s. 1. Salmon, H. A., Is the Sultan of Turkey the True Caliph of Islam? , The Nineteenth Century, 39 (Ocak 1896), s. 173-180. Saray, Mehmet, Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspirali smail Bey (1851-1914) (Ankara, 1987). Saunders, Lloyd, The Sultan and the Caliphate, The North American Review, 176/4 (15 Nisan 1906), s. 546-553. Schmidt, Jan, Pan-Islamism Between the Porte, the Hague and Buitenzorg, Jan Schmidt, Through the Legation Window. Four Essays on Dutch, Dutch-Indian and Ottoman History (stanbul, 1992), s. 49-143. Sirma, hsan Sreyya, II. Abdl Hamidin slam Birlii Siyaseti (stanbul, 1985). Tabibi, Abdul Hakim, The Political Struggle of Sayid Jamal ad-Din al-Afghani (Kabul, 1977). Tahir, Mahmud, Abdurrasid Ibragim, Central Asian Survey, 7/4 (1988), s. 135-140. Toynbee, A. J., The Ineffectiveness of Panislamism, A. J. Toynbee, A Study of History (Londra, 1954), VIII, s. 692-695. Turgut, ttihad-i slam Meselesi, Trk, 2/57 (1 Aralk. 1904), s. 2.

243

Vambry, Arminius, Pan-Islamizm, The Nineteenth Century, 60 (Temmuz-Aralk 1906), s. 547558; 61 (Ocak. -Haziran 1907), s. 860-872. Pan-Islamism and the Sultan of Turkey, The Imperial and Asiatic Quarterly. Review and Oriental and Colonial Record, 3rd. ser., 23/45-46 (Ocak. -Nisan 1907), s. 1-11. Vollers, K., Ueber Panislamismus, Preussische Jahrbcher 170 (Temmuz-Eyll 1904), s. 1840. Wahby Bey, Behdjet, Pan Islamism, The Nineteenth Century, 61/363 (Mays 1907), s. 860872. Wilson, H. A., The Moslem Menace. One Aspect of Pan-Islamism, a.g.e., 62/367. (Eyll 1907), s. 378-387.

244

Sultan II. Abdlhamid Dneminde Osmanllar ve Hindistan Mslmanlar / Do. Dr. Azmi zcan [s.138-143]
Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Sultan II. Abdlhamid, daha ehzadelii srasnda Hindistan Mslmanlarnn meseleleri ile yakndan ilgileniyor, gerek Sultan Abdlazizle Londraya yapt seyahat srasnda gerekse basn ve o sralar stanbulda bulunan Hindistanl aydnlar vastasyla Hindistan Mslmanlar arasndaki gelimeleri takip ediyordu. O dnemde ve ilerleyen yllarda II. Abdlhamidin Hindistanla ilgilenmesinin sebeplerinden birisi onun ngiliz siyaseti konusunda Hindistan tecrbesinden dersler karmak olduu sadarete yazlan tarihsiz bir muhtradaki u ifadelerden anlalabilir: ngiltere Devletinin maksd- aslsi tevs-i dire-i ticaret olup, Hindistan istil etmesi hep bu maksaddan mnbis olduu gibi devlet-i Aliyyeye zhiren gsterdii sr- dost ve muhleset. Ahi maksd- aslsine hizmet iindir.1 Kez, bir baka yerde, ngilterenin, Osmanl Devletine zahirde gsterdii dostluk ile ngilizlerin, Hindistann evl-i istilsnda hkmet-i mahalliyyeye kar izhr ve ittihz eyledii politika arasnda pek ziyade bir benzerlik olduunu kaydetmitir.2 Bilindii gibi daha nce gerek Sultan Abdlmecid gerekse Sultan Abdlaziz Devrinde Osmanl Devletinin ngiltere ile nispeten iyi ilikiler ierisinde olmas Osmanllarn Hindistan siyasetine de dorudan etki ediyordu. Bu erevede, Osmanllarn Hindistan Mslmanlarna yaklam en azndan ngilizlerle iyi ilikileri zedelemeyecek mecrada olmak durumundayd. yle ki, 1857 Byk Hind Ayaklanmas srasnda dahi Osmanl Devleti, Krm Sava ittifakndan dolay mecburen ngiltereye destek vermi, hatta her ne kadar kullanlmamsa da ayaklanmay bastrmak iin Hindistana gnderilebilecek ngiliz askerlerinin Osmanl topraklarndan gemesine msaade etmiti. Kez Osmanl devlet adamlar bu vesileyle yaptklar aklamalarda kendilerinin ngilizlere kar giriilebilecek hareketlere scak bakmalarnn mmkn olmadn ifade etmilerdi.3 Tabiatyla, ncelikle ngilizleri memnun eden bu tutum, ayn zamanda Hindistan Mslmanlarnn tavrlarna da tesir etmekteydi. Sultan II. Abdlhamidin tahta gemesinden ksa bir mddet sonra Osmanl Devletinin d siyasetinde ttihad- slm anlaynn belirgin bir ekilde ne kmas ve ngiltere ile ilikilerin yava yava bozulmas Osmanllarn Hindistan Mslmanlarna yaklamnda da kendisini gsterecektir. Ancak bu hususa girmeden evvel Hindistann ngiliz hakimiyetine geme vetiresinde Mslmanlarn Osmanl Devletine ve Sultan-Halifeye baklarn ana hatlaryla vermek herhalde faydal olacaktr. Genel olarak Hindistan Mslmanlarnn daha Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanllara ilgi duymaya baladklar ve Hilfetin Osmanoullarna intikalinden itibaren de Osmanl padiahlarn Mslmanlarn halifesi olarak kabul ettikleri bilinmektedir. Ancak XIX. yzyl balarna kadar Hindistanda gl bir Mslman devlet, Babrller, bulunduu iin iki lke arasndaki irtibat genelde nezaket dairesinde gelien diplomatik ilikiler tesine gidememitir. Babrllerin zayflamaya balamasyla birlikte Hindistan Mslmanlarnn Osmanllara olan ilgilerinde belirgin bir art ve

245

muhteva deiiklii olmaya balad. Bu deiiklie etki eden sebepler arasnda Osmanllarn yeryznde slmn, zellikle snnliin, hmsi ve mukaddes beldelerin hdimi olarak slm leminde sahip olduklar itibarn nemi byktr. Bu erevede Hindistan slm ulemasnn Osmanl Devletinden her vesileyle vgyle bahsetmesi tabiatyla Mslmanlarn Osmanllara baklar zerinde ok etkili oluyordu. te yandan, lkede gittike artan gayrimslim hakimiyeti karsnda Hindistan Mslmanlar, ayn artlardaki dier Mslmanlar gibi, Osmanl Devletinin varlnda teselli bulmaya baladlar. 1857de Hindistandaki slm hakimiyetinin sembolik kalntlar da ortadan kaldrld ve lke resmen Byk Britanya mparatorluunun bir smrgesi haline geldi.4 Bu olaylarn akabinde ngilizlerin Mslmanlara rev grd ve bugn bizzat ngiliz tarihileri tarafndan da itiraf edilen, zulm5 karsnda Mslmanlarn tek sna Osmanl Devleti kalmt. Ancak bu srada Osmanl Devleti, ksmen Tanzimat uygulamalarndan kaynaklanan problemlerinden ban kaldramyor ve dier Mslmanlara aka yardm edemiyordu. aresizlik ierisinde ngiliz hakimiyetini kabul etmek zorunda bulunan Hindistan Mslmanlar artk ok reklm edilen ngilizOsmanl dostluunda teselli aramaya balamlard. 1880lere bu ekilde devam eden durumdan en krl kanlar herhalde ngilizler idi. Zira Osmanl Devleti ile aralarnda mevcut olan msbet ilikiler kendilerine Hindistanda itibar salayp, hakimiyetlerini salamlatrrken, ayn zamanda Hindistan Mslmanlar arasnda gelimesine izin verdikleri Osmanlca (Pan-slm) duygular da Asyadaki Rus yaylmaclna kar bir Mslman blok oluturmak ynndeki plnlar iin ok faydal olabilirdi. Nitekim 1870lerin ortalarnda patlak veren ark bunalm srasnda Hindistan Mslmanlarnn Osmanllar iin gsterdikleri olaanst ilgi ve saladklar madd destek ngilizleri endielendirmemiti. Ayn ekilde 1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda da ngilizler savata tarafsz olduklar halde Hindistan Mslmanlarnn Osmanllara gsterdikleri tevecche hi mdahale etmemiler, aksine zaman zaman kolaylklar bile gstermilerdi. Sultan II. Abdlhamidin tahta gemesinden ksa bir sre sonra ngiliz Osmanl ilikilerinin souklamaya balamasyla Hindistan Mslmanlar det iki kutbun arasnda kalmann skntlarn hissederken, ngilizler de Hindistandaki Osmanlc gelimelerden artk rahatszlk duymaya balamlard. Bilindii gibi, Sultan II. Abdlhamid, 93 Harbi srasnda, ngilizlerin Osmanllara daha nce vaad ettikleri yardm ve destei salamadklar iin, ngiltereye kzgnlk duyuyor ve artk Rusyaya kar ngiltereye gvenilemeyecei kanaatini tayordu.6 ngilizler ml ve mak#sidine mmanat eylediini grd gn refi nihb- garazkr ederek alenen ibrz- husmete balayp Rusya ile vuku bulan muhberi-i hireye sebebiyet vermilerdi. Bu da artk gsteriyordu ki, ngiltere, Osmanl Devletine kar, Krm Muharebesinde mehd olan muavent- dostanesinden vazgeiyordu.7 Bu artlar ierisinde ngiltere ile souklaan ilikiler nda Sultan II. Abdlhamidin slmc politikasnn, daha da net bir deyile Osmanllarla Hindistan Mslmanlar arasndaki ilikilerin gelitirilmesinin, ngiliz menfaatlerine uygun olamayaca ortadayd. Nitekim bu andan sonra ngiltere Hindistan Mslmanlar arasndaki Osmanlc duygularn varlndan aka rahatsz olmaya ve bunu da hem Osmanllara hem de Hindistan Mslmanlarna hissettirmeye balad. ngilizlerde grlen bu

246

deiimin ayn anda hem stanbuldaki ngiltere Bykelisi Henri Layard hem de Hindistan Genel Valisi Lytton tarafndan Londraya yazlan raporlarda grlmesi arpcdr. Bu raporlara gre, Sultan II. Abdlhamid, 93 Harbindeki tutumundan dolay ngiltereye olan kzgnlnn tesiriyle intikam alabilmek iin Hindistan Mslmanlarn ngiltere aleyhinde bir ayaklanma iin tekiltlandrmaya almaktadr.8 Sultan II. Abdlhamidin Hindistan Mslmanlarna yaklam bu adan olduka nemlidir. Zira son bir asrdr, resm ngiliz hariciye evraklarndan herhangi bir gazete makalesine kadar konunun yani Pan-slmizm tehlikesinin, tartld hemen her yerde iddialarn dayandrlmak istendii rneklerin byk bir ksm Abdlhamid-Hindistan Mslmanlar ilikilerinden verilmektedir. Bir baka deyile, Pan-slamizm hakkndaki speklasyonlar genelde Hindistana grlen gelimelerden hareketle ortaya atlmtr. O halde bu iddia ve speklasyonlarn ne derece geerli olduunu tespit edebilmek ancak Osmanllarla Hindistan Mslmanlar arasndaki ilikileri ve bu ilikilerin mahiyetini gereki bir ekilde koyabilmekle mmkndr. Hatratndan da ak olarak anlalaca zere Sultan II. Abdlhamid slm leminin iinde bulunduu vaziyetten byk bir zdrap duymaktayd.9 Onun ngiliz hakimiyeti altndaki Hindistan Mslmanlarnn durumu hakkndaki grleri u ifadelerinde bellidir: Hindistann fethinden bu kadar seneler getii halde Hindistanda Mslmandan vali, mutasarrf, kaymakam var mdr? Ahalinin ceplerinde altn meskkt kalm mdr? Hatta nefislerini mdafaa iin ellerinde Avrupa silhlarndan silh bulunmakta mdr? ngiltere Parlamentosu gibi cesim bir parlementoda u iki sene gelinceye kadar mecus bir mebustan baka u kadar milyon halkn hukukunu hi olmazsa bir szle mdafaa etmek iin bir Hindli mebus var mdr? Hayvan gibi bunlarn mal ve mlk ve vcudlarndan istifade etmekten baka hkmet ne yapyor?10 Bir gn alma zaman gelecektir ve Hindliler ngiliz boyunduruunu krp kurtulacaklardr. Milyonlarca nfusa sahip olan Hindistan kendisini soyan, kendisine ez cef eden bu nihayet birka bin kiiden ibaret olan ngilizleri hakikaten kovmak istedikleri bu ii kolaylkla yapabileceklerdir.11 Bu tr dnceler ve ifadeler Hindistan Mslmanlarnn mevcut artlarndan zdrap duyan bir insann duygularn yanstmaktadr. Ancak elindeki imknlarn, bir baka deyile Osmanl Devletinin mevcut gc ve kabiliyetinin farknda olan Sultan II. Abdlhamid bu adan Batllara kar duygularyla deil gereki bir politika takip etmek istemitir. Bu politikaya gre, Osmanl Devleti yeryzndeki Mslmanlarn tek midi idi ve Mslmanlarn nih kurtuluu ancak gl bir Osmanl Devleti sayesinde mmkn olabilirdi. Buradan hareketle II. Abdlhamidin gndemindeki en nemli mesele Osmanl Devletinin en ksa zamanda skntlarndan kurtarlmas meselesiydi. Fakat bu sadece Osmanllarn mesuliyeti deil, ayn zamanda yeryzndeki btn Mslmanlarn da en nemli meselesi olmak durumundayd. Dolaysyla II. Abdlhamidin Hindistan Mslmanlarna yaklam da bu genel ereve ierisinde gelimitir. O halde, Hindistan Mslmanlarna, nce kendi istikballerinin de gl bir Osmanl Devletinin varlna bal olduu anlatlacak ve bu syede nce onlarn

247

ellerindeki imknlarla Osmanllara destek olmalar salanacaktr. Tabiatyla, II. Abdlhamidin btn Mslmanlarn halifesi ve Osmanl Devletinin de slmn mukaddes beldelerinin koruyucusu konumunda deerlendirilmesi bu alanda yaplacak faaliyetlerin odak noktasn oluturuyordu. Sultan II. Abdlhamidin Hindistana ynelik hedeflerini ve beklentilerini bylece tespit ettikten sonra Osmanllarn faaliyet sahalarn ylece sralamak mmkndr: a- Hindistandaki slm ulemas ve nfuzlu kimselerle irtibat tesis etmek. b- Gazeteler yoluyla propagandalar yapmak. c- Osmanl ehbenderlerinin (konsoloslarnn) faaliyetleri. d- Tarikatlerin ve Osmanl ulemasnn nfzunu deerlendirmek. e- Eliler ve ziyaretiler gndermek. f- Zaman ierisinde ortaya kan dier vesileleri deerlendirmek. Mesel Hac mevsimleri ve Hicaz demiryolu gibi. a- Geleneksel toplumlarda ulemann ve erafn, halkn belli hedeflere ynlendirilmesinde ok nemli roller oynad sosyolojik bir gerektir. Bu gerek XIX. yzyl Hindistannda da aynen geerliydi. Buradan hareketle Sultan II. Abdlhamidin saltanatnn bandan itibaren Osmanllar Hindistandaki ulema ve nfuzlu kimselerle daha yakn ilikiler tesis edip onlar kendi davalar ynnde kamuoyu ve faaliyetler organize etmeye tevik etmilerdir. Tevik bbnda yaplan eyler ise genelde nianlar vermek, bizzat Sultan ve dier Osmanl devlet adamlar tarafndan mektuplar gndermek, bir ksm ulema ve nfuzlu kiileri stanbula davet etmek ve nihayet Hindistandaki eitim messeselerine kitaplar hediye etmek eklindedir.12 Bu minvalde Osmanl arivindeki irade tasnifinde Hindistan Mslmanlarndan Osmanl davasna hizmetlerinden dolay kendilerine nian verilen ok sayda kiinin isimlerini bulmak mmkndr.13 radeler, ayn ekilde, Hindistana gnderilen bir ok name ve mektuplar da ihtiva etmektedir. Mektupla irtibat hususunda kaynaklarda sk sk Gazi Osman Paann da ad gemektedir.14 Sultan II. Abdlhamidin uzun saltanat srasnda aralarnda Mevlna Rahmetullah, ibli Numan ve eyh Abdlkadir gibi, Hindistan Mslmanlar arasnda saygn yeri olan birok kii stanbula davet edilmi ve ihtimamla arlanmlardr.15 Tabiatyla gerek Halifenin nianna ve mektuplarna mazhar olan gerekse Darlhilafede iltifat edilen bu kiiler Hindistanda Osmanllar lehine faaliyetler gstermek iin canla bala almlar ve bu konuda bir hayli tesirli olmulardr. b- Osmanllarn basn yoluyla yapt propagandalar balca ekilde gereklemitir; Urduca ve Farsa gazeteler kararak, Hindistandaki baz gazetelere istihbarat salayarak ve Osmanl gazeteleri gndererek. Sultan II. Abdlhamid zamannda biri stanbulda (Urduca) dieri Londrada (Farsa-Arapa) karlan iki gazete teebbs olmutur. stanbulda karlan gazete Peyk-i slm,

248

genel olarak Hindistan Mslmanlar ile Osmanllar arasndaki balar kuvvetlendirmek, Osmanl Hilfeti aleyhindeki propagandalara kar koymak ve baz din-siyas meselelerde Hindistan Mslmanlarna hitap edebilmek gayelerine matuf olarak Mays 1880de karlmaya karlmaya balanmt. Ancak ngiltere bu duruma sert tepki gsterince birka say sonra gazetenin yayn durduruldu.16 Londrada Osmanl Bykelilii desteiyle karlan gazete ise, el-Gayret adn tayordu ve benzer gayelere matuf yayn yapyordu. El-Gayret bir mddet yaynna devam ettikten sonra kendiliinden kapanmtr.17 Osmanllar Hindistanda Mslmanlar tarafndan karlan ok sayda gazeteye stanbuldan, Osmanl mparatorluundaki genel ahvalle ilgili ve ttihad- slma mteallik haber ve yorumlar gnderiyorlar ve bunlar da Hindistanda aynen yaynlanyordu. Ayn ekilde bata el-Cevaib, Tercman- Hakikat, Sabah ve Malumat olmak zere ok sayda Osmanl gazetesi de Hindistandaki gazete sahiplerine dzenli olarak gnderiliyordu. Hindistan gazeteleri de bunlardan iktibaslar yaparak geni ekilde yaynlyorlard. Ancak zaman zaman ngilizler bu durumdan rahatsz oluyorlar ve baz Osmanl gazetelerinin Hindistana giriini yasaklyorlard.18 c- Sultan II. Abdlhamidin saltanat srasnda Hindistandaki Osmanl konsoloslar halifenin temsilcileri olarak Osmanl Devleti lehinde kamuoyu oluturmak iin son derece faal olarak almlardr. II. Abdlhamidden nce, Hindistanda, Bombay ve Kalkttada olmak zere sadece iki resm temsilci var iken 1878den itibaren temsilcilik saylar arttrlm ve birok ehirde de fahr konsolosluklar almtr. Osmanl konsoloslarnn nde gelen faaliyetleri arasnda Hindistanda ine (yardm) toplama iini organize etmek ve bunlar stanbula gndermek geliyordu. Ayrca sk sk Hindistan ierisinde seyahat ederek Mslmanlar ile daha yakn irtibatlar kuruyorlar eitli toplant ve mitinglerde konumalar yapyorlard. ngiliz arivlerindeki belgeler Osmanl konsoloslarnn gerekten ok aktif olduklarna iaret etmektedir. Nitekim ngiliz-Hindistan hkmeti zaman zaman baz Osmanl konsoloslarnn diplomatik sorumluluklar dnda, sanki siyas bir misyon sahibiymi gibi hareket ettikleri gerekeleriyle Bblye protesto gndermiler, hatta Karai Konsolosu Hseyin Kmil Efendiyi istenmeyen adam iln etmilerdi.19 d- Sultan II. Abdlhamidin tasavvuf ve tarikat mensuplar ile daima iyi ilikiler ierisinde olduu bilinmektedir. zellikle slm dnyasnda hreti bulunan baz eyhler Padiahtan iltifat grmler, buna mukabil de ttihad- slm siyasetinde Padiaha yardmc olup ona danmanlk yapmlardr. Daha 93 Harbi srasnda Osmanl lkesinde bulunan birok nfuzlu eyh ve ulema Hindistandaki tandklarna veya dier erafa mektuplar yazarak Osmanllara yardmda bulunmalarn istemilerdir.20 Kez baz tarikat mensuplar zaman zaman bizzat Hindistana giderek veya gnderilerek ayn ekilde faaliyetlerde bulunmulardr.21 Kaynaklar, mesel stanbuldaki zbek Tekkesi eyhi Buharal Sleyman Efendinin ve eyh Ebul Hudann Hindistan Mslmanlarnca da ok tannp sayg duyulan isimler olduuna iaret etmektedir.22 e- Sultan II. Abdlhamid zamannda eitli vesilelerle Hindistana eliler ve ziyaretiler gnderilerek Mslmanlara eitli meseleler hakknda bilgiler aktarlm ve Osmanllarn oradaki

249

Mslmanlardan beklentileri ifade edilmitir. Mesel 93 Harbi srasnda Afganistana gnderilen Ahmed Hulsi Efendi bakanlndaki mehur heyet, seyahatine Hindistan yoluyla devam edecei iin Hindistan Mslmanlarna da baz mesajlar gtryordu.23 Nitekim bundan kukulanan ngilizler heyet Hindistanda iken Mslmanlarla irtibat kurmamalar iin zam dikkat gstermi ve tedbirler almt.24 ngiliz kaynaklar zellikle 1880den sonra Hindistanda grlen Osmanl vatandalar saysnda dikkat ekici oranda bir art olduundan bahsetmektedir. phesiz bunlarn byk bir ksm ticar veya dier zel sebeplerle Hindistana gitmi olmakla birlikte bazsnn da Babl ve Padiahn etrafndaki, mesel eyh Ebul Huda gibi kimseler tarafndan gnderildiine dair elimizde belgeler vardr. Yalnz ifade etmek gerekir ki, Batl kaynaklarn sk sk atfta bulunduklar ve Sultan Abdlhamidin Hindistan Mslmanlarn ngilizlere kar ayaklandrmak iin gnderdiini iddia etikleri gizli ajanlara dair kayda deer bir tek vesika bile mevcut grnmemektedir. stanbuldan Hindistana giden eli ve ziyaretiler gizli grevle deil, daha nce de ifade ettiimiz zere, Hindistan Mslmanlarn Osmanllar desteklemeye ve ine toplamaya tevik etmek zere gitmilerdir. Btn bunlar da byk oranda ngilizlerin bilgisi dahilinde olan hususlardr. f- Hindistana ynelik faaliyetler alannda son olarak eitli vesilelerle gndeme gelen baz hadiseler ve imknlarn Osmanllar tarafndan sk sk deerlendirildiini ifade etmek gerekir. Bunlarn banda da hac mevsimleri gelmektedir. Osmanllar hac srasnda dnyann her kesinden gelen btn Mslmanlar iin de geerli olmak zere Mekke ve Medinede bulunan Hindistanl ulema ve nfuzlu kiilerle zel olarak ilgileniyorlar ve onlar arlamaya gayret ediyorlard. Bu vesileyle sk sk toplantlar ve sohbetler tertip edilerek gr alveriinde bulunuluyor ve orada bulunan misafirlere memleketlerindeki Mslmanlara iletilmek zere Halifenin dilekleri ve beklentileri aktarlyordu. Kez ayn eye matuf olmak zere hac adaylar arasnda bildiriler ve risaleler de datlyordu. Bundan baka mesel 1897de Osmanl ordularnn Yunanistana kar kazand zafer Hindistan Mslmanlar arasnda Halifenin devletinin hl gl, btn Mslmanlarn haklarn koruyabilecek durumda olduu ve eer Mslmanlar Osmanl Halifesi etrafnda toplanrlarsa bunun her zaman iin mmkn olabileceine dair mesajlar verilmesi iin ok iyi deerlendirilmitir. Bunun neticesinde de Hindistann hemen her yerinde mitingler tertip edilerek Osmanllarn zaferi kutlanm ve Sultan II. Abdlhamide yzlerce tebrik mektuplar gnderilmitir.25 Hindistan Mslmanlarnn kalabalk gruplar halinde Sultan-Halifeye mektup gnderdikleri bir dier vesile de II. Abdlhamidin tahta geiinin 25. yl kutlamalardr. Bu meyanda ayrca Hindistan Mslman basnnda kan itayikr yazlar ve tebrikler Hindistanda bir kitap halinde toplanarak Sultan-Halifeye takdim edilmek zere Bombaydaki Osmanl Bakonsolosu Kadri Beye teslim edilmitir.26 Sultan II. Abdlhamid ile Hindistan Mslmanlar arasndaki irtibat kuvvetlendirme noktasnda en nemli vesilelerden birisi de Hicaz Demiryolunun inaatdr. Hindistan Mslmanlar demiryoluna ok byk ilgi gstermiler ve herkesi hayrette brakacak miktarlarda balarda bulunmulardr. Bunun iin birok ehirlerde Hicaz Demiryolu yardm toplama komisyonlar kurulmutu. Nihayet 1908de Medine hatt ald zaman haber Hindistanda det bir bayram sevinciyle kutlanmt.27

250

Btn bunlarla, yani Mslmanlar Osmanl Devletinin ve Hilfetinin etrafnda toplamak istemekle Sultan II. Abdlhamid zellikle ok bunald baz anlarda yeryzndeki dier Mslmanlarla irtibatn Batl devletlere kar bir koz olarak kullanmak istemitir. Mesel u ifadeler buna bir iarettir: slmiyetin birlii devam ettii mddete, ngiltere, Fransa, Rusya ve Hollanda elimde saylrlar. nk tebaiyyetlerinde bulunan Mslman memleketlerde Halifenin bir sz cihad meydana getirmeye kfidir ve bu Hristiyanlar iin bir felket demektir.28 Ancak XIX. asr slm dnyas artlarnda Sultan II. Abdlhamidin gerekte bunun pek kolay olmadn bilmemesi mmkn deildir. Nitekim kz Aye Sultan hatralarnda babasnn bunu bir blf olarak ifade ettiini aka belirtmektedir. Sultan II. Abdlhamide gre maalesef mevcut artlarda cihadn sadece ismi vard, cismi yoktu.29 Bu gerekten hareketle, II. Abdlhamid dier Mslmanlardan aldklar destekle, ncelikle Osmanl Devletinin kendi ayaklar zerinde durmasn hedefliyor ve bu yaplabilirse Osmanl Devletinin Hristiyan hakimiyetinde bulunan dier Mslmanlar ezdirmeyeceini dnyordu. slm memleketleriyle irtibat ve balarn kuvvetlendirilmek istenmesindeki ana gaye, zaten son derece kstl olan imknlarn bir noktaya teksif edilmesi ve uluslararas meselelerde kamuoyu desteinin salanmasyd. Sultan II. Abdlhamidin kendi izdii hedefler asndan durumu deerlendirdiimiz zaman, onun genelde beklediklerini elde ettiini grrz. Zira uzun saltanat srasnda Sultann ismi ve nfuzu Hindistann cra kylerine kadar yaylm ve her yerde ihtiramla anlr olmutu. te yandan Osmanllarn ihtiya duyduklar anlarda Hindistan Mslmanlar imknlarn zorlarcasna daima yardm ve destek salamlard. Ayn ekilde Osmanl Devletini ilgilendiren uluslararas olaylarda Hindistan Mslmanlar gerek siyas platformlarda, gerekse basn yoluyla hep Osmanllarn szcln stlenmiler ve onlar savunmulardr. Bunun en nemli misli de ngiliz hkmetinin Osmanllara it politikalarn tayin ederken zaman zaman Hindistan Mslmanlarn dnmek durumunda olmasdr; Bunun tesinde Hindistan Mslmanlarnn Sultan II. Abdlhamide gsterdii ballk ve tevecch ayn zamanda Padiahn kendi Mslman tebaasnn sadakatini arttrmada ok faydal olmutu. Bu yzden de Hindistana it haberler Osmanl topraklarnda gazeteler veya baka yollarla sk sk gndeme getiriliyor, deta Osmanl vatandalarna mesajlar veriliyordu.30 Sultan II. Abdlhamid zamannda Hindistana ynelik faaliyetlerin zaman ierisinde grlen faydalarnn yan sra, bunlarn ne kadar etkili olduunu anlamada 1908deki Jn Trk ihtilli ok iyi bir gstergedir. nceleri ihtillin mahiyetinin pek farknda olmayan Hindistan Mslmanlar giderek gelimeleri daha iyi deerlendirince duruma ok kat bir ekilde tepki gstermiler ve Jn Trkleri ilikileri kesmekle tehdit etmilerdir. Bilhassa Padiahn tahttan indirilmesinden sonra Hindistanda artk hilfetin sona erdiini syleyenler bile kmtr. O yllarda Hindistan ziyaret eden baz Osmanl vatandalarnn kaydettiine gre Hindistan Mslmanlar stanbuldaki gelimeleri bir trl anlayamam ve kendilerine en ok bu konuda soru sormulardr. Ksacas, Jn Trkler, Hindistan Mslmanlar arasnda gven tazeleyebilmek iin ok aba sarf etmek mecburiyetinde kalmlard.31

251

DPNOTLAR 1 2 3 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Esas Evrak (YEE), 9-1820-72-4. BOA, YEE, 8-2609-77-3; Hocaolu, Abdlhamid Hann Muhtralar, stanbul ty., s. 55. Konu ile ilgili olarak Osmanl Devletinin tavr iin bk. BOA, rade-Hariciye, 7906, 7894,

7903; Public Record Office (PRO), Foreign Office (FO), 78/1271. Konunun geni olarak deerlendirilmesi iin ayrca bk. A. zcan, 1857 Byk Hind Ayaklanmas ve Osmanl Devleti, slm tetkikleri Mecmuas, c. X, 1995. 4 Hindistan Mslmanlar ile Osmanllar arasndaki ilikiler ve Hindistanda Osmanl

halifelere balln tarih geliimi iin bk. A. zcan, Pan-slamizm: Osmanl Devleti, Hindistan Mslmanlar ve ngiltere (1877-1914), stanbul 1992, s. 3-32. 5 6 Mesel bk. P. Hardy, The Muslime of British India, Cambridge 1972, s. 70. Tahsin Paa, Abdlhamid ve Yldz Hatralar, s. 62; . H. Uzunarl, II. Abdlhamidin

ngiliz Siyasetine Dair Muhtralar, stanbul niversitesi Tarih Dergisi, VII (1954), 43-60. 7 8 BOA, YEE, 8-2609-77-3, Hocaolu, s. 55. Yytton ve Layardn grleri ve raporlar iin bk. IOR, Ltton Papers, E. 218/23, I, II; British

Museum, Layard Papers, 39132/16; NAI, FD, Sec. March, 1881, no. 45-90; PRO. FO, 78/4341. Bu konuda geni bir deerlendirme iin bk. A. zcan, a.g.e., 133-161. Hatta ok gemeden bunun zerine bir takm teoriler ilvesiyle, Abdlhamidin nderliinde insanl tehdit eden bir Pan-slmizm tehdidi icad edilmi ve bununla da Batllarn slm lkelerine ynelik smrge politikalarna meruiyyet kazandrlmaya allmtr. Baz ngilizlerin uzun mddet srar ettikleri bu anlay bir gerei ifade etmekten ziyade bir siyasi manevra zelliin tamaktadr. Fakat Batdaki geleneksel slm ve Osmanl imaj ile btnletirilerek gndeme getirilen bu tehdid ne yazk ki bir dneme mhrn vurmutur. rnekler iin bk. M. Louis, Some British Attitudes Concerning Islamic Aspirations (1874-1914) (baslmam Doktora tezi), Manchester niversitesi 1971; V. Chirol, Pan-slamism, Proceedings of Royal Central Asian Society, Nov. 1906, s. 19-24; B. Vehbi Bey, Pan-Islamism, Nineteenth Century, LXI, May, 1907, s. 861-872. 9 10 Abdlhamid, Siyasi Hatratm, s. 178. BOA, YEE, 9-2006-72-4, A. etin, A. Yldz, Sultan II. Abdlhamid Han, Devlet ve

Memleket Grlerim, stanbul 1976, s. 166. 11 12 Abdlhamid, a.g.e., s. 155. Mesel, Darul-Ulm Diyubende hediye edilen kitaplar iin bk. BOA, rade-Hariciye, 1763.

252

13

Bk. Mesel, BOA, rade-dahiliye, 61495, 62527, 63170, 63638; rade-Hariciye, 16709,

16891, 17263, 17861. 14 15 PRO, FO, 78/4341; NAI, fd, Sec. March 1881 no. 45-90. Bk. BOA, Yldz Sadaret Hususi (Y. A. Hus), 160/36; ibli Numan, Sefername-i Rum-u

Msr- am, Agra, 1894, s. 50-54; eyh Abdlkadir, Makam- Hilafet, Lahore 1907. 16 Bk. A. zcan, 1880de stanbulda karlan bir Gazete ve ngilterenin Kopard Frtna,

Peyk-i slm, Tarih ve Toplum, Mart, 1992, s. 39-45. 17 18 19 20 BOA, Y. A. Hus 163/33. Ayrca bk. A. zcan, a.g.e., 172-173. IOR, L/P. S/7/114, nr. 632; BOA, Y. A. Hus. 375-101. A. zcan, a.g.e., s. 162-166; IOR, L/P. S/3/365, nr. 2066. Bk. G. etinsaya, II. Abdlhamid Dneminin ilk Yllarnda slam Birlii Hareketi

(baslmam Yksek Lisans Tezi), Ankara niversitesi 1988, s. 43-44. 21 British Documents on Foregin Affairs, Part I, Series B, C. XIX, The Ottoman Empire

Nationalism and Revolution 1885-1895, Unv. Publication of America, 1985, s. 145. 22 Bkz. zbekler Tekkesi Postniini Buharal eyh Sleyman Efendi bir Double Agent mi di, Tarih ve Toplum, no. 100, 1992. 23 24 25 Mahmud Celaleddin Paa, Mirat-i Hakikat, (nr), . Mirolu, stanbul 1983, s. 319. Bk. IOR, Lytton Popers, E. 218/19, II; NAI, FD Secret March 1878, no. 146-190. NAI, FD, Secret, E. Jan. 1898, nr. 128-129; R. Ahmad, A Muslim View of Pan-Islamic

Revival, Nineteenth Century, XLII, 1897, s. 519. 26 27 Silver Jubilee of His Imperial Majesty Sultan Abdl Hamid Khan II., Bombay 1900. M. Inshaullah, The History of the Hamidia Hadjaz Raihvay Project, Lahore, ty.; NAI

Secret, E. July 1905, no. 239-24; BOA, Bab- Ali Evrak Odas, nr. 255532. 28 29 30 31 Abdlhamid, a.g.e., s. 178. A. Osmanolu, Babam Abdlhamid, Hatralarm, stanbul 1986, s. 231. BOA, rade-Dahiliye, 60223. A. zcan, a.g.e., 185-196.

253

254

Osmanl mparatorluu le "Johor Devleti" Arasndaki likiler: Mecelle'nin Adl Hkmleri zerine Bir Aratrma / Dr. Abdul Basir Bin Mohamad [s.144-148]
Malezya Milli niversitesi / Malezya I. Giri Bu makalenin amac, Johor Sultanlarndan biri olan ve 1895 ile 1959 yllar arasnda saltanat sren Sultan brahim ibni Abu Bakr dneminde Johordaki (bugnk Malezya) ynetimin kaydettii tarihi gelimeleri gstermektedir. Bunun yan sra, Mecellenin Adli Hkmlerinin (Mecelle-i Ahkm- Adliye) Johor Devletine gelii incelenecek ve Mecelle-i Ahkm- Adliye ile Majallat al-Ahkam al-Johor arasnda bir karlatrma yaplacaktr. II. Sultan brahim bni Sultan Abu Bakr Dneminde Johorda Ynetim: Mecellenin Adli Hkmlerini (Mecelle) Johor Devletine Getirmekten Sorumlu Olan Bir Prens Bu yazda Mecellenin Johor Devletine getirilmesinden sorumlu olan kii zerinde de durmak gerekir. Yazar, bu blmde bu prens hakknda baz biyografik notlar sunacaktr. Mecellenin getirilmesinden sorumlu olan kii, yani Temenggong Daing brahimin nc Sultan olan merhum Sultan Abu Bakrn (lm 1862) olu olan Sultan brahimdir. Sultan brahim 17 Eyll 1873 tarihinde, babasnn Singapurun Seranggong ehrindeki Bidadaride bulunan saraynda dnyaya gelmitir.1 23 Mays 1891 tarihinde, Sultan brahim henz 18 yanda bir gen iken babas Sultan Bakr tarafndan Johornin Veliaht Prensi (Tengku Mahkota Johor) olarak ilan edilmitir. Bu unvan ona, gelecekte babasnn yerini almasnn nn amtr.2 Sultan brahim, Babas Sultan Abu Bakrn 4 Haziran 1895 tarihinde Londrada lm zerine onun yerine tahta gemitir. 2 Kasm 1895 tarihinde, henz 22 yanda iken, Johor Sultan olarak resmen ta giymitir.3 Eunice Thio, taht devrald dnemde Sultan brahim hakknda kiisel grleri olarak unlar yazmaktadr: 22 yanda gen bir adam olan Sultan brahim, tahta getiinde ok az ynetim tecrbesine sahipti. Ksa bir okul dneminden sonra o Johor Askeri Kuvvetlerine katlm, astemen rtbesiyle subay tayin edilmi ve babasnn yaverliine getirilmitir. Pek ok kez gerekletirdii Avrupa ziyaretlerinin ilkini, yal babasnn onu Avrupa kraliyet ailelerine tantrmak istemesi zerine, daha 17 yana henz basmamken gerekletirmitir. 1891 Maysnda Veliaht Prens olarak ilan edilen Prense sadece rutin grevler verilmekteydi. O ise, grnr bir ekilde, enerjisini tahta hazrlanmaktan ziyade spor sahalarnda kullanmaktayd.4

255

Sultan brahim usta bir binici, cokulu bir polo oyuncusu idi; ayrca at yarlarna, krikete, tenise ve av partilerine ar derecede dknd.5 1906nn banda, Sultan brahim ngilteredeyken, bir gnlk gazete onun hayat hakknda u yorumlarda bulunmaktayd: O, Malayadaki (Malezya) hkmetten ziyade arabalarla ve kadnlarla ilgilenmekteydi 220 cclik bir Mercedes arabas vard ki, Britanyada bu arabann benzerinden sadece bir tane bulunmaktadr.6 J. de V. Allen de onun yaam tarz hakknda unlar yazmaktadr: Siyasi iktidar konusunda ar bir idrake sahipti ve bu iktidar gvence altna almak iin muaeret kurallarnn snrn amakta nadiren tereddt etmekteydi.7 Sultan yaam boyunca vaktinin byk ksmn yurt dnda geirdi. Yurtdna pek ok seyahatler yapm ve bu seyahatlerinin ilkini 1899 yl sonunda Kalktaya gerekletirmitir. Kalktay Seylan ve daha sonra da Avustralya takip emitir. Avustralyada Perth, Adelaide, Melbourne ve Sidneye seyahat etmitir. Sultan brahim bu gezilerinde atn da kendisi ile birlikte gtrmtr. Mola verdii her yerde at yarlarna katlmtr.8 Avrupa lkelerine de byk bir seyahat gerekletirmitir. lki 1890 ylnda olmak zere Avrupaya pek ok gezi gerekletirmitir. 1901, 1904, 1905, 1929, 1930, 1932de ve daha bir ok kez olmak zere tekrar tekrar Avrupaya gitmitir. Srekli seyahat ettii lkeler arasnda Fransa, Almanya, svire ve ngiltere bulunmaktayd.9 Sultan brahim yaam boyunca birka kadnla evlenmitir. Kadnlarndan ilki kuzeni olan Ungku Maimunah binti Abdul Majid idi. Ungku Maimunah 1909 ylnda vefat etti ve Johordaki kraliyet mezarlna defnedildi. Sultan brahim 15 Ekim 1930 tarihinde bir ngiliz kadn ile evlendi. Bu kadnn ismi Helen idi ve Sultane Helen brahim olarak bilinmekteydi. Ancak birliktelikleri ok uzun srmedi. 1937 ylnda boanma konusunda anlatlar ve 31 Aralk 1937 tarihinde Bayan Helen ngiltereye geri dnd. Sultan brahim ise 1940 ylnda yeniden evlendi. Sultan bu sefer Romanyal bir bayan olan Marcella Mendel ile evlenmiti.10 Sultan brahim Avrupal monark ve idarecilerle geni bir ilikiye sahipti ve bu Avrupal hkmdar ve krallara kar derin bir sayg beslemekteydi ve bu ilikileri sayesinde bir ngiliz centilmeni gibi davranmakta ve hareket etmekteydi. Bu yzden, 7 Mays 1910 tarihinde Kral III. Edwardn Londrada lm zerine tm halkna yas tutmalar emrini vermitir. Sultan brahim, Johorun ynetimine arln koymamasna ve zamannn ounu elence, seyahatlerle geirip, yaamnn byk blmn Londradaki Grosvenorde geirmesine ramen, Johorda kanunlarn uygulanmasna her zaman nezaret etmitir. Onun Mecelleyi Johorye getirtmek iin harekete gemesi, bu kanunlarn Malay diline tercme edilmesine emir vermesi ve bu kanunlar

256

Johorda medeni kanunla ilgili davalar iin mahkemelerin temel referans olarak yrrle sokmas asla unutulmamas gereken bir gayrettir. Bunun yannda, Sultan brahim daha sonralar Johor emperyalistlerin penesinden kurtaracak olan ngilizlerin nazarnda sert ve net tavr alan bir adamd. O, Mecelleden baka, Msrn Kitabl-ahvl-i ahsiyyesini da getirtmek zere hareket gemi ve bu amala bu kitap Malay diline tercme edilmi ve Johordaki mahkemelerde Mslman aile hukukunun temel referans olarak kullanlm ve ad da Kitab- Ahkam erciye Johor olarak deitirilmitir. III. Mecellenin Johor Devletine Gelii Mecellenin Johora gelii konusunda tam bir tarih vermek gtr. nk sadece Mecellenin geliine hasredilmi tek bir tarihi aratrma, belge ya da kayt bulunmamaktadr. Belki de, Mecellenin Johor Devletine geliinin kaydedilmeye deer bir etki ya da neme haiz olmad dnlmekteydi. Bu yzden, Mecellenin Johor Devletinin drt bir yanndaki mahkemelerde slamn medeni kanunu olarak uygulamaya sokulduu dneme kadar, bu konu Mecellenin Johora geliinden nceki dnemde dolayl olarak yer alm olan vaka ve olaylar araclyla gsterilecektir. Byk bir tarihi nemi haiz olan Mecellenin Johor Devletine geliinin, Johor Sultan ile Osmanl Sultannn tarihsel ilikileri ile yakn alakas vardr. Johor Hkmeti, Sultan ve mftleri takip etmek zere daima dier lkelerdeki hukuki gelime ve ilerlemeleri yakndan izlemekteydi. Bu durum en ak ekilde Johor Hkmetinin bir medeni kanun olarak Mecelleyi alp 1913 ylnda uygulamaya sokmasnn hemen akabinde Msrn Kitab al-Ahwal al-ahsiyahi almalarnda kendini gstermektedir. Kitab al-Ahwal al-ahsiyah Malay diline tercme edilmi ve iyi bir ekilde yeniden dzenlenmitir. Bundan dolay da bu tercme Kitab Ahkam Sharia Johor halini almtr, bununla beraber bu kitap aile hukuku ile alakal maddeler ve blmler iermekteydi ve daha sonra 1935 ylnda Johordaki Kad Mahkemelerinde uygulanmaya balanmtr. Burada unu kaydetmekte fayda vardr ki, Mslman ya da gayrimslim olmalar fark etmeksizin Johor Devleti ile dier devletler arasnda iyi bir iliki bulunmaktadr. Sultan brahimin ve babasnn hayat hikayelerine bakldnda, vakitlerinin nemli blmn dier lkeler ve hkmetlerle siyasi ilikileri gelitirmek zere yurt dnda geirmi olduklar grlr. Sultan brahim, byk bir seyyah olarak n yapmtr. Bir lider olarak Batl bir eitimden gemitir. Yurtdna ve zellikle de Avrupa lkelerine yapt ziyaretlerden nce de Bat yaam tarznn etkisi altnda olduu aka grlmektedir. O Avrupa lkelerine ve dier lkelere ynelik seyahatlerini aslnda politik amalarla yapmtr. Sultan brahim, 19 Nisan 1901 tarihinde Avrupa lkelerini ziyaret etmitir. Bu, onun tahta getikten sonra gerekletirdii ilk ziyarettir. Daha sonralar, 1904 ve 1905 yllarnda da yurt dna, yani ngiltere, Fransa ve Almanya gibi Avrupa lkelerine yeniden ziyaretler gerekletirmitir.11 Bununla birlikte, 22 Mays 1896 tarihinde Taylanddan ulalongkom Kralnn yapm olduu ziyaret gibi, Sultan brahimi ziyaret eden dier lkelerin hkmdarlar da vardr. Dier hkmdarlarn

257

gznde Sultan brahimin onur ve erefi babas Sultan Abu Bakr ile ayndr. Sultan brahim, Johor Hkmeti ile iyi ilikilere sahip olan krallar ve hkmdarlardan pek ok onurlandrc unvan almtr. Vali Sir Charles Mitchell, 9 Ekim 1897 tarihinde Johorye giderek Sultan brahime K.C.M.G. dln tevdi etmi ve Johor Babakan (Menteri Besar) Dato Jaafar bin Haji Muhammede de C.M.G dln vermitir. Sultan brahim, ayrca 11 Mays 1916 tarihinde G.C.M.G. ile dllendirilmi ve bunu 16 Mart 1918 tarihinde ald K.B.E. dl takip etmitir. G.C.M.G. dl Jahorun sivil ynetimindeki baarl almalar iin ve K.B.E. dl ise ngiliz sava abalarna verdii destekten dolay tevdi edilmitir.12 4 Haziran 1898 tarihinde, Trk Sultan Abdlhamidden bir eref Payesinin Sultan brahime takdimi iin Johorde bir tren dzenlendi. Osmanl mparatorluunun gnderdii bu eref Payesi, stanbuldan Johora Dileri Bakan Dato Seri Amar Diraja Abdul Rahman bin Andak tarafndan getirilmitir.13 Johoru ziyaret eden Raca ulalongkornun Taylanda dnmesinden sonra yerine tahta geen Kral Rama, 1924 ylnda, Sultan brahimi Beyaz Fil Payesinin Birinci Snf Yldz ile dllendirmitir. 9 Nisan 1934 tarihinde ise, Sultan brahimin Tokyo ziyareti srasnda Japon Maharajas Tenno Heika, onu Ykselen Gne Payesinin Birinci Snf Yldz ile taltif etmitir.14 19. yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu ile Johor arasnda iyi ilikiler bulunmaktayd ve bu iliki Johorun bir Trk danman almasna msaade edilmesiyle daha da sklat. Trk danman Trk soyundan olan bir Mslman ilim adamyd. O, Sultana dini danmanlk yapm olan saygn ve nde gelen bir din alimiydi. Johor dnda Trk danmanlar kabul eden dier Malay devletleri ise Terengganu ve Perak idi. Baz Trk danmanlar ise Mft olarak atanmaktayd ve Seyit eyh el-Haci de bunlardan biriydi.15 Buraya kadar anlattklarmz, Sultan brahim, onun babas ve Dato Seri Amar Abdul Rahman bin Andak gibi grevlilerin Osmanl Hkmeti ile iyi ilikileri olduu izlenimini edinmek iin yeterlidir. Bu iyi ilikiler, kadar Trk soyundan gelme din alimleri de Johorda altklar srada iyi birer rnek tekil etmiler ve Johorun hkmet yetkilileri Osmanl mparatorluundaki hukukun Johor Devleti iin temel bir model olarak uygulanmasna ilgi gstermilerdir. Osmanl Hkmeti 1869dan bu yana mahkemelerindeki medeni hukuku ilgilendiren davalarda, referans alnan temel bir Kanun olarak, slami bir medeni kanun olan Mecelleyi uygulamaktayd. Bu durumun nda, Sultan brahim ve grevlileri Mecellenin Johora da getirilerek uygulanmas gerektiini dnmlerdir. Bunun iin, Mecellenin Johor Devletine geliinin, Sultan ve onun grevlilerinin gayretleriyle Johor Devleti ile Osmanl mparatorluu arasnda kurulan iyi ilikiler ve balarn varl sayesinde olduu sylenebilir. Bunlar, zelde Osmanl Padiah Abdlhamid Han ile genelde ise Trk Hkmeti ile hep iyi bir iliki ve baa sahip olmulardr. IV. Adli Hkmler Mecellesi ve Johor Hkmleri Mecellesi: Ksa Bir Mukayese

258

Biz, Osmanl mparatorluunda Mecellenin uygulanmaya balanmasndan sadece birka yl sonra bir medeni hukuk normu olarak Johorda Mecelle Ahkam Johornin (Johor Hkmleri Mecellesi) yrrle konduunu biliyoruz. Mecelle Ahkam Johor, Johorda uygulanmak zere resmen 29 Kasm 1913 tarihinde ilan edilmitir (Bu kanun 1956 Medeni Kanununun 1956 ylnda Bat Malezyada uygulamaya konulmasyla ilga edilmitir)16 Halbuki, Osmanl mparatorluunda Mecelle 20 Nisan 1869 tarihinde yrrle girmitir. Yani, her iki Mecellenin yrrle girmesi arasndaki sre fark yaklak 45 yldr. slam Medeni Kanunu olan Johor Mecellesi, Mecelle-i Ahkam- Adliyenin orijinal Arapa metninden tercme edilmitir. Yani, orijinal Mecelle metni ile kesinlikle nemli bir farkll bulunmamaktadr. Bu her ikisinin de ieriinin blmlenmeleri ve dzenlenmeleri asndan incelenmesiyle aka grlebilir. Johor Mecellesinde ierik on alt kitaba blnmtr. Bu, Mecelle-i Ahkam- Adliyenin ierik blmlerinin saysyla ayndr. Johor Mecellesindeki kitap dzeni tamamen Mecelle-i Ahkam- Adliyedeki gibi listelenmitir.17 Burada, Johor Mecellesi ve Mecelle-i Ahkam- Adliye kitaplar sralanacaktr. Her ikisindeki kitaplar da ayn mesele ve konular ilemektedir. Bu Mecellelerin kitaplar unlardr: 01. 02. 03. 04. 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. 13. 14. Kitap: Sat Kitap: Kiralama Kitap: Garanti/emniyet Kitap: Borlarn Transferi Kitap: Vaad Kitap: Gven Kitap: Hediye Kitap: Yanl Uygulama ve Tahrip Kitap: Memnuiyet/Yasak, Kstlama ve fa Kitap: Ortak Mlkiyet/Ortaklk Kitap: Acenta Kitap: Yerleme ve Serbest Brakma Kitap: krar Kitap: Dava/Dava Etme

259

15. 16.

Kitap: Delil ve Yemin Kitap: Hukun Ynetimi/Yarg

Her kitapta blmler (bablar) ve her blmn altnda da ksmlar (fasllar) bulunmaktadr. Mecelledeki ve Mecelle Johordaki ksmlar maddeleri iermekte ve her ikisinde de 1852 madde bulunmaktadr. Mecelenin orijinal metninde maddeler iin madde kullanlrken, Mecelle Johorda say anlamna gelen bilangan kelimesi kullanlmaktadr, mesela bilangan 2 (say 2), bilangan 100 (say 100) gibi Bununla birlikte Majallah Ahkam Johorda kitab, bab (blm) ve fasl/fasal (ksm) gibi terimler deimemitir. Bu terimler aynen alnmtr. Mecellenin orijinal metnindeki gibi kullanlmlardr. Yukarda bahsedildii gibi, madde kelimesi bilangan kelimesi ile deitirilmemi olsa ayns bile denilebilirdi. Mecelle Ahkam Johor Malay diline tercme edilmi olmasna ramen, bunun gnmz insanlar tarafndan anlalmas olduka zordur, nk bu dil eski Malay dilidir ve o dneme ve artlara uyan bir dildir. Ayn zamanda pek ok Arapa kelime grnr ekilde Malay diline evrilmemitir. Bunlar Arapada kullanldklar haliyle tercmelerde braklmlardr. Bundan gdlen ama, bu belirli kelimelerin tam olarak anlamn verebilme kaygsdr. Tercme edilen metinlerde aynen braklan Arapadaki baz kelimeler unlardr: 01. 04. 07. 10. 13. cara 02. Hibe 05. Vekalet beyyine Ayn 14. Hyar 03. Hicr 06. 08. 11. Havale Ikrah Ibra Tevatr Hammam, vesaire.

Ikrar 09. Tahlif 12. 15.

Tezkiye

Majallah Ahkam Jahor, Trk Mecellesinden tercme edilen bir slami Medeni Kanun olmasna ramen, bunlardan hi birini Majallat al-Ahkam al-Adliyyahn orijinal metninde bulunmad kabul edilmektedir. Majallat al-Ahkam al-Adliyyahda yerel artlara uyarlanm birka rnek bulunmaktadr. Meydana gelen farkllklar vakalardan ziyade rneklere dayanmaktadr. Burada, yerel artlara uygun olarak uyarlamalar yaplm birka rnei sralayacaz: 1. Mecellenin 230. Maddesi yle Demektedir Sat, zellikle belirtilmese bile, yerel adetlerin satlan eye dahil ettii her eyi kapsamaktadr. Mesela, bir evin satlmas durumunda, bu sata mutfak ve kiler de dahildir. Bir zeytinlik satnda,

260

zellikle belirtilmemesine ramen, zeytin aalar da sata dahildir. Bunun arkasnda yatan sebep ya da mantk, mutfak ve kilerin evi oluturan blmleri tekil etmesi ve zeytinliin zaten zeytin aalarn ieren arazi olmasdr. te yandan herhangi bir toprak paras zeytinlik olarak adlandrlamaz. Bu maddenin keyfiyeti tam olarak Malay diline tercme edilmitir ve Mecelle Ahkam Jahorun 230. Maddesine konulmutur, ancak zeytinlik ve zeytin aac kelimelerinin her ikisi de deitirilerek kebun kelapa (hindistan cevizi bahesi) ve pokok kelapa (hindistan cevizi aac) eklinde kullanlmtr. 2. Mecellenin 255. Maddesi yle demektedir Sat szlemesinin yaplmasndan sonra alc tespit edilen fiyat ykseltebilir. Eer satc, teklifin yapld toplantda byle bir art kabul ederse, art isteme hakkna sahip olacaktr ve alcnn pimanl ise byle bir durumda are etmeyecektir. Ancak, ayet satc bu art toplantdan sonra kabul ederse, bu kabul dikkate alnmayacaktr. Mesela, bir hayvan satn almak zere 1000 Kuru iin pazarlk yapldktan sonra, alc satcya: sizin iin 200 Kuru art yaptm derse ve satc bu ilave paray teklifin yapld toplantda kabul ederse, alc hayvan 1200 Kurutan satn alm olur. Ancak, ayet satc bunu toplant srasnda kabul etmezse, daha sonra kabul ettiine dair imza atm olsa bile, alc sz konusu hayvan iin ilave ettii 200 kuruu demeye zorlanamaz. Mecelle Ahkam Jahorun 255. Maddesinde, 1000, 1200 ve 200 deerindeki sikkeler olan Trk ve Msr kk para biriminin ismi olan kuru kelimesi yerel para birimi ile deitirilmitir. Kuruun yerine kullanlan yerel para birimini ifade eden kelime ringgittir. Bundan dolay, sz konusu Maddedeki ifadeler 1000 ringgit, 200 ringgit ve 1200 ringgit haline dntrlmtr. 3. Mecellenin 285. Maddesi yle Demektedir art ileri srlmeyen bir szlemede, satlan ey, satn neticelendii srada bulunduu yerde teslim edilmelidir. Mesela, eer birisi stanbulda bir bakasna Tekfur Dandaki bir miktar buday satarsa, sat yapan kii bu buday Tekfur Danda teslim etmelidir. Burada, sat yapan kii sz konusu buday stanbulda teslim etmeye zorlanamaz. Mecelle Ahkam Jahorun 285. Maddesinde sz konusu keyfiyet aynen Majallat al-Ahkam alAdliyyah (Mecelle)da olduu gibi dzenlenmitir. Ancak, Osmanl mparatorluundaki yer isimleri, yani stanbul ve Tekfur Da; viz Johor ve Muar gibi Johordaki yerel mevki isimleri ile deitirilmitir. 4. Mecellenin 290. Maddesi yle Demektedir

261

Byk meblalarda satn alnan mallarla ilgili masraflar ve cretler alcya dmektedir. Mesela: Bir bahede bulunan tm zmler toptan ya da gtr olarak satldysa, bu zmlerin toplanma masraflar alc tarafndan karlanr. Ayn ekilde, ayet bir buday deposu buday ile dolu iken satlmsa, bu deponun boaltlmas ve depodaki budayn uzaklatrlmasndan doan masraflar alcya ait olacaktr. Majallah Ahkam Jahorun 290. Maddesinde, Mecellede geen zm ve buday kelimeleri yerel kelimelerle deitirilmitir. zm kelimesi buah-buah (meyveler) kelimesi ile ve buday kelimesi de padi (pirin) kelimesi ile deitirilmitir. V. Sonu Yukarda verdiimiz bilgiler, Jahore Hkmeti ile Osmanl mparatorluu arasndaki ilikilerinin 1800 ylndan beri var olduunu gstermektedir. Bu durumda Johor Hkmetinin, ynetimin baz meselelerini, zellikle de slam hukuku ve Kad Mahkemeleri ile alakal baz konular glendirmek ve pekitirmek iin Johor Devletine Osmanl mparatorluundan Mslman alimler getirmekle ilgilenmesi sz konusu bu ilikileri daha da sklatrm ve daha uygun hale getirmitir. Bu bakmdan, Mecelle Trklerden alnm, kabul edilmi ve Johor sakinlerine empoze edilmitir. Mecelle, Johor Devleti tarafndan hibir deiiklie tabi tutulmadan yrrle konmutur. DPNOTLAR 1 Abdullah bin Mohammad, The Travel of Abu Bakar, Maharaja Johore to the Far East,

Malaysia In History, Cilt. 14, April, 1972. 2 Ahmad Ibrahim, The Position of Islam in the Constitution of Malaysia, iinde The

Constitution of Malaysia, Its Development: 1957 1977, Kuala Lumpur, Oxford University Press, 1978. 3 Carl A. Trocki, Prince of Pirates: the Temenggongs and the Development of Johor and

Singapore 1784-1885, Singapore: SingaporeUniversity Press, 1979. 4 Eunice Thio, British Policy in the Malay Peninsula 1880-1910, Kuala Lumpur: University of

Malaya Press, 1969. 5 British Policy Towards Johore: From Advice to Control, J. M. B. R. A. S., Cilt XL,

part 1, July, 1967, pp. 1-41. 6 7 pp. 1-30. Haji Buyong bin Adil; Sejarah Johor, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa Dan Pustaka, 1971. J. De V. Allen, Johoro 1901-1914: The Raiway Concession: The Johore Advisory Board:

Sweettenhams Resignation and the First General Adviser, J. M. B. R. A. S., Cilt. 45, part 2, 1972,

262

Leonard Y. Andaya, The Kingdom of Johor 1641-1728, Kuala Lumpur: Oxford University

Press, 1975. 9 M. A. Fawzi Basri dan hasrom Haron, Sejarah Johor Moden 1855 1940, Kuala Lumpur,

Jabatan Muzium Semenanjung Malaysia, 1978. 10 11 Majallah Ahkam Johor. Mecelle-i Ahkam- Adliye: Bir grup ulema tarafndan hazrlanan ve 1876 ylnda kabul

edilen Osmanl slam Medeni Kanunu, ngilizce evirisi C. R. Tyser tarafndan yaplmtr; The Mejalla, lahore: The Punjab Educational Press, 1387H/1967M, and by C. A. Hooper, The Civil Law of Palastine and Trans-Jordan, Jerusalem: The Azriel Printing Works, 1352H/1933M. 12 Majid Khadduri and Herbert Liebesny, Law in the Middle East: Origin and Development of

Islamic Law, Washington: The Middle East Institute, 1955. 13 14 News Straits Times, Monday, 20th February, 1989, p. 20. Rupert Emerson, Malaysia: A Study in Direct and Indirect Rule, Kuala Lumpur: University

of Malaya Press, 1970. 15 16 R. O. Winstedt, A History of Johore (1365-1895), J. M. B. R. A. S., (1979), ss. 98-120. Salim Rustam Baz al-Lubnani, Sharh al-Majallah, 2. Cilt., Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah,

1305II/1887M. 17 Subhi Mahmassani, The Philosophy of Jurisprudence in Islam, Selangor: Penerbitan

Hizbi, 1987.

263

Trk-Japon likilerinin Tarihi / Prof. Dr. Seluk Esenbel [s.149-161]

Boazii niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Japonya ve Osmanl Trkiyesinin 19. yzyldan nce dorudan iliki kurduklar hakknda pek bilgimiz yok. Her iki lke, birbirleri hakknda, baz seyahatnameler ve benzeri raporlarn snrlar iinde bilgi sahibiydiler. Katip elebinin Cihannumas Caponya lkesine bir ka sayfa vakfeder ve Japonlarn souk su ile ykanmay sevdiklerinden ve son derecede gl bir ahlaka sahip olduklarndan bahseder. Japonlarn benzeri corafya kitaplar ve uzak lkelerin insanlarndan bahseden eserlerinde ise zellikle 18. yzylda baslm olan Komozatsuwa (Kzl sal halklar hakknda hikayeler) veya Bankoku shinwa (On bin lke hakknda efsaneler veya Barbarlarn lkeleri hakknda efsaneler) gibi populer edebiyat eserlerinde, Osmanl Devleti ve Trklerin lkesi, Toruko, yani Trkiye olarak adlandrlr. Bu eserlerde, Trkiye, ktaya yaylm olan ok gl ve korkutucu bir askeri g olarak tantlmaktadr. Japonlara bu bilgilerin Portekizliler ve Hollandallar tarafndan bildirildii de bir gerektir. Ancak, Japonyann feodal ynetiminin ba Tokugawa Shogunlarnn her yl Japonyaya ticaret iin gelme imtiyazn elinde tutan Hollandal ticaret gemilerinin kaptanlarnn Shoguna, Japonya ile ticaret hakknn karlnda, sunmak zorunda olduu raporlar, dnyada olan olaylar ve gelimelerle ilgili bilgiler arasnda mutlaka nemli bir blmn Osmanl Devleti ile Bat dnyasnn harp ve sulh ilikilerine vakfetmektedir.1 Japonya ve Osmanl Devletinin gerek anlamda dorudan iliki kurmalar, Bat Glerinin kurduu dnya ticaret ve diplomasi sisteminin bu iki lkeyi dnemin siyasi ve ekonomik artlar dorultusunda ister istemez birbirlerine yaklatrmasyla gereklemitir. Japonlarn 19. yzylda Osmanl mparatorluuna olan ilgisinin tarihesi, Japonyann byk g siyaseti dnyasna giriinde yararland gd, dnce ve stratejileri yanstr. 1868deki Meiji Restorasyonu sonrasnda, yeni Japon hkmeti Osmanlyla ilikiler kurmak iin aray ierisine girmi, Balkanlara ve Yakn Douya yaylm olan Osmanl topraklarna eitli heyetler gndermeye balamtr. Bu alma da, blgeye gelen ziyaretilerin seyahat kayt ve raporlarna dayanmaktadr. te yandan Osmanl Devleti ise, Japonyann hzla dnya sahnesinde ortaya kmasn ve bunu salayan baarl slahatlarnn nemini fark etmi, bir ekilde, bu Uzak Dounun ykselen yldz ile yakn bir iliki kurmasnn Bat dnyasnn Byk Glerinin karsnda, zellikle Rusyaya kar, faydal olabileceini dnmtr. Siyasi tarih asndan, Osmanl mparatorluu zerindeki Japonlarn ilgisinin geliiminde iki farkl aama fark edilecektir. Birinci aama; 1868 ve 1890l yllar arasnda olup, bu dnem, Japonyann Bat ile anlamalarn gzden geirerek egemenlik haklarnn tamln arad bir dnemdir. Bu dnem, Japonyann kendisi gibi, nde gelen Batl glere tand eitsiz antlama ayrcalklarnn sorunlar ile karlaan ve Batl olmayan Osmanl rneinden kendi antlama dzeltme politikas iin bir eyler renme ilgisine sahip olduu bir dnemdir. Osmanllarn ve Japonyann ana gndemi karlkl olarak kabul edilebilir bir ticaret ve diplomasi antlamasdr. Bu dnemin Japonya-Osmanl ilikileri Bat emperyalizminin uluslararas kanunu olarak ilev grm olan kapitlasyonlar, yani, yabanclarn bulunduklar lkenin kanunlarna tabi olmamas

264

imtiyaz, gmrk vergilerinde edinilen imtiyazlar ve en fazla kayrlan lke ilkesi gibi uygulamalarla vs. gibi Batl gler tarafndan ticaret ve diplomasinin uluslararas kurallar olarak dayatlan bu antlama dzenlemeleri, Byk Glerin emberi dnda kalan Japonya ve Osmanl Trkiyesinin ticaret ve diplomatik ilikilerini resmiyete dkmelerinde yaadklar skntlar yanstmaktadr. 19. yzyln son on ylnda balayarak I. Dnya Savann kna kadar olan dnem ikinci aama olarak kabul edilebilir. Bu dnem 1902deki ngiltere-Japonya ittifak ile ngilterenin dostu olan Japonya ve Almanyayla dost olan Osmanl hkmeti kart kamplara dmlerdir. Bu ikinci dnem Japonyann Osmanlya kar tavr ve stratejilerini bir emperyalist byk g olarak dzenleme sreci olmas asndan daha nceki dnemle ztlk gsterir ve ngiltere-Japonya dostluu nemli bir dnm noktasdr. Japonlarn zellikle bu sonraki dnemde Osmanl dnyas ile olan ilikileri, Japonyada, 1905 Rus-Japon savasn kazanan Japon toplumunda ykselite olan Asyaclk dnce akmnn gndemi iinde oluan bir emperyalizm ideolojisi erevesinde belirlenmeye balar. te yandan, Osmanl ve zellikle Rusya Trk dnyasnda ortaya kan Trklk, Pan slamclk gibi akmlar temsil eden dnr ve yazarlar, 1905 Ru-Japon Savandan muzaffer olarak kp, Byk Gler sahnesine adm atan gen Japonyay rnek alnmas gereken Batya alternatif bir slahat ve adalk modeli olarak tartmaktadrlar. Bu ok farkl iki yaklam, yine de bir sre iin, Japonlar ve baz Trk dnyasnn unsurlar arasnda, Bat hegemonyasna kar duyulan kart bir ortak menfaat birliinin temelini tekil etmeye balamtr. Japonlarn Osmanl mparatorluu ve slam Dnyas Hakknda Bilgi Toplama Faaliyetleri Japonlarn Yakn Dounun artlar hakknda birinci elden geni bilgi toplama amal abalar arasnda en nls 1880 ylndaki Yoshida heyetidir. Japon dileri bakanl Gaimushh, 1880de Yoshida Masaharu liderliinde bir heyet dzenlemi olup, mperial Hotel yneticisi Yokoyama Nagaichirh, ordudan Albay Furukawa Nobuyoshi ve iki yardmcs Tsuchida Seijirh ve Asada Iwatarh ile baz tccarlar heyette yer almlardr. Sonradan renildiine gre, Yoshida heyeti ayn yl sava gemisi Hiei ile Basra Krfezine ulatnda, bunun bir g gsterisi olarak gnderildii sylenmitir. Japon ekibi Bushireye ulamak iin zor bir kara yolculuuna girimi ve -onlarn daha sonraki kaytlarna gre- korkun bir yolculuktan sonra Tahrana varmlardr. Tahranda on iki gn kaldktan sonra, heyet Kafkas blgesine gitmi ve 1881de Osmanl bakentine girmitir. Osmanl hkmeti Yoshida heyetini memnuniyetle karlamtr. Sultan II. Abdlhamid iki lke arasnda bir anlama yapmak zere grmelerin balatlmasn tevik etmitir. Daha sonra Yoshida Heyeti, Romanyaya ve Budapeteye, son olarak da heyetin dald yer olan Viyanaya ulamtr. Yokoyama ve tccarlar Londraya gidip, Furukawa talya zerinden lkesine dnerken, Yoshida St. Petersburga gitmitir.2 Japon Genel Kurmay iin nl istihbarat memuru Albay Fukushima Yasumasann 1892-93 yllarnda at srtnda tamamlad 438 gnlk Orta Asya yolculuu nemli bir ziyarettir. Osmanl mparatorluuna yaplan bylesi bilgi toplama seyahatleri Japonlarn Rusyann nfuzunu Gneye

265

yayma planlarn inceleme amalarnn bir parasdr. Fukushima, 1895te tekrar Tokyodan ayrlarak Afrika, Trkiye, Seylan ve Hindistan kapsayan zor bir yolculua kar. Ertesi yl 1896da rana girer ve Orta Asyaya geer. Gney Arabistana dnp, Hindistana, Tayland ve Vietnama geer ve son olarak 1897de Japonyaya dnerek ayrntl bir rapor sunar.3 Zamann buna benzer bir dier istihbarat ziyareti de Ienaga Toyokichinin Taiwandaki smrge ynetimine bir rapor hazrlamak iin afyon retiminin durumunu aratrma amacyla 1899da ran, Trkiye ve Hindistana yapt yolculuktur. Ienaga, Basra Krfezindeki Bushireye ular ve Yoshida ile ayn rotay izleyerek Tahrana girer. randaki yolculuundan sonra Bak ve Karadeniz sahilindeki Batuma, oradan da deniz yoluyla stanbula geer. Ienaga, afyon retimini incelemek zere stanbuldan kara yolculuuna giriir, bylelikle Anadolunun i ksmlarnda seyahat eden ilk Japon olacaktr. Son olarak, Suriyeye geerek, daha sonra Msr ve Hindistana gider. 1900de Ienaga Taiwana dnerek smrge otoritelerine raporunu sunar.4 Japon heyetlerinin blgeyle ilgili hazrladklar raporlar, Meiji Japonlarnn slam dnyasn da iermekte olan Avrasya ktas insanlar hakkndaki dncelerini de yanstmaktadr. Sonuta, Osmanl mparatorluu ve blge hakknda Japonlara ait en az sekiz iyi bilinen alma ortaya kmtr. Japonlarn -aada da irdelenilecek olan- ok sayda anlama yapma isteklerine karn, iki lke arasnda kstl kalan ilikilere ramen bu say olduka fazladr. Gaimushhnun blgeyle temaslar ve aratrmalarna bal olarak ortaya kan byk saydaki almalar Japon hkmetinin imparatorlukla olan anlama sorununu yanstmaktadr. Bu, Osmanl mparatorluunun Balkanlar ve Yakn Doudaki blgelerini paylama amacnda olan Rusya ve ngiltere asndan zel bir neme sahip olan ve diplomaside Dou Sorunu olarak bilinen Osmanllarn gelecei ile de ilgilidir. Dierleri ise Albay Fukushimann eseri gibi bilgi toplama ziyaretlerinden kalan almalar olup, Asya ve Avrupaya yaplan daha geni yolculuklarn bir paras olarak Osmanl zerine ksmlar iermektedir. Bunlarn ok iyi bilinen bazlar; Furukawa Nobuyoshinin 1891 ylnda Sambh Honbu (Genel Kurmay Bakanl) iin yazm olduu Perushia Kikh (ran Yolculuu Notlar) ile Ienaga Toyokichinin Anadolu ve afyon sorunu zerine hazrlayp Taiwan smrge ynetimine sunmu olduu, daha sonra Nishi Ajia Ryokhki (Bat Asya yolculuk Notlar) olarak yaymlanm olan almalardr. Dileri Bakanl Gaimushhnun, 1911 ylnda Okada heyeti tarafndan Toruko jijh balyla Trkiye koullar zerine hazrlanan raporu da nemli bir almadr. Byk olaslkla ngilizce kaynaklardan tercme edilmi olan Gaimushh raporu, imparatorluun etnik kurgusu zerine detayl bir alma olup, milliyetilik ve k zerine eilmekte oluu asndan Dou Sorunu yaklamnn bir yansmasdr. Raporun, Balkanlardaki milliyeti akmlara kar uzun bir sre Abdlhamidin etnik politikalarn destekleyen bir unsur olan Arnavutlukun imparatora sadakati ile ilgili ksm ilgintir. Bir dier ksmda ise, Irakta gelimekte olan pamuk retimi ile ilgili Japonlarn i yapma umutlar, ngilizlerin blgenin idaresini Osmanllardan al asndan deerlendirilmektedir.5 Meiji liberal aydn Fukuzawa Yukichinin iyi bilinen Datsua -gen Japonyann Asyadan ayrlarak Batya katlmas- dncesi, genel olarak Asyann ada medeniyetin bir kayna

266

olduunu reddetmekte olup, bu slam dnyasna ilikin Batc Meiji grnn temelini oluturmakta ve ksmen de Osmanlya kar Meiji tutumunu etkilemektedir. Bunmei-ron no Gairyakuda (Medeniyet Sav zeti, 1875) Fukuzawa, Osmanllara ilikin olarak dnemin standart bir liberal batc deerlendirmesini yapmaktadr: Osmanllar bir zamanlar Avrupann dman olan muazzam bir g olup, katl dnya gr ierisinde ise inle birlikte yar aydnlanm Asya lkeleri snfna girmektedir. Japonyannsa Osmanl ve inin bulunduu snf ierisinde kalma olaslndan kanmas ve Bat tarafndan temsil edilen aydnlanm dnya snfna girmesi gerekmektedir.6 Antlama Sorunu Japonyann Osmanl mparatorluuna ilgisi, Tokugawa Shogunlarnn ABD donanmasnn dayatmas ile 1858 ylnda zorunlu olarak imzalamaya mecbur brakld Dostluk ve Ticaret Antlamasnn Japonya ve Batl lkeler arasnda kurduu eit olmayan antlamalar dzenine kar gelerek Shogunlar deviren ve yeni bir rejim kuran Meiji ynetiminin, bu antlamalar eit ve karlkllk ilkeleri dorultusunda dzeltme abalar ile balar. Japonyann 1858 antlamalar, Osmanl Devletinin Batl lkelere tand kapitlasyonlar ile ayn zelliklere sahip olduundan bu ayrcalklar ile bir baka deyile Bat emperyalizmi Japonyada kanuni dayanan elde etmi olur. Ancak, Japonya ve Osmanllar, Batllara verilen antlama ayrcalklar sisteminin bir paras olduklar halde, emperyalizm ve smrgeciliin 19. yzyldaki tarihinde, smrgeletirilmeden egemen g olarak varlklarn srdrebilmilerdir. zellikle 1838 ngiltere Osmanl Ticaret Antlamas, Osmanl ekonomisinin kaplarn bat emperyalizminin dntrc etkilerine am olup, bu Bat emperyalizminin Dou Asyaya giriini belirleyen inin 1842 Nanking Antlamas ve Japonyann 1858 antlamalarndan birka yl ncedir.7 Japonya ve Osmanl arasndaki ilikiler, 1871 ylnda Bat bakentlerine 1858 antlamalarn dzeltme amacyla gnderilen Iwakura heyetiyle balamtr. Heyetin Avrupay ziyareti srasnda, Prens Iwakura sekreterlerinden biri olan Fukuchi Genichirhya stanbula giderek, Japonyann eitsiz anlamalardan doan zor durumuna benzer olan Osmanlnn Kaptilasyonist antlamalarnn artlar zerinde almasn emretmitir. Osmanl mparatorluundaki antlamalarn uygulan zerine raporlar bulunup, zellikle konsolosluk mahkemelerinin yarg yetkileri Japon otoritelerin zel olarak ilgisini ekmitir.8 Japonya-Osmanl ilikileri asndan 1871deki Fukuchi raporu imparatorluun artlar hakknda bilgi verme konusunda tatmin edici olmamtr. Bunun sonucu olarak Dileri Bakan Terajima Munenori, Japonyann ngilteredeki diplomatik temsilcisi Ueno Kagenoriye TrkLondra sefiri ile iliki kurarak o lkedeki artlar incelemesini ve Japonyayla Osmanl Trkiyesi arasnda bir ticaret ve dostluk antlamas imzalama olasln grmesini emretmitir.9 Terajimann Uenoya mektubu, 19. yzylda Japon-Trk ilikilerini skntya sokacak sorunun farknda olduunu gstermektedir. Resmi bir antlamadan ziyade, Ueno renkli bir diplomatik dille alternatif bir forml getirmektedir:

267

Trkiye birok adan (dalar ve kayalar) bizim lkemizi andrmaktadr ve biz bu lkeye bir heyet ya da gzlemci gnderirsek birok yarar elde ederiz.Bunu aklda tutarak ve Trkiye ile henz ticari ilikilerimizin olmamasndan dolay, senin bizim iki lkemiz arasnda bir dostluk antlamas yapmak iin Londradaki Trk sefirine ihtiyatla yaklaman isterim. Siyasi drtler de Japonlarn Osmanl mparatorluuna olan ilgisini besleyen bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Bu, Rusya tehdidine kar blgesel bir hatt glendirme kapsamnda olup, zellikle Hindistanda ngiliz mparatorluunu koruma dncesiyle ngiltere tarafndan cesaretlendirilen bir politikadr. Srncemede kalan antlama sorununa karn ngilterenin, Japonya ve Osmanl Trkiyesinin Rusyaya ilikin ortak endielerinin dolaysyla daha sk ilikiler kurmalarn tevik ettii gzlenmektedir. Bu strateji, gsz olmasna karn Osmanly kendisi iin 1854teki Krm Savandan beri nemli bir blgesel g olarak gren ngiltere tarafndan cesaretlendirilmitir. ok gemeden, 1902deki ngiltere-Japonya ittifak ile yeni ykselen Asyal g Japonyay Rusyaya kar bir mendirek olarak grecek olan ngilterenin, Japonya ile Osmanl arasnda her dzeydeki ilikileri destekledii grlmektedir. Osmanl hkmeti ise, kendi asndan Japonya ile ilikiler kurmak konusunda olumlu bir tavr iinde olmu, zellikle Sultan II. Abdlhamid, Rusyaya kar ibirlii yapma gndemini paylaarak Dounun bu baarl modernleen gc ile ibirlii kurma arzusunu gstermitir. Rusyaya kar reel politik karlar tekrar kendini hissettirdiinde, 1876da ngiliz siyasetileri Osmanl Sadrazam Mithat Paaya yaklaarak Osmanllarn Japonya ile sk ilikiler kurmasn nermilerdir. Bylece, 1878de Japon sava gemisi Seiki tamakta olduu bahriye rencileri ile stanbula on iki gnlk bir ziyaret yaparak uygun trenlerle kabul edilmilerdir.10 Ancak, Japonya ve Osmanl Trkiyesi arasndaki resmi ilikiler, Japonyann Osmanl mparatorluunda kendilerinin Batl Gler gibi edinmek istedikleri antlama ayrcalklarn istemeleriyle kmaza girmitir. Osmanl Devletinin tavr ise, gelecekte kademeli olarak kaldrmak istedii, fakat, varln srdren ve artk istenmeyen kapitlasyonist uygulamalar glendirecek bir antlamadan ne pahasna olursa olsun kanmak, eklindeydi. Grmeler, St. Petersburgda Osmanl sefiri akir Paa ve Japon sefir Yanagihara Sakimitsu arasnda srdrlmtr. Yanagihara, akir Paaya imparatorluun yarg, hukuk, ynetim ve ticari sistemleri zerine ayrntl bir sorular dizisi sunmutur. Japonlarn sorgusunun bir amac yabanclara ilikin dava mahkemelerinin uygulanmas ya da karma mahkemeler olup olmad hakknda bir eyler bulmaktr. Her iki konu, Japon kamuoyunda sert tartmalara yol amaktayd ve Japonyann byk glerle antlamalarn dzeltme grmelerinde Batl Glerle eitli defalar mzakere sorunlar amaktayd.11 akir Paa cevabnda yeni Osmanl kanun reformlar sonrasndaki hukuki durumu ve en ziyade mazhar lke ilkesinin Krm Sava sonrasnda 1856 Paris Antlamasna gre sona erdiini aklamtr. Yzyllar boyu ok uluslu bir nfusa sahip Trk Mslman imparatorluu olarak Avrupann geleneksel dman olan, ancak, imdi ilk defa olarak bir Avrupal devlet olarak tannm

268

olan Osmanllar, ngilterenin Rusyaya kar savanda Bat kamuoyunda Byk Trk imaj ile oluan ksa poplaritelerinden yararlanarak kapitlasyon antlamalarnn dzeltilmesi iin bir dayanak kazanmaya almlardr. Bylece, Osmanl yetkilileri, gelecekte yeni lkelerle yapaca antlamalarda en ziyade imtiyaza mazhar lke ayrcaln tanmak mecburiyetinden serbest kalmsa da, ancak, o ana kadar Batl Glere vermi olduklar antlama ayrcalklarn srdrmeyi zorunlu olarak kabul etmilerdir. Yine de, dnemin Sadrazam Sait Paann hatrat Japonyann imtiyaz istekleri hakknda halihazrdaki durumu ortaya koymaktadr. 1881de Sait Paa varln srdren antlama ayrcalklar konusunda Osmanllarn karlatklar sorunlar samimi bir dille aktarmaktadr. lke olarak, Osmanl Devletinde, Avrupann ticari ve idari amal kanunlarnn adapte edilmesiyle 19. yzyl Osmanl kanuni reformlar yeni bir ereve oluturmu olsa bile, Byk Glerden etkilenen reel politik durumda, Trkiyede yabanclar ilgilendiren davalarda kabul edile gelmi olan bu talihsiz konsolosluk mahkemelerine bavurma kt alkanlna devam edecektir. Bu yzden, Sait Paa bunun kabul edilemez olduu sonucuna varmsa da Japonlarn uygulamada Byk Glere tannm olan ayrcalklar istemesi anlalabilir demektedir. Sonuta, yukarda deinilmi olan antlama ayrcalklarnn Japonyaya verilmesi, Osmanl hkmetinin 1856 Paris Antlamas ile kapitlasyon antlamalar ayrcalklarndan kazanm olduu ksmi serbestlik yara alacandan, Sait Paa Japonya ile bir antlama olasln nazike reddetmitir.12 ngilterenin Mttefii Japonya 19. yzyl sonlarnda, ngiltere, Osmanl ve Japonya arasnda balangta ilikileri sndran antiRus gndem, ngiltere ve Osmanl hkmeti arasndaki ztln bymesiyle ekimeci bir hal alarak, Balkanlarda ve Yakn Douda blgenin eski yneticisi Osmanllarn karlarn baltalayacak ekilde ortaya kan ngiliz emperyalist tavrlar ile sona erer. Bu ztlk, ok ksa bir zaman dilimi ierisinde gl bir ideolojik deiimi beraberinde getirmitir. Osmanl tarafnda Sultan II. Abdlhamid, Byk Glerin deimez iddias haline gelen, Hristiyan halklar koruma amacyla imparatorluun i etnik ve dini sorunlarna karmalarna kar gitgide bir Pan-slamc bir d politika gelitirmitir. Balangta, byk bir Mslman nfusuna sahip olan Rusyaya kar gelitirilen bu politika, yzyln sonlarnda Osmanl Devleti ile ngilterenin arasnn soumasyla Pan-slamist koz olarak ngiltereye kar da kullanlmaya balanmtr. Osmanl-ngiliz ilikilerinin menfaat atmas 1881de ngilterenin Msr ilhak etmesiyle su yzne km, ayn sralarda, byk bir Mslman nfusa sahip olan Hindistanda ngiliz smrge ynetiminin kuruluu, ngiliz nfuzunun Arap dnyasndaki sistematik genilemesi, Osmanl hkmetinin ciddi bir sorunu haline gelmitir. 20. yzyla gelindiinde Arap dnyasndaki ngiliz emperyalist genileme, 1914 Birinci Dnya Sava srasnda iki g arasnda atmaya yol amtr. Bu durum, Arap ayaklanmalarnn arka plannda ngilizlerin rol almasn, sava sonunda da Osmanl mparatorluunun paralanmas zerine eski Arap blgelerine ngiliz manda ynetimini getirmitir.13

269

Bu dnemde, Japonya dnya politikasnda, 1902 de imzalad ngiltere-Japonya ttifak Antlamasna sadk bir ekilde ngiltere ile ayn kampta yer almtr. zellikle, Japonyann 1895te in-Japon Savanda zafer kazanmasyla ngiltere ve Japonyay Asyadaki ortak karlarn korunmasnda ibirlii asndan yaknlatrmtr. Deinilmesi gereken nemli bir nokta, ngilterenin nclnde, 1895ten sonra Japonya ile yaplan antlamadaki dzeltme, yani kapitlasyonlarn kaldrlmas, Japonyann 19. yzyl sonunda dier tm Batl olmayan glerden daha nce eit olmayan antlama ayrcalklarn kaldrmasn salamtr. Konunun can alc noktas, Japonya ortak emperyalist karlar korumada ngilterenin sadk dostu haline gelirken, ngilterenin Hindistan koruma stratejisinde Osmanlnn dar atlm olmasdr. Kendi alarndan, Osmanllar da Japon dostluu hatrna yrrlkteki antlama ayrcalklarn glendirmede pek hevesli deillerdi. ngilterenin Yakn Doudaki emperyalist stratejisinden tedirgin olarak ngiltere ile ilikilerindeki diplomatik izgisinde daha tarafsz bir tavr taknan Osmanl, dnemin Meiji lider takmnda gl bir destek bulamayacaktr. Erturul Deniz Facias Trk-Japon ilikilerinde iyi niyet tayan dosta sylemin olumasn en fazla etkileyen olay, her ne kadar resmi bir diplomatik ziyaret olmasa da, bir iyi niyet ve dostluk ziyareti iin yaptklar zorlu yolculuk sonrasnda batan Osmanl mparatorluu firkateyni Erturulun felaketidir. Osmanl Devleti ile Japonya arasnda yaanan antlama sorunu sonrasnda, ilk nemli temas mparator Meijinin kardei Prens Komatsu ve einin 1886da Avrupaya yolculuklar srasndaki ziyareti olmutur. Komatsu ifti, 1887 ylnda sonbaharda stanbula varmlar ve bu olay daha sk ilikiler kurma arzusunu yeniden canlandrmtr. Prensin ziyaretini Japonyayla olan ilikileri alevlendirmek iin bir frsat olarak kullanan II. Abdlhamid, artk Osmanl Devleti ile Dounun yeni ykselen yldz Meiji Japonyas arasnda yakn ilikiler kurmak iin ikinci bir giriimde bulunur. Osmanl hkmeti, imparatorluk firkateyni Erturulu Kumandan Osman Paa ve 609 mrettebat ile birlikte Japonyaya gndermeye karar verir. Osman Paa, Sultan temsil etmekle yetkilendirilir ve sra d yetkilerle donatlr. Gemi ve mrettebat Prens Komatsunun 1887 ylndaki ziyaretine karlk olarak Japon mparatorunu ziyaret etmek zere Mart 1889da yola kar. Yolculuk, artarda gelen kaza ve aksilikler yznden ackl bir hal alr. Bu dnemde, Osmanl bahriyesinde teknik yardm iin bulunan bir ngiliz mhendisin grne gre, yolculua uygun olmayan geminin son derece zayf bir durumda oluundandr. Aksilik ve zorluklarla dolu bir yldan fazla sreyle Asya sularnda yol aldktan sonra, Erturul Haziran 1890da Japonyaya ulamtr. Osman Paa ve mrettebat, imparatorluk ailesi ve yetkililere ziyaretlerini baaryla tamamlamaya almlardr. Dn yolculuuna Eyllde yola kan Osmanl firkateyni 16 Eyll gn sert bir tayfun nedeniyle batmtr. Gemi, Japonyann gneybatsndaki Wakayama ilinin Kashinozaki kylarnda tehlikeli sivri kayalklara vurmutur. Hayatta kalan 69 kii dnda paa ve adamlarn Pasifik Okyanusunun dalgalar yutmutur. Bu zc felaketi anlatan resmi kaynaklara gre, trajik olaydan son derece znt duyan Japon hkmeti, mparator Meiji ve Japon hkmetinin taziyeleri ile

270

birlikte hayatta kalan ok az saydaki kiiyi Japon firkateynleri Hiei ve Kongo ile stanbula geri gndermitir. Ekimde yola kan Japonlar, 2 Ocak 1891de komutanlar hyama Takanosuke ile stanbula ulamlardr. Bu yolculuktan bir yl sonra, stanbulda ikamet edecek ilk tccar olacak ve daha sonraki yirmi yl Japonyann gayr resmi elisi olacak olan Yamada Torajirhda, Japon halknn toplad taziye yardmn Bab- Aliye takdim etmek iin stanbula gelecektir.14 Bu zorlu Osmanl firkateyninin ziyaret amal yolculuu, ayni zamanda, son yllardaki Panslamizme olan ideolojik dnm yanstmaktadr. Sultan II. Abdlhamid, Sunni slamn Halifelii unvann, Batl glerin Asya imparatorluklarndaki Mslman kitlelerine ynelik bir dileri politikas gelitirmek iin kullanmaya balamtr. Erturul firkateyninin komutan Osman Paa, ngiliz ve Fransz smrge limanlar olan Bombay, Singapur, Saigon ve Hong Kongda nde gelen Mslmanlarla karlama frsatn kullanmtr. Yerel Mslman gazeteler halifenin gemisinin ehre geldiini ve Osmanl bahriye mrettebatnn Mslman topluluklarnn ibadetine katldklar haberini kapaktan vermitir.15 Sonuta, Japon-Osmanl ilikileri ngiltere-Japonya ittifak erevesinde ngiltere tarafndan cesaretlendirilirken, Osmanllar da Japonyaya slam dnyasnn mttefii olmas iin yeil k yakmaktadr. Japon Asyaclarn Trklere Ynelik Romantizmi stanbula yerleen Japon-Trk ilikilerinin ncs Yamada Torajirnun Erturul facias ile ilgili yazdklar kaytlarda, Japonlarn Osmanl mparatorluu ve Trklere olan ilgisini ortak soylu sava mirasa sahip Asyallarn dostluu eklinde yeni bir hava ierisinde aklamaktadr. Daha nceki ksa temaslardan farkl olarak, uzun dnemli yakn kiisel temaslar kurma amacyla Osmanl Devletine Japon Diileri Bakanlnn destei ile yollanan Yamada Torajirh (1866-1957) byk olaslkla da Osmanl Trk kltr zerine ilk Japon uzmandr. Yirmi yanda gen bir adam olan Yamada, Japon firkateynlerinin Erturuldan hayatta kalanlar eve getirmesinden bir yl sonra 1892de Japonyaya ulamtr. Yamada, Osmanllarla olan Japon temaslarn canlandrmak isteyen yeni dileri bakan Aoki Shzh tarafndan desteklenen resmi bir heyetle gnderilmitir. Yamada, Osmanl hkmeti tarafndan, Osmanl Trkiyesi ile Japonya arasndaki temaslar srdrecek, gayri resmi bir arac olarak abucak kabul edilmitir. Sonraki yllarda, Yamada Osmanl mparatorluu ile ticaret konusunda tek isim haline gelmi ve bu gen Japondan olduka holand sanlan Osmanl Saray ve Osmanl elit evresi ile olan yakn ilikilerinin avantajn kullanarak Japon ziyaretiler iin gayr resmi bir konsolos gibi hareket etmitir.16 Osmanl-Japon likilerinde Antlama Sorunu Erturul konusu resmi ilikilerde derin ve cokun bir ban znesi olurken, 1891den sonraki yllarda Japonya taraf Osmanl Devleti ile bir ticaret ve alveri antlamas yapmak iin tekrar giriimlerde bulunmutur. Bu sefer, Japon yetkililer kapitlasyon ayrcalklarn Byk Glerle ayn ekilde kendilerine de tannmas iin Yamaday bir rnek olarak kullanmaya alnca, Yamada baz ihtilaflara konu olmutur. Fakat, Osmanl yetkilileri, zellikle, Sait Paa, daha nce belirtildii gibi,

271

Osmanl Devletinin yeni bir devlet ile kapitlasyon imtiyazlarn ieren bir antlamay imzalamasn kesinlikle reddettikleri iin bu giriimler boa kmtr. Osmanl belgeleri, 1908 II. Merutiyet, Jn Trk Devriminden sonra da devam eden Japon Dileri Bakanlnn ticaret antlamas giriimlerini, gene ayn dilde, Osmanl Hariciyesinin, Osmanl Devletinin, kapitlasyon sisteminden, Krm savandan sonra imzalad 1856 Paris Antlamasnda elde etmi olduu ksmi bir bamszl, tehlikeye sokacan dnerek reddettiini aklamaktadr. Hariciyenin grne gre, Japon mparatorluunun Siyam Krallna nce kapitlasyon antlamas imzalatt, sonra sava gemileri yollayarak bu anlamann artlarn zorla uygulatmas, Japonyann Byk Gler gibi davrandnn ak bir gstergesidir. Bu durumda, Japonya ile tekrar gmrk vergileri ve konsolosluklarn hukuki imtiyazlarn pekitirecek nitelikli bir antlamay kabul etmek, Osmanl Devletinin karlarna kar olacaktr. Gene belgelere gre, stanbulda gayri resmi bir sfatla iki devlet arasnda bir nevi konsolosluk grevini stlenen Yamada ise, hibir yazl antlamaya gerek kalmadan, dnemin deyii yazmalarnn veciz bir deyii ile, Trklerin iyi dostu olan Msy Yamadann, Sarayn korumas altnda olduu, bylece Avrupal tccarlar gibi ayrcalklara ihtiyacnn olmad, eklinde bir aklamayla, bu antlama meselesinin, ksa fakat diplomatik bir dil ile, tabiri caiz ise, mkemmel bir ekilde bertaraf edildii anlalmaktadr.17 1904 Rus-Japon Sava ve Osmanl Dnyas Ocak 1904 tarihinde patlak veren Rus-Japon Sava, Trk toplumunun bugne kadar sren Japonya sevgisi ve dostane yaklamn belirleyen nemli bir mihenk ta olmutur. Bu dnemin dergi ve gazetelerinde, dnr ve yazarlarnn hatratlar ve eserlerinde gl bir Japonya hayranl sergilemektedir. Mehmet Akif, Abdullah Cevdet ve Halide Edip gibi yazarlarn eserlerinde, Japonyann bu beklenmedik zaferi, Osmanl Devletinin en son 93 (1877-78) harbinde yenilgiye urad Rusyann yenilgisinin ardndan gelmesi asndan genel olarak toplumda yaratt bir memnuniyetin tesinde, Japon modernlemesinin Osmanllarn slahat amacna bir rnek veya en azndan bir ilham kayna olmas gerektii dncesini pekitirmitir. Halide Edip (Advar) oluna nl Japon Amiral Togonun adn verirken, Trk yazar ve dnr, Ziya Gkalp, muasr medeniyet ve ulusal kltrn beraber gelitirilmesinin gereini Japon rneini rnek vererek vurgulamaktadr.18 Japonya ile Osmanl Trkiyesi arasndaki antlama konusundaki ihtilaf gittike hafifleyerek kaybolmu ve Yamada yerel otoritelerin onay ile stanbuldaki kariyerine devam etmitir. Yamada, 1904-1905teki Rus-Japon sava srasnda iki hkmet arasnda nemli bir kanal olmu ve Rus Karadeniz filosunun Uzak Doudaki savaa katlmak zere Boazdan geiini Viyanadaki Japonya sefiri Makinoya bildirerek nemli bir grevi yerine getirmitir. Yamada, bakentte yaklak olarak yirmi yl kalarak, Abdlhamid dneminin tutucu modernistliine ve sonraki 1908 Jn Trk Devrimi ile kinci Merutiyete geiin sarsc olaylarna tanklk etmitir.19

272

Yamadann stanbul ve bu eski dnya mparatorluu sakinlerine ilikin izlenimlerini aktaran eserlerinde, Trkler ve imparatorluklar, bu dnemde Avrupallarn Oryantalist alglannn dosta bir versiyonu seklinde, romantik bir anlayla Asya ve Douya tekrar yzn dnen yeni Japon dnrlerinin grlerini sergilemekte olup, Osmanllara ve Trklere kar yeni, dosta ve hayran bir Japon tavr ortaya koymaktadr. Yamadann arkada olup, giri ksmn yazan Bay Sakitani, yirminci yzyln banda olgunlaan Meiji Japonyasnn yeni Asyac duygularn sergileyen bir vurguyla Osmanl mparatorluunun reel politik karakterini tartmaktadr. Gaimushhnun stratejik raporlaryla zt olarak, bu metin, Trklere bir Asya gcn temsil etmelerinden dolay dikkat edilmesi gerektiini ileri srmektedir. Osmanllarn Asyal kklere sahip olmalarn olumlu bir tonla anlatc Trkler, Japonlar ile ayn sava geleneini paylamakta olan cengaver insanlardr ve devletleriyle Asya gcnn Avrupann iine uzann ortaya koymu olmalarndan dolay nemlidirler. 1908 Jn Trk Devriminin yeni milliyeti atmosferi Trklerin Meiji cokusundan ilham alm olduklarn yanstmaktadr. Bu Asya Asyallarndr-Asyac iddiasna gre, Meiji Restorasyonunu Asya iin devrimci bir model olarak savunulmaktadr.20 Ancak, bu dnemde, Osmanl Devletinin, zellikle Sultan Abdlhamid IInin, 1905 Rus-Japon Sava srasnda gtt siyaset, daha soukkanl bir tavr sergilemektedir. Her ne kadar Abdlhamid II, Erturul gemisini yollamsa da, Japonyaya olan olumlu bakn, reel politik bir tutum ile dengelemi, Romanov hanedan ile Meiji Japonyas arasndaki savata mmkn olduu kadar bitaraf bir davran sergilemeye zen gstermitir. te yandan, bu modern savan gidiatnn izlenmesinin nemli olduu dncesi ile, 3 Ekim 1904 tarihinde, Albay Pertev Demirhan, Japon askeri glerinin tarafnda grev alarak, tarafsz gzlemci olarak yollanmtr. Daha sonra, General Pertev Demirhan, Japonya ve Rus-Japon Sava hakknda yazd eserlerinde, ykselen Japonyay Trkiye iin bir rnek olarak ele almtr.21 Erturul faciasyla Japonlar ve Osmanl Trkleri arasnda oluan scak dostluk ifadeleri ile Byk Gler siyasetinin dili, bu iki olgu arasndaki elikinin en iyi gstergesi olarak, Japon Dilerinin, Gaimush-nun, ok daha sonra 1923 ylnda hazrlad Japon-Osmanl ilikilerinin tarihini anlatan raporunda belirgindir.22 Rapor, kapitlasyonlar kaldran gen Trkiye Cumhuriyeti ile Batl devletler arasnda karlkl denklik ve eitlik salayan Lozan Antlamas sonrasnda, henz, Japonya ve Trkiye arasnda hibir resmi antlamann bulunmad bir tarihte hazrlanmtr. Tarihi kesin olmayan bu rapordaki analiz, daha nceki Japonlarla Osmanllar arasndaki antlama sorununu ok iyi aklamaktadr. Trk-Japon ilikilerindeki resmi bildirilerin dostane ifadeleri ya da Yamadannki gibi zel hatrat veya eserlerde ifade edilen, scak dostluk ve Asyal kklere sahip olmaktan ileri gelen arkadalk sylemine Japon Dilerinin raporunda pek bavurulmamakta olup, metnin ifadesi souk ve kurudur. Japonlarn menfaatleri asndan, 1904-05 srasndaki Rus-Japon Sava srasndaki Osmanl Japon ilikilerine bakldnda, raporun yorumuna gre, Yamadann yerel haber alma faaliyetlerine stanbuldaki

273

yetkililer tarafndan izin verilmi olsa da, bu tavr, scak ve dosta olarak yorumlanmamaktadr. Rapor, Rus-Japon Savanda Japonyaya kar dostane olmayan Osmanl tarafszlk politikasna deinerek, souk bir deerlendirmeyle sonulanmaktadr. Japonlar asndan sorun Osmanl yetkililerinin, imparatorluk snrlar ierisinde Japonlarn tamamen serbest istihbarat ve propaganda faaliyetlerine pek izin vermemi olmalardr. Rapora gre, Osmanl tarafnn bu snrlayc politikas, Rusya ve Japonya arasndaki atmada tarafszlk politikasna bal olarak Sultan II. Abdlhamid tarafndan dikkatle uygulanmtr. Rapor bu tarafszlk politikasnn o dnem Osmanl hkmetinin ierisindeki shinrhha=Rus taraftar hizibin etkisinden tr mevcut olan bir Rusya-taraftar eilimden doduu yorumuna ulamaktadr.23 Gaimushhnun nihai grnde, Japon-Trk ilikilerinin tarihi, Osmanllarn Japonyaya ayrcalk tanmay reddetmesi, Japonlarn istihbarat faaliyetlerini snrlamas ve Rus-Japon savanda Rus taraftar bir tavr almas yznden tm olarak baarszlkla sonulanmtr. Karlkl hayranlk sylemi, Trk halknn Japonyay Dounun yldz olarak ykselmesini kutlamas, Asya arkadal ve Erturul trajedisi gibi konularn hibirinin bu reel politik analizde yoktur. slamn Kurtarcs Japonya Japon-Osmanl ilikilerinin bu diplomatik baarszlnn tarihi, Meiji hkmetinin, zellikle Gaimushhnun Osmanllar zerindeki izlenimlerini anlamak iin aklayc bir rnektir. Ancak, Japonyann Trklerle olan ilikileri sadece Osmanl dnyas ile snrl kalmamtr. Japonyann 19. yzyln sonunda zellikle Romanov Rusyasnn Trk ve Mslman dnyas ile olan ilikileri, TrkJapon ilikileri tarihinin geni bir corafyay ieren pek bilinmeyen bir boyutudur. Japonlar, Osmanl Devleti ile iliki kurmaya alrken, ayn zamanda, Romanov dnyasnn Pan slamc ve Trk akmlar ile kendilerine yardmc olacak stratejik ve ideolojik ilikilerin temelini atmakta geri kalmamlardr. Rus-Japon savann arifesinde, Avrupa ve Asya emperyalist kamuoyunda cokuyla alklanan Japon zaferinden hemen sonra Japonlar ve Osmanllar ve Rusya Mslmanlar arasnda, zirvedeki makamlar dnda, ortak bir Bat kart gndemi amalayan ideolojik amal temaslarn olutuu gzlenmektedir. Bu temaslarn kahramanlar zellikle Japonlarn milliyeti rgt, Kokurykai, Amur Nehri topluluu -daha ok Kara Ejderler olarak bilinir- ile balantl olan Japon Asyac yaylmclar ve Asyada Bat Glerine kar, hzla bir Japon imparatorluu kurulmasn savunan milliyeti subaylarla, Rusyadan, Osmanl mparatorluundan ve ngiltere, Hollanda ve Fransann smrgeleri haline gelmi olan Asya lkelerinden gelen, Mslman siyasi eylemcilerdir. Bu temaslarn gndemi, Japonlar iin, bu eylemci Mslmanlarn Japonya yanda bir a oluturabilme potansiyelleridir. Ian Nish, Japon toplumunun bu dnemde ki Asyaclk ykl atmosferini ve Asya imparatorluunun Japonyann doal kaderi olduuna dair istemlerin ban eken yeni sa kanat gruplarn, iktidardaki Meiji elitlerine rakip bir tabakadan geldiklerini ve Rusyaya kar ykselen bir militan izgiyle paralel olarak bir Asya mparatorluunun oluumunu atelediini belirtmektedir.

274

Yirminci yzyln banda bu Asyac yaylmac Japonlar, Osmanllar Japon mparatorluunun kurulmasnda Mslmanlardan toplayacaklar taraftar ve ibirlikiler iin olan byk oyun plannn bir paras olarak grmeye balamlardr. Japon mparatorluunun karlarna yardm etmesi iin, imdi Japon otoritelerinin Osmanl dnyasn Rusya, Msr ve Arabistandaki siyasi eylemci Mslmanlarla irtibat kurmak iin bir eit srama tahtas olarak kullanmas mit edilebilirdi ve bu ama iin, Mslmanlarn entellektel ve siyasi faaliyetlerinin ana merkezlerinden birisi olan stanbuldan daha iyi bir evre olamazd. Japonlarn, Rus-Japon Sava arifesinde balayan Mslmanlar arasndaki faaliyetlerinin kaytlarndan, Pan-Slavc grleri benimseyen son dnem arlk rejimine kar ideolojik ve milliyeti bir ztlk ierisinde olan Rusya Mslmanlar eylemci siyasi evreleri arasnda Japonya taraftar lobiler oluturmakla ilgilendikleri izlenimi edinmekteyiz.24 Avrupadaki Japon istihbaratnn nl beyni St. Petersburg ateesi Albay Akashi Motojirh ve halefi ordu istihbaratndan Rusya ve in konusunda eitimli yetimi bir uzman olan Tanaka Giichinin Rusyada Rus-Japon Savann hemen ncesinde Mslmanlar arasnda bir Japon an kurmalar, bir dnm noktasdr. Akashi ve Tanaka, Rusyadaki devrimci heyecan ateleme eklindeki ana stratejilerinin bir paras olarak Mslmanlarn ar kart eylemlerini desteklemilerdir. Japonlarn stratejisi, Rus kart Leh ve Fin milliyetileri ile Rus devrimciler ve Cadet Party gibi muhalif gruplarn kart eylemlerini desteklemek eklindeydi. ounluu Trk Tatar olan Rusya Mslmanlar da, arlk rejiminin sert otoriter rejiminden, zellikle son donem Pan-Slav politikalarndan huzursuz olmalar asndan, kart gruplardand. Aslnda, Akashi, Ryakka Rysui adl hatratnda henz Tatarlarn durumu zerine ayrntl bir alma yapmadn, Rusya Tatar ve Mslmanlarnn o noktada gl bir rgtlenmesi olmadndan, Japonlarn amalarna yardm iin iyi aday olmadklarn belirtmektedir. Ancak baz kaynaklar, Akashinin Rusya Mslmanlarnn propaganda faaliyetlerini desteklediini ve Rusya Mslmanlar arasnda milliyetiliin ortaya kmasnda bir milta olan 1905teki Tm Rusya Mslmanlar Kongresini desteklediini ifade etmektedir.25 Eylemci Mslmanlar arasndaki Japon istihbarat a, I. Dnya Savandan II. Dnya Savana giden yolda, Asyac bir siyasi emel uruna, in ve Gney Dou Asyada yaylmaclkla Japon imparatorluunu kuran Japon yetkililerin eylemlerini de yardmc olacaktr. slam dnyasndaki Japon istihbarat faaliyetlerinin kaytlar, bize, Rusyada Akashi ve Tanaka dneminde, Trk Tatar kkenli Rusya Mslmanlar ile kurulan erken balantlara iaret etmekte olup, sonraki yllarda bu balarn, zellikle 1917 Ekim Devriminden sonra, Japonyann, nce Manurya sonra Japonyaya yerleen Trk Tatar kkenli Mslmanlar muhacir olarak kabul etmesiyle tekrar canlandn gstermektedir. Bu Tatar kkenli Rusya muhacirleri diasporasnn baz nderleri, Japonyann Mslman dnyasndaki temas ve propagandasnda yardmc olmutur.

275

Bir gazeteci ve siyasi eylemci olarak Pan-slamc ve reformcu dnceleri ile nl olan, Rusya Tatar dnrlerinden Kad Abdurreid brahimin (1854-1944) hayat, Rus-Japon Sava srasnda stanbul ve St. Petersburg zerinden olan bu erken temaslara ok anlaml bir rnektir. Bylesi temaslar, daha sonraki yllarda Mslman topluluklarla i ie gemi geni Japon istihbarat faaliyetleri a haline gelecektir. O dnemin Pan-slamizminin militan savunucusu olan brahim, 1905te Tm Rusya Mslmanlar Kongresinin dzenleyicisi olarak Japonyann yakn dostu haline gelecek, Akashi ve Tanakann desteiyle Japonyay ziyaret edecektir. brahimin Rus-Japon Sava arifesinde Japonya ile olan kader birlii onu nce 1906da ve 1908de tekrar Tokyoya srkleyerek, brokrasi ve ordu evresinden, zellikle de Japonyadaki Asyaclk havasn tahrik etmekte olan ar-milliyeti Kokurykaidan yelerle temaslarda bulunmasn salamtr. Asyal Japonyann bir g haline gelmesine hayranlk duyan birok anti-emperyalist ve milliyeti kiiliklerin tipik bir rnei olarak brahim, Japon otoritelerine onlarn slam dnyasndaki arabulucularndan biri olarak hizmet etmeye devam edecektir. 1909da Kokury kain desteiyle eve geri dnmek iin yaklak bir yl sren ok uzun bir rota seerek, inle Hollanda ve ngiltere imparatorluklarnn blgelerinde Japonya taraftar bir kamuoyu oluturmak iin nemli Mslman topluluklarna urayp balantlar kurarak stanbula geri dnmtr.26 brahim, 1908 ve 1909da Kokurykai ve Ajia gikai (Tokyoda Asyac Japonlar ve brahim bata olmak zere birok lkenin Mslmanlar tarafndan kurulan Toa Dhbun-kaila balantl bir rgt) desteiyle Asya ve Japonyaya yapt ziyaretlerin etkileyici bir hatratn yazmtr. Bal; Alem-i slam: Japonyada ntiar- slamiyet (slam Dnyas: Japonyada slamn Yaylmas) olan kitap, Japonyann modernliini vmekte olup, Osmanl ve Romanov imparatorluklarnn Trke konuan topluluklarnda Dounun ykselen yldz Japonya imajnn oluumunda nemli rol oynayan popler bir alma olmutur. Yamadann Trkler ile ilgili eserleri ile ayn ekilde, brahimin seyahatnamesi, Japonyann Bat modernitesine bir alternatif Dou modeli olarak sunulan ilk Trke metinlerden biridir. brahim ve Asyac Japon arkadalar arasnda sren temaslar, onu 1933 ylnda Japonyaya tekrar getirir. Bu yllarda brahim, Japonyann slam dnyasna ynelik oluturduu slam d politikas ve stratejisi iin 1938 ylnda kurulan Dai-Nippon Kaikyhkyhkai (Byk Japonya slam Cemiyeti) kuruluunun Japon olmayan resmi bakan olarak olmutur. Ayn yl, yeni alan Tokyo Camiinin imam olan brahim II. Dnya Sava srasnda, Japonya iin eitli propaganda faaliyetlerinde bulunmu ve 1944 ylnda Tokyoda vefat etmitir. Rus-Japon Sava ve onu takiben 1908 ylnda Osmanl dnyasndaki Jn Trk devriminin yaratt sarsntl ortam esnasnda Japonya iin slam dnyasnda Asyac bir a olumaktadr. Japonyann dnya Mslmanlarn ve zellikle Rusya Mslmanlarn kurtarabileceine inanan brahim, yeni Japon Mslman ajanlarnn Osmanl Devleti zerinden Yakn Douya tantma politikasnda yine yardmc olmutur. Seyahatnamesine gre, 1909da stanbula geri dn yolculuunda, Tokyoda tanm olduu Kara Ejderler yesi olan Yamaoka Khtarh (1880-1959) ile

276

Bombayda karlar ve ona, nce Mekke ve oradan da stanbula kadar kendisine elik eder. Artk, mer Yamaoka olan bu ilk Japon Mslman Yamaoka, brahim tarafndan milliyeti ve Pan-slamc evrelere bir konumac olarak tantlr. Yamaoka, stanbullu dinleyicilerine Japonyann yeni Mslman dnyaya yardm etme politikas ve Japon slam Cemiyeti olarak tantlan Ajia Gikain nemi hakknda bir dizi konferans verir. Srat Mustakim ve brahimin Japonyadan dndkten sonra sahipliini ve editrln yapt Tearf-i Mslimin gibi stanbul basnnda, brahimin Japonya yanls yazlar ile birlikte mer Yamaokann mektuplar yaynlanr. zellikle stanbulda, Yamaoka Rusyal Tatar rencilerin dzenledii konferanslarda Japonlarn slam dnyas ile balarn nemli grmeye devam edeceini belirtmektedir. Bu sralarda brahimin olu, Munir bey, Kazan blgesinde Volga blgesi Tatar nfusuna ynelik Beyanl Hak gazetesi yoluyla, brahim ve Yamaokann konferanslarn Rusya Mslmanlarna yaymaktadr. brahimin mer Yamaokann, Japon mparatorunun Mslmanlarn durumuna ilikin zel ilgi duyduu hakknda kamuoyu oluturmaya almasnda yardmc olduu ve bu Japon Mslmann Kutsal topraklar ziyaret eden ilk Japon hac olarak, Mekke ve Medinedeki Arap liderlerle temasa geme konusunda da yardm ettii aktr.27 Arabistanda Mekkeden ama, Beyruta ve stanbula geen Yamaoka Japonyaya dner ve inli Mslmanlar arasnda eylemlerine devam eder. 1912de brahimin Japonya hakkndaki kitabndan sadece bir yl sonra, Yamaoka -byk olaslkla Arap slam dnyas hakkndaki ilk Japon eser olan- Arabia Jdanki balyla Arabistandaki tecrbelerini yazd bir kitab yaynlamtr.28 Yamaokann kaytlarnda artk Osmanl mparatorluu, Meiji stratejistlerinin kmekte olan eski imparatorluu ya da Yamadann romantik ark dnyas deil, Arap Mslman dnyasna alan bir kapdr. Yamaokann din deitirme gerekesi ise vatanseverlik, Asyaclk ve emperyalizm olup, bu onun mensup olduu Asyac kuan dncelerine benzer bir karmdr. Onun gerekesi; Mslman olmak Japon mparatoru iin yaplan bir vatandalk grevidir. Lozan Antlamas ve Trk-Japon likilerinin Kurulmas Birinci Dnya Savanda ngiltere ile mttefik olan Japonya, Uzak Douda inde ve Pasifik Okyanusunda bulunan Alman smrge ve imtiyaz blgelerini devralarak kendi imparatorluunu geniletmeyi baarmsa da, Orta Dou ve Akdenizde ngiliz donanmasna yardm ve destek veren bir ufak donanmay yollamann dnda pek faaliyet gstermemitir. Lozan Antlamas mzakerelerine, kazanan mttefikler tarafnda katlan Baron Hayashi nderliinde ki Japon heyet, genelinde fazla belirgin bir rol oynamamakla beraber, genel olarak, Lord Curzona yardmc olacak, ifadelerde bulunmaktadr. rnein, smet Pasanin kapitlasyonlarn lav edilmesinde srar etmesine kar kan Baron Hayashi, Japon tarihinden, rnek vererek, Meiji ynetiminin kendi antlamalarn ancak yirmi ylda revize edebildiklerini, Trklerin de kendi hukuki slahatlarn bitirene kadar sabr etmeleri gerektiini sylemise de, smet Paa, Osmanl dneminin hukuki slahatlarnn yarm asrdr devam etmi olduunu ve hukuk slahat konusunda, yaplan gerek ilerin, sylenen szlerden ok daha nemli olduunu vurgulayarak, Baron Hayashinin grne ksa ve kesin bir cevap vermitir.29

277

Ancak, gene Lozan antlamasnn 1923 ylnda imzalanmasyla, Japonya ve Trkiye taraflar, bir an nce, ikili ilikilerin kurulmas iin gereken anlamay salamtr. Bylece, Japonya ve Trkiyenin eitlik ve karlk ilkesine sadk, resmi diplomatik ve ticari ilikilerinin temelleri, gerek anlamda, Trkiye Cumhuriyetinin 1923 ylnda 19 yzyl kapitlasyonlar sisteminin getirdii eitliksiz ve imtiyazlara dayal uluslararas ilikilerden kendisini kurtarmas ile mmkn olmutur. Bu tarihten itibaren, 1925 ylnda Tokyoda Japon-Trk Dostluk Dernei kurulurken, ilk Trk Dileri diplomat Fuat Togay maslahatgzar olarak Tokyoya atanr ve Trkiye Cumhuriyeti temsilciliini (Konsolosluk dzeyinde) kurar. Daha sonra, 1936 ylnda Tokyoya atanan Bykeli Hsrev Gerede, temsilcilii Bykelilik dzeyinde yeniden yaplandrmtr. Bu dnemde, Trk-Japon ilikilerini en ok ilgilendiren konu, Trkiye ve Japonya arasnda ticaretin gelitirilmesi ve dostane ilikilerin srdrlmesi olmutur. Ancak, Trkiye Cumhuiyetinin yetkilileri asndan, 1930lu ve 1940l yllarda, zerinde durulan nemli bir sorun, Japon milliyetileri ve zellikle, Japon Kara Kuvvetleri Genel Kurmaynn baz ileri gelen subaylar ile, Sovyetlerden kaarak Manurya ve Japonyaya snm olan Trk Tatar kkenli muhacir topluluunun, Japonlarn Asyac milliyeti kanad ile ibirlii iinde bulunmalaryd. Trkiye Cumhuriyetinin Japonyaya gsterdii tutum, ise, 1931 ylnda Prens Takamatsunun Trkiyeyi ziyareti srasnda, Atatrk ile yapt grmeler erevesinde, yakn ve dostane ilikiler ierisinde gelimektedir. rnein, Trkiye-Japonya Ticaret antlamas 1934 ylnda imzalanmtr. Ancak, te yandan, Pan Trkizm veya Pan slamclk gibi ar akmlara pek hogr ile bakmayan Cumhuriyet ynetimi, muhacir Trk Tatarlarn Japon milliyetileri ile kurduklar yakn ilikilere karmamakla beraber, Cumhuriyetin d ve i politikalarna ters duran baz durumlarda, Japonya tarafna uyar niteliinde tavrlar sergilemektedir. rnein, 1933 ylnda, Japon milliyetilerinin daveti zerine amda srgnde yaayan ehzade Abdlkerim Efendinin Tokyo ziyareti ve Japonyada bir yl kalmas, Trk Bykelilii tarafndan gayri resmi bir ekilde, szl olarak, protesto edilmitir. Japon subaylarnn 1931-32 yllarnda inin kuzey blgelerinin istilas ve zellikle Manuryada Japonyaya bal bir kukla rejim kurmalarnn hemen arkasndan gelen bu ziyaret, baz kaynaklara gre, Japon milliyeti akmnn ileri gelen bir subaylar gurubunun, Asya veya hatta Orta Asyada Japonya taraftar bir slam Devleti kurma hayallerinin bir parasyd. Japon Dilerinin konuyla ilgili raporuna gre, Trkiye Bykelilii yetkilileri, byle bir tutumun, Trkiye Cumhuriyetine dmanca bir tavr olacandan, srgn ehzadenin Japonyadan bir an evvel gitmesinin doru olacan ifade etmilerdir. Sonunda, pek baarl olmayan bu plann arka plannda ki gelimeler henz aydnla kavumamtr, ancak, olayn kendisi, bu dnemdeki Trk-Japon ilikilerinin hassas atma noktalarn gstermesi asndan ilgintir.30 te yandan, bu devirde, zellikle, Trk Tatar muhacirlerlerinden, 1920li ve 1930lu yillarda Japonyaya gelen, Ayaz shaki, Abdrreid brahim, Muhammed Abdulhakhay Kurban Ali gibi siyasi kiilikler, bu dnemde Japonyada tevik gren Trk ve slamc faaliyetlerde aktif rol oynamlardr. Bu dnemde gze arpan baz faaliyetler arasnda, 1927 ylnda Kurban Alinin Tokyoda kurduu Tokyo slam Matbaas ve bu yllarda bast Yani Japon Muhbiri Dergisi, 1934 ylnda Ayaz shakinin de katld Kobe slam Topluluu Kongresi, ayn dnemde Ayaz shakinin Manuryada kurduu Idil-

278

Ural Cemiyeti ve Milli Bayrak gazetesi saylabilir. Muhacirlerin, Japon yetkililerin ve Mitsui, Mitsubishi, Sumitomo gibi i evrelerinin destei ile inaa ettirdii Tokyo Camii ise 1938 ylnda alm ve bu al, Japonyann slam dnyasna verdii nemi uluslararas politikas iinde belirginletirmitir. Bu ala, Abdrreid brahim, Tokyo Camii imam olarak nezaret ederken, Trkiye Bykelisi katlmamtr. Bu durum, Trk-Japon ilikilerindeki gr ayrln ak bir ekilde temsil etmektedir.31 Sonu kinci Dnya Savann bitiminde, Trkiye Cumhuriyeti, Birlemi Milletlere katlmak iin, Japonya ve Almanyaya sava ilan etmitir. Ancak, iki lkede de bykelilikler ak kalm olup, ilikiler kesintisiz bir ekilde devam etmitir. Savatan sonra bugne kadar, Trk-Japon ilikileri olumlu bir ekilde geliirken, zellikle, Babakan Turgut zal dneminde, iki lke arasndaki ekonomik ilikiler belli bir ivme kazanmtr. Ayn dnemde gerek Trkiyede Japonca gerekse Japonyada Trke dil eitimi yaygnlamtr. Belki de tarihte ilk defa olarak Trk-Japon ilikileri, Osmanl veya Cumhuriyetin ilk yllarna oranla, daha derin ve balayc artlar iinde gelime potansiyeline sahiptir. te yandan, Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra dnyaya alan Orta Asyada, Trk ve Japon ibirliinin, tekrar gndeme gelmesi, savatan nce Japonyann Trk dnyasna ynelik sergiledii ok boyutlu politikalarnn ne lde ve ne ekilde tekrar canlandrabilmek isteyecei sorusunu ister istemez kanlmaz olarak gndeme getirmektedir. DPNOTLAR 1 Seluk Esenbel, 1996: 238, eski eserler icin; Hseyin Can Erkin, Hollanda Raporlar adl

doktora calmas, Ankara niversitesi, DTCF, 2000, konulu alma, bu ilgin kaynaklarn Japonca evirilerine dayanarak Japonlarn Osmanl Turkiyesine olan ilgisinin incelemesidir.) 2 Yoshida ve Furukawa heyetleri ile ilgili olarak, bkz., Okazaki Katsufuji, et al., 1986: 169-

71; Naito, 1931: 15, Naito, et al, 1942: 328-9. 3 Bkz., Okazaki, Katsufuji, et al, 1986: 170-2. Komura, 1988: 46-8, yukardaki Japon

ziyaretlerinin kaytlarn slam yanls bir tutumla aklamaktadr. Yazar, aslnda II. Dnya Sava srasnda Moolistanda bir istihbarat memuru olup, az saydaki slamiyeti seen Japonlardan biridir. 4 5 Yukardaki ayn kaynaklar. Bkz., Gaimushh, 1911: 105-18, Arnavutlar iin; Japonlarn pamuk retiminde bereketli

topraklar olan Basra blgesine ynelik ekonomik ve ticari ilgileri iin bkz., 100-4, 246-48. 6 Bkz., Fukuzawa, 1875 (1970): 16, dnyay kategorili grte, Afrikadaki ilkel insanlar

gibi aydnlanmam dnya, bir sonraki ise yar-aydnlanm kategoriye giren Asya (-ki tamamen

279

aydnlanma potansiyeli vardr), kategorileri bulunmaktadr. Batnn temsil ettii aydnlanm dnya kategorisine girmek isteyen Japonyann ikinci kategoriyi reddetmesi gerekmektedir. 7 Antlamalar siyaseti asndan, Beasley, 1964: 57-76; Jansen, 1975: 84, 197, 206, 214;

1902deki ngiliz-Japon ittifak iin, bkz., Nish, 1976, 1977. Osmanllarn Bat ile yapt antlamalar, Osmanllarn Ruslara 1774te yenildikten sonra Avrupallarn eitliini tanmak zorunda kald Kk Kaynarca Antlamas, Fransz Devriminin Yunanistan ve Msrdaki milliyeti ayaklanmalara etkisi, Osmanl mparatorluu topraklarna serbest ticareti getiren 1838 ngiliz-Osmanl Ticaret Antlamas, Batllama ve reformlara genel bir bak iin, bkz., Zurcher, 1993: 49-50, 58-69, 78-88. 8 Toruko oyobi Ejiputo ni aru ryhjikan saiban no ken [Msr ve Trkiyedeki konsolosluk

mahkemeleri ile ilgili olarak Meiji Hkmeti iin yaplan tercmeler derlemesi], iinde: Meiji seifi tsyak sok-ruisan, 5-Ts-yak shsei daiichi hen, Tokyo: Yumani shobh, 1986. 9 10 11 Naito, 1931: 15. Takahashi, 1982: 128; Naito, 1931: 15; et al., 1942: 328-9; Matsutani, 1986: 9. Sorular iin bkz., Naito, 1931 23-5, antlamalarla ilgili sorunlar iin, ibid.: 28, 31-5, bu

sorgunun ngilizce evirisi iin, Ark, 1989: 20-2. 12 13 14 15 Sait, 1910: 37; Ark, 1989: 25; Naito, 1931: 31-5. Zurcher, 1993: 85-6. Komatsu, 1992: 1-16; Mtercimler, 1993; Naito, 1931: 110-81. Bkz. Naito, 1931: 182-252, II. Abdlhamidin Pan-slamizmi ile ilgili geni almalar

olarak, Mtercimler, 1993: 151-2, Deringil, 1991: 47-65. 16 17 Yamada ve Trkiye deneyiminin ayrntlar iin, bkz., Esenbel, 1996. Daire-i Hariciye no. 36527, Ark, 1989; 60 icinde. Belgenin 1909dan sonra hazrland,

Londra Bykeliliine Japon taraf ile mzakerelerin kesilmesi iin talimat yolland aklamasndan anlalmaktadr. Selim Deringile Japonya ile Osmanl hkmeti arasnda diplomatik ve ticari antlama grmelerinin kaynaklarna ilikin bilgilendirmesinden dolay teekkr ederim. Sarayn ne srd zel koruma iin, bkz., Babakanlk Arivi, Yldz Mtenevvi Maruzat, 198/122 Daire-i Hariciye no. 436. 18 19 Takahashi, 1982: 135. Esenbel, 1996: 242 icinde Yamadanin eserinden ayrntlar. Aslnda, Yamadann haberini

verdigi Rus savas gemilerinin Karadeniz Donan-

280

masina ait oldugu tam kesin gzkmemektedir. Bir ihtimal, bu Rus gemileri, Karadenizde bulunan Rus Gnll Donanmasna aitti. 20 21 Esenbel, 1996: 247. Pertev Demirhan, 1943: Hatralar, Rus-Japon Harbi 1904-1905; 1937: Japonlarn Asl

Kuvveti Japonlar niin ve nasl ykseldi? 22 Bkz., Tai-to Jhyaku teiketsu keika (hshtaisen mae), iinde: Taishh12 dosyas,

Gaimushh, Japon-Trk likileri Belgeleri, ABD Kongre Ktphanesi, Microfilm, M. T.1. 2. 1. 2. 23 Tai-to jhyaku teiketsu keika ierisinde torukokoku nai ni wa shinrhha no seiryoku

eklinde bir ifade grlmektedir. Rus-Japon Sava srasnda, Abdlhamidin resmi tarafszlk politikasnn ardnda uygulam olduu Rusya, Fransa ve ngiltere arasndaki gler dengesi stratejisi ile ilgili geni bir alma olarak, bkz. Takahashi, 1988: 241-4. 24 Bu faaliyetlerin geni kaytlar olarak, bkz. Japanese Attempts at Infiltration Among

Muslims in Russia and Her Borderlands August 1944, R&A, No. 890 2, Office of Strategic Services, Research and Analysis Branch. Bu deerli kaynaklar bana bildirmi olduu iin Yamamoto Masaruya mteekkirim. Milliyeti Japonlar ve onlarn slam dnyasndaki stratejilerine ilikin malzeme bu yazarn konuyla ilgili olarak hazrlad aratrmas sren kitabnn bir parasdr. 25 Bkz., Japanese Infiltration Among Muslims in Russia and Her Borderlands, Akashi ve

Japonlara yardmc olan Rusya Mslmanlar iin; Akashi, 1988: 28, Tatarlar ve Rusya Mslmanlarna yardmlarla ilgili deinmeler iin; Harries ve Harries, 1991: 80, 92. 26 Japonya ve slam Dnyas olarak yaynlanacak olan kitaba ait bir ksm. Orada, brahimin

faaliyetleri ile ilgili olarak Japonca, Trke ve Rusa birok kaynak yer almaktadr. Toplmsal Tarih dergisinin 19. (Temmuz, 1995) ve 20. (Austos, 1995) saylarndaki Abdrreid brahim zel Dosyasnda temel bir kaynaka verilmektedir. Temel kaynaklar, OSSa ek olarak, Japanese Infiltration Among the Muslims Throughout the World, OSS, R&A, No 890, 1942de bulunmaktadr. brahim ve olu Mnir iin Kokry-kai, 1930: 17, 21e de baklmas gerekir. brahimin Kokry-kain ruhani lideri Thyama Mitsuru ile bir fotoraf iin bkz., Thyama-shashinden kankkai, 1935: 55. brahimin hatrat iin bkz., brahim, 1910, 2 cilt. Birinci cildi Japonya zerine olup Japoncaya evrilmitir, bkz., Komatsu ve Komatsu, 1991. 27 mer Yamaoka ve Ibrahimin Ajia gikai topluluu ile ilgili mektup ve konferanslar iin bkz.,

stanbul Tearuf-i Muslimin gazetesi, 17-13 Ekim 1910: 278; 17 Kasm 1910: 358; 23-24 Kasm 1910: 363; 32, 1 ubat 1911: 125; Srat- Mstakim, 4 (83), Mart 1909: 53-6; Mart 1910: 66-74; 5 (133), Mart 1910: 42-45. Rusya Mslman basnnda yaynlanan makaleler iin, bkz, Uar, 1995:15. 28 Yamaoka, 1912: 1-2; Okazaki, et al., 1981: 173; Komura, 1988: 52-3, 360-7, 468-74.

281

29 30

Arik:. 1989: 69-70. Gaikhshiryhkan (Dileri Bakanl Arivi) Gaimushh (Dsileri Bakanl). I. 2. 1. 0. 1-2.

Cilt 1. Showa 9 (1934), chosa. Zai honna kaikyoto toruko tatarujin funso mondai. (lkemizdeki Islam cemaati Trk Tatarlarn kavgas sorunu), s. 59-67 Abdlkerim efendi sorunu icin. 31 Gaikhshiryhkan (Japonya Dileri Bakanl Arivi) Gaimushh, (Japonya Disleri

Bakanl), I. 2. 1. 0. 1-2. Cilt 2. Showa 13, 6 gatsu, ju nichi, Ankara Taketomi taishi Ugaki gaimudaijin. Dai k j go kimitsu. (1938, 10 Haziran, Ankaradan Bykeli Taketomiden Dileri Bakan Ugakiye. No. 90. Gizli. ), s. 837-838. KAYNAKLAR Akashi, Motojirh, 1988. Ryakka rysui: Colonel Akashinin Rus-Japon Sava srasnda Rusyadaki devrimci gruplarla yapt gizli ibirliine ilikin raporu. Ed. Olavi K. Flt ve Antti Kujula. ev. Inaba Chiharu. Studia Historica, 31. Helsinki: Societas Historica Finlandiae. Ark, mit, 1989. A Century of Turkish Japanese Relations: Towards a Special Partnership. Istanbul: Turkish Japanese Business Council. Beasley, W. G. 1964. The Modern History of Japan. New York: Praeger. Demirhan, Pertev. 1937. Japonlarn Asil Kuvveti Japonlar niin ve nasl ykseldi. stanbul: Cumhuriyet Matbaas. Deringil, Selim. 1991. Osmanl mparatorluunda Gelenein cad, Muhayyel Cemaat ve Panislamizm [The invention of tradition, imagined community, and pan-Islamiasm in the Ottoman empire]. Toplum ve Bilim, 54: Yaz-Gz, 47-65. Erkin, Huseyin Can. 2001. Edo Dneminde Hollandallarn Shogunlua Sunduklar Yllk Raporlar. Doktora tezi. Ankara Universitesi, DTCF. Esenbel, Seluk. 1995. slam Dnyasnda Japon mgesi: Abdrresid brahim ve Ge Meiji Dnemi Japonlar [The image of Japan in the world of lslam: Abdrrewid Ibrahim and the Late Meiji Japanese]. Toplumsal Tarih, 19 (4): 13-8. -1996. A Fin de Siecle Japanese Romantic in Istanbul: The Life of Yamada Torajiro and His Toruko Gakan. Bulletin of SOAS, 59/2: 237-52. Fukuzawa Yukichi. 1875 (1970). Bummeiron no gairyaku [Medeniyet Tezi zeti]. iinde: Fukuzawa Yukichi zensh. [Fukuzawa Yukichi Eserleri Derlemesi], 4. Tokyo: Iwanami shoten.

282

Furukawa Nobuyoshi. 1891 (1988). Perushia kikh [ran Seyahatnamesi]. Tokyo: SamboHombu, iinde: Meiji shiruku rhdo tanken kikubun shsei. [Meiji Dnemi pek Yolu Seyahatnameleri Derlemesi], 2. Tokyo: Yumani shh. Gaimushh [Dileri bakanl]. 1911. Toruko jijh [Turkiye Koullar]. Tokyo: Gaimush seimukyoku dainika. -1923. Tai-to jhyaku teiketsu keika (hshtaisen mae), iinde: Gaimusho, Trk-Japon likileri Belgeleri, Taish-12 dosyas, Kongre Meclis Ktphanesi. Microfilm, M. T. 1. 1. 2. 1. 2. -1938. Shhwa 13, 6 gatsu, 9 nichi. 16474. Taketomi taishi kara Ugaki gaimudaijin ni. Dai 90 go kimitsu. Harries, Meirion, Harries, Susie. 1991. Soldiers of the Sun. New York: Random House. brahim, Abdrresid. 1910/1911 (Hicri 1328 ve 1329) Alem-i slam ve Japonyada Intisar slamiyet 2 cilt. Cilt 1 Ahmet Saki Bey Matbaas, 1910; Cilt 2 Kader Matbaas, 1911. Ienaga, Toyokichi. 1900 (1988). Nishiajia ryokhki [Bat Asya Seyahat Notlar]. Tokyo: Minyshi, iinde: Meiji shiruku rhdo tanken kik-bun shsei. [Meiji Dnemi pek Yolu Seyahatnameleri Derlemesi], 16. Tokyo: Yumani shobh. Jansen, Marius. B. 1975. Japan and China: From War to Peace 1894-1972. Chicago: RandMcNally. Komatsu Kaori. 1992. Erturul facias: Bir dostluun douu. Ankara: Turhan kitabevi yaynlar. Kokurykai. 1930. Kokurykai jireki [Kokurykai Kaytlar]. Tokyo: Kokurykai. Komatsu Kaoru and Komatsu Hisao, 1991. Caponya. Tokyo: Daishokan. Komura Fujio. 1988. Nihon isuramu shi senzen senchrekishi no nagare no naka ni katsuyhshita Nihonjin musurimutachi no gunz-[Japonya slam Tarihi-Sava ncesi ve Sava Srasnda Faaliyet Gsteren Japon Mslmanlar]. Tokyo: Nihon isuramu y-ji remmei. Kuroda Kiyotaka. 1887 (1987). Kanynikki [Dnya Seyahati Notlar], iinde: Meiji-bei kemmonroku shsei. [Meiji Bat ya Gnderilen nceleme Heyetleri Kaytlar], 6. Tokyo: Yumani shobh. Matsutani Hironao. 1986. Nihon to Toruko: Nihon Toruko kankeishi [Japonya ve Trkiye: JaponTrk likiler Tarihi]. Tokyo: Chthchhsakai. Muramatsu Masumi and Matsutani Hironao. 1989. Toruko to Nihon [Trkiye ve Japonya]. Tokyo: Saimuru shuppankai.

283

Mtercimler, Erol. 1993. Erturul facias ve 21. yzyla doru Trk-Japon ilikisi. stanbul: Anahtar kitaplar. Naito Chish. 1930. Toruko shisetsu Osman pasha raichh no shmei [Osman Paa Trk Heyetinin Hkmdarlmza Gelii], Shigaku, 9 (4): 575-86.-1931. Nitto khshhshi [Japon-Trk likileri Tarihi]. Tokyo, Izumi shoinban. Naito Chish, Kotsuji Setsumi ve Kobayashi Hajime. 1942 Seinan Ajia no shsei [Gneybat Asya Tarihinde Eilimler]. Tokyo: Meguro shoten. Nakai Hiroshi. 1877. Toruko Girisha oyobi Indo manykitei [Trkiye, Yunanistan ve Hindistan Yolculuk Notlar]. Tokyo. Nish, Ian H. 1976. The Anglo-Japanese Alliance-A Study of Two Island Empires Westpore Greenwood Press. -1985. The Origins of the Russo-Japanese War. London: Longman. Katsufuji Takeshi, Naiki Ryhichi, ve Shhkh Okazaki. 1981. Isuramu sekai Sono rekishi to bunka [slam Dnyas: Tarih ve Kltr]. Tokyo Sekai shishsha. Office of Strategic Services. Research and Analysis Branch. 1942. Japanese Infiltration. Among the Muslims Throughout the World R. &A. No. 890 Washngton DC: National Archives. -1944. Japanese Infiltration among Muslims in Russia and Her Borderlands R&A. No. 890. 2 Washington DC National Archives. hyama Takanosuke. 1890 (1988). Toruko k-kai kiji [Trkiyeye Deniz Yolculuu Notlar]. inde: Meiji shiruku rhdo tanken kikhbun shhsei. [Meiji Dnemi pek Yolu Yolculuklar Notlar Derlemesi], 10. Tokyo. Yumani shobh. Sait Pawa. 1912 (Hicri, 1328) Sait Paann Hatrat, 2 cilt. Istanbul: Sabah Matbaas. Shaw, Stanford J. ve Shaw, Ezel Kural. 1977. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge: Cambridge University Press. Takahashi Tadahisa. 1982. Trk Japon Mnasebetlerine Ksa bir BakTrk Dnyas Aratrmalar Vakf Dergisi. 18 Haziran, 124-8. Thyama-shashinden kenkykai. 1935. Thyama-shashinden [Fotoraflarla Saygdeer

Toyamann Biyografisi]. Tokyo: Thyama-shashinden kenkykai. Toruko oyobi Ejiputo ni aru ryhjikan saiban no ken [Trkiye ve Msrda Konsolosluk Mahkemelerinin Durumu (Meiji Hkmeti Aratrmalar) ]. 1986. Tsyaku shsei daiichi hen of Meiji seifu tsyaku shkh ruisan, 5. Tokyo: Yumani shobh.

284

Uar, Ahmet. 1995 Japonlarn slam Dnyasndaki Yaylmac Siyaseti ve Abdrreid Ibrahim. Toplumsal Tarih, 20 Austos, 15-17. Yamaoka Khtarh. 1912. Sekai no shimpikyoArabia jdanki [Dnyann Gizemleri: Arabistana Hac Yolculuu Notlar]. Tokyo. Hakubunkan. Zrcher, Erik J. 1993. Turkey, A Modern History. London: I. B. Tauris and Co.

285

ALTMIYEDNC BLM, II. MERUTYET DNEM II. Merutiyet Dnemi (1908-1914) / Prof. Dr. Bayram Kodaman [s.165-192]
Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Genel olarak XVII. yzyl rasyonalizm (aklclk) a ise, XIX. yzyl da bilim adr. Gerekten, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bat dnyasnda hem bilimin hem de bilim adamlarnn itibar fevkalade artmtr. Zira bilimin ortaya koyduu neticeler yani keifler, icatlar, bulular ve her tr yenilikler toplumda bilime olan gveni artryordu. Bilim toplumun nne snrsz imkanlar koyarak onun gelecee umutla bakmasn salyordu. Bilim ve bilimin aha kaldrd umut, Avrupa toplumunun cesaretini artrm, dnyaya bakn deitirmi, her eye hakim olma duygusunu tahrik etmitir. Ksaca Bat bilimde, modernizmin manivelasn veya itici gcn grmtr. Modernizm ise deiebilme cesaretini ve kabiliyetini gstermedir. te Bat dnyasna deiebilme kabiliyetini bilim vermitir. Bunun sonunda Bat iki devrim yaamtr: Birinci Sanayi Devrimi Dnemi, 1760-1830 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Bu ilk devrim kmr-buhar-elik ittifak sayesinde olmutur.1 Bu ittifak salayan hi phesiz bilimdi. Kmr-buharelik ittifak yeni a balatmtr. Birincisi, sanayide mekanizasyon a yani fabrika retimine gei; ikincisi, tren-demiryolu a; ncs, byk buharl gemilerle nakil ve ulam adr. Kuzey Amerika ve ngiltere bu alar 1840ta tamamlad. Dou Avrupa bu dnemi daha sonra yakalamtr. kinci Sanayi Devrimi ise, XIX. yzyln son eyreinden itibaren yaanmaya balamtr. Bu kinci Sanayi Devrimi de elektrik-petrol-otomobil ittifak sayesinde gerekletirilmitir.2 Bu gibi yenilikler Bat dnyasnda hem maddi hayat hem kltrel hayat hem de dnce hayatn msbet anlamda derinden etkilemitir. Bilim sayesinde kmr-buhar-demir-elik ittifak ile elektrik-petrol-otomobil ittifaknn Bat dnyasnda yaratt devrimler yannda yeni bilimsel keifler, icadlar veya bulular da deiimi, modernizmi hzlandrmtr. Mesela bu bulu ve keifler arasnda zellikle ilk srada akla gelenleri u ekilde sralamak mmkndr: 1842 Tarmda sun gbrenin kullanm 1844 Telgrafn icad 1869 Dinamonun kefi 1875 Patlama motoru 1876 Telefonun bulunmas

286

1879 Tramvayn ortaya k 1879 Elektrik lambasnn Edison tarafndan kefi 1880 Manyetik dalgalarnn bulunmas 1886 Elektroliz yoluyla alminyum retiminin balamas 1888 Bisikletin icad 1892 Pasteur tarafndan kuduz asnn ve serumun kefi 1896 Rntgen tarafndan X nlarnn kefi 1898 Sinematografinin bulunmas 1900 Otomobil retiminin balamas 1900 Atomun, elektronlarn kefi 1900 Zeplin ve uan uurulmas Ksaca bilim Bat dnyasnn ve insanlnn hizmetine girmi ona maddeye, tabiata hakim olma ve neticede de g edinme ve zenginlii yakalama imkann vermitir. Bilimin bu bulularndan her alanda fizikte, kimyada, tpta, biyolojide, teknikte, matematikte, corafyada, ticarette, ekonomide, askeriyede Batl lkeler istifade etmitir. Buhar gcnn ulam vastalarna tatbiki milletlerin ve insanlarn hayatn derinden etkilemi ve deimesini hzlandrmtr. Avrupada 1802den itibaren buharl byk gemiler ina edilmeye balanmtr. Atlantik Okyanusu 1819da 29 gnde, 1850de ise 15 gnde almtr. 1850de 5000 tonluk gemiler ina edilir olmutur. Bunun sonucu Avrupa ile Amerika, Afrika, Akdeniz, Gney Asya ve Avustralya arasnda dzenli gemi seferleri konulmutur. Artk Atlantik Okyanusu Avrupa ve Amerika iin i deniz halini almtr. Buharl gemiler sayesinde ktalar birbirine yaklarken, tren ve demiryolu ile de toplumlar, lkeler, blgeler birbirine balanyor ve yaklatrlyordu. 1830da ABD ve ngilterede, 1831de Belikada, 1832de Fransada, 1836da Almanyada, 1839da Hollandada demiryolu inaatna balanmtr. Rusya ise 1850de demiryoluna kavumutur.3 Hzl gemi ve hzl tren seferlerinin ortaya kmasnn ardndan 1840l yllarda ngilterede posta tekilat kuruldu. 1835te ilk telgraf hatt ABDde ald, 1844ten sonra btn Avrupaya yayld.

287

Buharl gemi ve tren seferlerinin hizmete girmesiyle insanlar, toplumlar, lkeler ve ktalar arasnda mal, sermaye, insan, fikir trafiinde ve mbadelesinde byk bir gelime olmutur. Merkezi ynetim kolaylam, milletleme hzlanmtr. Demiryolu ve demiryolu ulamnn hzla gelimesi, kmr ve maden sanayiinin nemini artrd. Dolaysyla kmr ve maden sanayi zellikle demir-elik sanayii ekonominin vazgeilmez iki unsuru haline geldi. Sanayide makineleme arttka kmre olan ihtiya da giderek oalm, hatta sanayileme kmre bal hale gelmitir. Avrupa ve Kuzey Amerika 1840 ylndan itibaren makineleme sayesinde kitle retimine balamtr. Bat dnyasnda ilk sanayileme dalgasn balatan lkeler, ngiltere, Fransa, ABD, Belika ve svire olmutur. 1871den sonra ikinci safhada sanayilemede n plana kan Almanya olmutur. 1890-1913 yllar arasnda Alman sanayi retimi her yl %4.1 artmtr. Bu gelime hz ile Fransann ve ngilterenin nne gemeyi baarmtr. Avrupada nc ve sonuncu sanayileme dalgas Rusya, Norve, sve, talya tarafndan balatlmtr. Bu lkeler ge kaldklar iin hzl bir sanayileme srecine girmilerdir. Rusya 1890da %8 byme hzn gerekletirmitir. Ayn yllar talya, skandinavya lkeleri de sanayilerini hzla bytmlerdir. Bu arada Japon sanayiinde de yaklak yllk %6.5 byme grlr. Byk devletlerin sanayileme hzn daha iyi grebilmek iin 1870-1913 yllar arasndaki dnya sanayi retimindeki paylarnn yzdesine bakmakta fayda vardr.4 1870 1881-1885 1896-1900 1913 % ABD Almanya ngiltere Fransa Rusya talya Japonya 23.3 13.2 31.8 10.3 3.7 2.4 % % %

28.6 30.1 35.8 13.9 16.6 15.7 26.6 19.5 14.0 8.6 3.5 2.4 0.6 7.1 5.0 2.7 1.0 6.4 5.0 3.1

Avrupa, XIV. ve XV. yzyllarda Hmanizma, Rnesans ve Reform dnemlerini yaam, XVIII. ve XIX. yzyllarda da bilim inklbn, sanayi inklbn, siyasi inklbn, sosyal, ekonomik ve kltrel

288

inklplarn yapm ve yeni bir aa admn atmt. Ksaca Avrupa ve Kuzey Amerika kendini yeniden yaratma veya kendini deitirme imknlarn ve vastalarn bularak, hem tabiata, hem baka ktalara, hem de baka insanlara hakim olacak gc ve kuvveti eline geirmitir. Bunun sonucu dnyann stratejik noktalarn, hammadde kaynaklarn, enerji kaynaklarn ve pazarlarn ya fethetmi ya da kontrol altna almtr. Yeni dnemin, ideolojisi liberalizmdir, slogan hrriyettir, hedefi zenginlemek, gl olmak ve dnyaya hakim olmaktr; vastalar ilim, teknoloji, sanayi retimidir; aktrleri ilim adamlar, filozoflar, iiler, patronlar (i adamlar) ve tccarlardr. Grld zere XIX. yzyln sonuna doru ve XX. yzyln balarnda Avrupada ideolojiler, sloganlar, hedefler, vastalar, aktrler yenidir. Bu ynyle Avrupa dinamiktir. Osmanl mparatorluu ise, XIX. yzyla gelindii halde eski klasik sistemi iinde yaamaya devam ediyordu. Hatta kendini yenileme kabiliyetini gsteremedii iin eski sistemi de bozulmutu. Osmanl Avrupay gryor, fakat neler olup bittiinin farkna varamyor. Kendi halini gryor, fakat zm retemiyor. Ksacas Osmanlnn rasyonalizmden, ilimden (scientizm), teknolojiden, sanayiden, sanayi retiminden, ticaretten, bankaclktan, yatrmdan uzak dmtr. Dolaysyla bilim adamlarndan, filozoflardan, aydnlardan mteekkil bir entelijansiya (aydn) snf, ayrca bir patron snf, bir tccar snf, bir ii snf gibi an dinamik glerini oluturan snflardan da mahrum idi. Yine eski sistemin, yaratc glerini kaybetmi, eski aktrleri yani sivil paalar, askeri paalar, ulema snf n planda idi. Bu snflarda da ekonomik zihniyet yoktu.5 Toplumun genelinde de cehalet ve fakirlik hakimdi. Dnyaya, hayata din, gelenek, iman, ahlk asndan gnah-sevap, haram-hell erevesinden baklyordu. Bilim zihniyeti ile bilim penceresinden dnyevi konulara bak, yani tahlil, terkip ve tenkit alkanl yoktu. Btn bunlarn sonucu Osmanl mparatorluu geri kalm, arkasndan Avrupaya askeri alanda malup olmu, siyasette aciz kalm, ekonomi ve ticarette smrlmtr. Avrupa, artk ticari malyla, sanayi rnyle, tccarlaryla, ilim adamlaryla (Orientalistler), misyonerleriyle, askerleriyle, elileriyle, konsoloslaryla, seyyahlaryla, kltrleriyle Osmanlya saldrya gemi, Osmanl lkesini igal etmitir. Bu saldrnn giri kaplar stanbul, zmir, Selnik, Beyrut, Trabzon gibi ehirler olmutur. Osmanl dnyasnn kaplar Avrupaya tamamen almt. Sra Osmanlnn Avrupann kapitalist sistemine entegrasyonuna geliyordu. Bu entegrasyon, 1838 ngiliz Ticaret Antlamasyla balatld. Bu antlamann hkmleri daha sonra btn Avrupa lkeleri iin geerli hale getirilmitir. Bu antlama 1838-1914 yllar arasnda Avrupa ile Osmanl mnasebetlerini dzenlemitir. 1838 Ticaret Antlamas kapitlasyonlar teyit ettii gibi yeni hkmleriyle yed-i vahit (tekel) usuln kaldryordu. Avrupal tccarlara Osmanl lkesinden her trl mal alma imknn tanyordu, gmrk duvarlarn ithalat iin %5, ihracat iin %12ye indiriyordu. El emeine dayal Osmanl mamul ticari mallarn Avrupann fabrika rnlerinin rekabetine ayordu. Bu antlama ile Avrupa, Osmanl mparatorluunu hem pazar haline getiriyor, hem de ucuz hammadde deposu durumuna sokuyordu. 1854 ylnda Osmanl Devleti ilk defa Avrupadan bor para alyordu. Borlandrma da smrnn nemli bir vastas idi. Nitekim 1875te Osmanl borlarnn faizi ana paray geti. Bylece

289

Osmanl maliyesi iflas etti. 1881 Muharrem Kararlaryla borlar yeniden dzenlenerek Osmanl mparatorluunun nemli gelir kaynaklar 1883te Duyun- Umumiye daresinin kontrolne verildi. Artk Osmanl mparatorluu yar-smrge durumuna getirildi. Buna ramen devletin Avrupadan bor almas 1914 ylna kadar devam etti. XIX. yzyln son eyreinden itibaren Avrupann yatrm sermayesi de Osmanl

mparatorluuna girmeye balad. 1914 ylnda Osmanl Devletinde yabanc sermaye yatrm 63.000.000 Osmanl Lirasn buluyordu. Bu sermayenin 39.000.000u demiryollar iindi. Bu yatrm sermayesinin %45i Almanyaya aitti. Almanyann arkasndan ngiltere ve Fransa gelmekteydi.6 Emperyalist Avrupa 1838-1914 yllar arasnda uygulad drt politika ile Osmanl mparatorluunu nce iflasa, sonra bozulmaya ve paralanmaya, en sonunda yklmaya doru srklemitir. Birincisi; 1838 Ticaret Antlamasnn balatt ticaret politikas, kincisi; 1854te balatlan borlandrma politikas ncs; 1880de balayan yabanc sermaye yatrm politikas, Drdncs; gayrimslim ve gayr-i Trkleri himaye ve isyana tevik politikasdr. Avrupa, Osmanl Devleti zerinde tesis ettii bu nfuzla, 1839dan itibaren bazen telkin, bazen empoze yoluyla baz yeniliklerin ve deiikliklerin yaplmasna yol at. Ancak btn bu yaplanlar Avrupann ve gayrimslimlerin lehine netice verirken, Osmanl Devletinin de elini kolunu balyordu. Bu durum balangta gzkmyordu, zira Avrupa Osmanlda meydana gelen her trl buhran terakkinin, medenilemenin, modernizasyonun tabii sonucu olarak yorumluyor ve Osmanl devlet adamlarna itidal ve sknet tavsiye ediyordu. in byle olmad ok ge anlald, fakat yaplabilecek bir ey de yoktu. Artk Osmanl iki sistem (Avrupa ve Osmanl) arasnda skp kalmt. Neticede Avrupa kapitalizmi veya liberalizminin Osmanl lkesini ve toplumunu modernize edemedii grlmtr. Avrupa, Osmanly geri brakmakla ve smrmekle de yetinmeyerek, ayrca toprak kopararak imparatorluun paralanmasnda rol almtr. Fransa 1830da Cezayiri, 1882de Tunusu; ngiltere, 1878de Kbrs, 1882de Msr, 1890l yllarda Kuveyti; talya 1911de Trablusgarb ve Bingaziyi; Rusya, Kars-Ardahan-Batumu; Avusturya-Macaristan ise 1908de Bosna-Herseki igal etti. Sonu itibariyle II. Merutiyet dnemine gelindiinde Osmanl mparatorluu ite

gayrimslimlerin isyanlar ve basklar, dta Avrupann smrs, mdahalesi ve kontrol altnda bulunuyordu. Byle bir imparatorluu siyasi, idari, felsefi teorilerle ve pratiklerle kurtarmak imknszd. 1908de ttihat ve Terakki Frkas imknsz baarmak iin iktidara el koyuyordu. Reetesi ok basitti: Abdlhamidi drmek, Merutiyet rejimini geri getirmek.

290

A. Merutiyetin ln 1. II. Merutiyeti Hazrlayan Sebepler Bilindii zere Osmanl mparatorluunun geri kald ve duraklad daha III. Selim zamannda anlalm ve areler aranmaya balanmt. Osmanlnn gerilii konusunda genel bir ittifak sz konusu olduu halde areler bahsine gelince, resmi veya sivil evrelerde ak ve net bir fikir zerinde uzlama yoktu. Buna paralel olarak yine Avrupann stnl herkes tarafndan kabul edilirken, Avrupann neyi alnaca konusunda fikir birlii mevcut deildi. Dolaysyla rasyonalist bir yaklamla, slahatlarn-yani arelerin genel bir planlamas ve daha sonra bu plan erevesinde ilerin organize edilmesi ngrlmemiti. Fakat buna ramen bazen iktidar sahiplerinin inisiyatifiyle, bazen Avrupann telkin, tavsiye ve basksyla ihtiya duyulan alanlarda baz reformlar -yenilikler- yaplm veya yaplmasna teebbs edilmitir. Bunlar arasnda, 1836da Vaka-i Hayriye ile Yenieri Ocann kaldrlmas ve Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla yeni bir ordunun kurulmas; Avrupaya renci gnderilmesi; Avrupada daimi eliliklerin kurulmas; Avrupadan uzmanlarn getirilmesi, 1827de Tbbye-i ahanenin, 1834te Mekteb-i Harbiyenin almas; yeni ilkokullarn (iptidaye), ortaokullarn (rtiye), yeni liselerin (idad), yeni yksek okullarn (Mekteb-i Mlkiye vs.) almas; 1835-1838 arasnda yeni Nezaretlerin (Umur- Dahiliye, Umur- Hariciye, Umur- Maliye vs.), yeni Meclisler (Meclis-i Has, Meclis-i Vkel, Meclis-i Dar- ura-y Askeri, Meclis-i Val-y Adliye) tekili, nihayet 1839 Tanzimat Fermannn, 1856 Islahat Fermannn ve 1876 I. Merutiyetin ilnn sayabiliriz. Ksacas 1800-1876 yllar arasnda iyi kt, dank ve plansz da olsa pek ok yenilik yaplm, zellikle 1839 Tanzimatla birlikte yeni bir dneme girilmitir. Bu dnemde de hukuki, adli, mlki, maarif alanlarnda baarl iler yaplmtr. Bylece, 1876da Meruti idareye veya parlamentolu (meclisli) monariye gelinmitir. Bu, nemli ve geriye dnlmesi zor bir aama idi. Gerekten Tanzimattan beri iktidarla muhalefet yani Tanzimat paalar (Reit, Ali ve Fuat Paalar) ile Gen Osmanllar (Ziya Paa, Nmk Kemal, li Suavi vs.) arasndaki kavga, asker-sivil karm yeni bir grubun (Mithat Paa, Hseyin Avni Paa, Sleyman Paa) devreye girerek 1876 I. Merutiyeti iln ettirmesiyle son bulmutu. Asker-sivil aydnlar arasnda hedefe ulamann verdii bir rahatlk vard. Sanki siyasi gerginliklere bir nevi mola verilmiti. Artk Merutiyet iln edilmiti, Kanun- Esasi (Anayasa) gelmiti. Padiahn yetkileri Kanun- Esasi ile snrlandrlmt. Kanun nnde herkes hr ve eit olacakt. Meclis alm ve mzakereler yaplyordu. Osmanlclk ve ttihad- Anasr idealine doru bir balang yaplm yani yola klmt. Umut domutu, artk modernleebilecektik. Pek ok asker-sivil aydn da parlamentolu ve Anayasal bir rejimle idare edilmenin pekl mmkn olabilecei kanaati domutu. Artk Hasta adama are bulunmutu. Hasta iyileme yoluna girmiti. I. Merutiyet dnemi ksa srmtr. Meclis-i Umumi (Meclis-i Mebusan ve Ayan Meclisi) 20 Mart 1877de ilk toplantsn yapt, bir dnem altktan sonra 14 ubat 1878de Meclis-i Mebusan kapatlarak, I. Merutiyete son verilmiti.

291

te II. Merutiyetin temelinde yatan esas sebeplerden biri Meclis-i Mebusann kapatlmas ve Kanun- Esasinin rafa kaldrlmasdr. kinci sebep ise, II. Abdlhamidin istibdat ynetimini yani otoriter bir rejim kurmasdr. Yetkinin tamamen Padiahn ve Sarayn eline gemesidir. Bab- linin, ulemann, ordunun tesiri ve faaliyeti en aza indirilmi, muhalefet eitli yollarla susturulmutu. II. Abdlhamidin bu tavr merutiyeti aydnlar sukut- hayle uratt. Ardndan 1878 Berlin Antlamasyla Rumelide byk toprak kayplar, Kars-Ardahan-Batumun Rusyaya verilmesi, Kbrsn ayr bir antlamayla ngiltereye verilmesi, 1881 Tunusun Franszlar, 1882 Msrn ngilizler tarafndan igali, 1881 Duyun- Umumiyenin kurulmas, Anadoluda Ermeni htill Cemiyetlerinin ayrlk faaliyetlere balamas, Girit ve Dou Rumeli meseleleri Osmanl toplumunda zellikle aydn kadrolarda u kanaatin domasna yol at: Osmanl mparatorluu hasta yatanda, lmek zere, tedavisiyle hi kimse megul olmamaktadr. II. Abdlhamid zararl ilalarda tedaviye almaktadr ve hastann lmn hzlandrmaktadr. Avrupal byk devletler ile (ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya) ve gayrimslimler ibirlii halinde hastay ldrerek mirasn paylama plnlar yapmaktadrlar. Bu kanaat yaygnlaarak kamu oyunda bu devlet nasl kurtulur? sorusu seslendirilmeye baland. Bu soruya verilen cevaplar unlardr:7 1) II. Abdlhamidin devrilmesi, Meclisin almas, Kanun- Esasinin yrrle konulmas. 2) Muhafaza- Vatan yani Osmanl mparatorluunun toprak btnlnn korunmas. 3) ttihad- Anasr yani rk, dini, mezhebi ne olursa olsun btn fertlerin Osmanl st kimliinde birletirilmesi. 4) Dman tecavznn ve mdahalesinin nlenmesi (defi tecavzat- dman). 5) Kapitlasyonlarn kaldrlmas. 6) Reformlarn yaplmas. 1878-1908 tarihleri arasnda II. Abdlhamid rejimine kar oluan ve gittike byyen muhalefetin ana hedefleri bunlardan ibaretti. Bu muhalefetin tek ortak noktas II. Abdlhamidin devrilmesi ve Merutiyetin iln idi. Dier konularda ise aralarnda ittifak veya uzlama mevcut deildi. Bu muhalefetin iinde liberal, Osmanlc, merkeziyeti, slamc, mason, Trk, gayr-i Trk, Mslim, gayrimslim gibi farkl eilimi, farkl fikirleri yanstan farkl etnik gruba ve dine mensup insanlar vard. Dolaysyla dier konularda anlamalar zordu. Bu bakmdan u fikri ileri srmek mmkndr: II. Merutiyetin ilnn hzlandran ve II. Abdlhamidin karsnda geni bir muhalefetin domasn salayan ana sebeplerden biri; Trkler dnda dier etnik ve milli gruplarn, Osmanlnn yklacana dair inanlar ve kendi milli hedeflerini (istikll, muhtariyet vs.) gerekletirmek iin merutiyet rejiminin msait siyasi-sosyal-kltrel zemini hazrlayacana dair dnceleridir.

292

II. Abdlhamidin merutiyet rejimine son vermesi ve istibdat rejimini kurmas gibi iki tercihi, II. Merutiyete giden yolu amtr. nk bu iki tercih Osmanlnn paralanmasna sebep olacak nitelikte grlyordu. Avrupa, gayrimslimler, liberaller ve Jn Trkler, merutiyetin durdurulmasn tasvip etmiyorlard. Bu arada Trk aydnlarnda ortak bir fikir, ortak bir areden nce, ortak bir endie, ortak korku dodu.8 Onlara gre, Osmanl Devleti uuruma ve paralanmaya doru gidiyordu. mparatorluun yklma, paralanma ve kme endiesi Jn Trklerde bu gidi nasl durdurulur?, Osmanl nasl kurtulur? sorularyla birlikte zm arelerinin aranmasn da gndeme getirdi. Byk devletlerin ve gayrimslimlerin tavr, muhalefeti hem endieye hem de are aramaya sevk etmiti. Trk aydnlar endielerinde, sorularnda ve arelerinde samimidirler. Gayrimslimler ise daha ok biz nasl kurtuluruz? sorusunu sorup, buna gre are retmeye alyorlard. Hatta Trk olmayan baz Mslman milletlerin aydnlar bile istikll ve muhtariyet peine dmekten geri kalmamlardr. Muhalefeti cesaretlendiren ve merutiyet rejimini geri getirmeye iten I. Merutiyet tecrbesidir. Zira, I. Merutiyet, Gen Osmanllarn hazrlad fikri-siyasi zeminde, ordu-sivil ittifakyla empoze eklinde iln edilmiti. II. Merutiyeti de ayn yolla iln etmek Jn Trklere, pekl mmkn grnyordu. II. Merutiyetin ilnn hazrlayan ve hzlandran nemli sebeplerden birisi de, 1907de Selnikte Bursal Tahir, Talat, smail Canbolat, Mithat kr tarafndan kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile Jn Trklerin Paris ubesinin zellikle Ahmet Rza grubunun birlemesidir. Bu birleme ile Abdlhamid rejiminin muhalifleri arasna silahl gc elinde bulunduran Osmanl ordusunun liberal, merutiyeti, milliyeti, hrriyeti Trk subaylar da katlm oluyordu. Artk askeri ve sivil kanat mtereken alacak ve hareket edeceklerdi. Bu g birlii ile moral kazanan Makedonyadaki Trk subaylar 1908de isyan bayran ekerek daa kmlar ve II. Abdlhamidi 23 Temmuz 1908de merutiyet idaresini yeniden yrrle koymaya mecbur brakmlardr. Baz tarihilere gre, II. Merutiyetin ilnnda zellikle mason localar da nemli rol oynamlardr.9 Bilindii gibi Osmanl Hrriyet Cemiyeti Selnikte kurulmutur. Selnik ehri hem Osmanl mparatorluunun Avrupaya alan kaps hem de Avrupa emperyalizminin Rumeliye giri kapsdr. Bu ehirde XIX. yzyln sonlarnda 30.000 Mslman, 60.000 Yahudi, 24.000 Hristiyan yayordu. nemli ticaret merkezidir, nemli bir limandr ve Osmanl 3. ordusunun merkezidir.10 Fevkalde hareketli ve kozmopolit bir ehirdir. Mason ve siyonist tekilatlar sayesinde, Yahudiler Selnikin ticari, iktisadi, siyasi ve sosyal hayatnda hakim vaziyette idiler. Mason localarna, dini ve milliyeti ne olursa olsun her insan kabul edilebilir. Bu itibarla laik, demokratik, liberal, hrriyeti prensiplerin hakim olduu ve uyguland bir yerdir. Selnik mason locasnda da Rum, Bulgar, Ermeni, Makedon, Arnavut, Trk yeler vard. Hatta bu sebepledir ki, ilk Jn Trklerden biri olan mason Kazm Nami (Duru) Bey Hibir sahada birleememi, daima ekimi, didimi olan bizdeki muhtelif rk, milliyet ve dinler mason ats altnda

293

tam anlama halinde idiler. demiti.11 stelik mason localar hem evrensel karaktere sahip hem de dinler, milletler, rklar st bir tekilatt. Bu haliyle Selnik Mason Locas Osmanl mparatorluuna hem rneklik, hem de nderlik yapamaz m idi? Kazm Naminin dedii gibi Selnik Mason Locas kendi bnyesinde ttihad- Anasr (eitli unsurlarn birlii) gerekletirmiti. O halde Osmanl mparatorluuna, dinler ve milliyetler st siyasi bir yap kazandrlarak ttihad- Anasr gerekletirmek niin mmkn olmasn idi? te bu dnce ile Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile Selanik Mason Locas arasnda ciddi bir ibirlii balamtr. Bu ittifak Paris ve Selnik ubelerinin birlemesiyle ttihat ve Terakki Cemiyeti ile mason tekilatlarnn ibirliine dnmtr. Bylece ttihat ve Terakki Cemiyeti yurt iinde ve zellikle yurt dnda byk bir faaliyet ve propaganda alan ve imkn bulmutur. Mason Locas da Trk Cemiyetleri vastasyla imparatorlukta sz sahibi olma hakkn kazanmtr. Ayrca masonlara atfedilen u iddialar da mevcuttur:12 Masonlara gre Osmanl Devleti Avrupa kapitalizminin smrgesi durumundadr. Bu smrden hem Trk, Rum, Ermeni, Yahudi cemaatleri yani Mslim-gayrimslimler zarar grmektedir hem de Osmanl Devleti zarara uramaktadr. Osmanl Devleti mevcut haliyle ve yapsyla bu smrden ve emperyalizmden kurtulamaz. O halde ne yaplmalyd? a- Trk-Rum-Yahudi-Ermeni (Mslim, gayrimslim) burjuvazisinin nclnde Osmanl Devletine yeni bir ekil verilmelidir. Bu yeni ekle gre Batc, liberal, hrriyeti, merutiyeti, laik ve hukuk devleti tekil edilmelidir. b- Hrriyet, eitlik, kardelik ilkeleri etrafnda ttihad- Anasr ideali, tpk mason localarnda olduu gibi gerekletirilmelidir. Bu fikirler erevesinde mason localar ile Jn Trkler arasnda yaknlama ve ibirlii mmkn olmutur. lk hedef phesiz II. Abdlhamidin drlmesi ve merutiyetin iln olmutur. Bir baka iddia da siyonist tekilatlara aittir. Bilindii zere siyonizm, Nil ve Frat nehri arasnda bir srail Devletini kurmay amalar. Siyonizmin kurucusu Dr. Theodor Herzl, 1901de stanbula gelerek II. Abdlhamidle grm, Filistinden Yahudiler iin toprak istemi, karlnda da btn Osmanl borlarnn denmesini teklif etmitir. II. Abdlhamid bunu kabul etmemitir.13 Bunun zerine Dr. Theodor Herzl, 4 Temmuz 1902de II. Abdlhamidle tekrar grm ve olumlu cevap alamamtr. Bu tarihten itibaren siyonist tekilatlar, Yahudilerin Filistine yerlemesini engelleyen II. Abdlhamidin drlmesi ve merutiyetin iln edilmesi iin faaliyette bulunmulardr. Siyonistler Abdlhamid engeli ortadan kalktktan sonra Avrupal byk devletlerin de desteiyle Filistine yerleebileceklerine inanyorlard. Sonu olarak, II. Merutiyetin ve II. Abdlhamidin tahttan indirilmesinin pek ok gizli ve ak sebepleri vardr. Biz bunlardan nemli olduunu dndmz baz sebepleri farkl bir tarzda belirtmeye altk. Ancak son tahlil de denilebilecek husus udur: Abdlhamidin hl edilmesini ve

294

merutiyetin

ilnn,

ite

aydnlarn

byk

bir

ksm,

Trklerin-panislamistlerin

bir

ksm,

gayrimslimlerin tamam, Trk olmayan Mslmanlarn nemli bir ksm; dta ise zellikle ngiltere ve Fransa resmi evreleri ve kamuoylar arzu etmekteydiler. Buna karlk Osmanl mparatorluunun toprak btnln ve siyasi birliini Trklerden baka samimi bir ekilde isteyen yoktu. Trkler Osmanl mparatorluunun kurtuluunu II. Abdlhamidin iktidardan uzaklatrlmasnda ve meruti idarede gryordu, en azndan beklentileri bu idi. Avrupa ise Osmanlnn paylalmasn ve smrgeletirilmesini bekliyordu. Gayrimslimler ise kendilerinin kurtuluu iin zeminin ve artlarn hazr hale geleceini umuyorlard. 2. II. Merutiyetin lan (24 Temmuz 1908) 1908 balarnda Makedonya meselesi yznden Balkanlarda siyasi hava iyice bozulmu ve gerginlemiti. Avusturya, Rusya, talya Balkanlarda nfuz sahas elde etmek ve stnlk kurmak iin mcadele ederken, Srbistan, Bulgaristan, Yunanistan ve Arnavutlar arasnda kyasya menfaat kavgas ve rekabeti vard. Osmanl Devletinin zayfl bu devletlerin hem itahn artryor hem de aralarndaki siyasi tansiyonu iyice ykseltiyor ve geriyordu. Rumelideki zellikle Makedonyadaki Trk varl iin tehlike anlar almaya balamt. Bu vaziyet Trkleri, Jn Trk mensuplarn, ttihad-Terakkinin ynetici kadrolarn ve 3. Ordu subaylarn endielendiriyordu. Tam bu srada, 9-10 Haziran 1908de ngiliz Kral III. Edward ile Rus ar II. Nikolann Reval grmeleri gerekleti. Reval grmesinin hemen arkasndan, Rusya ile ngilterenin Osmanl mparatorluunu paylama ve paralama konusunda anlatklar, dolaysyla Rumelide Osmanlnn sonunun geldii eklinde yorumlar ortaya kt.14 1907de Rusya ile ngilterenin in-Tibet-Afganistan-ran zerinde nfuz blgelerini tespit etmi olmalar, Balkanlarla ilgili yorumlarn doruluk payn artryordu. Ayrca II. Abdlhamidin istibdat rejiminin ve panislamist politikasna o zamana kadar rakip olan Rusya ve ngiltereyi birbirine yaklatrm olmas da kuvvetle muhtemeldi. 1908 Reval bulumasyla, ngiliz-Rus rekabeti eksenine dayandrlan Abdlhamidin d politikas iflas etmi oluyordu. Padiahn ve Bab- linin yapacak fazla bir eyi yoktu. te bu tehlike ve zmsz durum ttihat Terakki yneticilerini ve Trk subaylarn harekete geirdi. Onlara gre en hzl ve kestirme zm II. Abdlhamid rejimine son vermek, merutiyeti iln etmek ve Kanun- Esasiyi uygulamakt. Ancak bu zm ekli ngiltereyi Rusya ile ibirliinden vazgeirebilir ve Osmanl mparatorluunun toprak btnln korumaya yeniden sevk edebilirdi. Avrupa kamuoyunu Osmanl Devletinin lehine evirebilirdi. Yukarda ifade edilen sebeplerden tr ttihat-Terakki Cemiyetinin sivil kanad harekete geerek, 1908 Temmuz banda maksadn Manastrdaki konsoloslara yollad bir beyannme ile i ve d kamuoyuna duyurdu. Askeri kanat adna Enver, Niyazi ve Eyp Sabri Beyler daa karak isyan bayran atlar ve hrriyet mealesini yaktlar. II. Abdlhamid nce durumun vehametini pek kavrayamad, bu olaylar vaka-y adiye olarak grd. Fakat bu sefer, II. Abdlhamidin muhatab III. Ordunun subaylardr, dolaysyla fazla ans yoktu.

295

Niyazi Beyin Hristiyan halka datt beyannmede hareketin sebep ve hedefleri u ekilde zetlenmitir:15 1- Avrupa devletleri medeniyet ve yardm maskesi ad altnda faaliyet gstererek Balkanlarda ktlk yapmlar ve huzuru bozmulard. 2- Bulgaristan, Yunanistan, Srbistan gibi kk devletler Makedon halkn kandrarak onlar birbirine dman yapmlar ve neticede Makedonyay kan glne evirmilerdir. 3- Mevcut idareden Trkler de, Hristiyan Osmanl vatandalar kadar memnun deildir. 4- stibdatn iddeti altnda Bulgar, Trk, Arnavut, Rum, Ulah vatandalarmz ezilmektedir. Buna gre Trkler din, dil, millet, mezhep ayrm yapmadan herkese hrriyet, eitlik ve adalet bahedecek bir rejim kurmak iin alyorlar. ttihat-Terakki Cemiyetini de bu maksatla kurmulardr. 5- Bundan byle herkes Osmanlnn menfaatine alacaktr. Btn gayrimslimler din, diyanet, mezhep ve milliyetinden emin olacaklardr. 6- Bize katlnz, hrriyetinizi geri alalm. Bu beyannme Mslim ve gayrimslim halk zerinde ok iyi tesir yapmtr. Beyannmenin zellikle Trklerin ve ttihat-Terakkinin nc roln ve Osmanl vatandal kavramn vurgulamas dikkat ekmektedir ve harektn nitelii hakknda ciddi ipular vermektedir. Enver (Paa) Beyin 19 Temmuz 1908de Selanikte Olympia Place balkonundan halka bundan byle biz hepimiz kardeiz, Bulgar yok, Rum yok, Srp yok, Romen yok, Mslman yok, Hristiyan yok, Yahudi yok, Osmanl var, biz Osmanlyz. imizden birinin sinegoga dierinin kilisiye, bir bakasnn camiye gitmesinin fazla bir nemi yoktur. lkemizin mavi semas altnda hepimiz eitiz, Osmanl olmaktan eref duyuyoruz. Yaasn vatan, yaasn hrriyet diye duyurduu yeni bir dneme giriliyordu.16 Makedonyadaki bu olaylar gittike byyerek halkn ve III. Ordunun katld genel bir isyan halini ald. Bunun zerine ttihat-Terakki Cemiyetinin Selanik merkezi harekete geti. 23 Temmuz 1908de padiaha bir telgraf ekerek, Kanun- Esasinin derhal yrrle konulmasn ve meclisin almasn, bu yaplmad takdirde daha vahim olaylarn meydana gelebilecei bildirildi. Firizovikte toplanan halk da buna benzer ektikleri telgrafn cevabn heyecanla bekliyordu. Padiahn cevab gecikince ttihat-Terakkinin Manastr ubesi Merkez-Umumisinin bilgisi dahilinde askerlerle anlaarak hrriyeti iln etmeye karar verdi. Bunun zerine ilk defa Manastrda istibdat devrinin sona erdii, merutiyetin balad iln edildi.17 II. Abdlhamid hl mtereddit idi. Arap zzet Paa kuvvete kuvvetle karlk vermek gerektiini ve halkla birleerek bu isyan bastrabileciini telkin etti ise de II. Abdlhamid sivil bir harbe taraftar olmadn syleyerek, neriyi reddetti.18 23 Temmuz 1908de Sadrazam yapt Said Paann da

296

fikrini alarak, Kanun- Esasiyi ben tesis etmitim; Meclis-i Mebusann (1878) ikinci dnem toplantsnda bir mddet yrrlkten kaldrlmas lzum etmiti. yle yapld. Madem ki milletim bu kanunun yine yrrle girmesini arzu ediyor, ben dahi verdim diyerek merutiyetin ilnna raz olmutur.19 24 Temmuz 1908de de bu hususta irade km ve merutiyet iln edilmitir. Ayn gn valilere mebus seimleri iin hazrlk yapmalar konusunda emir yollanmtr. B. II. Abdlhamid ve Merutiyet 1. Saray-ttihat ve Terakki-Bab- li Merutiyeti iln etmek, Kanun- Esasiyi yrrle koymak ve zellikle II. Abdlhamidi tahttan indirmek iin asker-sivil, Mslim-gayrimslim, Paris-Cenevre-Kahire geni ile Selnik-skp-Edirne genindeki Jn Trkler20 (Gen Trkler) ve ttihat-Terakki Cemiyeti21 ibirlii sayesinde Rumelide balatlan isyan hareketi 24 Temmuz 1908de u ekilde neticelendi: II. Merutiyet iln edildi ve Kanun- Esasi yrrle konuldu. Bu sonuca bakarak isyan hareketinin hedefine ulat ve ttihat-Terakki komitesinin baarl olduu sylenebilir. Ancak II. Abdlhamidin tahtta kald dikkate alndnda, ttihatlarn veya Jn Trklerin ksmi bir baar elde ettii grlmektedir. Buna karlk, II. Abdlhamid, baz yetkileri elinden alnm bile olsa tahtta kalmay baarmtr. Baarl gzken dier bir g ise iktidar orta olmas gereken Bab- li ve onun brokrasisidir. Bilindii zere 1878den beri asl g ve snrsz yetki II. Abdlhamidin eline gemi, dolaysyla Bab- linin otoritesi hemen hemen hi kalmamt. II. Merutiyetin getirdii havay frsat sayan Bab- linin eski sadrazamlar ve kdemli paalar, zellikle kk Said ve Kamil Paalar, Bab- liye gerek otoritesini kazandrmaya almlardr. Bu gayretler sonucu Bab- li az ok serbest hareket etme imknn bulmutur. Grld zere II. Merutiyetin ilnyla birlikte, g oda ortaya km ve her biri kendini baarl ve gl gryordu. Bu itibarla aralarnda gizli fakat ok ciddi bir iktidar mcadelesi balayacaktr. nk her biri iktidar btnyle kendi eline alarak olaylara istikmet vermek arzusunda idi. Aslnda, merutiyetin ilnyla her ey bitmemi, her ey yeniden balyordu. taraf da mtereddit ve endieli idi. Zira gelecek pek ak grnmyordu. Bu ortamda rekabete girien g merkezi de zellikle Saray ve ttihat-Terakki Cemiyeti birbirinden ekiniyordu. Taraflara baktmzda grnen manzaray u ekilde zetlemek mmkndr: II. Abdlhamid-Saray: nklba ramen II. Abdlhamid hl gldr. Zira ayakta kalmtr. stelik, II. Merutiyetin iln ve Kanun- Esasinin yrrle konmas basn yoluyla padiahn ltfu olarak yanstlmtr. Padiah stanbulda, Ankarada ve askerlerin nezdinde hl itibarn koruyordu. Merutiyeti kutlamak maksadyla yaplan gsteri ve toplantlarda Padiahm ok yaa nidalar duyuluyordu. Hkmetin banda hl padiahn tayin ettii Said ve Kamil Paalar bulunmaktadr. Bu ise Sarayla Bab- li arasndaki diyalou, dayanmay ve ittifak kolaylatryordu. Ayrca Kanun-

297

Esasi padiaha nemli yetkiler tanyordu. Abdlhamid bu avantajlar politik kabiliyetiyle birletirerek inisiyatifi elinde bulunduruyordu. II. Abdlhamidin zayf yn, elinde gerektiinde gvenebilecei ve kullanabilecei askeri bir gcn olmamas idi. Bu itibarla fevklade yumuak ve ok ynl politika takip ediyordu. Bazen tam bir meruti monark gibi hibir eye karmyor, sadece temsil ve imza yetkisini kullanyor, bazen Kanun- Esasinin kendisine tand yetkileri, geni bir yoruma tbi tutarak sonuna kadar savunuyor ve baz konularda direniyordu. Kuvvet karsnda hemen geri ekilmesini de biliyordu. ttihat-Terakki Cemiyeti: Olaylar hazrlamakta, balatmakta ve II. Merutiyeti iln ettirmekte tam baar gstermitir. Esas gcn bu baardan ve tekilatndan almaktadr. Cemiyetin hem sivil kadrosu hem de asker kadrosu vard. Dolaysyla entelektel, siyasi ve askeri gc daima yannda bulundurmutur. Halk nazarnda popularitesi de vard. ttihat-Terakki Cemiyeti 24 Temmuz 1908den sonra daha nceki baarsn gsteremedi. En zayf taraf Abdlhamidi devirip, iktidar kendi eline alma cesaretini kendinde bulamamasdr. Zira, bu tavrlar onlarn acemiliklerini hem de zgvenlerinin yokluunu ortaya karyordu. Onlarn bu ekimserlii II. Abdlhamidi, Bab- liyi ve muhalefeti cesaretlendirmitir. ttihat-Terakki ne kma ve iktidar alma yerine arka planda, perde arkasndan Bab- liyi ve Saray kontrol altnda tutarak siyaseti ynlendirmeyi tercih etmitir.22 Ksaca ttihat-Terakkinin himayesinde ve onun desteine muhta bir Halife-Sultan ile fevklade uysal bir Bab- li isteniyordu. II. Abdlhamid balangta bu staty benimsemi grnyordu. Sorumluluk, karar yetkisi ve gerek iktidar ttihat-Terakkide, imza yetkisi ise padiahta olacakt. Hatta d politika tamamen Abdlhamide emanet ediliyor, i politika ise ttihat-Terakkiye braklyordu. ttihat-Terakki, Saray ve Bab- liyi kendi yrngesinde tutabilmek iin zellikle Abdlhamidin dayand ve gvendii g kaynaklarn kurutmaya kalkt. nce Hafiye Tekilat (Gizli Haber Alma rgt) datlarak, padiahn haber kaynaklar kurutuldu. Sonra sansr kaldrlarak istibdat rejimini ve taraftarlarn ktleyen, merutiyeti ven yazlarn kmasna yol ald. Genel af ilnyla btn istibdat dmanlarnn stanbula gelmeleri saland. Abdlhamidin yaknlar ve eski ynetimin ileri gelenleri ya tutuklandlar ya srgne gnderildiler ya da iten atldlar. Bylece Abdlhamid susturulmaya allmtr. ttihat-Terakki ayrca Bab- liyi kontrol altna almak iin de teebbse geti. Nitekim, Talat (Paa), Cemil (Paa) ve Cavit Bey ttihat-Terakki adna Selanikten gelerek Said Paa ile grmler, ancak bir uzlama salanamamt. Hedefleri hkmete ttihatlardan ye sokmakt. Said Paa baskya dayanamayp istifa etti (5 Austos 1908). Yerine geen Kamil Paa ile de tam bir uzlamaya varlamad. Bir uzlama iin Hseyin Hilmi Paann sadrazamlnn beklenmesi gerekti. ttihatlarn en zayf yn gen, kararsz olmalardr. Dier nemli bir hususta belli bir liderleri ve dzenli bir programlar yoktu. yle anlalyor ki onlarn grevi esasen merutiyetin ilnyla ve

298

namuslu insanlardan mteekkil bir hkmetin kurulmasyla bitmi olacakt. Fakat olaylar byle gelimedi. Olaylar balatmak ttihatlarn inisiyatifi ile oldu, daha sonra olaylar ttihatlar ynlendirmeye balad. Bab- li: Bab- li, Kanun- Esasinin yrrle girmesiyle biraz ahsiyet ve g kazand ise de, ttihatlarla II. Abdlhamidin gizli ve ak rekabeti yznden hep glgede kald. Ya padiaha ya da ttihat-Terakkiye yanaarak varln srdrmeyi denedi, fakat hibir zaman gerek roln oynayamad. 1913 Bab- li Basknyla tamamen ttihat-Terakkinin himayesine girdi. 2. II. Abdlhamidin II. Merutiyet Hkmetleri II. Abdlhamid II. Merutiyet dneminde drt hkmet kurmutur.23 1- Said Paa hkmeti 1 Austos-5 Austos 1908 2- Kamil Paa hkmeti 6 Austos 1908-14 ubat 1909 3- Hseyin Hilmi Paa hkmeti 14 ubat-13 Nisan 1909 4- Ahmet Tevfik Paa hkmeti 13 Nisan-1 Mays 1909 Said Paa Hkmeti:24 Merutiyet ilan edildiinde Said Paa zaten sadrazamd. 1 Austos 1908de bu greve tekrar atand ise de ttihat-Terakki Cemiyeti ile geinemeyerek. 4 Austos 1908de istifa etti. Said Paa, yeni dnemde eski rejim taraftarlarndan mteekkil bir hanedan hkmeti kurmutu. Bylece II. Abdlhamidle ibirlii yapmaya alt. Zaten ittihatlardan da pek holanmyordu. Harbiye ve Bahriye Nazrlarn tayin etmek Sadrazamn yetkisinde olmasna ramen bu yetkiyi, II. Abdlhamide devretmeye raz olmutu. Onun bu tavr hem padiahla ttihat-Terakki arasnda gvensizlik yaratt hem de kendisine olan itimad sarst. Dolaysyla mr az oldu. Kamil Paa Hkmeti: Said Paann yerine Abdlhamid yine eski rejimin adamlarndan ve ngiliz yanls bilinen Kamil Paay sadrazam yapt. Kamil Paa daha ok liberal eilimli, karma bir hkmet kurdu. Kabineye ttihatlarn istedii iki ye (Recep Paa, Arif Hikmet Paa) girmiti. Recep Paann lmesi zerine, gerek ttihat olan Manyasizade Refik Beyi Zaptiye Nazrlna getirdi. Kamil Paa Hkmeti ttihat-Terakkinin desteine sahipti. Buna karlk Abdlhamid Kamil Paann ngiliz taraftar oluundan endie ediyordu. Kamil Paa hkmeti ilk i olarak devlet kadrolarnda kkl bir temizlik hareketine girierek, pek ok kesimin ya iine son verildi ya da maalar azaltld. kinci olarak Abdlhamidin eski adamlar tutukland ve mallarna el konuldu.

299

Kamil Paa ayrca, 16 Austos 1908de yaynlanan hkmet programnda, yabanclara verilen kapitlasyonlarn ve imtiyazlarn kalkaca, tasarruf tedbirlerine bavurulaca, rk, din ve dil ayrm yaplmadan herkese eitim hakk verilecei hususlar yer almtr. Kamil Paa hkmeti icraata balad srada, 5 Ekim 1908de Bulgaristan bamszln ilan etti. Bunu Bosna-Hersekin Avusturya tarafndan ilhak izledi. ttihatlar Kamil Paay sulu bularak, itham edince hkmetle ttihatTerakkinin aras ald. Bunun zerine ttihat-Terakki 1908de Selanikte toplad kongresinde Abdlhamidle iyi geinme ve Kamil Paa hkmetini de drme karar ald. Abdlhamid Kamil Paadan pek holanmyordu. Bundan istifade eden ttihat-Terakki Abdlhamid ile ibirlii yapmay faydal buldu. Ancak seimlerin yaplmas ve Meclisin almas gndemde olduu iin Kamil Paay drme ii ertelenmiti. ttihat-Terakki ile aras alan Kamil Paa, durumunu kuvvetlendirmek iin Meclisteki muhalif Ermeni, Rum mebuslaryla ve Ahrar Frkas grubuyla ibirlii yaparak gven tazeledi. Ayrca, Abdlhamid ile ttihat-Terakkinin arasn amak iin eitli dedikodular karttryordu. Neticede Kamil Paann kimsenin fikrini almadan Bahriye ve Harbiye Nazrlarn deitirmesi ttihat-Terakkiyi ve II. Abdlhamidi rahatsz etti. 13 ubat 1909da Meclise verilen bir gensoru nergesiyle drld. Bu sonu ttihat-Terakki iin nemli bir baaryd. Ayrca Kamil Paann dmesiyle kar ttihat-Terakki-Ordu-Abdlhamid arasnda bir yaknlama domutu. Hseyin Hilmi Paa Hkmeti:25 Kamil Paa hkmetinin drlmesi zerine II. Abdlhamid ttihatlarn aday Hseyin Hilmi Paay 14 ubat 1909da Sadrazam tayin etti. Hseyin Hilmi Paa yeni hkmetinde ttihatlara daha ok yer verdi. Londra Elisi Rfat Paay Hariciye Nazrlna getirerek ngiltereyi memnun etmeye almtr. Osmanlclk anlaynn gstergesi olarak Gabriel Narodokyan ve Mavro Kordoto hkmete dahil edilmilerdir. lk defa ttihat-Terakkiye yakn bir kii sadrazam olmutu. Dolaysyla hkmet ttihat-Terakkinin tam desteine sahipti. Hkmet ttihad- Anasr ilkesini gerekletirecek ekilde reformlar ngren bir program hazrlam ve 17 ubat 1909da Mecliste kabul edilmiti. Ordu da hkmete ak destek veriyordu. Bu arada Hseyin Hilmi Paa hkmetine kar muhalefet gittike artyordu. Muhalefet, hkmeti, orduyu ve ttihat-Terakkiyi siyasete bulatrmakla suluyordu. Yeni Gazete, kdam Gazetesi ve Volkan Gazetesi ttihat-Terakkiyi hkmete ve Meclis-i Mebusana mdahale ederek, hkmet iinde hkmet olmakla itham ediyordu. Buna karlk da Tanin ve ura-y mmet gazeteleri ttihat-Terakkiyi savunuyorlard. 1909 Mart aynda Ahrar Frkas Kamil Paann konanda balayp ngiliz Eliliinde bitecei duyurulan bir byk bir gsteri yry dzenlemeye kalkt. Hkmetin de izinsiz gsteri ve toplantlara snrlama getirmesi siyasi havay gerginletirdi.

300

Ksaca hkmet-muhalefet ve ttihat-Terakki-muhalefet mnasebetleri iyi deildi. Buna karlk hkmet-ordu-ttihat-Terakki arasnda bir dayanma sz konusu idi. Bu gerginlik 31 Mart 1909 olayna zemin hazrlamtr. Nitekim 31 Mart isyan zerine, Hseyin Hilmi Paa Hkmeti 13 Nisan 1909da istifa etmitir. Ahmet Tevfik Paa Hkmeti: syann ilk gnnde hkmetin istifa etmesi zerine II. Abdlhamid Ahmet Tevfik Paay sadrazamla getirdi. Ahmet Tevfik Paa ttihat-Terakkinin tasvip ettii bir ahs deildi. Fakat, isyan ortamnda ttihat-Terakki gcn kaybetti, mdahale edecek deildi. Bundan istifade ile Abdlhamidin ttihat olmayan, kendisini az ok dinleyen, muhalefetin de tasvip edebilecei mutedil yapl Ahmet Tevfik Paay sadrazam semekle inisiyatifi ele almak ve olaylar kendi lehine ynlendirmek gibi bir dnceye sahip olmas akla yakn gelmektedir. Nitekim hkmetin tekilinde etkili olduunu gryoruz. Fakat hkmet uzun mrl olamad, isyan ortamnda herhangi bir nemli icraat da yoktur. Zaten, 25 Nisan 1909da Abdlhamidin tayin ettii son hkmet de istifa etmek zorunda kalmtr. Bylece Abdlhamidli yllar son bulmutur. 3. Seimler ve Meclis-i Mebusann Al 24 Temmuz 1908 tarihli bir irade-i seniye ile Kanun- Esasinin yrrle konulaca ve Meclis-i Mebusann alaca ilan edilmiti. Kanun- Esasi hemen yrrle girmi, ancak Meclis-i Mebusann toplanabilmesi iin Kanun- Esasinin 60. ve 64. maddelerine gre Ayan Meclisinin, 65 ve 80. maddeler gereince de Meclis-i Mebusann seilmesi gerekiyordu.26 Seimlerin 1909 yl Kasm sonu ve Aralk banda yaplmas karar altna alnm ve Kamil Paa Hkmeti seim hazrlklarn balatmt. Merutiyeti ilan eden asker ve sivil aydnlar, zellikle ttihat-Terakki seilmi bir Meclis-i Mebusandan ok ey bekliyorlard. eitli unsurlarn yer ald bir Meclisin ve hkmetin mevcudiyeti, farkl etnik, milli, dini gruplar ve cemaatler arasnda birlik ve dayanma havas yaratmada mhim bir rol oynayaca bekleniyordu.27 Parlamentolu bir rejimin Osmanl milleti ve st kimliini yaratmada uygun bir sistem olaca inanc vard. Merutiyetten nce btn unsurlar Osmanllk ideali ve Osmanlln gerekleri zerinde eklen de olsa anlam gibi grnyorlard. En azndan Osmanl hviyetine ve lksne ciddi bir itiraz yoktu. Fakat zerinde tam uzlamaya varlm yazl ve szl bir Osmanllk tarifi de bulunmuyordu. Byle bir belgenin ve anlayn olmay seimlerde sknt yaratmtr. Zira her milletin, her partinin, her grubun seim programna Osmanl anlay farkl yanstlmtr. Seimlere katlacak siyasi parti niteliinde iki kurulu vard: Birincisi ttihat ve Terakki Cemiyetidir. lke apnda en iyi rgtlenmi ve faal yelere sahip bu rgtn hedefi seimleri kazanarak Mecliste ounluu ele geirmek ve bylece Bab- liyi (hkmet) ve Saray (II. Abdlhamid) kontrol altnda tutmakt. Ksaca seimlerden gerek iktidar olarak kmak istiyordu. ttihat-Terakki 8 Ekim 1908de programn ura-y mmet Gazetesinde yaynlad. Programda Osmanllk lksne hizmet edecek eitim sistemi, Anayasa deiiklii, demokratik ve sosyal bir

301

dzen vaad ediyordu. zellikle resmi dilin Trke olaca, her trl resmi haberleme ve grmelerin Trke yaplacann altn izmitir. Ayrca Merutiyete bal kald mddete padiahn hayat ve haklarnn ttihat-Terakki tarafndan korunaca hususu da vurgulanmtr. Seime girebilecek ikinci parti ise Ahrar Frkas idi. Ahrar Frkas, ttihat-Terakkinin uygulad politikaya muhalif ve Prens Sabahattine bal Jn Trkler tarafndan, 14 Eyll 1980de kurulmutur. Daha sonralar gayrimslimlerin ve gayr-i Trklerin, itibar ettii bir parti haline dnmtr. Ahrar Frkasnn seim program, daha ziyade ttihat-Terakki Cemiyetinin tenkidi zerine hazrlanmtr. Prens Sabahattinin adem-i merkeziyeti ve teebbs-i ahsi fikrinin etkisi aka grlyordu. Ksaca liberal bir parti hviyetiyle seimlere katlyordu. Ancak stanbul dnda tekilat kuramamt. Bu iki parti dnda zellikle Rumlar, Ermeniler ve Arnavutlar seimlere hazrlanarak Meclise mmkn olduu kadar fazla mebus sokmay planlyorlard. ttihat-Terakki zellikle Rum ve Ermenilerin ayr ayr seime girmelerini nlemek iin kendi listelerinden kontenjan vermeyi teklif ederek, bir uzlama yolu arad. Ancak Rumlar 40, Ermeniler 20 mebusluk kontenjan istedilerse de kabul edilmedi. Bunun zerine gayrimslimler Ahrar Frkasyla ibirliine yneldiler. Bu ise ttihat-Terakki ile gayrimslimlerin arasnn almasna sebep oldu. Nihayet seimler ngrld zere 1908 Kasm ay sonu Aralk aynn ilk yarsnda yapld. Seimin sonunda, bir mebus hari, btn mebusluklarn ttihat-Terakki tarafndan kazanld grld. Ahrar Frkas sadece Ankaradan bir mebus karabildi. Enver Ziya Karala gre, 200 Mslman, 40 Mslman olmayan mebus vard. Mslman mebuslarn 150si Trk, Arnavut ve Krt, 50si Arap idi. Gayrimslim mebuslar arasnda da 18 Rum, 12 Ermeni, 4 Bulgar, 2 Srp, 3 Yahudi, 1 Ulah vard.28 Feroz Ahmada gre de, 147 Trk, 60 Arap, 27 Arnavut, 26 Rum, 14 Ermeni, 10 Slav, 4 Musevi mebus seilmiti.29 Hilmi Kamil Bayura gre de, 142 Trk, 60 Arap, 25 Arnavut, 23 Rum, 12 Ermeni, 5 Yahudi, 4 Bulgar, 3 Srp, 1 Ulah mebus mevcuttu.30 Meclis-i Mebusann, 17 Aralk 1908de almasyla siyasi hayatta yeni bir dnem balyordu. Bu yeni dnem artk ok partili ve parlamentolu olacakt. Partiler ve parlamento siyasi hayatn yeni unsurlar idi. Bilindii zere klasik Osmanl siyasi hayat iki merkezli idi: Saray-Padiah ve Bab- liSadrazam (hkmet). Tanzimat devrinin gl sadrazamlar (Reit, li, Fuat Paalar vs.) sayesinde Bab- li g merkezi-karar merkezi haline gelerek hakiki iktidar ve otoriteyi eline alm idi. stibdat dneminde ise, II. Abdlhamid gerek otoriteyi-iktidar kendi elinde toplam ve Yldz Sarayna nakletmiti. II. Merutiyetin ilan ile nc bir g merkezi, ttihat ve Terakki Cemiyeti ortaya kmt. Bu siyasi g, pek meru olmayan yollarla Saray-Padiah ve Bab- li-Sadrazam ikinci nc plana iterek n plana gemek ve gerek iktidar elinde bulundurmak istiyordu. Ancak, Saray-Padiah ile Bab- li-Sadrazam ttihat-Terakkkinin mdahalelerine ve arzularna az veya ok set ekebiliyorlard. Zira Padiahlk-Saray, Sadrazamlk-Bab- li anayasal kurumlard ve yasal yetkileri-sorumluluklar

302

vard. ttihat-Terakkinin henz byle bir yasal konumu yoktu. Ancak, Merutiyeti ilan eden ve fiili gc elinde bulunduran o idi. ttihat-Terakki Cemiyeti, seimleri kazanmakla hem halkn hem de kanunlarn nazarnda meruluk kazand. Meclise giren mebuslarn ttihat ve Terakki Frkas ad altnda rgtlenmeleriyle de tamamen meru bir siyasi bir parti haline geldi. Artk meru bir parti olarak, meru yollarla, meru zeminlerde siyasi mcadele yapma imkanna kavuulmutu. Ayrca Saray-Padiah ve Bab- liyi dengeleyebilecek olan yasama gcn yani Meclis-i Mebusan da elinde bulunduruyordu. 17 Aralk 1908den itibaren Osmanl siyasi hayat hem renklendi hem demokratikleti hem de karma-kark bir hl ald. yle ki: Saray ve Bab- li gibi geleneksel siyasi kurumlar ve siyasi g merkezleri yanna yeni bir kurum ve g merkezi olarak Meclis-i Mebusan eklenmiti. Ordu siyasi hayatn iindeydi. ttihat ve Terakki Cemiyeti hem ordunun hem siyasetin iinde faaliyet yapyordu. ttihat ve Terakki Frkas meclis ounluunu eline geirmi, fakat iktidar olamamt.31 Ayrca, bata Ahrar ve Hrriyet-tilaf Frkalar olmak zere pek ok parti, klp, dernek, cemiyet ortaya km ve muhalefet glenmi idi. te yandan Mslim-gayr-i mslim gibi geleneksel dini ayrm ve ayrlklara fikri, felsefi, etnik ve milli ayrlklar-ayrmlar eklenmiti. Bu tablo bar, birlik, kardelik ve demokrasi deil, fakat rekabet, ayrlk, kavga ve paralanma vaad ediyordu. Nitekim ksa bir mddet sonra Osmanl toplumu 31 Mart Hadisesine srklenecektir. C. 31 Mart Olay ve II. Abdlhamidin Sonu 1. 31 Mart Olayn Hazrlayan Aktrler II. Merutiyetin ilanndan sonra, 19 Kasm 1908de seimlere balanm, Kasm aynn ilk yarsnda tamamlanarak, 17 Aralk 1908de Meclis-i Mebusan alm ve grevine balamt. Gerek bir merutiyet rejimi dnemine girilmiti. Osmanl Meclis-i Mebusann yaps mparatorluunun yapsn yanstyordu. Mecliste her dinin, her milletin, her fikrin temsilcisi az veya ok mevcuttu. Bu haliyle meclis kozmopolit bir yapya sahipti. Hristiyan ve Trk olmayan mebuslarn ou meclise ttihat ve Terakkinin listelerinden, bir ksm da etnik gruplarn, kiliselerin destei ile girmilerdir. Devletin ve ttihat-Terakkinin resmi ve ak ideolojisi Osmanlclk idi. Meclis bu ideolojinin tahakkuku dorultusunda mesai yapacakt. Artk, herkesin birletii ortak noktalar unlar olacakt: Osmanl Devleti, Osmanl hanedan, Osmanl vatan, Osmanl uuru, Osmanl birlii, Osmanl vatandal, Osmanl menfaati. Ne var ki olaylar bu ekilde gelimedi. a- Gayrimslimlerin Tutumu: zellikle Rumlarn ve Ermenilerin tutum ve davranlar Osmanlclk ideolojisine ve ttihat-Terakkinin anlayna aykr bir tarzda gelimeye balad. Rum mebuslar Atinann ve Patrikhanenin, Ermeni mebuslar da yine Ermeni kilisesinin ve ihtill cemiyetlerinin (Tanak-Hnak) talimatlarna gre faaliyette bulunuyorlard. Mecliste, istikll anlamna

303

gelebilecek kadar muhtariyet ve adem-i merkeziyet idaresi isteme cesareti gsteriyorlard. Zaten Rum mebus Boa Efendi, Osmanl Bankas ne kadar Osmanl ise, ben de o kadar Osmanlym diyerek, btn gayrimslimlerin gerek yzn ortaya koyuyordu. Bu tavr arttka, ttihat-Terakki ile Rum ve Ermeni mebuslarn aras alm ve kavgalar iddetlenmiti. Bu kavgay tahrik eden ve smren i ve d mihraklarn olaca muhakkakt. b- Trk Olmayan Mslmanlarn Tavr: Merutiyetten sonra Arnavut milliyetileri ve Fransz kltr etkisinde yetimi Arap milliyetileri de kendi milli cemiyetlerini, kulplerini kurarak, tekilatlanmlard. Bunlarn mebuslar da Osmanlclk ideolojisine aykr dnceleri aka dile getiriyorlard. Bilhassa, Trkenin resmi ve eitim dili olmasndan rahatszlk duyuyorlard. Hatta bu yzden ttihat-Terakkiden ayrlarak, adem-i merkeziyeti muhalif partilere geiyorlard. Demek ki, Osmanllk lks Mslman Arnavutlara ve Araplara bile cazip grnmyordu. c- Kamil Paann Politikas: Sadrazam olan Kamil Paa, temelde ttihat-Terakkiye, Merutiyete kar idi. ngiliz taraftarl ile tannyordu. Meclisin kozmopolit yapsndan, muhalefet-ttihat kavgasndan ve Abdlhamidin tavrndan da yararlanarak, Bab- lnin otoritesini ve kendi ahsi gcn artrmaya kalkt. Bunun iin her trl siyasi oyuna girmekten ekinmedi. Hedefi, ttihatTerakki Cemiyetinin ve Frkasnn etkisini azaltmak ve hkmet-devlet ilerine mdahalesini nlemekti. Mesela; ttihatlara kar Arnavut, Arap, Rum, Ermeni mebuslarla, dinci, liberal, ngiliz yanls evrelerle ibirlii yapt. Aka Ahrar Frkasn seimlerde destekledi. ttihatlar iinde TrkTrk olmayan, Mslim-gayrimslim, ngiliz yanls-Alman yanls, asker-sivil rekabetini tahrik ve tevik etti. Orduyu yanna almaya ve kullanmaya alt, fakat baarl olamad. Nihayet ttihatlar tarafndan verilen gensoru nergesi sonunda, 13 ubat 1909da hkmetten drld. Fakat bu durum ortam sertletirdi. d- II. Abdlhamidin Tutumu: Abdlhamid Merutiyet idaresine gnlden bal deildi ve Merutiyetin Osmanl mparatorluunu kurtaracana da inanmyordu. Fakat, ordunun ve ttihatTerakkinin gc karsnda geri adm att, boyun edi ve her eyi kabullenmi grnd. Zaten bu g karsnda elinde fazla bir ey kalmamt. Buna ramen bekle gr politikasndan vazgemedi. Gen ttihat-Terakki kadrolarnn ksa zamanda dalacan ve uygun bir ortamn doacan dnyordu. Bazen Bab- li-Saray arasnda ittifak aram, bazen Saray-ttihat-Terakki Cemiyeti arasndaki buzlar eritmeye alm, bazen de muhalefet ile gizliden dirsek temasn srdrmtr. Ksaca Abdlhamid ttihatlar aleyhine yaplan faaliyetler ve olaylar karsnda seyirci kalmay tercih etmitir. Bu tavr da muhalefeti, zellikle istibdat yanllarn, eriat taraftarlarn cesaretlendirmitir. Bu manada 31 Mart Olaynn kmasna katks olmutur denilebilir. e- ttihat ve Terakki Cemiyeti: Bu Cemiyet ihtill yapm, merutiyet ilan etmi ve gcnn zirvesine ulam olduu halde, iktidara geme ve bilhassa Abdlhamidi drme cesaretini gsterememitir. Bu tavr, iki eyi beraberinde getirmitir: Evvela istibdat rejimine kar olanlarla, merutiyetten ve ittihatlardan fazla beklentisi olanlar memnun etmemi, dolaysyla bunlarn bir

304

ksmn muhalefete itmitir. kincisi, iktidar ele alamad iin kamuoyunda, ttihat-Terakkinin gc hakknda tereddtler dourmutur. Bu tereddtler insanlarn muhalefete gemesini kolaylatrmtr. Dier taraftan, iktidar kendisine layk grmeyen veya iktidar olmaya cesaret edemeyen ttihat ve Terakki Cemiyetinin perde arkasndan lkeyi ynetmeye kalkmas, Bab- liyi ve Saray kontrol altnda bulundurmaya heves etmesi kendine kar muhalefeti ve propaganday artrd. Yine ttihat-Terakkinin, ar merkeziyeti ve Trkl ar basan bir Osmanlclk anlay, Trk olmayan btn unsurlarn rkmesine, hatta korkmasna ve muhalefet cephesine gemesine sebep olmutur. Bir baka husus ise ttihat-Terakkinin laik, pozitivist ve materyalist imaj ve mason tekilatlar ile olan mnasebeti dini evrelerde iyi karlanmam ve dinsizlikle itham edilmelerine yol amtr. Bunun sonucu muhafazakr aydnlar muhalefete geerek, ttihat-Terakkinin karsnda yer almlardr. ttihat-Terakkinin kulland siyasi metodlar yani bask, iddet pek ok insan rahatsz etmi ve muhalefete gemelerine imkan vermitir. Ksaca ttihat-Terakkinin acemilii, 31 Mart Olayn hazrlayan glere meydan bo brakm, zamannda gerekli tedbirler alnmasn nlemitir. Belki de bu ortam kendi siyasi gelecei iin uygun grdnden sessiz kalmtr. f- Ordunun Durumu: 31 Mart Olaynn hazrlanmasnda ordunun iinde bulunduu durum nemli rol oynamtr. Her eyde nce subaylar arasnda Alayl subay-Mektepli subay, ttihat subayMuhalif subay elikisi ve ekimesi vard. Bu durum ordunun disiplinini bozmutur. Mektepli subaylar orduyu yeniden dzenlemek bahanesiyle pek ok Alayl ve ttihat olmayan subaylar, hatta paalar ordudan atmlard. Bu durum, ordudaki Alayl subaylar ve Alayl subaylar, kadrosuna gemek isteyen erbalar huzursuz etmitir. Bunun zerine orduda Alayl subaylar Mektepli subaylar hakknda insafszca bir propaganda balatarak, onlar dinsizlikle, ahlakszlkla sulamlar ve askerleri onlarn aleyhine tahrik etmilerdir.32 Askerler arasna szm baz medrese mensuplar da dinin elden gitmek zere olduunu ve btn bunlarn ttihat-Terakki Cemiyetinin bann altndan ktn syleyerek, Anadoludan Rumeliden gelmi saf ve temiz askerleri hkmet, ttihat-Terakki ve Mektepli subaylar aleyhine kkrtyorlard. Madalyonun br yzne baktmzda ise Mektepli subaylar siyasetle megul oluyorlard. Terfilerini ve ykselmelerini siyasette grr olmulard. Dolaysyla, askeri hiyerariye riayet etmiyorlar, talimle ve askerlerle uramyorlard. Klalarda tiyatro oynatyorlar, elence tertip ediyorlard. Btn bunlar onlarn sulanmasna yol ayordu.

305

g- Muhalefet: Merutiyetten nce, farkl niyet ve gayelere sahip olan muhalif kiileri, gruplar, kulpleri ve cemiyetleri birletiren ortak dman II. Abdlhamid idi. Bu muhalefetin ortak hedefi Abdlhamid rejimine son vermekti. Genel anlamda muhalefeti Jn Trkler temsil ediyordu. Muhalefetin rengi ve sembol Jn Trklk idi. ttihat ve Terakki Cemiyeti Jn Trkler adyla anlan muhalefetin genel karargh durumunda idi. zellikle cemiyetin Selanikteki, merkezi karargh grevini yapyor, Merkez-i Umumi ise kurmay heyeti grevini yerine getiriyordu. Merutiyetin ilanndan sonra i tam tersine dnyor. Bu sefer, ttihat-Terakki dmanl farkl muhalif gruplar, partileri ve cemiyetleri birletiriyor. Hedef ttihat-Terakki Cemiyetini ve btn ttihatlar devlet ynetiminden uzak tutmak, tesirsiz hale getirmekti. ttihatlara kar olan muhalifler bu defa nce Ahrar Frkas, 1911den itibaren Hrriyet ve tilaf Frkas ats altnda toplandlar. Prens Sabahattin ve Kamil Paa gibi kimseler bu muhalefetin, perde arkasndan liderliini yapyorlard. Abdlhamid ile ttihatlar arasnda Osmanlclk, mparatorluun toprak btnl, Trkenin resmi dil olmas, merkeziyeti ynetim, ttihad- Anasr (Osmanl Birlii) gibi konularda temelde benzerlik, uygulama ve gerekletirmede metot fark vard. Bu fikirlerin gereklemesini isteyen, fakat farkl metotlar neren samimi muhalefet cephesi vard. Bunlar Trk ve Mslman olup saylar ve gleri azd. Bunun yannda yukardaki fikirlerin gereklemesini istemeyen, hatta gerekletirildii zaman zarar greceklerine inanan, samimiyetsiz bir muhalefet cephesi de vard. Bu muhalif cephe d destekli olup, iktisadi gc, siyasi gc ve basn yoluyla propaganda gcn elinde bulunduruyordu. Ayrca, gerek yzn hrriyet, eitlik, eski haklar, kazanlm imtiyazlar ad altnda gizlemeyi de ihmal etmiyordu. Bu yzyle samimi muhaliflerle ibirliine giriyor ve onlar destekleyerek ttihatlarn karsna geni ve gl muhalefet kmasna yardmc oluyordu. Daha ziyade Ermeniler ve Rumlar samimiyetsiz muhalefet cephesine dahildiler. Bunlarn hedefi Osmanlnn dalmas ve Osmanldan ayrlmakt. Prens Sabahattin Bey ve onun gibi belli bir program dahilinde samimi muhalefet yapanlar ile, yine kendi milli hedefleri ve programlar istikametinde samimiyetsiz-iki yzl muhalefet yapan Ermeni, Rum, Arnavut ve Araplar yannda, bir de plansz, programsz eriat isteriz, din elden gidiyor sloganlar arkasna snan saf-cahil-kandrlm olduka kalabalk bir muhalefet cephesi mevcuttu. Bu cephe, ttihatlar Mason tekilatlaryla ibirlii yapmakla, materyalistlikle, pozitivistlikle, ksaca dinsizlikle suluyordu. Bu cephenin en etkili partisi, 5 Nisan 1909da kurulan Frka- Muhammediyedir. Bu partinin basn organ mehur Volkan Gazetesi; szcs ise Dervi Vahdeti olmutur. 10 Kasm 1908den itibaren kmaya balayan Volkan Gazetesinde Dervi Vahdeti eriat yanls siyasi propaganda yazlar yazyordu.33 Liberal fikirlere sahip muhalifler de ttihatlarn tam aksine Batllamay, hrriyeti, devleti kurtarmak iin ferdi deil, ferdi kurtarmak iin kullanma eilimini gsterdiler. Gayr-i Trkler ise, liberalizmi kendi istiklalleri veya zerklikleri istikametinde yorumladlar.

306

h- D Olaylar: II. Merutiyetin ilan Byk Devletler ve Balkan devletleri tarafndan genel olarak msbet karlanm ise de, Osmanl Devletine kar takip ettikleri politikalarnda olumlu ve ciddi bir deiiklik grlmemitir. Hatta Osmanl Devleti iin daha kt gelimeler olmutu. Bunlardan en nemlisi Osmanl Devleti, l tilf ve l ttifak bloklarnn tekiliyle yalnz bana ortada kalm, ngilterenin, Fransann, Almanyann desteini de yitirmiti. Zira, ngiltere ve Fransa, mttefikleri Rusyann Osmanlya kar gtt eski politikay tasvip etmekte, Almanya ise mttefiki talyay Libyada (Trablusgarb) Avusturyay Bosna-Hersekte serbest brakmakta idi. - Avusturyann Bosna-Herseki lhk: Bosna-Hersek 1878de Berlin Antlamasyla, hukuken Osmanl Devletine bal kalmak artyla, geici olarak Avusturyann denetimine braklmt. Avusturyann gerek hedefi Bosna-Herseki ilhk etmek, oradan Selanike inmek idi. Bunu gerekletirmek iin uygun bir zaman bekliyordu. II. Merutiyetin ilan ve Osmanl i politikasndaki bu istikrarszlk Avusturyaya bu frsat verdi. Avusturya-Rusya ve Almanyann onayn alarak 5 Ekim 1908de Bosna-Herseki kendi imparatorluuna katt. Bab- li 1909 ubat aynda yaplan bir antlama ile Bosna-Hersekin ilhkn tanmak zorunda kald. j- Bulgaristann stiklalini lan Etmesi: 1878 Berlin Antlamasna gre Osmanl Devletine bal bir Bulgaristan Prenslii tekil edilmiti. 1885te Dou Rumeli de Bulgaristana katlmt. Fakat hukuken Osmanl Devletine ball devam ediyordu. Avusturyann Bosna-Herseki igal ve ilhak etmesini frsat sayan Bulgaristan Prenslii, 5 Ekim 1908de Osmanldan ayrlarak istiklalini ilan ettiini duyurdu. Avusturya ve Rusya Bulgaristann istiklalini hemen tand. Byk Devletlerin basks zerine, Bab- li 16 Mart 1909da yaplan bir antlama ile Bulgaristann bamszln tanmak zorunda kald. k- Giritin Yunanistana Balanmas: Osmanlnn gsz olduunu fark eden Girit Meclisi 5 Ekim 1908de birleme karar ald. Yunanistan, bu karar hemen kabul etti. Osmanl hkmeti bu oldubittiyi tanmad. Byk devletlerin mdahalesiyle Trk-Yunan sava nlendi ise de, Girit meselesi ortada kald. Hukuken Osmanl Devletine ball devam etti. 1912de Girit Yunanistana katld. Sonu itibariyle Bosna-Hersekin, Bulgaristann fiilen ve hukuken, Giritin fiilen Osmanl Devletinden ayrlmas Osmanl kamuoyunda endie, korku ve heyecan yaratt. Bu olaylar Osmanlnn dal ve sonun balangc gibi yorumland. Muhalefet iin hkmet ve ttihat-Terakkiyi ypratmak iin iyi bir frsatt. Muhalefet bu frsat kamuoyunu ynlendirmek iin iyi kulland. Bylece bu olay da Osmanl i politikasnda ortamn istikrarszlatrlmas iin nemli bir faktr olarak kullanlmtr. 2. 31 Mart Olay (13 Nisan 1909) 31 Mart gnne yaklaldka, siyasi atmosfer ok ynl tarzda arlat. Muhalefet ve basn (Mizan, Volkan, Yeni Gazete, Serbesti, kdam vs.) tenkidin dozunu iyice artrd. Buna karlk, ttihatlar da iddet ve bask metotlarna bavurdular. 6 Nisan 1909 gn, Serbesti Gazetesinin

307

bayazar Hasan Fehmi Galata kprs zerinde, tabanca ile ldrld. Siyasi hava ttihatlarn aleyhine dnd. Medrese rencileri, ulema bata olmak zere, kamuoyunun byk bir ksm muhalefete geti. ngiliz taraftar olarak bilinen Kamil Paa hkmetinin, 13 ubat 1908de dmesi, ayn gn Hseyin Hilmi Paann Sadrazam tayin edilmesi ile muhalefet Kamil Paay kazanyor, ttihat-Terakki de kendisine yaknlk duyan Hseyin Hilmi Paann Sadrazamlyla Bab- linin ittifakn temin etmi oluyordu. Kamil Paann drlmesiyle, ngiltere ttihat-Terakkinin aleyhine dnd. Muhalefet ngilterenin bu tavrndan cesaret ald. ttihat-Terakki ngilterenin dmanlndan telaa dt, hatta Hseyin Hilmi Paa, Kamil Paa, gibi ngilterenin politikas istikametinde hareket edeceini aklamak zorunda kald.34 ngilterenin ttihat-Terakkiye kar tavr almas zerine, baz ttihat liderler de Almanyann desteini elde ederek, bir denge kurmak dncesinin domu olmas kuvvetle muhtemeldir. 31 Mart gn yaklatka Merutiyet ve ttihat-Terakki dmanl artyor ve mrtecilerin de dahil olduu muhalefet gruplar tansiyonu trmandryordu. Bir tarafta hkmet ve ttihat-Terakki cephesi, br tarafta ise btn muhalefet cephesi vard. Nihayet 31 Mart 1909 Sal gn, nc Ordudan getirilip Taklaya yerletirilen Avc Taburlar askerleri, balarnda Arnavut Hamdi avu olmak zere, biz eriat isteriz iddiasyla silahlanarak isyan balattlar.35 Dier klalarn da itirakiyle isyan byd. syanclarn istekleri unlardan ibaretti: Hseyin Hilmi Paa hkmetinin istifas; Meclis-i Mebusan Reisi Ahmet Rza, Harbiye Nazr Ali Rza Paa, I. Ordu Komutan Mahmut Muhtar Paa, Takla Komutan Esat Paa, Talat Bey, Rahmi Bey ve Hseyin Cahit Beyin grevlerinden uzaklatrlmalar, eriatn uygulanmas, isyanclarn affedilmesi ve grevinden alnan Alayl subaylarn geri dnmesi Bu vaziyet karsnda; Sadrazam Hseyin Hilmi Paa isyan silahla bastrma yanls deildi. I. Ordu Komutan Mahmut Muhtar Paa silahl mdahale ile isyann derhal bastrlmas taraftaryd. Padiah II. Abdlhamid mtereddit durumda, ortada vaziyet alyor ve bekle gr politikasn tercih ediyor. syan hazrlayan ve balatan muhalefettir. Muhalefet denince: te; Ahrar Frkas, Frka- Muhammediye, Fedkrn- Millet, Tanak Cemiyeti, Arnavut, Krt, Arap, Rum ve Ermeni kulpleri, Kamil Paa, olu Sait Paa, Prens Sabahattin, Mizanc Murat, Arnavut smail Kemal, Dervi Vahdeti, Said-i Krdi, Medrese rencileri ve ulema, Volkan Gazetesi, Serbesti Gazetesi, kdam Gazetesi gibi eitli cemiyetler, partiler, kulpler, kiiler, gazeteler akla gelmelidir. Bu isyanda Trk olmayan Mslmanlarn nemli lde rol oynad, bunlarn ise gayrimslimler ve d gler tarafndan (ngiltere-Yunanistan-Rusya vs.) desteklendii ve tevik edildii kanaatindeyiz. nk ttihatTerakkinin merkeziyeti ve Trk arlkl bir Osmanllatrma tutumu Trk olmayanlarn talep ve arzularyla taban tabana ztt. O halde ttihat-Terakki iktidardan uzaklatrlmalyd.

308

syan havas stanbulu brm, isyanclar stanbula hakim olmu ve bu durumu Saray-II. Abdlhamid, Bab- li-Sadrazam Tevfik Paa, Meclis-i Mebusan ve muhalefet kabullenmi grnyordu. Buna karlk ttihat-Terakkinin Selanik, Manastr ve skp gibi Rumelideki ubeleri ile Edirnede II. Ordu, Selanikte III. Ordu subaylar isyan bastrmak iin harekete getiler. ttihat sivil ve asker kadrolar, 14 Nisan 1909da Selanikten stanbul zerine asker yollama karar aldlar. Nitekim Mahmut evket Paa yksek komutasnda II. ve III. Ordudan Hareket Ordusu adyla askeri birlikler trenle stanbula gnderildi. Hareket Ordusu Yeilkye geldi ve kararghn kurdu (19 Nisan 1909). Hareket Ordusu Yeilkyde isyan bastrmak ve stanbulu igal etmek iin hazrlklar yaparken, stanbuldan kaan mebuslar ve Ayan Meclisi yeleri Yeilkyde 22 Nisan 1909 Perembe gn Meclis-i Umumi-i Milli ad altnda mtereken toplanmlard. Sait Paa Ayan Meclisine, Ahmet Rza Meclis-i Mebusana bakan seildiler. Artk Milli Meclis ile Hareket Ordusu birlikte hareket ediyorlard. 23 Nisan 1909da Hareket Ordusuna stanbula girme emri verildi. 24 Nisanda stanbul igal edildi. 25 Nisan gn isyan bastrld. 27 Nisan Sal gn Milli Meclis toplanarak, II. Abdlhamidi tahttan indirme karar ald, yerine V. Mehmet Readn padiah olmasn onaylad. Sonu olarak denilebilir ki, 31 Mart Olay Osmanl toplumuna bir ayna tutmutur. Aynada her grup, her cemaat kendini grm ve tanmlamtr. Bu itibarla herkesin yeri belli olmutur. 31 Mart Olaynn galibi birinci derecede Ordu ise ikinci derecede ttihat-Terakkidir. Buna ramen Ordunun gelecekteki olaylarn ynlendiricisi olduunu, ttihat-Terakkinin de iktidar tam olarak ele geirip, her eye hakim olduunu sylemek gtr. Muhalefetin yine ayakta kalmas ve Osmanl mparatorluunun hzla ke doru yol almas bu kanaati dorular niteliktedir. O halde, 31 Mart Olaynda kaybeden Osmanl Devleti ve Osmanllk idealidir. Kazanan taraf ise Osmanl Devletinin zayf dmesini, kaosa srklenmesini ve imparatorluun paralanmasn isteyenler olmutur. D. ok Partili Dnemde Osmanl Hkmetleri (1909-1913) 1. Ahmet Tevfik Paa Hkmeti (15 Nisan 1909-5 Mays 1909) 31 Mart Olaynn patlak vermesi zerine istifa eden Hseyin Hilmi Paann yerine Ahmet Tevfik Paa, 15 Nisan 1909 tarihinde II. Abdlhamid tarafndan sadrazam tayin edilmiti. Ahmet Tevfik Paa hkmetinin kuruluu stanbulda isyanclarn hakim olduu dneme rastlad iin, iyi niyetine ramen, her hangi bir icraatta bulunamad. Hareket Ordusunun stanbula gelerek isyanclar bastrmas ve skynetim ilan etmesiyle de idare fiilen Ordunun yani Mahmut evket Paann eline gemi idi. Bunun zerine Ahmet Tevfik Paa, 1 Mays 1909da istifasn vermi ise de kabul edilmemi, sadrazaml devam etmitir. Nihayet ttihat-Terakkinin basks zerine, 5 Mays 1909da hkmetten ayrlmak zorunda kalmtr.

309

2. II. Hseyin Hilmi Paa Hkmeti (6 Mays 1909-28 Aralk 1909) Ahmet Tevfik Paa hkmetinin drlmesi zerine ttihat-Terakkinin arzusu ve istei dorultusunda Hseyin Hilmi Paa sadrazamla getirildi. ttihatlar bu hkmetten ok ey bekliyordu. Zira, isyan bastrlm, muhalefet susturulmu, stanbul ve tarada ttihat-Terakkinin asker ve sivil kanad duruma hakim grnyordu. Bu hkmetin en bata gelen grevi, memlekette bozulan dzeni ve bar yeniden tesis etmek, isyana karan sulular Divan- Harp (Askeri Mahkeme-Skynetim Mahkemesi) marifetiyle cezalandrmak idi. Ayrca ttihatlarn ngrd reformlar yapmakt. Hkmet programyla, ttihat-Terakki aklamalaryla herkesi, ttihad- Anasrn gereklemesi, toprak btnlnn, merutiyet rejiminin ve Osmanl menfaatinin korunmas dorultusunda almaya davet ediyordu. Ayrca, Osmanllar arasnda din ve rk fark gzetilmeden eit muamele yaplaca; dolaysyla ayrlk hareketlere msaade edilmeyecei ve her trl meru tedbirin alnaca da duyuruluyordu. Ksaca hkmetle cemiyet arasnda bir uzlama sz konusu idi. Fakat bu uzlama siyasi mstearlk messesesinin tesisi yznden uzun srmedi. ttihatTerakki hem hkmeti kontrol etmek, hem de gen ttihatlarn lke ynetiminde tecrbe kazanmalarn salamak iin Nezaretlere kendi mebuslarnn mstear atanmasn istedi. Bu fikre Hseyin Hilmi Paa ve Mahmut evket Paa kar kt iin gerekletirilmedi. Bylece ttihatTerakki ile hem sadrazamn hem de Mahmut evket Paann arasna bir soukluk girdi. Buna ramen ttihat-Terakki Talat Beyi Dahiliye Nazr, Cavit Beyi de Maliye Nazr olarak kabineye sokmaya muvaffak oldu. Ama bu arada Ordu-Cemiyet, Cemiyet-Frka, Cemiyet-Hkmet mnasebetleri de anlamazlk kayna olmaya devam etti. zellikle cemiyetin asker ve sivil kanad arasnda kopukluk ortaya kt. Bazlar askerin siyasete bulamasn isterken, bazlar da ordunun mutlaka cemiyeti daima desteklemesini arzu ediyordu. Ayn ekilde cemiyetin hkmet ilerine mdahalesini tasvip edenler ve etmeyenler de vard. Nihayet Lynch irketi olay hkmetle ttihat-Terakkinin arasnn almasn hzlandrd. in esas u idi: Frat ve Dicle nehirleri zerinde vapur iletme hakkna sahip olan ngiliz Lynch irketi ile Osmanl Hamidiye irketi, hkmetin kararyla birletirildi. 75 yl sonra Lynch irketi Osmanl Devletine devredilecekti. ttihat-Terakki bu karara kar kt. Almanya hkmeti de ngiltere ile varlan bu antlamay tasvip etmiyordu. Almanya da demiryolu projesiyle Badat-Basraya uzanarak, blgede nfuz tesisi peinde idi. Mahmut evket Paa bata olmak zere Ordu, Almanyann dostluunu kaybetmemek istiyor. Hseyin Cahit gibi sivil kanat temsilcileri de ngiltere ile ibirliini savunuyorlard. Neticede Hseyin Hilmi Paa basklara dayanamayarak, 28 Aralk 1909da istifa etti. Ancak yeni hkmet kuruluncaya kadar greve devam etti. 3. brahim Hakk Paa Hkmeti (13 Ocak 1910-29 Eyll 1911)

310

brahim Hakk Paa, 13 Ocak 1910da hkmeti kurdu. Yeni hkmette ttihatlara daha fazla yer verildi. Mahmut evket Paa da hkmette Harbiye Nazr olarak yerini ald. 24 Ocak 1910da okunan hkmet programnda Osmanllk hedefinin esas alnarak Osmanllar arasnda kardeliin, emniyetin ve muhabbetin salanaca ve gerekli reformlarn yaplaca vaad ediliyordu.36 brahim Hakk Paa Hkmeti, devletin btesiyle fazla megul olmutu. II. Merutiyetten sonra borlar ve faizleri denmemiti. stelik, 19 Eyll 1908de Osmanl Bankasndan 4.711.124 lira yeni bir bor alnmt. 1910 ylnda gelir 26 milyon, gider ise 35 milyona yaknd. 9 milyon lira ak vard. Bu srada bor para bulmak zere Cavit Bey Parise gitti. Ancak Fransa ok ar artlar ileri srd iin bor alnamad.37 ngiltere de bor vermeye yanamad. Neticede aranan bor Almanyada bulundu ve 7 milyon lira alnd. Bu tarihten sonra Osmanl Devletinin politikas Almanyaya meyletmeye devam edecektir. Aslnda iler iyi gitmiyordu. ki yldr devam eden merutiyet idaresi, parlak nutuklara, gzel vaadlere ve projelere ramen fazla bir ey yapamamt. Bu baarszlk sonunda ngiltere ve Fransada lehimize olan kamuoyu aleyhimize dnmeye balamt. Osmanl Devletinin, l ttifakn lideri durumunda olan Almanyaya meyletmesi zerine Rusya ve Fransa Osmanl mparatorluunu paralamaya ve zayf drmeye karar vermilerdir. brahim Hakk Paa Kkmeti baz reformlara da teebbs etti. Bunlar arasnda yabanclara ve yerli cemaatlere verilen imtiyazlara yeniden ekidzen verilmesi; ilkrenimin Trke ve blgede konuulan dille ortareniminde de Trke eitim yaplmas; zel okullarn devlet denetimine alnmas gibi konular vard. Bu reform tekliflerine hem Hristiyanlar hem de Trk olmayan Mslman cemaatler kar kyorlar, hkmet ve ttihat ve Terakkiyi suluyorlard. Yine brahim Hakk Paa Hkmetinin, ttihad- Anasr (Osmanl cemaatlerini birletirme) adna yapt ilerden biri de, 3 Temmuz 1910da kard Kiliseler Kanunudur. Bu kanunla hkmet, zellikle Bulgarlarla Rumlarn arasnda Kiliseler yznden devam eden anlamazl gidermek ve Rumelide bar temin etmek istiyordu. Nihayet bu kanunu kararak, Rumlarla-Bulgarlar arasnda dmanla son verdi, ancak bu iki milletin Osmanlya kar, 1912de ittifak yapmalarn nleyemedi.38 Osmanllk dncesiyle karlan dier bir kanun ise askerlik alannda idi. Bu kanun, din ve rkna bakmadan btn Osmanllara zorunlu ve eit askerlik hizmeti getiriyordu. Ancak bir istisna ile de, para karlnda askerlikten muaf kalma imkan tannyordu. Bu zenginler iin bir imtiyazd.39 Ayrca, zellikle Rumelide etecilii veya komitacl kaldrma kanunu karlarak, lkede dirlik ve dzenin salanmasna allmtr. Bu kanunla, ekya yok edilecek, halkn elindeki silahlar toplanacakt. Kaak silah bulunduranlar, etelere yardm ve yataklk edenler ar cezalara arptrlacakt. Hristiyanlar ve Arnavutlar bu kanuna iddetle kar ktlar ise de, Meclis kanunu kabul etti.

311

brahim Hakk Paann reformlar beklenen bar ve dzeni getirmekte yetersiz kald. ttihat olmayan Mslim ve gayrimslim muhalifler hkmete kar saldrlarn artrdlar. Hkmeti ve ttihatlar Alman taraftarl ile suluyorlar, tilaf Devletlerine kar ilgisiz kald iin tenkid ediyorlard. Bu arada Albay Sadk ttihat-Terakki iinde Hizb-i Cedid adyla bir muhalefet kurdu. Ahrar Frkas muhalefetini iddetlendirdi. Siyasi hava iyice gerginleti. Bu srada talyann Trablusgarb igale kalkmas hkmeti iyice skntya soktu. Bunun zerine brahim Hakk Paa, 29 Eyll 1911de istifa etti. 4. Said Paa Hkmeti (30 Eyll 1911-16 Temmuz 1912) ve d tehlikelerin artmas zerine, ahsi otoriteden ve arkasnda Meclis ounluundan yoksun brahim Hakk Paann istifasyla boalan sadrazamla, Padiah IV. Mehmet Reat kendi inisiyatifiyle, tecrbeli Said Paay getirdi. Said Paa da ttihat-Terakki Frkasnn Meclisteki desteinden mahrumdu. Kamil Paann sadrazam olmasn isteyen muhalefet de Said Paadan memnun grnmyordu. Said Paann ii zor olmakla birlikte, 7 Ekim 1911de hkmeti kurdu. Mahmut evket Paa, hkmette Harbiye Nazr olarak yerini ald. Said Paann ilk ele ald konu, Trablusgarbn talyanlar tarafndan igali idi. Hkmet ne pahasna olursa olsun talya ile bar yaplmas taraftar idi. Buna karlk, ttihat-Terakki aktif ve etkili bir politika takip edilmesini istiyordu. Muhalefet ise hkmeti, ttihatlarn tesirinde kalmakla suluyordu. Said Paa, ttihat deildi, fakat Meclisteki ttihat ounluu arkasna almak zorunda olduu iin, uzlamac bir tavr iinde idi. talya, Trablusgarbda farkl bir imtiyaz istiyor, Bab- li ise buna raz deildi. Avrupada siyasi hava talyann lehine idi. l tilaf blok ile l ttifak bloku talyay kendi taraflarna ekmek iin Trablusgarb igal etmesine yeil k yakyorlard. Bab- li, Almanyann ve Rusyann tavassutunu istedi ise de baar salayamad. Neticede, 18 Ekim 1912 Ui (Ouchy) Antlamasyla Libya talyaya terk edildi. Said Paa Hkmeti dta Trablusgarb ve talya ile urarken ite yeni bir muhalefet frkas douyordu. 23 Kasm 1911de kurulan ve btn muhalefeti tek bir at altnda toplayan bu frkann ad Hrriyet ve tilaf Frkas idi. Frkann kurucular arasnda Dr. Rza Nur, Albay Sadk Bey, Damat Ferit Paa, Mustafa Sabri Efendi gibi ahsiyetler vard. Arap ve Arnavut mebuslarn kurduu Mutedil Hrriyetperveran Frkas, mutaassp sarkl Trk mebuslarn tekil ettii Ahali Frkas, ayrca Rum, Ermeni ve Bulgar muhalifler, Ahrar Frkas, Osmanl Demokrat Frkas ve nihayet Osmanl Sosyalist Frkas gibi btn muhalifler Hrriyet ve tilaf Frkas etrafnda toplandlar. Ayrca, ngilterenin ve Kamil Paann da Hrriyet ve tilafn kuruluunda rol ald anlalmaktadr.40 Ksaca Hrriyet ve tilaf Partisi kozmopolit yapsyla ttihat-Terakki Frkasn ykmak zere kurulmu idi. inde milliyeti, liberal, ayrlk, adem-i merkeziyeti, Batc, laik, Mslim, gayrimslim,

312

Trk, Trk olmayan unsurlar bulunduruyordu. Genel anlamda merutiyeti, Osmanlc, adem-i merkeziyeti liberal bir frka idi. Fakat ttihad- Anasr (Osmanl Birlii) hangi ortak deerlerle gerekletireceini programna aka yazmamtr.41 Hrriyet ve tilafn kurulmas ve stanbulda bo olan bir mebusluk iin yaplan seimlerde baar kazanmalar siyasi havay iyice sertletirdi. Bunun zerine, 19 Ocak 1912de seimlerini yenilenmesi iin Meclis feshedildi. Meclisin dalmas zerine, her iki parti de, ateli ve kavgal bir seim kampanyasna giritiler. 1912de yaplan bu seime sopal seim denmitir. Seimleri ttihat-Terakki ezici ounlukla kazand. Meclis, 18 Nisan 1912de topland ise de yeterli ounluk salanamad. Bunun zerine ilk toplant, 15 Mays 1912de gerekleti. 22 Haziran 1912de de Kanun- Esasinin 35. maddesi deitirilerek, padiaha Meclisi feshetme yetkisi veriliyordu. Artk ttihat-Terakki, Meclise ve hkmete hakim olma imkann fazlasyla ele geirmiti. Muhalefet 5 mebus ile aznlkta kalm ve susturulmutu. Meclis toplandktan ksa bir mddet sonra, 1912 Mays ve Haziran aylarnda farkl bir muhalefet grubu oluum halinde idi. Bu sefer muhalefet ordudan geliyordu. Baz subaylar stanbulda Halaskar Zabtan Grubu adyla yeni bir tekilat kurdu. Bu grup, Hrriyet ve tilafla dirsek temasnda ve ttihatTerakkiye kar idi. Halaskar Zabtan Grubu seimlerin yenilenmesini yani ordunun politikadan elini ekmesini ve politikann sivillere braklmasn istiyordu. Mahmut evket Paa da bu grubun grlerine katlyordu. Bunun zerine ttihat-Terakki, Harbiye Nazr Mahmut evket Paay istifaya zorlad ve o da Nazrlktan, 9 Temmuz 1912de ayrlmak mecburiyetinde kald. Bu arada Arnavutlar isyan etmi, Halaskar Zabtan Grubu tehditlerini artrm idi. Bu kargaa ortamnda umutlarn yitiren Said Paa, 17 Temmuz 1912de istifa etti. Bylece muhalefet nemli bir baar kazanm, ttihat-Terakki de prestij kaybna uram oluyordu. 5. Gazi Ahmet Muhtar Paann Byk Kabinesi (21 Temmuz 1912-29 Ekim 1912) Said Paann istifasndan sonra sadrazamlk iin Ahmet Tevfik Paa, Kamil Paa ve Hseyin Hilmi Paann isimleri gemi ise de, sonunda Padiah Meclis-i Ayan reisi Gazi Ahmet Muhtar Paay kabineyi kurmakla grevlendirdi. Yeni kabinede eski sadrazamlardan Kamil Paa, Hseyin Hilmi Paa, Avlonyal Ferit Paa grev ald iin kabine byk kabine diye nitelendirildi. Byk Kabinenin kurulmas ttihat-Terakki iin siyasi bir malubiyet oldu. Nitekim, Byk Kabine ile, ttihatlar iktidardan uzaklatrlm ve nfuzu krlmt. ktidar, artk Halaskar Zabtan Grubu ve Hrriyet-tilf Frkasnn eline gemiti. Buna karlk Meclis ounluu hl ttihatlarn elinde idi. Bu itibarla hkmetin, Hrriyet-tilfn ve Halaskar Zabtann hedefi Meclisi kapatp, seimlere giderek, Meclis ounluunu ele geirmek oldu. Nitekim Meclis 4 Austos 1912de kapatld.

313

Meclisin kapatlmasndan sonra hkmet, 8 Austos 1912de sk ynetim ilan ederek, ttihatTerakkiye kar sert tedbirler almaya balad. ttihat-Terakki, hkmete kar takip edecei politikay grmek zere stanbulda kongresini toplad. Kongrede Meclisin kapatlmasnn kanunsuz olduu, buna ramen yaplacak seimlere katlma karar ald. Bu kongrede ayrca, Merkez-i Umumi yeliine, Said Halim Paa, Eyp Sabri, Bahattin akir, Ziya Gkalp, Dr. Rasuhi Bey, Emiullah Efendi, Kk Talat, Rza Bey, Kara Kemal, Mithat kr ve Dr. Nazm Bey seildiler. Hkmet i meselelerle ve zellikle ttihat-Terakki ile urarken, Balkanlarda Osmanl Devletinin aleyhine gelimeler oluyordu. ttihat-Terakki Balkanlardaki buhrann ve zellikle Makedonya meselesinin savala zlebileceine inanyordu. Hatta Merkez-i Umumi yaynlad bir genelge ile, hkmetle olan meselelerini ve i politik ekimeleri bir kenara braktn ve imparatorluu tehdit eden Balkan ttifakna kar sava iin hazr olduunu duyurdu. 3 Ekim 1912de de stanbulda sava lehine bir gsteri dzenledi. 7 Ekim 1912de Karada Osmanl Devletine sava ilan etti. Bir anda sava gndeme oturdu. Cephelerden yenilgi iaretleri gelince Ahmet Muhtar Paa, 29 Ekim 1912de istifa etti. 6. II. Kamil Paa Hkmeti (29 Ekim 1912-23 Ocak 1913) Kamil Paa Hkmeti, 30 Ekim 1912de kuruldu. Hkmet yine ttihat-Terakki dmanlarndan tekil edilmiti. Bu itibarla ttihat-Terakki hkmetten memnun deildi. Kamil Paa, en buhranl zamanda sadrazam olmutu. Balkan Sava btn hzyla devam ediyordu. Osmanl ordusu yeniliyordu. Arnavutlar ayr bir devlet kurma peine dmt. Hrriyet-tilf Frkas ise hl i meselelerde megul oluyordu. Byk Devletler, Balkan Savana ilgisiz kalyorlar ve sava durdurmak iin herhangi ciddi bir teebbste bulunmuyorlard. Kamil Paa mitsizlie dmt. stanbul, Rumeli gmenleriyle dolmutu. Bu srada Bulgar ordular atalcaya dayanm, Edirne ve atalca hattnn teslimini istiyorlard. Bab- li, bu teklifi reddetti. Bu konuda srarl olmayan Bulgaristan ile, 3 Aralk 1912de mtareke yapld. 16 Aralk 1912de, bar grmeleri Londrada balad. Bab- li, Edirne vilayetini vermeme konusunda direndi. Balkan Devletlerinin isteklerinin kabul imkansz grlyordu. Byk devletler araya girerek ve Bab- li zerinde bask yaparak Edirnenin terkinini istediler. Aksi takdirde savan yeniden balayacan bildirdiler. Kamil Paa Hkmeti hem g vaziyette hem de mtereddit davranyordu. Bunu frsat bilen ttihat-Terakki Kamil Paay Edirneyi dmana terk etmekle sulayarak, hkmet aleyhinde propagandaya balad. Bu arada hkmeti drmek iin planlar hazrlyord. Nitekim 23 Ocak 1913te, Enver Bey (Paa) arkadalaryla birlikte Bab- liyi basarak Kamil Paay istifa ettirdi.42 E. Tek Partili Dnem Hkmetleri (1913-1918)

314

1. Mahmut evket Paa Hkmeti Bab- li Basknndan sonra, Sultan Reat ttihat-Terakkinin teklifi zerine Mahmut evket Paay sadrazam tayin etti. Harbiye Nazrln da zerine alan Mahmut evket Paa yeni kabineyi ttihatlardan tekil etti. ttihatlarn ileri gelenleri kabinede grev almamlard. Bununla birlikte hkmet tam anlamyla ttihat bir hkmetti. Bu hkmetle, ttihatlar perde arkasndan yani arka plandan karak dorudan iktidar ellerine alm oluyorlard. 1908den beri saray, Bab- li, muhalefet ve ttihat-Terakki arasndaki iktidar mcadelesi ve rekabeti, Bab- li Basknyla ttihat-Terakkinin lehine sonulanmt. Yeni hkmetin en nemli ii Edirneyi kurtarmakt. Zira Edirneyi kurtarma propagandasyla kamuoyunu arkasna alm ve iktidara gelmiti. Sultan Reat da yeni iktidara gvenmekte idi. Hkmet lml ve partiler st bir tavr taknarak i ve d siyasetteki gerginlii yattrmak istemitir. Bu tavr da olumlu karlanmt. Bu buhranl dnemde hkmetin nnde ok ciddi sorunlar zm bekliyordu. Hazinede para yoktu, Osmanl Devleti diplomatik yalnzla itilmiti ve nihayet Balkan Sava henz bitmemiti.43 Nitekim hkmet Edirneyi teslim etmeyi reddedince, 4 ubat 1913te II. Balkan Sava balamtr. Btn gayretlere ramen, 26 Mart 1913te Edirne Bulgarlarn eline geti. Bab- li aresizlik ierisinde, Byk Devletlerin de araya girmesiyle yeniden bar imzaland. Antlamaya gre Midye-Enez hatt snr kabul ediliyor, yani Edirne Bulgaristana braklyordu. Edirnenin dmana terki Mahmut evket Paa Hkmeti ile ttihat-Terakkinin prestijini kamuoyunda bir hayli sarst. Halkn morali bozuldu. nk Edirnenin kurtarlmas hem Bab- li Basknnn gerekesi hem de Mahmut evket Paa Hkmetinin ilk ii olarak takdim edilmiti.44 ttihatlarn ve hkmetin aleyhine gelien bu havadan yararlanmak isteyen muhalefet harekete geti. Hedefleri kar bir darbe ile hkmeti drmek ve ttihatlar iktidardan uzaklatrmakt. Darbenin hazrlayclar Prens Sabahattinin asker ve sivil adamlar idi. Bu komplodan Kamil Paann ve ngilterenin de haberdar olduu sylenmitir. Ancak bu darbe hazrln haber alan Cemal Paa darbecilerin tertiplerini bozmutur. Buna ramen tertipiler ellerini abuk tutarak, 11 Haziran 1913te Sadrazam ve Harbiye Nazr Mahmut evket Paay Bab- liye giderken yolda ldrdler. Teyakkuzda olan Cemal Paa duruma el koyarak, vaziyete hakim oldu. Bu arada pek ok muhalif tutuklanarak Sinopa srlm ve Harp Divan da 12 kiiyi idama mahkum etmi, verilen ceza, 29 Haziran 1913te uygulanmtr.45 Bylece muhalefet temizlenmi ve ttihat-Terakki Mahmut evket Paann glgesinden kurtulmu vaziyette tek bana iktidar mevkiinde kalm oluyordu. 2. Prens Said Halim Paa Hkmeti Mahmut evket Paann suikast neticesinde ldrlmesi zerine, ttihat-Terakki memleketin iinde bulunduu kritik gnleri gz nne alarak, 12 Haziran 1913te Prens Said Halim Paay sadrazamla teklif etti, Sultan Read da kabul etmek zorunda kald. Said Halim Paa hkmeti

315

ttihatlardan kuruldu. En mfrid ttihat kabinesi bu idi. Zira ttihat nderlerinden Talat (Paa) Dahiliye Nazr, brahim Maliye Nazr, Halil Bey ise ura-y Devlet Bakan olmulard. Said Halim Paa hkmeti kurulduunda Balkan buhran devam ediyordu. Bu itibarla hkmetin ilk uraaca ilerden biri Balkan buhran idi. 30 Mays 1913te Londra Antlamas imzalanm ve Edirne Bulgaristana terk edilmi olmasna ramen hkmet Edirneyi geri almak iin uygun bir frsat ve zaman kolluyordu. Bu frsat, 30 Haziran 1913te Balkan devletleri arasnda anlamazlk ve sava kmasyla yakaland. Edirnenin geri alnmasn haysiyet ve prestij meselesi haline getirmi olan ttihat-Terakki, hkmeti tekrar savaa ikna etmeye alt. Hkmet ikna olmad. Buna ramen Talat Bey ile Said Halim Paa Edirneyi almaya ve taarruz etmeye karar verdiler. 13 Temmuz 1913te Osmanl ordusu, Enverin (Paa) teklifi zerine saldrya geti ve 21 Temmuz 1913te Edirne kurtarld. Neticede, 29 Eyll 1913 tarihinde Bulgaristanla stanbul Antlamas, 14 Mart 1914te de Srbistanla stanbul Antlamas imzalanarak Balkanlarda bar temin edilmi oldu. Balkan savalarnda en fazla toprak kaybna Osmanl Devleti uramtr. Trakya hari btn Rumeli elimizden kmtr.46 Balkan Savalarndan sonra Osmanl Devleti perian bir halde idi. Her eyden nce kendisini korumak iin ordusunu yeniden dzenlenmesi ve slah etmesi gerekiyordu. Bu dnce, daha Mahmut evket Paann sadrazaml dneminde vard. Said Halim Paa Hkmeti, Balkan devletleriyle bar antlamalar imzalandktan sonra ordunun slah edilmesi iini yeniden gndeme ald. Bu maksatla Almanyadan askeri uzmanlar heyeti istedi. Almanya, bu teklifi memnuniyetle kabul ederek, Osmanl Devletinin hizmetinde almak zere General Liman von Sanders bakanlnda askeri bir heyeti, 14 Aralk 1913te stanbula gnderdi. lk gelen bu heyette, 11 subay var idiyse de bu say ksa zamanda 42ye ve daha sonra da 71e karlmt.47 Bu askeri heyet vastasyla Alman nfuzu imparatorlua yerleecektir. 1914 yl balarnda hkmette yaplan bir deiiklikle Enver Paa Genel Kurmay Bakanlna ve Harbiye Nazrlna, Cavit Bey Maliye Nazrlna getirildi. Talat zaten Dahiliye Nazr idi. Bylece Osmanl mparatorluunun mukadderat Enver-Cemal-Talat lsnn eline teslim edilmi oldu. Said Halim Paann sadrazaml, 3 ubat 1917 ylna kadar srd. Bu tarihte istifa ederek sadrazamlktan ayrlan Said Halim Paann yerine, 4 ubat 1917de ttihat-Terakkinin beyni ve Dantonu olarak nitelendirilen Talat Paa atand ve bu grevde, 7 Ekim 1918e kadar kalmtr.48 F. Merutiyet Dneminde Siyasi Partiler 1. ttihat ve Terakki Partisi 1889 ylnda ttihad- Osman Cemiyeti adyla Askeri Tbbiye rencileri tarafndan kurulmutur. Gayesi, Abdlhamidin istibdat rejimini ykmak ve Osmanl Devletini iinde bulunduu durumdan

316

kurtarmakt. Abdlhamidi devirmek iin askeri mdahale yani askeri darbe veya ihtilal; Osmanl Devletini kurtarmak iin ise Merutiyet rejimi ngrlyordu. 1892den itibaren Cemiyet yurt iinde ve dnda zellikle Paris, Londra, Cenevre ve Kahire gibi merkezlerde tekilat kurdu. Bu arada Cemiyetin ad Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak deitirildi. Cemiyet yeleri arasnda Ahmet Rza, Prens Sabahattin, Mizanc Murat gibi mehur isimler vard. 1902 ylnda Pariste toplanan ilk Jn Trk Kongresinde fikir ayrl yznden Cemiyet iki gruba ayrld: merkeziyeti Ahmet Rza grubu ve teebbs-i ahsi ve adem-i merkeziyeti Prens Sabahattin grubu. ki grup ayr ayr cemiyetler halinde muhalefet faaliyetlerini srdrmeye devam ettiler. Bu arada, 1907de Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyeti kuruldu. Kurucular arasnda Talat Bey (Paa), Bursal Tahir, Mithat kr (Bleda), smail Canbolat, Hakk Baha, mer Naci, Rahmi Bey vard. Ksa bir mddet sonra da Manastr ubesi kuruldu. Cemiyet asker, sivil ve dini kadrolara sahipti. 27 Eyll 1907de merkezi Paris olan ttihat ve Terakki Cemiyeti ile merkezi Selanikte olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti birleti ve Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti adn ald. 1908in balarnda da bu isim ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak deitirildi. ttihat ve Terakki Cemiyeti, yllardan beri ngrld ve beklenildii ekilde askeri bir isyan veya ihtilalle 24 Nisan 1908de II. Merutiyeti ilan etti. Bylece hedeflerden birine ulalm oldu. kinci hedef olan II. Abdlhamidin drlmesi gecikmeli de olsa 27 Nisan 1909 tarihinde gerekletirilmitir. Bylece ttihat ve Terakki ilk iki grevi yapm oldu. Bundan sonra kendi program istikametinde Osmanl mparatorluuna yeni bir ekidzen vermesi kalyordu. O halde ksaca ttihatTerakki Cemiyetinin programnn veya fikirlerinin ana esaslarn grmekte fayda vardr. Osmanlclk: Bu cereyann ortaya k Tanzimata kadar giderse de, ttihatlar tarafndan tekrar ele alnm ve yorumlanmtr. Bu fikrin temel ilkesi nce ttihad- Anasr yani dini, rk ne olursa olsun btn unsurlar Osmanl Birlii, erevesinde birletirmekti. ttihatlar, nce herkese bir Osmanllk uuru kazandrmak suretiyle yani herkesi Osmanllatrmay dnmlerdir. Osmanll st kimlik haline getirmeyi ngryorlard. Bu anlamda Osmanllk, Osmanl Devletinin toprak btnln korumann tesinde bir eydi ve siyasi olmaktan ziyade kltrel muhtevas ar basan bir ruhtu. Bu ruhun ilham kayna masonluk veya mason localaryd. Zira mason tekilatna her insan, dini, rk en olursa olsun girebilir ve birader ruhuyla hareket ederdi. ttihat Kazm Nami (Duru) Bey Mason localn yle nitelendiriyordu: Hibir sahada birleememi, daima ekimi, didimi olan bizdeki muhtelif rk, milliyet ve dinler Mason ats altnda tam anlama halinde idiler.49 Osmanl mparatorluuna masonluk anlay erevesinde yeni bir ekil verilemez miydi? Pek ok kesim buna msbet cevap veriyordu. Byle bir anlayla hem Osmanl toplumundaki eitli milliyetlerin ve dinlerin i entegrasyonu (ttihad- Anasr) hem de imparatorluun Avrupa ile entegrasyonu gerekleebilirdi.

317

Bunun iin n art olarak merutiyet rejiminin, liberal bir Osmanl toplumunun ve akln-ilmin hakimiyetinin gereklemesi lazmd. Bu gr teorik olarak mantki ve mmkn gibi gzkebilir. Ancak Osmanl mparatorluuna kiisel arzularn ve karlarn n planda olduu mason tekilat gibi bir ekil vermek pratikte mmkn deildi. Zira fert yerine milleti, ferdi duygular yerine milli duygular, ferdi karlar yerine milli karlar koymak, hele milliyeti akmlarn zirveye kt, milli devletlerin kurulduu bir ada mmkn grlmyordu. Nitekim de gereklememi, aksine II. Merutiyetten sonra Osmanlnn dalmas hzlanmtr. nk, 1908den sonra da Rumlar Rumluunu, Ermeniler Ermeniliini, Arnavutlar Arnavutluunu, Araplar Arapln yapmlardr. Bunu gren ttihatlar ve Trkler de Trklk yapmaya ynelmilerdir. Merkeziyetilik: ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri her ne kadar liberal eilimli iseler de lke ynetiminde merkeziyetilii benimsemiler ve tavizsiz olarak da uygulamlardr. Bu bakmdan adem-i merkeziyet fikrine ve her trl ayrlk-blc fikre kar olmulardr. Bu tavr sonuna kadar srdrmlerdir. Bu merkeziyeti anlayla hem d mdahalelerin hem muhtariyet hem de ayrlk fikirlerin nnn kesilebileceini dnyorlard. Gayrimslimler, gayri Trkler ve liberal muhalefet bu merkeziyeti anlay onaylamamlardr. Bunun zerine ttihat ve Terakki bir nevi aydn despotluk rejimine ynelmitir. Garplk: ttihat ve Terakki, Tanzimat dneminde balayan garplk hareketine yani Batllama-modernleme fikrine samimiyetle sahip km idi. Zira, Osmanl mparatorluunun kalknmasn Avrupann ilminde ve teknolojisinde gryorlard. O halde Avrupann ilmi, ilmi usulleri, ilmi dncesi, teknolojisi alnmalyd. Buna gre ttihatlar Batnn teknik ve ilmi medeniyetini alma taraftardrlar. Dolaysyla taklidi bir adalamay reddediyorlard. Ayrca ttihat ve Terakki, eitimsiz bir Batllama olmayacan dnerek, eitime yani okullamaya nem vermilerdi. Doru olan da bu idi. Ksaca ttihatlar, modernizm anlamna gelen Batllamay Osmanl mparatorluunun ayakta kalabilmesinin n art olarak deerlendirmilerdir. Bununla birlikte, ttihatlar arasnda Batllamann farkl yorumlarn yapanlar da olmutur. Sonu olarak, ttihat-Terakki Osmanl mparatorluu nasl kurtulur sorusuna cevap aramtr. Bulduu cevaplar genel olarak u ekilde sralamak mmkndr: nce Osmanll ve Osmanl vatandaln samimi olarak kk, dini, milliyeti ne olursa olsun herkesin kabul etmesini salamak. kinci olarak Osmanll ve Osmanl vatandaln kabul etmi btn gruplar merutiyet rejimiyle yani Meclis vastasyla imparatorluun ynetimine itirak ettirmek ve sorumluluk-salhiyet vermek. ncs, Tanzimattan beri verilen i ve d imtiyazlarla, gevek gn birlik ynetimle dalma srecine girmi Osmanl mparatorluunu kuvvetli bir merkeziyeti ynetimle toparlamak ve modern devlet stats kazandrmak. Drdncs, eitim, ilim ve teknoloji ile Osmanl mparatorluunu kalkndrmak ve yar smrge durumundan karmak yani Batllamak-adalatrmaktr.

318

ttihat-Terakki, Osmanl-Osmanllk kavramlar, dini, rk en olursa olsun herkesi kapsad iin btn Osmanllar, Osmanl ve Osmanllk ats ve st kimlii altnda birletirmeye ncelik veren bir program kabul etmitir. Bu program sekteye urad lde ikinci-nc planda slamcla ve Trkle ynelme eilimleri ortaya kmtr. Buna ramen slamcl ve Trkl dahi Osmanllkla ilgilendirmeye ve kamufle etmeye dikkat etmitir. Osmanlclktan mit kesildii vakit ise Trklk derhal n plana gemitir. 2. Hrriyet ve tilaf Frkas50 Hrriyet ve tilaf Frkas, II. Merutiyet devrinin hi phesiz en gl muhalif frkasdr. Hrriyet ve tilaf Frkas, ttihat ve Terakkiye ynelen btn muhalefetin (muhalif her trl cemiyet, frka ve kii) bir araya geldii siyas organ olmas bakmndan fikr ve ideolojik adan berrak bir grnt kazanamamtr. Hrriyet ve tilaf Frkas 21 Kasm 1911de kuruldu. Kurucular arasnda smail Hakk Paa, Dr. Dagavaryan, Mustafa Sabri Efendi, Abdlhamid Zhrev Efendi, Voletrinli Hasan Bey, Dr. Rza Nur, Damad Ferid Paa, Mir Fuat Paa, emekli Miralay Sadk Bey ve gazeteci Tahir Hayreddin Bey gibi isimler yer alyordu. Frkann kurulu gnleri talyanlarn Trablusgarb igal ettii gnlerin sonrasna rastlamaktadr. Meclis-i Mebusan iindeki muhalif frkalardan Mutedil Hrriyetpervern ve Ahali Frkalar, yeni frkann kuruluuna katlrken, ttihatlarn milliyeti grntsne kar, Osmanl ittihadndan yana grnen Bulgar, Rum, Arnavut, Ermeni ve Arap mebuslarnn byk blm frkaya gemi, bu arada Hizb-i Mstakil grubu da frkann Meclisteki varlna g katmtr. Meclis dnda frkann destekileri ittihatlarn devre d brakt bir grup ilmiye mensubundan, sosyalistlere kadar geni bir yelpaze iinde kalan ve mterek vasflar ttihat muhalifi olan kii ve gruplardan mteekkildi. Frkann fikr yapsnda gze arpan unsurlar, ttihat ve Terakkinin rtl milliyetiliine kar teden beri savunula gelen Osmanllk ideolojisi, Ahrar Frkas mensuplarnn itirakiyle glenen Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet fikri, uygun artlarda d sermayeden faydalanlmas gerektiini savunan Liberal ktisat Anlay ve gayet tabi bir ekilde Merutiyetiliktir. Frka gcn, kuruluundan 20 gn sonra yaplan stanbul ara seimlerinde gsterdi. Gazeteci Tahir Hayreddin Bey, bir mebusluk iin yaplan seimde ttihatlarn aday Dahiliye Nazr Memduh Beyi 195e karlk 196 oy alarak bir sayyla yenilgiye uratt. Bu galibiyet Hrriyet ve tilaflarn midini artrrken, ttihatlar da endieye drd ve muhalefete kar tutumlarn sertletirmeye sevk etti. Ancak 1912de yaplan, ikinci genel seimde tilaflar 286 yelikten ancak onbe kadarn elde edebildiler. Yurt apnda ttihat memur ve subaylarn kontrol altnda cereyan eden ve Sopal seimler olarak bilinen bu seimler, tilaflar, ttihat ve Terakki karsnda daha da sertleen bir muhalefet yapmaa zorlad. Bunun zerine Kann- Esasde deiiklik yaplmas gndeme getirildi.

319

Frkann basn organlar bir taraftan muhalefetin sesini duyururken br taraftan da, Trk basn hayatn renklendiriyorlard. Tekilt, Takdirat, fham, kdam, ktiham gibi gazetelerde frkann gr ve dncelerini dile getiren Ltfi Fikr, Rza Tevfik, Rza Nur, Mustafa Sabri ve Refi Cevat gibi gl polemikiler muhalif basnn en gzide kalemleri olarak mcadele vermilerdir. Frkann i bnyesinde ksa zamanda meydana kan anlamazlklardan sonra, frka, Miralay Sadk Bey, Gmlcineli smail ve aban Aa gibi isimlerin oluturduu kk bir hizbin eline geerek, kurulu gnlerindeki dinamizmini kaybetti. Mahmud evket Paann katli hadisesinden sonra, bu suikastten sorumlu tutulan frka mensuplarnn bazlar Sinopa srlrken, kimisi de yurt dna kaabilme frsat buldu. 1913 ylndan sonra frka herhangi bir fesih karar alnmamasna ramen fiilen mevcut deildi. Mtareke dneminde (1918), ttihatlarn iktidar terk etmesi ve byk ksmnn firaryla yeniden canlanan Hrriyet ve tilaf Frkas, 1919 seimlerini boykot etmi, Mtareke devrinde kurulan kabineye birka isim verebilmekten te siyas bir arlk kazanamamtr. 3. Osmanl Ahrar Frkas Osmanl Ahrar Frkas, II. Merutiyet devrinin ilk frkalarndan biridir. 14 Eyll 1908de Nureddin Ferruh ve Ahmed Samim Beylerin teebbsleriyle kuruldu. Frkann kurucu yeleri arasnda Mahir Said, Celalettin Arif, Kbrsl Tevfik, Ahmet Fazl, Nazm ve evket Beyler gibi isimler bulunmaktadr. Frka 1908 genel seimleri ncesinde bir siyas parti niteliine en ok yaklaan tekilat oldu. Osmanl Ahrar Frkas, Prens Sabahaddin Beyin temsil ettii siyas dncelerin Osmanl siyas hayatna girii anlamn da tar. Sabahattin Bey, frka bakanln kabul etmemekle birlikte, frkaya fikr ve manev desteini de esirgememiti. 1908 seimlerine, ttihat ve Terakki Frkasnn henz sarslmam karizmasna ramen katlmaktan ekinmeyen Frka, sadece stanbulda girdii seimleri kaybetmi, ttihat ve Terakki ile mtereken gsterdikleri birka isim ve Ankaradan ahsi gayretiyle seilen Mahir Said Bey dnda bu seimlerden malup olarak kmtr. Buna ramen Meclis-i Mebusan da arln hissettirebilmi ve bilahare katlan mebuslarla (smail Kemal, Rza Nur, Zhrap Efendi gibi) Mecliste sesini duyurabilmitir. Ahrar Frkas Osmanl siyasi hayatna, etnik unsurlara eitlik tannmas ve adem-i merkeziyete dayal bir ynetim kurulmas talepleriyle girdi. ttihatlar bu tezleri blclk ve kozmopolitlik iddialaryla rtmek yolunda propaganda yaptlar. Esasen bu ekime Ahrar Frkas ile ttihat ve Terakki arasnda yaplan birleme grmelerinin olumsuz sonu vermesiyle domutu. 31 Mart Hadisesinden birka gn nce, Serbesti gazetesi yazar Hasan Fehminin ldrlmesiyle iki frka aras kesin surette ald. Frka basn alannda kdam, Sabah, Yeni Gazete, Sada-y Millet ve Serbesti gazeteleriyle temsil edildi. Servet-i Fnun Mecmuas da Ahrara destek veren yayn organlar arasndadr. Trk siyasi hayatnn en mhim olaylarndan birisi olan 31 Mart Olay, Osmanl Ahrar Frkasnn geleceini belirlemekte birinci derecede etkili olmutur. ngiltere sefaretinin mensuplar ile birlikte

320

hareketin tertip ve hazrlna katkda bulunan Frka, bylece hukuk d bir yolla iktidar mutlaka devirmek arzusuyla, dnemin siyas frkalaryla benzer zellikler gsterir. Prens Sabahattin Beyin de bu hadiseden en azndan haberdar olduu ve bu harekete byk mitler balad anlalyor. Ancak isyann balamasyla kouturmaya urayan Frka, esasen 31 Mart Olayndan iki nemli kazan elde etmeyi umuyordu: Abdlhamidin tahttan indirilmesi ve ttihatlarn devre d braklmas. Frka asndan baarszlkla sonulanan 31 Mart Olay sonunda, Abdlhamid tahttan indirildi. Fakat ttihatlarn iktidara yryne ve Ahrar zerindeki basklarna engel olunamad. Frkann umumi katibi Nureddin Ferruh da yurt dna kaan yeler arasndayd. 1910 ylnda Trkiyeye dnerek, frkann feshini ilan eden bir bildiri yaynlad. Eyll 1908 ile Nisan 1909 tarihleri arasnda faaliyet gsterebilen Frka, ttihat ve Terakki karsnda ilk nemli siyas muhalefeti balatm olmas bakmndan nemlidir. 4. Fedakrn- Millet Cemiyeti Hayr dernei ile siyas frka arasnda bir yapya sahip olmas bakmndan, ttihat ve Terkkiye kar gsterdii sert muhalefetle Cemiyet, II. Merutiyet sonrasnda kendine has bir zellikle ortaya kmtr. Hrriyetin ilan ile yurt dndan dnen srgn ve kaaklardan ttihat olanlar kolayca ikbal mevkilerine geerken, byk ounluun, bu gibi nimetlerden mahrum kalmas zerine kurulan cemiyet, sesini Hukuk- Umumiye gazetesi ile duyurmu, Hrriyet kahraman olduklar halde madur edildikleri inancyla faaliyet gstermitir. Cemiyet, 31 Mart Olayndan sonra dalm ise de, tek parti ynetiminin zararlarn aka dile getirmesiyle, muhalif bir tekilat olarak tarihte yerini almtr. 5. Osmanl Demokrat Frkas Osmanl Demokrat Frkas, 1906 ylnda tekil edilen Selamet-i Umumiye Kulbnn brahim Temo ve Abdullah Cevdet tarafndan frka haline getirilmesi suretiyle, 6 ubat 1909da kuruldu. deolojik planda oulculuktan yana olan Osmanl Demokrat Frkas basn alannda Trkiye, Feryad, Selamet-i Umumiye, Muahede, Hukuk- Beer gibi gazetelerle sesini duyurmutu. Frka, ttihat ve Terakki karsnda byme imkanlarndan mahrum kalnca, 5 Aralk 1911 tarihinde yaplan bir toplant ile Hrriyet ve tilaf Frkasna katldn aklayarak siyas hayatn noktalamtr. 6. ttihad- Muhammediye Frkas 31 Mart Hadisesinden on gn nce kurulmu parlamento ile direkt ilgisi bulunmayan frka, ttihatlara kar muhalefetin en iddetli kesimini temsil eder. ttihatlar dnda, halk arasnda en yaygn frkann ttihat- Muhammediye Frkas olduu sylenebilir. Krk gn mddetle faaliyet gstermesine ramen frka hem Trk siyas hayatnda mhim geliimlere yol am, hem de parlamentoda yesi olmad halde, Ayan ve Mebusan meclislerinde etkisini hissettirebilmitir. lmiye snfna mensup kurucular arasnda bugn en tannm olanlar Said-i Krd ile Volkan muharriri Dervi Vahdetdir.

321

Frka ideolojik planda gayesinin eriat- garr-y Ahmediyeyi korumak ve bunu da ilmiye snfna dayanarak gerekletirmek olduunu belirtmiti. Btn askerleri tabi mensubu ve yesi sayan frka, olaanst dnemlerinde asker ile ilmiye mensubunun birbirinin tabi mttefiki olduunu ileri srerek harekete dinamizm kazandrmak amacndayd. Frkann 31 Mart Hadisesi ile ilikisi ve bu olayda kitleleri srkleyen bir nder rol oynamas, sonunu hazrlayan balca etken olmutur. syann bastrlmasyla bata Dervi Vahdeti olmak zere nde gelenlerin idam ve srgn edilmesi frkann kapanmasna sebep oldu. Bununla birlikte tarihte izler brakmtr. 7. Mutedil Hrriyetperveran Frkas Ahrar Frkasnn kapanmas zerine, parlamento iinde muhalifleri bir araya getirecek yeni bir frkann gereklilii tartlrken 1909 Kasmnda smail Kemal Bey, Nafi Paa, Mehdi Bey, efik elMeyyed Bey gibi isimlerin nderlii ile Mutedil Hrriyetperveran Frkas kuruldu. Frka 1908 genel seimlerinde seilerek meclise giren yeler tarafndan kurulmutur. Kurulu almalarnn zellikle Arap, Rum ve Arnavut mebuslar tarafndan yrtld belirtilmektedir. Frkann resm yayn organ olmamakla birlikte faaliyetlerini srdrd mddet zarfnda (Kasm 1909-Kasm 1911) muhalif basn tarafndan desteklendi. Meclis-i Mebusandaki says hakknda kesin bir rakam verilemeyen (otuz ile elli aras) Frka, stanbul dnda iki yerde ube aabilmiti. Adem-i merkeziyet prensibine kar olmasyla dikkat eken frka, Osmanllk umdesine bal kalmtr. Yorgi Boo, Sleyman el-Bustan, Kasm Zeynel Frkann nl mensuplar arasnda saylabilir. Frka 1911 sonunda Hrriyet ve tilaf Frkasnn kurulu almalarna bizzat katlarak faaliyetine son vermitir. 8. Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkas Kurucusu, elilii dneminde Jn Trkleri destekleyen eski Stockholm Sefiri erif Paadr. II. Merutiyetten sonra ttihatlardan Londra eliliini isteyip, alamamas zerine yurt dnda Islahat- Esasiye-i Osmaniye Frkasn kurmutur. erif Paann paras ve evresiyle ayakta duran frka, ttihatlarn iddiasna gre yurt dnda Cemiyet-i Hafiye adnda bir gizli dernek kurarak, ahaliyi isyana sevk etmek arzusu beslemitir. Bu iddia zerine ttihatlar, balarnda Rza Nurun bulunduu bir grup muhalifi tevkif ettiler. erif Paa dnda frkann Mevlnzde Rfat, Ali Kemal gibi nl mensuplar da bulunmaktayd. Frka 1913 Austosuna kadar devam etmitir. 9. Ahali Frkas Ahali Frkas, yeleri ttihat ve Terakki Frkasnn eski mensuplar olmak zere Meclis iinde kurulmutur. 21 ubat 1910 tarihinde kurulan Frkann reisi Gmlcineli smaildir. Konya mebusu

322

Zeynel-abidin, Mustafa Sabr Efendi kurucular arasndadr. Her de ilerde tekil edilen Hrriyet ve tilaf Frkasnn nde gelen liderleri olmutur. Siyas program ve dahil nizamnamesiyle programl bir parti grnts veren Ahali Frkas, Mecliste birok tartmalara yol aarak varln hissettirmitir. Frkann kendi adna kard gazetesi olmamakla birlikte kdam, Yeni kdam, Sada-y Millet gibi muhalefet basnndan destek grmtr, ideolojik planda muhafazakar bir grnt veren frka, kurucularnn Hrriyet ve tilaf Frkasn kurmalar zerine kapatlmtr. 10. Osmanl Sosyalist Frkas II. Merutiyet ve hrriyetin ilann takip eden gnlerde btn fikir akmlarnn su yzne kt ve bunlar temsil eden gruplarn bir cokunluk ve iyimserlik havas iinde faaliyete getikleri bilinir. Osmanl Sosyalist Frkas, 1910 Eyllnde stanbulda kuruldu. Kurucular arasnda Hseyin Hilmi (tiraki Hilmi) Pertev Tevfik, bnttahir smail Faik gibi isimler yannda materyalist grleriyle hret yapm Baha Tevfik de bulunmaktadr. Baha Tevfikin Frkay ideoloji cihetinden besledii, Frka ilerini ise tiraki Hilminin yrtt anlalyor. O tarihlerde, sosyalist bir partiye sosyal taban tekil edecek derecede ne bir ii hareketinden, ne de proletaryadan sz edilemeyecei tabidir. Buna ramen 1908de cereyan eden tatil-i egal (grev) hareketi mnasebetiyle sosyalist doktrin de tartma gndeminde bulunuyordu. Ancak parlamentoda sosyalizme dair yaplan konumalarda Sosyalist Frkann rol olmamtr. ktidarda bulunan ttihat ve Terakki Frkas, Osmanl Sosyalist Frkasna ilk kurulu gnlerinde msamaha gstermitir. Fakat Sosyalist Frkasnn kesinlikle muhalefet saflarnda yer almasyla, tutumunu sertletirmi, sosyalist kulpleri, gazeteleri kapatm, sendika kurulmasn yasaklam, Frkann reis ve yneticilerini, iileri grev yapmaa tevik etmelerinden tr tevkif ettirmiti. Sosyalist Frka II. Enternasyonale balandn ilan ederek nl Fransz sosyalisti Jean Jaures ile irtibat kurmutu. Frkann yayn organ, Hseyin Hilmi Beyin lakab haline gelen tirak gazetesi olmakla birlikte Sosyalist, Muahede, nsaniyet gazeteleri de frkay yazlaryla desteklediler. Osmanl Sosyalist Frkas ne hkmete kapatlm ne de Frka, Hrriyet ve tilafa katldn aklamtr. Ancak baz mensuplarnn daha sonra Hrriyet ve tilaf Frkasna katldklar dnlebilir. Sosyalist Frka, Osmanl topraklar iinde sosyalist dnceye bir katk salayamamtr. Ancak bu yolda kurulmu ilk frka olmas bakmndan nemi vardr. 11. Mill Merutiyet Frkas

323

Mill Merutiyet Frkas, Trk siyas hayatnda Trkl programlatran ve savunan ilk siyas kurulutur. 15 Temmuz 1912de tilaf ve ttihat gerginliinin younlat gnlerde kuruldu. Bakan, fham gazetesi bayazar Ahmed Ferit Beydi. Akuraolu Yusuf, Mderris Zhd, Mehmed Ali ve Cami Beyler kurucu yeler arasndadr. Meclisin feshedildii gnlerde kurulan parti 1914 seimlerine kadar yaayamad iin hibir seime katlamad. Basn sahasnda fham gazetesi ile sesini duyurdu. Tercman- Hakikat, Frkann kuruluuna sempati gsterirken, dier basn, Trklk fikri dolaysyla olsa gerek, bu yeni frkann kuruluunu yersiz bulmulard. Trk-slmc bir izgiyi savunmas bakmndan Frka, ttihatlara belki muhalif deil ama rakip konumda idi. Frka, siyaseti itibariyle Osmanlc ve kozmopolit bir izgiyi savunan Hrriyet ve tilaf Frkas tarafndan da souk karland. Kuruluu fahi bir hata, tehlikeli bir oyun olarak nitelendirildi. Madd zorluklar ve eleman azl gibi sebepler yznden adeta kendi kendine kapand. Mtareke dneminde baz mensuplar Mill Ahrar ve Mill Trk frkalarnda grev aldlar. G. II. Merutiyet Devri Hakknda Genel Deerlendirme 1. Byk Devletlerin Merutiyete Bak Gen Trklerin veya ttihatlarn beklentilerinin tam aksine, 1908 nklab ve Merutiyetin ilan Byk Devletler tarafndan sevinle karlanmam ve destek grmemitir. Tanzimattan beri Osmanl Devletinin i ilerine karmaya ve mdahale etmeye alm olan Byk Devletler gen, dinamik ve uurlu grnen ttihatlarn iktidar ele geirmesiyle, bu imkan kaybedecekleri dncesiyle, II. Merutiyete souk ve ekingen davranmlardr, hatta biraz da endielenmilerdir. Her devlete ayr ayr baktmzda grnen udur: Rusya: Asrlardan beri Osmanl mparatorluunu paralamak, mmknse ortadan kaldrarak stanbula, Balkanlara ve Anadoluya yerlemek, bunlar gereklemez ise Byk Devletlerin biriyle veya birkayla anlaarak paylamak, siyasetini benimsemi olan Rusyadan, Osmanly glendirebilecek bir kadronun iktidara gelmesine ve merutiyeti ilan etmesine iyi gzle bakmas ve sempati duymas beklenemezdi. Dolaysyla temelde Merutiyetten memnun deildir. Buna ramen memnun gzkmeye almtr. Ayrca Rusya, Merutiyetin ilanndan, kendi iindeki Mslman aznlklara rnek olabilir kaygs ile rkmekte idi. ngiltere: Temelde Merutiyetin ilan karsnda bekle-gr politikasn benimsemi ise de, II. Abdlhamid rejiminin yklm olmasndan dolay memnuniyetini ifade etmitir. ttihatlarn da liberal grnmeleri, ngiltereye ve Fransaya sempati duymalar, Londra hkmetini, geleneksel ngilizOsmanl dostluunun tekrar kurulabilecei istikametinde umutlandrmtr. Bununla birlikte ttihat subaylarn ve hl tahtta duran Abdlhamidin Almanyaya kar duyduklar sempatiden ve II. Merutiyet ilannn smrgelerdeki Mslmanlara rnek olmasndan

324

endie duymakta idi. Ksaca ngiltere mtereddit davranmakta, politikasn olaylarn gelimesine gre belirleme taraftardr. Fransa: ttihatlarn veya Gen Trklerin ilham kayna 1789 Fransz htilali olduu iin, Merutiyet rejimini iyi karlamakta ve stanbulda nfuzunun-itibarnn artacan, dolaysyla iktisadi menfaatlerini koruyabileceini dnmekte idi. Fakat ttihat subaylarn ounun Alman taraftar olmalarndan da endielenmekte idi. Avusturya-Macaristan: Merutiyete kar aktan aa tavr almayan Viyana, Merutiyetin Osmanl Devletinde yarataca istikrarszlktan yararlanarak, Balkanlardaki nfuzunu artrmak, mmknse Bosna-Herseki igal etmek ve Selanik istikametinde ilerlemektir. Dolaysyla Osmanly Balkanlarda kuvvetlendirecek bir Merutiyet istememektedir. Almanya: II. Wilhelm yakn dostu olarak nitelendirdii II. Abdlhamide kar yaplan 1908 htilalinden pek memnun deildir. Ancak htilali yapan subaylarn nemli bir ksmnn Almanyada eitim grm olmalar, II. Wilhelm iin henz her eyin kaybedilmemi olduu anlamna geliyordu. 1908de yaplan Reval Bulumasnn ihtilalin nemli gerekelerinden biri olmas Almanyay umutlandryordu. nk Reval Bulumasnda ngiltere ve Rusya Osmanly nasl paylaacaklarn grmler ve bu da ttihatlar tarafndan duyularak, Merutiyeti ilan etmek iin harekete gemelerini hzlandrmt. Bu itibarla ttihatlarn Rusya ve ngiltereye fazla itimat etmeyerek, Almanyann desteini arayacaklar sevk edecei Almanyann aklna gelmekte idi. Bunun inin Almanya souk kanlln muhafaza etmeye ve biraz da beklemeye kararl grnyordu. Sonu olarak, Byk Devletler Merutiyeti ve ttihat-Terakki ynetimini desteklemekte ve kar tavrla almakta acele etmeme yolunu semilerdi. Ama unu da sylemek lazm gelir ki hibiri stanbulda Osmanl mparatorluunu glendirecek kararl-dinamik bir iktidardan yana deildi. Her zaman kendilerine muhta ve mdahalelerine ak bir Osmanl Devleti istiyorlard. Bu devlet merutiyetle idare edilir olsa da istekleri bu idi. 2. Osmanl Toplumu ve Merutiyet Osmanl toplumu genel olarak II. Merutiyeti msbet karlamt. Ancak bu msbet karlamann altnda ayr ayr beklentiler yatmakta idi. Merutiyetin getirdii hrriyet havas iinde, farkl beklentileri olan messeseler, gruplar, cemiyetler, milletler, dinler arasnda ciddi bir iktidar kavgas, menfaat mcadelesi, stnlk yar balamakta gecikmedi. Farkl dnce, menfaat ve hedefler iin mcadele eden taraflar u ekilde snflandrmak mmkndr: a) Saray, Bab- li ve Meclis: Bu resmi devlet messesesi kendi aralarnda stnlk ve yetki yarna girmitir. 1908 Merutiyetin ilan ile g Bab- linin eline gemi ise de ksa zamanda saray tekrar sz sahibi durumuna gelmitir. 31 Mart Hadisesinden sonra ise hakimiyet Meclisin eline gemitir.

325

b) Abdlhamid-ttihatlar-Muhalefet: II. Abdlhamid beklenenin aksine Merutiyetin ilann ve Kanun- Esasiyi yrrle koymay kabul etmekle, statsn az ok korumu, hatta poplaritesini artrm idi. Ancak 31 Mart Hadisesi sonunda hal edildiinden g ttihatlarn eline gemitir. 1912den sonra muhalefet gruplar zellikle Hrriyet ve tilaf Frkas taraftarlar stnlk salamtr. Gazi Ahmet Muhtar Paann Byk Kabinesi (21 Temmuz-29 Ekim 1912) ve Kamil Paa Kabinesi (29 Ekim 1912-23 Ocak 1913) iktidarn muhalefetin eline getiinin gstergesidir. c) Trkler-Trk Olmayanlar-Mslmanlar-Mslman Olmayan Milletler: Trkler Osmanl Devletinin kendilerini Osmanl Devletinin hakiki sahibi olarak gryorlard. Bu itibarla samimi olarak Osmanl mparatorluunun toprak btnlnden ve Osmanl Birliinden (ttihad- Anasr) yana bir tavr sergilemilerdir. Trklerin tavrna karlk Trk olmayan Mslmanlar zellikle Arnavutlar ve Araplar, Merutiyeti vesile ederek muhtariyet veya istiklal peine dmlerdir. Mesela Arnavutlar Kanun- Esasinin baz maddelerinin ve merkeziyeti sistemin Arnavutlukta uygulanmasn istemiyorlard. Bu yzden 19021912 arasnda drt defa isyan etmilerdir. syanlar glkle bastrlmtr. Fakat Balkan savalar sonunda Arnavutluk corafi olarak Osmanldan kopmu ve istiklaline kavumutur. Ayn ekilde Araplar, 1908de Yemende eyh drisi nderliinde isyan etti. syan 1909da zorla bastrlmtr. Bu sefer yine Yemende mam Yahya ayakland. Osmanl hkmeti geni bir reform plan ile isyan yattrma yoluna gitmitir. Buna ramen 1910da mam Yahya tekrar ba kaldrd ise de, mesele 13 Ekim 1911de yaplan bir antlama ile zld. 1911den sonra ngiliz ve Franszlarn tahriki ve teviki ile Araplar da muhtariyet ve istiklal arzular giderek artmtr. Mslman olmayan unsurlardan zellikle Ermeniler, Avrupallarn destek ve tevikleriyle Tanak ve Hnak Cemiyetlerinin nderliinde, 1878den beri srdrdkleri ayrlk hareketlere gizliden gizliye hz verdiler. II. Merutiyetin hemen ardndan 1909da Adanada olaylar kardlar. Devlet Adanadaki Ermeni olaylarn glkle bastrabilmitir. Bundan sonra da Ermeniler Dou Anadoluda (Vilayet-i Sitte) isyan hazrlklarna giritiler. Osmanl Devletinin, I. Dnya Savana giriini frsat sayarak, Dou Anadoluda geni bir isyan hareketine kalktlar. Osmanl Devletinin, 24 Nisan 1915te ald Tehcir Karar ile Ermeniler blgeden karlarak, isyan hareketlerine ancak son verilebilmitir. Osmanl tebasndan olan Rumlar Yunanistan, Bulgarlar Bulgaristan, Srplar Srbistan lehine almaktan geri kalmadlar. Ayrca, merutiyetin ilanna ramen yeni imtiyazlar elde ederek, en azndan milli statlerini muhtariyet erevesinde korumak iin ayrlk faaliyetlerine devam etmilerdir.

326

d) Osmanlclar-slamclar-Trkler: Osmanlclar, Osmanllk kimliini n plana karmaya alyorlard. Bunun iin Hanedan Devlet anlay, ttihad- Anasr ve eitlik fikri etrafnda toplanmlar ve bu yolda mcadelelerini srdrmlerdir. Bu fikri savunanlar iinde Hristiyan, Mslman, Trk, Arap, Yahudi, Rum, Ermeni aydnlar vard. slamclar ise, Osmanl mparatorluunda Mslman nfusun arlkl olduunu ileri srerek, slamc bir siyasetin takip edilmesini lzumlu gryorlard. Bunlar Hilafet merkezli bir din devleti ve mmet anlayn gndeme tayorlard. Aralarnda lmlsndan eriatsna kadar eitli grlere sahip kimseler ve gruplar mevcuttu. Trkler; XIX. yzyl Avrupasnda moda olan milliyetilik akmlarndan ve milli devletlerin tekilinden ilhamn alan Trk aydnlar Trklk siyasetini benimsemilerdir. Bu erevede daha ok Trklerin mukadderatyla ilgilenmek istemilerdir. Bu maksatla, 7 Ocak 1909da Trk Dernei, 31 Austos 1911de Trk Yurdu Cemiyeti, 3 Ocak 1911de Trk Oca kurulmutur. Trk Yurdu Dergisi de yine 1911 ylnda yayn hayatna balamtr. Ancak Osmanl mparatorluu henz kozmopolit yapsn muhafaza ettii iin fikirlerini Osmanlclk ve slamclkla kamufle etmeye gayret gstermilerdir. Ancak 1919da Mustafa Kemal aka Trklk (milliyetilik) ve milli devletten yana tavr koyarak kamufle bu gayretine son vermitir. Birbirleriyle mcadele eden ve yaran bu gruplardan baka daha pek ok farkl ve eitli eilimlerin, grlerin sahipleri mevcuttu: bunlar arasnda liberaller-otoriterler, pozitivistler, sosyalistler, merkeziyetiler, adem-i merkeziyetiler, Batllar, ngiliz taraftarlar, Alman taraftarlar, II. Merutiyet rejiminden yararlananlar, yararlanamayan ksknler ad altnda gruplar, kulpler, cemiyetler vard ve hepsi de siyasi arenada faaliyet gsteriyorlard. Yukarda belirttiimiz aktrlerden baka kla-asker, medrese-ulema, mektep-talebe gibi kurumlar ve temsilcileri de siyasete bulam vaziyette idi. Ordu iinde mektepli-alayl, ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde asker-sivil, toplum iinde ise ulema-aydn, ttihat-tilaf kavgas ve mcadelesi mevcuttu. Sonu olarak bu kavgal yar ortamnda imparatorlukta istikrar kalmamt. mparatorluk bir buhran dnemi ve bocalama dnemi iine girmiti. Ortalk kr dvne dnmt. Bunun faturas ise ok ar olmu, imparatorluk felaketten felakete srklenerek 1918 ylnda kmtr. 3. ttihat ve Terakki Hakknda Baz Dnceler ttihat ve Terakki Cemiyeti, 24 Temmuz 1908de II. Merutiyeti askeri bir mdahale sonunda ilan ettirdi, fakat iktidara gemedi. 27 Nisan 1909da II. Abdlhamidi tahttan indirdi yine iktidar eline almad. Birinci harekette iktidar II. Abdlhamide, ikinci harekette de yine statkoca eski rejimin adamlarna yani Bab- liye ve Meclise brakarak kendisi perde arkasnda kalmay tercih etti.

327

htilal yapm ve inklap grlere sahip ttihat-Terakkinin iktidarn iplerini eline almaktan kanmas ve arka planda kalmas anlalmas g bir tavr idi. Bu tavrn ttihatlar asndan byk bir hata olduu kanaatindeyiz. II. Merutiyet dneminin ok bal ve bocalama dnemi olarak nitelendirilmesinin nemli bir sebebi ttihatlarn bu kararszl idi. 1908de veya 1909da iktidara geip kararl bir ekilde tek merkezli-ada bir otorite oluturmalarn engelleyecek hibir kuvvet ve g nlerinde yoktu. Zira ttihatlarn gcn, hemen hemen herkes kabullenmi grnyor veya buna kendini mecbur hissediyordu. ttihat-Terakkinin iktidara gememesi mevcut ve yeni olumu g merkezlerinin ve gruplarnn siyasi oyuna yeniden aktr olarak katlmalarn salamtr. Bylece ttihatlar kendilerine kar yeni ittifaklarn, yeni bloklarn olumasna ve kendi hedefleri dorultusunda umutlanmalarna yol amtr. ayet ttihatlar daha ilk gnlerde iktidar ellerine alm olsalard otorite boluu yaratlmayacak ve lke en azndan siyasi istikrarszla srklenmemi olacakt. ttihatlar mevcut glerine, baarlarna ve artlarn uygun olmasna ramen niin iktidara gemekten kandlar sorusu akla gelmektedir. Bu konuda en ok ileri srlen gr gen ve tecrbesiz olmalardr. Kanaatimize gre bu geersiz bir iddiad. Zira, dnyann her tarafnda ihtilaller, darbeler ve inklaplar gen kadrolar tarafndan yapla gelmitir. Bu anlamda ttihatlar ihtilal yapan ilk gen kadrolar deildi. O halde gen olular mazeret olarak ileri srlemez. Tecrbesizlik mazereti de pek geerli deildir. nk ttihatlarn iinde devlet ynetiminde bulunmu pek ok insan vard. Bu tr kadrolar olmasa bile iktidara gelmi ttihatlar iin kendi emirleri dorultusunda alacak pek ok tecrbeli devlet adam ve brokrat bulmalar zor olmayacakt. Kald ki ttihatlarn iinde bu niteliklere sahip kadrolar mevcuttu. Mesela ileri gelen ttihatlardan 1869 doumlu hukuku Hac Adil (Arda), 1869 doumlu fikir adam ve gazeteci Ahmet Aayev, 1876 doumlu fikir adam Yusuf Akura, 1879 doumlu maliyeci Mehmet Cavit Bey, 1875 doumlu Hseyin Cahit Bey, 1874 doumlu Talat Bey (Paa), 1872 doumlu Cemal (Paa), 1858 doumlu eitimci ve idareci Emrullah Efendi, 1874 doumlu Pariste renim grm, hukuku Halil Mente, 1870 doumlu Dr. Nazm, 1860 doumlu ve Hariciyeci Mehmet Rfat Paa, 1859 doumlu Ahmet Rza, 1877 doumlu Dr. Bahattin akir, 1875 doumlu Ziya Gkalp, 1874 doumlu Mithat kr (Bleda) gibi gen saylmayacak tecrbeli insanlar da vard. O halde gen ve tecrbesiz olular geerli bir cevap olmaktan uzaktr. Kald ki, byle bir mazeret ihtilalin mantna da ters dmektedir. 1889dan beri muhalefette olan, Merutiyetin ilann dnen ve Abdlhamid rejimine son vermek isteyen dinamik kadrolarn devleti ynetemeyecek durumda olmalar mant biraz zorlamaktadr. ktidara gemeyi ttihatlar kendileri mi istemedi? Eer byle ise byk bir hata idi. Ordu mu istemedi? Bu akla yakn bir cevap gibi grnebilir, zira asker-sivil rekabeti veya srtmesi Mahmut evket Paa gibi eski rejimin nimetlerinden yararlanan statkocu yal Paalar, ttihatlarn gen sivil kadrolarna iktidar uygun grmemi veya onlarn iktidarndan rkm olabilirler. Bu yal Paalar ttihatlara yakn grnm olsalar da muhafazakar yapya sahiptiler. Ordunun tamamen siyasete angaje olmasndan ekinmi ve endie duymu olabilirler.

328

Ordunun desteklemedii bir ihtilalin ise, baar ans olduka dktr. Edirnedeki II. Ordu ve Selanikteki III. Ordunun Merutiyetin ilan ve Abdlhamidin drlmesi konusunda ttihatlar destekledikleri mlumdur. Ancak bundan Merutiyetin ayakta ve Kanun- Esasinin yrrlkte kalmas dnda, zellikle ttihatlarn sivil kadrolarna iktidar ve inklaplar iin pek fazla destek vermedikleri anlalmaktadr. Ama, Merkez-i Umuminin, byle bir ihtimali dnerek yal ve statkocu paalara kar bir tedbir dnmemesi, nemli bir eksiklik saylmaldr. ttihatlar bu ordu engelini ancak Bab- li baskn, Enver Paann Edirneyi geri almas ve Mahmut evket Paann ldrlmesi sonucunda aabilmilerdir. Esas ttihat iktidar ve icraat 1913ten itibaren balamt. Ancak bu tarihte Osmanl mparatorluu 1908deki durumunun ok gerilerine dm, 1911 Trablusgarb Sava, 1912-1913 Balkan savalar, Yemen ve Arnavut isyanlar, ite muhalefet-ttihat atmas ve gayrimslimlerin ayrlk hareketleri; dta, l ttifak ve l tilf bloklarnn olumas ve I. Dnya Harbine gidi artlar, ttihatlarn iktidarna fazla ans tanmyordu. Bu vaziyet karsnda gecikmi ttihat iktidarn mucize kurtarabilirdi. ttihat iktidar bu mucizeyi I. Dnya Savanda bulabileceini dnmtr. Nitekim, 28 Temmuz 1914te I. Dnya Harbi kt, ksa bir mddet sonra da Osmanl Devleti harbe srklendi. Bylece ttihatlarn hareket kabiliyeti harple snrlandrlm oldu. Sonuta Osmanl Devleti ve ttihatlar kaybetti. Bu durum belki de 1908de iktidara tamamen el koymamalarnn faturas idi. 4. ttihat-Terakkinin Yapt Msbet ler 1908-1918 yllar arasnda Osmanl Devletinin mukadderatna az veya ok ttihat-terakki hkmetmitir. ttihat-Terakki Cemiyeti, gerek ttihat-Terakki Frkas gerekse ttihat-Terakki hkmetleri ad altnda II. Merutiyet dneminin kargaa ortamnda baz nemli yenilikler yapmlardr. Bu itibarla yaplan yeniliklere ksa da olsa deinmekte fayda vardr: Eitim:51 ttihatlarn yaptklar msbet ilerin banda eitim faaliyetlerinin geldii hemen hemen herkes tarafndan kabul edilmi bir gerektir. ttihatlar eitim alannda alt politikay benimsemitir. Birincisi; Tanzimattan beri zellikle Abdlhamid dneminde yaplan eitim messeselerinin muhafaza edilmesi ve programlarnn adalatrlmas. kincisi; fiziki bakmdan harap olmu eitim messeselerinin bakm ve tamiri ile hizmete sokulmas. ncs; yeni modern eitim messeselerinin yaplmas ve retime almas. Drdncs; eitim tekilatnn slah. Beincisi; eitimle ilgili kanunlarn karlmas. Altncs ise eitim ve retimin milliletirilmesidir. Bu erevede ilk nce stanbul Darlfnunu (niversite) ele alnm, daha sonra ise ilk ve orta dereceli okullar ve retmen okullar zerinde durulmutur. Eitim reformlarnda Sat Beyi ile Emrullah Beyin byk gayretleri olmutur. Kzlar iin eitim imkanlar artrlmtr. Ayrca Trk olmayanlarn okullarndan ocuklara Trke retilmesi zerinde de srarla durulmu, ancak pek baar salanamamtr. Bu gayretlerin sonucu okullama fazlalam, okuyan erken ve kz renci says byk miktarda artmtr. Programlar ise hem modernletirilmi hem de milliletirilmitir.

329

Milli ktisat Siyaseti: Hemen ifade edilmesi gereken bir husus da; ttihatlarn Osmanlnn kurtuluunu nce eitimde grdlerse, ikinci olarak da milli iktisat politikasnda aramlardr. nk onlar kapitlasyonlar ve imtiyazlar vastasyla, imparatorluun Avrupann yar smrgesi haline geldiinin farknda idiler. Gayrimslim unsurlarnda smr konusunda Avrupaya yardmc olduklarnn da farkndaydlar. Hakikaten Osmanl mparatorluu Avrupann pazar ve hammadde deposu durumunda idi. Osmanl sanayii km idi. zmir, stanbul, Selanik, Beyrut ve Trabzon Avrupa emperyalizminin giri kaps, demiryollar ise smrnn vastalar haline gelmiti. Bunun sonucu Trkler fakirlemi, Rumlar, Ermeniler ve Yahudiler gibi aznlklar zenginlemi ve Osmanl burjuvazisini oluturmulard. ttihatlar bu durumu ve gidii tersine dndrmek yani ekonomik istiklali temin etmek maksadyla milli ekonomi ve Trk milli burjuvazi yaratma siyasetini esas almlardr. Bunun sonucu bteye eki dzen vermeye, tarm gelitirmeye, Trkleri ticarete ve sanayiye tevik etmeye gayret etmilerdir. Ayrca Trklere 1908-1918 aras 236 irket kurdurmular, Ziraat Bankas vastasyla mteebbisler kredi asndan desteklenmitir. 9 Eyll 1914te Osmanl ekonomisinin gelimesini engelleyen kapitlasyonlar kaldrlm ve yabanc irketler kontrol altna alnmtr. Bankaclk ve ihracatta milli politika benimsenmitir.52 Nihayet, ttihatlar sanayii tevik iin, 22 Mays 1911de kardklar bir kanunla fabrikalarn kuruluunda lazm olacak makine ve tehizat gmrk vergisinden muaf tutmutur. Bu kanun dahi yetersiz grlerek, 14 Aralk 1913te Tevik-i Sanayi Kanunu hazrlanm ve yrrle konmutur. Bu arada Cavit Beyin gayretiyle yerli maln alnmas ve kullanlmas istikametinde cesur bir adm atlmtr. ttihatlarn bu gibi tedbirleri belki Osmanl mparatorluunu kurtaramamtr, fakat Trkiye Cumhuriyeti iin olumlu bir adm olmutur.53 Siyasi, dari, Hukuki ve Askeri Reformlar: ttihatlar her eyden nce II. Merutiyeti ilan etmiler ve Kanun- Esasiyi yrrle koymulardr. lkeye parlamenter rejimi ve ok partili hayat getirmilerdir. Padiahlk messesesine sembolik nitelik kazandrmlardr. Daha sonra Kanun- Esaside ve seim kanunlarnda parlamenter rejime uygun deiiklikler yapmlardr. 29 Temmuz 1913te dare-i Umumiye-i Vilayt Kanunu kabul edilerek, tara tekilatlarna yeni bir dzen getirilmitir. Bu kanunla vilayetlere biraz inisiyatif tannmtr. Bunun yan sra Belediyeler Kanunu da karlm, bylece mahalli idarelere yeniden dzenlenmitir. Kadn haklar asndan nemli olan Hukuk- Aile Kararnamesi, 3 Mart 1917de yrrle konulmutur. 2 Nisan 1917de yaynlanan Medars-i lmiye Kanunu ile medreselerin slah yoluna gidilmitir. ttihatlarn 1913-1914te yapt nemli icraatlardan biri hi phesiz askeri alanda yaplan reorganizasyondur. Ordu Alman Generali Liman von Sanders; Donanma ngiliz Amirali A. H. Limpus;

330

jandarma ise Fransz uzmanlarnn denetimine braklmtr. Bu tedbirlerle ordu ve donanma genletirilmi, disiplin altna alnm ve sava gc artrlmtr. Netice olarak, II. Merutiyet dnemi, Trkler ve Trkiye Cumhuriyeti iin ciddi bir tecrbe lboratuvar olmutur. En byk faydas bu olmutur. Byk Devletlerin, gayrimslimlerin gerek yz bu dnemde ortaya km; Trkler, ada devlet anlayyla, ada fikirlerle, parlamenter rejimle, milliyetilikle, gerek basn-yayn-kltr hayatyla bu dnemde yz yze gelmilerdir. Bu itibarla Trkiye Cumhuriyetinin yolu ve zemini bu yllarda hazrlanm, kadrolar bu dnemde yetimitir. ttihat ve Terakki Cemiyeti, Frkas ve hkmetleri 1908-1914 arasnda nce ittihat (birlik) m yoksa terakki (kalknma) mi arasnda gidip gelmi, Osmanl mparatorluunda ittihad da terakkiyi de salayamamlardr. Fevkalade iyi niyetli, idealist, bilgili ve cesurdular. Osmanl Devletini kurtarmaya kalktlar, sevilmediler, ite ve dta byk dmanlklar kazandlar. Avrupann basks, RumlarnErmenilerin bitmez tkenmez istekleri ve ayrlk hareketleri, muhalefetin tavr ttihatlar bunaltmtr. Hep mcadele ettiler, sonunda 1914-1918 arasnda gerek savala megul oldular ve hem iktidar kaybettiler hem de Osmanl mparatorluunu kaybettiler. Ama yine de sevilmediler. DPNOTLAR 1 2 3 Pierre Leon, Histoire economque et Social du Monde (1840-1914), Paris, c. 4, s. 9. Pierre Leon, a.g.e., s. 9. Jacques Pirenne, Les Grands Courants de IHstoire Universelle (1830-1904), Paris

1965, c. V, s. 13-21. 4 5 6 7 8 Pierre Leon, a.g.e., s. 115. Niyazi Berkes, 200 Yldr Neden Bocalyoruz, stanbul 1965, s. 9. Pierre Leon, a.g.e., s. 527. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1970, s. 175. M. Kemal ke, Son Dnem Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slm

Tarihi, stanbul 1989, c. 12, s. 201-278. 9 Bu konuda geni bilgi iin baknz: M. kr Haniolu, Bir Siyasi rgt Olarak Osmanl

ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (1889-1902), stanbul 1985. 10 11 12 Jean-Paul Garnier, La Fn de IEmpire Ottoman, Paris 1973, s. 90. Cemal Kutay, Bilinmeyen Tarihimiz, stanbul 1974, s. 412. M. kr Haniolu, a.g.e., s. 83.

331

13

Bu konuda geni bilgi iin baknz; M. Kemal ke, II. Abdlhamid, Siyonistler ve Filistin

Meselesi, stanbul 1981. 14 15 16 17 18 19 20 Rfat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul 1983, s. 332. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Ankara 1983, s 446-447. Jean-Paul Garnier, a.g.e., s. 97-98. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Ankara 1996, c. IX., s. 37. Jean-Paul Garnier, a.g.e., s. 98. Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s. 479. Jn Trkler (Gen Trkler) denilince II. Abdlhamide ve istibdat rejimine muhalif olanlarn

btn anlalmaldr. 21 ttihat, ttihat-Terakki denildiinde sadece bu cemiyet veya frka ile ilikisi olanlar

anlalmaldr. 22 23 Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul 1980, s. 85. Hkmetlerle ilgili bilgiler iin baknz: Ahmet Mehmetefendiolu, II. Merutiyet

Dneminde Osmanl Hkmetleri ve ttahat ve Terakki, niversitesi, zmir 1996, 197 sayfa. 24 25 26 27 28 29 30 31 Ahmet Mehmetefendiolu, a.g.e., s. 4-6. Ahmet Mehmetefendiolu, a.g.e., s. 61-50.

(Baslmam doktora tezi), Dokuz Eyll

A. eref Gzbyk-Suna Kili, Trk Anayasa Metinleri, Ankara 1957, s. 31-32. Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, stanbul 1985, s. 124. Enver Ziya Karal, a.g.e, s. 62. Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki, stanbul 1971. s. 53. Hilmi Kamil Bayur, Sadrazam Kamil Paa Siyasi Hayat, Ankara 1954, s. 296 Meclisteki ttihat mebuslar ttihat ve Terakki Frkas adyla rgtlenerek, modern bir parti

grnm kazanmlar ve cemiyetten ayr bir birim olmulardr. 32 Sina Akin, a.g.e., s. 120.

332

33 34 35

Sina Akin, 31 Mart Olay, Ankara 1970, s. 20-21. Feroz Ahmad, a.g.e., s. 65. Bayram Kodaman-Mehmet Ali nal, Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi,

Ankara 1996, s. 19-20. 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 Ahmet Mehmetefendiolu, a.g.e., Mufassal Osmanl Tarihi, stanbul 1972, c. 6, s. 3462. Enver Ziya Karal, a.g.e., s. 132. Enver Ziya Karal, a.g.e, s. 133. Sina Akin, a.g.e., s. 193. Enver Ziya Karal, a.g.e, s. 152. Mufassal Osmanl Tarihi, c. 6, s. 3501-3502. Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki, stanbul 1971, s. 165. Enver Ziya Karal, a.g.e., s. 201. Enver Ziya Karal, a.g.e, s. 207. Mufassal Osmanl Tarihi, c. 6, s. 3513-3514. A.g.e., s. 3515. Talat Paa hakknda geni bilgi iin bkz: Hasan Babacan, Mehmet Talat Paa (1874-

1921), (Baslmam doktora tezi), Isparta 1999. 49 50 Cemal Kutay, a.g.e., s. 412. Bayram Kodaman, 1876-1920 Aras Osmanl Siyasi Tarihi, Doutan Gnmze

Byk slm Tarihi, stanbul 1989, c. 12, s. 77-83. 51 Bu konuda daha geni bilgi iin bkz: Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, stanbul 1977, c.

4, s. 1273-1580. 52 M. Kemal ke, Son Dnem Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slam

Tarihi, stanbul 1989, c. 12, s. 258-261. 53 Sina Akin, a.g.e., s. 243-245.

333

334

A. TTHAT VE TERAKK 31 Mart Vak'as'nn Bir Yorumu / Prof. Dr. Ali Birinci [s.193-211]
Polis Akademisi / Trkiye Otuzbir Mart Vakas sadece II. Merutiyetin deil, btn Osmanl Tarihinin en ok tartlan hdiselerinden biri ve belki de birincisidir. Bz taraftarlaryla hl tam bir akla ve aydnla kavuturulamam bulunulmas bir mddet daha bir aratrma mevzuu olarak czibesini koruyacan gstermektedir. Ancak durum ne olursa olsun yaplan her yeni aratrma biraz daha aydnlk getirmektedir. 31 Mart Vaksn daha iyi anlayabilmek iin sadece II. Merutiyetin ilnyla ortaya kan gelimelere bakmak bile asgar bir fikir verebilir. Hdisenin daha iyi bir izah ise ancak bu devre dair kaynaklarn ve bilgilerin, tarih uslnn nda, daha dikkatli ve zahmetli bir alma ile deerlendirilmesi sayesinde mmkn olacaktr. Vak eriat bir ayaklanma veya elini bir hareket midir? Asker bir isyan mdr? nceden inceden inceye tek merkezden plnlanm mdr? Yoksak ilk harekete farkl niyetlerle katlmak m bahis mevzuu mudur? Daha mhimi bu hareket ttihatlarn ifade ettii kadar byk mdr? Yoksa siyas bakmdan istiml, hatt istismar m edilmektedir? Daha da mhimi hareketin neticelerinin kendisinden daha byk olduunu sylemek mmkn mdr? 31 Mart Vaksna bu suallerin cevaplarn aratrmak maksadyla baklrsa hareketi biraz daha vuzuha kartrmak mmkn olacaktr. Dier taraftan ifade etmek gerekir ki 31 Mart Vaks bir tarih bilmecesi olarak bundan sonra da czibesini koruyacaa benzemektedir. I. Merutiyetin lnndan (24 Temmuz 1908) 31 Mart Vakasna (13 Nisan 1909) 31 Mart Vakasna bir yorum getirebilmek iin usl gerei Merutiyetin ilnndan sonra ortaya kan gelimelerin zerinde olumak gerekir. Her eyden nce Trk siyas hayatna getirdikleri zerinde daha ok durulan II. Merutiyetin ilnnn hayatn btn safhalarnn da derin ve gnmze kadar gelen tesirler yarattn ve bu bakmdan da I. Merutiyetten (23 Aralk 1876) ok farkl olduu gz nnde tutulmaldr. Bu farkllklar muayyen balklar altnda ortaya konulabilir. 1. Siyasleme Srecine Girilmesi II. Merutiyetin ilnndan sonra ortaya kan ilk byk ve temel gelime ynlarn siyasete girmesi ve bu mnda da ilk defa ada siyas hayatn kurulmasdr.1 Meclis-i Mebusan dnda, esas itibariyle, I. ve II. Merutiyet arasnda pek benzerlik olmamasna ramen byk farkllar ortaya kmtr. Devlet otoritesi tamamen denebilecek derecede km, her trl kayttan zde bir matbuat ortaya km, her alanda her trden binlerce cemiyet kurulmu, siyaset idadlere kadar

335

btn mekteplere girmiti.2 Daha da mhimi hemen herkes siyasetle megul olmak imknna kavumutur. Artk siyas mcadelenin sahnesi sadece Mbeyn-i hne deil, btn vatan sathyd.3 Daha nce siyasetin, siysi ahsiyetlerin, msbet veya menfi, sohbet mevzuu bile yaplmalar siyas bir crm iken imdi artk belli-bal sohbet mevzuu olmutu. stelik devletlilerin hayatlar en mahrem taraflarna kadar irdeleniyor; sohbet bir yana yaz mevzuu olabiliyordu. fade edildiine gre kahvehanelerde bile bir tat kalmam, anlayan anlamayan herkes siyasetten dem vurmaya balam, buralar diplomatlar meclisi hlini almt.4 Esnaf ve hammala kadar herkesin yegane meglesi siyaset idi.5 iir, musik ve edebiyat sohbetleri neredeyse bir kenara braklmt.6 Ar siyaslemenin itici gcn ise ttihat-Terakki merkezinin istei zerine balatlan Tensikat tekil ediyordu. Eski idareye hafiyelik ve jurnalcilik yapanlar devlet dairelerinden ihra edilecekti Ayrca bir sr acezeden de kurtulmak mmkn olacakt.7 Bir kt hli, hrszl ve rvetilii bahis mevzuu olan memurlarn tasfiyesi yolundaki arzu, o gnlerin havas iinde hemen btn devlet memurlarn alk emberi iine alyor ve hemen herkesi huzursuz ve tedirgin ediyordu.8 Tensikat istekleri matbuat tarafndan da ifade ediliyordu. Tensikat vardr deniliyor meydanda bir semeresi grlmyor. Devr-i sbk yadigrlar tekad, mlliyet maalarna nail oluyorlar gibi ikyetlerin9 yannda Fedakrn- Millet Cemiyeti ats altnda toplanan eski devir madurlar da bir taraftan Tensikat, dier taraftan da bu arada farkl muamele grmeyi, yni yeni ie kayrlmay bekliyorlard.10 Bu arada memurlara kendiliklerinden istifa etmeleri iin dvetiye karld da oluyordu. ura-y Devlet zlarndan, babalarnn nfuzundan faydalanmadklarn gstermek iin, ekilmeleri istenmiti.11 Tensikatn bir ucu da haric siyasete, daha dorusu ngiltereye dayandrlyordu. fade edildiine gre12 ngiltere hkmeti gibi teden beri beka-y Osmaniyeyi aidden arzu eyleyen bir hkmdar- muazzama kar byle lekeli adamlardan devairi hl kurtaramayacak mydk? Bunlar hl ser-i krda bulunacaklar myd? Tabi, devlet kapsnn mhim ve vazgeilmez bir geim vastas olduu iklimde Tensikatn bizatihi varl13 ve buna ilveten tatbik ekli de siyaslemesi hzlandryordu. Karanlkta ve kalabalkta savrulan sapa gibi rastgeldiini zedeliyor ve bir Tensiktzedegn zmresinin ortaya kmasna sebep oluyordu.14 Byk kk btn memuriyetlere Tnin emniyet ettii kiilerin getirilmesi, akraba ve e dost kayrlmas ikyet edilen hususlarn banda geliyordu.15 Ar siyaslemenin halkta huzursuzlua sebep olan bir baka taraf nezaretlerin ve makamlarn sk sk sahip deitirmesiydi. Halk siyas mevkilerde tand ve hrmet duyduu kdemlileri grmeyi bir huzur ve teminat vesilesi olarak kabul ediyordu. Ayrca sonu gelmeyen grltl nmayiler pek hoa gitmiyordu.16 Netice olarak Merutiyet gayrimemnunlarnn oalmasnda ve T muhaliflerinin ortaya knda Tensikatn tayin edici bir tesiri olmutur.17 2. ttihat ve Terakkinin Siyas Tekelcilii

336

31 Mart Vakasna kadar olan devrede Tnin tekelci ve baka hibir siyas teekkl ve ahslara hayat hakk tanmayan tavr, henz paylamac bir siyaset geleneinin teekkl etmedii bir iklimde, pek de artc grlmemelidir. Merutiyetin ilnndan sonra da ittihattan, ittihat- tammeden ve ittihat- ansrdan bahseden T, artk bu mefhumdan kaytsz artsz kendisine itaati ve kendi etrafnda btn vatandalarn uslu ve uysal bir ekilde toplanmasn kastediyordu. nk artk en byk ve II. Abdlhamide ramen, rakipsiz bir iktidar merkeziydi.18 Merutiyet iln edildii zaman stanbulda Tye kaytl olanlarn says yok denecek kadar azd. Ancak otuz kii kadardk yolundaki ifadeler bu gerein sde bir delilinden baka birey deildir.19 Merutiyetin ilnn takiben ise sadece stanbulda deil btn memlekette hemen herkes, Msrdan dnen eski bir Jn Trke -Ya hu meer ne kadar okmuusuz da haberimiz yokmu dedirtecek bir siyas intibak kablyetiyle ttihat oluvermiti.20 Ancak T, ilk balardaki aknl geince, bz kimselere kar kaplar kapatmaya balam; mesel Ahmet Rzann tesiriyle, eski defterler alarak, Jn Trklerden Mizanc Murat ve Sabahattin Bey gibilere kar tavr almt.21 Ahrar Frkasnn T ile birlemesi bu meyanda dnlmse de gereklememiti.22 Bir baka teekkle, Fedakrn- Millet Cemiyetine kar Tnin gtt siyas kan dvs ancak bu cemiyetin ortadan kaldrlmas ve reisinin Kerkk mutasarrfl vazifesiyle stanbuldan uzaklatrlmasyla sona ermiti. Halbuki bir frka bile olmayan cemiyet siyas rakip bile deildi. Ancak siyas madurlar iin iane toplamas ve kalabalk bir taraftara sahip olmasyla tehlikeli bir rakip olarak grlmt.23 lk zamanlarda iktidara gememekle beraber T, merkezinin ve kulplerinin adet gerek iktidar sahibi gibi her ie kartklar, hkmetlerin ise glge kabine gibi kaldklar grlyordu. lk defa bir ttihat, belki de en yal ttihat Manyasizde Refik Bey, 30 Kasm 1908de Kmil Paa hkmetine Adliye Nzr sfatyla girmi ancak gen ttihatlar, fiil imknlarna ramen, ruhen hazr olmadklar bu makamlara geme cesareti gsterememilerdi.24 Merutiyetin ilnndan sonra en byk ve en cazip siyas g olan T, glgeden aydnla, vehim olmaktandan cisim olmaya doru gittike gcn ve cazibesini kaybetmi; zaafn hissettike azamet ve tehdidini artrmt. Halkn ve sivil-asker muhaliflerin asbiyeti de buna muvazi olarak ykselmiti.25 Tnin muhaliflere hayat hakk tanmayan bir tekelci tavr bir ifadesini de yle buluyordu.26 Memlekette bir tekilt ve idare kablyeti, bir samimiyet ve vatan muhabbeti varsa bu yalnz ttihat ve Terakkide toplanmt. Onun haricindeki kuvvetler, srf kendi ahs ve mill menfaatleri namna

337

Trk vatann ykmak iin alan menfi, muzr ve hain unsurlardan, yahut hakikati bilmeyecek kadar dncesizlerden ibaretti. 3. Matbuat Hayat II. Merutiyet, Trk cemiyetinde yeni bir unsurun ortaya kmasna ahit olmutu. Bu gerekten de matbuat ismiyle ifade edilen ve o zamandan beri siyas hayatmzda byk bir gc temsil eden ve derece farkyla her zaman tesirde bulunan yepyeni bir kurumdu. Daha nce gazeteden ok mecmuay hatrlatan rneklerinin siyas hayatta hemen hemen hi sesleri ve yanklar yoktu. Bu bakmdan Merutiyetin iln, yeni ve ok gl bir matbuatn, hem de dizginsiz ve hudutsuz bir hrriyetle, ortaya dmesine vesile olmutu. Hemen ifade edilmesi gereken mhim bir husus, bu matbuatn ve Trk cemiyeti ile siyaset zerindeki tesirlerin hikyesinin henz asgar lde bile yazlmam olmasdr. 24 Temmuz 1908de Merutiyet iln edildii zaman nce bir aknlk yaatm ve bunun yepyeni bir devrin balangc olduunu hemen hemen hikimse anlayamamt. Ancak ertesi gn gazetelerin kopard kyametten sonra bu aknlk ortadan kalkmt. Bu andan itibaren insanlar mthi bir gazete ve dolaysyla sz sana altnda kaldlar. stelik kat zerinde grlen hemen her kelimeye phe duyulmakszn inanlan bir hlet-i ruhiyenin hkim olduu vasatta matbuatn tesiri her trl tarifin ve tasvirin zerindeydi. 24 Temmuzda stanbulda Ahmed Cevdet kdam; Mihran Efendi Sabah; Ebuzziya Tevfik ise Tercman- Hakikati kamyordu.27 Ancak stanbulun eli kalem tutan ve biraz paras olanlar ayn gn Bblnin matbaalarna komaya balamlard. Devrin hi phesiz en nl gazetecisi olan Hseyin Cahit de mdr olduu Mercan dadisini terk ederek kalemi eline almt. 25 Temmuzda Oh serlevhal yazs kdamda kt.28 Ayn gn sansr de fiilen ortadan kalkm; btn duygular, fikirden ve tabii fkeler ve nefretler de, duvar yklm bir bendin sular gibi, ortal istil etmeye balamt. O gn kdam altm bir, Sabah ise krk bin nsha baslmt. Halk, gazeteleri birbirinin elinden kapyor; ayn gn leden sonra gazeteler drt misli fiyatla satlyordu.29 Bu arada 30 Temmuzda posta sansrnn de kalkt, telgrafla, postahanelere bildirilmiti.30 Artk eli kalem tutan herkes bir imtiyaz olarak gazete neretmeye balamt. Gazete stunlarnda ismini grmek insanlar iin bal bana kazant.31 Hazr paras olmayanlar evlerini ve mallarn satp matbaa ayor, gazete karyorlard. Gnlk gazetelerin says elliyi gemiti; mecmualarn ve rislelerin ise haddi hesab yoktu.32 Her gn matbuat lemine yeni yeni gazeteler ve mecmualar douyor; ancak bunlarn byk bir ksm bir iki hafta yaadktan sonra batyordu. Abdlhamid Devrinin nl gazetecisi Basireti Alinin gazetesi bile yeniden km ise de ksa bir mddet sonra yine kapanmak zorunda kalmt. Bu arada tek say baslan gazeteler de vard.33 Gazete ve mecmualardan pek az, ancak resm ve husus bir menbadan kuvvet olanlar veya siyas ve fikr bir temele dayanabilenler ayakta kaldlar.34

338

Hrriyet edebiyatyla kmaya balayan gazetelerin ilk dveti Baralm olmutu. Ancak bu temenni gereklemedi ve ldrmtk ifadesiyle itiraf edilen bir mthi didime balad. Bu meyanda en ok alk gren ise fslt gazetesi olmutu.35 Matbuat hayatnda mnevverlerin tavr, her eyin cesaretle ortaya konulmasn istemek, eklinde tecelli ediyordu. Meseleler aka konuulmal, rt -bas etme siyaseti terk edilmeliydi. Kurtuluumuz iin bu gerekliydi.36 Ancak bu temennilere ramen doruyu syleyememekten ikyet edenler de vard.37 Fakat herkesin dorular birbirinden farkl ve ok uzakt. Matbuat hrriyetinden ilim ve kltr hayat iin ne gibi semereler elde edildiinin hesab ayr bir bahis olmakla beraber gnlk hayatta huzur, siyasette bir itidl kalmad aktr. Sert ve endazesiz kalem mcadeleleri bilhassa fikir ve kltr seviyesi dk olan ve her okuduuna inanan insanlar zerinde byk bir tesir icra ediyordu.38 Tabii bu msbet deildi ve cemiyet bir mitsizlik, kararszlk ve huzursuzluk hercmerci iinde yuvarlanp gidiyordu. Gazeteler sat artrmak iin hibir kayt tanmyor ve bilhassa her hususta ilk, ama ekseriya yanl bilgi veren, ilve basklaryla halk byk heyecanlara dryorlard.39 Matbuatn bu halinden ikayetler de ayn anda ifade edilmeye balanmt. O zaman ki kelimelerle lem-i matbuat bir saha-y cidle dnmt. Birbirimizle kalemen ve lisanen uramaya ve boumaya koyulmutuk. Hl ahsiyat yapyorduk ve dedikoyu brakmyorduk. Hapisten kurtulan lisan- matbuat bu olmamalyd. Memleketin menfaatinden baka bir ey dnmeyen nzrlara hamiyetsiz gazeteciler bu ekilde hcum etmemeliydi. Gazeteler yklmadk namus, dokunmadk haysiyet brakmyordu.40 Matbuatta nezaket ve nezaketin kalmad ifade edilen bir baka mhim hususta Edeb Ya Hu ismiyle karlan mecmua biraz da bu duruma kar kyor gibidir. Ortala atlan Zambak gibi risalenin, meraktan ok, byk zntlere yol at muhakkaktr. A. hsana gre bu devirde edepli olanlar balarn yorganlarnn altna ekmeye mecbur olmulard. II. Merutiyetin mhim neticelerinden birinin de edep ve ahlk bakmndan byk kayplara sebebiyet vermesiydi.41 Bu arada sansr olmad iin milletin btn Kablyet-i edebiyesinin inkiaf edecei tahminleri de ok abuk boa km oluyordu.42 Gazetelerinin ansr- muhtelife-i Osmaniye beynine ilka-y nifak edecek surette neriyatta bulunduklar da bir baka ikyet mezuuydu.43 Merkezde ve tarada btaraflk iddiasyla kan gazetelerin daima bir taraf mdafaa ettikleri de ikyet mevzuu oluyordu.44 Gazetelerin ve bilhassa Tden yana neriyat yapmayanlarn bu tavrlarn msamaha ile karlamayan bir siyas sertlik de her geen gn biraz daha dikkati ekiyordu. ok mstakil bir meslek takip ettiinden ikyetle Servet-i Fnun sahibi A. hsan Tiflis baehbenderlii vazifesiyle matbuat sahasndan uzaklatrlmak istenmiti. Dr. Nzm bu hizmete sizden mnasibini bulamadm diyordu.45 Selnikte de Kmil Paa lehine yaz ihtiva eden gazeteleri satan bayiler de bu baskdan nasibini alyordu.46

339

Gazete saysnn47 ve bunlara yaplan basklarn artmas, matbuat hrriyeti ve yeni bir matbuat kanunu yaplmas mnakaalarn da beraberinde getirmiti. Bizde de ngilterede olduu genilikte matbuat hrriyeti bulunmalyd. nk bu hrriyet, ruh-u Merutiyetti.48 31 Mart Vakas stanbulda amme efkrn stan, bir frtna gibi eserek alt-st eden ve halla pamuu gibi atan, ifade edilenin aksine, muhalif gazetelerden ok, 1 Austos 1908den itibaren karlan Tanin gazetesi olmutu. Tnin taraftar (mrevvic-i efkr) olan gazetenin bamuharriri ve matbuatn rakipsiz polemikisi Hseyin Cahitin kendisini anlatt satrlar bu bakmdan bir yoruma gerek brakmayacak kadar aktr:49 Hayatta en ok mbarezeyi severim. En mesud gnlerim en iddetli hcuma uradm, en iddetle hcum ettiim zamanlardr. O zaman damarlarmda hayat veren bir ate tutuur, hayatn solukluu silinir ve gzmn nnde bir gaye canlanr, mbarek ve muazzez bir gaye, vatann hayr iin, fenal ezmek ve iyilii galebe ettirmek iin bir mcadele. Btn etrafma bu ateten bir para vermek isterim. Fenala kar msamahakr, lkayd veya msaadekr duranlar sarsmak, hepsini bu mbareze meydanna ekmek isterim. Yalnz fena olmamak kfi gelir, fikrinde deilim. Fenal ezmek iin uramak lzumuna iman ediyorum. Hseyin Cahitin bu felsefeyle savurduu keskin ve sivri kaleminin cemiyetin hangi hassas duygu ve dncelerine darbe vurduunun muhasebesi henz yaplmamtr.50 Ancak her trl kayttan azde polemiklerinin byk tepkilere sebep olduu muhakkaktr.51 31 Mart Vakasnda isyanclar tarafndan aranlan ahslarn banda gelmesi de bu bakmdan zerinde durulmaya deer bir keyfiyettir.52 Ksaca Taninin mbarezeyi seven bamuharriri matbuattaki harareti ok artryordu. 31 Mart Vakas ncesinde stanbulda neredilen belli bal Trke gazeteler esas itibariyle iki takma ayrlm gibiydi. Tden yana olan gazetelerin banda tabii Tanin geliyordu. ura-y mmet ve Siper-i Saika-i Hrriyet dier neir organlaryd. Ancak Tercman- Hakikat de, tarafsz grnmekle beraber Tnin yannda yer alyordu. ttihatlar nazarnda Sabah, Servet-i Fnun ve Saadet de tarafsz kabul ediliyordu.53 Tye kar olan gazeteler de hayli kalabalk bir takm tekil ediyordu. Bunlar arasnda sermayesinin byk bir ksm Kmil Paann olu Sait Paaya ait olan Yeni Gazete, Mizanc Murat tarafndan karlan Mizan, Hasan Fehminin bamuharriri olduu Serbest, Ahrar Frkasnn neir organ Osmanl ve Dervi Vahdetnin Volkan bu meyanda ilk akla gelenlerdi. Serbestnin muharrirlerin Mevlnzde Rfat Beyde kalem mbazezesinde H. Cahit kadar sert ve mahirdi.54 Netice itibariyle gazetelerin neredeyse elbirliiyle siyas atei ykselttikleri, sivil-asker btn zmrelerde bir huzur ve skunet brakmadklar sde bir gerek olarak ifade edilebilir. 4. Siyas Cinayetler

340

II. Merutiyetin Rumelide iln, bir bakma Manastr telgrafhanesi merdivenlerinde, Sultan Abdlhamidin sadk paalarndan emsi Paaya atlan kurunlarla olmu (7 Temmuz 1908) ve bu, kanl siyas hayatn balangcn tekil etmiti.55 Gerekten de Tnin bundan sonra emrinde vatan urunda adam ldrmeye hazr bir takm fedailer hep hazr olmutu.56 Merutiyetin ilnyla beraber balayan bu cinayetlerin insan artmamas mmkn grnmemekte ve her cinayet bir sonraki iin ilham kaynan tekil etmektedir. lndan hemen nceki gnlerde, hafiyelikle sulanan Giritli Yzba Bahaeddin, bir zabit tarafndan katledilmiti. ln takiben yine hrriyeti zabitler Selnik dadisinin arkasndaki mezarlkta hafiye olduklar sylenen kanun yzbalar brahim ve Ali ile sivillerden uayb; Manastrda da topu alay mftlerinden Mustafa Efendiyi ldrmlerdi.57 in dikkate deer bir taraf ise btn bu kan dkmelerin artk Merutiyet urunda deil, bir bakma sayesinde olmasyd. Her cinayette fiil durum yaratlyor, katiller yakalanp cezalandrlmyordu. stanbulda ok fazla yank uyandrmayan baka bir cinayet de 1-2 Kasm 1908 gecesi idare-i sabkann en mthi hafiyelerin olan smail Mahir Paann Sultan Mahmut trbesi nnde bir gece karanlnda, bir sokak kesini siper etmi birinin, att kurunlarla ldrlmesiydi. emsi Paann akrabas olan Paann lm, ahs bir mesele olarak yorumland ve pek yanks olmad.58 31 Mart Vakasndan sadece alt gn nce kpr zerinde muhalif gazetecilerden Serbest Bamuharriri Hasan Fehminin vurulmas, bir bakma btn stanbul halkna katil vakalarn telin etme frsat vermiti. 7 Nisan 1908 aramba gn kurunla ldrlen Hasan Fehmi, Teselya Yeniehirinden zengin bir Arnavut aileye mensuptu. Mlkiyedeki tahsilinden sonra bir ara Jn Trklk lemine katlm nce Parise, sonra Msra geerek burada Emel isimli bir gazete karmt. Merutiyetin ilnn takiben dnerek matbuat alemine atlmt. Temiz ve son derecede terbiyeli, szlerinde ve hlindeki samimiyet ve safiyetiyle kendini herkese sevdirmi bir vatanperverdi. Kpr zerinde, arkada Erturul akirle, yrrken vurulmu; E. akir de yaralanmt.59 O zamann yaygn kanaati bu gibi katillerin hep zabitlerden olduu, yine T ayhindeki mebuslar da lisanen ve kalemen onlarn tehdit ettii yolundayd.60 Ancak Hasan Fehminnin katilleri hakknda ok sonra baka isimler ortaya atlmt.61 Bu arada Hasan Fehminin ayn gazetenin daha sert polemikisi Mevlnzde Rfat zannyla ve yanllkla ldrld hakknda da rivayetler dolamt. Baka bir rivayet Erturul akirin de byle bir yanllk yznden yaralandyd.62 Hasan Fehminin 8 Martta yaplan cenaze merasimi, stanbulun Balkan komitacl slbuyla ve kanla yaplan siyasetine verdii son cevap oldu. Merasime neredeyse btn stanbul katlmt. Cenaze Sultan Mahmut Trbesine vsl olduu zaman cemaatin dier ucu Byk Postahne nndeydi. Darlfnun genlii de yaptklar nmayilerle hkmetten katilin bulunmasn talep ediyordu.63 Bunun iin Mecliste de bir istizah takriri, tabii muhalifler tarafndan verildi. Hasan Fehmi, Arnavut olduu iin, Arnavutlardan Ergiri Mebusu Mfit Bey tarafndan da beyan- teessfte

341

bulunuldu. Mebuslardan Kirkor Zohrap, kalem mcadelesinden dolay hayatn kaybettiini anlatt. Grltler iinde istizah takriri kabul edildi. Cenaze treninde hararetli hitabetlerde bulunuldu. Ortalk da dolaan rivayetlere baklacak olursa Ahrar Frkas da hazrlanyor ve kendilerine bir tecavz vki olursa mukabele iin Ermeni ihtillcileriyle birleiyorlard. Bu asb hava iinde, arzu etmesine ramen, Hseyin Cahit, bir tehlikeye mruz kalmamak iin, cenaze merasimine katlamamt.64 Cinayetin Ahrar Frkas tarafndan istismar edildiinden ikyeti olan Hseyin Cahit, iki gn sonra da ya ehid-i hrriyet Hasan Fehmi Beyin katilini bulmal, yahut -mlm olan- be kiiyi vatan haricine karmal. Bu ikiden maadas milliyetin galeyann teskin edemez ihtarnda bulunuyordu. Tabii bu temennisi gereklememiti.65 Yine H. Cahite gre bu katil hadisesi siyas hayat bsbtn alevlendirmiti.66 stanbul sokaklarnda bu derece kolay kan dklmesinin hakl ve ikna edici bir gerekesi bulunamamt. Cinayetler Tyi halkn gznden bsbtn drm ve adet umum bir nefret havas esmeye balamt.67 5. Askerlik Hayat 31 Mart Vakas, daha sonraki farkl isimlendirilmelere ramen, esas itibariyle asker bir isyandr. Bu sebeple her eyden nce askerleri byle bir isyan iin uygun hle getiren, tahrik ve teviklere tene bir hlet-i ruhiyeye yaklatran gelimelere ve hdiselere bakmak gerekir. Aksi takdirde eriat isteriz avzeleriyle, elde silah, sokaklara dklen, hatt bu uurda kan dken askerleri birer fkh veya eriat mtehasss olarak kabul etmek neticesi ortaya kar. Tabi bunun gariplii de ortadadr. Hemen ifade etmek gerekir ki II. Merutiyet mektepli zabitlerin bir hareketidir.68 T sayesinde imtiyazl bir mevki kazanmlar. Bu arada ortaya Tli zabitlerden teekkl eden imtiyazl ve asker silsile-i meratib dnda ve zerinde bir zmre kmt. Bunlar o sralarda asker rtbelerin en ykseine sahip, yni kahraman- hrriyet idiler. Merutiyet Devrinde bunlar Sultan Abdlhamidin imtiyazl yldz askerinin yerini almlard. T kulplerine (ube) kladan daha ok bal olan bu zabitlerin terfi ve terakkilerinde de farkl muamele grmeleri huzursuzlua sebep oluyordu.69 Merutiyet ncesinde askerlik siyaseti be vakit namaz, Padiaha dua szyle ifade ediliyordu. Rivayete gre Sultan Abdlhamidin dilinden drmediibir sz uydu: Ulema kuvve-i mneviyem ise askerini kuvve-i maddiyemdir. Sultan Azizin asker tarafndan hllinden sonra bu zmrenin ho tutulmas, incitilmemesi ve yorulmamas yolunun tercih edildii anlalyordu. Asker tarafndan yaplan en kk bir nmayite erler onba, onbalar avu, avular mlzm oluyor; askerin hemen hepsi en azndan avu rtbesiyle tezkere alyordu.70 Merutiyet Devrinde heyecanl ve ateli zabitlerin bir taraftan alayl zabitlerle, dier taraftan da rehavet iindeki askerlerle pek anlaamadklar anlalyor. Bu anlamazlkta askerlerle alayl zabitlerin tek saf olduklar ve birbirleriyle iyi anlap kaynatklarn drmek daha mkl grnyor.

342

Gayretli zabitlerin akibetini de dnmeden asker talimlere ehemmiyet ve hz verdikleri, afakla beraber harekete getikleri ve bir bakma sude askerlikte yorgunluk devri balattklar grlyordu. Bu arada askeri din ve padiah adna deil, vatan ve millet gibi yeni mefhumlarla tevike altklar anlalmaktadr. Bu meyanda itikat, itiyat ve istirahatinden fedakrlk etmek istemeyen askerin, bazen ocuk mesabesinde grd zabitlere garez balad ve hatt kin balad bir gerektir.71 Bu esas sebepler yannda zabitlerin dine kar lkaydileri, askerlerin namaz ve gusl abdesti gibi ihtiyalarn ciddiye almamalar gibi hususlar da huzursuzluun dier vesilelerini tekil ediyordu.72 Merutiyetin iln zerinden bir ay bile gemeden ie gce yaramayacak alil-i vcud ve ihtiyar zabitann ifte etibba tarafndan muayenesiyle tekadleri icra edilmek yolunda karar alnyordu.73 Dier taraftan birok subayn herhangi bir iltimas neticesinde aldklar rtbelerin geri alnmas dncesi derhal tatbike koyuldu ve bir ksmnn rtbesi indirilirken bir ksm da tekade ayrld. Bu arada bilhassa alayllar ordudan uzaklatrlmt. Bunlar bilhassa stanbulda toplanarak gayrimemnunlar zmresinin ev kuvvetli takmn tekil ediyorlard.74 Alayllarn byk lde ordudan ayrlmasyla erlerle mektepli zabitler arasndaki anlama ve sulh zemini, ister istemez ok daralyor, byk lde ortadan kalkyordu. 6. Medreselerin Islah almalar Medreselerin slah hususundaki dncelerin ve almalarn uzun bir hikyesi vardr.75 Ancak bu kurumu slah almalar ile 31 Mart Vakas arasnda yakn ve kuvvetli bir alka zerinde durulmas gereken bir noktadr. Merutiyetin ilnn takip eden aylarda hatrlanan ilerden biri de medreselerin yeniden ele alnmas olmutu. fade edildiine gre stibdat devresinin medrese tahsiline darbelerden biri ve belki en mhimmi on alt seneden beri kurra imtihanlarnn yaplmamas, yni hibir talebenin mezun olmamasyd. Medreseler askerlik an bulmu delikanllarn bir mekn hline gelmiti. Sadece Of kazasnda yetmi medrese vard ve askerlik andaki hemen herkes buralara kaytlyd. Bu itibarla Harbiye Nezareti tarafndan bir imtihan cetveli tertip edilerek talebe-i ulmun imtihanlarna balanlmas Bb- Meihate bildirilmi ve programn metni de verilmiti.76 Bu neviden haberler zerine talebe-i ulm kurra imtihanlar hakkndaki gelimelere ve haberlere saplanp kalmt. Bu arada daha sonra iln edilen programn gelecek senelere mahsus olduu ve bu sene yaplacak imtihanlarda usul- kadimesi vehiyle muamele olunaca ve yeni programa bir harf bile ilve edilmeyecei, yni sorulmayaca kati ekilde elde edilen malmata atfen iln ediliyordu. Ancak bu teminata ramen kendinde imtihana girebilecek bilgiyi ve cesareti bulan pek az talebe kyordu. Bir ay zarfnda balayaca, iln edilen imtihanlar ders vekilinin riyasetindeki heyet-i mmeyyize huzurunda yapld zaman ancak be-alt talebe kazanmakla girmiti.77 mtihanlarda talebe kazanmakla kaybetmek arasnda deil; kazanmakla askere gitmek arasnda tercih yapmak zorunda kalyordu. Bu esnada Vahdet ve Volkan talebenin yannda yerini almt. Volkan, kazanamayan talebenin askere alnmasna kar kyor, hele halkn 1304 tevelltlleri askere alnrken medreselilerin 1299lulardan itibaren alnmak istenmeleri tenkit ediliyordu.78 Bu arada Tanin,

343

medreselerin kaplarnn da gece muayyen saatlerde kapatlmasn teklif edecek kadar meselenin takipisi oluyordu.79 Nihayet 28 ubat 1909da Pazar gn binden ziyade talebe-i ulm Bayezid Camiinde bir miting yaparak imtihanlarn Rebiylevvele (ilk gn 23 Mart 1909) kadar tehirinin haklarnda gadri mcip olacan, bu kadarck mddet zarfnda hazrlanamayacaklarn, 1325de Dersaadet ahalisinin askerlikten muaf olacaklarn ve kendilerinin de istisna edilmeleri yolunda nutuklar sylediler ve mitsiz bir ekilde daldlar. Harbiye Nzrndan bir mitvar sz duyamamlard. Bu, onlarn 31 Mart ncesindeki son byk gvde gsterileri ve medresenin kucandan ayrlmama urundaki son mcadeleleri olmtu.80 Bu gibi tartmalar daha sonra da devam etmi ve talebe-i ulumun kurra imtihanlarndan istisnas hakknda irade-i seniye km ise de bu defa da tatbikatn ne ekilde olaca hususunda tereddtler ve tartmalar ortaya kmt. Durum ne olursa olsun T ile medrese talebeleri arasna kan dvs girmiti.81 II. 31 Mart Vakas ve Taraflar 31 Mart Vaksnn, II. Merutiyetin tarihinde, baka benzerlerinin de bulunmas aratrmaclara kymetli ipular ve yorum imknlar vermektedir. Gerekten de bu vaknn daha kk mikyasta da olsa rneklerinin daha nceden ortaya km bulunmas, anlamak isteyenler iin, yeni frsatlar getirmektedir. Bu gibi hdiselerin ilk byk rnei Edirne Vakasdr. 1. 31 Mart Vakasnn lk rnekleri A. Edirne Vakas Merutiyetin ilnndan sonra sonra (26 Temmuz 1908) Selnikten, T tarafndan, yeni devri mjdelemek iin erkn- harp kolaas Hasan Ruen (Barkn) Beyin banda bulunduu bir heyet Edirneye gnderilmiti. Kahraman-i hrriyet tarifesinin en ele avuca smaz ve ateli mensuplarnn banda gelen Ruen Bey, yeni devrin ilk byk temsilcisi olarak ehrin asker, mlk ve din ileri gelenleri tarafndan otuz bir pare top atyla ve maher bir kalabaln tezahratyla karlanmt Gsndeki apraz asl geni ipek kurdel zerine yal boya ile ttihat Terakkinin en kk fedaisi yazlmt. Ateli ve mutaal bir Merutiyet nutkunu takiben krsden inmiti. Krsye kmadan Padiahm ok yaa levhasnn klcyla paralayan Ruen, inerken de bir binbann gzn ilien yakasndaki, artk eskimi ve kapanm saylan bir devrin niann hoyrata kopararak ayaklarnn altna olmu ve inemiti. Merutiyetin iln haftasndaki bu hdise tamamen Ruen Beyin uslsz ve slupsuz davranlarndan domutu.82 Padiaha, yni ull-emre sadakatn din bir mahiyet kazand, inan ve ahsiyetlerin temeli olduu bir iklimde bu hareketler atele oynamaktan daha tehlikeli ve dncesizce bir davrant. Bunun zerine Edirne Harbiye Mektebindeki Padiahm ok Yaa levhalar Ruen Beyden saklanm, buradaki uzun ve kaba nutkuyla isyan ateinin devleri ykselirken kahraman- hrriyet, sessiz sedasz Edirneyi terk etmitir.83

344

syan eden askerler avularn kumandas altndaydlar. Nutuklarn tesiriyle Padiahn ldrldne veya ldrleceine inanmlard. ehirde herhangi bir serkelikte bulunmamlar, ancak snglerinin ucuyla halkn kollarndaki hrriyet kokartlarn koparmlar, dkknn kapatmakla megul bir Ermeniyi Padiahm ok Yaa diye kere bartmlard. Dikkate deer bir baka ey de, artk sk sk duyduklar Yaasn Vatan nidalarna bir mn veremeyen mehmetiklerin len yaasn vartan diye bir Ermeni iin baracamza Padiah iin barsanza ya gvur herifler yollu sitemleriydi. Bu hdise esnasnda hibir yama hareketi de olmamt. syan Yzba Cavit Beyin gayretleriyle hitama erdirilmi, her ktadan seilen sekiz-on temsilciden teekkl eden yz kiilik bir heyet, trenle, stanbula gidip dnerek Padiahn selmn tebli etmilerdi. Bunun zerine asker defa Padiahm ok Yaa diye bardktan sonra sessiz-sedasz klasna dnm ve bunu takiben kdemli askerler terhis edilerek memleketlerine gnderilmilerdi. Ancak bu isyan bir izzet-i nefis dvs hline getirmi, ortalk yattktan sonra, bir ay sonunda, isyann elebalarndan yedi avu memleketlerinden alnarak kla emesinin yannda kurulan daraalarnda aslmlard. Bunlar, bilindii kadaryla, II. Merutiyetin ek idam sehpalaryd. Bunlarn kurucusu Asker Mahkemeden ok Hasan Ruen Beydi. Hakknda epey bilgi bulunan bu isyan 31 Mart Vaksnn kk ve dar kadrolu bir rneiydi.84 B. stanbulda Askeri syanlar Merutiyetin ilnyla 31 Mart Vakas arasnda stanbulda bir dizi askeri isyan ve huzursuzluk hareketleri ortaya km, ancak bunlar zerinde cidd bir ekilde durulmam ve sebebleri aratrlmamt. Halbuki, farkllklar ne olursa olsun, 31 Mart Vakas bu isyanlar zincirinin son halkasndan baka birey deildi. Bunlar 31 Martn pidarlar olarak grmek bu bakmdan doru bir yorumdur.85 Bu Vakalardan ilki 1908 Ramazannda (Ekim) arap skelesinde meydana geldi ve buradaki askerler silhlaryla Taklaya giderek dil muamele talebinde bulundular. Zamannda haberdar olan Hassa Kumandanlnn emriyle askerlerden on yedisi tevkif edilerek hdiseye nihayet verilmiti. kinci ve nc isyanlar Bblde ve Kadrgada cereyan etmi; askerler talime kmamlar ve karmayacaklarn alenen ifade cretinde bulunmular; dier ktalar da benzer tavrlar gstermeye meyletmi ise de teskin edilmilerdi. Asl vahim hdise, Mecidiyede bulunan Taklada vukua geldi. stanbulda kendini yalnz ve gsz hisseden Tnin istei zerine 1901de, ekiya takibi iin Rumelide kurulan, avc taburlarn getirtti. Bunlar, Padiaha ve nimetlerine bal ve Yldz koruyan 2. Frkaya kar bir denge unsuru olarak dnlmt. Hassa Ordusunun gcn krmak iin bz taburlarnn stanbuldan karlmas ve Hicaza gnderilmesi kararlatrlmt. Tabur askerleri karavana olmayp Talimhanenin Yldza bakan cephesinde Padiahm ok Yaa avzeleriyle tezkere istemeye baladlar. Galeyan iki gn srd ve iki gece akta silh atp beklediler. htiyatlarn silh altna arldklar, tezkere alsalar bile yine getirilecekleri hatrlatlm ise dinlememilerdi. Harbiye Nzr Ali Rza Paa, otuz civarndaki silerin piman olup itaat etmeyecek olurlarsa zerlerine ate almasn emretmiti. Hassa Ordusu

345

Kumandan Mahmut Muhtar Paa daha da kararl ve sertti. Selnikten yeni gelen ve kumandan Erkn- Harp Binbas Remzi Bey olan 3. Avc Taburu askeri kuatnca alan ilk atele avc neferlerinden biri yaraland (31 Ekim 1908). Avclarn atee cevap vermesi neticesinde silerden drd lm, yaralanmt. M. Muhtar Paa, askerlerin cesetlerini, bir ibret ve kuvvet gsterisi olarak srar ederek Harbiye Nezareti meydanna astrm, ancak bu sahnelerden adet irenen stanbul halk zerinde ok menf tesirlere yol amt. Askerlerin bu derece kolay katledilmeleri ise dier askerler iin bir ibret vesilesi deil, hiddet faturas olmutu.86 ldrlmenin ve lmenin kolay rneklerini grm oluyorlard. syanlardan beincisi 4. alayn zabitleri istemeyiz feryadyla kendini gstermiti. Beincisi Yldzda bir selmlk resminde terifat meselesinden km, Arnavut taburu ile 3. Avc Taburu arasnda yer anlamazl olmutu. Yedincisi 3. Avc Taburunun bir bl Arap taburunu ikml iin gnderilmeleri zerine anlamazlk km; Yldzdan uzaklatrlmak istenen Arap taburu ve arkasndan Arnavut taburu Taklya, oradan da Rumeliye sevkolundular.87 2. Avc Taburlarnn syan 31 Mart Vakasnn dikkati eken ilk byk hususiyeti asker bir hareket olmasdr. Bir irtica olarak tavsif edilmesi esas itibariyle bir yorum meselesi olarak sonradan ortaya kmtr. Ertesi gn gazetelerdeki ilk isimlendirmeler bu gerein doru bir isimlendirmesinden baka bir ey deildir. Baz rnekler yle sralanabilir: Hdise-i askeriye,88 harekt- askeriye,89 31 Mart ihtilli askeri90 hareket-i askeriye, asker kyam,91 askeri bir itia.92 lk anda verilen doru isimler, hadisenin dini bir yorumunun yaplmasndan sonra ise yemini, gnmze kadar devam eden bir yanla, irtica isimlendirmesine fark etmitir. Bu ve benzeri isimlendirmeler bu hsenin zerinde doru bir ekilde dnmeye ve isabetli yorumlar yapmaya da mni olmaktadr.93 Tnin stanbulda hayat sigortas gibi grd ve Kmil Paann Rumeliye dnmesini istedii ve daha iki hafta nce bile Cemiyet Beyannmesiyle mdafaa ettii Avc taburlarnn isyan ilk nazarda, herkese artc grnebilir.94 Ancak bu askerlerin, mektepli zabitler gibi Tnin ateli ve kararl taraftarlar olmadn, dolaysyla din hislerinin veya heehrilik balarnn daha kolay harekete geirebileceini gzden uzak tutmamak gerekir. 30 Martta, akam vakti, Avc taburu avularndan biri Mekteb-i Harbiyenin svari blne gelmi ve avulardan biriyle grerek Biz yarn sabah silahl olarak Sultanahmet Meydannda toplanp eriat isteyeceiz, siz de geliniz, fakat zabitlerinize hibir ey sylemeyiniz teklifinde bulunur. avu bu durumu blk zabitine, o da daha st makamlara bildirir. Ancak yatsz vaktinde Harbiye Nazr Ali Rza Paaya rapor iletilir. Nzrn emri zerine nbeti yaveri Mustafa Bey, Yldzdaki II. Frka Kumandan Cevat Paaya gnderilir. Tezkereyi alan Paa, kahve ve sigara iildikten ve bir hayli grldkten sonra Nazr Paa hazretlerine hrmetler edenim, byle birey olamaz cevabn bildirir. Gece yarsn getikten sonra tekrar yola koyulan Mustafa Bey Kabataa yaklatnda

346

avularn idaresinde, sng takm, askerlerin Galata istikametine doru ilerlediklerini grr. kaz zerine geri dnerek Gmsuyu ve Beyolu zerinden ve silerden nce kpry geip ortalk aarrken Harbiye Nzrn uyandrr. Hassa Ordusu (I. Ordu) Kumandan Mahmut Muhtar Paann Kadkydeki evine haber gnderilirse de, Paa hayli zaman kaybndan sonra, nezarete gelebilir. Ancak 4. Avc Taburu ve kendine katlanlar oktan Ayasofya ve Sultanahmet Meydanlarn tutmulardr.95 Zabitlerini klaya kapatan askerler sokaklara hkim olup glerinin farkna vardktan sonra, herhlde ilerine katlan ve harekete scaklk ve sertlik katmak isteyenlerin de tahrikiyle, silh kullanmaya balarlar. Kendine bir ksm medrese talebeleri de katlnca btn ulemay ve talebeleri zorla yanlarna almak isterler.96 Askerin Sultanahmette, Meclis-i Mebusann nnde toplanp eriat isteriz eklinde ifade ettii isteklerinin ne olduu zerinde sylenebilecek ilk ey bu szn yaplanlar tasvip etmiyoruz mnsyla anlalmas gerektiidir. Bu Osmanl cemiyetinde Mslmanlarn itima, siyas ve hatt her trl taleplerini ifade kfi gelen bir beyandr. steklerin en ksa, en veciz ve ihatal bir ifadesidir. Gnn meseleleri ve dertleri muvacehesinde de muhtevasn kendiliinden kazanmaktadr. Hasan Fehminin katlinden alt, cenazesinden sadece be gn sonra ortaya kan 31 Mart Vakasnda (13 Nisan 1909) dikkati eken ilk hususun Avc taburlar iinde H. Fehminin hemehrilerinin, yni Arnavutlarn bulunmasyd. Bunlarn miktarna tyin mmkn ve esasen mhim de deildir. A. hsann Avc taburu yni Arnavutlar demesi bu bakmdan mnidardr.97 Bu itibarla avc askerlerini Hasan Fehminin intikamn isyana bahane ettiler ifadesiyle98 anlatmak, cemiyetimizde hl kuvvetle cri olan hemehrilik hissiyat veya saplants (paranoya) gz nne alnrsa, ok makl ve mantki grnmektedir. Bu, en azndan, isyann vesilesi ve en kuvvetli sebeplerinden biridir.99 Bu bakmdan isyan esnasnda bir askerin: -Biz Rumelide hrriyet ve adalet iin altk. Hrriyet alnd ama, kpr stnde adam ldrlyor da katili tutulmuyor. Adalet nerede kald? te biz adalet ve ksas istiyoruz yollu ikyetleri bu gibi yorumlarn bir delili olarak grlebilir.100 Meclis-i Mebusann nnde eriat steriz diyen askerlerden Merutiyeti istemeyiz nevinden bir ey ykselmemesi de dikkate deer. Dmanlklar ttihatlara ve ordudaki temsilcileri saydklar mektepli zabitlere idi.101 Harekete katlan medreseliler ve kadro harici braklan alayllar ve yle anlalyor ki muhaliflerin de, katklarndan sonra askerlerin talepler listesi genileyerek son eklini almt. Bunlar, Tye kar olan hemen btn zmrelerin mterek talepleriydi: 102 1- Kabinenin istifas, 2- Meclis-i Mesubandan Ahmet Rza, Hseyin Cahit, Cavit, Rahmi (Arslan) ve Talt Beyin ihrac, 3- Alayl zabitandan aa karlarak madur edilenlerin iadeleri,

347

4- Ahkm- eriyenin tatbiki, 5- Kmil Paann sadrete, Nazm Paann Harbiye Nezaretine getirilmeleri, 6- ttihat ve Terakki Cemiyetinin datlmas, 7- Erbab- kyam hakknda aff- hne iln, 8- Meclis-i Mebusan riyasetine smail Kemal Beyin seilmesi. Avc taburlar 1. gn sonunda ve hele dklen kanlardan sonra esas itibariyle aff- hnenin peine dmlerdi. Ayn akam kan aff iradesinden sonra gece enlikler yaplm ve 14 Nisandan itibaren isyann atei nispeten dmeye balamt.103 Ancak 1 Nisan gecesi aff enliklerinde silh atlmas stanbulda dehet yaratmt. 13 Nisanda Hseyin Hilmi Paa kabinesi yerine kurulan Tevfik Paa kabinesine askerin hrmet durduu Teseliya kahraman brahim Ethem Paa, Harbiye Nzr olarak, dahil edilmi; Mahmut Muhtar Paa kendisini, hi phesiz ldrmek iin arayan askerlerden, stanbulu terk ederek, kurtulabilmiti. Onun yerine de, nl Tanzimat Devri adam li Paann dmd Nzm Paa I. Ordu Kumandanlna getirilmiti. Bu arada Ahmet Rza da Meclis-i Mebusan reisliinden istifa etmiti.104 Bu arada gelebilen az sayda mebus ile alan Mecliste eriat iin Alayllar tarafndan yaplan konumalarn sonu meselenin en hassas ve gerek noktasn ortaya koyuyordu. Alayllar konumalarn aa karldklar ve oluk-ocuklaryla beraber perian olduklar yolundaki ikyetle balyorlard.105 Meclis-i Mebusanda, Merutiyetin ilk dokuz aylk tatbikatnn din tepkisini ise askerleri temsilen Fatih dersimlarndan Hoca A. Rasim Avni Efendi ifade etmiti.106 14 Nisanda isyana kar Rumelide gnll toplanmaya balanmt. 15 Nisanda meclis byk bir ekseriyete almasna devam ederken askerde isyan atei dmeye balamt.107 31 Mart Vakasnn en dikkate deer ve ackl taraflarndan birincisi, asker-sivil, says yze varan insann katledilmi olmasdr. Bunlardan biri Adliye Nzr Nzm Paadr. Yanllkla, yni Ahmet Rzaya benzetilerek deil, yanndaki Bahriye Nzr Rza Paann silh ekmesi zerine askerin att kurunlarla can vermiti. Rza Paa yaralanmakla kurtulmutu. Ancak Lazkiye Mebusu Emir Mehmet Arslan, ldrmek iin peinde iki yze yakn avc askerinin kotuu Hseyin Cahite benzerliinin sebep olduu yanllkla ldrlmt. Bu meyanda erif Sadk Paa da bir kaza kurunuyla hayatn kaybetmiti.108 syann, bilindii kadaryla, ilk kurban Trabzonlu mlzm lyas Efendi olmu ve askerin Karaky kprsnden gemesine mni olmak isterken vurulmutu. Gen muharrirlerden Macid Memduh, Ortakyde; mlzm- evvel Selhaddin, Harbiye Nezareti nnde svari zabiti Rumils spatari isimleri bilinen dier kayplard.109

348

Cinayetlerden en ok tartlan ise Asr- Tevfik zrhls svarisi Binba Ali Kablnin Yldzda, II. Abdhamidin gzleri nnde ldrlmesi olmutur. Bu isyann nc gnmzdeki son katil hdisesiydi ve hep Padiahn aleyhinde kullanlmt.110 3. Sultan Abdlhamid ve 31 Mart Vakas 31 Mart Vakasn duyan hemen herkesin yapt ilk yorum Sultan Abdlhamidin devr-i meum-u istibdad iade etmek iin, ikinci defa kar taarruza getiiydi.111 31 Mart yaayanlarn seneler sonra yobazlar ve zorbalar bizzat kkrtann Sultan olduunu yazmalar bu inancn derinliini gstermesi bakmndan mhimdir.112 Bu hkm, zerinde pek dnlmeksizin bir mtearife alarak kabul edilmiti.113 Bu yorumlar ancak bir sene sonra yava yava yumuam, yalnz Sultan Hamidin parmayla meydana gelmedii, iyi ve kt niyetli birok vatandan katkda bulunduu kabul edilmiti.114 Bu meyanda Sultann nl Dahiliye Nzr Mehmet Memduh Paa da birok delil ileri srerek bu gibi yorumlarn mdafi olmutur.115 Sultann dolayl yoldan teviklerinden bahsedenler de Ali Kablnin katlini ilk delil olarak ortaya sryorlard.116 Meseleyi daha geniletip esas tahrik merkezinin saray olduunu iddia edenler de vard.117 Her eyden nce yallk anda olan ve iddetten irenen Padiahn byle bir siyas maceraya atlmasnn mantk delili bulunmamaktadr. 31 Mart hdisesinde benim katiyen medhalim yoktur diyen Sultann evrak arasndan kan bz jurnallerin evresinde olan biteni merak etmekten baka bir eye yorulamayaca aktr. Gazetecilere ise dehete kapld aleyhteki neriyata cevap verilmesi iin ihsanda bulunduu anlalyor.118 Ali Kabl hdisesinde ne kadar byk bir znt duyduu bilinmektedir.119 Nitekim daha sonra, bu ite bir dahli olmad yolundaki yorumlar hkim olmutur. Gnmzde artk bu gibi yorumlar tartlmaya deer bile grlmemektedir.120 4. Talebe-i Ulm ve Ulema 31 Mart Vakasna, Avc Taburlarndan sonra katlan ikinci kalabalk zmrenin talebe-i ulm, yni medreseliler olduu ak bir gerektir. Askerlik meselesinden dolay bunlardan kmsenemeyecek bir miktarnn T muhalifleri arasna katldklar anlalyor. Ancak hepsinin topyekn ve hdisenin iinde olduklarn sylemek de mmkn grnmemektedir. Dier taraftan bz ulemnn din bir hissiyatla Tye muhalif olduu aktr. Bunun en dikkate deer rnei ise Hoca A. Rasim Avnidir. Herhalde zabtann askere Hocalarla katiyen grmeyeceksiniz. Askerlikte diyanet meselesi aranmaz. Allahtan baka kimse tannmaz. Padiah ve efrad- ahali ttihat ve Terakki Cemiyetinin elindedir yollu szlerin veya dedikodularnn bu hiss tepkide byk bir pay olmaldr.121

349

Avc taburu ile bz medreselilerin, en azndan Mart ay iinde, bir mnasebet kurduklarna dair bilgiler bulunmaktadr. Halbuki Taklada birka misli de Hassa Ordusu erat bulunmasna ramen muhalefetin bunlarla bir ba kurmas dikkate deer grnyor. eitli propagandalarla bunlarda Tyi korumaktan doan bir gnaha ortak ve let olma hlet-i ruhiyesi yaatlm olabilir. Bir baka ihtiml de Arnavut hemehrilii olabilir.122 Askerler kpry getikleri zaman karlatklar manzara Yeni cami merdivenlerini en st basamaklarna kadar, bir papatya tarlasn hatrlatan ekilde beyaz sarkl medreseliler olmutur.123 Burada dikkat edilmesi gereken mhim bir nokta askerlerin iine katlanlarn daha ok sankllar ve hocalar olduu, halkn bu ite esas itibariyle seyirci alarak kalddr.124 Ancak, asker bu yeni zmreyi tabii bir mttefiki olarak grnce btn medreseleri dolaarak talebeleri ve bu arada rastlad ulemy da kendine katlmaya dvet, hatt mecbur etmiti.125 Denildiine gre126 sarkllar arasnda meydana ilk dahil olan ve askere itidl ve inzibat tavsiye eden ulema olduu gibi, tek tek neferlerin kulana baz eyler fsldayan Dervi Vahdet taraftar softalar da grlyordu. Bu meyanda Cemiyet-i lmiye-i slmiye ats altnda toplanan ulemann Merutiyetten yana olduklarn ifade eden beyannmesinin de ruhlara mit ve teselli verdiine dikkat ekilmesi ulemann isyan karsnda tavrn anlamak bakmndan mhimdir.127 Netice itibariyle medrese talebelerinin bir btn hlinde isyanda yer aldn sylemek mmkn deildir. Ulema ise Merutiyetten yana yattrc tavr iinde olmu ve Vahdet etrafnda olanlar istisna edilirse isyann karsnda yer almtr. 5. Dervi Vahdet 31 Mart Vakasnn en dikkate deer ehrelerinden biri olan Dervi Vahdetnin, kard Volkan gazetesiyle baz asker ve medreseliler zerinde tesirde bulunduu aktr. Ancak kendisini dorudan doruya tertipilerden biri olarak grmek zordur. Bununla beraber isyana en ok sahip kan ve gazetesiyle asker arasnda tahrik ve teviklerde bulunan en nde gelen gazeteci olduu muhakkaktr.128 Matbuatn ortaya kard nevzuhur hretlerden biri olan Dervi Vahdetnin kark ahsiyetinin tam bir izah henz yaplamamtr.129 Ancak durum ne olursa olsun isyana onun kadar sahip kan ikinci bir ahs bulmak zordur. O, ertesi gn (14 Nisan) Volkanda (Nu 104, s. 1) Sultana yazd ak mektubunda Bugn Merutiyetimizi red etmek, Meclis-i Mebusan- Osmanyi kapatmak yed-i kudret-i hnenizdedir diyerek Merutiyetin hitam teklifini, olabilecek en ak ifadeyle yapyordu.130 30 Mart tarihli yazsnda da mezlim ve istibdadn eref sokann pis murdar elleriyle icra edildiini yazacak ve Tnin be kiilik nder kadrosunun vatan haricine karlmasn ve aksi takdirde heyecann teskininin mmkn olmadn cesaretle ileri srecek kadar cretkr olan Vahdet, ihtillin nc gn (15 Nisan) ise zabitsiz ve kumandansz askerlerin bu halini inkilb- meru olarak grdn aka ifade ediyordu.131

350

Dervi Vahdetnin isyann tahrikinde ve cereyannda oynad cesur oyuna baklrsa daha baka evrelerle, mesel Kmil Paa ve olu Sait Paa ile yakn mnasebet iin olduu mantk grnmektedir.132 nk bu sralarda, T muhalifi hemen herkesin sadrzam denince hatrna gelen tek isim, ngiliz dostluunun ve desteinin yegne teminat, saylan Kmil Paa olmaktayd. lnceye kadar da yle kalmt. 6. Kmil Paa ve Olu Sait Paa Merutiyetin ilnn takip eden gnlerde en byk siyas cazibe merkezi olan T bir mddet sonra stanbulda grnr bir varlk kazand nispette de itibarn kaybetmeye balam, hele ok frkal bir hayat Merutiyetin gerei sayan mnevverlerin nazarnda kapanmas gereken bir cemiyet olarak grlmeye balanmt. Cemiyet kapanmal ve frkalar kurulmal, siyas hayatn gerekleri yaplmalyd.133 Tnin frkasn kurmay ise neticeyi pek deitirmemi, cemiyetin bir ynyle esrarengiz olan varl hep devam etmiti. lk ok partili siyas hayatn kurulmas insan unsurunun arka plna drmesi deil, bilkis daha n plna karmas gibi bir netice vermesi dikkate deer bir husustur. Bir bakma Kmil ve Sait Paa gibi kdemli devlet adamlar mhim ve partilerst bir rol oynamaya devam etmilerdi. Hatta czibeleri ve tasarruflar, Tnin siyas makamlara henz snamad ilk devrelerde, frkalardan daha da fazlayd denebilir. Bu meyanda Kmil Paa da bilhassa btn T muhaliflerinin nazarnda byk bir cazibe merkeziydi. syan esnasnda da, ister ifade edilsin, ister edilmesin, dnlen biricik sadrzam, ngilterenin mutemedi saylan, Kmil Paa idi. nk daha sonra da olsa, aka ifade edildii gibi,134 bu mlkn tisi ve hli ngiliz destei ile temin olunabilecekti. Kmil Paann byle bir siyas maceraya atlabilecek bir mecli ve genlii olmad ortadayd. Ancak olu Sait Paann, devri ve siyas hayat yaam ve tanm olanlarn yazdklarna baklrsa, bu isyana Vahdetyi ve gazetesini destekleyerek ve Arnavut askerleriyle, smail Kemal vastasyla, irtibata geerek ve para yardmnda bulunarak katk yapt mantken de doru grnmektedir.135 Cezalandrlmamas, ngilizlerin Kmil Paaya gsterdikleri cemilenin T tarafndan, hele isyan bastrldktan ve duruma hkim olunduktan sonra, kablnden baka bir mnya gelmeyecei aktr.136 Sait Paann isyandaki rolne iaret eden Sultan Abdlhamidin bu meselede sadece geree iaret etmek istedii muhakkaktr. evresinde olup biteni byk bir tecasssle renmeye alan Sultann verdii bilgilerin ihtimal pay, tamayp gerek olduu aktr.137 7. Sabahattin Bey ve Ahrar Frkas Sultan Abdlhamidin kzkardei Seniha Sultan ile Mahmut Cellettin Paann iki olundan birincisi olan Mehmet Sabahattin Bey, bz taraflaryla, hl yakn tarihimizin gerei kadar tannmayan ahsiyetlerinden biridir. Siyas hayatmzda fikrin temsilcisi gibi kabl edilmesine ramen siyas ihtiraslarnn ne kadar byk ve derin; kendisinin ne derece gzkara bir muhteris olduu henz bilinmemektedir. Bu itibarla taraftarlarnn kurduu frkann reisliini kk grp kabul etmeyecek

351

kadar st seviyedeki siyas makamlar dnd muhakkaktr. Ahrar Frkasnn reisliini reddetmesi bu bakmdan mnidardr.138 Ancak siyas makamlardan mstani gibi grnen Sabahattin Beyin, en azndan 1906 senesinden beri siyas makamlardan herhangi birine deil, dorudan doruya tahta talip olduu ve bu arzusunun aka ifade ettii sylenebilir. nk, imzasz olarak nerettii Usl- Veraset-i Saltanatn Tebdili Meselesi ve Millet balkl beyannamesini Paristeki Milli Ktphaneye, usl gerei derleme nshas olarak, imzasyla vermi (4 F, Piece 1304) olmas bu yoruma imkn ve zemin hazrlamaktadr.139 Avrupada olduu gibi Trkiyede de hanedann kadn mensuplarnn tahta geebileceini ancak u ifadelerin msaadesi nispetinde, yazya dkebilmitir: Veraset-i Saltanat Kanununun tdil veya tebdilini mucip esbab- hakikiye-siyasye zuhur ettii takdirde esbab- mezkrenin terakkiyat- hazra- medeniyeye gre tedkiki ile ona gre ittihaz olunacak ahkm- kanuniyenin lzum ve adem-i lzumunun tayin etmek hakk millete, milletin mebuslarna rci bir hakk- sarihtir. Sabahattin Bey hakknda, kendisini ok yakndan tanyan Mevlnzde Rifatn yazdklar140 da bu hkmn dier delilleri olarak takdim olunabilir: Bu kyam- azim, byk bir emel takip eden ve bu emel ve hayl ile dima ib edilen prens lkabyla snf ve ayar arasnda temayz eden Dmd Mahmut Paa mahdumu Sabahattin Bey tarafndan tertip ve ihzar edilmitir. Bu kyam hacaletle deil, muvaffakiyetle neticelenmi olsa idi, yni Abdlhamid hlledilip, Sultan Mehmet Reat hazretleri icll, reya-y inkilp da birer birer katlolunup ttihat ve Terakki Cemiyeti mahvedilebilseydi ve bu suretle de nfuz-u hkmet Prens Sabahattin Beyin gizli eline gemi olsayd, Sultan Mehmet Reat hazretlerinin hilminden ve kendilerine olan tevecchlerinden bilistifade anka-y emel, tac taht aramaya koyulacakt. Tasavvur fevkinde cinayetler, hyanetler irtikp edilip- selmet-i vatan- defterine kaydedilecekti. Byk emel besleyenler, emelleri tac taht olanlar, furuk-u siyasyeye girmeleri, lem-i siyasette ak bir aln ile grnmeleri-nazariyat- ahire-i siyasyeye gre muvafk deil imi! Furuk-u siyasyeyi, hatt btn insarlar let etmeli imi, hatt mahveylemekten dahi ekinmemeli imi! te Sabahattin Beyin dstur-u siyaseti!. Vehasl yevm-i muazzez-i hrriyetimiz araz- ahsiyeye dahi meydanlar amt. Hatt Sabahattin Bey gibi efkr- ahrarnesiyle hret bulan zt- muhterem de ta yakalamak derecesindeki hrs ve hayl tazelenmiti. Mstakbel ve ypranmam bir veliaht gibi kenarda durmaya ve partilerden uzak kalmaya itina gsteren Sabahattin Beyin isyann hemen ncesinde, belki de bir ara fikir olarak, Reat Efendiyi tahta geirmeyi dnd veya bu plnla kendisinden yz bin lira, yaknda vuku bulacak kanl ihtillin mliyeti iin, talep eylemesi de bu meyanda yeni delil olarak grlebilir.141 Sabahattin Beyin isyan ncesinde bz Bahriyelilerle mnasebette bulunduu, mesel sr- Tevfik zrhls suvarisi Binba Ali Kabli ile daha nceden anlat, st kardei vastasyla haber gndererek Yldza doru, hi deilse kuru-sk birka top at teklifinde bulunmasndan, anlalyor. A. Kabl bu durumu renen askerler tarafndan katledilmitir. Dier taraftan Avc taburlaryla

352

mnasebetini, o sralarda Ahrarn reisi olarak kabl edilen smail Kemal vastasyla kurmu olduu ihtiml dahilinde grnyor. Mevlnzde Rifata syledii; -te biz durur durur da meydan- siyasete byle atlrz!. Mirim ahvli nasl grdnz! Sz, metne ve plna smayan isyandan haberi bulunduu eklinde yorumlanabilir. Ancak kendisinin isyandan bekledii ile ortaya kan neticenin birbirinden ok uzak olduunu anlamas uzun srmemitir.142 syan dolaysyla tevkif edilen Sabahattin Bey, Mahmut evket Paann emri zerine serbest braklnca Avrupaya gitmi ise de bu tahliyesini masumiyetine delil olarak kabul etmek mmkn deildir.143 Bu arada smail Kemalin isyan iindeki durumu da hayli dikkate deer grnmektedir.144 Burada iaret edilmesi gereken ilk ey kendisine baba olarak hitap eden askerlerden grd byk saygdr. Dier taraftan adet askerlerle saray arasnda bir arabulucu roln slenmi gibi grnmektedir. Bu arada Meclis-i Mebusan reisliine getirilmesi (13 Nisan) ve bu makama getirilmesinin askerler tarafndan teklif edilmesi bu bdireden beklentisinin, o srada Ahmet Rzann igal ettii bu makam olduu anlalmaktadr. Arnavut asll askerlerin nazarndaki itibarnn bu isyanda mhim bir pay sahibi olduu dnlebilir.145 Ahrar Frkas mensubu olmamakla beraber, gazetesi Serbest ile bu frkann en sadk ve II. Merutiyet Devrinin de en ateli gazetecilerinden biri olan Mevlnzde Rifat da Sabahattin Beyin evresinde bulunanlardan biriydi.146 Vaka ncesinde gerek Sultan Abdlhamidin gerekse Tnin aleyhindeki neriyatyla siyaset sahnesini stanlarn banda gelenlerdendir. Hdise hakknda Msrda yazd kitab bilhassa mhimdir. Buradaki itiraflarndan anlaldna gre hdisenin kndan haberdar deildi. Ancak baladktan sonra ynlendirmeye alanlardan biriydi. Yakn dostlarndan Erkn- harp zabitlerinden Feyziolu Ali Galibin, ordunun hrriyeti kurtaraca yolundaki ikaz zerine, biraz da vakann dehetinden ve iddetinden rkerek, 14 Nisandan itibaren itidal tavsiye eden yazlar yazmt. Bununla beraber, ifade edildiine gre, irtica ile bir mnasebeti anlalamam ise de neriyatndan dolay matbaasnn tamamen kapatlmasna ve on sene mddetle srgn edilmesine karar verilmiti.147 8. 31 Mart Vakas ve ngilizler 31 Mart Vakasnn en ok tartlan, hatt zerinde mstakil kitaplar yazlan taraf, bunda esas rol ngilizlerin oynad ve vakann dorudan doruya bir ngiliz tertibi olduu inancdr.148 Bu hkmn madd ve mantk delilleri henz bulunamamtr. Son zamanlarda bu yorumun sakat bir manta bina ettirildii yolunda da karar veren tarihiler grnmektedir.149 Gerekten de ngilterenin i siyasete, hele T aleyhine mdhalede bulunmalar iin herhangi bir ihtiyalar yoktu. T, ngiltereye kar deil, bilhassa ngiltere taraftaryd. Zaten ngilterenin dostluunu ve tabi

353

desteini kazanmak Merutiyet talebinin en byk gerekesiydi. Bylece Merutiyet sayesinde ngiliz dostluu kazanlacak, devlet yok olmaktan kurtulacakt. Ksaca asl talep ngiliz desteiydi. Merutiyet bunu temine yarayaca iin isteniyordu. Ama mitler gereklerin katlnda para para krlmt.150 Merutiyetten ok ey mit edenlerin bilmedikleri ilk mhim gerek ngiliz diplomasisinin 18771878 Osmanl-Rus Harbi sralarnda kkl bir deiik geirdii ve Osmanl toprak btnln koruma dsturunun terk edilmi olduuydu. ngiltere bunun bir neticesi olarak kendisine stratejik bakmdan gerekli sayd Kbrs ve Msr igl etmek yoluna bavurmutu.151 Bundan haberi olmayanlar stanbulda ngiliz elisinin arabasn ekiyordu. Halbuki dier taraftan ngiltere iin Merutiyetin iln, belki de gereinden fazla, byk bir tehlike olarak telkki ediliyordu. Bu hareketin baarya ulamas ve daha da kts ngilterenin ok deer verdii iki smrgesindeki milliyeti ve hrriyeti hareketlere rnek olmas ve tahrik vesilesi olarak grlmesiydi.152 Bu ihtimlin gerekleeceine dair herhangi bir iaret btn Merutiyet Devri (1908-1918) boyunca grlmediine gre ngilterenin herhangi bir mdahalesi iin bir sebep de ortaya kmamt. Buna ramen isyanda ngiliz parma yolunda yaplan edebiyat bsbtn temelsiz de deildir. Bilhassa ortada ok dolatndan bahsedilen elilik batercman (1908-1920) Gerard Fitzmauricein ahs bu gibi yorumlara sebep oluyordu. T. E. Lawrencee gre taassup derecesinde Katolikti. Masonlarla Yahudilere kar din bir nefreti vard. Ona gre Jn Trk hareketi ise yzde elli gizli Yahudi, yzde doksan be mason haraketiydi. Bu hareketi eytan gibi gryordu. Btn ngiliz tesirini modas gemi Sultana ve etrafndakilere tevcih etmiti.153 Fitzmauricein, T aleyhinde bulunmak hasebiyle, bu yorumlara sebep olduu aktr. ahsen isyana katld hakknda cidd bir delil yoksa da kalben isyanclarn yannda yerald muhakkaktr.154 9. 31 Mart Vakasnda Tarifsizler 31 Mart Vakasnn tam ve niha bir yorumun yaplmas, herhlde hibir zaman, mmkn olmayacaktr. nk hdisenin ok tarafl olmas ve bunlardan bazlarnn hl mehl kalmas buna mnidir. Hdise iinde bulunduu ifade edilen ve tam bir tarifi yaplamam olan kiilerden bahsedilmesi ortaya hlli gereken baka bir bilmece karmaktadr. Bu gibi kiiler o zaman dikkati ekmi, ancak bir merak ve aratrma meselesi yaplmamt. Bilhassa askerleri mektepli zabitlere kar kkrtan veya medreselere gidip eriatn elden gittiini syleyerek isyana katlmaya dvet eden bozuk Trkeli bu ahslarn Trk ve Mslman olmadklar muhakkak ise de tahminden teye bir ey sylemek mmkn grnmemektedir.155 Gerekten 31 Mart Vakas bilmecesinin en mhim paralar arasnda bu gibi hdiseler de bulunmaktadr. Herhlde Ahrar Frkas yannda yer alan Hnak takmndan Ermeniler veya yine frka ile ibirlii iinde olan Rumlardan bzlar fiilen katkda bulunmu olabilirler tahmini imdilik mmkn grnmektedir.156 III. Hareket Ordusu ve syann Sonu

354

31 Mart Vakas kabe-i Hrriyet Selnike nlk ittihatlardan smail Canbulat tarafndan Merutiyet mahvoldu cmlesinden ibaret bir telgrafla bildirilmiti.157 Haber byk bir infial yaratt. Her dinden ve unsurdan gnll yazlmaya baland ve askeri depolardan silh ve elbise datld. Gnlller arasnda Trklerden baka ok miktarda Bulgar, Rum, Yahud, hatt ifade edildiine gre Girit kylleri de bulunuyordu. Bu arada Sandanski ve Panie gibi Bulgar komitecileri de bunlara dahil olmutu.158 Jn Trklerin nazarnda khne Bizans ve kt kader saylan stanbul zerine nerdeyse btn Rumeli yryordu. T bir taraftan stanbula niha ve kat darbeyi vurmaya hazrlanrken, dier taraftan da, kendi nderliinde, ittihad- ansrn gerekleebileceini gstermek istiyor gibiydi. Ancak kuvvetlerin teekkl ekli ve hele stanbuldaki davranlar hibir zaman kabul edilememitir.159 Hareket Ordusunun toplanmas, daha dorusu btn Rumelinin kar temin eden ahs ise, isyan zerine hemen stanbulu terk edip, kararghn Ayastefanosta (Yeilky) kuran bir numaral ittihat Talt Beydi.160 Hareket Ordusunun stanbul zerine yapt harektta bir baka mesele Yeilkyde kumandasnn Hseyin Hsn Paadan Mahmut evket Paann eline gemesidir. Bunu Alman siyasetinin baars olarak yorumlayan grler de vardr.161 Ancak daha sde ve gereki bir yorumla bu byk hareketin erefini ve kumandasn M. evket Paann bakalarna brakmak istemedii sylenebilir.162 stanbulda siyas hayat skunete kavuurken selnikten Binba Muhtar Bey kumandasndaki ilk Hareket Ordusu birlii de isyann nc gn (Perembe, 15 Nisan) yola kmt. Ertesi gn yeni kabine zlar Cuma selmlndan nce yemin ettiler. O gn 31 Austos 1876da tahta kan Sultan Abdlhamidin son Cuma selml olmutu. Cumartesi gn stanbulda Merutiyet aleyhinde bir hareket olmad hakknda izahat vermek iin Selnike ise atalcadaki nc birliklere birer heyet gnderildi.163 Ancak Merutiyet Cemiyet demekti ve Cemiyet varsa Merutiyetten bahsedilebilirdi. Cemiyeti stanbuldan kovan bir Merutiyet T tarafndan ne kadar ciddiye alnabilirdi. Son Cuma selmlnn yapld gn Hareket Ordusu drt koldan stanbul zerine yrd.164 stanbuldaki son mukavemet gr ise Ferik Memduk Paann gelenlerin Trk ve Mslman olduunu sylemesi, Sultan Abdlhamidin ise iddetten ve kandan nefret derecesinde kanmas zerine zaten taraftar bulmamt.165 Ancak bu meyanda Hareket Ordusunun stanbul iinde top ve tfek kullanabilecei de akla gelmiyordu. H. Cahitin ifadesine gre Hrriyet Ordusunun stanbulu fethetmesiyle yeni bir devir almt ve esasen Abdlhamidin yerinde braklmas byk bir hat idi.166 Ancak manzarann bu derece romantik bir yoruma msait bir taraf yoktu. stanbulda adet dahil bir harp oldu.167 Mecmu telefat, A. Refike (a.g.e. s. 69) gre, birka yze bali olmutu, ama hl tam bir aratrmas yaplm deildir. Yaplan bir insan avndan baka bir ey deildi. Camilere snan bz medrese talebeleri Bulgar komitecileri tarafndan boazlanmt.168 25 Nisanda stanbula tamamen Hareket Ordusu hkimdi. 15-16 Haziran 1826 tarihindeki Vaka-i Hayriyeden beri stanbulda ilk defa bu kadar ok kan dklyordu.169 Bunun bir siyaseten katl dnda gerekesi de yoktur. Bu meyanda Taklada toplutfekli arpmalar olmu ve kla byk lde tahrip edilmiti.170

355

IV. 31 Mart Vakasnn Neticeleri 31 Mart Vakas hakknda yaplan aratrmalar esas itibariyle cereyan tarz ve sebepleri zerinde younlam ve neticeleri itibariyle, nispeten, ihml edilmitir. Halbuki vak dourduu getirdii neticeleri bakmndan daha mhimdir. Bu erevede daha ok siyas neticeleri zerinde durulmutur. Halbuki daha geni ve derin tesirleri olduu bir gerektir. Ancak Tnin gelitirdii 31 Mart Vakas ve irticai edebiyatnn, gnmze kadar devam eden tahakkmyle bu tesirler gerei gibi aratrlamamtr. 31 Mart Vakasnn neticeleri eitli balklar altnda toplanabilir. 1. rfi dareli ve Daraal Siyaset Devri Tnin daha Merutiyetin ilnndan nceki gnlerde balatt kanl bir siyas hayat olmutu. Bilhassa Selnikte, hafiye ve Abdlhamidin adam olduu gerekesiyle insanlarn katledildii, bizzat mensuplar tarafndan ifade edilmiti. Edirnedeki asker isyann msebbibleri aslm ve stanbulda da, sokaklarda, gndz veya gece karanlnda da benzer gerekelerle cinayetler devam etmiti. 31 Mart Vaksnda da, Balkan ve bilhassa Bulgar komitecilerinin yaptklar katlimn halkta ne gibi hiss tepkilere sebep olduunu tahmin etmek hi de zor deildir. Halk aslanlarn hlini grdke dehet iinde kalyor, daha nce hi ahit olmad bu manzaralarn makl ve rahatlatc bir yorumunu yapamyordu. Bayezit Meydanndaki daraalar grmemesi iin ocuklar yan sokaklardan dolatrlyordu.171 31 Mart Vakasndan dolay, biri gyapta olmak zere, yetmi idam karar verilmitir.172 Mahkmlar arasnda Kabasakal Mehmet Paa, Yusuf Ziya Paa, Sermusahip Cevher Aa,173 uray Devlet zlarndan Mehmet Tayyar Bey, el-Adl ve Protesto gazeteleri muharriri ve Hoca Tahsin Efendinin esenlerinin niri Ndir Fevzi Efendi174 ve Dervi Vahdet ile asker ve sivil ahslar bulunuyordu.175 stanbuldan kaanlardan zzet Holo ve olu Abdurrahman, Mabeynci Faik Bey, Selim Melhame ve Kmil Paazde Sait Paann rtbe ve nianlarnn alnmasna ve emlkinin de haczine Divan- Harb-i rfi tarafndan karar verilmiti.176 dam cezalarnn gerekesi tarz- hkmeti tayir ve tebdile teebbs idi.177 Uzun zaman tartlan meselelerden biri de idam cezalar olmutur. Aslanlardan Kabasakal Mehmet Paann vaka esnasnda Orhanelinde (Atranos) olduu ifade ediliyordu. stanbula getirilmi ve hayatnn hesab sorularak aslmt.178 Aslanlardan biri de isyana avu kyafetiyle katlan ve Almanyada tahsil grm bulunan bir yzba ve dieri de isyanclar temsilen meclise gelen bir binba idi.179 Bayezt meydannda 4. Avc Taburundan Onba Selim bin Veli, Onba Rifat bin mer, Onba Hamdi bin slm, avu Amir bin Destan, Baavu zenci Ali bin Abdullah; Ayasofya meydannda avu Hamdi bin Yaar, avu Hazm bin Bayram, Yedinci Alay I. Tabur binbalndan akta Yusuf

356

Efendi, 1. Avc Taburu tfeki ustas Arif ve olu blk emini olu Mehmet; Eminnnde yine 4. Avc Taburundan Onba bi bin Hseyin, Kundurac Onbas Ali, Onba Ali Bin Osman idam edildiler.180 damlar Kasmpaa, Beikta ve Bayezitte daha sonraki gnlerde de devam etmiti.181 Bir gnde on yedi kiinin asld gnleri, devri intikal edenlerin, unutmas mmkn olmamtr.182 Bu arada nceki idamsz devri hatrlatanlar ve hasretle ananlara ise Hakan- Sbkn kendini millete kar dil ve merhametli gstermek iin idam cezasn tehir ettirmi olduu cevab veriliyor ve ibret-i messire olmak zere cezann tatbiki mdafaa ediliyordu.183 Hatt Tanine gre Divan- Harpler payitahtta tathirat- klliye icranda bulunmutu.184 Harekete katlan askerlerin en talihlileri ise Rumeliye yol inaatnda altrlmak zere, takm takm yollanmlard.185 Rtbe skme cezalar Harbiye Nezareti (Bayezt) meydannda asker ve zabitan huzurunda tatbik edilmi ve karar Yzba Rza Bey tarafndan okunduktan sonra Sertfeki Mir Tahir ve Tfeki Tahir Paalarn rtbeleri alnmt.186 2. Muhalefetsiz Frkal Hayat T cemiyeti 31 Mart Vakasnn takiben Selnike tanrken mhrl itimatnmesi olmayanlarn da kendi adna konumasn yasaklamt.187 Ama artk stanbulda muhalifler de konuuyordu. Mecliste ise sadece T Frkas kalmt. 31 Mart Vakasn frsat bilip T aleyhindeki dncelerini btn aklyla yazan gazeteciler ve muhalifler selmet firardadr diyerek Hareket Ordusu girerken stanbulu terk etmilerdi. Bunlardan kdam sahibi Ahmet Cevdet (Oran) ve sermuharriri Ali Kemal ve Serbest sahibi Mevlnzde Rfat hakknda Divan- Harp tarafndan celpnme karld. On be gn iinde gelmedikleri takdirde hukuk-u medeniyeden iskat ve mallar haciz altna alnacakt. Buna ramen Tnin adaletine iltica etmek cesaretini kendilerinde bulamamlard.188 Gittikleri Yunanistanda da Tnin alkasndan kurtulamamlard. Berat Mebusu smail Kemal, Ergiri mebusu Mfit, Sinop Mebusu Rza Nur ve Ali Kemalin189 hudut dna karlmas T tarafndan Yunan hkmetinden talep olunuyordu.190 Yeni Gazete sahibi Abdullah Zht, nce tevkif edilip sonra braklan Sabahattin Bey ve Ahrarn dier mensuplar da stanbulu terk etmek zorunda kaldlar.191 Bu idamlar, tevkifler, firarlar ve rfi idarenin iln zerine tekrar istibdadn penesine dld eklindeki yorumlara hak vermemek pek de mmkn grnmyordu.192 31 Mart Vakasnn iktidara verdii en byk ve keskin siyaset vastas ise irtica mefhumu oldu. Vakaya kadar esas itibariyle Merutiyet aleyhtar hareketler iin btn taraflarn birbirlerine kar kullandklar bu sulama bundan sonra muhaliflere kar kullanlan en messir silh ve temyiz imkn olmayan bir mahkmiyet karar oldu. T muhalifleri irtica sulamasnn ok yaplmasndan ve tarif edilmemi olmasndan ancak ikyetle yetinmek zorunda kalyordu. Dorusu T de her sktnda 31 Mart edebiyat yapyor, i isyanlara irtica tehisi koymak ilk ii oluyordu.193 3. Yldz Yamas

357

Yldz yamas meselesi 31 Mart Vakasndan, daha dorusu II. Abdlhamidin hllinden beri ciddi bir aratrmaya mevzu tekil etmemi ve sadece dedikodusu yaplagelmi bir bahistir.194 Vaknn, Yldz hazinelerine elkoymak iin bizzat T tarafndan tertip edildiine dair grler de bulunmaktadr.195 nl Bulgar komitesi Sandanskinin de yamadan hissedar olduuna inanlmaktadr.196 Sultann hllini takiben sata karlan Saray eyalar ok nispetsiz fiyatlarla satlmt. Bu sattan ok bir yamaya benziyordu. Satta yolsuzluk yapanlar Hurit Paa tarafndan tespit edilmiti.197 Ordunun zabitlerinden olan Rahmi Apak da bz T mensuplarnn Yldzda yapmaclk yaptklarn aka yazmaktadr.198 4. Sultan Abdlhamidin Hlli Sultan Abdlhamidin tahtnda kalmas II. Merutiyetin en byk hats ve eksiklii olarak grlmt. Ancak elden de bir ey gelmemiti. 31 Mart Vakas duyulur duyulmaz siyas hayata yeniden arl veya kendine kar olanlar bakmndan bir kabsu kmt. Hareket, Sultann Merutiyete kar bir darbesi eklinde yorumlanmt. nk harekette T aleyhtarl akt, ama Sultan aleyhinde herhangi bir tezahrat yoktu.

Sultann hlli iin msait hava daha Hareket Ordusu stanbula girmeden domutu. 31 Austos 1876dan beri Devlet-i Aliyyenin kaderine hkim olan ve aleyhinde bir hiciv klliyat teekkl eden Sultann ve adamlarnn tarih sahnesinden ekilmeleri 27 Nisan 1909da vuku buldu.199 Bu sadece Sultann deil, saltanatn ve tahtn da siyaset meydanndan ve devlet hayatndan cismen ekilmesi ve sadece ismen kalmasyd. Bu ayn zamanda sadece bir Sultann deil, otuz senelik byk bir siyas tecrbenin ve birikimin de tarih sahnesinden srgn edilmesiydi.200 imdi daha mnsif olmak iin denebilir ki, eer Abdlhamit hlledilmese idi bu siyasetin neticesi bu derece feci olmazd. Neden? Bir kere Abdlhamit kendi hukukunu bilecekti ve Merutiyeti ikinci bir defa iln ettikten sonra, onun tekrar mahvetmenin kendisi iin tehlikeli olacan idrakten aciz olmadndan, milletin de hakkna riayet eder ve muvazeneli bir idare meydana gelirdi. Tabi bu suretle, Cemiyetle muhaliflerinin mcadelesi mahalle kavgas eklini almaz, Trablusgarp Harbi olmaz ve Balkan Harbi zuhur etmezdi. Umum harbe de girilmesine mni olmas ihtimali de kuvvetle varitti. Zekas vehmine galebe ederek artk merut bir Padiah olarak icra-i saltanat tercih etmesi kaviyen memuld. Yerine tahta geen Mehmet Reatn siyas varl ve iradesi bir hi mesabesinde idi.201

5. Tnin Hudutsuz ve Kaytszktidar

31 Mart Vakasna T ile muhalefetin ilk ve son byk hesaplamas nazaryla da baklabilir. Bu, Tnin zaferiyle neticelenmiti. Daha sonra Tnin Hrriyet ve tilf Frkasna ramen, siyaset meydannda hep rakipsiz kald sylenebilir. ttihatlarn kendilerine muhalif gibi grnenlere artk hi tahammlleri kalmamt. Harbiye talebelerine bile Tye biat teklifinde bulunmalar bu bakmdan ok

358

dikkate deer bir keyfiyettir.202 Frka hayat tamamen sekteye uram ve gizli bir diktatrlk kurulmutur.203 Halka gre zaten frka kavgas, frka kavgasyd ve katlmak faydaszd.

Vakadan sonra T eski gcn ve nfuzunu yeniden kazanmt. Cemiyet eski rkekliini ve kararszln tamamen terk etti ve daha kararl haraket etmeye balad. Her eyden nce devr-i sbkn hesabn tasfiye etmek iin eski devrin adamlarn ve taraftarlarn Adalar ve, Kuzey Afrikaya ve Yemene srmeye balad.204

Siyas hayatta sadece T kalnca ilk zamanlarda rklen yksek siyas makamlara,205 yn nezaretlere artk gen nderleri gemeye balad. Cavit Bey, Maliye; Talt Bey de Dahiliye Nzr olarak kabineye girdiler.206 T, 30 Ekim 1918deki Mondros Mtarekesine kadar, A. Muhtar Paa ve Kmil Paa kabineleri hari, iktidar hi elinden brakmamtr.

6. Devlet Tekiltnda Islahat

31 Mart Vakasndan sonra devlet tekiltnda yaplan slahatta bu hareketin byk ve tayin edici bir tesiri olduu muhakkaktr. Ayn zamanda bu alanda yaplan icraat hzlandrd sylenebilir. Bu tarafyla 31 Mart Vakasnn imdiye kadar ihmle urad bir gerektir.207 Hareket Ordusunun duruma hkimiyetini takiben gerek asker ve gerekse mlk sahada yaplan icraat yle sralamak mmkndr: a-Serseri ve Mezenne-i Su Ehas Hakknda kanun (14 Mays 1909). b-Hareket-i rticaiyeye tirak edip de Taburlarnda Braklmas Caiz Grlmeyerek Yol naatnda stihdam Olunmak zere Rumeliye Sevk Olunan Asakire Tahsis Olunan Mebalie Dair Kanun (30 Mays 1909). c- timaat- Umumiye Kanunu (9 Haziran 1909). d- Berr ve Bahr Erkn ve mer ve Zabitann Tekad in Rteb-i Askeriyelerine Gre Tayin Olunan Mebalie Dair Kanun (26 Haziran 1909). e- Tensikat Kanunu (30 Haziran 1909). f- Matbuat Kanunu (29 Temmuz 1909). g- Matbaalar Kanunu (29 Temmuz 1909). h- stanbul Vilyetinin ve Emniyet-i Umumiye Mdriyetinin Tekiltna Dair Kanun (4 Austos 1909). Bu kanunla bir bakma istibdat devri bkiyesi saylan Zabtiye Nezareti ilgi edilmi ve yerine, Fransadaki gibi, Dahiliye Nazaretine bal ve yine Franszcasnn tercmesiyle, Emrullah Efendinin isim babaln yapt Emniyet-i Umumiye Mdriyeti kurulmu ve yeni balayan ok frkal siyas hayatn bir gerei olarak ilk defa siyas ube ihdas edilmiti.208 i- Tasfiye-i Rteb-i Askeriye Kanunu (7 Austos 1909).

359

fade edildiine gre kanun Hareket Ordusuyla stanbula gelen mektepli zabitlerin sraryla yaplm ve Harbiye Nzr Salih Paa zamannda tatbik edilmiti.209 j- Cemiyetler Kanunu (16 Austos 1909). Ayn zamanda siyas partileri de ihtiva ve tanzim eden cemiyetler Kanun, Merutiyetin ilnyla ortaya kan binlerce cemiyeti hukuki bir ereveye kavuturma mecburiyetiyle yaplmt.210 Bu defa istim nden gidiyordu. 1909 yaznda karlan kanunlara211 baklnca 31 Mart Vakasnn yaratt tesirlerin, kendisinden ok daha byk ve mhim olduu grlebilir. Netice itibariyle 31 Mart Vakas, en geni erevede II. Merutiyetin bir tepkisi olarak grlmelidir. Harekette ok tarafn pay olmas tam bir izahnn yaplmasn zorlatrmaktadr. Ancak hareketi bandan itibaren hesapl ve plnl bir hareket olarak grmek de mmkn deildir. Tnin, Sultan Abdlhamidin veya ngilizlerin bir tertibi olmad eklindeki yorumlar, her geen gn biraz daha, arlk kazanmaktadr. Burada olsa olsa Avc taburundan bz askerlerle bz muhaliflerin mnasebetinden bahsedilebilir. 31 Mart Vakas da, kendinden ncekiler gibi, bir asker hareket olarak dikkati ekmektedir. Ancak hareketin kla dna tamas ve ilerine sivil ve asker dier muhalif unsurlarn katlmas hareketin iddetini artrmtr. Bu unsurlardan bzlar, mesel bozuk Trke ile konuanlar hakknda tam bir bilgi bulunmamas daha ileri yorumlar yaplmasna mni olmaktadr. 31 Mart Vakasnn mhim bir taraf hl ok mbalaal bir ekilde ortaya konulmas ve ancak Hareket Ordusuyla srdrlebilmi gibi byk bir isyan olarak takdim edilmesidir. Halbuki Hareket Ordusu stanbula yrd zaman asker oktan klasna dnm ve Meclis-i Mebusan mesaisine balamt. T bu isyan, iktidarn tam ve rakipsiz ekilde kurmak iin kullanmtr. Bu kullanma gnmzde de devam etmemelidir. Vakann neticeleri kendisinden daha mhim ve kkl olmutur. Bu bakmdan daha sonraki icraatta tesiri aktr. 31 Marta daha iyi anlamak iin Merutiyet icraatinin cemiyetin her sahasnda ve bilhassa zihniyet yapsnda yol at sratli ve derin tesirlerini aratrmak gerekir. Vaka bu bakmdan czibesini hl muhafaza etmektedir. DPNOTLAR 1 Gemi bilgi iin: Ali Birinci, Siyaslemenin lk Devresi (24 Temmuz 1908-11 Haziran

1913), Tarih Yolunda, stanbul, 2001, s. 151-152. Farkl yerlerden alnan bilgilere ayrca iaret olunmaktadr. 2 3 Falih Rfk Atay, Bat Yllar, stanbul, 1963, s. 33. Mehmet Kadri Nash, Serayih, Paris (1912), s. 18.

360

4 5

Dr. Cemil, Maherde Bir Hutbe, stanbul, 1331, s. 25. Mevlnzde Rifat, Hakk- Vatan Yahut Tarik-i Mcahedede Hakikat Ketmedilemez,

stanbul, 1328, s. 6. 6 7 Fazl Necip, Klhan Edipler, stanbul, 1930 s. 219-220. smail Hakk, Tensikat Meselesi, kdam Nu. 5116 (9 Austos 1324) s. 3-4; Ali Mnif

Beyin Hatralar (Haz. Taha Toros), stanbul, 1996, s. 43. 8 9 10 Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara, 1959 s. 42. T. H., Bu Gidi yi Bir Gidie Benzemiyor, (stanbul), (1324), s. 8. Faaliyete Muntazrz, Hukuk-u Umumiye, Nu. 16 (18 Eyll 1324) s. 1; Adliye Nezaretine

Kar Sada-y Hak Nu. 22 (20 Eyll 1324) s. 2. 11 12 13 ura-y Devlet Tensikat, Tanin, Nu. 35, (22 Austos 1324) s. 2. Karaku-Ezop; Nu. 1 (9 Eyll 1324). Kzm, Tensikata Dair, Hukuk-u Umumiye, Nu. 54/26 Terin-i evvel (1324), s. 2; Asaf

Muammer (Ktayis), Yd- Htrat, Mukavemet, Nu. 261-5 (26 Krun- sni 1327) s. 2; Nu. 262-6 (27 Kanun- sni 1327), s. 2. 14 15 Bir Kzltoprakl, Memurin Tensikat, stiare, Nu. 1 (4 Eyll 1324), s. 37-38. Sleyman Nazit, Yklan Messese, stanbul, 1927, s. 11; Ali Kemal, Tensikat, kdam Nu.

5134 (27 Austos 1324) s. 1. 16 bnz Ziya, cml-i Dahili, stiare Nu. 12 (27 Terin-i sni 1324), s. 571; Ahmet Saip,

Nereye Gidiyoruz, stanbul, 1327, s. 17. 17 Asat Tugay, bret, stanbul, 1962 C. II, s. 34; Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, stanbul,

1990, s. 28-30. 18 19 20 21 Geni bilgi iin: A. Birinci, a.g.e., s. 31-33. Salim Srr Tarcan, Hatralarm, stanbul, 1946 s. 29. Feridun Kandemir, Jn Trklerin Zindan Hatralar, stanbul, 1975, s. 63. Mahir Sait 31 Mart Vakas, Politika-34, Gazetede 2. 12. 1931de balyan yaznn

Tefrika numaralarna iaret edilmemektedir.

361

22

Mahir Sait-33; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul, 1984, C. I, s.

145; Geni bilgi iin: Sina Akin, 31 Mart Olayna Dein, Sabahattin Bey ve Ahrar Frkas, SBF Dergisi, Ankara, 1973, C. XXVII, Say: 3, s. 541-560. 23 T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 131-141; Ayrca Temel Yaynlar arasnda baslmakta olan

Sleyman Kni rtemin kitabnda geni bilgi bulunmaktadr: 31 Mart syan, s. 40-45, 62-65. 24 197. 25 26 Htrat- Sultan Abdlhamid-i Sn (Haz. Vedat rfi-Beng), stanbul, 1338-1340, s. 43. Hseyin Cahit Yaln, Merutiyet Hatralar Fikir Hareketleri, Say: 171 (1937), s. 230dan Musavver Salnme-i Servet-i Fnun (Haz. smail Suphi-Mehmet Fuad), stanbul, 1326, s.

naklen A. Birinci a.g.e., s. 33. 27 28 62. 29 Hans Kohn, Trk Milliyetilii, (ev. Ali etinkaya), stanbul, 1944, s. 22, Btn gn Ahmet hsan (Tokgz), Matbuat Hatralarm, stanbul, 1931, C. 2, s. 36 vd. Ahmet Emin Yalman Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim. stanbul, 1970, C. 1, s.

alan Servet-i Fnun ancak yirmibe bin baslabiliyordu (A. hsan, a.g.e., s. 8). 30 31 kdam, Nu. 5094 (18 Temmuz 1324) s. 1; A. hsan, a.g.e., s. 25. Fethi, Muhaliflerin Esrar, stanbul, 1332, s. 7, 11; ok Yaz Yazma merakna denlerden

biri de Rza Nurdu: Hayat ve Hatratm. stanbul, 1968, C. 2, s. 295-296. 32 33 34 35 A. hsan, a.g.e., s. 35. A. hsan, a.g.e., s. 37-38, 70; Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, zmir, 1955, s. 37. A. hsan, a.g.e., s. 63. Geen Meraretler, Millet, Nu. 1 (23 Temmuz 1324) s. 1; Baralm, kdam, Nu. 5090

(14 Temmuz 1324), s. 2; (Hseyin Kmi), Divane-i Dehri, stanbul, 1330, s. 2; ayialar, kdam, Nu. 5177 (8 Terin-i evvel 1324), s. 3. 36 Ali Kemal, Cesaret, Yine Cesaret, Daima Cesaret, kdam, Nu. 5099 (23 Temmuz 1324),

s. 1; Tahir Hayrettin, Bizdeki Endielere Sebeb, Hemrah, Nu. 81-13 (15 Temmuz 1327) s. 1. 37 38 Hak Syleyelim, Hukuk-u Umumiye, Nu. 34, (6 Terin-i evvel 1324), s. 3. Ali Nihat, Gazetelerden Saknalm, Ceride, Nu. 10 (23 Zilkade 1326), s. 213-216.

362

39 40

A. Saffet, stanbul Musahabeleri, stanbul, 1324, s. 103. Mebus, Nu. 2 (7 Knun- evvel 1324) s. 1; Dr. Cemil, a.g.e., s. 29-31; Selim Srr (Tarcan),

ahsiyyat, Millet, nu. 30 (21 Austos 1324) s. 1; H. B. Makalt- Mahsusa, Ceride, Nu. 1 (2 Terin-i evvel 1324) s. 5; Musavver Salnme-i Servet-i Fnun-1326, s. 106; Kemal, Cidal-i Matbuat BesaBakm, Nu. 8 (1 Knun- sni 1324), s. 1; Arzhl, Nu. 5 (26 ubat 1325) s. 1; Bekir Fahri (diz), Czzam- Matbuat, Teminat, Nu. 231 (22 ubat 1327) s. 1. 41 A. hsan, a.g.e., s. 66; Zambak etrafndaki tartmalar iin: Ali Birinci, Tarih Yolunda,

stanbul, 2001, s. 277-288. 42 43 44 45 46 47 alnmt. 48 Ali Kemal, Heyet-i Vkel-Serbest-i Matbuat kdam, Nu. 5140 (2 Eyll 1324), s. 1; Hseyin Cahit (Yaln), Edebiyatn stikbli, Millet, Nu. 2 (24 Temmuz 1324) s. 2. kdam, Nu. 5340 (25 Mart 1325) s. 4. Ltfi Fikri, Bitaraflk, Tekilt, Nu. 191 (13 Knun- sni 1327), s. 1. A. hsan, a.g.e., s. 67. Selnikte Kabadaylk Yahut iddetli stibdat, Volkan, Nu. 57, (13 ubat 1324), s. 4. 19 Ekim 1908 (6 Terin-i evvel 1324) tarihli kdamn ifadesine gre Dersaadet ve

vilyetlerde 380 gazete kyordu. Ayrca Eyll iinde sonuna kadar otuz sekiz yeni gazete imtiyaz

Serbest, Nu. 104 (16 ubat 1324), s. 4; Nu. 105 (17 ubat 1324), s. 1. 49 3. 50 Hakknda yaplan son aratrma olarak: Hilmi Bengi, Gazeteci, siyaseti ve fikir adam Felsefe-i mcadele Nevsl-i Mill-1330, s. 15; T, ura-y mmet kncaya kadar sadece

Taninde neredilen beyannamelerine itibar edilmesine istiyordu. Tanin, Nu. 1 (19 Temmuz 1324), s.

olarak Hseyin Cahit Yaln, Ankara, 2000, 382 s. 51 Mehmet Kadri Nash, a.g.e., s. 68; Baba Tahire benzetilen bir yaz iin Bugnn Baba

Tahiri Zhre, Nu. 1 (6 Mays 1327), s. 1-2. 52 53 54 Hseyin Cahid, 10 Yln Tarihi 1908-1918, Yedign, Nu. 153, (12 ubat 1936), s. 28. Mahir Sait-29; S. K. rtem, a.g.e., s. 47-48. Mahir Sait-23-27-35.

363

55

Paay vuran sonradan anakkale mebusu olan ttihat Zabit Atf Kamld. Bilgi iin:

Sleyman Kle, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir, 1944, s. 346-347; A. Saip (a.g.e, s. 61) bu cinayet iin idam tespitinde bulunmaktadr. 56 Bunlarn bir listesi iin: Sleyman Nazif Tepedelenliolu, Ordu ve Politika, stanbul, 1967,

s. 209-210; Refik Halit (Karay) bu takma, daha ok bulunduklar yere telmihen Serez Katilleri adn vermitir, (Kirpinin Dedikleri, stanbul 1952, s. 167. 57 Musavver Salnme-i Servet-i Fnun, 1326, s. 88-89; Kazm Nami Duru, ttihat ve Terakki

Hatralarm, stanbul, 957, s. 33; K. N. Duru, Arnavutluk ve Makedonya Hatralarm, stanbul, 1959, s. 32; Ali Canip Yntem, Selnikte 10 Tanmz Subak, Yakn Tarihimiz, Say, 22 (26 Temmuz 1962), s. 258. 58 Hukuk-u Umumiye, Nu. 80 (21 Terin-i sni 1324), s. 4: A. E. Yalman, a.g.e., s. 93; Hasan

Amca, Domayan Hrriyet, stanbul, 1958, s. 52-55: Refi Cevad Ulunay, Sayl Frtnalar, stanbul, 1955, s. 209, F. R. Atay, a.g.e., s. 30, F. R. Atay, Paay vurann Halil (Kut) Paa olduunu (a.g.e., s. 44), yazyor. Asaf Tugayn anlatt baka dikkate deer katil vakalar da (a.g.e., s. 242-243) dndrcdr. 59 Cinayet, Volkan, Nu. 98 (26 Mart 1325), s. 4; Bir zabitin telini ve buna Vahdetnin cevab

iin: nu. 103 (31 Mart 1325) s. 1; Serbest, Nu. 142 (26 Mart 1325), s. 1; Nu. 143 (27 Mart 1325) s. 23; nu. 145 (29 Mart 1325) s. 3. Hasan Fehminin hayat iin: Mahir Sait, a.g.m., 30, 31; Hasan Fehmi ve daha sonra ldrlen gazeteciler Ahmet Samim (1910) ve Zeki Bey (1911) iin: Mustafa Baydar, Basnmzn ehitleri Yllk, Say: 2 (stanbul, 1961), s. 65-77. 60 61 62 63 Ahmet Hamdi, Osmanl Ordusunun Esbab- Malubiyeti, Msr 1329, s. 5. Mustafa Turan, Taklada 31 Mart Facias, stanbul, 1964, s. 50. Asaf Tugan, a.g.e., s. 21; R. C. Ulunay, a.g.e., s. 209. Mahir Sait-31; A. Saip, a.g.e., s. 84; Hasan Amca, a.g.e., s. 60-67; Burhan Feleke gre

(Yaadmz Gnler, stanbul, 1974, s. 46-51) 300 bin kii katlmt. S. K. rtem, a.g.e., s. 111-112. 64 Hseyin Cahit, a.g.e., Yedign, Nu. 150 (22 kinci Knun 1936), s. 30; Paul mbert,

Osmanl mparatorluunun Teceddd (ev. Hasan Ferhat Muallim Anjel); stanbul, 1329, s. 213-214. 65 1325), s. 1. 66 Tanin, Nu. 250 (29 Mart 1325), s. 1. Hseyin Cahit, Frsattan stifade, Tanin, Nu. 248, (27 Mart 1325), s. 1; Nu. 250 (29 Mart

364

67

erif Paa, Bir Hasbihl, stanbul, 1330 S. H.; B. Felek, a.g.e., s. 49, 51, 55. K. N. Duruya

gre (ttihat ve Terakki Hatralarm, s. 61) Merutiyetin ilnndan nce ve sonraki hibir katil hdisesi Tnin karar ve emriyle olmamtr. Bu vaziyete daha da vahim bir mahiyet kazandrmaktadr. 68 69 Orduda binbaya kadar olan rtbedeki subaylara zabit denir. Askerin durumu hakknda geni bilgi iin: S. Akin, a.g.e., s. 225-232; Ahmet Turan Alkan,

II. Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, stanbul, 2001, s. 31-85. 70 Mahir Sait-52-53; Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi (Haz. Bayram

Kodaman-Mehmet Ali nal), Ankara, 1996, s. 157. 71. A. Saip, a.g.e., s. 87; Mahir Sait, 53-54; S. K. rtem, a.g.e., s. 116; Alayllar inde Memduh Paa gibi okur-yazar olmayanlar bile vard: smet nn, Hatralar, Ankara, 1985, C. I, s. 56. 72 Rza Msr, a.g.e., s. 295; Benzer tartmalar: Volkan Nu. 106 (3 Nisan 1325) s. 3-4; Nu.

109 (6 Nisan 1325), s. 3. 73 74 Millet, Nu. 10 (31 Temmuz 1324) s. 3. Takib-i stikbl, Nu. 10 (28 ubat 1324) s. 2; A. Saip, a.g.e., s. 100-101; Haim, Tezkir-i

nkilp, stanbul, 1328, s. 24; S. K. rtem, a.g.e., s. 116. 75 Mufassal ve mkemmel bir alma iin: Caner Arabac, Osmanl Dnemi Konya

Medreseleri 1900-1924, Konya, 1998, 652 s. 76 Talebe-i Ulmun Kurra mtihanlar Beyanlhak, Nu. 9 (17 KTerin-i Sni 1324), s. 198-

200; A. Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, s. 22-23. 77 Beyanlhak, Nu. 11 (1 Knun- evvel 1324) s. 248; Nu. 18, (19 Knun- Sni 1324), s.

416; Nu. 20 (2 ubat 1324) s. 464. 78 Ders Vekili-Harbiye Nzr ve Talebe-i Ulm Volkan, Nu. 40 (27 Knun- Sn 1324) s. 3.

Kesriyeli M. S. (Akozan), Merutiyet inde Msavatszlk, Nu. 46 (2 ubat 1324), s. 2-3; Talebe-i Ulm, Nu. 64 (20 ubat 1324) s. 3. 79 80 81 Tanin, Nu. 525 (5 ubat 1325), s. 2. brahim hsan, cml-i Dahili stiare, Nu. 23 (19 ubat 1324), s. 1097. Hseyin Hilmi Paann irade-i seniyeye atfta bulunan teblii iin: Telgraf Mark- rfan,

Nu. 5 (19 Mart 1325), Talebe-i Ulm imtihanlar, Volkan, Nu. 85 (13 Nisan 1325) s. 4. 82 A. T. Alkan, a.g.e., s. 102-104; (Hseyin) Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar,

Ankara 1957, s. 31-32.

365

83

erif Gralp, Dinler-Devrimler, stanbul, 1961, s. 42-49; Hasan Ruen Barknn (1884-

1953) maceral bir asker ve siyas hayat olmutur. Hayat iin: Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi (1931-1935), Ankara, 1996. C. II, s. 507-508; Cepheden Meclise, Ankara, 1999, s. 243. 84 R. Apak, a.g.e., s. 33-34; . Gralp, a.g.e., s. 48-49; smet nn, fazla bilgi vermiyor:

smet nn, a.g.e., s. 45. Kzm Karabekir de bz bilgiler vermiyor. Dikkati eken husus T nin bu isyan ziyadesiyle ciddiye alddr: ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, stanbul, 1982, s. 369-370. Bu isyan sralarnda zabitlerin de telgrafhaneden terfilerini isteyen telgraf ektikleri ifade edilmektedir. (A. Tugay, a.g.e., s. 27). Merutiyetin ilnndan ksa bir mddet nce kafay eken zabitler Dedeaa telgrafhanesini, maalarnn zamannda denmediinden ikayetle, sabaha kadar igl etmilerdi. (R. Apak, a.g.e., s. 28-29; A. T. Alkan, a.g.e., s. 104). 85 Bu yorum iin: M. Sait-54. Bu Vakalara dair M. Saitin verdii bilgileri S. K. rtem de

nakletmitir (a.g.e., s. 117-118. ). 86 Takla Vakas hakknda bilgi iin: Hseyin Cahit, Takla Vakas, Tanin, nu. 91 (19

Terin-i evvel 1324) s. 1; Ceride, nu. 6 (25 evval 1326), s. 153: A Saffet, stanbul Musahabeleri, stanbul, 1324. s. 6.; Halil Sedes 31 Mart 1325-13 Nisan 1909 htillinin Mukadderat ve Canl Bir Hatra Tarih Hazinesi, Say 15 (Nisan 1952), s. 762-766; A. T. Alkan, a.g.e., s. 105-107; S. K. rtem, a.g.e., s. 51-56b. 87 119-120. 88 89 90 Ali Kemal, Dnk Hdise-i Askeriye, kdam Nu. 5347 (1 Nisan 1325), s. 1. Hl-i Hzrmz, Servet-i Fnun, Nu. 933, (3 Nisan 1325), s. 354-360. Ahmet Refik, 11. Nisan nklb, stanbul, 1325, s. 22; Yunus Nadi (Abal), htill ve Yldz Hdisesi, Mark- rfan, Nu. 6 (23 Mart 1325); M. Sait, 54; S. K. rtem, a.g.e., s.

nklb- Osmani, stanbul, 1325, s. 35. 91 92 93 Y. Nadi, a.g.e., s. 32. Hseyin Kmi, a.g.e., s. 3. Fuat Talt, 31 Mart rtica, stanbul, 1327, s. 2; Dr. Mehmet Cemil, Maherde Bir Hutbe,

stanbul, 1330, s. 22-23. 94 T gerekli grd zaman Kmil Paann bu niyetini aleyhte kullanmtr. H. Cahit Tebdil-

i Vkel Tanin, Nu. 192 (30 Knun- sni 1324), s. 1; T Beyannmesi iin: Ceride Nu. 27 (6 Mart 1325) s. 494. 95 . Nuri Sir, 31 Martn Gizli Taraflar Tarih Dnyas, Nu. 24 (1 Eyll 1951), s. 1013, 1031.

366

96

Hareket hakknda gn be-gn yazlan bir tarih iin: S. Akin, a.g.e., s. 31-2222; Zekeriya

Trkmen, Osmanl Merutiyetinde Ordu-Siyaset atmas, stanbul, 1993 s. 23-97; A. T. Alkan, a.g.e., s. 124-138. 97 98 99 A. hsan, a.g.e., s. 70; M. Turan, a.g.e., s. 59. P. mbert, a.g.e., s. 214. Askerde bu hissin yaygn ve derin olduu hakknda: A. Saip, a.g.e., s. 88.

100 Bir Mlkiye talebesinin isyan tasviri ve bu szler iin: Zeki Mesut Alsan, Mustafann Roman-Hrriyet Pervanesi, stanbul, 1943, s. 163. 101 A. Sahip, a.g.e., s. 91; A. Hilmi Kala, Benim Kitabm, (Ankara 1960, s. 36-39; A. E. Yalman, a.g.e., s. 94. 102 Bu istekler eitli derecelerde kaynaklarda ifadesini bulmutur. Biz Mevlnzde Rifatn kitabndan naklettik: nklb- Osmaniden Bir Yaprak, Msr, 1329 s. 44-45; A. Refik a.g.e., s. 27-28; Y. Nadi, a.g.e., s. 35-36; Z. M. Alsan, a.g.e., s. 164; Harbiye Nzr Ali Paa askerlerin isteklerini Arnavut lisanyla sylediklerini sadrete bildirmekteydi: A. eref. a.g.e., s. 77. 103 rade metni iin: M. Sait-66; Ali Cevat, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hdisesi, Ankara, 1960, s. 49. 104 syann 1 gn iin: S. Akin, a.g.e., s. 31-56. 105 M. Sait-60; Ahmet Refik, a.g.e., s. 31. 106 M. Sait-61; A. R. Avninin bu esnadaki faaliyeti ve hayat iin: A. Birinci, Tarihin Glgesinde, stanbul, 2001, s. 30-49. 107 S. Akin, a.g.e., s. 69 vd. 108 M. Sait-63-65, 72; H. Cahit, a.g.m., Yedign, Nu. 160 (25 Mart 1936) s. 30; Feridun Kandemir, stanbula Kan Alatan 31 Mart Hdisesi, Dn-Bugn Nu. 3 (18 Kasm 1955) s. 33; A. H. Kala, a.g.e., s. 38-39. 109 Musavver Muhit, Nu. 6-28 (14 Mays 1325) s. 169; Nu. 8-30 (28 Mays 1325), s. 230; M. Rifat a.g.e., s. 28-31. 110 Musavver Nevsal-i Servet-i Fnun-1326 s. 112; A. hsan, a.g.e., s. 72; F. Kandemir, a.g.e.m. Dn-Bugn, Say. 3 (18 Kasm 1955), s. 33; Say 4 (25 Kasm 1955) s. 30; Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1959, s. 516; Celal Bayar, Ben de Yazdm, stanbul, 1965, C. I, s. 143; A. E. Yalman, a.g.e., s. 96.

367

111 Tnin 9 Nisan 1325 tarihli telgraf iin: M. Ziyaeddin Demirciolu, Kastamonuda Merutiyet Nasl ln Edildi, Kastamonu, 1968, s. 46-49. 112 Nuri zkan, Abdhamidin Hlli, Tarih Dnyas, Say 25 (15 Eyll 1951), s. 1123. 113 Abdlhamidin Tahrikt, Tanin, Nu. 253, (4 Mays 1325), s. 3; Yldzda, Nu. 261 (12 Mays 1325_, s. 1. 114 Tanin, Nu. 550 (2 Mart 1326) s. 1. 115 M. Memduh, Kuvvet-i kbl Almet-i Zevl, stanbul, 1329, s. 16-18. 116 A Saib, a.g.e., s. 86, 90. 117 Ahmet Hamdi Baar, Hrriyet Buhran, stanbul, 1946 s. 69. 118 Hatrat- Sultan Abdlhamid-i Sni (Nereden Vedat rfi), stanbul, 1338-1340 s. 38; S. K. rtem, bu jurnalleri en byk delil olarak zikrediyor a.g.e., s. 128-137. 119 Ali Cevat, a.g.e., s. 60-61. 120 A. Refik (Altnay) nce (a.g.e., s. 21) Sultan Abdlhamidin iki milyon lira harcadn yazmt. On sene sonra ise (ki Komite-k Ktal, stanbul, 1919, s. 51) Sultan Abdulhamitin ve Yldz bendegnnn meselenin ihzarnda katiyen dahl tesiri yoktur diyen A. Bederi Kuranla beraber olmutu: 31 Mart Hdisesi Nasl Oldu, Tarih Dnyas, Say 13 (15 Ekim 1950), s. 557; A. B. Kuran, Harbiye Mektebinde Hrriyet Mcadelesi, stanbul, 1957, s. 156. 121 Ali Kemal, Dnk Hdise-i Askeriye, kdam, Nu. 5347 (1 Nisan 1325), s. 1. 122 M. Turan, a.g.e., s. 61; Rza Nur, a.g.e., s. 295-296. 123 M. Turan, a.g.e., s. 65. 124 Z. M. Alsan, a.g.e., s. 163. 125 Y. Nadi, a.g.e., s. 40-41; Hayret ve Halis Efendilerin zorla katldklarnn Sleyman Tevfik zzorluolu gnlnde anlatmaktadr. Gnlkten baz paralar iin: Cemal Kutay, Bir Geri Dnn Mirs, stanbul, 1994, s. 51-61; C. R. Atlhan, zorla ve sng altnda Ayasofya meydanna srldklerinden (a.g.e., s. 138-139) bahsediliyor. 126 Z. M. Alsan, a.g.e., s. 163. 127 Z. M. Alsan, a.g.e., s. 172.

368

128 Dervi Vahdet hakknda geni bilgi iin: Osman Selim Kocahanolu, Dervi Vahdet ve avularn syan, stanbul, 20001, s. 5-142. 129 O. S. Kocahanolu, a.g.e., s. XIX. 130 syan esnasndaki faaliyetlerini Sleyman Tevfik anlatmaktadr: C. Kutay, a.g.e., s. 51; Dervi Vahdetnin Merutiyet aleyhtar ak mektubuna Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, bir beyanname ile kar kmt: Metni iin: Serbest, Nu. 152 (5 Nisan 1325) s. 1. 131 Teskin-i Halecan Emr-i Muhal, Nu. 102 (30 Mart 1325) s. 1-2; nklab- Meru Nu. 105 (2 Nisan 1325) s. 1. 132 Volkann bamakalelenin asllarnn Sait Paann evinden kt kayd mhim grnmektedir. Acaba bunlar Sait Paa tarafndan m yazlyor veya yazdrlyordu. Bilgi iin: C. R. Atilhan, a.g.e., s. 125; M. Turan, a.g.e., s. 79. 133 Ali Birinci, Hrriyet ve tilf Frkas, a.g.e., s. 34-35. 134 Rza Nur Sait Paa Muvaffak Olacak m? Zhre, No. 110 (22 Terin-i Evvel 1327) s. 1; A. Birinci, a.g.e., s. 58-60. 135 M. Rifat, a.g.e., s. 9; Sleyman Nazif, Yklan Messesesi, stanbul, 1927, s. 8; S. Akin, a.g.e., s. 231-237. 136 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Ankara, 1991, C. I, Ksm, II, s. 185. 137 Sultan Abdlhamid, a.g.e., s. 40. 138 Ahrar iin: S. Akin, a.g.m., s. 541-560; T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 142-154. 139 Sabahattin Beyin tek yaprak ve iki sayfalk, drt stunluk bu mhim beyannamesi, bz okuma yanllar ve Tye atfedilerek, mer Trkolu tarafndan baslmtr. Jn Trklerin Erken Bir Bildirisi, Tarih ve Toplum. Say: 75 (Mart 1990) s. 42-44; Sabahattin Beyin akllara durgunluk verecek kadar lgn ve artc teebbs de, Mondros Mterakesinden (30.10.1018) hemen sonraki gnlerde, ttihatlarn kamasna mni olmak maksadyla, stinyede demirli bulunan Yavuzun batrlmasyd. Teebbs akim kalmt. Bilgi iin: Mahmut Baler, Baldan Damlalar-3 ve Hatralarm, stanbul, 1982, s. 18-22. 140 Bu iktibaslar iin: M. Rfat, a.g.e., s. 9, 11, 13, 173. 141 lk Emniyet-i Umumiye Mdr Miralay Galip (Pasiner-Paa) Beyin hatralarndan yaplan nkiller iin: Ecvet Gresin, 31 Mart syan, stanbul, 1969, s. 88-94. 142 M. Rifat, a.g.e., s. 122-123.

369

143 E. Gresin, a.g.e., s. 94; S. Akin, a.g.e., s. 86-87, 128-129; 138-139. 144 Ali Haydar Mithata gre eski Beyrut valisi ve ura-y Devlet zs olan kdemli Jn Trk smail Kemalin paraya kar zaaf vard. Hizmetleri karlnda Avusturya, talya ve Yunanistandan tahsisat ve maa alyordu: Hatralarm, stanbul, 1946, s. 164. 145 M. Sait-66-67, 74; S. K. rtem, a.g.e., s. 158; Vaka hakknda Meclis-i Mebusan tarafndan hazrlanan raporda dikkate deer bilgiler bulunmaktadr. Metni iin: MMZ Ceridesi, Ankara, 1982, Devre I, tima 1, C. 3, s. 702-705; O. S. Kocahanolu, a.g.e., s. 254-261. 146 Hayat iin: A. Birinci, Tarihin Glgesinde, s. 381-386. 147 M. Rfat. Hakk- Vatan Yahut Tarih-i Mcahedede Hakikat Ketmedilemez, stanbul, 1328, s. 46-84. 148 A. E. Yalman, a.g.e., s. 94; Doan Avcolu, 31 Martta Yabanc Parma, stanbul, 1969, 158, Mustafa Mftolu, 31 Mart Vakas rtica m? ngiliz Oyunu mu? stanbul, 1995, 136 s. 149 Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, stanbul, 1994, C. 5, s. 218. 150 A. Birinci, Tarih Yolunda, s. 117-129. 151 Fahir Armaolu, 19 Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914), Ankara, 1997, s. 404-415, 533-537. 152 Sir E. Greyden Sir G. Lothere 31 Temmuz 1908 tarihli vesika iin: Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul, 1967, s. 60-61, Feroz Ahmad 1908-1914 Yllar Arasnda ngilterenin Gen Trklerle likileri, ttihatlktan Kemalizme, stanbul, 1985, s. 174-213. 153 Alan Moorehead, anakkale Geilmez, (Trkesi: Gnay Salman), stanbul, 1972, s. 24; Marian Kent Byk Britanya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler (Der. Marian Kent), stanbul, 1996, s. 203. 154 Kendisi bu nevi ithamlar reddetmitir: F. Ahmad, a.g.e., s. 193. 155 S. Tevfik (zzorluolu) gnlnde (C. Kutay, a.g.e., s. 61) bu hususta bilgi vererek bir meseleyi ortaya atyorsa da bilmece hala zlememitir. C. R. Atilhan da medreselerdeki benzer tahriklere (a.g.e., s. 138-139) iaret etmektedir. imdiye kadar dikkati ekmeyen bu hdiseler isyann en mhim taraflarndandr. 156 R. Nur, a.g.e., s. 331; F. Ahmad, ttihatlarn Osmanl mparatorluundaki Rum, Ermeni ve Yahudi Cemaatlariyle Olan likileri, 1908-1914, a.g.e., s. 112-173. 157 Cell Bayar, Ben de Yazdm, stanbul, 1965, C. I, s. 212.

370

158 Musavver Muhit, Nu. 6-28 (14 Mays 1325) s. 169; Him a.g.e., s. 16; A. Saip a.g.e., s. 94; K. N. Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, s. 40. 159 Mehmet Selahattin, Bildiklerim, Kahire, 1918, 1334, s. 22; N. N. Tepedelenliolu, a.g.e., s. 216-217. 160 M. Sait-97. 161 H. Amca, a.g.e., s. 75-82. 162 H. Hsn Paann erkn- harbi Mustafa Kemal, ayni zamanda, ordunun isim babasdr, Kumandanlk deimesi iin: Ziya akir, Atatrk, stanbul, 1938, s. 72-73. 163 Ali Cevat, a.g.e., s. 186-187. 164 Hareket Ordusu Plnlar M. evket Paann erkn- harbi Pertev Demirhan tarafndan yaplmt: Pertev Demirhan, 31 Mart htilli (Haz. . H. Danimend), Tercman Nu. 1368-1390 (29 Mart-22 Nisan 1959), s. 4; Ayrca bkz. A. Refik, a.g.e., s. 58-76. 165 M. Memduh, Hller ve clslar. stanbul, 1329, s. 167. 166 H. Cahit Yeni Devir Tanin, Nu. 254 (5 Mays 1325), s. 1. 167 brahim Hilmi araan, Trkiyede ntikap Uslleri ve Parti Mcadeleleri, stanbul, 1946, s. 7. 168 Philip P. Graves, Trkler ve ngilizler, (Tercme, Ylmaz Tezkan), Ankara, 1999, s. 86. 169 Geni Bilgi in: M. Selahattin, a.g.e., s. 22. 170 Buradaki katliam iin: M. Turan, a.g.e., s. 72-78; A. hsan, a.g.e., s. 77, A. H. Kala, a.g.e., s. 44. A. hsan (s. 77). Babiliye atlan birka top mermisinin kendi matbaasnda da erefli tahripler yaptn yazyor. 171 Ali Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1949, s. 36-37; Smiha Ayverdi, Bir Dnyadan Bir Dnyaya, Ankara, 1974, s. 26-28, 92-93. 172 dama ve hapis cezasna arptrlanlarn bir listesi iin: Son Vakanvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi, Ankara, 1996, s. 209-257. 173 Sermusahip Cevher Aann asl byk crm yeni devrin en byk devletlisi Mahmut evket Paann siyas srrna gh olmak, yni jurnallerini bizzat Sultana arzetmekten ibaretti: Hasan Amca, a.g.e., s. 80; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, stanbul, 1960, s. 83-84. Cevher Aa hakknda bir yaz yazan ve bu iki kitaptan habersiz bulunan Mithat Sertolu isim vermemitir:

371

Sultan Hamidin Besmushibi Cevher Aar Niin ldrld, Hayat Tarihi Mecmuas, Say 4, (1 Nisan 1974), s. 10-13. 174 Ndir Fevzi, Enver Behnan apolyonun babasdr: N. N. Tepedelenliolu, ln- Hrriyet, stanbul, 1960, s. 62. 175 Vahdetnin ifadeleri ve idamlar iin: O. S. Kocahanolu, a.g.e., s. 203-235; akir Sungar, 31 Mart Vakas Sulular Nasl Aslmlard? Kayseri, 1945, 48 s.; 1, 2. ve 3. Divan- Harbin faaliyeti iin: Tanin, Nu. 254, (5 Mays 1325), s. 3; nu. 266 (17 Mays 1325) s. 3; nu. 267 (18 Mays 1325) s. 3; nu. 268 (19 Mays 1325) s. 2-3; nu. 273 (24 Mays 1325) s. 3; nu. 274 (25 Mays 1325), s. 3; nu. 275 (26 mays 1325), s. 3; nu. 276 (27 Mays 1325), s. 2; nu. 277 (28 Mays 1325), s. 3. 176 Tanin, nu. (17 Mays 1325) s. 3; nu. 267 (18 Mays 1325), s. 3; nu. 270 (21 Mays 1325), s. 3. 177 Musavver Muhit, nu. 6-28 (14 Mays 1325), s. 190. 178 Hasan Amca, Kabasakal Mehmet Paa Yeni Tarih Dnyas Say, 15 (Nisan 1854), s. 609-610. 179 Yusuf Kemal Tengirenk. Vatan Hizmetinde stanbul, 1967, s. 112-113. 180 Ceza-y dam, Musavver Muhit, nu. 3-25 (23 Nisan 1325), s. 70. 181 Haberler ve resimler iin: Musavver Muhit, nu. 5-27 (5 Mays 1325), s. 137, 146. 182 Ahmet Muhtar, ntak- Hak, stanbul, 1930 Nu. 4 s. 363-364; Hasan Sdi (Birkk), ttihat ve Terakkini fls, stanbul, 1328, s. 3; M. Z. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Frkdaklar, stanbul, 1328, s. 8. 183 dam Var, Mark- rfan, Nu. 24, (28 Mays 1325). 184 Nu. 550 (2 Mart 1326), s. 3. 185 BOA Dahiliye, dosya no 267056: Musavver Salnme-i Servet-i Fnun, 1326, s. 116. 186 Musavver Muhit, No. 9-31 (4 Haziran 1325), s. 282. 187 Serbest, No. 153 (6 Nisan1325), s. 1: K. N. Duru, ttihat ve Terrakki Hatralarm, s. 41, T Merkezi Balkan Harbine kadar bu ehirde kald. 188 BOA-Dahiliye Giden, Dosya No: 267790: Tanin, nu. 278 (29 Mays 1325), s. 3.

372

189 Yahya Kemalin Ali Kemal iin yazdklar dikkate deer: Siyas ve Edebi Portreler, stanbul, 1968, s. 70-99. A. Kemalin 31 Mart 1325 gn kdamdaki yaz Berlin Muahedesine Son Bir Nazar adm tayordu. syandan haberdar olsayd herhlde baka bir yaz yazard. 190 Tanin, nu. 259 (10 Mays 1325) s. 3. 191 A. hsan, a.g.e., s. 76. 192 Cemal Bardak, Toprak Davasndan Siyas Partilere, stanbul, 1945, s. 104. 193 Mrteci Derdesti, Tanin, nu. 41 (12 Terin-i evvel 1325) s. 4; Ltfi Fikri rtica, Tazminat, nu. 53-330 (7 Haziran 1327) s. 1; L. Fikri, 31 Mart Teminat, No. 312 (23 Temmuz 1328), s. 1; Caka Mevsimi, Tekilt, No. 204 (26 Knun- sni 1328), s. 1-2. 194 A. E. Yalman, a.g.e., s. 100. 195 M. Turan, a.g.e., s. 55-59; M. Raif Ogan, Sultan II. Abdlhamid ve Bugnk Muarzlar, stanbul, 1965, s. 51. 196 Osman Nuri Lermiolu, Halkn stemedii nklp, stanbul, 1976, s. 52-63. 197 Htralarnn nerinde bu isimler karlmtr: Hurit Paann Saray Hatralar, Hayat Tarih Mecmuas, Say. 4 (1 Nisan 1974), s. 87; A. B. Kuran Yama Hasann Brei tehisinde bulunmaktadr (1959, s. 521. 198 H. Rahmi Apak, a.g.e., s. 42, Ayrca dikkate deer bilgiler iin: Mevhibe Cellettin, Gemi Zaman Olur ki, (Yazar: Sara Erturul), stanbul, 1953, s. 128, MZ. a.g.e., s. 8. 199 Hllin iki ahidinin yazdkar iin: General Galip (Pasiner) Anlatyor, Selhaddin Gngr, Kumandanlarmzn Harp Hatralar, stanbul, 1937, s. 111-116; Nuri zkan, Abdlhamidin Hlli, Tarih Dnyas, say 25 (15 Eyll 1951), s. 1125-1126; Bakatip Ali Cevatn yazdklar iin a.g.e., s. 79-87. 200 ktibasn metni iin: A. Tugay a.g.e., s. 18. 201 M. Reat iin kullanlan ifadelere bir rnek olarak: R. Apak, a.g.e., 42; Necip ve msum bir ehzde hviyetiyle takdimi: Kyl, nu. 1 (14 Nisan 1327). 202 A. B. Kuran, 1957, s. 158-164; A. Tugay, a.g.e., s. 27. 203 Frak- Siyasye, Tanzimat, nu. 12 (27 Nisan 1327), s. 1; H. A. Ycel, Hrriyet Yene Hrriyet, Ankara, 1960, C. 1, s. 200. 204 S. Nazif, a.g.e., s. 10; A. E. Yalman, a.g.e., s. 103; Eski devrin adamlarnn bir listesi iin: Musavvar Salnme-i Servet-i Fnun, 1326, s. 132-135.

373

205 Gen mebuslarn yetimek iin nezaretlerde staj grmeleri fikri ortaya bir mstearlar meselesini karm ancak bu mmkn olmamt. Mesele Tnin iktidar hrsna deil, hukuken gelebilecei makamlardan rkmesine delil saylmaldr. Yanl ve ters yorum iin: Ahmet Mehmet Efendiolu, ttihat ve Terakki ve Siyas Mstearlklar, Toplumsal Tarih, Say, 43 (Temmuz 1997), s. 32-37. 206 H. Cahit Rtbesiz Nzr, Tanin, nu. 294 (14 Haziran 1325), s. 1; H. Cahit Tecrbesizler, nu. 297 (17 Haziran 1325) s. 1; H. Cahit, Yeni Dahiliye Nzr, nu. 338 (29 Temmuz 1325), s. 1; A. Saip a.g.e., s. 120. 207 Ksmen bahseden bir yaz iin: Ahmet Turan Alkan Ordu-Siyaset likisinin Tarihine Bir Darkenar: 31 Mart Vakas ve Sonular, Osmanl, Ankara, 1999, C. 2, s. 428-429. 208 Kanunun metni iin: Dstur-Z, stanbul, 1329, C. I, s. 410-417; M. Sait, a.g.m., 39. Grmeler iin: Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi Ankara, 1982, Devre 1, timai senesi: 1, C. 6, s. 112; M. Sait, a.g.m, 39. 209 Metni in Dstur-2, s. 421-427; A. Tugay, a.g.e., s. 165. 210 Metni iin: Dstur-2 s. 604-608, Ergun zsunay, Medeni Hukukumuzda Tzel Kiiler, stanbul, 1974, s. 14-15. 211 Kanunlarn metni iin: Dstur-2, s. 69-173; 191, 227-29, 324-325, 326-333, 395-403, 404406.

374

ttihat-Terakki ve D Politika (1906-1909) / Do. Dr. Hasan nal [s.212-227]

Bilkent niversitesi ktisadi, dari ve Sosyal Bilimler Fakltesi / Trkiye Osmanl mparatorluunun k dneminin hzland 19. ve 20. yzyllarda takip ettii d politikalar aratrmaclar arasnda yeterince ilgi grmemitir; oysa imparatorluun bu dnemdeki d siyaset uygulamalar sadece Osmanl asndan deil, ayn zamanda belirtilen zaman dilimlerindeki uluslararas ilikileri anlamak asndan da nemlidir. Bu eksiklik Osmanl ariv malzemelerinin yakn zamanlara kadar ksmen veya tamamen kapal olmasyla ilgili olsa da, yle anlalyor ki, belgelere ulamakta yaanan glkler meselenin btnn izah etmekten uzaktr; zira, zellikle son on be ylda ariv belgelerinin tasnif edilip, yeniden dzenlenerek aldn biliyoruz.1 Geri, u ana kadar bu tasnif ilemlerinin tamam sonulandrlmam olsa bile, nemli miktarda malzemenin okuyuculara sunulmu olduu da bir gerektir. Hatta, tasnif ilemleri balamadan evvel dahi eski arivi ve belgeleri kullanan ve bunlar yabanc ariv malzemeleriyle destekleyen baz aratrmaclar, kendi iinde tutarl ve Osmanlnn 19. yzyln zellikle ikinci yarsndaki d politika uygulamalarn konu alan eserler meydana getirmilerdir.2 Bu trden almalar arivlerde yaplmakta olan yeni tasnif dzenlemeleriyle gittike artmaktadr. Dolaysyla ariv malzemesine ulamakta ekilen birtakm glkler bu tr almalarn yaplmam olmas konusunu ancak ksmi olarak izah edebilmektedir. Sz konusu akademik ilgisizlii daha iyi anlayabilmek iin, Osmanl mparatorluunun k dnemindeki rolnn ne olduuna dair yaplm olan speklatif nitelikteki a priori tahminlere bir gz atmak gerekecektir. Osmanl mparatorluunun zellikle iktisadiyat zerine yaplan baz almalarda aka ifade edilmese de, en azndan ima edilen bir husus vardr: Osmanl mparatorluu 19. yzylda tam manasyla bamsz bir devlet olma zelliini kaybetmiti ve dolaysyla doru-drst bir d politikas olduundan bahsetmek de sorgulanr hale gelmi olmalyd. Bu tr genellemelerden dikkate deer bir grubu mparatorluun Avrupal Byk Glere giderek artan ekonomik bamll zerinde durmakta ve Osmanlnn bir nevi yar-smrge haline geldiini belirtmektedir. Bu ve buna benzer genellemelerin Osmanl mparatorluunun 19 ve 20. yzyllardaki d politikas zerine yaplmas muhtemel almalar belli bir dereceye kadar engellediine ve aratrmaclarn cesaretini krdna phe yoktur. Fakat, btn genellemelerde olduu gibi, burada da birtakm dorular ilk anda gze arpyor olsa bile, biraz derinlemesine yaplan aratrmalarn derhal ortaya koyduu gibi, pek ok eksiklikler hatta yanllar da kendisini gstermektedir. ncelikle unu sylemek gerekir ki, birinci elden malzeme ile dorulanmam olan bu teorilerin Osmanl mparatorluunun d ilikilerini aratrmaya demez hale getirecek derecede bir bamllk olgusunu izah etmesi beklenemez. Ayrca bu trden bamllk teorilerinin yerini giderek karlkl bamllk tezlerine brakt bilinmektedir. te yandan, 19 ve 20. yzyl diplomas tarihi ile ilgilenenlerin ok yakndan bildii baz gerekler dikkate alnd zaman bu genellemelerin hemen sorgulanr hale geldii anlalyor. Mesela, Osmanl mparatorluu uzun sren mevcudiyetinin zellikle son yzylnda pek ok savaa mdahil hale

375

gelmitir ve bugn yaplm ve yaplmakta olan aratrmalardan anlald kadaryla, bu savalarn hibirisinin sonucunu batan kesinkes tahmin etmek pek mmkn deildi. 1828-29 Osmanl-Rus Harbi, 1854-56 Krm Sava, 1877-78 Osmanl-Rus Sava, 1912-13 Balkan Savalar ve nihayet 1914-18 Birinci Dnya Sava bu konuda rnek tekil edebilecek niteliktedirler. Yani iddia edilen btn bamllna ve kne ramen, Osmanl mparatorluu, kendi leinde kuvvetli bir askeri g olarak varln srdrd. Dolaysyla, kendisinin Avrupal Byk Glerle olan ekonomik ilikileri hangi vaziyette olursa olsun, bu askeri gcn mparatorlua ciddi bir diplomatik manivela ve hareket kabiliyeti saladna hi phe yoktur. Hatta, bu noktada, knn ve bamllnn iyice ilerlemi olmas gerektii 1914 ylnda, d ticaretinin en byk blmn yapt ngiltereye ve yabanc yatrm ile finansman ihtiyacnn nemli bir ksmn karlad Fransaya kar savaa girebilecek derecede kendisini bamsz hissetmi olduunu hatrlatmakta fayda vardr. Her halkarda sz konusu bamllk yaklamnn kendi iinde tutarl olmayan pek ok yn bulunduu fark edilmektedir.3 *** Osmanl mparatorluunun II. Merutiyet Devri olarak bilinen (1908-1918) ve byk lde ttihat ve Terakki rgtnn etkisiyle retilmi olan d politikalar da yukarda bahsedilen akademik eksiklik ve ilgisizlikten payn almtr. Bu dnemde, mparatorluun 1911-12 yllarnda talyanlarla, 1912-13 senelerinde Balkanl mttefiklerle ve son olarak da 1914-18 arasnda Birinci Dnya Sava iinde Ruslar, ngilizler ve ksmen de Franszlarla olmak zere scak savan dorudan muhatab olduunu ve bu savalarn sonunda daldn dikkate alacak olursak, sz konusu on yln d politikas zerinde bir ilgi odaklamas olmamas dorusu artcdr. Gen Trk rgtlerinin, zellikle de ttihat ve Terakkinin yaps ve uygulad i politikalar zerine bilim dnyasnda belli bir ilgi younlamas olduu gzlenmekte ise de, ttihat ve Terakkinin u veya bu ekilde iktidarda olduu bu on yllk dnemde ortaya koyduklar d politikalarn oluumunu etkilemi olan temel sebepler, amalar ve unsurlarn zerinde bir inceleme yaplmad dikkati ekmektedir. yle anlalyor ki, burada da ariv belgelerine dayal aratrmalarn yaplmamasndaki balca sebep, konuya ilikin olarak ortaya atlm olan basite indirgemeler ve genellemelerdir. rnein, artc bir ekilde, pek ok aratrmac bu dnemde Osmanl mparatorluuna ynelik ngilterenin d politikas zerinde hassasiyetle durmay tercih ederek adeta ngilterenin ksmen ilgisiz ksmen de dmanca olarak bulduklar bu tavrnn netice itibariyle ttihat ve Terakkinin d politikasn belirleyen temel faktr olduunu savunmu ve bylece ttihatlarn aslnda istemedikleri halde giderek Almanya ve Avusturya-Macaristana baml hale geldiklerini idda etmilerdir.4 ngilterenin o dnemdeki d politikas zerine yaplan bu deerlendirmelerin ariv belgeleriyle retilen almalarn nda sorgulanr hale gelmi olmas bir yana,5 bu yndeki bir yaklam ttihatlarn kendi politikalarn hakl karmak iin yapm olduklar propagandann adeta bir yansmas niteliindedir.6 stelik bu yoldaki propagandalarn sadece ttihatlarn kendilerini ve politakalarn dorulamak gayesiyle yaplm olduu, aydnlatc bilgi verme amacna ynelik olmad bilinmektedir.7

376

ttihat ve Terakki rgtnn d politikas zerine yaplan genellemelerden bir dieri de, bu tekilatn ideolojik yaps itibariyle parlamenter bir rejimden yana olduu ve dolaysyla byk lde ngiltere ve Fransaya sempati besledii ynndedir. rgtn, bu niteliklerinden dolay ngiltere ve Fransada faaliyet alan bulduu ve despotik Abdlhamit ynetimine yaknlyla bilinen Almanyada kendisini fazlaca gsteremedii de iddia edilmi, fakat ngiltere gibi yaylmac-emperyalist bir devletin 1907 ylnda Rusya ile anlam olmasndan dolay stanbulda 1908 Temmuzunda iktidara gelen ve kendisiyle yaknlamak iin rpnan Gen Trk rejimine srt evirdii ileri srlm; bylece Osmanlnn isteksizce de olsa, Almanyaya ynelmesine sebebiyet verildii belirtilmitir.8 ttihat ve Terakkinin d politikas zerinde yaplan bu genellemelerin hemen hemen tamam Avrupal Byk Glerle mnasebetleri izah etmeye ynelik olduu iin, o zamanki hesaba gre kk devletlere yani Balkanl lkelere ynelik politikalarnn ne olduu hususu da adeta nemsiz addedilerek bir kenara konulmutur. Oysa birinci elden kaynaklarla yaplan aratrmalar, ttihat ve Terakkinin d politikasnda Balkanl lkelerle olan ilikilerinin Avrupal Byk Glerle olan mnasebetler derecesinde nemli olduunu ortaya koymaktadrlar.9 Bu trden genellemelerin bilimsel almalar ksrlatrd ve her manada olumsuz etkiledii grnden hareket eden almamz, ncelikle bu grleri ciddi bir ekilde ve ariv malzemeleriyle teste tbi tutmaya alacak, sonra da ttihat ve Terakki rgtnn uygulad d politikalara ilham veren ideolojik dnce ve drtlerin neler olduunu tespit ederek, bu siyasal eilimler dorultusunda hazrlanan ve uygulanan d politikalar zerinde birtakm gzlemlerde bulunacaktr. Bu noktada belirli bir mantki ve kronolojik silsile takip edilerek, nce ttihat ve Terakki rgtnn iktidarda sz sahibi olmadan evvelki yllarda yani 1908 ncesi d politika hakknda neler ileri srd tahlil edilmeye allarak, rgtn bu yoldaki dncelerine temel tekil eden ideolojik alt yap ele alnacak sonra da 1908 sonras uygulamalarda rgtn siyasi felsefesinin ne tr d politikalarla karmza kt incelenecektir. Byle bir dzenlemede, konuya ilikin olarak ortaya atlm olan btn varsaymlarn da sorgulanm olacana inanyoruz. *** yle anlalyor ki ttihat ve Terakki rgt kuruluundan 1902 ylna kadar byk lde bir fikir klb niteliinde kalm ve kendisini Osmanl mparatorluunun geleceine talip olan bir siyasi kurulu ekline dntrememitir. Avrupann deiik lkelerinde dank bir biimde ve Gen Trkler gibi genel bir isimle faaliyet gsteren btn gruplarn bir araya gelmesiyle oluturulan mehur 1902 Kongresinin ardndan, Ahmet Rza Bey evresinde toplanan Gen Trklerin giderek Trk-Mslman milliyetilii diyebileceimiz bir nasyonalizmi benimsedikleri ve zellikle 1906 ylndan itibaren Dr. Bahattin akirin abalaryla bir gizli ihtilal rgt oluturduklar anlalmaktadr.10 1908 Temmuz htilalinden sonra ttihat ve Terakkinin nde gelen isimlerini oluturacak bu kiilerin kardklar yaynlarda Osmanl mparatorluu asndan Avrupadaki gelimeler zerine d politika analizleri yaptklarn grmekteyiz. yle ki, mesela, bunlarn yaynlarndan olan Mechveret Supplment Franais Avrupadaki uluslararas ilikiler ve deien uluslararas dengeler zerine pek ok yorumda

377

bulunmutur. Bu yaynlardan karlacak sonular az miktarda da olsa gnmze kadar gelmi olan ttihat ve Terakki belgeleri ve liderlerinin hatralar ile karlatrma imkanna da sahibiz. Ayrca, btn bu sonular, ttihat ve Terakkinin Avrupadaki uluslararas ilikileri nasl deerlendirdiine dair hatr saylr ipular veren ve Gen Trk htilalinden sonraki yllarda Osmanl d politikasnn nasl belirlendii konusuna byk lde k tutan yerli ve yabanc pek ok arivde bulunan orjinal belgelerle de mukayese etmemiz gerekir ki, bu alma bunlar yapt iddiasndadr. 1908 htilalinden sonra ttihatlar olarak tannacak olan Gen Trk grubunun karm olduu yaynlarn dikkatli bir ekilde incelenmesi, bizi iki temel sonuca gtryor. Bunlardan ilki, bu grubun btn Avrupal Byk Glere kar dmanca denebilecek aleyhtar bir tutumda ve onlarn Osmanl mparatorluunun iilerine sk sk yaptklar mdahalelere iddetli bir kar koyma duygusu ierisinde bulunduudur. kincisi ise, 1908de iktidara oynama aamasna gelmeden ok evvel bile ttihat ve Terakkinin iddia edildii gibi parlamenter devletler olan ngiltere ve Fransa lehine zel bir eilim sergilememi olmasdr. Hatta tam tersine, mesela bu yaynlardan zellikle Mechveret Supplment Franaiste km olan ngiltere aleyhtar nitelikteki yazlarn adedi baka herhangi bir devlet aleyhine olanlardan ok daha fazladr. Bu ngiliz dmanl, ilk bakta 1902 Kongresinin ardndan Prens Sabahattin Bey etrafnda toplanm olan ve srekli olarak ngiliz dostluu ynnde yaynlar yapan rakip Gen Trk hareketine bir tepki gibi grnse de, ngiliz aleyhtarlnn, ttihat ve Terakki rgt ierisinde oluan ve ngilterenin Osmanlnn ba dman haline geldii ynndeki kkl bir dncenin rn olduuna da hi phe yoktur. ttihat ve Terakkinin Avrupal Byk Glere zellikle de ngiltere ve Fransaya kar duyduu gvensizliin temelinde, bu lkelerin Osmanl mparatorluuna, bilhassa Trklere ve Mslmanlara dmanca bir tavr sergiledikleri konusunda kklemi bir inancn yatt gze arpmaktadr. ttihat ve Terakkiye gre bu dmanlk, Ermeni ve Bulgar htilallerine sz konusu devletlerin vermi olduu ttihatlarca kesin olarak kabul edilen destekte en belirgin hale gelmiti. Bu destei vermelerinin tek gerekesi, ekyalarn bir slami gce saldryor olmalarndan baka birey deildi. Mesela, en fanatik birtakm kilise mensuplar ve politikaclardan olumu ve Balkanlarda Osmanl egemenliinin sona ermesi iin mcadele eden Londradaki Balkan Komitesine ynelttii hcumlardan birinde Mechveret Supplment Franais yle demekteydi: Mslmanlar bu kallee manevralar ierisindeki gerekleri grmeye balyorlar ve bu da Douda ngilizlerin yardmlaryla olmakta ve bu sayede Mslmanlarn gzleri almaktadr.11 Bu ve buna benzer d politikayla ilgili olarak kaleme alnm pek ok ba makale sadece kendi balarna ele alnd takdirde cereyan etmekte olan birtakm olaylara gsterilmi basit tepkiler olarak dnlebilir. Fakat, ttihat ve Terakkinin gnmze ulam olan haberleme defterindeki bilgiler, bu trden d politika yorumlarnn ok kklemi inanlarn bir ifadesi ve 1906dan itibaren bu rgtn benimsedii siyasetin da vurulmas olduu konusunda bir pheye yer vermeyecek niteliktedir.

378

1907 yl balarnda meydana gelen ve 1876 Anayasasnn babas olarak Gen Trkler tarafndan saygyla anlan Mithat Paann mehur olu Ali Haydar Beyin ttihat ve Terakki rgt Merkez Komitesinden istifasyla sonulanan bir hadise sz konusu ettiimiz kklemi ngiltere aleyhtarln gayet gzel izah etmektedir. Bu istifaya sebep olan olaylar zincirini anlatan Merkez Komitesinin btn ubelere gnderdii bir mektuba gre ttihat ve Terakki, ngiltereye Osmanl mparatorluunun ve zellikle de Trklerin ba dman olarak gsterilebilecek her trl haber ve makaleyi kendi yayn organlarnda basmaya itina gsteriyordu. Ali Haydar Bey ise byle bir ngiliz aleyhtar yayn politikasn tasvip etmedii iin rgtten istifa etmeye zorlanmt. Hatta ayn yl ierisinde, Paristeki Merkez Komitesi, Londrada srgnde bulunan Gen Trklerden Halil Halid Beye bir mektup gndererek ngiltere basnnda kan haber ve yorumlardan ve Avam Kamarasnda ngiliz Parlamenterlerin yapt konumalardan Osmanl ve Trkler aleyhinde olanlar zenle seerek Paristeki merkeze gndermesi ricasnda bulunur. Halil Halid Beye gnderilen mektupta verilen izahata gre, bu tr yaynlar ngiltereyi hl dostumuz gzyle grenleri, bu lkenin en azl dmanmz olduuna inandrmak amacyla kullanlacakt. Ayn ekilde, Kbrs Larnakadaki yelerinden birisine de benzeri bir mektup yazmay ihmal etmeyen ttihat ve Terakkinin Paris Merkez Komitesi, bu yeden ngiltere aleyhine kaleme alnm makaleler yazmasn istiyor ve bunlarn ura-y mmette yaynlanacan belirtiyordu. Bylece ngiltere aleyhtar bir kamuoyu oluturabileceini hesaplayan rgte gre, bu tr makaleler, ngilterenin 1830 ve 1840larda olduu gibi dostane politikalar uygulamadn; tam tersine, bu lkenin Ermeni ve Makedon htilalcilerini ve hatta Araplar bile Trklere kar kkrtmak iin elinden geleni yaptn vurgulamalyd.12 yle anlalyor ki, ngiliz aleyhtar bu dnce ve eilimler giderek hz kazanr ve 1907 ylnda ngiltere ile Rusya arasndaki problemleri belli bir uzlama sayesinde byk lde ortadan kaldran mehur ngiliz-Rus Antlamasnn imzas ile de zirveye kar. Aslnda, bu antlama sayesinde her iki lke arasnda meydana gelen yaknlama 1906 ylndan itibaren ttihat ve Terakki rgtnn dikkatinden kamamt. Mesela, 1906 yl Temmuz aynda Mechveret Supplment Franais bu iki gcn aralarndaki uzlamay Osmanlnn srtna ykleyip yklemeyeceklerini merak ediyor ve okuyucularna 1904 ylndaki ngiliz-Fransz Antlamasnn, Osmanl mparatorluu asndan Msrn kesin kayb anlamna gelmi olduunu hatrlatyordu.13 zellikle, 1907 ylnda ngiliz-Rus Antlamasnn imzalanmasndan itibaren, ttihat ve Terakkinin endielerinin katlamal olarak artt grld ve rgt Rusya ve ngiltere arasnda Makedonyada etelerin takibi iin yabanc subaylarn denetiminde bir hareketli birlik oluturulmas ynnde hazrlanan plan iddetle eletirdi. yle ki, ttihat ve Terakki o yllarda Osmanl ynetimindeki Balkan topraklarnda yaanan karmak ortamn btn sorumluluunu ngiltereye ykleyerek, bu sorunlarn temelinde Bulgaristann 1885te Dou Rumeliyi ilhak etmesinin ve bu kriz srasnda ngilterenin uygulad d politikann yattn sylyordu. rgte gre, ngilterenin destek ve tevikleri olmam olsayd, Bulgaristan hibir zaman Dou Rumeliyi ilhak etmeye kalkamazd.14 ttihat ve Terakkinin ngiltereye ynelttii bu eletiri bombardman, dier lkelerin daha iyi olduu manasna gelmiyordu. Mesela, Rusyaya dmanlk adeta geleneksel olduu ve sreklilik arz

379

ettii iin, bu hususun sk sk gndeme getirilmesine bir manada gerek duyulmuyordu. Bununla birlikte, belirli aralklarla Rusya aleyhine yazlm makalelere de rastlanyordu. Mesela, 1906 Martnda, Mechveret Supplment Franais, okurlarnn dikkatini Slav tehlikesine ekiyor ve eer u anda Avrupada oluum halinde olan bir tehlike varsa bunun sar tehlike olduunu belirtiyordu. Gazeteye gre bu sar tehlike Avrupada o zaman zannedildii gibi Dou Asya Halklar deil, tam tersine, Rus ve Slav tehdidiydi.15 zellikle, Rusyann Makedonyada uluslararas reformlar uygulanmas yolunda yapt giriimler ttihat ve Terakki rgtnn iddetli tepkisine sebep oluyordu. yle ki, 1908 Maysnda rgt, Manastrdaki yabanc devletlerin konsolosluklarna birer nota vererek Makedonyadaki varln ilan ederken, Rusya konsolosuna bir kopya vermemek konusunda titiz ve srarl davranmt.16 Dier devletler de ttihat ve Terakkinin eletirilerinden nasiplerini alyorlard. Makedonyada reform yaplmas yolunda giriimlerde bulunmalar yznden, ttihat ve Terakki rgtnn kendilerine duyduu kzgnlk adeta snrszd. zellikle 1905 yl Aralk aynda Byk Glerin donanmalarn kullanarak toplu bir gvde gsterisinde bulunmalar, Sultan Abdlhamidi Makedonyann hesaplarn tutmak zere bir uluslararas komisyon kurmaya zorla raz etmeleri, ttihat ve Terakki liderlerinin ve Mechveret Supplment Franaisin bayazar Ahmet Rzann iddetli tepkisine sebep olmutu. Hal Donanmas balyla kaleme ald ba yazda Gen Trk lideri yle diyordu: Byk Glerin silahl mdahalesinin savunulacak hibir yan yoktur ve eer Makedonyann vilayetinde balanlm reform uygulamalarnn Trkiyeden devam istenecekse, Osmanl hkmetinin prestijinin zedelenmemesi gerektiini Bab- Ali Hkmetinin bu devletlere aka belirtmeye hakk vardr.17 Makale, Byk Gleri Osmanl hkmetinin otoritesini dolayl olarak ortadan kaldrmaya almakla suluyor ve eer bir hkmet Byk Glerin gayr-i hukuki ve aalayc davranlarna her zaman boyun eecek olursa, byle bir hkmetin halkna ne tr gven verebileceini ve halkndan nasl itimat bekleyebileceini soruyordu. Ahmet Rzaya gre donanma ile yaplan bu kaba kuvvet gsterisi Trklere sadece bir ders verebilirdi: Yabanc Byk Gler tarafndan her trl neriye bir nevi tiksinti duygusu ierisinde gvensizlik duymak ve hazrlkl bulunmak: Bu Byk Glerin ne Trklerin ne de Osmanllarn gerek ihtiyalaryla asla ilgilenmediklerini u ana kadar edindikleri bir dizi ac tecrbe sonucu bilmiyorlar m?18 Abdlhamit bu tehdit karsnda boyun eip, uluslararas mali komisyonun kurulmasn kabul ettii zaman, ttihat ve Terakki rgt bunu ok ac bir dille eletirerek, btn meselenin Sultann korkaklndan kaynakland ileri srd. Ayrca, Byk Glerin Trkiye ile ilgili meselelerini, Apailerin birbirleriyle olan sorunlarn karanlk blgelerde ve bilinmez ekillerde zmledikleri gibi zme alkanl elde etmi olduklarn ifade etmekten de geri durmad.19 Bu arada bir hususun altn izmeye zen gsterdi ki, burada aslnda Byk Glere ynelik bir tehdit gzlenmekte idi: Bu

380

tr gvde gsterileri baarsz kalmaya mahkum olduu gibi, ayrca bunlar Trk halknn sabrn taryor, sinirlendiriyor ve onu isyan etmeye itiyordu.20 Deiik ekillerde ifade edilen ttihat ve Terakkinin Avrupa kartl ve hatta Avrupa dmanlnn bir baka rnei de Avrupa emperyalizmi tarafndan tehdit edilen dier Mslman lkelerle dayanma arzusuydu. Mesela, 1907 yl Ocak aynda, Osmanl mparatorluu ile ran arasnda baz snr atmalar olduu yolunda haberler gelmesi zerine, Mechveret Supplment Franais bu iki lkenin birbirine saldrmasnn her ne sebepten olursa olsun acnacak bir durum olduunu ilan etti. Gazete, btn suu Osmanl Sultan ve ran ahnn zerine attktan sonra, ne Sultann ne de ahn bamszlmz tehlikeye atmaya, bize ait olan bireyi ve bizim en kymetli varlklarmz yabanclara satmaya hi haklar olmadn vurgulad. Ahmet Rzaya gre, bu iki lke arasnda pasif manada sradan bir barn kurulmas bile yeterli deildi: slam dininin ngrd ve emrettii biimlerde bir tesant ve uhuvvet de olmalyd.21 Her ne kadar Mslman dayanmas konusunu ileri srm olsa da, bu dayanmadan ttihat ve Terakki rgtnn anlad ey byk lde Trk milliyetilii manasna geliyor veya en azndan kuvvetli dozda bir Trk milliyetiliini ieriyordu. Mesela, rgtn 1906-1907 yllarna ait gizli yazmalarn kapsayan belgeler, ttihat ve Terakkinin Rusyadaki Trk ve Mslmanlarn geleceiyle yakndan ilgilendiini ve hatta Kafkaslar, Azerbaycan, Dastan ve Orta Asyada kendisine sempati besleyen gruplarla dorudan temas kurmu olduunu ortaya koyuyor. Ayn zamanda rgt, 1878 ylndan beri Avusturya-Macaristann resmi igali altnda bulunan Bosna-Hersekte ubeler am ve 1907 ylnda sz konusu ubeleri Trkenin bu vilayetlerde yaygnlatrlmas iin gayret gstermeleri konusunda uyarmt.22 Buraya kadar anlatlan olaylar, ttihat ve Terakki veya Gen Trklerin samimi olarak ngiltere ve Fransa taraftar ve dolaysyla da Almanya aleyhtar olduklar ynnde uzunca bir sredir kabul edilegelen dncelerin sorgulanmas gerektiini ortaya koymaktadr. Aslnda eldeki belgeler dikkatli bir ekilde incelendii takdirde, ttihat ve Terakkinin Avrupal Byk Glerin d politikalarna dair rettii dncelerin diplomatik, askeri ve ticari manada derli-toplu ve en azndan kendi iinde tutarl bir d siyaset mant iermedii sonucuna ulalmaktadr. te yandan, belgelerin ortaya koyduu bir dier husus da, ttihat ve Terakkinin 1908 htilali ncesinde olduka ar bir dozda Avrupa aleyhtarl dncesine saplanm olmasdr. Adeta, komplolarla oluturduu bu dncesinin temeli, Avrupal Byk Glerin Osmanl mparatorluunun bamszlna son vermek, dnya Mslmanlarn ve Trk milletini esir etmek zere ak ve sistemli bir sava ierisinde bulunduu yolunda rgtn edindii intiba ve inanca dayanyordu. Bu noktada, birbirine rakip olan ttihat ve Terakki ile Abdlhamit arasnda byk lde anlay benzerlii vardr. Zaten, ttihat ve Terakkinin Abdlhamitin d meselelerle ilgilenme biimine getirdii en ar eletirinin, Padiahn, Avrupal Byk Glere kar ok teslimiyeti ve onlarn aalayc

381

muamelesi karsnda ok psrk kald ynnde olmas dikkat ekicidir. Fakat, burada altnn izilmesi gereken husus udur ki, bu tr bir benzetme byk lde zorlama sonucu yaplabilir; zira, Abdlhamitin Avrupa aleyhtarl ve btn Byk Glere duyduu gvensizlik mparatorluun zayflndan kaynaklanyordu ve bu manada onun d politika anlay pasif ve muhafazakar karakterdeydi. nk, Abdlhamit, mevcut uluslararas dzeni itirazsz kabul etmi ve bu sistem iinde mparatorluun bekasn temin etmeye almt. Buna karlk ttihat ve Terakkinin benimsemi olduu Avrupa aleyhtarl ise hakszla uram olduu kanaati ierisinde olan ve kendisini ispata alan bir milliyetilie dayanyordu ki, bu tr bir siyasi tavrn ksa vadede olmasa bile orta veya uzun vadede uluslararas ilikiler zerindeki etkilerinin ihtilalci karakterde olaca akt.23 Bu noktada, ttihat ve Terakkinin 1908 ncesinde imdiye kadar sylenildii veya tahmin edildii gibi, siyasi felsefe yaknl itibariyle ngiltere ve Fransa yanls olmadn; tam tersine, ok iddetli bir dozda ngiliz aleyhtarl ierisinde bulunduunu; genel hatlaryla derli-toplu bir d politika dncesi retmediini ve daha da nemlisi, gerek Avrupa gerekse Balkanlardaki btn devletlere nefret derecesine uzanan bir kzgnlk ve dmanlk beslediini; btn bunlara da ttihat ve Terakki rgtnn benimsemi olduu bir nevi Trk milliyetiliinin sebebiyet verdiini tespit etmi bulunmaktayz. Fakat, bu hususlarn tespiti ttihat ve Terakkinin 1908 htilali sonrasnda ne tr bir d politika ortaya koyduunu izah etmeyebilir; zira, olabildiince ngiliz aleyhtar bir sylemle iktdara gelmi bir grup, iktidarda iken artlarn zorlamas sonucu ngiliz yanls bir siyasete ynelebilir. Ayn ekilde, btn komularndan temel itibariyle nefret eden bir siyasi grup, iktidara gelince alternatif d politikalarn gerekliliini grerek, farkl siyasi davranlar ierisine girebilir. O halde, ttihat ve Terakkinin 1908 htilali sonrasnda da ne tr politikalar uygulam veya uygulamaya alm olduunu ksaca tespit etmekte faydalar vardr. yle anlalyor ki, ttihat ve Terakkinin 1908 htilali sonrasnda oluturmaya alt ilk d politika alternatifi btn devletlere -hem Avrupal Byk Gler hem de Balkan devletleri- kar ayn derecede ve bazen ar dozda dostluk ifadeleri kullanmak prensibine dayanyordu. ttihat ve Terakki rgt bu sayede Avrupa aleyhtarl ynndeki temel siyasi felsefesini gizleyebilmi olacan da dnyordu. Fakat, ilk bakta belki akla yatkn gibi grnecek olsa bile, bu tr bir siyaset o zamanki g dengesini dikkate almaz nitelikteydi ve sonu itibariyle Osmanl mparatorluunun tecrid edilerek yalnz braklmasna yol aabilirdi. Balkan Savalarna ve Birinci Dnya Savana giden yllarn, g dengesi politikalar ve youn diplomasi trafii ile getiini gznne aldmz zaman, yalnz kalmann Osmanl mparatorluu asndan neredeyse intihar etmek manasna gelebilecei sonucuna varmak mmkndr. Gerekten de Osmanl, bu dnemde yaad youn uluslarararas krizlerde -Bosna Krizi (1908-1909) hari- kendisine destek verebilecek dostlardan mahrum kalmtr. Bu yalnzlk byk lde ttihat ve Terakkinin kendi gayretleri sonucunda olumutur ki, imdi bu abalara bir gz atmak gerekir. 23 Temmuz htilalinin hemen akabinde, yllardr Pariste srgnde yaamakta olan Ahmet Rza, stanbula dnmeden evvel Pariste bulunan bykelilikler vastasyla Byk Glerle temaslar

382

kurmaya alr. rnein, o zamana kadar Mechveret Supplment Franaisin bayazlarnda en ar biimde eletirdii ngiltere, Ahmet Rzann dostluunu mutlaka elde etmek iin ciddi gayret sarf ettii ilk lke olur. Anayasann yeniden yrrle konulmasndan sadece 23 gn sonra 17 Austos 1908de, ngiliz Dileri Bakan Sir Edward Greye ve ngiltere Kral VII. Edwarda Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti (Comit Ottoman dUnion et Progres) adna birer mektup yazarak grmek istediini belirtir. Ayn zamanda, anl ngiliz askerlerinin Krm Sava srasndaki yardmlarn, 187778 Trk-Rus Harbinde ngilterenin mdahalesini ve bu mdahale sonucu Osmanlnn ok iine yarayan Kbrs Antlamasnn ngiltere ile imzalanm olmasn, ttihat ve Terakki mensuplarnn her zaman hatrladklarn vurgulamay da ihmal etmez.24 Yani birka ay ncesine kadar ngilterenin, Osmanlnn, Mslmanlarn ve bilhassa Trklerin en byk dman olduu ynnde yaplan yaynlar adeta tekzip edilmektedir. Fakat, ngiliz Dileri Bakanlnn ttihat ve Terakkinin ok kk tirajl ve ou zaman adeta gizlice datlan bu gazetelerinden ve muhtevasndan haberi yok gibidir. Ayrca, ngiltere giderek hzla Almanya taraftar bir siyaset izlediini dnd Abdlhamitin mutlak idaresine son verilmesinden olduka memnundur. Dolaysyla, Ahmet Rzaya hemen cevap verilir.25 O srada Grey Londra dnda tatildedir, ama Dileri Bakanl bir telgraf ekerek kendisini konudan haberdar eder ve Ahmet Rzann grme istediini iletir. Grey, Dileri Bakanlna telgrafla bir talimat verir ve Ahmet Rzay tatil dn Ekim balarnda grmekten memnun olacan belirten bir mesajn ttihat ve Terakki liderine ulatrlmasn ister. Ancak, bu arada Ahmet Rza daha nce Londraya gelmek isterse, bakan yardmcs Sir Charles Hardinge ile grebilecek veya Paristeki ngiltere Bykelisi Sir Francis Bertie vastasyla dncelerini Londraya aktarabilecektir. Hatta, eer Ahmet Rza bir an evvel stanbula dnmek isteyecek olursa, oradaki ngiliz Bykelisi Sir Gerald Lowther araclyla da Londrayla dorudan temas kurmas salanacaktr. Grey, btn bunlara ilaveten, gnderdii talimata, Ahmet Rzann ok byk bir liberal reformcu olduu yolundaki hretinin kendisince ok iyi bilindii hususunun da ttihat lidere bildirilmesini eklemeyi ihmal etmez.26 Ahmet Rza, Ekim 1908e kadar bekleyemedii ve bir an nce stanbula dnmek istedii iin bu grme gereklemez, ancak Bosna krizi srasnda Kasm ortalarnda Ahmet Rza ve Grey yz yze grme frsat bulurlar. Ahmet Rza ayn gnlerde bir yandan da Alman ve Fransz dileri bakanlaryla temas kurmaya almaktadr. rnein, Fransz Dileri Bakan Stephen Pichon ile grr ve ona stanbulda yeni kurulan rejimin, Trk mparatorluunun yeniden gl klnmas iin anlay ve yardmlarn elde etmek istedikleri lkelerin, zgrlk, medeniyet ve meruti rejimlerin temsilcileri olan Fransa ve ngiltere olduunu ifade eder.27 Ayn grmede, Ahmet Rza, Paristeki Almanya Bykeliliiyle de temas kurduunu belirtir ve ksa bir sre iinde Almanyay ziyaret edeceini aklar. nk, ttihat lidere gre, stanbuldaki Gen Trk rejimi btn devletlerle, Byk Glerin hepsiyle iyi geinmeliydi. Gerekten de, Ahmet Rza, Eyll ay sonlarnda Almanyay ziyaret ederek, bu lkenin Babakan Blowa ttihat ve Terakkinin Almanya ile mmkn olabilecek en iyi ve en samimi mnasebetler kurmay arzu ettiklerini vurgular.28 Bu ifadeler Alman Babakan Blowu ok etkilemi olmaldr; zira,

383

o da bu grmenin hemen ardndan stanbuldaki Almanya Bykelisine bir talimat gndererek ondan Trk halknn ve slamiyetin koruyucusu ve aydnlatc dostu olarak hareket etmesini ister.29 Ayn gnlerde lke ierisindeki ttihat ve Terakki liderleri de bo durmuyorlard. Onlar da zellikle stanbul ve Selanikteki yabanc temsilcilikler ile temas kurmaya zen gsteriyorlard. Aslnda, Makedonyada ihtilal hareketi patlak verdiinden beri ttihat subaylarn zellikle bu blgedeki ngiliz konsolosluk grevlileriyle temas kurduklarna ahit olunmaktayd. Meruti ynetimin ilanndan hemen sonra da ttihat ve Terakkinin tevikiyle zellikle stanbulda ngiltere taraftar pek ok gsteri dzenlenmiti. Grnte ngiltere yanls btn bu giriimler ttihat liderler tarafndan zenle srdrlr. Belgelerden tespit edilebildii kadaryla ilk giriim yar resmi niteliktedir ve Enver ile Nazm Beyler tarafndan yaplr. Bu iki lider, Abdlhamidin sa kolu, ba mabeyincisi ve Alman taraftarlyla tannan zzet Paann bir ngiliz tccarndan satn ald ve ngiltere bayra tayan ticari gemi ile stanbuldan kamas zerine, Selanikteki ngiltere Bakonsolosu Harry Lambi ziyaret ederler. Byk Britanya mparatorluunun yardm ve anlayna iddetle ihtiyalar olduunu; baka gvenecekleri bir devlet bulunmadn belirten ttihat liderler, zzet Paann bu davranyla stanbuldaki Gen Trk rejimiyle ngiliz hkmetinin arasn amaya altn, fakat buna msaade etmeyeceklerini ifade ederler ve bu firardan ngiliz Bykeliliini sorumlu tutmadklarn vurgularlar.30 Selanikte balatlan bu temaslar kendisini ttihat ve Terakki rgtnn i ilerinden sorumlu direktr olarak tantan Mehmet Talat Bey (sonralar Talat Paa) ve d ilikileri direktr Dr. Bahattin akir tarafndan stanbulda srdrlr. ngiltere Bykelisi Lowther onlarn arbal ve azimli tutumlarndan olumlu etkilenir.31 stanbula Ekim balarnda dnen Ahmet Rza da ngiliz Bykelisiyle temaslar kurarsa da, Lowther zerinde dier ttihat liderler kadar msbet bir intiba yaratamaz.32 Ayn gnlerde, ttihat ve Terakki, belirgin diplomatik tercihlerden mahrum ve ierik itibariyle olabildiince bo olan bu tr temaslara Balkan lkeleriyle de balamtr. rgtn buradaki tek ans, Abdlhamid ynetimine kar kan gayrimslim Rum ve Bulgar ihtilal teekklleri ile 1908 ncesi baz mnasebetlerinin var olmasyd. zellikle Osmanl Makedonyasnda faaliyet gsteren bu teekkllerden pek ou, ilgili Balkan lkeleri tarafndan belli miktarlarda desteklendii iin, bu rgtlerle kuraca mnasebetler yoluyla ttihat ve Terakkinin Sofya, Atina ve Belgrad hkmetlerinin politikalarn az da olsa etkileyebilmesi mmkn grnyordu. Dolaysyla, ttihat ve Terakki, bu gruplardan her birisine ynelik ksmen farkl, fakat belirgin bir muhtevas olmayan davranlar ierisine girer. Mesela, ihtilalci Bulgar rgtleri, bir yandan Osmanl glerinin, te yandan da Rum, Srp ve hatta Ulah gruplarnn iddetli kar koymalar sonucu, 23 Temmuz ihtilali ncesinde olabildiince zayf dmlerdi. Bulgar gruplarnn iyice gsz dt blgelerde, ttihat ve Terakki liderleri, Bulgarlara kar saldrlara son vermeleri konusunda Rum etelerini iddetli bir dille uyarrlar. Ayrca, ttihat ve Terakki, Abdlhamid rejimine bakaldrarak daa kan Bulgar etecilerinden Osmanl kuvvetleriyle atmalarda ldrlm olanlar Makedonyann eitli blgelerinde kahramanlar olarak yad eder. ttihat ve Terakkinin Bulgaristan lehindeki davranlar o kadar artar ki, sonuta stanbuldaki baz Byk Glerin temsilcileri her iki lke arasnda bir ittifak anlamasnn her an

384

imzalanabileceini dnmeye balar. Fakat, bu tahminler boa kar. nk, Byk Glerin stanbuldaki temsilcilerinin fark edemedii bir husus, ttihat ve Terakkinin Makedonyadaki Bulgarlar ve Bulgaristan kazanmaya alrken, Makedonya Rumlarn ve dolaysyla da Yunanistan kaybetmemeye gayret ediyor olmasyd. ttihat ve Terakki, 1908 ncesi Makedonyadaki faaliyetleri srasnda, zellikle rgtn Paristen gelen-giden ye ve liderleriyle temaslarnn salanmasnda blgedeki Rum tekilatlaryla ili-dl denebilecek trden mnasebetler kurmutu ki, bunlar 23 Temmuz htilali sonrasnda da devam ettirmeye gayret eder. Rum rgtlerinden ve Rum liderlerinden bazlar ttihat ve Terakki ile kapsaml bir ibirliine pek yanamaz bir tavr sergiledilerse de, genel hatlaryla ttihat ve Terakkinin Rumlar ve Yunanistanla ilikileri ihtilali takip eden yaklak alt ay boyunca tatminkar denilebilecek bir noktada devam etti.33 ttihat ve Terakkinin herhangi bir byk devlet veya devletler topluluu ynnde samimi ve kar ilikisine dayanan tercihlerden olumayan; muhtevasz, ayrca sistematik bir d politika grnts vermeyen; fakat, ayn anda, btn lkelere gizli ve ak dostluk gsterilerinden, hatta ittifak tekliflerinden oluan davranlarna, Osmanl mparatorluunun 23 Temmuz htilali sonrasnda karlat ilk byk harici sorun olan Bosna Krizi boyunca zellikle devam ettii anlalyor. kinci Merutiyet Dneminde Trk-ngiliz ilikilerini bugne kadar incelemi olan aratrmaclar, ttihat ve Terakki liderlerinin sadece ngiltere ile ve bir miktarda da Fransa ile olan perde arkas pazarlklarn ele almlar; ttihatlarn ngiltere ile yakn mnasebetler kurmaya ve hatta bir ittifak oluturmaya altklar sonucuna varmlar ve ngiliz tarafnn bu nerileri reddetmesi zerine ttihat ve Terakkinin hayal krklna uradn ifade etmilerdir. Bu grler belli bir noktaya kadar dorudur. Fakat, ngiliz, Fransz, Avusturya ve Osmanl arivlerinde bulunan pek ok belge, ttihat ve Terakkinin sadece ngiltere ve Fransa ile deil; ayn gnlerde, mesela, Avusturya-Macaristan ile de benzeri gizli grmeler yaptn ve hatta benzeri ittifak tekliflerini aa-yukar btn Balkan lkelerine de gtrdn; bu yapt grmeler srasnda ise ittifak yapmann ne tr sorumluluklar ihtiva ettiini hemen hemen hi dikkate almadn ortaya koymaktadr. Dolaysyla, sadece ngiltere arivlerinde yaplacak aratrmalar sonucu verilecek hkmler, ttihat ve Terakkinin d politika tercihleri hakknda belirleyici ipular veremeyecektir. Hatta, dier arivlerdeki malzeme ile mukayeseli yaplmayan bu tr almalar yanla srkleyici niteliktedir ve imdiye kadar yaplanlar da byk lde bu trdendir. ttihat ve Terakki rgtnn Bosna Krizinin balangcnda ortaya koyduu tavr genel hatlaryla Sadrazam Mehmet Kamil Paann uygulamakta olduu politikay destekler nitelikte idiyse de, krizin ortalarndan itibaren, rgt Osmanl hkmetinin resmi siyasetinden olabildiince farkllama yoluna gidecekti. rgtn Bosna Krizi srasnda balatt ilk giriim, Ekim ay sonlarna doru geldi. Bu, aslnda, ttihat ve Terakkinin ayn anda pek ok devletle grme ve btn lkelere ayn tekliflerle yaklama siyasetinin adeta tipik bir rneiydi. 27 Ekim gn ttihat lider Enver Bey (sonradan Paa ve Harbiye Nazr), Avusturya-Macaristann Selanikteki Bakonsolosu Alfred Ritter von Rappaportla grerek, Avusturya-Macaristann Bosna ve Hersek vilayetlerini ilhak etmesinden dolay stanbul ile Viyana arasnda bagsteren gerginliin azaltlmas ve ilhak meselesine bir siyasi zm yolu

385

bulunmasn salamak amacyla bakonsolos ile kendisi arasnda bir diyalog balatlmas talebinde bulunur. Bu grmelerde ttihat ve Terakki Cemiyetini temsilen kendisi ve nfuzlu liderlerden Rahmi Bey (sonradan zmir Valisi) bulunacak, Avusturya-Macaristan tarafn ise Pappaport temsil edecekti.34 Enver Bey bir yandan Bab- Ali Hkmetinin sorunun zmne ilikin dncelerinin neler olduunu bilemeyeceini belirtirken; te yandan da, ttihat ve Terakkinin, Avusturya-Macaristan ile iyi ilikiler kurulmas yolunda hkmeti etkileyebileceini vurgulamaktayd. Bunlardan daha nemlisi ise, Enver Beyin Rappaporta yapt bir aklamayd. Buna gre ttihat lider, kendilerinin btn Avrupal Byk Glerle iyi geinmek istediklerini; bilhassa, Balkan krizlerinde Osmanl mparatorluuna yardm edebilecek bir konumda bulunan Avusturya-Macaristana ok nem verdiklerini ve Sadrazam M. Kamil Paann tek yanl ve ngiliz taraftar politikasn ttihat ve Terakkinin doru bulmadn ifade etmekteydi. Enverin Rappaport ile grmelerinin yaklak bir ay akn bir sre devam ettiini Avusturya belgelerinden tespit edebilmek mmkn ise de, stanbul ile Viyana arasnda BosnaHersekin ilhakna ilikin meydana gelen kriz, bu temaslar sonucunda zlememitir. Fakat, bu grmeler srasnda hem Enver hem de Rahmi Beyin baz imalarda bulunduklar dikkati eker ki, burada her iki lider de Osmanl topra olan Yeni Pazar Sancanda Srplarn ve Karadallarn gz olduunu belirterek, her iki imparatorluk arasnda adeta bir nevi askeri ittifak fikrini ieren trden sk ibirlii yaplmasn nerirler. Osmanl mparatorluunun zellikle Balkanlardaki toprak btnlnn korunmas konusunu srarla vurgulayan ttihat liderler, kendi rgtlerinin son zamanlarda Rusya ile iyice yaknlam ve hatta bu yaknlamasn 1907 ylnda bir de anlama ile noktalam olan ngiltereye gven duymadklarn ve dolaysyla Viyana hkmeti ile ok ili-dl ilikileri arzu ettiklerini aka sylerler.35 Ancak, aada belgelerle ortaya koyacamz gibi, ttihat ve Terakki liderlerinin herhangi bir lkenin temsilcilerine yapm olduklar baz aklamalarn, onlarn bu konudaki samimi ve nihai dnceleri olduu sonucuna varmamak gerekir ve bu trden ifadeleri dier mevcut btn ariv malzemeleriyle mukayese etmek fevkalade lzumludur. Zira, ngiliz ve Fransz ariv belgelerinden aka anlalaca gibi, Enver ve Rahmi Beylerin Rappaporta yaptklar Avusturya-Macaristan yanls aklamalar, ttihat liderlerin aa-yukar btn devletlere yapm olduklar yaklamlardan sadece birisidir. Hatta, Enver Bey Rappaport ile gryorken bile, nde gelen ttihat liderlerden dier bazlar hem Selanikte hem de Paris ve Londrada tamamen farkl bir d politika alternatifini baka devletlerin dileri bakanlar ile tartmaktaydlar. Mesela, 27 Ekimde yani, Enver Bey ve Rappaport bir araya gelip iki lke arasndaki soruna bir zm bulmak amacyla ilk grmelerini yapmadan gn evvel, ttihat lider Ahmet Rza yine Selanikteki Fransz Bakonsolosunu ziyaret eder ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin Fransaya duyduu samimi sempati ve yaknlk konusunda konsolosa teminat verir. Bu arada bizim Fransa Cumhuriyetinden beklediimiz ey, sadece bir moral destei deil, fakat ayn zamanda somut bir yardm ve etkili bir destek de mit etmekteyiz demeyi ihmal etmez.36 Buna ilaveten, Ekim sonunda

386

ttihat ve Terakki Cemiyeti, Ahmet Rza ve Dr. Nazmn nderliinde Fransa ve ngiltere bakentlerine bir heyet gndermeye karar verir ve bu heyete Avrupann ileri gelen devlet adamlar ile mevcut krizin grlmesi ve Osmanl mparatorluu iin en yksek dzeyde avantaj elde edilmesi grevlerini verir.37 Bylece Kasm aynn (1908) ilk yarsnda ttihat ve Terakki asndan ilgi ekici grmelere ahit olunur. Mesela, Enver Bey Selanikte Rappaport ile yapt grmelerde Avusturya-Macaristan ile yakn ilikiler kurulmas gerektiini vurgularken, Parise gitmekte olan Ahmet Rza, Viyanada kendisi ile gren Neue Freie Presse muhabirine verdii mlakatta iddetle Avusturya-Macaristan kart bir tavr sergiler. Viyana hkmetinin Bosna ve Herseki ilhak etme kararn stanbulda yeni kurulan ve Trkiyeyi yeni bir istikbale yneltme amac tayan Gen Trk rejimine bir darbe olarak nitelendiren Ahmet Rza, Avusturya-Macaristann tevik ve yardm olmakszn, Bulgaristann frsattan istifade etme yoluna giderek bamszlk ilan edemeyeceini, dolaysyla, krizin her ynnden Viyana hkmetinin sorumlu olduunu vurgular. Ayrca, Trkiyenin Avusturya-Macaristann bu hareketini katiyen unutmayaca, bunun, her iki lke arasndaki ilikileri uzun bir sre glgelemeye devam edecek bulutlar oluturduu yolunda uyarlarda da bulunur.38 Fransz ariv belgelerinden anlald kadaryla, Dr. Nazm ve Albay Cemal, Parise Ahmet Rzadan nce varm ve Dileri Bakan Pichon ile Babakan Clemenceauyla hemen temas kurmulardr. ttihat liderler, Fransz dileriyle temaslar srasnda Osmanl mparatorluunda yrrlkte olan kapitlasyonlar rejiminin kaldrlmas veya yumuatlmas konularn ieren, ayrca Berlin Antlamasnn 23. ve 61. maddelerinin yrrlkten kaldrlmas gerektiini belirten bir memorandumu Fransz Dilerine verirler.39 Fakat, Ahmet Rza gelir gelmez deiik bir taktik ortaya koyar. Osmanl mparatorluunun nderliinde Balkanl devletler arasnda kurulacak ve muhtemelen Bulgaristan da iine alacak bir birlikten bahseden Ahmet Rza, byle bir grubun zmnen AvusturyaMacaristana kar bir tavr alaca ve Balkanlarda ciddi bir denge unsuru oluturabilecei yolundaki dncelerini Pichona aklar.40 Fransz Dileri Bakan byle bir projeye genel manada destek vereceini belirtir. Bunun zerine, ayn gr, ttihat liderler tarafndan 13 Kasmda Londrada Grey ve Hardinge ile yaptklar bir grmede ayrntl olarak yeniden gndeme getirilir ve hem Grey hem de Hardinge belirtilen trden bir Balkan Birlii oluturulmas fikrini olumlu karlar. Fakat ngiliz Dileri Bakan ve yardmcsn bu projeyle ilgili olarak rahatsz eden bir husus vardr. ttihat liderler bir yandan Balkan Birlii iine Bulgaristan da dahil etmek istediklerini belirtirler, te yandan da, Sofya hkmetinin bamszlk ilan dolaysyla ortaya kan krizin, Bulgaristann 1885 ylnda ilhak ettii ve 1887 ylnda btn lkelerce bu lkenin bir paras olarak tannan Dou Rumelinin yeniden bu memleketten ayrlarak Osmanl ile Bulgaristan arasnda bir tampon blge haline getirilmeden zlemeyecei zerinde srar ederler. Byle bir tavr Bulgaristan ile Osmanl mparatorluunu AvusturyaMacaristana kar oluturulacak bir birliin iine ekmekten ziyade, Osmanl ile Bulgaristan arasnda bir scak savan kmasna neden olacak niteliktedir.41

387

ngilizlerle yaplan bu grmede ttihat liderler Balkan Birlii projesinden daha iddial teklifler de ortaya atarlar. rnein, Enver Bey ayn gnlerde Avusturya-Macaristan ile bir yaknlama siyasetini Selanikte Rappaporta anlatrken, Ahmet Rza ve Dr. Nazm daha ak bir tavr sergileyerek, ngiltereye dorudan askeri ittifak teklif ederler. Franszlarn byle bir ittifak fikrini desteklediklerini iddia eden ttihat liderler, ngilterenin de olumlu yaklamas halinde, bu dnceyi hayata geirme yolunda Pichonun ak sz verdiini de ileri srerler. Fakat, ngilizlerin tavr ok belirgin ve olumsuzdur, her ne kadar bu dnce lisan- mnasib ile ifade edilmi olsa bile Grey yle der: Her ne kadar baz antant ve dostluk antlamalar imzalam bulunsak dahi, bizim genel tavrmz ellerimizi balamaktadr. Japonya ile bir ittifak anlamas imzalam olduumuz da dorudur, fakat bu anlama sadece Uzak Doudaki birtakm sorunlarla snrl tutulmutur.42 Ahmet Rza ve Dr. Nazm ise srarldrlar. nce Trkiyenin Yakn Dounun Japonyas olduu kar tezini getirirler ve ngilterenin 1878de Kbrs Antlamasn imzaladn; bununla Osmanl mparatorluunun Rusyaya kar savunma ykmll altna girmi olduunu hatrlatrlar. Btn bunlar Greyin dncelerini deitirmez. Trkiyede yapmakta olduklar reform hareketleri konusunda ngilterenin anlay ve yardmlarn srdreceini belirten Dileri Bakan, ayrca, polis tekilat, gmrkler ve benzeri kurulularn yeniden dzenlenmesinde, istenildii takdirde, kendilerine ngiliz uzmanlar da verilebileceini aklamakla yetinir. ttifak laflarn kibarca gzard eder. Grey ve Hardinge zerinde bu grme tam bir hayal krkl yaratr. Onlara gre Ahmet Rza ho bir insan ve muhtemelen gerek bir idealisttir, fakat her iki ttihat lider de uluslararas politika konusunda ok snrl miktarda gr olan ve hi pratik kafal olmayan kiilerdir. Grey ve Hardinge artk emin olmutur: Eer btn Gen Trk liderleri bunlara benziyorsa, Trk hkmetinin ii gerekten zor olacaktr.43 ttihat liderlerin zikzaklarla dolu d politika manevralar hereye ramen devam eder. Londradan dnlerinde Parise Aralk 1908 balarnda tekrar urayan Ahmet Rza ve arkadalar, bu kez de Back de Surany adl bir arac vastasyla Paristeki Avusturya-Macaristan Bykelisi Khevenhller ile temas kurarlar. Bykeliye, Avusturya-Macaristann ilhak sorununu stanbuldaki Osmanl hkmeti ile zmeye almasnn anlamsz olduu mesajn gnderirler; zira, oradaki hkmet yeleri ttihat ve Terakki Cemiyetinin kuklalardrlar. Daha da nemlisi, kendilerinin sorunun bir an evvel zmnden yana olduklarn belirtiler ve ilhak Avusturya-Macaristann 100.000.000 frank tazminat demesi halinde tanyabileceklerini ifade ederler. Ayrca, grmeciler kendileri iin de bahi verilmesi gerektiini sylemeyi ihmal etmezler.44 Bu noktaya kadar aklkla ortaya konulan husus 1908 ncesinde, ttihat ve Terakkinin bugne kadar iddia edildii gibi, ideolojik veya konjonktrel gerekeler ile ngiltere ve Fransa taraftar dnceler ierisinde olmaddr. Hatta, belgelerin ortaya koyduu gibi, bu rgtn 19. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl d politikasnda en iddetli ve belli bir miktarda yapsal btnl olan, fakat dnya konjonktr itibariyle Osmanl mparatorluunu yalnzla itme tehlikesini beraberinde

388

getiren bir ngiliz dmanl dncesiyle iktidara geldiini iddia etmek mmkndr. Ancak, sadece bu tespitle, ttihat ve Terakkinin d politikasn ngilterenin Osmanl mparatorluuna ynelik siyaseti erevesinde izah etmeye alan grlerin eletirisi yaplamaz. Daha ak bir ifadeyle, ttihat ve Terakkinin ngiltere aleyhtar bir tutum sergilemi olmas 1908 htilali sonras bu lkenin stanbulda kurulan yeni rejime kar souk davranmasna sebep olmu olabilir. Veya daha evvelki aratrmaclarn srarla zerinde durduklar gibi, ngilterenin 1907 ylnda Rusya ile antlama imzalayarak yaknlamasn perinletirmi olmasnn byle bir souk, hatta dmanca tavr sergilemesinde nemli bir rol oynad ileri srlebilir. Btn bu teorik karakterli sorulara bir bakasn da eklemek mmkn ve hatta gereklidir. Acaba 1908 Gen Trk htilalinin ardndan, ngiltere, gerekten bugne kadar iddia edildii gibi, Osmanlya kar pek dostane saylmayacak bir tutum mu sergilemitir? Bu konu ariv belgelerinin nda dorulanabilir mi? Bu sorularn cevaplarn ngiliz arivlerinden bulmaya almak, ttihat ve Terakki ile ilgili d politika tezlerinin ciddi bir teste tbi tutulmasn salayaca iin, olduka faydal olacaktr. nk, ngiliz arivlerindeki pek ok kolleksiyonda bulunan malzeme, belge tketme metodu ile incelendiinde, bu lkenin 1908 htilalinin ardndan Osmanlya ynelik siyasetinde var olduu iddia edilen dmanca tavrn ciddi bir ekilde sorgulanmas gerektiini ortaya koymaktadr. ngiliz arivlerinde deiik kataloglarda bulunan btn belgelerin ortaya koyduu iki husus vardr: Birincisi, ngiliz hkmeti ile ngiliz Dileri Bakanl Osmanl topraklar dnda zellikle Avrupada faaliyet gsteren Gen Trklere dair fazlaca birey bilmemektedir. Mesela, 1908 yl Mart aynda Ahmet Rza dorudan Greye yazarak, Byk Glerin Makedonyada Osmanl hkmetinin i ilerine karmasn doru bulmadn ifade etmi ve Osmanl idaresinin gcn zayflatc bu tr giriimlere son verilmesi uyarsnda bulunmutur. Fakat, Dileri Bakanl Dou leri Dairesinde o tarihte Ahmet Rzay ve yazdklarn bilen pek kimse yok gibiydi. nk, o mektubun zerine sz konusu dairenin uzmanlarnca dlen notlarda bu husus aka grlmektedir. nk, ngilterenin Jn Trklerle hibir grme yapmayaca talimat tekrarlanmtr.45 ki ay sonra, yani Mays 1908de Ahmet Rzann Makedonya meselesine ilikin mektubundaki grleri daha sistematik bir hale getirilerek, hazrlanan ayrntl bir bildiri, ttihat ve Terakki rgtnn varln ve yaklamakta olan Gen Trk ihtilalini haber verircesine Manastrda bulunan Byk Glerin konsolosluklarna (Rusya hari) birer nsha olarak verilir. Sz konusu bildiri hemen hemen ayn cmlelerle 1 Temmuz 1908 tarihli Mechveret Supplment Franaiste yaynlanr. Manastrda konsoloslua verilen bildiri, zerinde hibir ilem yaplmasna ve yorumlanmasna gerek grlmeksizin ngiliz arivlerinde tozlanmaya terk edilirken, Mechveret Supplment Franaiste yaynlanan metinden bakanln haberi dahi olmaz. Yani ngilizlerin Avrupada faaliyet gsteren Gen Trkler arasnda 1906dan itibaren milliyeti bir sylemi ve ihtilalci bir izgiyi benimsemi olan ttihat ve Terakki adn alacak bir rgtten fazlaca haberi yoktur. Dolaysyla rgtn ngilizler de dahil olmak zere btn Avrupal Glerin Makedonya politikasn eletiren ve stelik ngiliz Dileri Bakanlna gnderilen mektubu ciddiye alnmaz.46

389

ngiliz belgelerinin ortaya koyduu ikinci husus ise birincisiyle balantldr. Haziran ayndan itibaren ba-gsteren ihtilalci ayaklanma giriimleri Makedonyann deiik blgelerinde bulunan ngiliz konsolosluk grevlileri tarafndan, maalarn denmemesi sebebiyle arada bir bagsteren kazan kaldrma hadiseleriyle kartrlr. Mesela, Gen Trk ihtilalcilerinin ilk eylemi olan, Selanikteki Merkez Komutan Nazm Beye yaplan suikast giriimini bu ehirdeki tecrbeli ngiliz Bakonsolosu Harry Lamb doru bir ekilde tahlil etmeye alr ve en azndan bunun Selanikte allagelmi ldrme hareketlerinden farkl bir karakter arz ettiini dnr. Fakat, Makedonyann dier blgelerine dalm olan konsoloslarn ihtilalci eylemleri tahlilleri ayn aklk, netlik ve kesinlikte deildir.47 Bu durum nce stanbulda bulunan ngiliz Bykelilii iinde, sonra da karar alma mekanizmasnn en yukarsnda bulunan Dileri Bakanlnda kargaaya sebep olur ve olaylarn ancak gerisinden gidilebilir. rnein, stanbuldaki bykeliliin o srada banda bulunan maslahatgzar George Barclay 9 Temmuzda Makedonyadaki vaziyetin ne olduuna dair bilgi alnamadn belirtirken, Rusyayla birlikte Makedonyadaki etecileri takip iin bir hareketli birlik oluturmaya alan ngiliz Dileri olaylar anlamaktan tamamen aciz bir durumdadr. Hatta, ayn Dileri Bakanl ihtilalci Gen Trklerin baz blgelerde Bulgar etecileriyle yaknlama siyaseti iinde bulunduklarna dair bir rapor ald zaman da eer Jn Trkler de Bulgar eteleriyle ibirlii yaparsa, bu durum hareketli g oluturma plann Sultana daha cazip hale getirebilir trnden yorumlar yapmakla meguldr.48 23 Temmuz 1908 gn Padiahn bir iradesiyle anayasal rejime yeniden dnldnn aklanmas Dileri Bakanlndaki kargaaya nihayet son verir ve ngiliz hkmeti stanbuldaki yeni rejime ynelik tavrn belirler. Bu yeni siyaset olabildiince Osmanl yanls ve dostanedir. Dilerinden bu konuya ilikin ilk mesaj anayasal rejimin yrrle girmesinden drt gn sonra Barclaye ular ve o da Osmanl hkmetine derhal bunu iletir. Buna gre, ynetimin yeniden canlandrlmas yoluyla Osmanl mparatorluunun kalkndrlmas, ngiltere hkmeti tarafndan iddetle arzu edilmektedir. Ayrca ngiltere, Osmanldaki idari sistemin slah edilmesi halinde Makedonya sorunu veya buna benzer problemlerin kendiliinden ortadan kalkacana inanmakta olduunu da Bab- Aliye iletir.49 Gerekten de, Makedonya dalarnda kol gezen etecilerin Gen Trk ihtilali zerine birbiri ardndan silah brakarak ehirlere inmesi zerine, ngiliz Dileri, Rusya ile birlikte oluturmaya alt hareketli g fikrinden vazgeer. Bunu takip eden haftalarda, stanbuldaki yeni rejime kar benimsemi olduu dostane tavrn Bykeli Lowther vastasyla Osmanl hkmetine srekli ulatrr. Ayn gnlerde ngiliz Dileri mensuplarnn kendi aralarndaki zel yazmalar da bu politikay teyid edici niteliktedir.50 Bu aamada ngiliz Dilerinin iki noktay akla kavuturmas ve onlara uygun politikalar gelitirmesi gerei ortaya kar. Birincisi, Rusya ile ilgilidir. ngiltere 1907den itibaren ciddi bir yaknlama siyaseti ierisine girdii Rusyay kaybetmemek ve Osmanl ile de iyi ilikiler kurmak durumundadr. Grey bizzat bu politikay sistematik hale getirir ve Dilerine u talimat verir: u

390

anda Lord Beaconsfieldn siyasetine dn yapamayz; imdi, Rusya aleyhtar olduumuz gibi bir pheye mahal vermeksizin Trk yanls olmak mecburiyetindeyiz.51 Zamanla glenen bir Osmanlnn Avrupa siyaseti zerinde ciddi bir etki yarataca kanaatini de dile getiren Grey, Lowthera da bir talimat verir ve onu Ruslara, Trkiyeyi Rusyaya kar bir kalkan olarak destekleme siyasetine geri dnlmedii konusunda uyarr; ayrca, mmkn olduu her zaman Rusya ile birlikte allacan da ifade eder.52 Ksacas, Greyin oluturduu siyasete gre, 1907de Rusya ile oluturulan dostluk, Osmanl ile iyi ilikiler kurulmas ynnde bir engel deildir, fakat Bab- Ali Hkmetine verilecek destek St. Petersburg hkmetini rahatsz etmek gayesiyle yaplmayacaktr. Orta ve uzun vadede belki problem olabilecei dnlen bir baka husus da, Osmanl gibi Mslman bir memleketin meruti bir idare kurma yolunda baarl olmas halinde, bunun ksa vadede olmasa bile, ngiliz ynetimi altnda bulunan slam toplumlar zerinde mesela Msr ve Hindistanda ne tr etkiler yarataca zerindedir. Grey Lowthera yazd zel bir mektupta buna deinir, fakat bu noktalarn henz speklatif karakterli olduunu da belirtmeyi ihmal etmeyerek, u anda btn syleyebileceimiz ey udur ki, nce Trkiyede neler olup biteceini grmek istiyoruz ve Msrda halkn temsili sistemine dayanan messeselerin gelimesi bizim daimi deerlendirmemiz altnda bulunacaktr demekle yetinir.53 Btn bunlarn speklatif olduu grne Hardinge de katlr, fakat o byle bir konunun orta ve uzun vadeli boyutunu kafasnda zmtr. Fransadaki ngiliz Bykelisi Sir Francis Bertieye yazd mektupta yle der: Hi phe yok ki, neticede Msrllara bir tr temsili hkmet sistemi vermek zorunda kalacaz.54 Yani, bu tr endielerin ksa vadede Osmanl-ngiliz ilikileri zerinde yapabilecei olumsuz etki yok denecek kadar azdr. Ksa vadede Osmanldan beklenen, Msra, oradaki ileri kartracak trden birisini yksek komiser olarak tayin etmemesidir ve Lowthera bu ynde resmi olmayan baz giriimler yapmas tavsiyesi iletilir, fakat Bab- Ali Hkmetinin zaten byle bir niyeti olmad hemen anlalr.55 Bu, meruti bir idarenin Osmanl mparatorluunda baarl olmasnn yarataca muhtemel problemler konusunda ngiliz Dilerindeki btn endielerin de sonu demek olur. Artk ngiltere Osmanl lehindeki siyasetini daha da belirgin hale getirme hususunda kararldr. Ayn gnlerde yani Austos ortalarndan itibaren Avusturya-Macaristan56 ile Rusya da57 stanbuldaki rejime ynelik olumlu bir siyaset gelitirmektedirler ki, bu da, ngiltereyi dostane politikasn hzla yardm ve destek verici bir hale dntrmesi konusunda cesaretlendirir. zellikle mali yardm ve Osmanlya ngiliz sermayesinin teviki konularnda Dileri Bakanl iadamlaryla toplantlar yapar ve onlara Bab- Ali hkmetinden ar taleplerde bulunmamalarn tavsiye eder. Bu arada Osmanl hkmeti Sir William Wilcocoksu Mezopotamyadaki sulama projeleri iin danman olarak tayin eder ve ngiliz hkmetinden donanmay slah iin bir amiralin, gmrklerin yeniden dzenlenmesi iin de bir uzmann Osmanl hkmetinin hizmetine verilmesi talebinde bulunur. Yani ihtilalden (23 Temmuz), Bosna Krizinin Bulgaristan cephesinin patlak vermesine kadar Osmanl-ngiliz

391

ilikileri ok byk lde gelimitir. Sz konusu kriz srasnda da yaklak alt ay boyunca ngilterenin destek ve yardmlar artan bir tempo ile devam edecektir.58 Avusturya-Macaristan mparatorluunun 1878 ylndan beri Berlin Antlamas hkmleri uyarnca igali altnda bulundurduu, fakat resmi manada hl Osmanl topra farz edilen Bosna ve Hersek vilayetlerini ilhak ettiini aklamas ve yine Berlin Antlamas uyarnca eklen Osmanl mparatorluuna bal olan Bulgaristann bamszlk ilan etmesi zerine Avrupa diplomasi tarihinde ok nemli bir yeri olan Bosna Krizi 1908 yl Ekim aynn ilk haftasnda patlak vermiti. Buhrann Avusturya-Macaristan cephesi Osmanl hkmeti asndan aniden gelimi ve bu manada adeta bir srpriz yaratmt, fakat Bulgaristan ile ilikiler zellikle Eyll ortalarndan itibaren hzla bozulmutu. Osmanl hariciyesinin, padiahn doum gn mnasebetiyle verilen ve sadece yabanc diplomatlarn davet edildii bir yemee stanbuldaki Bulgar Kapu Kethdasn davet etmemesi krizi balatm; aalayc bulduu byle bir muameleyi kabul edemeyeceini belirten Sofya hkmeti derhal Kapu Kethdas Ivan S. Geshovu geri arm ve henz bu diplomatik problem bir zme kavuturulmadan, Bulgaristan hkmeti kendi topraklarndan geen, fakat Berlin Antlamas hkmlerince Osmanl mal olduu teyit edilen demiryollarna, stanbulda balayan ve bu hatlara da srama ihtimali beliren bir grevi bahane ederek el koymutu. Eyll aynn son haftasnda ise, Viyanann Bosna ve Herseki ilhak edeceini fark eden Sofya hkmeti krizi trmandrmay uygun grm ve sonuta 5 Ekim gn bamszln ilan etmiti.59 ngiltere hkmeti Bulgaristanla krizin balangcndan itibaren Osmanl yanls bir tutum belirler ve bunu artan bir tempo ile srdrr; hatta, demiryollarnn igali zerine de bu davran ekyalk olarak tanmlayarak, bunu Londradaki Bulgar temsilcisine bildirir.60 Krizin hzla genilemesi ve Viyanann ilhak kararn aklamas zerine de, ngiliz Dileri nce Avusturya hkmeti nezdinde kararn birka aylna ertelenmesi yolunda giriimlerde bulunur, fakat bu temaslar sonusuz kalnca, bu kez hzla hem Bulgaristan hem Avusturya-Macaristan hem de Rusya cephelerinde Osmanl yanls siyasetini aka uygulamaya koyar ve ayn zamanda anlama bozucu olarak tanmlad Sofya ve Viyana hkmetlerini krizin Osmanly ilgilendiren ynlerinde izole etmeye gayret gsterir.61 Krizin balamas zerine her iki cephede de youn bir aba ierisine giren ngiliz Dileri Bakanl, Sofyadaki temsilcisi George Buchanana bir talimat gndererek, ngilterenin Bulgaristann bamszlk kararn Osmanl hkmeti belli lde tatmin edilmeden tanmayacan kesin bir dille belirtir. Ancak, stanbul ile Sofya arasnda yaplabilecek dorudan grmeler yoluyla Osmanl hkmetine denecek tazminatn belirlenmesi ve dier hususlarn zme kavuturulmas konusunda destek verebileceini de ifade eder. Buchanan ald talimat gerei bunlar olabilecek en sert bir slupla Bulgar yetkililerine iletir.62 Bu arada ngiltere Dileri, Bulgaristann askeri manevralarn da yakndan takip etmektedir, nk Sofya hkmeti Geov Efendi Hadisesinin balangcndan itibaren, dzenli askeri tatbikat

392

gerekesi ile 100.000 askeri silah altna almt. Bulgar ordusunun seferberlik kabiliyeti ok sratli, Osmanl ordusununki ise ok yava olduundan, ngiltere, Sofya hkmetinin Osmanl Makedonyasn igal etmeye yeltenebilecei endiesine kaplmt. Ayrca, ngiliz askeri evrelerinin verdii raporlar da Bulgaristann vurucu gcnn yksek olduunu ve Osmanl birliklerinin Anadolunun deiik yerlerinden getirilerek cepheyi glendirmesinin zor olacan teyid etmekteydi ki, Osmanl vesikalar da bunu dorulamaktadr. Dolaysyla, diplomatik alanda Bulgaristan sktrlmal ve seferberlie son vermesi

salanmalyd. Bunun ncln ise ngiltere yapacakt. Londrann, Sofya hkmetinin bu konuda ciddi bir biimde uyarlmas yolundaki giriimi Avusturya-Macaristan haricindeki btn Byk Glerce desteklendi ve neticede Bulgarlar, ordularn Ekim aynn sonlarnda bar dnemlerindeki saysna indirmeyi kabul ettiler. Ayn gnlerde Osmanl tarafndan devam eden askeri hazrlklar ise ngiliz hkmeti grmezlikten gelmeyi tercih etti; nk, ngiliz Dilerine gre bu tedbirler Bulgarlara kar belirli bir denge yaratmay amalamaktayd. Hatta, Rusyann Sofyada yapld gibi, stanbulda da uyarlarda bulunulmas nerisine kar ngiliz Bykelisi Lowther, Osmanl i politikasndaki vaziyetin bir miktar ek askeri tedbirleri gerekli kldn belirtmeyi yelemekteydi. ngiltere, Bulgaristann silah altna ald yedekleri terhis etmesinden sonra stanbul hkmetine de benzeri dorultuda hareket etmesi uyarsn kabul edecekti.63 ngilterenin o tarihe kadar Bulgaristann mdahil olduu btn krizlerde Sofya hkmetini byk lde desteklemi olduu dikkate alnacak olursa, buradaki sert tavr daha iyi anlalacaktr. Bununla birlikte, ngiltere, Osmanly askeri manada destekleyerek Bulgaristanla veya AvusturyaMacaristanla bir savaa sebebiyet verme niyetinde de deildir; nk, Londraya gre gerek Bulgaristan gerekse Bosna ve Hersek Osmanl asndan oktan kaybedilmi blgelerdir. Bulgaristan gya Osmanlya bal olmasna ramen 1878den beri bamsz bir devlet gibi hareket etmektedir ve Bosna-Hersek eyaletleri zerinde stanbul hkmetinin hibir etkisi kalmamtr. Dolaysyla, ngiltereye gre Osmanl asndan en iyi zm, bu iki lkenin de diplomatik yollarla sktrlarak stanbul hkmetine ayr ayr tatminkar tazminatlar demelerinin salanmasdr ki, Osmanl hkmeti de ayn dncededir. Bu grten hareketle Londra, stanbul ile Sofya arasnda yaplacak dorudan grmeler yoluyla tazminatn belirlenmesi dncesine kar kmaz ve hatta bu amala Kasm 1908de Bulgar Ziraat ve Ticaret Bakan Andrey Liyapevin stanbula gitmesi fikrine destek verir. Liapchevin Osmanl bakentinde yapt grmeler soruna bir zm bulmasa da, sava ihtimalini ortadan kaldrr ve mesele Sofyann 82.000.000 franktan fazla vermeyeceini syledii Osmanlnn ise 125.000.000 franktan azn kabul etmeyeceini belirttii bir tazminat tartmasna dnr.64 te 1909 Mart ayna kadar sren ve bir aralk Ocak 1909da yeniden scak savaa dnmesi ihtimali beliren gerginlikte ngiltere bir adm geriye atmakszn Osmanlya destek olur. Hatta AralkOcak 1908-1909 dneminde mttefikleri Franszlarn, Bulgaristann mali durumunun 100.000.000 franktan fazlasn kaldramayaca yolundaki dncelerini hibir surette ciddiye almayacan aklar.

393

Neticede, Rusya Dileri Bakan Izvolskynin 1878den beri Osmanlnn Rusyaya her yl dzenli olarak demekte olduu sava tazminatnn 125.000.000 frank kapsayacak biimde Bulgaristan adna stanbul hkmetine denmesi nerisi zerine ngiltere buna destek olur ve Kamil Paa hkmetine bu neriyi tavsiye eder.65 ngiliz ariv belgelerinden aklkla anlald kadaryla ngiltere stanbuldaki Gen Trk rejiminin ne Bulgaristan ne de Avusturya tarafndan hrpalanmamas iin zen gsterir. Belgelerin yine ortaya koyduu bir gerek de, ngilterenin stanbuldaki bu yeni rejimi desteklemek gayesiyle bu denli aktif bir d siyaset izlememi olmas halinde, yeni rejimin hem tazminat alamayaca ve hem de Bulgar askeri gc karsnda sava yoluyla olmasa bile bask yoluyla ezilecei ynndedir. ngiltere, krizin Avusturya-Macaristan cephesinde de ayn lde hareketli ve Osmanl yanlsdr. Buradaki temel gaye, Viyanann stanbuldaki yeni rejime gz da vererek korkutmasn nlemektir. nce Avusturya-Macaristana kararn gzden geirmesi tavsiye edilir ve dolaysyla Bulgaristanla birlikte hareket ediyor ve stanbuldaki yeni rejimi ykmaya ynelik davranyor gibi grnmekten kanmas istenir. Ancak Viyanann bu nerileri reddetmesi zerine ilikiler sertleir. Viyanadaki ngiliz Bykelisi ile Avusturya-Macaristan Dileri Bakan arasnda iddetli bir sz dellosu balar. Bunu Londradaki Avusturya-Macaristan Bykelisi ile ngiliz Dileri arasndaki dello izler. Ayn gnlerde stanbuldaki Kamil Paa hkmeti, Avusturya-Macaristan Bykelisine kendilerinden korkmadklarn ve Viyanann tatminkar dzeyde bir tazminat nerisiyle gelmemesi halinde ciddi grmeler bile yaplmayacan ak bir lisanla ifade eder.66 likiler bu bakentte iddetle gerginleir. Viyanaya gre btn bu olup bitenlerin sorumlusu ngilteredir; eer, Londra stanbula bu derece destek olmasa o zaman Osmanl hkmeti zaten 1878den beri fiilen Avusturya-Macaristann paras haline gelmi olan Bosna ve Hersekin ilhakna fazlaca ses karmayacakt. Hatta, Avusturya-Macaristann mehur Dileri Bakan Aehrenthal evresindeki bykelilere, eer ngiltere Osmanly korumak iin Marmaris aklarna ngiliz donanmasnn bir blmn krizin balamasnn hemen ardndan gndermemi olsayd, o takdirde Avusturya-Macaristan donanmasn Osmanl kylarn topa tutmak zere blgeye gnderebileceini, dolaysyla, Bab- Ali hkmetini ilhak kararn tanmaya zorlayabileceini ifade eden aklamalarda bulunur. Yani Viyanaya gre, sulu ngilteredir. Hatta stanbuldaki ngiliz Bykelisinin Bab- Aliye hergn giderek Avusturya-Macaristan ile anlamamas yolunda telkinde bulunduu dnlr. Burada dikkat eken husus, ngiliz Dilerinin Viyanada retilen bu dncelerden haberdar olduu, fakat yine de Osmanl yanls politikasndan geriye adm atmay dnmediidir. Nitekim, Aralk sonlarnda (1908) Viyana hkmetinin Osmanl ile bir scak atma balatabilecei ihtimalleri gndeme gelir. te bu srada ngiliz Dilerinde sava senaryolarnn hesaplar yaplr ve Osmanlya nasl yardm edilebileceine dair tezler retilir; fakat Bab- Ali hkmetini ortada brakacak trden geriye adm atlmaz.67 ngilterenin bu kararl tutumu karsnda Viyana tazminat demekten baka aresi olmadn grerek Ocak 1909da 2.500.000 Osmanl Liras tazminat demeyi kabul eder.68

394

Batan beri vurgulanmaya allan nokta, imdiye kadar ttihat ve Terakkinin d politikasn, ngilterenin Osmanlya ynelik d siyasetine bal olarak izah etmeye alan uzmanlarn sylediklerinin eletirisidir. Zira, bu tezlere gre, yukarda da anld gibi, aslnda ttihatlar olabildiince ngiliz yanls bir tutumla ie koyulmular; ancak, ngilterenin destek vermemesi yznden zamanla Almanyaya ynelmilerdir. ttihatlarn balangta ngiltere yanls bir tavr ve dnce iinde olduklar tezi yukarda eletirilmiti. Burada da, ngilterenin 1908 htilalinden sonra Rusya ile 1907 ylnda gerekletirmi olduu yaknlamadan dolay ttihatlara fazlaca yz vermemi olduu yolundaki dnce sorgulanmtr. nk, belgelerin ok ak bir biimde ortaya koyduu gibi ngiltere hem Rusyayla daha nceden kurmu olduu yaknl srdrmeyi hem de Osmanldaki yeni rejimi desteklemeyi amalamaktayd ki, Avrupa tarihinde ok gerginlik yaratm olan Bosna-Hersekin ilhak krizi srasnda dahi bunu gerekletirebilmitir. Hatta, belgelerden yle anlalyor ki, ngiltere Rusyay Osmanl siyasetine destek verdii lde dinlemi, dikkate alm ve Rusyann atlak ses kardn dnd zamanlar ise nazik bir ekilde kulaklarn kapamasn bilmitir. u halde, Osmanl ynetiminde ttihat ve Terakkinin u veya bu lde hakim olduu yllarnda (1908-1918) izledii d politika ve yapt hatalar baka devletlerin Osmanlya ynelik olarak yaptklar komplolar veya tezgahlarla izah edilemez. rnein, kendilerine iddetle yardm etmi olan ngiltereyi Bosna Krizinin sonulanmasndan itibaren hzla kstrmeleri; buna karlk, Almanya ve Avusturyann desteini de salayamamalar Osmanly o dnemde yalnz brakm; bundan faydalanan talya Trablusgarba km; ondan destek bulan ve ttihat ve Terakkinin anlamsz milliyetilii sonunda kendi aralarnda belirsiz de olsa bir anlamaya varm olan Balkan lkeleri Osmanlya saldrabilmilerdir. Btn bunlar kabaca sylemek gerekirse ttihatlarn Avrupadaki ve Balkanlardaki g dengelerini hesap edememelerinden kaynaklanmtr. Avusturya-Macaristann stanbuldaki bykelisinin 1911 balarnda Viyanaya yazd gibi, ttihatlar bu yllarda byk bir oyuncak maazasna gtrlm ocuklar gibidirler, fakat, normal ocuklardan farklar herhangi bir oyunca beenerek alp maazay terk etmemeleri; tam tersine, btn oyuncaklarla ayn anda oynamak istemeleridir. Oysa byle bir tavr o sradaki mevcut g dengesinin ruhuna aykrdr. Ancak, Bykelinin de dedii gibi ttihatlar bunu kendilerine sylemeye alacak herkesi dman addedeceklerdir. Bu aratrmada giri mahiyetinde de olsa ttihat ve Terakki dneminin d politikasnn ariv vesikalaryla aratrlmas gerektiini; mevcut pek ok grn sorgulanabileceini ve zellikle de ideolojik karakterli yorum ve deerlendirmelerin bu trden siyaset analizleri yapmada faydal olamayacan belirtmeye altk. Benzeri metodlarla Osmanlnn son on ylna damgasn vurmu olan bu dnemin aratrlmas gerekir.

395

DPNOTLAR 1 Bu belgeleri kullanarak yaplan aratrmalara rnek olarak, u almalara baklabilir:

Selim Deringil, The Ottoman Response to the Egyptian Crisis of 1881-1882, Middle Eastern Studies, s. 24, no: 1 (January 1998); Hasan nal, Ottoman Foreign Policy during the Bosnian Annexation Crisis, 1908-1909 (Baslmam doktora tezi, Machester niversitesi, 1992, ngiltere). (Bundan sonra Ottoman Foreign Policy olarak anlacaktr.); A Gl Tokay, Makedonya Sorunu: Jn Trk htilalinin Kkenleri, 1903-1908, stanbul 1995. 2 rnek olarak, u almalara baklabilir: Engin Deniz Akarl, The Problems of External

Pressures, Power Struggles and Budgetary Defcits in Ottoman Politics under Abdlhamid II (18761909) (Baslmam doktora tezi, Princeton niversitesi, 1976); F. A. K. Yasamee, The Ottoman Empire and the European Great Powers, 1884-1887 (Baslmam doktora tezi, Londra niversitesi, SOAS, 1984). 3 4 Bu eletiriler iin baknz, Hasan nal, Ottoman Foreign Policy, a.g.e., ss. 10-12. Bu grler ilk olarak Feroz Ahmadn Great Britains Relations with the Young Turks,

1908-1914 balkl makalesinde (Middle Eastern Studies, s. 2, no: 4, 1966, London, ss. 302-329) ileri srlm; sonra ayn yazar tarafndan deiik vesilelerle ele alnmtr. Feroz Ahmad, The Late Ottoman Empire, Marian Kent (editr), The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, London, 1984, ss. 13-17. Ahmadn grleri uluslararas arenada ve Trkiyede ttihat ve Terakki zerine aratrma yapan hemen herkes zerinde etkili olmutur. rnek olarak u almalara baklabilir: Joseph Heller, British Policy towards the Ottoman Empire, 1908-1914 (London, 1983); Bozidar Samardziev, British Policy towards the Young Turk Revolution, 1908-1909, Bulgarian Historical Review, (Sofia, 1986), III., ss. 22-42. 5 Ariv belgelerini seici bir tarzda kullanarak yaplan bu almalarn eletirisi iin daha

nce yaynlam bulunduumuz u almalara baklabilir: Hasan nal, British Policy towards the Ottoman Empire during the International Crisis: Bulgariaa Declaration of Independence and AustriaHungarys Annexation of Bosnia and Herzegovina, 1908-1909, Bulgarian Historical Review, (Sofia 2001), 1-2, ss. 69-94. (Bu makale bundan sonra Hasan nal, British Policy towards the Ottoman Empire eklinde anlacaktr). 6 Hasan nal, Young Turk Assessments of International Politics, 1906-1909, Middle

Eastern Studies, s. 32, no: 2 (April 1996), s. 41de dipnotu 5 (Bu alma bundan sonra Hasan nal Young Turk Assessments eklinde anlacaktr). 7 8 Ayn makale. Bu grler zellikle Ahmad (yukarda anlan eserlerine baklabilir) ve sonra da Heller ve

Samardziev tarafndan savunulagelmitir. Trkiyede dorudan ariv aratrmalar yapmayan ve ttihat

396

ve Terakki dneminin d politikas zerine younlamayan aratrmaclar bu grleri tekrar etmektedirler. 9 rnein Temmuz htilalinden hemen sonra patlak veren ve sonraki aylarda Avusturya-

Macaristann Bosna-Hersek vilayetlerini ilhak etmesiyle uluslararas bir krize dnen OsmanlBulgar gerginliinde, Osmanl yetkilileri Bulgaristann Osmanl topraklarn igal edecek askeri imkan ve kabiliyetlere sahip olduunu defalarca kendi i yazmalarnda itiraf etmilerdir. Ayrntlar iin u almaya baklabilir: Hasan nal, Ottoman Policy during the Bulgarian Independence Crisis, 19081909: Ottoman Empire and Bulgaria at the Outset of the Young Turk Revolution, Middle Eastern Studies, s. 34, no: 4 (October 1998), ss. 135-176. (Bu alma bundan sonra Hasan nal, Ottoman Policy during the Bulgarian Independence Crisis eklinde anlacaktr). 10 Sonradan ttihat ve Terakki olacak bu rgtn yurt d almalar iin en kapsaml eser

iin baknz, M. kr Haniolu, Bir Siyasal rgt Olarak ttihat ve Terakki ve Jn Trklk, 1889-1902 (stanbul 1986). 11 Les Musulmans commencent a voir dans ces manoeuvres perfds, et ce sont les

concurrents des Anglais en Orient qui aident a leur dessiller les yeux. Ils leur disent que, lAngleterre, agit par haine et jalousie; elle est mcontente, en a assez du refus systematique quoppose le Sultan aux demandes relatives aux affaires de certain sujets britanniques, et elle fait entendre que, lass de cette persistante hostilit du gouvernement ottoman envers elle, elle saisera dornavant toute occasion de harceler ses adversaires, LAngleterre et lOrient, Mechveret Supplment Franais, 1 Jan. 1906. 12 ttihad ve Terakki Cemiyetinin 1906-1907 Senelerinin Muhaberat Kopyas (Atatrk

Ktphanesi, Belediye, stanbul) no. 0. 30. Ayn yl ttihat ve Terakkinin Paristeki Merkez Komitesi Londrada yaayan Halil Halid Beye de bir mektup gndererek, ondan ngilterenin Osmanl aleyhinde bir siyaset yrttn dorulayacak yazlar ngiliz basnndan takip ederek, Merkeze gndermesini istemiti. Bu yazlar ngiltereyi hala Osmanlnn dostu zannedenlerin propogandasn rtmek iin Merkez Komitesinin neriyatnda kullanlacakt. Bkz. Halil Halid Bey, The Diary of a Turk (London 1903). 13 14 15 16 Le Rapprochment Anglo-Russe, Mecveret Supplmenet Franais, 01. 07. 06 Hypocrisies Europennes, Mechveret Supplment Franais, 01. 08. 07. Le Pril Slave, Mechveret Supplment Franais, 01. 03. 06. Heathcotedan (Manastrdaki ngiliz Konsolosu) Barclay (stanbuldaki ngiliz

Bykeliliindeki Maslahatgzar) e, 03. 06. 08, FO294/39; Satowdan (skpdeki ngiliz Konsolosu) Barclaye, 02. 06. 08, FO294/43; Mmorandum Aux Puissances, Mechveret Supplment Franais, 01. 07. 08; Ali Cevat, kinci Merutiyetin lan ve Otuzbir Mart Hadisesi (Ankara 1960), s. 158.

397

17 18

Croisade navale, Mechveret Supplment Franais, 01. 12. 05. a se toujour mfer, dans un sentiment de dgout, de tout ce qui leur est propos par

les Puissances trangeres: ne savent-ils pas, par une srie de cruelles expriences, que jamais elles soccupent des bsoins rels des Turcs ni des Ottomans? , Croisade navale, Mechveret Supplment Franais, 01. 12. 05. 19 20 21 Les Dmonstrations Navales, Mechveret Supplment Franais, 01. 06. 06. Ayn makale. Une Alliance Qui simpose, 01. 01. 07; La Perse et lEurope, 01. 04. 07; Aux Patriotes

Turcs et Persan, 01. 09. 07, Mechveret Supplment Franais. 22 23 24 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, (Ankara 1983) 1/1, ss. 349-351, 369. La Bouffonnerie Macdonienne, 01. 03. 06, Mechveret Supplment Franais. Ahmet Rzadan King VIII. Edwarda, 17. 08. 08, FO371/545, 28993. Ahmet Rza bu

mektubunda, Kral 8. Edwarda, Osmanlya mevcut artlarda gsterecei yaknln kendisine Trk milleti nezdinde ok byk bir dostluk ve yaknlk kazandracan da sylemekteydi. 25 Greyin mektubunu kendisi tatilde olduu iin Dileri Bakanl Dou leri Dairesi

Bakan Louis Mallet hazrlar ve Grey adna imzalar. Bkz. Greyden Ahmet Rzaya, 20. 08. 08, FO371/545, 28993. Bu arada Kral Edward da Ahmet Rzann mektubuna teekkr eden bir not ilave eder. O mektupta ngiliz arivinde ayn yerdedir. 26 27 28 Ayn mektup ve ayn belge. Bertie (ngilterenin Parisdeki Bykelisi) den Greye, 03. 09. 09, FO371/546, 30702. Ahmet Rzann Alman Kayzerine yazd mektup iin bkz., Lanckenden Alman Dileri

Bakanlna, 15. 08. 08, Die Grosse Politik der europaischen Kabinette, 1871-1914 (editrler: J. Lepsius, A. Mendelsshon-Bartholdy ve F. Thimme), 26/2, no: 8902 ve 596 sayl not. Bu koleksiyon bundan sonra Grosse Politik olarak verilecektir. 29 dass ich Rza gesagt habe, die gegenwartig in der Trkei massgebenden Leute wrden

bei dem Kaiserlichen Botschafter, der ein erprobter, bewahrter und erleuchteter Freund des trkischen Volkes, des ottomanischen Reichs und des Islams sei, volles Verstandnis und Untersttzung finden. Blowndan (Alman Babakan) Alman Dilerine, 03. 09. 08, Die Grosse Politik, 26/2, no: 8908. 30 FO371/544, 25781, 26789, 26792, 26801.

398

31

Lowther (stanbula Temmuz htilali sonrasnda yeni tayin edilen ngiliz bykelisi) dan

Greye, 02. 09. 08, FO371/559, 31787. 32 33 Lowtherdan Greye, 12. 12. 08, FO371/560, 36118 ve belgede bulunan derkenarlar. Bu balantlarn ve Temmuz htilali sonrasnda yrtlen grmelerin ayrntlar iin bkz.

Hasan nal, Young Turk Assessments, s. 37-38. 34 Rappaportdan Aehrenthal, 27. 10. 08, PA, XII, 351, Trkei, Liasse XXXIX/1b

(Verhandlungen anlasslich der Annexion Bosniens und der Herzegowina mit dem juntrkischen Komit in Saloniki), no: 89. Bu belge koleksiyonu bundan sonra Verhandlungen olarak anlacaktr. 35 36 Verhandlungen, PA, XII, 351 Trkei, Liasse XXXIX/1b, no: 93. Sandan (Selanikteki Fransz Konsolosu) Pichona (Fransz Dileri

Bakan) , 27. 1108, Ministre des Affaires Etrangeres (Quai dOrsay), Paris, Nouvelle Srie, Turquie, 192. 37 ttihat ve Terakkinin bu giriime Sadrazam Kamil Paadan habersiz olarak karar verdii

anlalyor. Bununla ilgili belgeler iin, bkz. Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Merkez-I Umumisinden Gelen ifre Telgrafname, 29. 10. 08, Yldz Tasnifi, Yldz Esas evrak, Sadrazam M. Kamil Paa Evrakna Ek, 86/33, 3255. (Bu koleksiyon bundan sonra Y. Kamil Paa olarak anlacaktr). Dr. Nazmn zel evrakn yaynlayan Paul Dumonta gre, bu heyetin Paris ayanda yapt grmelere Albay Ahmet Cemal de katlmtr. Bkz. Paul Dumont, Une Dlgation JeuneTurcs a Paris, Balkan Studies, 28. 1., 1987, Thessaloniki, s. 304. 38 39868. 39 Memorandumun metni iin bkz. 22. 10. 08, Nouvelle Srie, Turquie, 191. Ayrca bkz. Paul Bu beyanat Viyanada grevli ngiliz Bykelisi Carnegienin gznden kamaz ve btn

metni diplomatik postayla Londraya gnderir. Bkz. Carnegieden Greye, 08. 11. 08, FO371/556,

Dumont, ayn eser., ss. 307-308. 40 Bu konuda Fransz Dileri Bakan Pichonun hazrlad bir baka memorandum iin bkz.

14. 11. 08, Nouvelle Srie, Turquie, 194. 41 Bu grmenin detaylar iin bkz. Greyden Lowthera, 13. 11. 08 (zel mektup), Grey

Papers (Greyin zel Evrak-Londrada Public Record Officede bulunuyor) FO800/79. Mektubun Lowthera giden sureti iin bkz. Lowther Papers (Lowthern zel Evrak -Londrada Public Record Officede bulunuyor). 42 Ayn yerler.

399

43 44 45

Ayn yerler. Ayrntlar iin bkz. Hasan nal, Young Turk Assessments, ss. 40-44. Bu konuda ayrntlar iin, bkz. Hasan nal, British Policy towards the Ottoman Empire,

Bulgarian Historical Review, 2001, 1-2, ss. 70-71. 46 47 48 49 50 Ayn makale. Ayn makale. Ayn makale. Greyden Barclaye, 27. 08. 08, FO371/544, 26166. Mesela bkz. Greyden OBeirne (ngilterenin Rusyadaki maslahatgzar) e, 27. 08. 08,

British Documents on the Origins of the First World War, 1878-1914 (Editrler: G. P. Gooch ve H. Temperly, London 1928-1938), s. V, no: 212. Ayrca bkz. FO371/544, 24718. 51 52 Lowtherdan Greye, 07. 08. 08, FO371/545 ve belge zerindeki derkenarlar. Greyden Lowthera, 11. 08. 08, (zel mektup), Grey Papers (FO800/79); Lowther Papers

(FO800/193A). 53 Greyden Lowthera, 31. 07. 08 ve 08. 08. 08 (zel mektuplar), Grey Papers (FO800/79);

Lowther Papers (FO800/193A). 54 Hardingeden Bertieye, 30. 07. 08, Bertie Papers (FO800/180).

55 Greyden Lowthera, 20. 08. 08, (zel mektup), Grey Papers (FO800/79); Lowther Papers (FO800/193A). Ayrca bkz. Hasan nal, British Policy towards the Ottoman Empire, s. 73 ve dipnotu 28. 56 Avusturya-Macaristann politikas iin, bkz. F. R. Bridge, From Sadowa to Sarajevo: The

Foreign Policy of Austria-Hungary (London 1972), s. 302; F. R. Bridge, The Habsburg Monarchy and the End of the Ottoman Empire, 1908-1918, Marian Kent, The Great Powers and the End of the Ottoman Empire, s. 37. 57 58 59 60 Rusya siyaseti iin, bkz. OBeirneden Greye, 30. 07. 08, FO371/544, 26555. Hasan nal, British Policy towards the Ottoman Empire, s. 75. Ayrntlar iin, bkz. Hasan nal, British Policy towards the Ottoman Empire, s. 75-76. Greyden Buchanan (Sofyadaki ngiliz Elisi) a, 26. 09. 08, FO371/550, 33436, 33933.

400

61 62 63 64

Hasan nal, British Policy towards the Ottoman Empire, s. 77-78. Ayn makale. Ayn makale. Aksine bir baka not olmadka bu krizin ayrntlar iin, bkz., Hasan nal, Ottoman Policy

during the Bulgarian Independence Crisis. 65 66 Ayn makale. ngilterenin krizin bu cephesinde izledii siyaset iin, bkz. Hasan nal, British Policy

towards the Ottoman Empire. 67 68 Ayn makale. Ayn makale.

KAYNAKLAR ttihat ve Terakkinin 1908 ncesinde d politikaya dair gr ve yorumlar iin ura-y mmet, Meveret, Mechveret Supplement Franais, Osmanl, Trk adl dergilere ve stanbul Belediye Ktphanesinde bulunan ttihad ve Terakki Cemiyetinin 1906-1907 Senelerinin Muhaberat Kopyas balkl deftere mracaat edilebilir. 1908 sonras iin Trk ve yabanc arivlerinden aadaki koleksiyonlara baklmaldr. Ariv Belgeleri 1) Babakanlk Osmanl Arivleri (stanbul) a. Yldz Tasnifi, Yldz Esas Evrak, Sadrazam M. Kamil Paa Evrakna Ek b Bab- Ali Evrak Odas, Mmtaze Kalemi, Bulgaristan Evrak c. radeler rade-i Hariciye rade-i Taltifat rade-i Hususiye d. Meclis-i Vkela Mazbatalar 2) Public Record Office (Londra)

401

a. Resmi Belgeler CAB/37, List of Cabinet Papers, 1880-1914 CAB/38, List of Papers of the Committee of Imperial Defense to 1914 FO/371, General Correspondence, Political FO/195, Embassy and Consular Files, Turkey FO/294, Emabssy and Consular Archives, Turkey, Salonica FO/421, Confidential Print, Europe, South-Eastern WO/106, Directorate of Military Operations and Intelligence b. zel Evrak Koleksiyonlar Asquith Papers, Bodleian Library, Oxford Aubrey Herbert Papers, Somerset Record Office, Taunton, ngiltere Bertie Papers, Public Record Office, Londra Grey Papers, Public Record Office Hardinge Papers, Public Record Office and the University Library, Cambridge Lowther Papers, Public Record Office Nicolson Papers, Public Record Office 3) Politisches Archiv (Viyana) Verhandlungen anlasslich der Annexion und der Herzegowina mit dem jungtrkischen Komite in Saloniki, PA, XII, 351, Trkei, Liasse XXXIX/16. 4) Archives des Ministre des Affaires Etrangeres (Paris) Ministre des Affaires Etrangeres, Nouvelle Serie, Turquie, Levant, Macedoine Yaynlanm Belge Kolleksiyonlar a. British Documents on the Origins of the War, 1898-1914, hazrlayanlar: G.P. Gooch ve H.

Temperley (Londra, 1918-38) b. Documents diplomatiques franais, 1871-1914 (Paris, 1929-1959).

402

c.

Die Grosse Politik Der Europaischen Kabinette, 1871-1914, hazrlayanlar: J.. Lepsius,

A. Mendelssohn-Bartoldy ve F. Thimme (Berlin, 1922-27). d. sterreich-Ungarns Aussenpolitik von der bosnischen Krise 1908 bis zum Kriegsausbruch

1914, hazrlayanlar: L. Bittner ve Uebersberger (Viyana, 1930).

403

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti / Do. Dr. Ahmet Eyicil [s.228-244]

Kahramanmara St mam niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye 1. ttihat- Osmani Cemiyeti Mekteb-i Tbbye-i ahanede 1 Mays 1889 tarihinde, ttihat- Osmani Cemiyeti adnda bir gizli cemiyet kuruldu.1 Cemiyetin kuruluu 1789 Fransz nklabnn yznc ylna tesadf etmekteydi. ttihat- Osmani Cemiyetinin kurucular Ohrili brahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, Diyarbakrl shak Sukuti, Kafkasyal erkes Mehmet Reit idi. Daha sonra erafettin Mamumi, Giritli efik, Bakl Hseyinzade Ali, Konyal Hikmet Emin, Cevdet Osman, Kerim Sebati, Mekkeli Sabri ve Selanikli Dr. Nazm Beyler bu cemiyetin kurucular arasnda yer aldlar.2 Mekteb-i Tbbye-i ahanenin hamam nndeki odun ynlar zerinde rencilerin toplanarak ttihat- Osmani Cemiyetini kurmalar fikri kendiliinden ortaya kmad. Batda Franszca tabirle kendilerine Jn Trk denilen Gen Trkler, Yeni Osmanllarn devamyd. Nitekim Gen Trkler, Yeni Osmanllar izgisinde alarak tekilatlandlar. Osmanl Devletinin nasl kurtulaca sorunuyla ilgilendiler. Onlara gre zm yolu meruti bir hkmet kurarak Padiahn yetkilerini snrlamak ve aznlklara kanun nnde eitlik tanmakt.3 Cemiyetin kuruluunda mason tekilat ve talyan birliini salamak amacyla kurulan Carbonari tekilat da etkili oldu. Nitekim brahim Temo Birindis Napoliye giderek burada mason locasn ziyaret etti. Bu ziyaret esnasnda edinmi olduu bilgiler nda cemiyeti de buna benzer ekilde rgtledi. Cemiyet yelerine verilen numaralar Carbonari tekilat yelerine verilen numaralarn bir rneiydi. Bu modele gre brahim Temonun numaras 1/1 olarak kaydedildi. Yani birinci ubenin bir numaral yesi demekti.4 Cemiyetin kurucular gizlilik ve ciddiyet iinde faaliyetlerine devam ettiler. Namk Kemal gibi yazarlarn yazlarn gizli gizli okutarak rencilerde milli ve vatani duygularn gelimesini saladlar.5 Okulun yanndaki odunlua girerek rencilerle dertleip onlar cemiyetin amalarna hizmet eder hale getirdiler. Dikkat ekmeyen ve gzden uzakta bir yer olan odunlukta yaplan bu irat toplantlarna Hatap Kraathanesi toplants denilmekteydi. Toplantlar sk sk yaplr ve renciler burada ynlendirilirdi. Okul dnda yaplan ilk toplant Haziran 1899 tarihinde Edirnekap dnda bulunan kahvehanede yapld. Kahvehanede yaplan bu toplantya on iki ye katld. yeler kahvede bir araya geldikten sonra arka tarafta Mithat Paann banda ukurca yerde bulunan incir aacnn altna gittiler. Etraftan grlmesi mmkn olmayan bir gizlilik iinde aacn altna serilmi bulunan hasr ve uvallar zerine oturdular. Ba bekisi Alu Aa da bunlara hizmet etti. Bir piknik grnts verilen bu toplantda genlere Alu Aa yiyecek ve iecek hazrlad.

404

nciralt Toplants olarak bilinen bu ilk toplantya brahim Temo, shak Sukuti, erafettin Mamumi, Abdullah Cevdet, erkez Mehmet Reit, Asaf Dervi, Hersekli Ali Rt, Giritli Muharrem, Hikmet Emin, Ali efik ve ismi tespit edilemeyen bir kii katld.6 Toplantda yal bulunmasndan dolay Ali Rt bakan, erafettin Mamumi sekreter, Asaf Dervi ise veznedar seildi. brahim Temo cemiyette bir greve getirilmedi fakat ye kaydnda cemiyetin bir numaral yesi oldu. Piknik grnts altnda yaplan ilk nciralt Toplantsnda gizli olan bu milli cemiyete kimlerin ye olaca tartmas yapld. Sonuta gvenilir ve i yapabilecek her Osmanl vatandann dikkatli bir ekilde belli denemelerden geirildikten sonra ye olabilmesi, her hafta dzenli bir ekilde eitli yerlerde toplanlmas, yardmlarn titizlikle alnmas, yelerin ait olduklar ube ile sra numarasnn deftere kaydedilmesi ve her yeye bir numara verilmesi kararlatrld. Ayrca bu toplantda idare heyeti kuruldu.7 Cemiyette alnan kararlar yazma grevi erafettin Mamumi ile shak Sukutiye verildi.8 lk toplant haberi renciler arasnda hzla yayld. Alnan kararlar baarl bir ekilde yetkililerden gizlendi. Yaplan ikinci toplantya dikkat ekmemek iin brahim Temo ve shak Sukuti katlmad. Fakat bu toplantya Abdlkerim Sebati de katld. Bundan sonra Cuma gnleri eitli yerlerde muhtelif toplantlar yapld. Bu gizli cemiyetin almalar yeler araclyla her yere iletildi ve ar derecede ilgi grd. rgt olarak ekillenen ttihat- Osmani Cemiyetinde hiyerarik bir yap kuruldu. Daha sonraki faaliyetlerde bu ilk toplantnn ad nciralt Toplants veya On kiler Toplants olarak da anld. Hem okulda hem de okul dnda toplantlara devam edildi. Genler Namk Kemal, inasi ve Ziya Paa gibi milliyeti yazarlarn eserlerini okuyorlard. Yaplan almalar sonunda yelerin says artmaya balad. Kosoval Mebus brahim Efendi, Mlkiye mezunu Necip Draga, Grice Mebusu ahin Kolonya ve posta memuru Talat Bey cemiyete katld. Ksa zamanda Harbiye, Baytar, Mlkiye, Bahriye, Topu ve Mhendishane gibi okullardaki rencilerin ou cemiyetin etkisi altnda kald.9 Hcre eklinde rgtlenerek almalarn gizlilik iinde yrten cemiyetin ye says 1903te 900 oldu. Mekteb-i Tbbiye rencilerinin hemen tamam bu cemiyete ye oldu.10 1892de II. Abdlhamitin ttihat- Osmani Cemiyetinin varlndan ve faaliyetlerinden haberi oldu. Mekteb-i Tbbiyede hrriyet, eitlik ve adalet fikrini yayma suundan dolay renci Saraya ihbar edildi. Buna tepki gsteren Saray, esnek ve yapc hareket eden okul kumandan Ali Saip Paay grevden alarak yerine Zeki Paay atad.11 9. snfta bulunan Muzaffer Hasan, Eref Ruen ve Muttefi Hasan adl renci okulda gizli bir cemiyet kurulduunu sk disiplin tedbirleri alan Zeki Paaya ihbar ettiler. Bu ihbar zerine harekete geen Zeki Paa cemiyet yelerini tutuklatt. Sanklar mahkemede yargland. Mahkeme tarafndan efik Ali, Ahmet Mehdi, Abdullah Cevdet, Mehmet Reit, erafettin Mamumi, Mikail Useb ve Tekirdal Mehmet gibi rencilerin okuldan atlmalarna karar verildi. Fakat tutuklanan bu renciler birka ay sonra af edilerek serbest brakld. Bu arada

405

brahim Temo tutuklanmaktan kurtulup Romanyaya kat.12 Bu olaylar protesto eden on drt renci daha tutukland ise de fazla ciddiye alnmayarak serbest brakld. Fakat bunlar Padiah aleyhine almalarna devam ettiler.13 Zeki Paann basklar sonucu Mekteb-i Tbbiyede alnan tedbirler tahamml edilmeyecek kadar arlat. renciler daha serbest ve rahat bir okulda renim grmek istiyorlard. Hem rencilerin zerindeki basky ortadan kaldrmak ve hem de renimlerini salamak amacyla ttihat- Osmani Cemiyeti Avrupaya yetenekli rencileri gnderiyordu. Ayrca baskya maruz kalan rencilerin Avrupaya kamalarn salyordu. Bu arada Arap Ahmet ve Ali Zht Parise, Mlkiye Mektebi Tarih retmeni Murat Bey Msra kat. Murat Bey burada Mizan adl bir gazete kard.14 Mekteb-i Tbbiyenin 3. snfnda renci olan Selanikli Nazmn Parise gnderilmesine cemiyet tarafndan karar verildi. Yurt iinde yaylan ttihat- Osmani Cemiyetinin yurt dnda da faaliyetlerine etkin bir ekilde devam etmesi gerekiyordu. Pariste Ahmet Rza Bey bulunuyordu.15 Annesi Alman, babas Ayan Meclisi yesi olan Ahmet Rza Bey Galatasaray Lisesini bitirdikten sonra Fransada ziraat renimi grmt. Burada Agust Comtenin kurduu Pozitivist grn etkisinde kald. Meruti bir ynetimde merkeziyetilii savunarak II. Abdlhamiti tahttan indirmek iin V. Muratla ilikisi olduu ortaya knca Konyaya srld.16 Daha sonra Bursa Maarif Mdr iken 1899da Fransaya kat. Burada tannm bilim adamlaryla irtibat kurarak faaliyetlerini yrtt. Bu almalar neticesinde Ahmet Rza Bey Avrupada iyi bir hret kazanmt. ttihat- Osmani Cemiyeti ile almasnda fayda grld. Ahmet Rza Beyi cemiyete ye yapmak ve cemiyetin faaliyetlerine katlmasn salamak amacyla Selanikli Nazm grevli olarak 1893te Avrupaya gnderildi. Okulun 3. snfnda olan Selanikli Nazm hem renimini tamamlamak hem de Ahmet Rza Beyi cemiyete ye yapmak amacyla Parise gitti.17 2. Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti Paris Tp Fakltesine kaydolan Selanikli Nazm renimine ve siyasi faaliyetlerine burada devam etti.18 Cemiyetin merkez komitesi adna Selanikli Nazm, Ahmet Rza Beye ttihat- Osmani Cemiyetine ye olmasn teklif etti. Ahmet Rza Bey, cemiyetin ad ve faaliyetleri konusunda tartt.19 Adeta merkez tekilatla pazarla girdi. Selanikli Nazmn teklifi sonucunda 1894de Pariste Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti kuruldu.20 Cemiyetin bakanlna Ahmet Rza Bey getirildi. Selanikli Nazm, erafettin Mamumi, Milasl Halil Bey ve Halil Mentee ye oldular.21 1895te Paris Tbbiye Mektebinden mezun olan Dr. Nazm Bey yurda dnmeyip Fransada bir hastanede almaya balad. Genleri rgtleyerek Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinde Ahmet Rza Beyle birlikte hkmet aleyhinde siyasi faaliyetlerine devam etti. Cemiyetin bu almalarndan dolay Dr. Nazm ve Ahmet Rza Bey vatan haini ilan edildi.22 Dr. Nazm Bey cemiyette faaliyetlerine devam eden arkadalarna bir gazete karlmasn teklif etti. yeler arasnda uzun tartmalar sonucunda bir gazetenin karlmas kabul edildi. Bylece Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin yayn vastas olarak 1 Aralk 1895 tarihinde Meveret

406

Gazetesi yaynlanmaya baland. Meveret Gazetesi iki sayfa Franszca ilavesiyle karlrken Pozitivist gr de savunuldu. Bu nedenle Meveret Gazetesine Fransz basnnda nemli bir ekilde yer verildi ve ar bir derecede desteklendi. Gazetenin mdrln Ahmet Rza Bey yrtt. Yaynlarda gncel konularla beraber yurt ve dnya siyasetine yer verildi.23 Meveret Gazetesinde yaynlanan yazlarda tekilatn amac anlatlrken okuyucular da uyarld.24 Trklerden ocuklarn okutmak iin Avrupaya gndermeleri istendi. Avrupada renci okutmann pahal olmad, buraya renci gnderen Japon, Srp ve Bulgarlarn kalkndklar ifade edildi.25 Aznlklarn eitime nem verdikleri, Trklerin ise bunu nemsemedikleri ayrntl bir ekilde anlatld.26 Cemiyetin yurt ii ve yurt d faaliyetlerinden etkilenen Saray, Abdullah Cevdet, shak Sukuti, erafattin Mamumi ve Kerim Sebatiyi tutukladktan sonra srgne gnderdi. rksulu Ahmet Bey ve Sukuti srgnde bulunduklar Rodostan Parise katlar. Bu arada Mlkiyede tarih hocas olan Mehmet Murat Msra kat. Burada Mizan adl dergiyi kartarak II. Abdlhamit aleyhinde yazlar yazd.27 Yurt dnda karlan Meveret ve Mizan gazeteleri yabanc postaneler kanalyla yurda sokuldu ve okuyucular tarafndan byk bir ilgi ile izlendi.28 Pariste Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin kurulmas ve yayn organ Meveret Gazetesinin karlmasyla Dr. Nazm Bey ve arkadalar planl ve etkili bir ekilde almaya balad. yeler ile Ahmet Rza Bey arasnda gr ayrlklar kt.29 yelerden bir ksm Ahmet Rza Beye kar sinirli bir ekilde hareket ederek polis mdahalesini gerektirecek olaylara bile sebep oldu. Dediim dediktir eklinde inat ederek hareket eden Ahmet Rza Bey, Mehmet Muratn muhalefetine neden oldu. Mehmet Murat, onun bu tavrndan dolay Fransz ve Ermeniler kadar Trklerin milli hislerini dikkate almadn syledi.30 Ahmet Rza Beyin dik ball gr ayrlklarnn bymesine neden oldu. Gruplamada Dr. Nazm Bey, Ahmet Rza Beyi ar derecede destekledi.31 Ahmet Rza ile Dr. Nazm Beyler el ele vererek Meveretin yaym ilerini yrttler. Gazetenin masraflarn karlamak iin ok sknt ektiler. Paris Sandkar Nazm imzas ile yazlan yazlarda cemiyetin iinde bulunduu durum ve faaliyetleri anlatld. Tekilat maddi sknt iindeydi. Her eyden nce para gerekliydi.32 Bu ihtiyac karlamak zere yardmda bulunanlarn isimleri gazetede yaynlad. Okuyuculara cemiyetin amalar anlatld. yelerin II. Abdlhamitten para yardm ve maa almalar ho grlmedi. Bilhassa Hkmetten para yardm alan yelerle Dr. Nazm Bey arasnda anlamazlk kt. Tartmalar Cenevre ve Kahirede bulunan yelerin olumsuz ynde etkilenmesine neden oldu. Tara ubelerinde bulunan yeler Paristeki merkez tekilat eletirmeye baladlar. Ahmet Rza Bey ve Dr. Nazm Bey grubuna katlmadklar gibi Mevereti de benimsemediler.33 Dr. Nazm Beyin Ahmet Rza Beyi ar derecede desteklemesi tara ubeler tarafndan eletirildi. Bunun zerine Msr ubesinin kurucularndan erafettin Mamumi inceleme yapmak zere Parise geldi. Burada incelemeleri sonucu merkez tekilatn almalarndan memnun olmadn belirterek mukaddes amalar iin milli ve vatani menfaatlerin ayaklar altna alndn syledi.34

407

Yurt dnda cemiyet Meveret ve Mizan gazeteleriyle faaliyetlerini srdrrken yurt iinde cemiyetin merkez komitesinin bakanlna seilen Hac Ahmet Efendi, II. Abdlhamite kar yaplacak darbe plan zerinde hazrlklara balad. lemadan eyh Naili ve Seraskerlikte bulunan Yarbay efik Beyin ve I. Tmen Komutan Kazm Paann yardm saland.35 Nazrlarn topland srada Babali baslacak, eyhlislamdan fetva alnacak, II. Abdlhamit hal edilecek, yerine V. Murat geecek, eer bu olmazsa II. Abdlhamitin kardei Reat Efendi tahta karlacakt. Darbe plan Austos 1896da yapld. Plann uygulanaca akam Tokatlyan Lokantasnda yemek yiyen Nadir Bey ikiyi fazla kararak darbe plannn ortaya kmasna neden oldu. Kutlama hevesiyle gizliliini koruyamayan Nadir Beyin azndan Numune-i Terakki Mektebi Mdr Mazhar Bey ve Askeri Okullar Genel Mfettii Zht smail Paann sz almasyla mesele anlald. Nadir Beyin Paa, bilsen yarn neler olacak? sz zerine Zht smail Paa durumu derhal aratrarak darbe plann rendi. Plan uygulanmadan darbeciler tutukland. Bundan sonra cemiyetin stanbuldaki faaliyetleri iyice yavalad.36 Darbe planna katlanlardan Kazm Paa, Hac Ahmet, eyh Naili ve kardeleri, Hakk ve Avni Beyler ve ailesinden 18 kii, eyh Abdlkadir ve ailesinden 20 kii, Mekkeli Sabri, Divan- Muhasebat Reisi Zht Bey ve Kemal Bey gibi birok kii srgne gnderildi.37 stanbuldaki cemiyetin merkez komitesinin etkisiz hale getirilmesi, cemiyetin ortadan kalkmas demek deildi. Murat Beyin kard Mizan Gazetesi elden ele dolanyor ve yazlar Gen Trkleri cesaretlendiriyordu. 1896 sonbaharnda geri kalan Gen Trklerin hepsi Paris ve Cenevre gibi ehirlerde toplandlar. Pariste karlan Meverette II. Abdlhamit aleyhine yazlan yazlar Saray rahatsz etti. Bu sebeple Paris Elilii vastasyla cemiyetin ve gazetenin kapatlmas Fransann Leon Bourgeois bakanlndaki hkmetten istendi. Bunun zerine Fransz Hkmeti 1897nin ilk baharnda cemiyeti Paristen kard ve gazeteyi kapatt. Bunun zerine Ahmet Rza, Dr. Nazm Beyler ve arkadalar cemiyeti Belikaya tadlar. II. Abdlhamit Belika Hkmetine bask yaparak cemiyetin yelerini buradan da karttrd. Bu defa Belikada bulunan Gen Trkler, svirenin Cenevre ehrine tandlar.38 Daha sonra Dr. Nazm Bey ve arkadalar Parise gelerek Ahmet Rza Beyle birlikte faaliyetlerine devam ettiler.39 Mizanda merutiyet lehine ve II. Abdlhamit aleyhine yazlar yazan Mehmet Murata cemiyetin lideri gzyle baklmaya baland. 1897de Msrdan Cenevreye gitti ve almalarn burada yrtt. Daha sonra Cenevreye shak Sukuti ve Abdullah Cevdet de geldi. Burada Osmanl Dergisini karmaya baladlar.40 Meveret Gazetesinde Dr. Nazm, Ahmet Rza ve Murat Beyler yazlar yazarak okuyucular bilinlendirmeye altlar. Ahmet Rza Pozitivist gre arlk verirken, Mehmet Murat ve Dr. Nazm Beyler ideoloji konularnda yazlar yazdlar.41

408

Bu dnemde Ahmet Rza Bey ile Mehmet Murat arasnda ok sk bir iliki vard. Mehmet Murat Bey hazrlam olduu 21 maddelik cemiyet programn Ahmet Rza Beye gnderdi. Ancak cemiyet iinde ihtilafa neden olunaca gerekesi ile program kabul edilmedi.42 Ahmet Rza ile Dr. Nazm Beylerin birlikte almas dier ittihat yelerin bunlar ekememesine neden oldu. Bu sebeple Mehmet Murat Bey ve arkadalar, Ahmet Rza ile Dr. Nazm Beyleri cemiyetten karmak istediler. Mehmet Murat Bey cemiyetin Tefti ve cra Heyeti Bakan ve Dr. Nazm Bey ise bu heyetin yesi idi. Dr. Nazm Beyin ye olduu bir kurulda gr alnmadan bir karara varmak, Ahmet Rza Beyi veya kendisini cemiyetten karmak mmkn deildi. Gerek Ahmet Rza Beyin gerekse Dr. Nazm Beyin cemiyetten karlmasnda baarl olamayan Mehmet Murat Bey zntlerini belirterek Tefti ve cra Heyeti bakanlndan ayrld.43 Mehmet Murat Bey istifa nedeni olarak Ahmet Rza Beyin iki yzlln, kendisinin stn grnerek Ahmet Rza Beyin nn tkamak istemediini belirtti. Ayrca 2 Ocak 1897 tarihli dilekesinde ayrntl bilgi verdi.44 Dr. Nazm Bey ve arkadalarnn Paristeki faaliyetlerini engellemek iin Hkmet tarafndan alnan tedbirler bir fayda vermedi. Bunun zerine II. Abdlhamit, Serhafiye Ahmet Celalettin Paa ve Necip Melhay 10 Temmuz 1897 tarihinde Parise gnderdi. On gn Pariste kalan Paa, Dr. Nazm ve Ahmet Rza Beyler gibi gen Trkleri yurda dnmeleri iin ikna etmeye alt. ttihatlarn lehine af ilan eden resmi genelge yaynland. Genelgede cretsiz pasaport verilecei, isteyenlerin renimlerine devam edebilecei, Osmanl topraklarnda diledikleri yerlerde ikamet edebilecekleri, maddi yardmda bulunulaca, Avrupada okuyan rencilere 150 Frank maa verilecei gibi hususlar ayrntl bir ekilde akland. Fakat Dr. Nazm ve Ahmet Rza Beyler o devrin artlarna gre olduka cazip olan II. Abdlhamitin yardm ve balarn davalar uruna kabul etmediler.45 Ahmet Celalettin Paa, Paris Bykelisi Mnir Bey ile yapt alma sonucunda Paris, Cenevre, Kahire ve Brkselde faaliyette bulunan cemiyet yelerini ikna etmeye alt. ttihatlarn bir ksm ikna oldu. Bunun sonucunda Mehmet Murat Bey ile Ahmet Rza Beyin aras ald. Cenevre ss kertildikten sonra yaklak 60 kii yurda dnmeye ikna edildi. Abdullah Cevdet ve shak Sukutinin kard Osmanl Dergisi kapatlrken, shak Sukuti Roma, Abdullah Cevdet Viyana, Tunal Hilmi de Madrit elilik tabipliine atandlar. Mehmet Murat Bey 14 Austos 1897de stanbula dnd ve on bin kurula ura-y Devlet Azalna tayin oldu.46 ttihatlarn bir ksmnn Ahmet Celalettin Paann tekliflerine uyarak yardm kabul etmelerine Ahmet Rza ve Dr. Nazm Beyler ok sinirlendiler. Yardm kabul edenleri dneklikle sulayan Dr. Nazm ve Ahmet Rza Beyler, Meveret Gazetesinde yazlar yaynlayarak faaliyetlerini arttrdlar. Onlarn bu kararl ve sabrl almalar sonucu genler cemiyete ye oldular. Sami Paaolu Sezai ve Dr. Bahattin akir gibi genleri ittihat yaparak glendiler.47 Aralk 1899da Padiahn kaynbiraderi Damat Mahmut Paa, oullar Prens Sabahattin ve Prens Ltfullah yanna alarak Avrupaya kat ve merutiyet taraftarlarnn safna geti. Paann

409

kamas II. Abdlhamitin ar derecede zlmesine ve ittihatlarn glenmesine neden oldu. Paann ka nedeni Badat demiryolu yapm imtiyaznn ngiltereye deil de Almanyaya verilmesiydi.48 Paann iadesi konusunda II. Abdlhamit teebbs ettiyse de Fransa buna yanamad. 1903te len Paa bu tarihe kadar Pariste kald. Bu tarihten itibaren onun fikirlerini olu Prens Sabahattin yrtmeye balad.49 Murat Beyin stanbula dnmesiyle cemiyet iinde bir boluk meydana geldi. Bunun zerine Paristeki ittihatlar Ahmet Rza ve Dr. Nazm Beylerin etrafnda toplandlar.50 1898de Pariste yaplan kongrede yeler arasnda fikir ayrlklar oldu ve cemiyet mensuplar ikiye blnd. Her grup kendi fikri dorultusunda hareket ederken ounluk Ahmet Rza ve Dr. Nazm Beylerin etrafnda toplandlar.51 Dr. Nazm Bey ve arkadalar amalarna ulamak iin cemiyete yeni yeler kaydettiler. Cemiyet iinde ve dnda yapacaklar faaliyetlerde Ermeni, Rum, Bulgar ve Musevilerle irtibat kurdular.52 Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin ikinci kongresi, 4-9 ubat 1902 tarihleri arasnda Fransz Enstits yelerinden M. Lefever Pontalisin Paristeki evinde yapld. Kongrenin bakanlna Prens Sabahattin, yardmclklarna Sathas isimli Rum ve Sissina isimli bir Ermeni getirildi. Kongrenin ilk toplants M. Lefever Pontalisin evinde yapldktan sonra ara birleimlere Prens Sabahattinin evinde devam edildi. Kongreye toplam 70 delege katld. Bunlarn 47si Trk, dierleri Arap, Rum, Ermeni, Krt, Arnavut, erkez ve Musevi idi.53 1902 kongresinde de birlik ve beraberlik salanamad. yeler Prens Sabahattin ve Ahmet Rza Bey grubu olmak zere ikiye ayrld. Adem-i merkezi ynetimi savunan Prens Sabahattinin etrafna Dr. Nihat Reat, Dr. Sabri, Siret, Fazl ve Zeki Beyler; Ahmet Rza grubuna Dr. Nazm, Dr. Bahattin akir ve Ferit Beyler toplandlar. ki ayr grup halinde alan ittihatlar aralarnda husumete varacak kadar ileri gittiler.54 Ahmet Rza Bey meruti ve merkeziyeti bir ynetimi savunurken Prens Sabahattin, ngiltere ve ABD rneini vererek teebbs- ahsi ve adem-i merkezi ynetimi benimsiyordu. Bu fikir ayrlna ramen her iki taraf II.Abdlhamitin hal edilmesi konusunda anlatlar.55 Osmanl Devletinin dalmasna sebep olaca endiesiyle adem-i merkezi grne kar olan Ahmet Rza Bey grubu etrafnda Dr. Nazm olaanst gayret gsterdi. Bundan sonra tekilat geniletme ve ubeler ama ynnde abalarn srdrd.56 Osmanl Devletinin ktada topraklar vard. Bu sebeple Rumeli ve Msrda ubeler amak ve bunlar arasnda irtibat salamak gt. 1905 ylnda cemiyetin yurt iinde ve dnda tekilatlanmas ve kadrolamas saland.57 Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin gizli muhabere defterindeki yazlara gre Dr. Nazm ve Dr. Bahattin akir Beyler ubelere mektuplar gndererek haberlemeyi ve tekilatlanmay saladlar. 20 Temmuz 1906 tarihli Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin Tensikat

410

Dahiliyesine Dair Beyanname ile tekilat daha dzenli bir ekilde yrtld. Bu beyannameye gre i blm yapld. Meveret Gazetesinin Franszca ksmn Ahmet Rza Bey, Trke ksmn Sami Paazade Sezai Bey, cemiyetin hesap ilerini Mustafa Fazl Paazade ile Dr. Nazm Bey, ubelerle olan ilemlerini Dr. Bahattin akir Bey ile Dr. Nazm Bey yrtmeye balad. Ayrca cemiyetin i ilerini yrtmekle Dr. Nazm Bey grevlendirildi.58 Merkez tekilatn ubelere gnderdii yazlarda amalarnn vatandalar hrriyet altnda toplamak olduu belirtilirken Mehmet Murat Bey ve arkadalar yznden cemiyetin zarar grd duyuruldu.59 Bu arada Msrda karlan ura-y mmet Gazetesinin devam etmesi iin buradaki ubeden yardm istendi. Konuyla ilgilenen Dr. Nazm Bey bu gazetenin sorunlarn gidermeye alt.60 Paris merkez tekilatnn bir binas yoktu. Burada drt hasr iskemle ile bir krk masa vard. Bu sebeple varlkl kimselerden koltuk, masa takm ve sandalye gibi eya alarak cemiyete yardm etmeleri istendi.61 Cemiyet yeleri Pariste almalarn devam ettirirken byk maddi sknt iindeydiler. Bir gn merkeze gelen bir gen Dr. Nazm Beyin ayakkablarna bakt. Ayakkablarnn n delinmi ve parmaklar dar kyordu. oraplar da ayr ayr renkteydi. Dr. Nazm Bey, kendisini ziyarete gelen ve durumunu dikkatle izleyen gence Hrriyet bu kadar mahrumiyete demez mi? diyerek cevap verdi.62 Cemiyet yeleri iin maddi skntlar amaca ulamaya engel deildi. nk onlar nce tekilat sonra neriyat mant iinde altlar. A, plak, yaln ayak, yarm pabu, gnde yarm ekmek ve yarm kase yourtla davalar adna yaamaya raz oldular.63 1894-1906 yllar arasnda on iki yl cemiyetin i ve d ilerine Dr. Nazm ile Dr. Bahattin akir Beyler bakt. Mehmet Murat Bey gibi birka kiinin stanbula dnmesi cemiyeti sarst ise de Dr. Nazm Beyin byk gayretleri ile tekilat eski gcne kavutu.64 Paris merkez tekilatndan ubelere uyarc yazlar yazld. Ktln kaynann istibdat olduu bildirildi.65 Vatann selameti iin cehaletten kurtulmak gerektii,66 Hkmet tarafndan yaplan hakszlklara kar savunulmas, Ermenilere kar durulmas,67 karlkl grerek problemin zlmesi istendi.68 yeler ve ubeler birlik ve beraberlie davet edildi.69 ura-y mmet Gazetesi yeniden dzenlendi. Kafkasyada kan rat Gazetesinin kapanmas zntyle karland.70 Paris merkez tekilat, ubelerinin gizlilik esas ierisinde faaliyette bulunmalarn istedi.71 Ayrca otuz yldan beri vatan zindan haline getiren II. Abdlhamit hkmetini ve onun hakimiyetini ykmann vatanseverlik olduu belirtildi.72 3. Osmanl Hrriyet Cemiyeti Selanikte Eyll 1906 tarihinde, Bulgar komitesi rgtnden73 ve mason tekilatndan74 esinlenerek Mithat kr Bleda ve smail Canbulatn evinde Osmanl Hrriyet Cemiyeti kuruldu.75 Cemiyetin amac devletin i ilerine mdahale eden Ruslarn Bulgarlar koruma politikasn

411

reddederek orduda grevli subaylar arasnda taraftar toplamakt. Cemiyetin kurucular arasnda Selanik Askeri Rdiye Mdr Bursal Tahir, Naki, Talat, Mithat kr Bleda, mer Naci, Kazm Nami Duru, smail Canbulat, smail Hakk ve Sleyman Fehmi Beyler bulunuyordu.76 1906da kurulan bu cemiyette Merkez-i Umumi yeleri Talat, smail Canbulat ve Rahmi Beylerdi. Cemiyet hcre biiminde rgtlendi. yeler hcre eklinde rgtlendiinden birbirini tanmazlar sadece cemiyetin yemin (tahlif)78 merasimine getiren yeleri tanrd.77 yenin hcre mensuplarnn dnda birini tanmas mmkn deildi. Bu tip rgtlenme talya Carbonar Tekilatnn kurulmasndan beri ok geerliydi. zellikle illegal rgtlerde bu tip hcrelemeye dikkat ediliyordu. Bylece eitli nedenlerle ken hcrenin btn rgt etkilememesi salanyordu. Cemiyete ye kaydnda masonlara zg bir yntem uyguland. Buna gre nce kuruculardan veya eski yelerden biri, ye yapmak istedii arkadan Merkez-i Umumiye tantan bilgi verir ve merkezin kararn beklerdi. Merkez gerekli incelemeyi yaptktan sonra adayn yeliine karar verilirse yemin merasiminin yaplaca tarih ve yer belirlenirdi. Bundan sonra adaya klavuzluk edecek arkada gecenin ge bir saatinde uygun yerde buluup merasimin yaplaca eve doru yola kard. Eve yaklanca adayn gzleri balanr, artmak amacyla aday biraz dolatrldktan sonra yemin edilecek yere getirilirdi.79 Evin kapsnda bulunan yetkili Hilal parolasn duyunca kapy aar ve aday ieri alnrd. Adaya cemiyete girmeyi isteyip istemedii sorulduktan sonra cevab olumlu ise yemin merasimine balanrd. Bundan sonra aday gzleri bal olarak yemin merasiminin yapld odaya geirilir ve masann karsndaki iskemleye oturtulurdu. Klavuz adayn arkasnda bulunurdu. Adaya sa eli masann zerinde bulunan Kuran- Kerim, sol eli yine ayn masann zerinde bulunan tabanca zerinde olmak zere yemin ettirilirdi. Yeminden sonra gzleri aldnda aday karsnda siyah maskeli sadece gzleri ak, batan aa krmz pelerine sarlm kiiyi grrd. Bundan sonra artk cemiyetten k mmkn deildi. kldnda veya cemiyetin amalarna aykr hareket edildiinde yenin cezas lmd.80 yelerinin youn almalar sonucu Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ksa srede Makedonyada gelierek hzla yayld.81 nceleri eitli evlerde yaplan toplant, sonra mer Naci adna kiralanan evde yaplmaya baland. Yemin merasiminde yeye okutturulan metni hazrlayan mer Nacinin etkin konumas yeyi heyecanlandrrd. Cemiyete ye olanlara srasyla bir numara verilmekteydi. lk on numara kuruculara ait ve ya srasna greydi. Bunlar: 1. Bursal Tahir, 2. Naki, 3. Rahmi, 4. Mithat kr, 5. Mehmet Talat, 6. Kazm Nazm Duru, 7. mer Naci, 8. smail Canbulat, 9. Hakk Baha, 10. Edip Servet Beylerdi.

412

Gerektiinde iki cemiyet yesinin tanmas iin bir iaret sistemi gelitirildi. Bu sistemde temel ilke Kelime-i Mukaddes: Muin, Kelime-i Mrur: Hilal szckleri idi. ye sa elin parman bkerek ba ve ahadet parman hilal haline getirip kalbinin zerine gtrr ve bundan sonra parolay sylerdi. Mim, ayn ve nun harflerinden oluan parola yardmc ve dost manasna gelen Muin kelimesi idi.82 Osmanl Hrriyet Cemiyetinin Paristeki Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ile iliki kurmas daha sonra oldu.83 Ahmet Rza ve Dr. Nazm Beyler Pariste merkez tekilatta hizmetlerine devam ederken Selanikte kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyeti hakknda fazla bilgi sahibi deillerdi.84 1893-1906 yllar arasnda cemiyet iinde aktif faaliyette bulunan Dr. Nazm Bey, Pariste uzun sre kalmann bir sonu vermeyeceini anladndan Mithat kr Bledadan Cenevrede Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin ubesini amasn istemiti.85 1907 ylnn Mart aynda Selanik Osmanl Hrriyet Cemiyeti yelerinden mer Naci ve Hsrev Sami Kzldoann tutuklanacaklar haberini posta ve telgraf memuru Talat Bey gizlice bildirdi. Bunun zerine ikisi de tutuklanmadan kurtulmak, Paristeki cemiyetin programn incelemek, ortak ynleriyle birlemeyi salayarak glenmek amacyla Parise kat. Mart aynn ikinci yarsnda Parise varan mer Naci ve Hsrev Sami Kzldoan, Ahmet Rza Beyin programnn kendilerine uygun olduunu kabul ettiler. Bundan sonra mer Naci, ura-y mmet Dergisinde imzasz yaz yazmaya balad.86 Selanikte kurulan cemiyetten yaklak be ay sonra 8 ubat 1907 tarihinde Manastrda Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin bir ubesi kuruldu. ubenin kurucular Enver, Kazm Karabekir ve Hseyin Beylerdi.87 1900 ylndan itibaren Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti Makedonyada yani Rumelide yaylmt. Bunun sebebi Makedonya blgesinin zelliindeydi. Burada Trk nfus dnda Arnavut, Rum, Rumen, Bulgar ve Srp eteleri Osmanl ynetimine ba kaldrarak kan dkyorlard. Trklere kar yaplan bu hareketler Osmanl Hkmetinin de aleyhine idi.88 4. Paris ve Selanik Merkezinin Birletirilmesi Dr. Nazm Bey 1889 ylnda kurulan ttihat- Osmani Cemiyeti faaliyetlerini yurt dnda srdrmek ve Ahmet Rza Beyi cemiyete kazandrmak amacyla 1893 ylnda Parise gitmiti. Pariste 1906 tarihine kadar cemiyet iinde aktif bir ekilde faaliyetlerde bulundu ve taradaki ube ve ahslara mektuplar yazarak geni bir alana hizmet etti. Pariste uzun sre kalmann bir sonu vermeyeceini anlad. Bu sebeple Mithat kr Bleda gibi genlerin cemiyet kurma isteklerine cevaplar vererek onlar tekilata kazandrd. Mithat kr Bledaya Cenevrede Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin bir ubesinin almasn tavsiye etti.89 Bu arada Selanike gelebilmek iin Mithat kr Bledaya bir mektup da yazd. eitli hizmetlerinin yannda mektuplarla90 veya neriyatla yurt dnda cemiyet hizmetlerinin yrmeyeceine inanarak Selanike gelmeye karar verdi.91

413

Aznlklarn Trklere yaptklar hakszlklara direnen Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin ubeleri Rumelide yayld.92 Bu srada ubeler ile Paris merkez tekilat arasnda irtibat kurulamad gibi merkez tekilat ile ubeler arasnda btnlk de salanamamt. Fakat Dr. Nazm Bey cemiyetin stanbul ile Paris merkezi arasndaki irtibat salamt. imdi de Paris merkezi ile Selanik merkezini birletirerek tekilat btnletirmeye alt. Asl amac yurt iine girip cemiyet adna tekilat ve neriyat faaliyetlerinde bulunmakt. Dr. Nazm Bey o srada hkmet tarafndan vatan haini ilan edilerek gyaben idam cezasna arptrlmt. Bu sebeple Osmanl snrlarna girmesi mmkn deildi. Ancak Yunanistan yolu ile yurda girebilirdi. O yllarda Selanik; Bulgar, Rum ve Srp komitecilerinin karargah haline gelmiti. Cemiyet yneticileri Dr. Nazm Beyin Paristen Selanike gelebilmesi iin Rum komitecilerinin bakanyla grt ve Yunanistan yolu ile Selanike gelmesine karar verdi. Alnan bu karara gre Dr. Nazm Bey Yunanistana geldikten sonra, Rum komitecileri onu alp snra getireceklerdi. Buradan da uygun bir zamanda ieri girecekti.93 Bu karar zerine Dr. Nazm Beye mektup yazld ve o da mektubu alr almaz yola kt. Rum komitecileri Dr. Nazm Beyi alarak Selanike gtreceklerini daha nce Talat Beye bildirmilerdi. Bunun zerine Dr. Nazm Bey Atinaya gelerek burada iki ay bekledi. Fakat bu esnada Rum komitecileriyle Yenice adasnda bulunan Halil Paa komutasndaki askerler arasnda tartma kt. Kendisini Selanike getiren Rum komitecilerinin adn ve kimliklerini bilmiyordu.94 Gerekten o devrin artlarnda Selanike gelmek ve yolculuk esnasnda gizlenmek kolay i deildi.95 Atinaya kendisine bildirilen adrese geldiinde komiteciler onu iki ay gizledi. Dr. Nazm Bey yolculuk esnasnda kyafetini deitirdi. Banda kocaman bir sark, srtnda geni bir cbbe, enesinde kocaman bir sakal, gzlerinde siyah gzlk vard. Ayana giyecek yemeni ve mest bulamad iin potin giydi. Bylece modern bir hoca klna girdi.96 lk grte onu Paristeki eski arkada Mithat kr Bleda bile tanyamad.97 Modern giyinili Dr. Nazm Beyin yerini takma sakall modern bir Hoca Yakup Efendi ald.98 Daha nce Selanikte tand hemehrisi Mithat kr Beye bir mektup yazarak cemiyet adna alkan ve hamiyetli bir gence ihtiyac olduunu sylemiti. Mithat kr Bey de Dr. Nazm Beye alkan bir gen olan posta bakatibi Talat Beyi tavsiye emi ve bylece onu tanmt. Bu sebeple Talat Beye mektup yazarak yurda girmek istediini bildirmiti.99 Talat Beyin yardmyla Atina zerinden Dr. Nazm Bey gizlice Selanike geldi.100 Selanikte Dr. Nazm Bey, Mithat kr Bledann evinde misafir olarak kald ve bu arada Talat Beyle irtibat kurdu. Artk yolculuk esnasnda karlat tehlikeler sona erdi.101 Buradaki almalar esnasnda, scak, cana yakn davranlar, akc, tatl ve yumuak Rumeli ivesiyle yapt peltek konumalar dinleyenleri ve bilhassa genleri etkiledi. Talat Bey ve Kazm Karabekir gibi genlerle yakndan ilgilendi. Bundan sonra Paris merkezi ile Selanik merkez tekilatn birletirilmesine alt.102 Paris ve

414

Avrupann dier merkezleriyle Msra kadar uzanan ubeler arasnda Trk isimli bir gazete kararak mcadelesine devam etti. Ksa zamanda Selanik tekilatn btn ubelerin ana merkezi haline getirdi. ubeler arasndaki dankl giderdi ve cemiyeti bir gizli ihtilal komitesi eklinde rgtledi. Subaylar da etkisi altna alarak btn faaliyetlerini tek merkezden yrtt. Cemiyete yeni gireceklerin kabul konusunda talimatname ile genelgeler hazrlad. Bu talimatnameyi hazrlarken Miralay Sadk Bey, Binba Fethi ile Manyaszade Refik ve Mithat kr Bledann grlerini ald. Talimatnamede belirtilen yemin merasimiyle ilgili hususlarn hazrlanmasnda 1789 Fransz htilalinde etkili olan Jakoben modeli rnek alnd.103 Dr. Nazm Bey Selanikte sadece Mithat kr Bledann evinde deil ayn zamanda cemiyetin dier yelerinden bazlarnn evinde de gizlice bir mddet kald. Hoca Yakup Efendi adyla, banda sark, srtnda cbbe, enesinde uzun sakal ve ayanda yemeni bulunan bir kyafetle Nafiz Kufral Beyin Yenikap semtindeki evine misafir oldu.104 Kyafeti ve ismi gibi kald yerleri de sk sk deitirerek Selanik sakinlerinin ve hkmet ajanlarnn dikkatlerini zerine ekmedi. Cemiyetin adnn deimesi gerektii grn btn toplantlarda aka savundu. Bu gr, o gnk artlar dahilinde yeler arasnda uygun bulunmuyordu. yeler arasnda Osmanl Hrriyet Cemiyeti bu isimle tannm ve kabul edilmiti. Cemiyetin isminin deimesi istikrarszln meydana gelmesine neden olacakt. Ayrca yelerin isim deiikliine tepkilerinin ne olaca da bilinmiyordu. Dr. Nazm Beyin cemiyetin adnn deimesi nerisini kabul eden yelerin istei zerine, cemiyetin isim deiiklii hakknda grleri alnmak amacyla ubelere mektuplar gnderildi.105 Mektuplara verilen cevaplarda Dr. Nazm Beyin teklif ettii Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ismi uygun bulundu. Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ile Osmanl Hrriyet Cemiyetini birletirmek iin106 Dr. Nazm Beyin, teklif ettii ve zerinde nemle durduu Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ismi ounlukla kabul edildi.107 Bylece Paris ve Selanikte bulunan tekilatn isimleri birletirilerek Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti adn ald.108 Bundan sonra her iki cemiyet bu isimle anld. Yukarda akland gibi Dr. Nazm Bey, Paristeki cemiyetle Selanikteki cemiyeti bir isim altnda birleerek milliyetileri bir araya getirdi. Ayrca bir anlama metni hazrland. Bu metin Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin gizli muhabere defterinin 386 numaral yazsnda bulunmaktadr.109 Merkezi Paris olan Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ile merkezi Selanik olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti 27 Eyll 1907 tarihinden itibaren Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ad altnda birletirildi. Bu isim altnda birletirilen cemiyetin artlarn belirleyen maddeler zerinde anlamaya varld. Buna gre: Cemiyetin biri dahili deeri harici olmak zere iki merkezi umumisi olacak ve bunlardan Harici Genel Merkez Pariste ve Dahili Genel Merkez Selanikte bulunacak ve her iki merkezin ayr ayr bakanlar olacak. 1876 tarihinde ilan olunan Kanun-i Esasi uygulamaya konulacak. Genel Merkezler maliye ilerinde bamsz olacak. Selanik Genel Merkez ile dorudan doruya irtibat mahzurlu

415

grlen ubeler ve ahslar Paris Genel Merkez vastasyla haberleecek. Hkmetler ve yabanc basn ile olan ilikilerin sorumluluu harici Genel Merkeze ait olacak. Genel merkezler ubelerin faaliyetlerini iptal edebilecek. Cemiyetin yayn vastas Trke ura-y mmet Franszca Meveret gazeteleri olacak. Dahili Genel Merkezin yardm ve itirakiyle harici Genel Merkezin denetimi altnda baslacaktr. Dr. Nazm Bey bu tarihi szleme ile bata Talat Bey olmak zere cemiyetin dier yelerini salam ilkeler etrafnda bir araya getirdi.110 Tekilat ama ve rgt bakmndan btnletirerek dinamiklik kazandrd. Bundan sonra harici Paris merkezi, dahili Selanik merkezi olmak zere tarada bulunan ubelerin faaliyetlerini dzenli bir sisteme balad. Bylece Selanikteki rgt kendi izgisinde amacn gerekletirmek iin Paris rgtnden, Paris rgt de Selanik rgtnden yararland.111 5. 1907 Kongresi Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin nc kongresi 27-29 Aralk 1907de Pariste Baron Velorme adnda birinin konanda Ahmet Rza, Prens Sabahattin ve Ermeni Devrimci Federasyonu Tanak Styundan K. Malumyan bakanlnda yapld. Kongrede adem-i merkezicileri Dr. Nihat Reat ve Fazl Beyler; hatlar Dr. Bahattin akir ve Hsrev Sami Beyler; Ermenileri K. Malumyan temsil etti. Ahmet Rza Bey al konumasnda Rum, Arnavut ve iki Ermeni rgtnn ayr altklarn ifade ederek kongrenin idareden honut olmayan btn gruplar temsil etmediini syledi. Hilafet ve saltanatn korunmasn ve merkeziyeti bir ynetimi isteyen szleri tartmalara yol at. Ermeniler uzlamac bir tavr sergileyerek tartmann yatmasn saladlar. Fakat Prens Sabahattin ve Ermeniler adem-i merkez grn savundular. Bunlarla beraber taraflarn de mevcut ynetime kar kalemle mcadele yannda eyleme geerek ihtilal yaplmas grnde birletiler.112 Kongrede, Saltanat ve veraset usulnn deitirilmesi, Osmanl lkesi iinde rgt olmayan komitelerin kongreye alnmamas, yabanc mdahalenin reddedilmesi lkeye yabanc mdahaleyi davet eden tedhiiliin reddedilmesi, eylem alanlarnn snrlandrlmas gibi hususlarn kabul edilmesi nerildi. rnein Erzurum gibi yerlerde ttihat ve Terakki Cemiyetinin izni olmadan genel ihtilale Ermenilerin katlmas nlenmek istendi. D mdahaleyi istemeleri nedeniyle Trk olmayan rgtlere kar duyulan gvensizlik ifade edildi.113 29 Aralk gn almalarn tamamlayan kongre bir bildiri yaynlad. Bildiri ile Osmanl Devletini oluturan milletlerin birlik olmay baardklar ve abalarn birletirerek amaca ulancaya kadar ihtilal yolunda srar edecekleri duyuruldu. Bildiride belirtilen ama II. Abdlhamiti tahttan indirerek parlamenter dzeni kurmakt. Bunu elde etmek iin isitbdat ynetimine silahla kar konulacak. Hkmet yetkilileri ve gvenlik grevlilerini ypratmak amacyla politik ve ekonomik grevler yaplacak. Vergi dememek suretiyle pasif direnie geilecek. Askerin devrimciler zerine yrmesine engel olmak iin propaganda yaplacak. Gerektiinde toptan ayaklanlacak ve artlara gre dier eylemler belirlenecek.

416

Bu prensiplerin kabul edildii kongre bildirisinin altn Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkez Cemiyeti, Ahd- Osmani Cemiyeti (Msr), Londrada Trke ve Arapa yaynlanan Hilafet Dergisinin yayn Kurulu, Tanaksutyun Cemiyeti, Msr Cemiyet-i srailiyesi ve baz Ermeni yneticileri imzaladlar. Kongreye Bulgar, Arnavut ve Rum rgtleri katlmad.114 Yukarda alnan kararlar uygulayacak bir cra Komitesi kuruldu.115 Kongre kararlarnn altn ihtilale taraftar olmayan Ahmet Rza Bey de imzalad. Ermenilerin tedhi hareketlerini merulatran bu kararn altnn imzalanmas Trk milliyetilerinin kabul edemeyecei kadar ard.116 Nitekim bu durum 5 Ocak 1908 tarihli Pro-Armenia dergisinde Ahmet Rza Beyin Cemiyetin sraryla ihtilalci olduu eklinde belirtildi.117 Yukarda belirtilen kararlarn alnmasndan sonra Prens Sabahattinin Adem-i Merkez ve Teebbs- ahsi Cemiyeti taraftarlar Anadoluda Ermeni gruplarla birlikte propaganda hareketlerine giritiler. Bu hareket gittike etkili olmaya balad. 6. Bat Anadoluda Tekilatlanma Paris ve Selanik grubunun birlemesiyle Gen Trkler, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ats altnda birletiler. Ancak Makedonya ve Anadoluda tekilatlarn kuramamlard. Bilhassa Bat Anadoluda tekilat kurmak ve burada bulunan askeri cemiyetin yanna ekmek amacyla Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti grev ve sorumluluu Dr. Nazm Beye verdi.118 Doruluu ve fedakarl ile tannan Dr. Nazm Bey de Anadoluya gidip zmir ve Aydnda tekilat kurma hazrlklarna balad. nk stanbul, Edirne, zmir ve Aydn gibi nemli illerde ve Anadolunun dier ehirlerinde henz tekilat kurulamamt.119 zmir ve evresinde tekilatn ubelerini kurmak zere vakit kaybetmeden Dr. Nazm Bey yola kt. Yolculuk srasnda Hoca Yakup Aa takma adn kulland.120 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti adna Selanikten zmire geldi. zmire geliinin amac, buradaki kolorduda bulunan subaylar cemiyete ye yaparak Rumelide daha nce karlmas kararlatrlm olan ihtilale subaylarn mdahalesini nlemekti.121 nk cemiyet yeleri 1907 kongresinde Rumelide ihtilal yapmaya karar vermilerdi. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin yelerinden Tahir Bey 1907 yl bandan beri zmirde bulunuyordu. Onun almalarndan dolay Aydn vilayeti bilinlenmiti.122 Dr. Nazm Bey zmire gelir gelmez Tahir Beyi arad. Tahir Beyin zmirin Kemer semtinde bulunan evine giderek grt. Daha sonra Jandarma Zabiti Eref Beye gitti.123 Nazm Bey Kemerde gezerken, Sporting Kulbnde Halil Mentee ile grt ve burada sk sk bir araya geldi. Bu grmelerde mevcut ynetimi devirmek iin Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak Selanikte ihtilal yapmaya karar verdiklerini, Rumelide ihtilal balaynca II. Abdlhamitin nce Rumeliye zmir Kolordusunu gndereceini, bu duruma mani olmak iin tekilat tarafndan kendisinin grevlendirildiini, kolordu zabitleri ile zmirin aydn genlerini cemiyete ye yapmaya altn syledi. Bu gelimelerden sonra Halil Mentee, Selahattin Bey ile Dr. Nazm Beyi tantrd.124 Onun 1905 ylndan beri Eref Kuubay tanmas ve Paristen Halil

417

Mentee ile mterek faaliyetlerde bulunmas zmirdeki tekilat almalarn kolaylatrd.125 Dr. Nazm Beyin Paristeki faaliyetleri Eref Kuubay ok etkilemiti.126 Onun ak szll, idealistlii, minnetsizlii, zellikle komitecilii ve cesurluu arkadalar tarafndan takdir edilmekteydi. Paristen Makedonyaya gelmi, Eref Kuubayla beraber nc Ordu zabitlerini cemiyete ye yapm ve Paris merkezinin yeniden canlanmasn salamt. Ttnc Yakup Aa mstear adn kullanarak zmirde kendisini gizledi. zzet Yemiciba ve Refik Evliyazade gibi tannm insanlarla diyalog kurdu.127 zmirde ttnclk ad altnda dkkannda cemiyet adna hizmette bulunurken Eref Kuuba, Uazade Muhammer, Hadka-i Eitim Mektebi Mdr Hseyin Ltfi ve Muhammer Bey gibi yelerden ayda iki altn aidat toplad.128 Yakup Aa frsat bulduka zmirdeki Hadika-i Eitim Mektebinde ve Karyaka semtinde svari zabiti Aksarayl Ziya Beyin evinde yemin merasiminde bulunurdu. Hatta polis, zabit ve memur olan genlere yemin merasimi yaptrrd.129 Yemin merasimine kadnlar da alnrd. Yemin merasimi sadece bir yerde yaplmazd. Dikkat ekmemek iin deiik yerlerde yaplrd. Frsat bulunduka zmir Karyakada oturan svari zabiti Aksarayl Ziya Beyin evindeki yemin merasimine Dr. Nazm Bey katlrd. Ziya Beyin unvan sebebiyle yemin merasimine gelen zabta memurlar memnun olurlard.130 O devrin artlarnda zmirde Dr. Nazm Beyi gizlemek byk bir sutu. Onu hkmete teslim eden insan iin byk bir maddi mkafat vaat edilmiti.131 Eref Kuuba ve Bursal Tahir Bey gibi ittihatlarn himayesine snan Dr. Nazm Bey sk sk ikamet yerini deitirirdi. zmirin eme, Karyaka, Konak semtinde ve hkmet binasna yakn Beyler Soka gibi yerlerde otururdu. Ttnc Yakup Aa elinde zincir sallaya sallaya gezer ve zabitlerin iine rahata girerdi. zmirin mehur semtlerinden Gztepe ve Gzelyal gibi yerlerde gezerdi. Her akam yanna gen bir zabit alr ve aalarn glgesi altnda onlarla konuurdu. zmirde genlere cemiyeti tantma, propaganda yaparak onlar cemiyete ye yapma grevini II. Merutiyetin ilanna kadar yapt. Her gn, bir kyl kyafeti giyerek askeri kraathaneye gitti. Elinde zincir sallad ve ayakkablarnn kelerine kastl olarak bast. Ayak parmaklar ayakkabnn nnden dar km bir vaziyette sze sohbete karmayarak askerlerin dikkatini ekti. Frsatn bulur bulmaz zabitlerden birini Sal gecesi tekkedeyim! diyerek davet ederdi. Tekke sznden zmirde mehur Hseyin Lutfi Beyin mdr bulunduu Hadika-i Eitim Mektebi anlalrd. Dr. Nazm Beyin bu tr davranlar kendini tanyan dostlar tarafndan ar bir ekilde tenkit edilirdi.132 Dr. Nazm Bey kiralad dkkanda ttn satyor, ttnclk ad altnda eitli mahalleleri geziyor ve vapurlara serbeste girip kyordu. Selanike sevk edilen askerlerle diyalog kuruyor, bu diyalog sayesinde birok subay Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin amacna hizmet etmesi iin eitiyordu. Onun amac, askerlerin Selanike gnderildikleri srada Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetine katlmalarn ve zmir Redif Frkasnn Rumelide bulunan askeri kuvvetlerle birlemelerini

418

salamakt.133 Memleket ancak bu ekilde kurutulup hrriyetine kavuabilirdi.134 Dr. Nazm Bey bunun nemini ok iyi biliyor ve zmir Redif Frkasndaki askerleri Rumelide ihtilal yapacak olan ittihat genlerin faaliyetlerini desteklemeye tevik ediyordu. zmir ve ilelerini adm adm gezen Ttnc Yakup Aa, zmir ilinin dnda da faaliyetlerde bulunarak blgede yaayan insanlarn bazlarn cemiyete ye yapt. Aydn ilinde Hoca Yakup Efendi takma adyla icabna gre eitli kyafetlere girerek hocalk, bakkallk, komisyonculuk ve falclk gibi iler yapt. Halk bilinlendirerek aydnlatt. Rumeliye gelen Aydn taburlarnn ittihatlarn yannda yer almasn salad.135 eitli mahlas, ad ve deiik kyafetler altnda onun bu faaliyetleri Aydn sakinlerinin uyanmasna ve cemiyeti sevmelerine sebep oldu. Denizlide Mhrc Efendi ismiyle hret kazanm bir adam cemiyete ald. Tant zabtalar cemiyete ye yapt. Aydn ilinde mlazm olan bir erkezi cemiyete balad. Burada tant zabtalardan bir ouyla demie gitti. Aydndan Hac lyas Kyne geldi. Hac lyas Kynden Hac Mehmet Efendi ve baz erkezlerin ileri gelenleriyle diyalog kurarak onlar cemiyete ye olmaya davet etti.136 Hac lyas Kynden Kayalar Kyne giderek akc Mehmet Efeyi tekilata almaya alt.137 Baarl olamaynca zntyle Kayalar Kynden ayrlarak zmire dnd.138 7. II. Merutiyetin lan II. Merutiyetin ilan arifesinde Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Makedonya ve bilhassa Bat Anadoluda tekilatlanmasn tamamlamt. 1903 Mrzsteg Anlamas gerei Makedonya ve Avrupada jandarma gc kurulmutu. Bylece Trk subaylar Fransz, ngiliz, talyan, Avusturya, Alman ve Rusya subaylar ile irtibat kurma frsat buldu. Nitekim Alman askerleri Trk ordusu zerinde etkili oldular. Mesela Enver Bey skpte bulunan Avusturya-Macaristan subaylarndan askeri teknik ve Almancay rendi.139 Mrzsteg Anlamas gereince gnderilen Avrupal subaylarn etkisinde ttihat ve Terakki Cemiyeti geliti. Daha sonra II. Merutiyeti ilan ettirecek gce ulat.140 Ordu iinde honutsuzluk vard. Mektepli subaylardan ziyade alayl subaylar Hassa Ordusuna atanyor ve bunlarn terfi, maa ileri tam olarak yryordu. Dier subaylar iki ayda bir maa alabiliyordu. II. Abdlhamitin gvendii Hassa Ordusu her zaman nde bulunuyordu. Donanmann Halite bekletilmesi de ho karlanmyordu.141 9-10 Haziran 1908de Finlandiya Krfezindeki Reval Limannda ngiltere Kral VII. Edward ve Rus ar II. Nicolann grmeleri ttihat ve Terakki Cemiyetini endielendirdi. Grmede, ngilterenin, Rusyann Ortadou ile ilgili isteklerine kar koymaktan vazgemesinden korkulmakta idi. Bu durum Osmanl Devletinin Avrupadaki topraklarnda Trk idaresine son verilmesi demekti.142 Yaymlanan bildiride Makedonya sorununa ve reformlara deinildi. Fakat kamuoyunda yorum ok farklyd. Rumeli paylalacak, Padiah ordularn gndermeyecek ve bu duruma boyun eecekti.

419

Reval grmesi sonucunda alnan kararlar uygun bulmayan ve gelimeleri milletine hakaret sayan subaylar harekete geti. Reval grmeleri ihtilalin balamasna yol aan son damla oldu.143 Anadoluda tekilatlanma faaliyetleri yrtlrken Resne tabur kumandan vekaletinde bulunan Resneli Niyazi Bey II. Meutiyeti ilan ettirmek amacyla hrriyet bayran aarak 3 Temmuz 1908 (20 Haziran 1324) Cuma gn daa kt. Yanna halk ve askerlerden oluan yz kiilik kuvvet, yeteri kadar cephane ve silah alarak stile istikametine hareket etti. Resneden karken hrriyet iin isyan ettiini bildirdi.144 Bir sre sonra Ohrili Eyp Sabri Bey de Niyaziye katld. Makedonya kaynamaya balad. Niyazi Beyin istibdat hkmetine kar ba kaldrd ve hrriyetin ilann salamak amacyla isyan ederek daa kt Manastr blgesi kumandan tarafndan Selanikte bulunan nc Ordu Miri brahim Paaya resmen bildirildi.145 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin amac mevcut hkmeti devirip II.Merutiyeti ilan ettirmekti. Bu nedenle gelimeleri endieyle izleyen cemiyet mensuplar harekete geti. Padiahn Makedonya ayaklanmasn bastrmak iin gnderdii emsi Paa Manastr sokaklarnda 7 Temmuzda gpegndz ldrld.146 Selanik Merkez Kumandan Nazm Paa, Enver Bey tarafndan ldrld. Arkasndan Manastr Polis Mfettii Sami Bey ve 12 Temmuz Pazar gn Topu Alay mam Mustafa Efendi Selanikte kurunla ldrld.147 Suikastlar birbirini takip ederken Saraya merutiyetin ilanyla ilgili telgraflar gnderildi. Niyazi Bey ve Eyp Sabri Beyin bu harekatn durdurmak zere zmir Kolordusunun ilk taburlar Selanike gnderildi. Fakat bu taburlar II. Merutiyetin ilanndan bir gn nce Selanik rhtmna knca silah attlar. Dr. Nazm Beyin etkisiyle cemiyete ye olan askerler rhtmda hrriyet iaretlerini gslerine takarak ittihatlar tarafnda olduklarn gsterdiler. Bylece brahim Paa komutasnda bulunan nc Ordu birliklerine kar olduklarn ortaya koydular.148 Bu sebeple Manastra gnderilen zmir Redif Frkalar ve Karaman Taburlarnda bulunan askerler, Niyazi Beyin emrinde bulunan askerlere kar durmayarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti yeleri lehine hareket etti. zmir Redif Frkasndaki askerlerin bu davran karsnda Hkmet endieye kapld. Rumelide kontrol tamamen kaybeden II. Abdlhamit aresiz kald. Niyazi ve Enver Beyler Saraya ektii telgraflarda 1876 Kanun-i Esasinin yrrle konmasn istediler. Eer konulmazsa kendilerinin merutiyeti ilan edeceini bildirdiler.149 22 Temmuz 1908 aramba gecesi telgrafn telleri kesildi. zmirden giden Redif Frkalar nc Orduya katlmad Temmuzda basklara daha fazla dayanamayan Sultan II. Abdlhamit Kanun-i Esasinin millete ilan gerekmektedir iradesini aklayarak Abdlhamit II. Merutiyeti ilan etti.150 Bylece II. Merutiyet dnemi balad. Kurtuluu Kanun-i Esasinin ilannda grenler bayram yapmaya baladlar. Hocalarla papazlar kucaklatlar. ahsi kinleri olanlar bile birbirinin boyunlarna sarldlar. Btn memleket tatl bir sarholuun iine dt.151

420

Manastrda hrriyet bayrann ald haberini alan Dr. Nazm Bey Milastan zmire dd.152 Daha nce isyan bastrmak zere Selanike sevk edilebilecek zmir Redif Frkalarnda bulunan askerleri Hkmet aleyhine evirmiti.153 Dr. Nazm Bey zmirde iken Karagz evket isimli bir arkada II. Abdlhamitin Kanun-i Esasiyi ilan ettii haberini getirdi. Kladan alnarak getirilen haberin yazl olduu katta Harbiye Nazr Ali Rza Beyin imzas bulunuyordu. Yazda Harbiye Nazr, Merutiyet idaresinin yannda olduunu bildiriyordu.154 Selanikte bulunan ttihat ve Terakki Cemiyetinin Genel Merkez yetkilileri, Selanikten zmire dnen Dr. Nazm Bey ve arkadalarnn grkemli bir ekilde karlanmas gerektiini acele bir telgrafla zmire bildirdi.155 Dr. Nazm Bey 27 Temmuz 1908de Selanikten zmire dnd. Karlama merasiminde hkmet taraftarlar ve belediye mensuplar bulundu. Hrriyet sarholuu iinde bulunan Trkler, Museviler, Ermeniler ve Rumlar hep bir azdan Yaasn hrriyet, yaasn msavat, yaasn adalet, barmak evvelce susanlarn, skut evvelce baranlarn! diyerek slogan attlar. ehrin asayiinden sorumlu olan yetkililer de taknlklar yapanlara kar zmir halknn skunet iinde bulunmalarn salamaya altlar. zmirde olduu gibi btn yurtta II. Merutiyetin ilan byk bir sevgi seli ile karland. lkede itihatlarn itibar o kadar artt ki herkes sayg ile selamlad.156 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkez yesi olan Dr. Nazm Bey Selanikten zmire geldiinde zmirdeki cemiyet erkanyla birlikte srasyla belediyeyi, Rum Metropolithanesini, Ermeni Murahhas Dairesini ve Musevi Havrasn ziyaret etti. Bu ziyaret esnasnda Dr. Nazm Bey hrriyet, eitlik, vatan sevgisi ile mlkiyet ve millet hakknda konuma yapt. Ancak Dr. Nazm Bey ve arkadalar bu gezi esnasnda Mftl ziyaret etmediler. Mftln ziyaret edilmeyii Mslman zmir halknn zlmesine ve gayrimslimlerin sevinmesine neden oldu. Heyet Rum Metropolithanesine gittiklerinde, Rusyadan dnerken zmire urayan Yunan Kral yaverlerinden Prenses Andre ve Prens Hristoforla karlaarak kucaklat. Onlar da II. Merutiyetin ilann kutlayarak Dr. Nazm Bey ve beraberindeki heyeti tebrik ettiler.161 ttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerinden Dr. Nazm Bey zmirde sulu bulduklarn cezalandrd. zmir Frka Kumandan Ferit Tevfik Beyi grevinden aldrd. Polis komiseri Mehmet Refiki sorguya ekti. Binba Kamil Beyin apoletlerini sktrd. Polis Mdr Mazhar Beyi tutuklatt.158 zmirde propaganda yapmaya gelen Prens Sabahattinin adamlarn klaya hapsettirdi. Milasl Murat, Piyade Binba Bror Tevfik ve Demirci Avniyi adem-i merkez grn yaymaya altklar iin tutuklatt.159 Hrriyeti savunan ve gemii istibdat olarak kabul eden Dr. Nazm Bey, kendileri dndakilerin cemiyet kurma faaliyetlerine izin vermedi. stibdata kar karken istibdat devrini aratr davranlarda bulundu.160 zmirde 17 Austos 1908 Pazar gn ilk defa ortaya kan irtica hareketi olan Kmrc Ahmet vakas ttihat ve Terakki Cemiyeti adna hareket eden Dr. Nazm Bey tarafndan bastrld. Tulumbac

421

Ali Bey, Kalyoncu Ahmet ve Baladar Mehmet ve Ahmet Aa gibi irtica hareketine katlanlar etkisiz hale getirildi.161 8. ttihat ve Terakki Cemiyetinin ktidar ve Sonu Temmuz 1908de ttihat ve Terakki Cemiyeti elde ettii iktidar nasl salayaca sorunuyla karlat. Tecrbesiz olmalarndan dolay kendilerinden daha yal ve tecrbeli devlet adamlarna iktidar brakarak bir kenara ekildiler.162 Daha sonra olumsuz gelimeler karsnda kaytsz kalamadlar. Sait Paa hkmetinin ekilmesi iin Erkan- Harp Binbas Cemal, Hakk, Necip, Talat, Rahmi ve Cavit Beylerden oluan bir heyet gnderdiler.163 Cemiyetin istei dorultusunda 14 ubat 1909da Hseyin Hilmi Paa ikinci defa sadrazamla getirildi.164 Tevfik Paann grevine son verilip yerine Hseyin Hilmi Paann getirilmesinin nedeni, ittihat kart olanlarn, onun nceki grevini sona erdirmi olmasyd. Hseyin Hilmi Paa sert saldrlara uradysa da cemiyetin destei ile 24 Mays 1909 tarihinde 5e kar 191 gven oyu ald.165 Gizli alan fakat II. Merutiyetin ilan ile ortaya kan ttihat ve Terakki Cemiyetinin nemli bir siyasi g merkezi olduu kabul edildi. Selanikten stanbula gelen Merkez-i Umumi yeleri Yldz glgede brakarak fiili bir iktidar ve bavuru makam oldular. Merutiyetin monanarik yaps iindeki siyasi hayatta kendiliinden oluan bu yeni siyasi kuvvet byk bir prestije sahipti. ttihat ve Terakki Cemiyeti, hrriyet kahraman, devletin ruhu ve mukaddes cemiyet olarak kabul edilmekteydi. ttihat olmak bir vatan borcu, kar kmak ihanet olarak yorumlanmaktayd. Grnrde siyasi iktidar olmak istemeyen cemiyet heyecan ve hareket iindeki kitleleri uyaracak rakipsiz kuvvetti. lk gnlerin enlik havas iinde birletirici olduunu ortaya koymak amacyla Teebbs- ahsi ve Adem-i Merkez Cemiyeti ile de kaynat. Fakat Paristen beri devam edegelen muhalefet srmekteydi. Bu nedenle Prens Sabahattinciler bu tr birlemeyi kesin olarak benimsemiyorlard.166 Cemiyette, 1908 genel seimi iin bir siyasi program yaynland ise de Merkez-i Umumi yeliine seilenler gizli tutuldu. Bir yanda cemiyet bir yanda frka vard. Bu ikilem devam etti. Cemiyette tek adam yoktu. Ancak Talat Paa ve Enver Paa gibi baz kiilerin Merkez-i Umumide arl vard.167 1876 Tekilat- Esasiye Kanununun getirdii Merutiyet parlamenter bir sistem deildi. Son sz Padiaha brakan anayasal bir ynetimdi. 1909da yaplan Kanun-i Esasi deiiklikleri ile meclisli ynetim kabul edildi. Meclis artlarna uygun olarak banda padiah olmak zere yrtme ile yasama (Mebusan ve Ayan Meclisleri) arasnda bir denge kurulmu ise de bu denge tam deildi. Mebusan Meclisi ok ar basyordu.168 Padiahn yetkileri azaltld. Meclisin feshi ok ar artlara baland. Bu durum ekil olarak iktidar ve muhalefeti birbirine drd.

422

1908-1918 dneminde srsyla II. Abdlhamit, V. Mehmet (Sultan Reat), VI. Mehmet (Vahidettin) padiah oldular. II. Merutiyeti de ilan eden. II. Abdlhamit zamannda Kanun-i Esasi deiiklikleri baladysa da 31 Mart olay ile kesildi. Bu olaydan sonra ttihatlar, kran ve sayg duyduklar II. Abdlhamiti hal ederek Selanikte yaamaya mecbur ettiler. V. Mehmet Reat II. Abdlhamitin yerine geirerek Merutiyet ilk padiah olarak ilan ettiler. Sultan Reat yrtmenin ba idi. Sadrazam ve bakanlar ttihat ve Terakki Cemiyetinin denetimine geince Padiahn siyasi gc zayflad. ttihat ve Terakki Cemiyeti, Meclis-i Mebusan denetleyince otoriter bir rejim kuruldu. Padiah ve Meclis-i Umumi, Merkez-i Umuminin egemenlii altna girdi, Sultan Reat grnte Osmanl Devletini oluturan etnik unsurlar kaynatrc bir otorite olarak kald. Trablusgarp Savan ttihatlarla, Balkan Savan muhaliflerle, I. Dnya Savan yine ittihatlarla ilan etti. VI. Mehmet Vahidettin devletin yenilgilere urad srada bir ittihat dman olarak tahta kt. Mondros Mtarekesinden sonra 1918 ylnda ittihat ounlua sahip Meclis-i Mebusan feshederek otoritesini salamak istedi. Meclis-i Ayan ise kendi politikasna yatkn bularak destekledi.169 Cemiyet, Kamil Paa kabinesine sadece Adliye Nazr olarak Manyaszade Refik Beyi getirebildi. Tecrbesizliinden dolay kabineleri dorudan doruya kurmak yerine kontrol altnda bulundurmay tercih etti. Kamil Paa bir cemiyetin muhalefetini zerine ekince gvensizlik oyu ile drld. Bunu takiben Hseyin Hilmi Paann ilk kabinesi cemiyetin izniyle kuruldu. 31 Mart olayndan sonra cemiyetin basksyla Hseyin Hilmi Paa kabinesi istifa etti. brahim Hakk Paa hkmeti ile ttihat ve Terakki kabinesi kuruldu. Daha sonra ayn kontrol izgisinde kurulan Sait Paann iki kabinesi de cemiyetin etkisindeydi. Sait Paann istifas ile siyasi hayatta ok nemli sonular ortaya kt. ttihat ve Terakki Cemiyeti iktidardan muhalefete dt. Meclis feshedildi. Seimler ertelendi. Balkan Savalar iyi ynetilemedi. Bu sebeple Hseyin Cahit ve Cavit Beyler gibi ittihatlar tutuklandlar.170 23 Ocak 1913 ylnda Bab- li baskn ile ttihat ve Terakki Cemiyeti Kamil Paay istifaya zorlayarak171 yeniden iktidara gelince ok partili hayatta bir duraklama oldu. Sadrazam Mahmut evket Paann ldrlmesi muhalefetin bir intikam gsterisiydi. ttihatlar duruma hakim oldular. Muhalefet sindirildi ve kamaya zorland. ok partili rejim sona erdi.172 19131918 aras Sait Halim ve Talat Paalarn kabineleri ttihat hkmetlerdi. Gazi Ahmet Muhtar ve Kamil Paalarn ksa mrl kabineleri bir yana, yrtmeye ttihat ve Terakki hakim oldu. 1908-1918 arasnda yaplan genel seimi ttihat ve Terakki Cemiyeti kazand. 1908 seimi mukaddes cemiyet havas iinde kazanld ve Ahrar Partisi zayf kald. 1911de stanbulda yaplan ara seimde srpriz bir netice alnd. Henz yeni kurulmu olan Hrriyet ve tilaf Partisi aday tek oy farkla seildi. Bu olayn etkisiyle sopal seim olarak anlan 1912 seimi ttihat ve Terakki Cemiyetinin basks altnda yapld. Bu seim sonucunda ittihatlar ezici bir ounlukla Meclis-i Mebusana girdiler.173 Fakat ksa bir sre sonra meclis feshedildi. 1914 seimi sakin geti. 1918e kadar olan srede uyumlu bir ounluk saland. Mtareke ile meydana gelen ortamda blnmeler ve muhalefet

423

artt. On ylda yaplan seimlerde muhalefet partilerinin n tkandndan iktidar tek parti olarak ttihat ve Terakkinin elinde kald.174 ttihat ve Terakki Cemiyetinin ideolojik programlar, yapsal gelimeleri ve gncel sorunlar bakmndan kongrelerde tartld. nce gizli cemiyetten ak bir siyasi partiye dnt. Sonra ok partili bir rejimden tek partili rejime geite etkili oldu. Milliyeti ve laik bir sistemin kurulmasnda nemli kararlar ald. Kongrelerde tartlan bu konular devletin politikasn da etkiledi. 1908-1918 dneminde ttihat ve Terakkinin dokuz kongresi yapld. Genellikle Austos, Eyll, Ekim ve Kasm aylarnda toplanan bu kongrelerden 1908, 1909, 1910 ve 1911 kongreleri gizli olarak Selanikte, 1912, 1913, 1916, 1917 ve 1918 kongreleri stanbulda yapld.175 Kasm 1908 kongresi gizli toplanmas nedeniyle baz Rum gazeteleri cemiyetin daldn iddia ettiler. Fakat haber yalanland. Kongre sonucu yaynlanan on maddelik kararlarnda cemiyetin parti olduu ilan edildi. Bununla beraber cemiyet-parti ilikileri devam etti. Kasm 1909 kongresinde muhalefetin srarla belirttii askerlerin siyasetle uramalar gibi sorunlar zerinde duruldu. Cemiyetin siyasetten ekilecei ve halkn kalknmas iin kulpleri araclyla alaca akland. Siyasi programda deiiklikler yapld.176 Bir nizamname hazrland. Buna gre cemiyetin kanun d bir rgt olmad belirlendi.177 Ekim-Kasm 1910 kongresinde beyannamede belirtilen temel sorun olarak parti-cemiyet ikilii zerinde duruldu ve muhalefetin sulamalar cevaplandrld. ttihat ve Terakkinin hararetli ve tartmal kongresi olan 1911 kongresi devletin ok alkantl olduu bir dneminde yapld. erde brahim Hakk Paa kabinesine muhalefet var gcyle yklenirken, darda Trablusgarp Sava olumsuz biimde gelimekte idi. Kongre talyanlarn saldrganl hakkndaki dncelerini bir beyanname ile kamuoyuna duyurdu. Blnme sorununu zmledi ve adem-i merkez sorunu karsnda ak bir tavr ald. Kanun-i Esasi hakkndaki deiiklie de bu kongrede karar verildi. Merkez-i Umumi yelerinin saysnn yediden on ikiye ykseltildii bu toplantya Mebusan ve Ayan meclislerinden partiyi temsil eden delegeler gnderilmedi.178 Bu da kongrenin partiye deil, cemiyete ait olduunu ve bu kuruluun nemini vurgulayan bir gsterge idi. Kongre toplants sona erdiinde muhaliflere kar ok sert bir beyanname yaynland. Cemiyet-parti ilikileri de kararlarda ele alnd. Cemiyetten ve partiden istifalar oldu. Merkez-i Umumi ile Katib-i Umumi yelerinin Mebus ve Ayan olamayacaklarna karar verildi.179 ttihat ve Terakkinin muhalefete getii dnemdeki yaplan Austos 1912 kongresi stanbulda ak olarak yaplan ilk kongre idi. Daha kongre toplanmadan cemiyetin liderleri hkmetin ynelttii tehditler karsnda kendilerini yasal olarak savunacaklarn aklad. Kongrede yine cemiyet-parti ikilii sorunlar zerinde duruldu.

424

ttihat ve Terakkinin iktidar bir tek parti biiminde ele ald ve muhalefeti susturduu dnemde Ekim 1913 kongresi yapld. Kongrede cemiyetin kesin olarak siyasi partiye dnt yeni program nizamnamenin birinci maddesinde akland. Yine yaplan bir deiiklikle partiye bir genel bakan ve yardmcs grevlendirildi.180 1914-1915 yllarnda parti kongresi yaplamad. Buna neden olarak I. Dnya Savann balamas ve anakkale Sava gsterildi. ttihat ve Terakki muhalefetsiz bir meclis ile lkeyi ynetmekteydi. 28 Eyll 1916 kongresinde ideolojisinde deiiklie gitti. Cemiyet milliyeti ve laik sistemi benimsedi. Kongre raporu partinin faaliyetlerini yanstmaktan ok hkmetin siyasetini meru gstermeye alan bir metindi. Siyasi programda yaplan deiiklikler ok nemliydi. nce dini ve eri mahkemeler birbirinden ayrld. Hukuk ve adalet alannda laiklik ilkesi kabul edildi. Sosyal ve salk ilerine nem verildi. Milli iktisad gelitirecek nlemler alnmas ve kurumlar oluturulmas kararlatrld. Laik uygulamalara baland. Ekim 1917 kongresi sonucunda hazrlanan raporda sava dneminin ar artlarna ramen yllk programn aksamadan uyguland ve belirlenen amalara gidildii belirtildi. rgt yaps; Genel Bakann ynetiminde Meclis-i Umumi, Katib-i Umumi ynetiminde Merkezi Umumi ve yasama meclisinin ileriyle uraan Kalem-i Umumiden olumaktayd. Merkez ve bal ksmlara ait sancak tekilat, Kongreler, Kulpler, stanbul tekilat da rgt yaps iinde yer almaktayd.181 Siyasi parti eklindeki dzenleme 1916 kongresinde yapld. Merkez-i Umuminin grev ve yetkileri belirlendi. 1917 kongresinde herhangi bir deiiklik yaplmadna gre ttihat ve Terakki bu zelliini korudu. Parti ok geni ve birbiriyle farkl gruplar bir at altnda tuttuundan homojen bir yapya sahip deildi. Hizb-i cedid ad altnda sa, Hizb-i terakki adyla sol gruba ayrld.182 Ancak sa grubun etkisi fazlayd. ttihat ve Terakkinin en nemli yapsal sorunu parti-cemiyet ayrl ve bunun dourduu problemler oldu. ttihat ve Terakkinin bir parti mi yoksa bir cemiyet mi olduu sorusu yalnzca muhaliflerini deil ayn zamanda yelerini de uratran bir konuydu. Bir sre hem cemiyet ve hem de parti olduu belirtildi Bir yandan kutsal cemiyet sfatndan vazgememe arzusu, te yandan bir siyasi parti olma istei yelerini uzun sre uratrd. Nihayet 1913 kongresi sonucunda bu ikilik ortadan kaldrld ve ttihat ve Terakki siyasi bir parti olduunu ilan etti. Merutiyetin ilanndan sonra bir sre tm basn organlar destekledi. Daha sonra bunlardan bir ksm eletirmeye balad. kdam ve Sabah ile slamc cephenin grlerini dile getiren Srat-l

425

Mustakim gibi gazeteler cemiyetin yannda yer ald. Selanikte kan ttihat ve Terakki, Hrriyet, Rumeli ve stanbulda yaynlanan Tanin ile ura-y mmet gazeteleri cemiyetin yayn organyd. Tasvir-i Efkar, Tercman- Hakikat gazeteleri bamsz olarak partiyi desteklediler. stiklal, Hak, Hadisat ve Vakit gibi gazeteler ise partiye yaknd. Kalem, Karagz, Haftalk ura-y mmet, Trk Yurdu, Yeni Mecmua, slam Mecmuas, Sabah, Bomba, Sng ve Silah gibi yaynlar da partiyi destekledi.183 Partide milliyetilik ve batclk ilkeleri uyguland. Eitimde adalamaya gidildi. Buna gre din ileriyle uraacak ve laik eitime mdahale etmeyecek olan Dar-l-hikmet-i slamiye kuruldu. Kadn sorunu ele alnd. Milli Ktphane, Milli Hazine-i Evrak, Milli Muski, Milli Filmcilik, Milli Corafya Cemiyeti ve Turizm ile ilgili eitli kurumlar oluturuldu.184 Takvimde yeni dzenlemeler yapld. Cemiyet, nizamnamesi gereince siyaset d eitli faaliyetlerde bulundu. Bu alanda Trk Gc gibi spor dernekleri, Trk Oca gibi milliyeti kltr dernekleri, parasz salk ve eitim hizmetleri veren kulpler cemiyet adna altlar. Ayrca Mdafaa-i Milliye, Donanma, Himaye-i Etfal (ocuk Esirgeme) ve Hilal-i Ahmer (Kzlay) gibi hayr ve yardm kurumlar da cemiyetin etkisinde kald. Parti temel doktrini olan milliyetilik gereince bir Milli ktisat siyaseti gtmeye alt. Bu alanda bir yandan yerli mal kullanma, kooperatifilik gibi ideolojik boyutu ar basan almalar yaplrken te yandan milli bir banka olarak tibar- Milli Bankas kuruldu.185 Yasal alanda ou laikleme temelinden hareket eden pek ok dzenleme yapld. Bu alan yaplan yenilikler 1917 kongresi raporunda ayrntlaryla ele alnd. Yaklak on yl lkenin ynetimini elinde tutan bir partinin taraftarlar olduka oktu. Taraflar arasnda snflamalar yaplabilir. Mesela, asker kkenliler, siviller, meclis ii ve dnda olanlar gibi. Meclis iinde ttihat ve Terakkinin ileri gelen ve yllar boyunca Merkez-i Umumi yeliini yapanlar;186 Talat Paa, Sait Halim Paa, Babanzade smail Hakk Bey, Seyit, Hac Adil, smail Hakk, Hseyin Cahit Beyler, Hafz brahim Efendi ve Ahmet Rza Beydi. Partinin bakanlar Emrullah Efendi, Halil Mentee, Talat Paa, Seyit Bey, Sait Halim Paa ve Talat Paayd. Kongrelerce seilen Merkez-i Umumi yeleri, Dr. Nazm, Ziya Gkalp, Mithat kr Bleda, mer Naci, Ahmet kr, Enver,Talat, Seyit, Hac Adil, Cavit, Bahattin akir, Kara Kemal, Hayri Efendi, Dr.Rsuhi, Eyp Sabri Akgl, Hseyin Cahit Yaln, Nuri Paa, eyhlislam Musa Kazm, Halil Paa, Kk Talat, Ali Bahamba, Beylerdi.187 Cemiyet-parti yaps iinde yaamann bunalm ortamnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin on yla yakn iktidar I. Dnya Sava yenilgisiyle sona erdi. Osmanl Devleti I. Dnya Savanda malup olunca ttihat ve Terakki Cemiyeti mtareke yollar arad. 8 Ocak 1918de ilan edilen Wilson Prensipleri erevesinde anlama yaplmas talebiyle Talat Paa kabinesi 8 Ekim 1918de istifa etti. Talat Paa kabinesinden sonra 14 Ekim 1918de zzet Paa kabinesi kuruldu.188 Talat Paa arkasnda gvendii bir hkmet brakmak amacyla zzet Paa kabinesine Cavit, Hayri ve Hamdi Beylerin girmesini salad.189

426

ttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplar savan sonucundan, Rum ve Ermeni tehcirlerinden sorumlu tutuldu. Bu sebeple sorumlularn cezalandrlmas istendi.190 Artk karar verme zaman gelmiti. ttihat ve Terakki Cemiyeti 1 Kasm 1918de olaanst kongresini yapt. Bu kongrede cemiyet kendisini feshetti. lkeyi partisiz brakmamak iin yerine Teceddt Partisinin kurulmasn salad.191 Bylece gzlerini arkada brakmayacaklar ve itimat edebilecekleri partiyi de kurdurdular. Olaanst kongrede Talat Paa uzun bir konuma yapt. Konumasnda tehlikeli zamanlarda iktidar teslim etmek iin muhalif partiye ne kadar ihtiya bulunduunu, muhalif bir parti kurulamamasndaki zntlerini ve yanllklarn itiraf etti.192 Cemiyetin yneticileri ngilizlere teslim olup yarglanmamak iin 2 Kasm 3 Kasma balayan gece stanbuldan ayrld. Talat, Enver ve Cemal Paalar, Dr. Nazm Bey, Bahattin akir Cemal, Azmi Beyler yurt dna kt.193 Ayrca bunlarn gyabnda idam cezas verildi.194 DPNOTLAR 1 2 Rza Tahsin, Mirat- Mekteb-i Tbbiye, stanbul 1328, c. 2, s. 113. E. E. Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilali, Sander Yaynlar, stanbul 1972, s. 31; brahim

Temonun ttihat ve Terakki Anlar, Arba Yaynlar, stanbul 1987, s. 15; Kazm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, Emre Yaynlar, stanbul 1993, s. 464; Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1984, c. 1, s. 19. 3 Sleyman Kocaba, Jn Trkler Nerede Yanld 1890-1918, Vatan Yaynlar, stanbul

1991, s. 31. 4 5 6 Ramsaur, a.g.e., s. 32. Semih Nafiz Tansu, ttihat ve Terakki inde Dnenler, stanbul 1960, s. 26. kr Haniolu, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trkler (1889-1902), letiim

Yaynlar, stanbul 1985, s. 175; Ramsaur, a.g.e., s. 33. 7 8 9 10 11 12 13 Haniolu, a.g.e., s. 175. Temo, a.g.e., s. 15-17. Ramsaur, a.g.e., s. 33-35; Temo, a.g.e., s. 18; Haniolu, a.g.e., s. 176, 177. Kocaba, a.g.e., s. 33. Ramsaur, a.g.e., s. 35; Karabekir, a.g.e., s. 466, 467. Kocaba, a.g.e., s. 34. Ramsaur, a.g.e., s. 36.

427

14 15 16

T. B. M. M. Arivi, Dosya No: 239/31, Defter No: 8, s. 1. Kocaba, a.g.e., s. 34. Ahmet Eyicil, Dokor Nazm Bey, Trk nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora

Tezi, Ankara 1989, s. 7. 17 18 19 20 Kocaba, a.g.e., s. 45. Eyicil, 1989, a.g.e., s. 7; Karabekir, a.g.e., s. 467. Haniolu, a.g.e., s. 180. ttihat ve Terakki Cemiyetinin 1906-1907 Senelerine Ait Muharebatn Kopya Defteri

(TCMD), stanbul Belediye Ktphanesi, Yazma No: 45, 6 Austos 1906, Tahrirat No: 55, s. 84. 21 22 23 24 25 26 27 TCMD, 20 Temmuz 1906, Tahrirat No: 45, s. 69. Mithat kr Bleda, mparatorluun k, stanbul 1986, s. 14. Eyicil, 1989, a.g.e., s. 8; Mentee, a.g.e., s. 11. Meveret Gazetesi, 6 Kanun- Sani 1908, No: 3, s. 1. Ayn Gazete, s. 2. Ayn Gazete, 15 Kanun- Sani 1908, Say: 4, s. 3. Mehmet Murat Kafkasyada dodu. Petrogardda eitim grd. Kafkasyada arlk

idaresini dayanlmaz bularak vatann terk etmek zorunda kald. Gen yata stanbula geldi. Dyun- Umumiyede alt. Mlkiyede ders vermeye balad. Mizan Gazetesini kard iin kendisine Mizanc Murat da denilmektedir. Ramsaur, a.g.e., s. 42-44. 28 29 30 Ramsaur, a.g.e., s. 45. Eyicil, 1989, a.g.e., s. 10; Ramsaur, a.g.e., s. 40. Mizanc Murat, ttihad- Osmani Cemiyeti, Mcadehe-i Milliye, Gurbet ve Avdet Devirleri,

Nehir Yaynevi, stanbul 1994, s. 313. 31 32 33 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 10; Ramsaur, a.g.e., s. 40. Meveret Gazetesi, 23 Terin-i Evvel 1896, s. 8. Ahmet Bedevi Kuran, nkilap Tarihimiz ve Terakki, stanbul 1984, s. 113.

428

34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46

erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, stanbul 1983, s. 80, 81. Ramsaur, a.g.e., s. 46. Kocaba, a.g.e., s. 34; Ramsaur, a.g.e., s. 48, 49. Ramsaur, a.g.e., s. 49. Mardin, a.g.e., s. 104. Eyicil, 1989, a.g.e., s. 12. Kocaba, a.g.e., s. 35. Karabekir, a.g.e., s. 488. Murat, a.g.e., s. 129-133. Karabekir, a.g.e., s. 488; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 13. Murat, a.g.e., s. 198-200. Eyicil, 1989, a.g.e., s. 12; Mentee, a.g.e., s. 115, 116. Yahya Kemal Beyatl, Siyasi ve Edebi Portreler, stanbul 1968, s. 118; Kocaba, a.g.e., s.

36; Mardin, a.g.e., s. 144; Ramsaur, a.g.e., s. 71, Karabekir, a.g.e., s. 492. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 13. Kocaba, a.g.e., s. 35; Ramsaur, a.g.e., s. 72, 73. Ramsaur, a.g.e., s. 83. Mardin, a.g.e., s. 234. Cemal Kutay, Talat Paann Gurbet Hatralar, stanbul 1984, c. 1, s. 158. Mardin, a.g.e., s. 144. Ramsaur, a.g.e., s. 84; Kocaba, a.g.e., s. 66, 67. Eyicil, 1989, a.g.e., s. 14; Kuran, a.g.e., s. 185-188. Kocaba, a.g.e., s. 67; Ramsaur, a.g.e., s. 85-90. Kutay, a.g.e., s. 194; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 14.

429

57 58

Kutay, a.g.e., s. 170. ttihat ve Terakki Cemiyetinin 1906-1907 Senelerine Ait Muharebatn Kopya Defteri

(TCKD), stanbul Belediye Ktphanesi, Yazma No: 45, s. 1. 59 60 61 62 63 Ayn Kaynak, 2 Haziran 1906, s. 48, 49. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 35, 12 Temmuz 1906, s. 58; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 16, 17. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 54, 6 Austos 1906, s. 84. Aaolu, a.g.e., s. 67. Eref Kuuba, Doktor Nazm Beyle lgili Notlar, Cemal Kutayn zel Arivi, (Notlarn

Osmanlca fotokopisi yazarn arivinde bulunmaktadr), s. 30; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 121, 122. 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 TCKD, Tahrirat No: 55, 6 Austos 1906, s. 86. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 57, 9 Austos 1906, s. 92. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 66, s. 117. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 66, s. 123. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 181, s. 136, 137. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 189, s. 140. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 223, s. 195; Tahrirat No: 249, s. 231. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 227, s. 297. Ayn Kaynak, Tahrirat No: 467, c. 2, s. 70. Hseyin Cahit Yaln, Siyasi Anlar, stanbul 1976, s. 5. Duru, a.g.e., s. 14. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler 1859-1952, stanbul 1932, s. 8. Karabekir, a.g.e., s. 131. Tahlif (Yemin) Merasimi: Bir odann ortasna bir masa konur. Masann zeri krmz bir

kumala rtlr. Bunun zerine Kuran- Kerim ve tabanca konur. Yemin edecek ye veya yelerin sa elleri Kuran- Kerim ve sol elleri tabanca zerine konur. Bir yenin eliinde yksek sesle hep birlikte yemin metni okunur.

430

78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99

Karabekir, a.g.e., s. 131. Tevfik avdar, Talat Paa, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1995, s. 50. avdar, a.g.e., s. 51. Kutay, Talat Paa, c. 1, s. 158; avdar, a.g.e., s. 70. avdar, a.g.e., s. 52. avdar, a.g.e., s. 53. Ramsaur, a.g.e., s. 140. Eyicil, 1989, a.g.e., s. 28. Ramsaur, a.g.e., s. 141. Ayn Eser, s. 182. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, stanbul 1980, s. 8. Mithat kr Bleda, mparatorluun k, stanbul 1979, s. 15. Kazm Karabekir, a.g.e., s. 131. Ayn Eser, s. 24. Ayn Eser, s. 10. Mithat kr Bleda, a.g.e., s. 24. T.B.M.M. Arivi, Dosya No: 239/31, Defter No: 8, s. 2. Halil Mentee, Halil Menteenin Anlar, stanbul 1986, s. 122. Bleda, a.g.e., s. 25. Cemal Kutay, Talat Paa, c. 1, s. 170. Kuran, a.g.e., s. 245. T. B. M. M. Arivi, Dr. Nazm Beyin Birinci Defteri, Dosya No: 239/31, Defter No: 8, s. 2.

100 Ziya akir, Yakn Tarihin Byk Adam, Talat, Enver, Cemal Paalar, stanbul 1943, s. 15.

431

101 Ayn Eser, s. 246. 102 Ziya akir, a.g.e., s. 15. 103 Kutay, a.g.e., s. 158. 104 Kazm Nami Duru, a.g.e., s. 16. 105 Bleda, a.g.e., s. 31. 106 Mentee, a.g.e., s. 122. 107 Karabekir, a.g.e., s. 131. 108 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, stanbul 1984, c. 1, s. 114. 109 Merkezi Paris olan Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ile, merkezi Selanik olan Osmanl Hrriyet Cemiyeti 19 aban 1325 ve 27 Eyll 1907 tarihinden itibaren Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti nam altnda tiyzzikir erait ile ittihat etmitir;. Madde 1-Cemiyetin biri dahili deeri harici olmak zere iki merkezi umumisi olacak ve bunlardan harici Merkez-i Umumi Pariste ve dahili Merkez-i Umumi de imdilik Selanikte bulunacak ve her iki merkezin ayr ayr amirleri olacaktr. Madde 2-Maksad- esas 1292 (1876) tarihinde nerolunan Mithat Paa Kanun-i Esasinin tatbik ve devam meriyetini teminden ibaret olan cemiyetin bu maksuda vasl iin istidat ve icabat- mahalliyeyi nazar- dikkate alarak tekilat ve vezaifi efrad tayin eden dahili ve harici ayr ayr iki nizamname de bulunacaktr. Madde 3-Umur-u daire-i maliyede Merkez-i Umumiler her ne kadar mstakil iseler de icabnda yekdierine muavenete mecburdurlar. Madde 4-Dahili Merkez-i Umumide dorudan doruya irtibatnda mahzur grlen dahildeki uabat ve efrat, Paris Merkez-i Umumi vastasyla muhabere etmek zerine dahildeki Merkez-i Umumiye tabi olacaktr. Madde 5-Harici Merkez-i Umumi uabt hariciyenin merciliinden baka cemiyetin harice kar murahhasl vazifesini ifa eyleyecektir. Hkmt ve matbuat ecnebiye ile olan mnasebtn mesuliyetini harici Merkez-i Umumiye ve dahildeki teebbust ve icratn mesuliyeti de kmilen dahili Merkez-i Umumiye aittir. Madde 6-Merkez-i Umumiler yalnz ikna ile yekdierinin harektn tdile selhiyettardrlar. Madde 7-Cemiyetin vasta- neri efkr imdilik Trke ura-y mmet Franszca Meveret gazeteleridir. Dahili Merkez-i Umuminin muavenet ve itirakiyle harici Merkez-i Umuminin

432

taht nezaretinde tab neredilecek ura-y mmet ile Trke bilcmle neriyatta harici Merkez-i Umuminin teklifini nazar dikkate almaya mecbur olduundan mesuliyetine dahili Merkez-i Umumi de itirak edecektir. 13 Eyll 1323 Saat 1 Ezan (27 Eyll 1907)., ttihat ve Terakki Cemiyetinin Gizli Muhabere Defteri, Tahrirat No: 386, c. 1, s. 44; Kuran, a.g.e., s. 238; Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 49; Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklap Tarihi, Ankara 1983, c. 2, Ksm 4, s. 59. 110 Kuran, a.g.e., s. 244. 111 Ramsaur, a.g.e., s. 141-143. 112 Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, stanbul 1987, s. 65; Temo, a.g.e., s. 171; Ramsaur, a.g.e., s. 144-145; Kocaba, a.g.e., s. 73. 113 Akin, a.g.e., s. 66. 114 Ramsaur, a.g.e., s. 146; Akin, a.g.e., s. 66-68. 115 Kocaba, a.g.e., s. 74. 116 Ramsaur, a.g.e., s. 146. 117 Akin, a.g.e., s. 68. 118 Ramsaur, a.g.e., s. 150-151. 119 Karabekir, a.g.e., s. 251. 120 Kutay, a.g.e., s. 171. 121 Mentee, a.g.e., s. 119. 122 Ahmet Refik, nklab- Azim, stanbul 1326, s. 69. 123 Kuuba, a.g.e., s. 6-7. 124 Mentee, a.g.e., s. 119. 125 Kuuba, a.g.e., s. 1. 126 Beyatl, a.g.e., s. 112. 127 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 36. 128 Kuuba, a.g.e., s. 7.

433

129 Takvimli Gazete, Tarih: 6 Eyll 1912, Say: 128, Alemdar Gazetesi Askeri Hkmet tarafndan kapatld zaman yerine Takvimli Gazete karlmtr.; Kuuba, a.g.e., s. 9. 130 Kuuba, a.g.e., s. 9. 131 Mentee, a.g.e., s. 120. 132 Kuuba, a.g.e., s. 9. 133 Bleda, a.g.e., s. 42; avdar, a.g.e., s. 80. 134 Lord Kinross, Atatrk, Tercme Eden: Necdet Sander, stanbul 1981, s. 71. 135 Ahmet Refik, a.g.e., s. 70. 136 Kuuba, a.g.e., s. 7. 137 Mustafa Mftolu, Yakn Tarihimizde Siyasi Cinayetler, stanbul 1973, s. 41, 42; Kuuba, a.g.e., s. 8. 138 akc Mehmet Efe, Gerek Hayat Hikayesi, stanbul 1973, s. 203-206. 139 Ramsaur, a.g.e., s. 136-137. 140 Ramsaur, a.g.e., s. 167. 141 Akin, a.g.e., s. 72. 142 Ramsaur, a.g.e., s. 153. 143 Tunaya, 1984, a.g.e., s. 23. 144 smail Hakk Uzunarl, II. Merutiyetin lan, Belleten, Ocak 1956, c. 20, Say: 77, s. 108. 145 Ahmet Niyazi, Hatrat- Niyazi, stanbul 1326, s. 100-104. 146 Ramsaur, a.g.e., s. 155. 147 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarih Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, stanbul 1972, c. 4, s. 360; Temo, a.g.e., s. 117; Kutay, 1964, a.g.e., s. 222, 223; Mentee, a.g.e., s. 123, 124. 148 Ahmet Refik, a.g.e., s. 76; Mentee, a.g.e., s. 125. 149 Kocaba, a.g.e., s. 170. 150 Danimend, a.g.e., s. 361; Kuuba, a.g.e., s. 13.

434

151 Cemal Kutay, Prens Sabahattin Bey, Sultan II. Abdulhamit, ttihat ve Terakki, stanbul 1964, s. 215. 152 Kuran, a.g.e., s. 246; Mentee, a.g.e., s. 120. 153 Kuuba, a.g.e., s. 11. 154 Kuuba, a.g.e., s. 13. 155 Kuuba, a.g.e., s. 12. 156 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 43. 157 Karabekir, a.g.e., s. 413-414. 158 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 45, 46. 159 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 48. 160 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 49, 50; Kuuba, a.g.e., s. 23. 161 Eyicil, 1989, a.g.e., s. 52. 162 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, Kaynak Yaynlar, 3. Bask, stanbul 1986, s. 95. 163 Akin, a.g.e., s. 87. 164 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklap Tarihi, TTK Basmevi, 3. Bask, Ankara 1983, c. I, Ksm 2, s. 172. 165 ttihat ve Terakkinin Son Yllar (1916 Kongre Zabtlar), Nehir Yaynlar, Sadeletiren: Eref Yacolu, stanbul 1992, s. 88; Feroz Ahmad, a.g.e., s. 95. 166 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 24. 167 Trkiye Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul 2000, c. 4, s. 34. 168 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 24. 169 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 25. 170 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 26. 171 Trkiye Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul 2000, c. 4, s. 42. 172 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 26.

435

173 Trkiye Tarihi, Cem Yaynevi, stanbul 2000, c. 4, s. 39. 174 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 27. 175 Akin, a.g.e., s. 154. 176 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 28. 177 Akin, a.g.e., s. 149. 178 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 29. 179 Akin, a.g.e., s. 153. 180 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 30. 181 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 32, 33. 182 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 31. 183 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 33, 34. 184 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 34. 185 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 35. 186 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 36. 187 Tunaya, 1984, a.g.e., c. 1, s. 37. 188 Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Ankara 1984, s. 239; Bayur, a.g.e., s. 13; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 71. 189 T.B.M.M. Arivi, Dosya No: 8, s. 13-15. 190 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1984, s. 239.; Eyicil, 1989, a.g.e., s. 71. 191 T.B.M.M. Arivi, Dosya No: 8, s. 18-19; Tunaya, a.g.e., c. 1, s. 37. 192 T.B.M.M. Arivi, Dosya No: 8, s. 16. 193 T.B.M.M. Arivi, Dosya No: 230-231, Defter No: 8, s. 23-24; Dosya No: 230-231, Defter No: 11, s. 25. 194 Mim Kemal ke, Ermeni Meselesi, stanbul 1986, s. 297.

436

Mustafa Kemal Paa'nn ttihatl / Prof. Dr. E. Semih Yaln [s.245-262]

Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletinin k dnemine girmesiyle birlikte balayan ve kurtuluun aresi olarak dnlen Islahat hareketleri, zellikle Tanzimatn iln, lkeye batl fikirlerin girmesine ve gelimesine yol amt. Bununla birlikte basnn da gelimesi sonucu, 1860l yllardan itibaren mparatorluk bnyesinde birbirlerinden haberdar olan ve kuvvet alan bir muhalif aydn kesim ortaya kmtr. Devletin kurtulu aresinin merutiyet rejiminde sakl olduunu dnen gerek Gen Osmanl, gerekse Jn Trk hareketi, bu muhalif aydn kesimin tepkileri sonucu olumu birer siyas hareket zelliini tar. Bu kesimin abalaryla 23 Aralk 1876da Osmanl Kanun-i Esassi iln edilmi ve I. Merutiyet Dnemi balatlmtr. Fakat bu dnem olduka ksa srm, 14 ubat 1878de Meclis-i Mebusan tatil edilerek Kanun- Esas askya alnmtr. Bundan sonra 30 yl boyunca Osmanl aydnlar, Merutiyetin tekrar iln iin almlar, bunun iin gizli dernek ve cemiyetler kurmulardr. Bu ite en faal corafya Balkanlar olmutur. Balkanlarn Avrupaya yaknl, buradan gelen fikirlerden ilk etkilenen blge olmasn salamtr. Ayrca Balkanlarla ilgilenen batl devletler tarafndan bu blgede yaayan gayrimslim milletlerin ayrlk hareketleri ar derecede desteklenmitir. zellikle Selnik, Bizanstan beri en nemli merkez durumundadr. ehir; deiik fikirlerin, siysi hdiselerin meydana geldii, ayn zamanda ticar alanda arl olan bir liman ehridir. Selnik ayrca ordu merkezidir ve her konuda geni bir etki alan vardr. Nfusun byk ounluu ise Trktr.1 Bu corafyada Balkan Trklnn verdii mcadele ok ynl olup iktisad gc; sosyal yapsn ve politik arln koruma mcadelesi ierisindedir. Bununla birlikte Selnikin sahip olduu gerek tarih miras, gerekse toplumsal deerler tehdit altndadr. Byle bir ortamda Selnikte doup byyen Mustafa Kemal Paa da devletin iinde bulunduu durumla ilgilenmi, devletin kurtuluu iin areler aram; mevcut siyas sisteme muhalif aydn kesim arasnda yer almtr. Sadece bu tabloda yer almayan; ancak Osmanldan Cumhuriyete geite fevkalde nemli rol oynayan ve yeni devletin tesisinde liderlik grevini stlenen Mustafa Kemal Paann Merutiyet Dnemindeki faaliyetleri bu anlamda dnldnde daha da nem kazanmaktadr. zellikle onun yeni Trk devletinin douu arifesinde yer ald siyas ve sosyal alandaki yaplanmalar ilgi uyandrmaktadr. Bu konular ierisinde en fazla dikkat eken husus ise, dneme damgasn vuran ttihat ve Terakki Partisi ile Mustafa Kemal Paann ilikisi ve kendisinin bir ittihat olup olmad meselesidir. Mustafa Kemal Paann ittihatl meselesi zerine bugne kadar yaymlanm eitli almalar bulunmaktadr.2 Mevcut cidd ve kymetli aratrmalara bir katk niteliindeki bu almann amac; meseleyi tahlil bir slpla ve tarih perspektifle ortaya koyma abasndan ibarettir. Mustafa Kemalin Gizli Cemiyetler inde Yer Almas

437

1876da iln edilen Kanun- Esasnin yeniden yrrle konmas, Osmanl Devletinin bnyesinde barndrd eitli milletlerin temsil edilecei merut idare tarz, asker-sivil aydnlarn ortak istekleriydi. Merut idareye her meseleyi zecek sihirli bir g ve sistem olarak baklyordu. Sultan Abdlhamit ynetiminin drlmesi dolaysyla, zgrlklerin salanaca ve devletin btn unsurlarnn eit olaca bir siyas yapda bunalmlarn atlatlaca gr hkimdi. Fakat yeni sistemin devleti dzenleyecek somut bir program yoktu. Aydn kesimin, ideallerinin bu denli mkemmel olmasna ramen, devletin iinde bulunduu sosyal, siyas ve iktisad meselelerin detay ve derinliinden aydnlarn pek haberdar olmadklar da gz ard edilemeyecek bir gerektir. Bu dnemde Gen Trk hareketi radikallikten yoksun, daha ok romantik bir yap arz etmekteydi. Temel dnce; Tark Zafer Tunayann da belirttii gibi Bu devlet nasl kurtulur? sorusu erevesinde ekillenmekteydi. stekleri sadece anayasal bir sistemin egemen olmasyd. Bu sralarda saltanat kaldrmak gibi bir dnce ortada yoktu veya en azndan imdilik ifade edilmiyordu.3 Bu temel k noktalarndan hareket eden Gen Osmanllarn tekiltlanmasndaki baarszl sonucunda, ayn hedeflerle ortaya kan Gen Trkler grubu, 1889 ylnda, ttihat ve Terakki Cemiyetini kurmutur. Cemiyetin kurulmasna nclk eden brahim Temo, Abdullah Cevdet, shak Sukut ve Mehmet Reit; birka yl iinde bata Asker Tbbiye olmak zere dier okullarda hcreler kurmu bulunuyorlard. Ksa zamanda mparatorluun snrlar iinde memur ve asker arasnda cidd bir g hline geldiler. Ancak ttihat ve Terakki Cemiyetinin 1896 ylnn Austos ayndaki hkmet darbesi giriimi baarszlkla sonulanm; mevcut ynetim daha hzl hareket ederek Cemiyetin st dzey yneticilerini tutuklam ve srgne yollamtr. Dolaysyla Osmanl snrlar iinde Cemiyetin st yaps tamamen yok edilmitir. Bu gelimeden sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti ynetimi yurt dnda odaklanmaya baladysa da kendi iindeki blnmeler Cemiyetin gcn yitirmesine sebep olmu; dolaysyla 1908 Merutiyetinin ilnnda yurt dndaki ttihatlarn fazla rolleri olmamtr. 1900l yllarda mparatorluun eitli vilyetlerinde, yurt dnda faaliyet gsteren ttihat ve Terakki Cemiyetinden ayr, ayn ideallerle hareket eden; fakat ttihat Terakki ismini tamayan birtakm gruplar varlklarn devam ettirmitir. 1896 ylndaki tasfiye bu gruplara fazla zarar vermemi, sadece aralarndaki irtibatn kesilmesine sebep olmutu. 1903 ylndan itibaren bu tr gruplarn, yurt dndaki ttihat ve Terakki Cemiyetinden bamsz olarak faaliyetlere giritii kaynaklarda yer almaktadr. 1905 ylna gelindiinde ise yurt iinde gizli olarak alan gruplar iin en msait ve faal corafya Makedonya ve bu blgedeki nc Ordu olmutur. mparatorluun snrlar dhilinde gizli faaliyetleri organize edenlerin; ttihat ve Terakki Cemiyeti ruhuna sahip olduunu tereddt etmeksizin sylemek mmkndr. Hseyin Cahit Yalnn belirttii gibi: Memlekette bir ttihatlk ruhu vcut bulmutu. Bu, deta mistik bir nfuzdu. Vatan ak etrafnda btn fedakrlklar, feragatleri topluyor ve ayn ideal urunda birleenleri kuvvetli bir tesant hissi iinde tek bir vcut hline getiriyordu.4

438

Bu tr bir ruh anlay ile hareket eden ttihatlarn, ounluunun Osmanl milliyetisi olduu sylenebilir. Bu arada, ttihatlarn ounlukla asker olduu da dnlrse, Trk unsuru ekseriyetine dayanan bir ksm asker aydn kesimin, uzun vadede Osmanllk fikriyatn Trk milliyetilii iin ara olarak grm olduklar anlalmaktadr. Mustafa Kemal ve arkadalarnn pozisyonlarn bu kompozisyon iinde deerlendirdiimizde, onlarn Gen Trklerin halefi5 ve ileride Trkln kurtuluunu Misak- Mill snrlar iinde bir zm temeline oturtabilen grup olduu grlr. te byle bir siyas ve sosyokltrel ortamda Mustafa Kemalin Harp Okuluna giriiyle birlikte sistemle hesaplamas balar. Mevcut sistemi sorgulayarak Trk toplumu adna istikbalde gereklemesini arzulad deiimlerin fikr temellerini zihninde hazrlar ve mefkurelerini evresiyle tartmaya balar.6 Mustafa Kemalin bu dnemdeki evresi, 1899 ylnda girdii Harp Okulu rencileridir.7 Arkadalar, daha ok Manastr dadsinden gelen kiilerdi.8 Mustafa Kemalin hocalar ise; Necip Asm (Yazksz), Rahmi Paa, Fazl Bey, Osman Efendi ve Naci (ldeniz) Bey gibi dnemin sekin kiileriydi.9 Harp Okulunu 1902de bitiren ve kurmay snfna seilerek Harp Akademisi (Erkn- Harp) ne balayan10 Mustafa Kemal, siyasetle aktif bir ekilde uramaya bu dnemde balamtr. Hrriyeti fikirlerini Harp Okulu rencilerine alamak iin smail Hakk, mer Naci, Ali Fuat (Cebesoy) gibi baz arkadalaryla birlikte el yazsyla bir dergi kartmtr.11 Asm Gndz, Mustafa Kemalin faaliyetleri iin; bizler vatan, millet ve Trklk fikirlerini ilk defa Harp Akademisi yllarnda ondan duymutuk.12 demektedir. Ali Fuat Cebesoy, hatratnda grubun liderinin Mustafa Kemal olduunu sylemektedir. Mustafa Kemal liderliinde hareket eden grubun almalar ksa bir sre sonra ihbar edilmitir. Dersliklerin birinde Okul Nazr Ali Rza Paa tarafndan sust yakalanmlar; ancak yine Ali Rza Paann inisiyatifiyle ceza almaktan kurtulmulardr.13 nklp tarihimizin kaynaklar incelendiinde Mustafa Kemalin Harp Akademisinde baka bir vukuatna rastlanmamaktadr. Ancak Akademiyi bitirir bitirmez tutuklanmtr. Vatan ve Hrriyet Cemiyeti Kuruluyor Mustafa Kemalin Harp Akademisinden mezun olduu tarih 11 Ocak 1905tir.14 Mustafa Kemalin tutuklanmas da hemen bu tarihten sonradr. Mezuniyetten sonra tayin olunacaklar ordunun belli olaca tarihe kadar oturmak zere birka arkadayla birlikte stanbulda bir ev tutmular, burada toplantlar yaparak rejimi tartmlardr. Fakat onlar yine ihbar edilmiler ve silhl komite kurmak ve II. Abdlhamite suikast hazrlamakla sulanmlardr. Yaplan soruturmalar srasnda Mustafa Kemal ve arkadalarnn askerlikten atlmalar hatta srgne gnderilmeleri gndeme gelmitir. Fakat yalnzca bir knama cezas alarak bir aylk bir tutukluluktan sonra serbest braklmlar15 ve tayinleri yaplmtr. O dnemde yeni mezun olmu subaylar genellikle Rumelideki ordulara gnderilirken Mustafa Kemal ve arkadalar iin durum biraz farkl olmu, aralarnda anlamalarna ramen tayinleri II ve III.

439

Ordu yerine Erzurumdaki IV. Ordu ve amdaki V. Orduya yaplmtr. Mustafa Kemal, Ali Fuat ve Mfit (zde) ama gnderildi. Mustafa Kemal, rejime kar tutumu nedeniyle devaml gzaltnda bulundurulmas kaydyla ama gnderilmiti.16 Bu tarihe kadar hibir cemiyete ye olmayan, Mustafa Kemalin mevcut rejime kar almalar amda daha belirgin bir ekilde ortaya kmtr. Mustafa Kemal, ama gittikten sonra ordu kumandanlarndan Ltfi Bey araclyla Mustafa (Cantekin) isimli bir tccarla tant.17 Bu kii, stanbulda Asker Tbbiye rencisi iken 1900 ylnda rejime kar davranlarndan dolay tutuklanm, 3 yl kalebentlie mahkm edilmi, 1903 ylnda da ama srgne gnderilmiti. Dr. Mustafa faaliyetlerine burada da devam etmiti. Mustafa (Cantekin), arkadalarndan Albay Ltfi, Doktor Yusuf, Eczac Reit Tahsin, Veteriner Mehmet, Kimyac Hseyin, Kzm Bey ve tccardan Mahmut Beyler ile Vatan adnda bir cemiyet kurmu;18 muhtemelen 1905 ylnn Haziran ile Ekim ay arasnda bir tarihte de Mustafa Kemal arkada Mfit ile beraber bu Cemiyete katlmtr.19 Balangta Cemiyetin bakanln Ltf Bey yapmasna ramen onun faaliyetlerden ekilmesi sonucu ynetim tamamyla Mustafa Kemale kalmtr.20 Mustafa Kemalin katlmasndan sonra Cemiyet Vatan ve Hrriyet adn alm ve bu isimle anlmtr. Bu tespit, Mustafa Kemalin eitli zamanlarda yaymlanm hatralar dnda nemli bir kaynak tarafndan da dorulanmaktadr. Osmanl ordusunda grev yapm Alman generallerinden biri olan Imhoffun 1913te yazm olduu makale, Mustafa Kemal nl olmadan ok nce yazlmtr. Makalede, amda ilk asker rgtn Hac Mustafa adnda biri tarafndan kurulduu daha sonra Mustafa Kemalin Selnikte rgtn bir ubesini at bildirilmektedir.21 Mustafa Kemal; Cemiyetin ynetimini stlenmesinden sonra Suriye ve evresinde hzl bir ekilde tekiltlanma almalarna balad. zellikle Yafa, Beyrut ve Kudse giderek Cemiyetin ubelerini kurmaya alt. Ancak Mustafa Kemal Yafada baz baarlar elde ettiyse de, Suriyedeki almalar istenilen dzeye ulaamad.22 O dnemde Suriye, bu tr faaliyetlerin kolayca yaygnlaabilecei bir blge deildir. Buna karn Makedonya (Rumeli) hrriyet fikirlerinin kolayca yayld ve taraftar bulduu corafyadr. II. Abdlhamit Dneminde asker okullardan mezun olan gen subaylar genellikle bu blgeye gnderilirlerdi. Bu blgeden Avrupa ile temas olduka kolay olduu iin gen subaylar hrriyet, merutiyet, milliyetilik gibi fikirlerden daha ok etkilenmilerdi. Mustafa Kemal de bu durumun farkndadr ve tekiltn yaygnlatrmak iin Rumeliye gemesi gerektiini dnm, blgesinden uzaklamas yasak olduu hlde Msr ve Yunanistan zerinden Selnike kaak olarak gitmitir.23 Mustafa Kemal Selnikte drt aylk bir rapor almay baarm ve burada bulunduu ubatMays 1906 tarihleri arasnda Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini amak iin almalar yapmt. Sonunda Harbiyeden snf arkada mer Naci ile yine snf arkadalar Hakk Baha (Pars), Hsrev Sami (Kzldoan), Selnikteki Asker Okul Mdr Bursal Mehmet Tahir, Selnikteki Muallim Mektebi Mdr smail Mahir ile birlikte Cemiyetin Selnik ubesini kurmutur.24 Verilen bu

440

isimler, Mustafa Kemalin 1922 tarihli mlaktnda yer almaktadr.25 Ancak Hsrev Sami Kzldoan, makalesinde Mehmet Tahir ve smail Mahirden hi bahsetmezken onlarn yerine Mustafa Necipin26 ismini zikretmektedir. Afet nan ise makalesinde Mustafa Necipten bahsetmemektedir.27 Cemiyete daha sonraki bir tarihte, ileride Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile mnasebeti salayacak olan Mustafa Kemalin Franszca retmeni Naki (Ycekk) Bey de katlmtr. Mustafa Kemalin Cemiyetin ilk kurucular ile olan ilikilerinin seyrini daha sonraki dnemlerde incelediimizde bunlarn kendisine ok yakn olan isimlerden meydana geldii grlr. Dolaysyla Mustafa Kemalin verdii isimlerin doruluu kuvvetle muhtemeldir. Cemiyetin Selnik ubesinin alnda Mustafa Kemal, ben Suriyede bir Cemiyet kurdum. stibdat ile mcadeleye baladk. Buraya da bu Cemiyetin esasn kurmaya geldim28 demekle, Selniki bir mekn olarak semi olduunu ve bu blgedeki ihtillci cemiyetlerin ilkinin meydana getiriliini vurgulamaktadr. Dolaysyla Mustafa Kemal Selnikte gizli tekilt kuran ilk kiidir. Bu tekiltn ilk olmasna ramen 1908 ihtillinin hazrlaycs ve ncs olduu sylenemez. nk 1908 hareketinde Enver ve Talat Paalar daha n plnda yer alacaklardr. Bu arada, Mustafa Kemalin amdaki grevinin devam etmesi ve stanbulda bu ynde gelimelerin olmas onun ksa bir sre sonra Selnikten ayrlmasn zorunlu klacaktr. nk stanbuldan kendisinin Selnikte olduunu renenler olmu, soruturma balatlmt.29 Bylece Mustafa Kemalin balad i yarm kalm ve Mays 1906da Suriyeye dnmtr.30 Mustafa Kemalin dnnden sonra Cemiyetin Selnik ubesi de hibir cidd faaliyet gsterememitir. Vatan ve Hrriyet Cemiyeti Selnikte kurulmu olan bu tr cemiyetlerin ilkidir. Vatan ve Hrriyet Cemiyeti faaliyetlerindeki baarszlna ramen mevcudiyetini Osmanl Hrriyet Cemiyetinin ortaya kna kadar devam ettirmi; varln kendi iradesiyle ilga yoluna gitmemitir. Osmanl Hrriyet Cemiyetinin Kuruluu almann balangcnda da belirtildii gibi Makedonyada Mustafa Kemal ve arkadalarndan baka ihtillci fikirler ve ttihat ruha sahip kiiler dank da olsalar varlklarn devam ettirmekteydiler. Bu tr kiilerden oluan bir grup, Talat (Paa) Beyin liderliinde yeni bir tekiltlanma almas balatmlard. Bu almalar sonrasnda Selnikte Talat (Paa), Mehmet kr (Bleda), Mustafa Rahmi (Evranos) ve smail Canbulattan ibaret bir arkada grubu olutu. Grup, 1906 yl yazndan itibaren yeni bir gizli cemiyet kurma imknn aratrdlar. Bu srada Naki Bey vastasyla Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin varln renmiler ve Vatan grubu yeleriyle i birlii yapmlardr.31 Nihayet Eyll 1906da on kiinin bir araya gelmesiyle Osmanl Hrriyet Cemiyeti kuruldu.32 Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurucular Bursal Tahir, Naki, Talat, Mithat kr, Rahmi, mer Naci, Kzm Nami, smail Canbolat, Hakk Baha, Edip Servet idi.33 Dikkat edilecek olursa Bursal Tahir, mer Naci, Hakk Baha ve Naki Bey Vatan ve Hrriyet Cemiyeti yeleridir. Daha dorusu Osmanl Hrriyet Cemiyeti, Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin att temeller zerine kurulmutur.

441

amda bulunan Mustafa Kemalin Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kuruluundan haberi olmam, arkadalar ona yeni cemiyetin kuruluu ile ilgili bilgi verme gerei duymamlardr. Bunun sebebini faaliyetlerin gizliliinden dolay haberleme imknnn snrl olmasndan kaynaklanm olabilecei ihtimaliyle aklamak mmkndr. Tark Zafer Tunaya, Ulu demir ve Hsrev Sami Kzldoan eserlerinde Osmanl Hrriyet Cemiyetinin varlndan bahsetmeksizin Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin dorudan ttihat ve Terakki Cemiyetine dntn yazmakta veya bu izlenimi vermektedirler. Enver Behnan apolyo ise, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile nce Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin birletiine ve sonra da bu ittifaka Osmanl Hrriyet Cemiyetinin katldn ifade etmektedir.34 sabetli olmayan bu tespitlerin Mustafa Kemali Selnikteki faaliyetlerde n plana karma arzusundan kaynakland kanaatindeyiz. Ancak bu tarz yaklama gerek yoktur. nk ister Osmanl Hrriyet Cemiyeti adyla bir cemiyet olmakszn Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin ttihat ve Terakki Cemiyetine dnt tezi doru olarak kabul edilsin; isterse Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin Osmanl Hrriyet Cemiyetine katlmasndan sonra ttihat ve Terakki Cemiyetinin ortaya kt tezinin gerek olduu varsaymyla hareket edilsin, Mustafa Kemal, Selnikte bu tr faaliyetlere nclk eden ilk isimdir. Ayn konuya deinen Ramsaur, Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kuruluunu Vatan Hrriyet Cemiyetinin tmyle ortadan silinmesi gibi farkl ve pek isabetli olmayan bir tarzda aklamaktadr. Bu tr yaklam tarz Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurucular arasndaki Vatan ve Hrriyet Cemiyeti mensuplarnn mevcudiyetini grmemezlikten gelme anlamna gelmektedir.35 Fethi Tevetolu ise mer Naci adl eserinde bir zamanlama hatas yaparak Selnikte Osmanl Hrriyet Cemiyetinin Vatan ve Hrriyet Cemiyetinden daha nce aldn sylemektedir.36 Hlbuki Mustafa Kemal Vatan ve Hrriyet Cemiyetini 1905 ylnn Haziran ayndan sonra kurmu olmaldr. nk kendisine Dr. Mustafay tantran Ltfi Bey ile Drzler zerine yaplan bir harektta karlamlardr.37 Genelkurmay Harp Tarihi Dairesince tespit edilen Atatrkn Askerlik Biyografisinde 11 Mart 1905te Havran ve Kuneytara blgelerindeki Drzlerin hkmet kanunlarna kar koymalarn tenkile memur birliklerle bu harekta katld. denilmektedir.38 Dolaysyla Mustafa Kemalin Dr. Mustafa ile karlamas ve Vatan ve Hrriyet Cemiyetine katlmas Mart 1905den sonra olmaldr. Mustafa Kemal, Cemiyetin Selnik ubesini kurmak iin bu ehre 1905 sonunda veya 1906 balarnda gelmi olmaldr. nk Mustafa Kemal Suriyeye dnmek zorunda kalnca Akabe Harekatna katlmtr. Akabe Harekt da Aralk 1905 ile Ekim 1906 tarihleri arasnda yaplmtr.39 Ayrca Mustafa Kemalin Selnikten dndkten bir iki ay sonra ektirmi olduu 15 Temmuz 1906 (2 Temmuz 1322) tarihli40 fotoraf onun dn tarihinin Mays aynda olduu anlamna gelmektedir. Ayrca Mustafa Kemalin Selnikte en fazla drt ay kald bilinmektedir. nk, drt aylk bir salk raporu almt. Bu da gstermektedir ki Mustafa Kemal ubat 1906da Selnike gitmitir. Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin Selnik ubesinin al tarihi ubat-Mays 1906 tarihleri arasndadr. Oysa Osmanl Hrriyet Cemiyeti, bilinmektedir ki; Eyll 1906da kurulmutur. Bu kronolojik sra ve somut bilgilere gre Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin Selnik ubesi Osmanl Hrriyet Cemiyetinden drt be ay nce alm olduu sonucuna varmak mmkndr.

442

Osmanl Hrriyet Cemiyetinin Vatan ve Hrriyet Cemiyetinden nce Eyll 1906 ylnda kurulduunu dorulayan dier kaynak da 1912 ylnda yaymlanm Yeni Usul Talim-i Kraat adl bir ders kitabdr. Faik Reit Unatn ortaya kard bu kitabn beinci cildinde ttihat ve Terakkiden bahsedilmektedir. Bu kitapta 1889da kurulan ttihat ve Terakki Cemiyeti anlatldktan sonra yle denilmektedir; Bunun zerine eski Hrriyet Cemiyeti azasndan on zat birer suretle tanarak grerek esas bir tekilt yapmaya karar verdiler. Uzun uzun mnakaalardan sonra merkez-i umum Selnikte olmak zere Osmanl Hrriyet Cemiyetini bsbtn yeni bir tarzda vcuda getirdiler.41 Bu kitabn 1912 ylnda yaymlanmas eserin objektif bir kaynak olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Eserde bahsedilen olaylar ile Mustafa Kemalin Afet nana anlatt ve Belletende yaymlanan hatralarnda yer alan olaylar bir birbiriyle rtmektedir. Dolaysyla Osmanl Hrriyet Cemiyetinin Selnikte ihtillci bir rgte nclk etmi olmas alndan bu Cemiyetin ilk temelini atan kiinin Mustafa Kemal olduu bir gerektir. Ancak daha ileri giderek onun bir lider olarak II. Merutiyetin hazrlaycs olduunu iddia etmek ise abartl bir yaklam tarz olacaktr. nk kendisi Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin Selnik ubesini kurup Suriyeye dndkten sonra bu ube bir faaliyet gsteremeyip dalm, dolaysyla olaylarn kontrol de Mustafa Kemalin inisiyatifinden kmtr. Vatan ve Hrriyet Cemiyetinden, ttihat-Terakkiye Ahmet Bedev Kurann, Paristen Selnikte bulunan Hatip Naci (mer Naci) veya Hsrev Sami (Kzldoan) Beye yazd 6 Austos 1906 tarihli mektup ttihat ve Terakki Cemiyetinin yurt iindeki gizli gruplarla ilikilerinin balad dnemi gstermesi bakmndan nemlidir. Burada merkezi Paris olan ttihat ve Terakki Cemiyetinin Selnikte bir ubesinin kurulmas istenmektedir.42 Bu tarihte henz ttihat ve Terakkinin Selnikte bir ubesi yoktur. Bunun yan sra Osmanl Hrriyet Cemiyeti de kurulmamtr. lgin olan mektubun Vatan ve Hrriyet Cemiyeti yelerine gnderilmi olmasdr. Bu da gstermektedir ki Paristeki ttihat ve Terakkinin dolaysyla da Mustafa Kemalin faaliyetlerinden haberdardr. Osmanl Hrriyet Cemiyeti, kuruluundan ksa bir sre sonra, hzla gelien yer alt almalar sonunda kk salm ve yaylmt. O kadar ki, Rumelide ttihat olmayan tek subay bulmak imknsz, hle gelmiti. Cemiyet, Abdlhamit rejimine kar hrriyeti bir akmn baeylemcisi olmutu.43 Osmanl Hrriyet Cemiyetinin bymesi yeni tekiltlanmalarn oluumunu hzlandrd ve Enver Bey Cemiyetin Manastr ubesini, Sahip Molla ise stanbul ubesini faaliyete geirdi. Mart 1907ye gelindiinde, Talat Bey ve Cemiyetin dier ileri gelenlerinin istei zerine Hsrev Sami ve mer Naci Beyler Parise gnderildi. Bunlarn grevleri; yurt dndaki muhaliflerden Ahmet Rza ve Prens Sabahattin ile iliki kurup Osmanl Hrriyet Cemiyetine yakn olanlarla birleme yollar aramak; ayet bu niyet gereklemezse orada bir yayn organ kartmakt. ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Osmanl Hrriyet Cemiyeti yaknlamas salandktan44 sonra Ahmet Rza, Dr. Nazm Paristen

443

Selnike gnderilmesiyle 27 Eyll 1907de iki rgt birlemitir. Cemiyetin ad Osmanl Terakki ve ttihat olmutur.45 Bu isim daha sonra deitirilerek ttihat ve Terakki adn alacaktr. ttihat ve Terakki Cemiyeti bnyesinde salanan bu birleme; blgesel nitelikli, kk apl rgtleri kendi yaps iine alan bir kaynamay salamtr. Cemiyetin yaps iine ald bir dernek de amda kurulmu olan Mustafa Kemal Beyin Vatan ve Hrriyet Cemiyetidir. Bylece, dtan ie ve iten da gelien iki akm birlemi oluyordu. Birleme teebbs bir ihtill taktii olarak, 1889da olduu gibi, yine Paristen geliyordu. Teklif, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Heyet-i Aliyesinde grlm, gizli oylama sonunda kabul edilmitir.46 Bu arada Mustafa Kemal Paann Suriyede Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin yaylmas hususunda gsterdii aba sonusuz kalmtr. Kuds, Yafa ve Beyruttaki faaliyetleri Cemiyet tekiltnn genilemesine imkn salamamas, onda Selnike tayin yoluyla gitme dncesinin arlk kazanmasna yol amtr. Gerekten de Arapa konuan ve geri kalm bir Suriyenin bu tr siyas ve fikr faaliyetlerin gelimesine uygun olmad aikrdr. Mustafa Kemali Selnike eken bir dier sebep de burada kendi gemiinin olmas ve faaliyetleri iin gerekli destei Selnikte bulma mididir. Mustafa Kemal 20 Haziran 1907de 5. Ordu Kurmay Dairesine kolaas olarak atand. Fakat arkadalarn araya sokarak tayininin 3. Orduya kmasn salad. Bu tayin 16 Eyll 1907de gerekleti ve tayin olduu 3. Ordunun merkezi Manastrda olmasna ramen Selnikte kalmaya alt ve bunu baard.47 Mustafa Kemal Selnike geldiinde Vatan ve Hrriyet Cemiyeti dalm48 yerine kuruluunda kendi arkadalarnn da yer ald Osmanl Hrriyet Cemiyeti Paristeki ttihat ve Terakki Cemiyetiyle birlemiti. Mustafa Kemal muhtemelen ubat 1908 tarihinde Hakk Baha (Pars)n evinde Kurn ve tabanca zerine yemin ederek ttihat ve Terakki Cemiyetine girmitir.49 Mustafa Kemalin bu Cemiyete giri tarihini Kzm Nami Duru 29 Ekim 1907 olarak verirken50 Kzm Karabekir ubat 1908 tarihini vermektedir.51 Ayrca Kzm Karabekir, Mustafa Kemalin bu Cemiyete Ali Fethi (Okyar) Beyin delaletiyle girdiini sylerken Fethi Okyar ise, kendisi gibi Mustafa Kemalin de smail Hakk vastasyla girdiini belirtmektedir.52 Mustafa Kemal Selnikte greve baladktan sonra II. Merutiyetin ilnna kadar Selnik-skp arasndaki Makedonya demir yolu mfettii olarak grev yapmtr.53 Mustafa Kemal, Ali Fuad Cebesoya Bu emrivakiyi kabul zorunda kaldm ve ben de ttihadn bir yesi oldum, demiti. Bu serzeniten de anlalaca gibi farkl ve daha byk bir cemiyet olmasna ramen, kurucusu olduuna inand ttihat ve Terakki Cemiyetine yeni ve sradan bir ye gibi katlmas Mustafa Kemali fevkalde etkilemitir. yle ki, bu etkinin onda yaratt olumsuz tavr ttihat ve Terakki Cemiyeti liderleri ile daha sonraki ilikilerine yansm; ttihatlar arasnda daima farkl cephede yer alm ve deta muhalefet cephesinin ncln stlenmitir. II. Merutiyetin lnnda ttihat-Terakki ve Mustafa Kemal

444

Merutiyetin iln yolunda ilk kvlcm, tahkikat iin grevlendirilen Selnik Merkez Komutan Miralay Nazm Beyin 29 Mays 1908de vurulmasdr.54 Nazm Beyin ldrlme emrini ksa srede 3. ve 2. Ordu mensuplar arasnda yaylan ttihat ve Terakki Cemiyeti vermiti. Nazm Beyin vurulmas sonucu onun yerine tahkikatn bana Mustafa Kemal getirildi. Mustafa Kemal yapt tahkikat sonucu binbay kurtard.55 Nazm Bey hdisesinden sonra Balkanlarda olaylar artarak devam etti. Resneli Niyazi Bey 3 Temmuz 1908de askerleriyle birlikte daa kt. Onu yakalamakla grevlendirilen emsi Paa ldrld. Bu arada Niyazi Bey dnda Enver Bey, Eyb Sabri gibi subaylar da daa kmt. Padiah tarafndan tahkikat iin gnderilen Tatar Osman Paa da Niyazi ve Eyb Sabri tarafndan karld. II. Abdlhamiti Merutiyetin iln iin zorlayan en nemli olaylardan biri de, Firzovikte toplanm olan 30.000 Arnavutun Merutiyet lehine padiaha telgraf ekmeleridir. Sonunda II. Abdlhamit 23 Temmuz 1908de Merutiyetin ilnna karar vermi; 24 Temmuzda da gazetelerde resm tebli yaymlanmtr.56 Cell Bayar ttihat ve Terakki Cemiyetinin Merutiyetin ilnnda oynad rolle ile ilgili olarak u tespiti yapmaktadr; Esas itibaryla Pariste, Avrupann dier merkezlerinde, hsl memleket dnda alan Gen Trklerin toplu veya fert olarak hibirinin, kinci Merutiyetin ilnnda fiil bir tesir ve nfuzlar olmamt.57 Esasnda Paristeki Cemiyetin etkisi hibir zaman inkr edilemez. Fakat Bayarn da dedii gibi bu etkinlik 1908 ba kaldrmasn yaratacak gte deildir.58 Merutiyetin ilnndan sonra Niyazi, Enver ve Eyb Sabri hrriyet kahraman olarak nitelendirilmilerdir. Buna karn Mustafa Kemalin ad duyulmamaktadr. Mustafa Kemal balangtan itibaren Cemiyetin ynetici kadrosu ve liderleriyle fikir birliine varamam, dolaysyla da ttihat ve Terakki Cemiyeti iinde daima merkez evrelerinden uzak tutulmaya allmtr.59 Ancak btn bu tr olumsuz abalara ramen Mustafa Kemal ttihat ve Terakki Cemiyetine giriiyle birlikte Cemiyetin genel merkez yelerinden biri olarak grev yapmaya balamtr.60 Ayrca ttihat ve Terakki Cemiyetinin asker kanadna mensup olup Blkba adl grup iinde faaliyet gstermitir.61 Merutiyetin ilnnn hemen sonrasnda Trablusgarpta hrriyete kar meydana gelen isyan olay; Mustafa Kemalin ttihat ve Terakki Cemiyeti ile olan ilikilerine aklk getirmesi bakmndan nem arz eder. Mustafa Kemal bu isyanla ilgili olarak 1908 ylnn Austos aynda Talat Beyden bir mektup almtr. Talat Bey Trablusgarpta Merutiyet aleyhinde olaylarn ktn ve onun bu olaylar bastrmakla grevlendirildiini yazyordu. Talat Beyin mektubu u mealdedir; Recep Paa ld. Onun bo brakt Trablusgarpta hrriyet aleyhine bir isyan oldu. Sizin oraya gitmeniz btn buradaki arkadalarca tensip edildi. Azimetinizi rica ederim.62 Grld gibi Mustafa Kemal, Trablusgarptaki siyas ve asker skntlar gidermek zere, 1908 ylnn Eyll aynda ttihat ve Terakki genel merkezi tarafndan Libyaya gnderilmitir.63 Ancak Mustafa Kemal bu tayini, muhalefetinden korkan Cemiyet yneticilerinin kendisini Selnikten uzaklatrma amacyla hazrlanm bir oyun olduunu dnmektedir.64 Ama Zrcher bu fikri kabul etmemekte ve Mustafa Kemale verilen grevin nemli olduunu; ayrca ayn dnemde nde gelen

445

baka askerlerin de baz yurt d vazifelere gnderilerek Selnikten uzaklatrldn sylemektedir. Bu askerler Enver, Ali Fuat, Ali Fethidir.65 Mustafa Kemal, Trablusgarp ve Bingazide iki siyas faaliyeti gerekletirmek zere almalarda bulundu. Bunlardan ilki; yerel Gen Trklerin siyas programn, ttihat ve Terakki Cemiyetinin doktrinleri dorultusunda dzenlemek, ikincisi ise blgedeki Gen Trk hareketini da kapal durumdan kurtarmak suretiyle dier unsurlar da dhil ederek bir Osmanl hareketi hline getirmekti.66 Bu amala blgede mevcut olan Gen Trk Kulbn yeniden organize etmi ve byk toplantlar dzenleyerek Kulp lehine faaliyetlerde bulunmutur. Mustafa Kemal Trablusgarp dnnde yine Selnikte greve balad. 11. htiyat Frkasnn kurmay bakan oldu. Bundan sonra onu 31 Mart Vakasn bastran Hareket Ordusunun stanbul nlerindeki kurmay heyetinde gryoruz. Hsn Paa komutasndaki Hareket Ordusu tarafndan stanbul halkna gnderilen ve Hsn Paa imzasn tayan 19 Nisan 1909 tarihli beyannameyi Mustafa Kemal yazmtr. Fakat stanbul nlerindeyken ordunun kumandanlna Mahmut evket Paa atanm, dolaysyla kurmay heyet de deimitir. Yeni kurmay heyette Berlinden gelen Enver Bey ve Hafz Hakk Bey bulunmaktadr. evket Sreyya Aydemir bu suretle, Enverin Mustafa Kemalin nn kestiini sylemektedir.67 Enver Behnan apolyo da Mustafa Kemalin Hareket Ordusu ile stanbula giremediini ve onun elinden her eyi aldklarn belirterek bu vakadan sonra Mustafa Kemalin, ttihat ve Terakki Cemiyetinin btn harektna muhalif kaldn ifade etmektedir.68 Sina Akin ise bu yer deitirmenin normal olduunu sylemektedir. Akine gre Hsn Paa Redif Frkasnn komutan, Mustafa Kemal ise onun kurmay heyetindedir. Fakat Hareket Ordusuna II. Ordudan birlikler katlmtr. Daha sonra da btn ordunun komutan olarak Mahmut evket Paa grevi devralm, buna paralel olarak da kurmay heyeti deimitir.69 sabetli olan tespit Sina Akine ait olan ifadelerdir. Bu hdise sradan bir asker sevk ve hiyerarinin ilemesinden ibaret olup ttihat ve Terakki Cemiyeti liderleri ve Mustafa Kemal arasndaki ekimeye delil olarak gstermek mmkn deildir. Merutiyetin ilnndan sonra Mustafa Kemalin ttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilikilerini kademeli olarak daha alt seviyeye indirdiini syleyebiliriz. Kendisinin siyas ve politik faaliyetlerde daha baarl olacana inanmasna ramen70 asker konulara arlk vermesinin ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezinin olumsuz tavrlarndan kaynakland aikrdr. Ancak Mustafa Kemalin asker faaliyetlere arlk vermesi apolyonun belirttii ekliyle politikadan alkasn tamamen kestii71 anlamna gelmez. Mustafa Kemalin asker konulara daha fazla eilim gstermesinde, ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezinin olumsuz tutumunun yan sra kendi istek ve iradesiyle gereklemi olmas da gz ard edilemez bir gerektir. Mustafa Kemalin deta bir yalnzlk politikas ile ortaya koyduu tavr ve davran biimi I. Dnya Savana kadar devam edecektir. Bu dnemde Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki Cemiyeti erknndan Alim ve mtefekkir olanlar ile beraber oluyor, en ok mer Naci ile geziyor, Ziya Gkalpi dinliyor ve onlarn fikirlerinin tatbikini candan arzu ediyordu. Fakat ttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerini

446

sevmiyor, artk aktan aa tenkit ediyordu. ahs nmayileri irkin buluyor, ferd hareketler onu zyordu. O, memlekette byk bir radikal tebeddln lzumuna kail bulunuyordu. Fakat kendisinin nokta-i nazar ve kanaatleri Cemiyetin byklerinin kanaatine uymuyordu. Bilhassa ordunun ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyas cemiyetinde politika ile alakadar olmasn tehlikeli gryordu.72 Mustafa Kemal, Hareket Ordusu ayaklanmas bastrldktan sonra Selnike dnd. Onu ayn yl ierisinde ttihat ve Terakki Cemiyetinin Selnikteki 2. Kongresinde gryoruz. 22 Eyll 1909 tarihinde toplanan ttihat ve Terakki Cemiyeti kongresine Mustafa Kemal Trablus murahhas olarak katld. Merutiyetin ilnyla birlikte sesli olarak savunduu grlerini ttihat ve Terakki Cemiyeti kongresine tad ve burada da grlerini dile getirdi. Mustafa Kemalin savunduu en nemli konu ordunun siyasetten ayrlmas fikri olmutur. Ayrca Mustafa Kemal Merutiyetten nce Cemiyetin hazrlksz ve kadrodan yoksun olduunu savunmutur.73 Mustafa Kemalin eletirileri ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezinde rahatszlk uyandrm; hatta Rahmi Bey Ali Fuat Beye Mustafa Kemal ok ileri gidiyor 74 demitir. Mustafa Kemalin kongrede savunduu fikirler unlardr; Cemiyetin siyas parti hline getirilmesi, ordunun politikaya karmamas, Cemiyet ile masonluk arasnda bir ilgi kalmamas, Cemiyetin iinde eitliin kurulmas ve hkmet ileriyle din ilerinin birbirinden ayrlmas.75 Mustafa Kemalin bu grlerine muhalefet byk tepki gstermitir. zellikle ordunun politikadan ekilmesi gr 31 Mart Vakas rnek gsterilerek byk tepki ekmitir. Fakat yine de kongrede orduyla siyasetin ayrl ilkesini savunan bir karar kabul edilmitir.76 Mustafa Kemal, 1909 kongresinde azmsanamayacak bir ttihat muhalefetle karlamtr. Mustafa Kemale gre asker-siyaset btnlemesi ordunun tamamyla siyaslemesinin gstergesidir. Gerekte ttihat ve Terakki Cemiyetinin uygulamalar sonucu Tunayann da tespit ettii gibi ordu siyaslemi, daha deiik bir ifade ile ttihatlamtr. Buna karlk ttihatlar ise askerlemilerdir. Aslnda Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki Cemiyetinin uygulamalarna uygun den bu rejim biimine her eyden nce orduyu zayf drecei endiesiyle kar kmtr. Ona gre Cemiyet partilemeli; asker klasna ekilmelidir. Cemiyet iinde almak isteyen subaylar istifa ettirilmeli; ancak o zaman siyas hayata karmaldrlar. Bu konuda yasal nlem alnmaldr. Mustafa Kemalin btn bu nerileri ttihat ve Terakki Cemiyeti kongresinde derin yanklar yaratmtr.77 Mustafa Kemalin ttihat ve Terakki Cemiyeti ile geinememesinin dier bir sebebi de Enver Bey ile olan ilikisidir. Enver Bey ile aralar hibir zaman dzelmemi, bu da Mustafa Kemalin Enver liderliindeki ttihat ve Terakki Cemiyeti ile olan ilikisini etkilemitir. Aydemir; Enverin Mustafa Kemalden ekindiini, Mustafa Kemalin de Envere kar ayn duygular beslediini sylemektedir.78 Zrcher ise Mustafa Kemalin Enverden ekinmesi iin bir sebep olduunu; fakat Enverin ondan ekinmesi iin bir sebep olmadn sylemektedir. Yazarn iddiasna gre o dnemde Envere rakip olarak Mustafa Kemal deil de Ali Fethi Bey gsterilmekteydi.79 Trk tarihilerinin hemen hemen ittifakla kabul etmelerine ramen Zrcherin Enverin Mustafa Kemalden ekinmesi iin bir sebep

447

olmadn iddia etmesi ahs ve yanl bir yorumdan teye gitmemektedir. Her iki tarih ahsiyeti yakndan tanyan Mehmet kr Bleda Enver, Mustafa Kemalin ahsnda kendisi iin bir rakip mi grrd bilinmez, ona kar daima souk ve ekimser davranrd.80 derken Enver Beyin ekingenliini ortaya koymaktadr. Ayrca Mustafa Kemalin hedeflerine ulama hususundaki srar ve kararlln iyi bilen Enver Bey iin onun bu zellii kendisinden ekinmesi iin yeterli sebep olsa gerektir. Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki Cemiyeti kongresinden sonra Eyll 1910da nc Ordu Subay Talimgh Komutanlna, daha sonra ise Kasm 1910da tekrar nc Orduya atand. Eyll 1910da Pikardi Manevralarn izlemek zere Fransaya gnderildi. Ocak 1911de Selnikte bulunan 38. Piyade Alaynda grev ald. Mart 1911de ise Arnavutlukta kan isyan bastrmak zere dzenlenen harekta Harbiye Nazr Mahmut evket Paann yannda katld. Mahmut evket Paann kurmay bakan Mustafa Kemalin, TC ile bir ilgisi olmayan ve ordunun siyasete karmamas prensibine kesinlikle inanm bir subay olmas ilgi ekicidir.81 Eyll 1911de ise Selnikteki grevinden alnarak stanbulda Genelkurmay Birinci ubede bir greve atand. Mustafa Kemal kendisinin Selnikten uzaklatrlmasn ttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplarnn kendisinin asker birliklerle dorudan balantsn koparmak iin stanbula tayin ettiklerini sylemektedir.82 Rza Nur ise bu yer deitirmeyi 1911 ylnda Mustafa Kemalin Halaskr Zabitan Grubuna katlmasna balamaktadr.83 Eer bu doruysa Selnikten uzaklatrlmasnn sebebi aklanm olur. Fakat bu bilgi Zrcherin de belirttii gibi baka hibir kaynakta yer almamaktadr. Rza Nurun iddias doru olmu olsayd bir sre sonra Enver Bey, Yakup Cemil, Sapancal Hakk gibi nde gelen ttihatlarla Trablusgarpa gitmesi mmkn olmazd.84 1911 ylnda gnll olarak Trablusgarpa giden Mustafa Kemal Ekim 1912ye kadar orada kald. Mustafa Kemal Trablusgarpta Enver, Kuuba Eref ve Ali Fethi Beylerle birlikte talyaya kar stn bir mcadele rnei sergilediler.85 Mustafa Kemal, dierleri gibi Balkan Harbinin patlak vermesi zerine stanbula dnd. Onlar Libyada iken Halaskr Zabitan Grubunun almalaryla Kmil Paann sadrazam, Nazm Paann Harbiye Nazr olduu bir kabine olumu, dolaysyla, ttihat ve Terakki Cemiyeti ynetimden uzaklamt. Rumelideki durum olduka ktyd ve Babli, Balkan devletleriyle atekes anlamas yapmak istiyordu. Mustafa Kemal Libyadan dnnce Kasm 1912de Gelibolu Yarmadasndaki Akdeniz Boaz Mrettep Kuvvetleri Harekat ubesi Mdrlne tayin edildi. Ali Fethi Beyin emrinde alacakt.86 Savata durum ktye gidiyordu. Kmil Paa ynetimindeki kabine Edirneyi kaybetmek pahasna da olsa bar istiyordu. Fakat ttihatlar ayn fikirde deillerdi. 23 Ocak 1913 tarihinde Enver ve Talat Beylerin liderliini yapt bir grup Babliyi basarak Nazm Paay ldrdler ve Kamil Paay istifaya zorladlar. Onun yerine Mahmut evket Paa sadrazam oldu.87 Bylece ttihat ve Terakki Cemiyeti, iktidar tam manasyla ellerine geirmi oldu. Mahmut evket Paa Kabinesi, Genelkurmay Bakan Ahmet zzet Paann hazrlad bir saldr plnn Bulgarlara kar uygulamaya karar verdi. Pln Mustafa Kemal ile Fethi Beyin grev

448

yapt Bolayr Kolordusunun ve Enver Beyin grev yapt 10. Kolordunun i birliini ngryordu. Pln tatbik edildi, ancak byk bir baarszlkla sonuland. 10. Kolordu Komutan Hurit Paa btn anakkale blgesindeki ordularn komutanlna getirilince Fethi ve Mustafa Kemal istifa ettiler. Mahmut evket Paa blgeye gelerek incelemelerde bulundu ve sulu olarak grd Bolayr Kolordusu Komutan Fahri Paay grevden ald gibi Enver Beyi de Genelkurmayda almas iin stanbula gtrd. Fethi ve Mustafa Kemal buna kar tepkilerini sadrazama ilettiler. zzet Paaya da istifalaryla birlikte bir muhtra gnderdiler.88 Muhtrada Bulgarlara kar harektn tekrarlanmas isteniyordu. zzet Paa muhtray ttihat liderlere ve zellikle Envere kar bir tahrik olarak kabul ediyor. Fakat bunlarn grevden alnmalarn istemiyor, cezalandrlmasalar bile arkadalar tarafndan uyarlmalar isteniyordu.89 Araya Talat Bey devreye girerek Mustafa Kemal ile Fethi Beyin grevde kalmalarn salad. Osmanl Devleti, 30 Mays 1913 tarihinde Londra Bar Anlamasn imzalayp Midye-Enez hattn snr olarak kabul etti ve Edirneyi Bulgaristana terketti. Mahmut evket Paa 11 Haziran 1913 tarihinde bir suikast sonucunda ldrlnce yerine Said Halim Paa geti. II. Balkan Sava esnasnda 21 Temmuz 1913 tarihinde Edirne kurtarlmtr.90 Edirneye ilk giren yine Enver Bey olmutu. Ama plna gre Edirneye girmesi gereken frka Fahri Paa, Ali Fethi ve Mustafa Kemal komutasndaki frkayd. Bu olaydan sonra iki grup arasnda ilikiler yine gerginleti.91 Balkan Harbindeki bu Enver-Mustafa Kemal atmas Mustafa Kemal iin iyi bir gelime olmad. nk Enver Bey 4 Ocak 1914te Harbiye Nazr oldu. Balkan Harbinden sonra Mustafa Kemal Ali Fethi Bey ile birlikte Sofyaya gitti. Fethi Bey hatralarnda Mustafa Kemale Sofya atee militerliini kendisinin teklif ettiini ve Mustafa Kemalin de bunu kabul ettiini sylemektedir. Ayrca bata Enver Bey olmak zere nde gelen ttihatlarn Mustafa Kemalin bu gidiinden sevindikleri ynnde kaynaklarda yaygn kanaat mevcuttur.92 Mustafa Kemal gidiinden ttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerinin memnuniyeti doru olmakla birlikte bu grevlendirmede asl maksat ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezini yok saymak isteyen Fethi Beyin Talat Bey tarafndan uzaklatrlmasdr. Talat Bey, Bulgaristan ile yaplan bar bahane ederek Fethi Beyi stanbuldan uzaklatrarak ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezini tamamen kontrol altna almtr. Dolaysyla hedef dorudan Mustafa Kemal deil, Ali Fethi Beydir. Mustafa Kemal I. Dnya Savana kadar burada kald. Sava balaynca asker grev istedi ve Tekirdada kurulmakta olan 19. Frka Komutanlna tayin edildi. Bu frka daha sonra Geliboluya geirildi ve anakkale Savalarnda byk baarlar kazand.93 anakkale savalarndan sonra kendisine verilmesi gereken terfisi geciktirildi.94 Ge de olsa livala (generallie) ykseldikten sonra Kafkas Cephesine gnderildi. Bu blgede Muu ve Bitlisi dman igalinden kurtard. II. Ordu Komutan Vekilliine tayin edildi. Bir mddet sonra Hicaz Kuvve-i Seferiyesi ad altnda tekil edilmek istenen ordunun komutanlna atand. Bu srada amda bulunan Harbiye Nazr Enver Paaya Mustafa Kemal Hicazn boaltlmasn ve Suriye Cephesinin kuvvetlendirilmesini syledi. Fakat Enver Paa bunu kabul etmedi. Ama Hicaz Kuvve-i Seferiyesinin tekilinden de vazgeildi. Bir mddet sonra da yeni tekil edilen Yedinci Ordu Komutanlna tayin edildi.95

449

Bu arada 1916 ylnda Yakup Cemil Olayna ad kart. Yakup Cemil, darbe giriimini tamamladktan sonra Enver Paann yerini alacak kii olarak Mustafa Kemalin ismini zikretmitir. Fakat Mustafa Kemalin olayla ilgili olduu ispatlanamamtr. Ancak Yakup Cemilin arkadalarndan Dr. Hilmi kendisinin Silvandaki kararghna snnca onu himayesi96 altna almas dikkat ekicidir. Mustafa Kemal 7. Ordu Komutanlnda grev yaparken Yldrm Ordular Komutan Alman General Falkenhayn ile arasnn aldn grmekteyiz. Tamamen Birinci Dnya Savann asker ve siyas seyri ile alkal fikr ayrlklardan kaynaklanan bu tartmada Mustafa Kemal hem Alman Generalini hem de Osmanl Harbiye Nezaretini eletirmektedir. Osmanl Harbiye Nezaretini eletirmesinin sebebi, kkl bir gemii olan Trk Ordusunun bana Trk milletini, Trk askerini ve Trkiyeyi hi tanmayan Almanlar geirmi olmalardr. Alman generallerine ise yanl kararlarndan dolay eletirilerde bulunmutur. Alman Generali Falkenhayna kar olan eletirisinde yalnz deildir. 4. Ordu Komutan Cemal Paa da onun tarafndadr.97 Mustafa Kemal; Eyll 1917 sonlarnda Falkenhaynn davranlar konusunda iki rapor vermi fakat ikisi de kabul edilmeyince Ekim banda 7. Ordu Komutanlndan ekilmitir. 20 Eyll 1917 tarihli ilk rapor Falkenhaynn aleyhinde olduu kadar sava srasndaki olumsuz dhil vaziyeti ortaya koymakta ve kabineyi de tenkit etmektedir.98 Mustafa Kemalin ikinci raporu ise birincinin zeyli durumundadr. Birinci rapor Talat, Enver ve Cemal Paalara gnderilirken zeyli Enver ve Cemal Paalara gnderilmitir. Zeylin tarihi 24 Eyll 1917dir.99 Daha nce de sylediimiz gibi raporlar kabul edilmeyince Mustafa Kemal istifa etti. stifa sonrasnda kinci Orduya atand ise de bu grevi de kabul etmedi ve stanbula dnd. stanbula dnnden hemen sonra bir iddiaya gre Mustafa Kemal ile Ali Fethi Bey, Enver Beyi asker bir darbe yapp ayr bar grmeleri yapmakla sulayarak Enver Bey ile Talat Beyin arasn amaya altlar. Ancak bu teebbs Talat Beyin Enver Beyi haberdar etmesiyle atl kald.100 Bu olayn hemen arkasndan Mustafa Kemalin Veliaht Vahdettin ile birlikte Aralk 1917de Almanya gezisine kmas101 sonucu onun stanbuldan uzaklamasnda, kesin olmamakla birlikte Ali Fethi Bey ile giritikleri politik teebbsn rol olduu dncesini kuvvetlendirmektedir. Mustafa Kemal Almanyadan dndkten sonra rahatszl nedeniyle Karlsbada gitti. O buradayken Vahdettin tahta kmt. Karlsbaddan dndkten sonra yine 7. Orduya atand. Mondros Mtarekesine kadar orada kald. Bu arada 1 Kasm 1918 tarihinde ttihat ve Terakki Cemiyeti son kongresini bir yenilgi ve matem havas iinde toplad ve fesh karar ald. Fakat partiden ilk kopmalar daha nce balamt. Ali Fethi Bey ve Hseyin Kadri, Hrriyetperver Avam Frkasn kurmutu. 1 Kasmdaki toplantda partinin feshi karar alnd gibi Teceddt Frkas adnda yeni bir frkann kurulmas da kararlatrld. 1-2 Kasm 1918 gecesi Talat, Enver, Cemal, Beyrut Valisi Azmi, eski polis mdr Bedri, Dr. Nazm, Dr. Bahaddin akir, Cemal Azmi bir Alman denizaltsyla katlar. Teceddt Frkas da 9 Kasm 1918de kuruldu.102 Ancak daha sonraki tarihlerde frkadan ekilmeler olmutur. Bu arada Yldrm Ordular Kumandan Mustafa Kemal Paann frkaya ye olduu bildirilmise de o bu haberi yalanlamtr.103

450

ttihat ve Terakki Cemiyetinin 1 Kasmda ald karar fesholmakla birlikte bir dnm hareketidir. ttihatlar, ttihat ve Terakkinin tarihe intikal etmesini istememi, partilerinin ismini deitirerek Teceddt Frkasna dntrmlerdir. Artk resmen ttihat ve Terakki yoktur ancak ttihatlar vardr. ttihat ve Terakki liderleri bu giriimleriyle ttihat ve Terakkiyi ayakta tutarak, bir gn Anadoluda grnme umudunu hibir zaman yitirmemilerdir.104 ttihat ve Terakki yaratt siyas iktidarn asker niteliinin ar basmas ile ne kan siyas ve sosyal bir harekettir. nk hareketin yaratcs, ordudur. ttihat ve Terakki, gerekte hrriyeti ve oulcu bir rejim taraftar olmad iin, devlet ynetiminde kendisini ordunun yardmna muhta grmtr. Bu yzden meydana getirdii siyas iktidarn asker zellii daima n plndadr. ttihat ve Terakkinin devletle ve orduyla btnlemesinin ortaya koyduu en gl sonu ise ttihatlarn Merutiyetin her eyinden sorumlu tutulmalarna sebep olmutur.105 Merutiyet Devri ncesinde ve sonrasnda ttihat olmak daha baka nitelikleri ve yetenekleri gerektirmitir. ttihat, her eyden nce eylemci ve ihtillcidir. Fakat, ihtillcilik, Merutiyet boyunca ttihat ve Terakkiyi Osmanllk fikriyatnn dna kartmamtr. ttihatlk; komitac, namuslu olmak, arkadalarn korumak, hibir ahs menfaat beklemeden almak, verilen grevi yapamamak hlinde lmeyi tercih etmek gibi artlar ihtiva etmitir. Cemiyetin her yesi bir feda saylr ama asl feda olmak isteyenlerin ayr bir stats vardr. ttihat ve Terakkinin ismiyle btnleen bu insanlar, verilen her trl emri yerine getiren militanlardr. Bu insanlarn emirleri muhalefete kar kullanmalar da ayrca ttihat bir yntem saylmtr. Bir ttihat hem Snn, hem Nakibend, hem de mason olabilirdi. Ancak ttihatlktan ayrlmak slmdan ayrlmak gibi mtala edilirdi.106 Mtareke ve Mill Mcadele Dneminde ttihatlk ve Mustafa Kemal Paa 1918 ylnn Kasm ay, yakn tarihimizin dnm noktalarndandr. Her eyden nce ttihat ve Terakki devri bitmitir. Dier taraftan Birinci Dnya Sava sona ermi ve Mtareke Dnemi balamtr. Osmanl Devleti I. Dnya Savandan yenik olarak karken, Talat Paa 13 Ekim 1918de sadaret mhrn geri vermi, onun yerine zzet Paa Hkmeti kurmutu. 30 Ekim 1918de Bahriye Nazr Rauf Bey (Orbay), Mondros Atekes Antlamasna imza atm; 13 Kasmda tilf Donanmas Boaza demirlemiti. zzet Paa, sadarete geldikten 25 gn sonra ekilmi, yerine Ahmet Tevfik Paa gemitir.107 Bu nemli gelimelerle balayan Mtareke Dnemi, Mustafa Kemal Paann faaliyetleri asndan dnldnde, Mill Mcadelenin hazrlk safhasn tekil eder. Bu safhada, ttihat ve Terakki liderlerinin lkeyi terk etmesiyle stanbulda oluan siyas boluk, Mustafa Kemalin faaliyetleri iin daha uygun bir ortam salamtr. Byle bir ortamda Mustafa Kemalin ttihat ve Terakki ile olan ilikisini gsteren bir belge de 1 Kasm 1918den itibaren Ali Fethi Bey ile Mustafa Kemalin karttklar Minber isimli gazetedir. Sadece 51 gn kan gazetenin imtiyaz sahibi, Dr. Rasim Ferid Beydir. lk saysnda, Osmanl Hrriyetperver Avam Frkasnn program yer almtr. kinci saysnda ttihat ve Terakki Kongresi, Talat Paa ve Ziya Gkalpn istifalar duyurulmutur. Minber, faaliyetlerine balamasyla birlikte ttihat

451

ve Terakkinin yayn organ olmakla sulanm; Ali Fethi Bey buna sert karlk vermitir. Minberde yle denilmektedir: Refikimiz bu havadisi acaba nereden almtr? Norki Yank, birinci nshamzdan bugne kadar yazdmz eyler iinde Cemiyetin nokta-i nazarn tervi ettiimizi ispat edecek ne grdn bize ltfen haber verirse, pek memnun olacaz.108 6 Kasm 1918 tarihli Minberin ilk sayfasnda Kamlar balkl yazda Talat, Enver ve Cemal Paalar hakkndaki duygu ve dnceler aka ve sert bir dille belirtilmitir109. Gazetenin 17 Kasm 1918 tarihli saysnda Mustafa Kemal ile yaplan mlkat yaymlanm ve Mustafa Kemale, mparatorluun siyas durumu hakkndaki dnceleri, ngilizlere kar besledii duygular, lkede grlen son dnce akmlarn nasl bulduu hususunda sorular sorulmutur.110 Mlkatta, Ben siyasetle yalnz 329 senesinde Sofya ve ayn zamanda Belgrad ve etine Ateemiliterlikleri uhdemde bulunduu bir sene zarfnda itigal ettim ve tarz-i itigalim de srf siyas olmayp asker-siyas bir itigal idi. diyen Mustafa Kemal, siyaseti askerliin ve ordunun ura alan dnda grdn belirtmekte; lkenin zgrle ve bara ihtiyac olduunu bildirmektedir.111 Ancak teknolojinin ve uygarln gereklerini yerine getiren gl bir orduya ihtiya olduunu da vurgulamaktadr. ttihat ve Terakkinin kendisini feshetmesinden sonra ttihatlarn faaliyetleri, zellikle ordu bnyesinde ak siyas faaliyetler ve sivillerin hkim olduu yeralt faaliyetleri devam etmitir. ttihatlarn ak siyas faaliyetleri, Teceddt Frkas etrafnda varlklarn devam ettirme abas eklinde ortaya kmtr. ttihat ve Terakkinin son kongresinde kurulmas kararlatrlan Teceddt Frkas, 9 Kasmda kurulmu ve derhl ttihat ve Terakki ile olan btn balarn reddetmitir.112 Sina Akin, Teceddt Frkasnn kurulmas olaynn ttihat ve Terakki iindeki FrkaCemiyet ekimesini, frkann kazandna iaret olduunu iddia etmektedir.113 Fakat Cemiyetin yeralt faaliyetleri, Mill Mcadelede daha ok n plna kmtr. Zaten Teceddt Frkas da zellikle Damat Ferit Paa Hkmeti zamannda faaliyet alan bulamam ve son Osmanl Mebusan Meclisi seimlerine de katlmamtr.114 ttihat ve Terakkinin yeralt rgt ise Karakol Cemiyetidir. Karakol Cemiyeti, Mill Mcadele yllarnda stanbulda kurulan ilk ve en nemli gruplardan biridir. Enver ve Talat Paalarn direktifleri ile kurulmutur. Eski ae Nazr Kara Kemal Bey, Talat Paadan ald emirle Erkn- Harp Miralay Kara Vasf Beyi evine davet ederek gizli bir tekiltn kurulmasnn lzumunu anlatmtr. ttihatlarn birbirine balanmalar ve arkadalarn tanmalar gerektii zerinde durulmutur. Talat Paann istei ile Karakol kelimesi parola olarak seilmitir.115 Balangta ttihatlar korumak ve bir at altnda toplamak amacyla kurulan bu Cemiyetin daha sonra yaymlanan nizamnamesinin 1. maddesinde yle denilmektedir; Karakol Cemiyeti, milletin vahdet, hrriyet ve hkimiyet-i mutlakasn ve vatann siyas, coraf ve iktisad tammn temin ve muhafazaya alr. bu mukaddesat- tabiiyye-i milliye ve mlkiyeyi muhil her nevi ukud, kuyt ve urtu sret-i katiyyede red ve keenlemyekn add ve iln eder.116

452

Mtareke dneminde ttihat ve Terakki bu tr bir varolma gayretini srdrrken Mustafa Kemalin stanbula gelir gelmez giritii ilk siyas teebbs, Ahmet zzet Paa ile temasa geerek iktidar kaplarn zorlamak olmutur. Yeni hkmeti kurmakla grevlendirilen Tevfik Paaya mecliste gven oyu verdirmemek zzet Paa ile mutabakata vararak Paay tekrar i bana getirmek iin gerekli artlar ve zemini hazrlamaya alt. Bu sebeple Mustafa Kemal Paa, sadece mebuslar arasnda kulis yapmakla yetinmedi; ayn zamanda Minber gazetesini politik mcadelesinde bir propaganda vastas olarak kulland. Gazetede, bir taraftan Tevfik Paa aleyhinde iddetli neriyat yaptrrken, dier taraftan yukarda mlaktn verdiimiz dipnotta da grld gibi kendisini ayn gazete vastasyla politik makamlara lnse ettirmeye alt. Onun bu ve benzeri siyas faaliyetleri sonucu arzulad ve gelmeyi umduu politik mevkiideki amac takip edecei politikaya kolaylk salamakt. Ancak Mustafa Kemal Paa, stanbulda kald sre iinde hedefledii Harbiye Nazrlna hibir zaman gelememitir. Mustafa Kemal Paann stanbuldaki bir dier teebbs ise, Ayan Reisi Ahmet Rza Bey ile muhtemel kabine deiikliinde tekil edilecek yeni hkmetin durumu olmutur. Eski Maliye Nazr Cavid, Teceddt Frkas ileri gelenlerinden Sabri (Toprak) ve smail Canbulat Beylerin yer almas plnlanan kabinede Mustafa Kemal Paa da dnlm; hatta kendisiyle grlmtr. Ancak Cavit Beyin gnlklerinden117 de anlalaca gibi, eski ttihatlar, Mustafa Kemal Paaya gvenmemekte ve onun nemli mevkilere gelmesini istememektedir. Burada dikkat ekici olan hadise, Mtareke gnlerinde Mustafa Kemal Paaya gvenmeyen eski ttihat bir grubun menf tutumunun yan sra, stanbuldaki hemen her teebbsnde Paann ayr bir ttihat grubu ile hareket etmi olmasdr. Bu duruma en iyi rnek, Anadoluya gemeden nce son politik teebbs olarak kabul edilen ve arkadalar ile birlikte kurduu htilal Komitesidir. Sadrazam Tevfik Paay stanbuldan uzaklatrmak suretiyle kabineyi drme ve yeni hkmetin kuruluunda messir olma temel dncesine dayanan bu teebbste, Mustafa Kemal Paa ile birlikte Fethi, smail Canbulat, Kara Kemal ve Rauf Beyler yer almlardr.118 smail Canbulatn geri ekilmesiyle atl kalan teebbs tamamyla ttihat karaktere sahiptir. htill Komitesinin ttihat karakteri ise doal olarak mensuplarnn da eski birer ttihat olmalarndan kaynaklanmaktadr. Mustafa Kemal Paann balangta kar karya geldii eski ttihat gruplardan birisi de Karakol Cemiyeti olmutur. Karakol Cemiyeti, Mtareke dneminde Anadoluya silh sevkiyat ile ilgili nemli hizmetlerde bulunmakla birlikte daha sonraki dnemde Anadoluda Mustafa Kemal nderliindeki Mill Mcadeleyi ttihat bir hareket hline sokmaya almtr.119 Hsn Himmetolu Karakol Cemiyetinin 2-3 Kasm 1918 tarihinde kurulduunu sylerken120 Tevetolu 13 Kasm 1918 tarihini vermektedir. nem arz etmeyen bu on gnlk tarih fark bir tarafa braklrsa, Kasm 1918de kurulan Cemiyetin 5 Ocak 1919da Anadolu tarafndan resmen tannd iddias mphemdir.121 nk bu tarihte Cemiyeti Anadoluda tanyacak herhangi bir tekilt veya yetkili merci yoktu. Bu nedenle bu tarih byk bir ihtimalle yanltr. Karakol Cemiyetinin kurulu almalar srasnda gz ard edilmemesi gereken mesele ilk kadrosunun zamann ttihatlarndan

453

meydana gelmi olmasdr. Bunlar Kara Kemal, Kara Vasf Bey, Halil Bey, Baha Said Bey, Yenibaheli kr Bey, erkez Reid Bey ve Kel Ali (etinkaya) Beydir.122 Karakol Cemiyetinin kuruluu srasnda Anadoluda Cemiyetin almalaryla ilgili muhatap bulunmamakla birlikte Austos 1919 tarihine gelindiinde artlar deimi, Anadoluda Heyet-i Temsiliye ilerde kurulacak olan yeni Trk devletinin orijini olarak ortaya kmt. Ancak Kasm 1918den itibaren Austos 1919 tarihine kadar olan dnemde Cemiyet, almalarn ie dnk ve olduka bamsz bir tarzda devam ettirmi, bu safhada kendisini Anadolu hareketine baml hissetmeyerek farkl, gizli ve amac belli olmayan bir tarzda srdrmtr. Cemiyetin bu farkl slubu Austos 1919da btn ordu birimlerine gnderdii bildiride grlmektedir. Bu bildiri ile Karakol Cemiyeti kendisini, subaylar, Genelkurmay ve bakomutan olan bir rgt olarak sunuyordu. Mustafa Kemal btn kumandalara bir telgraf ekerek bildiriyi dikkate almamalarn sylemitir. Sivas Kongresi esnasnda Kara Vasf ile karlanca gizli merkezin gizli bakumandann ve gizli byk erkn- harbiyenin kimler olduunu sorduu zaman, Hepsi, siz ve arkadalarnzdr. cevabn almtr. Bu cevaba Mustafa Kemalin tavr sert olmu ve durumu kabul etmemitir.123 Grld gibi Karakol Cemiyeti, direni hareketine nderlik etmek istemi, dolaysyla da Mill Mcadeleyi ve Mustafa Kemalin nderliini tehdit etmitir. Mustafa Kemalin bu tavrna ramen Kara Vasf, Cemiyetin faaliyetlerini durdurmam, 1919 ylnn Kasm aynda stanbulda baz Bolevik liderlerle grmeler yapmtr.124 Bolevikler ile ilk balanty, Berlinde Enver Paa kurmutur.125 Karakol Cemiyetinin Bakye temsilci olarak gnderdii Baha Sait, 11 Ocak 1920de Bolevik liderler ile bir anlama imzalamay baarmtr. ttihatlar ile Bolevikler arasnda yaplan anlamaya gre Trkler, ngiliz smrgesi altnda olan Mslmanlar ayaklandrmaya alacak, Bolevikler de Anadolu direniini destekleyecekti. Ankaradan Moskovaya temsilci olarak gnderilen Halil (Kut) Paa da Baha Saitin bu almalarn desteklemitir.126 Karakol Cemiyetinin bu almalar, Mill Mcadeleyi iki bal bir hle getiriyordu. Bir taraftan da eski ttihat liderler, Avrupada, Sovyetlerde temaslarna devam ediyorlard. Bu srada meydana gelen stanbulun igali hadisesi, Mustafa Kemale Karakol Cemiyetini itaatkr hle getirme imkn verdi. stanbulun igalinden sonra yaplan bir ihbar sonucu, Karakol Cemiyetinin nde gelen liderleri tutuklanm ve Maltaya srlmtr.127 Bu tarihten sonra Karakol Cemiyeti, Kurmay Albay Mulal Mustafa Beyin bakanlnda alm; 23 Nisan 1920de Zabitan, Ekim 1921de Yavuz isimlerini almtr. Bu gruplar da Anadolu tarafndan Karakol Cemiyetinin bir devam olarak grlm ve desteklenmitir. Fakat eski ttihatlardan ve Karakol yesi baz kiiler tarafndan kurulan Mdafaa-y Milliye Grubu ve bu grubun bir devam veya yan kuruluu gibi alan M. M. Grubu, Anadolu hkmeti tarafndan tannm ve desteklenmitir. zellikle stanbulda ok yaygn olan Mdafaa-y Milliyenin isminden faydalanmak amacyla M. M. adn alan grubun bana, Fevzi Paann emriyle Emekli Svari Kaymakam Hsamettin Bey geirilerek aka destek verilmitir.128

454

Bata Mustafa Kemal olmak zere, Mill Mcadelede nderlik edenler, ttihat ve Terakkinin eski yeleridir. Bu nedenle, stanbul Hkmeti ve tilf Devletleri tarafndan Mill Mcadele yanllar ttihat olmakla sulanmtr. Kuva-y Milliyeciler, hareketlerinin ttihat olarak nitelendirilmesinin kendilerine sorun yaratacan ve dier devletlerle yaplacak grmelerde bir prz tekil edeceini fark ediyorlard. Bu nedenle, Sivas Kongresinin alnda, hibir parti ile ilikilerinin olmad duyuruldu. Kongre yeleri ttihat olmadklarna dair yemin ettiler ve padiaha da bunu bildirdiler.129 Esasnda bu yemin hdisesi Mustafa Kemal Paann daha sonra ifade ettii gibi siyas bir manevradan baka bir ey deildi. Bata Karakol Cemiyeti olmak zere ttihatlar tarafndan kurulan gizli gruplar, zellikle tehizat bakmndan ok byk ve nemli faaliyetlerde bulunmulardr. Fakat Zrcher daha ileri giderek Anadoludaki direniin 1915-1916 yllarndan itibaren ttihatlar tarafndan plnlandn, Mondrostan sonra da ttihatlarn bu pln uyguladklarn, ve daha sonra yine ttihatlar tarafndan Mustafa Kemalin lider olarak seildiini sylemektedir.130 ttihatlarn Mill Mcadeleye katklar, azmsanmayacak kadar nemlidir. Fakat zellikle Mustafa Kemalin ttihatlar tarafndan direniin bana geirilmi olmas fikri abartldr. Yazar bu fikri, eref avuolunun makalesini delil olarak gstererek savunmaktadr. Bu makalede eref avuolu, ye olduu grubun (Karakol Cemiyeti) Anadoluda direnii rgtlediini ve bu rgtn bana geirilmek iin de Mustafa Kemalin seildiini sylemektedir.131 Fakat yazar baka hibir kaynakta buna dair bir bilgi bulamadn da kabul etmektedir. ttihatlarn Mill Mcadeleye katklar kesin olarak bilinmemekle beraber, liderliini ele geirmeye altklar da bilinen bir gerektir. Bu ama uruna gayret sarf eden Enver Paa, Anadoluya geerek direniin bana gemek iin abalam; fakat Sakarya Savandan sonra Mustafa Kemalin liderlii herkes tarafndan kabul edilmitir. Cumhuriyet Dneminde ttihatlk ve Mustafa Kemal Paa Cumhuriyetin ilnndan sonra ttihatlar iki olayn iinde gryoruz. Birincisi Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kuruluu, ikincisi ise Atatrke kar yaplan suikast giriimidir. Mill Mcadelede olduu gibi Cumhuriyet dneminde de nde gelen liderler ttihatyd. Mustafa Kemal, Rauf (Orbay), Kzm Karabekir, Ali Fethi (Okyar), Ali Fuat (Cebesoy) bunlarn en nemlileridir. Fakat Mill Mcadele ve Cumhuriyet dnemlerinde ne kan liderlerin ou Merutiyet Dneminde ttihat ve Terakki iinde grlerinden dolay arka plnda kalanlardr. Merutiyet Dneminde fikirlerini uygulayamayan bir ttihat olan Mustafa Kemal Cumhuriyet dneminde fikirlerini uygulama imkan bulmutur. Bu uygulamalar srasnda onun faaliyetlerine muhalefet, yakn evresinden gelmi, Mill Mcadeledeki yakn arkadalar kendisine kar bir muhalefet partisi kurmulardr. 26 Ekim 1924de Kzm Karabekir Birinci Ordu Mfettiliinden istifa etmi,132 muhalefetin ban ekmitir. Ali Fuat, Refet (Bele), Rauf (Orbay), Cafer Tayyar, Rt, Adnan (Advar), Bekir Sami de ona katlarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn 17 Kasm 1914te kurmulardr.133

455

Siyas gelimelerin youn olduu bu dnemde, smet Paa 22 Kasmda babakanlktan istifa etmek zorunda kalm, yerine daha lml olan Ali Fethi Bey atanmtr. Fakat Fethi Beyin babakanl ksa srmtr. 13 ubat 1925te patlak veren eyh Sait syann bastrmakta yetersiz olduu iddia edilerek babakanlktan alnp, yerine smet Paa tekrar geirilmi; 4 Mart 1925te Takrir-i Skun Kanununu kartlm ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas da hkmetin bir kararnamesiyle 3 Haziran 1925te kapatlmtr.134 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn, ttihat Frka ekliyle tanmlamak ya da ttihat ve Terakkinin bir devam olarak grmek yanltr. Eski ttihatlarn ou bu partiye ye olmutur. Fakat Cumhuriyet Halk Frkas yelerinin ounun gemii de ttihat ve Terakki ile balantldr. Buna en nemli rnek, Mustafa Kemalin bizatihi kendisidir. Burada orijinleri itibariyle benzer gibi grlen iki ayr siyas teekkl arasndaki temel farkllk; smail Canbolat gibi ttihat ve Terakkinin radikal kiilerinin Terakkiperveri semi olmalardr. Ayn radikal grup, zmir suikastnda da grlmektedir. Ankaradan 7 Mays 1926da hareket eden Mustafa Kemal bir yurt gezisine km; Mudanyadan sonraki durak olarak zmir seilmitir. zmire gitmeden bir gn nce zmir Valisi Kazm Paadan alnan bir telgraf sonucu kendisine kar bir suikastn tertip edildiini, fakat tertipilerin yakalanm olduunu renmitir.135 zmir suikast, Ziya Hurit (eski Lzistan mebusu) kr (zmir) ve Arifden (Eskiehir) meydana gelen milletvekili tarafndan rgtlemitir. 15 Haziranda gerekletirilmesi tasarlanan suikast ile Mustafa Kemalin arabasna tabancalarla ve el bombalaryla saldrlmas planlanm ancak Giritli evkinin korkarak olay ihbar etmesiyle suikast aa kmtr.136 Hem Ankara stikll Mahkemesinde hem de zmir stikll mahkemesinde grlen zmir suikast davasnda nde gelen eski ttihatlar ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas eski yeleri tutuklandlar. Kzm Karabekir, Ali Fuat, Refet, Cafer Tayyar bunlardan bazlardr. Tutuklanan ttihatlarn en nemlileri Mehmet Cavit, Hafz Mehmet, Kk Talat, Mithat kr, Dr. Nazm, Yenibaheli Nail, Filibeli Hilmi, smail Canbulat, Kara Vasf ve Ahmet Nesimi idi. Rauf (Orbay) ve Adnan (Advar) yurt dnda olduklar iin tutuklanamadlar. Abdlkadir ve Kara Kemal ise sakland.137 zmirdeki dava, 25 Haziranda balad ve 11 Temmuzda sonuland. Toplam 15 kiiye lm cezas verildi. Bunlar; Ziya Hurit, Ahmet kr, Grc Yusuf, Lz smail, opur Hilmi, Sar Efe Edip, Abidin, Halis Turgut, smail Canbulat, Rt Paa, Hafz Mehmet, Rasim, Arif, Kara Kemal ve Abdlkadirdir. Buna karlk Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurucular ierisinde yer alan paalar affedilmilerdir. Ankaradaki dava ise 1 Austosta balam, 26 Austosta sona ermitir. Sanklardan Cavit, Dr. Nazm, Yenibaheli Nail, Filibeli Hilmi idama, bata Rauf Bey (Orbay) olmak zere birou da hapse mahkm edildi. Yalnzca Kara Kemal, yakalanmak zereyken intihar etmi, Abdlkadir ise kamak isterken yakalanm ve daha sonra idam edilmitir.138 Cumhuriyet dneminde ister muhalefet, isterse iktidardaki nde gelen siyasetiler ve devlet adamlar olsun hepsi de ttihat ve Terakki azasndand. Dolaysyla, 1926daki bu idamlar, ttihatlara

456

kar bir tasfiye olarak nitelendirmek yanl olur. Gerekte tasfiye hareketi, ttihat ve Terakkinin radikal grubuna ve Mustafa Kemalin liderliini kabul etmemi olanlara kar yaplmtr. Sonu Mustafa Kemal, ttihat ve Terakki iinde II. Merutiyetten sonra devlet ierisinde yksek bir mevkiye gelememitir. Bunun sebebi de ttihat ve Terakkinin yneticileriyle fikir birliine varamamasdr. ttihat ve Terakki yneticileri, fikirlerinden ve gl kiiliinden ekindiklerinden dolay Mustafa Kemali Merkez-i Umumden daima uzak tutmulardr. Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra, ttihat ve Terakki feshedilmi, ama ttihatlk ortadan kalkmamtr. Parti, hem alen hem de gizli olarak devam etmitir: Alen kolu, Teceddt Frkas; gizli kolu ise, Karakol Cemiyetidir. Teceddt Frkas bir varlk gsteremezken, Karakol Cemiyetinin, Mill Mcadele dneminde olduka etkili olduu sylenebilir. Fakat cemiyetin mensuplarna ttihat ve Terakkinin devam olarak bakld iin gvenilmemi, stanbulun igalinden faydalanlarak tasfiye edilmi, Cemiyetin stlendii grevler farkl messeseler ihdas edilmek suretiyle el deitirmitir. Mill Mcadelenin hazrlanmasnda ttihatlarn faaliyetleri etkili olduu kabul edilebilir bir tarihi vakadr. nk Mill Mcadelenin ekillenmesinde ve neticeye ulama hususunda emei geen ahsiyetlerin genellikle ttihat gelenekten gelen paalar olduu bilinmektedir. Buna en gzel rnek, Mustafa Kemaldir. Ancak baz kaynaklarda iddia edildii gibi Mustafa Kemali direniin bana geiren gcn Karakol Cemiyeti, dolaysyla da ttihat ve Terakki olduu fikri kabul edilemez. nk bunu destekleyecek hibir kant yoktur. Cumhuriyet Halk Frkasnn uygulamalarna muhalefet olarak kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapanmasndan sonra bu parti ierisinde yer alan ttihatlarn radikal grubu, iktidar ele geirme adna Mustafa Kemale suikast giriiminde bulunmular, fakat baarl olamamlardr. stikll Mahkemelerindeki yarglamalar sonrasnda eski ttihat ve Terakki azalaryla Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucular yarglanm; radikal ttihatlarsulu bulunmu ve idam edilmilerdir. 1926 ylndaki bu hareket, ttihat ve Terakkinin tasfiyesi olarak nitelendirilmektedir. Fakat doru olan, radikal ttihatlarn tasfiyesidir. nk o dnemde, bata Mustafa Kemal olmak zere nde gelen devlet adamlar, eski ttihat ve Terakki azasydlar. Mustafa Kemal, neticede bir ttihatdr; zellikle Selnikteki ttihat gruplarn olumasn da bizzat kendisi rgtlemitir. Ancak amda bulunma zorunluluundan, 1907de ortaya kan ttihat ve Terakki Cemiyetinin lider kadrosu iinde yer alamamtr. Mill Mcadeleye kadar ttihat ve Terakki Cemiyetinin asker kadrosunda yer almakla birlikte, ikinci plnda kalacaktr. Gerek ttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerinin yurt dna kamalar gerekse stanbuldaki Mill Mcadelenin hazrlk almalar srasnda kontrol ele geirmeye alacak ve bu tarihten itibaren Mill Mcadelenin tek lideri olacaktr. Mustafa Kemal, bu zellikleri ile II. Merutiyet Dnemi Osmanl aydn kesiminin hemfikir olup da ulaamadklar hedefleri Mill Mcadeleden itibaren Cumhuriyete kadar her safhada adm

457

adm gerekletirecektir. Bu dnemde Trk toplumunu siyas, sosyal ve kltrel manada deitirecek inklplar Merutiyet dneminin aydn kesiminden miras olarak alm ancak onlarn Merutiyetle tamamlayamadklar, hatta hayal dahi edemedikleri gelime ve deimeye ynelik btn kavramlar, Cumhuriyetle tamamlayan kii, bizatih kendisi olmutur. Yani Mustafa Kemal, yarm kalan Merutiyeti, Cumhuriyetin iln ile tamamlayan kiidir. ttihatln zemininin neden Balkanlar dnda ayr bir mekn olmad hususunda yine Mustafa Kemalin hareket iin en uygun mekn semedeki isabetlilii onun bir lider olarak temayz etmesinin kantdr. Mustafa Kemalin yeni bir devletin oluumunda, mevcut meknlarn Trk blgeleri olmasna dikkat ettii grlmektedir. amda ilk gizli cemiyeti kurarken bu blgenin Araplarla meskn olmas sebebiyle uygun olmadna kanaat getirmi; yeni bir mekn olarak Selniki semitir. Hareketin fikr temellerini olutururken, dikkat ettii bu ayrnt, Misak- Millyi hazrlarken de grlmektedir. Mustafa Kemalin am ve Selnikte oluturduu ilk ihtillci teebbs ruhu ile Misak- Millnin bir mill yemin olarak ortaya kmasndaki ruh, aynlik arz eder. Mustafa Kemal, 1 Kasm 1918de biten ttihat ve Terakki Frkasn canlandrma gayreti iinde hi olmamtr. Ancak ttihat ve Terakki Frkasnn sona ermesi, ttihatlk anlaynn son bulduu anlamna gelmez. Merutiyet ihtillini gerekletiren ttihatlk ruhu, Cumhuriyet devrinde hkim unsur olmamakla birlikte, hayatiyetini devam ettirmi; ancak son ttihat Cell Bayarn vefatyla son bulmutur, diyebiliriz. Osmanllk ideolojisinin dna kamayan ttihatlk ruhunun ksm de olsa tesirlerini; Mtareke, Mill Mcadele ve Cumhuriyet dnemlerinde grmek mmkndr. Mill Mcadelenin kazanlmasnda aktif rol oynayan Kuva-y Milliye ruhunun, ttihatlk ruhu ile aynlik arz ettiini sylemek belki mmkn deildir; ancak ttihat ruhunun tesir ve izlerinin sz konusu dnemlerde var olduu da gz ard edilmemelidir. Balangtan itibaren Mustafa Kemal, dier ttihat gruplarla fikir balamnda bir arada kalabilmitir. Ancak Mustafa Kemal-ttihat ilikisinin arka pln ele alndnda, Mustafa Kemal Paann tatbikatta daima farkl yollar takip ettiini grmekteyiz. Bugnk tartmalarn; sylediklerimiz ve yazdklarmzn aksine bir seyir takip etmesini, tartma karanlarn bu tip tarih hdiseleri, kendi zaman iinde deerlendirememeleri ve dolaysyla hdiselerin arka plnn grememeleriyle izah edebiliriz. Ancak bu farkllklar Mustafa Kemal Paann da bir ttihat olmad anlamna gelmez. Falih Rfk Atayn da 19 Mays adl eserinde belirttii gibi Mustafa Kemal ttihat ve Terakki Cemiyetinden ayrlmamtr. Falih Rfknn bu grn destekleyen bir dier belgede bizzat Mustafa Kemal Paann ttihat ve Terakki ile ilgili 1923 ylnda Anadolu Ajans muhabirine verdii demetir. almamz bu demele bitirmek yerinde olacaktr; mezkr cemiyet mtarekenin ferdasnda o vakit ki ttihad ve Terakki merkez-i umumisinin dvetiyle merhm Talat Paann riyaseti altnda akdedilen kongresi kararyla Teceddt frkasna inklp etmi ve btn hukuk ve emvalini mezkr frkaya devrederek ttihat ve Terakki namnn tarihe tevdi edildiini ilan etmiti. Vaktiyle zaten bir oumuz o cemiyetin messis ve azasndan bulunuyorduk. Son kongresi kararyla tarihe intikal eden mezkur cemiyetin mntesipleriyle bilahare teekkl eden Teceddt frkas mensuplarnn ksm-

458

kllsi byk milletimizin azm- blendinden doan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetine itirak veya iltihak etmi ve bu cemiyetin programn kabul eylemitir. DPNOTLAR 1 Suat lhan, Atatrkn Yetitii Ortam, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt II, Say 5,

Mart 1986, s. 2. 2 Bu almalardan bazlar unlardr; Afet nan, Atatrk Dinlerken-Vatan ve Hrriyet,

Belleten, C. 1, S. 2, TTKB, Ankara 1937.; Afet nan, Mukaddes Tabanca, Belleten, C. 1, S. 3-4, TTKB, Ankara 1937.; Mnir Aktepe, Atatrkn Sofya Ateeliine Kadar ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Olan Mnasebetleri ve Bu Hususa Alkal Bir Belge, Belleten, C. 38, S. 150, TTKB, Ankara 1974.; Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, Ankara 1998.; Sina Akin, 100 Soruda Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Gerek Yaynclk, Ankara 1980.; Falih Rfk Atay, ankaya, Dnya yaynlar, stanbul 1958.; Falih Rfk Atay, Atatrkn Bana Anlattklar, Bate yaynlar, stanbul 1998.; evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. I-III, Remzi Kitabevi, stanbul 1994.; Yusuf Hikmet Bayur, Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasyla lgili Henz Yaynlanmam Bir Raporu, Belleten, C. 20, S. 80, TTKB, Ankara 1956.; Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, Baha Matbaas, stanbul 1995.; Kzm Nami Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, stanbul 1957.; Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, Sebil Yaynlar, stanbul 1996.; smet Grgl, Atatrkn Anlar, Bilgi Yaynevi, Ankara 1998.; Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, stanbul 1975.; Kzm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti (1896-1909), Emre Kitabevi, stanbul 1995.; Hsrev Sami Kzldoan, Vatan ve Hrriyet = ttihat ve Terakki, Belleten, C. 1, S. 3-4, TTKB, Ankara 1937.; Ahmed Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, Tan Matbaas, stanbul 1948.; Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, stanbul 1995.; Fethi Tevetolu, Atatrkle Okyarn kardklar Gazete Minber, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 5, S. 13ten ayr basm, TTKB, Ankara 1989.; Fethi Tevetolu, Atatrk-ttihat ve Terakki, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 5, S. 15, TTKB, Ankara 1989.; erafettin Turan, Mondros Mtarekesi Ertesinde Mustafa Kemalin Orduya Siyasete ve ngilizlerin Tutumuna likin Dnceleri, Belleten, C. 46, S. 182, TTKB, Ankara 1982.; Faik Reit Unat, Atatrkn II. Merutiyet nklbnn Hazrlanmasndaki Rolne Ait Bir Belge, Belleten, C. 26, S. 102, TTKB, Ankara 1962.; Erik Jan Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, Balam yaynlar, stanbul 1987.; Bekir Tnay, Mustafa Kemal ve ttihat ve Terakki, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt I, Say 1, Kasm 1984. 3 153. 4 Hseyin Cahit Yaln, ttihad Terakki Cemiyetine Nasl Girdim?, Yakn Tarihimiz, C. I, S. E. Semih Yaln-Ali Gler, Atatrk, Hayat, Dnceleri ve Kiilii, Cilt I, Ankara 2000, s.

I, stanbul 1962, s. 24. 5 Erik Jan Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, Balam Yaynlar, stanbul 1987, s. 50.

459

Snf arkadalarndan Ltf Mfit Bey Harp Okulu yllarnda Mustafa Kemali u ekilde

anlatmaktadr; daha o zaman mektepte iken, uursuz, dncesiz kt bir idareye kar vicdan ve ruhundan fkran inklp dnceleri bilhassa kayda ayandruursuz idareden o derece strap duymutu ki, daha mektepte iken o zamanki idareye kar arkadalar ile hasbhller, tenkitlere balam ve hatta byk tehlikelere ramen haftada iki defa gizli olarak gazete bile karmlard (Bk. Ltf Mfit, Harbiyede Gazi Hazretleri ile Bir Snfta Ders, Vakit, 10 Austos 1934). 7 Mustafa Kemal, Harp Okuluna 13 Mart 1889 tarihinde girmitir. Knye Defterine u ifade

dlmtr; Selnikte Koca Kasm Paa Mahalleli Gmrk memurlarndan mteveffa Ali Rza Efendinin mahdumu uzun boylu, beyaz benizli Mustafa Kemal Efendi Selnik 96. (Bk. Kara Harp Okulu Arivi, Knye Defteri, No: 21). 8 Mustafa Kemalin arkadalarndan bazlar unlardr; Ahmet Tevfik, Mustafa Nuri (Conker),

Ltfi Mfit (zde), Ali Fuat (Cebesoy), Arif (Ayc), Hayri (Trnovack), Kzm (Karabekir), mer Naci, smail Hakk (Pars), Kzm (nan), Kzm (zalp), Ali Fethi (Okyar). 9 Geni bilgi iin bk.; Yahya Akyz, Atatrk Yetitiren retmenlerden Birka, Atatrk

Devrimleri ve Eitim Sempozyumu (9-10 Nisan 1981) Bildirileri, Ankara 1981, s. 116 vd. 10 Harp Okulu mezuniyet tarihi 10 ubat 1902dir. evket Sreyya Aydemir, Tek Adam

Mustafa Kemal, Cilt I, stanbul, 1994, s. 74-79.; Mustafa Kemal haknda yaplan biyografi almalarnda verilen tarihler ile ilgili bilgilerin ekseriyetle yanl olduu grlmektedir. Sadi Borak bu tarihlerin yanlln dzeltme adna yeni bir yanla denlerdendir. (Bk. Sadi Borak, Atatrkn Biyografisinde Yaplan Yanllklar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt I, Say 1, Kasm 1984, s. 277-285). 11 Mustafa Kemal kendi anlarnda snf gazetesi karma iini yle anlatmaktadr; bende

ve baz arkadalarda yeni fikirler belirdi. Memleketin idaresinde ve siyasetinde fenalklar olduunu kefetmeye baladk. Binlerce kiiden ibaret olan Harbiye talebesine bu kefimizi anlatmak hevesine dtk. Okul rencileri arasnda okunmak zere okulda el yazsyla gazete tesis ettik. Snf dahilinde ufak tekiltmz vard. Ben, idare heyetine dahildim. Gazetenin yazlarn ekseriyetle ben yazyordum. (Bk. Ahmet Emin Yalman, Byk Millet Meclisi Reisi Mir Gazi Muztafa Kemal Paa Hazretlerinin Tarihe-i Hayat, Vakit, 10 Ocak 1922, No: 1468). 12 13 14 Asm Gndz, Hatralarm, (Haz. . Ilgar), stanbul 1973, s. 14. Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, stanbul 1967, s. 45, 46. Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, s. 84.; Ulu demir, Atatrkn Yaam 1881-1918,

Cilt I, Ankara 1988, s. 8. Cebesoy hatratnda mezuniyet tarihlerinin Aralk 1904 olduunu sylemektedir. (Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, s. 70) Ayrca Zrcher de bu tarihi onaylamakta, 11 Ocak tarihini onun yzbala terfi ettii tarih olarak vermektedir. (Erik Jan Zrcher, Mill Mcadelede

460

ttihatlk, stanbul 1987, s. 64.) Zrchernin tespiti yanltr. Mustafa Kemalin zlk dosyasna u kayt dlmtr. 11 Ocak 1905 (29 Kanun- evvel 1320) tarihinde Erkn- Harbiye Yzbal ile mektepten neet ederek sunuf-u selsede blk idare ve kumanda etmek zere atik 5nci Orduya memur buyrulmutur. (Kara Kuvvetleri Komutanl Arivi, Atatrkn zlk Dosyas). 15 16 Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, s. 72-78. Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, stanbul 1980, s. 7.; Cebesoy, Snf Arkadam

Atatrk, s. 78-80. 17 297, 298. 18 Fethi Tevetolu, Atatrk-ttihat ve Terakki, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. V, S. Afet nan, Atatrk Dinlerken Vatan ve Hrriyet, Belleten, C. I, S. 2, Ankara 1937, s.

15, Ankara 1989, s. 514. 19 Ali Fuat (Cebesoy) Beyruttaki svari alayna gnderilirken Mustafa Kemal ve Mfit Bey

amda bulunan alaylarda grevlendirilmilerdi. Bu sebeple Ali Fuat Cemiyete katlanlar arasnda deildir. (Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, s. 87). 20 Tevetolu, Atatrk-ttihat ve Terakki, s. 614. Baz kaynaklar cemiyetin Mustafa Kemal

tarafndan ve 1906 sonbaharnda kurulduunu yazmaktadr. (Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1996, s. 203.; Atatrk, slm Ansiklopedisi, C. I, stanbul 1940, s. 721. 21 22 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 66. demir, Atatrkn Yaam 1881-1918, Cilt I, s. 10. Enver Behnan apolyo Mustafa

Kemalin Yafaya gitmesini, Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin inkiaf edememesine sebep olarak gstermektedir. (Bk. Enver Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, Berkalp Kitabevi, Ankara 1944, s. 63). 23 Ahmet Emin Yalman, Byk Millet Meclisi Reisi Mir Gazi Muztafa Kemal Paa

Hazretlerinin Tarihe-i Hayat, Vakit, 10 Ocak 1922, No: 1468. 24 Tevetolu, Atatrk-ttihat ve Terakki, s. 164.; Afet nan, Mukaddes Tabanca, Belleten,

C. I, S. 3-4, Ankara 1937, s. 610. apolyo, bu ihtill komitesi ok aza bulamad. Bu suretle geni bir faaliyeti gze arpmad demektedir. (Bk. Enver Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, s. 62). 25 Bk. (Yalman; Byk Millet Meclisi Reisi Mir Gazi Muztafa Kemal Paa Hazretlerinin

Tarihe-i Hayat, Vakit, 10 Ocak 1922). 26 Mustafa Necip Babli baskn srasnda len bir subaydr (Hsrev Sami Kzldoan,

Vatan ve Hrriyet-ttihat ve Terakki Belleten, C. I, S. 3, Ankara, 1937, s. 621).

461

27 28

Afet nan, Mukaddes Tabanca, s. 605-610. Mustafa Kemal Paann Cemiyetin gizli toplantsnda yapm olduu konumann tam

metni u ekildedir; Arkadalar! Bu gece burada sizleri toplamaktan maksadm udur: Memleketin yaad vahim anlar size sylemeye lzum grmyorum. Buna cmleniz mdriksiniz. Bu bedbaht memlekete kar mhim vazifelerimiz vardr. Onu kurtarmak yegne hedefimizdir. Bugn Makedonyay ve tekmil Rumeli ktasn vatan camiasndan ayrmak istiyorlar. Memlekete ecnebi nfuz ve hkimiyeti ksmen ve fiilen girmitir. Padiah zevk ve saltanatna dkn her zilleti irtikap edecek menfur bir ahsiyettir. Millet zulm ve istibdat altnda mahvoluyor. Hrriyet olmayan bir memlekette lm ve izmihll vardr. Her terakkinin ve kurtuluun anas hrriyettir. Tarih bugn biz evltlarna baz byk vazifeler tahmil ediyor. Ben Suriyede bir Cemiyet kurdum. stibdat ile mcadeleye baladk. Buraya da bu Cemiyetin esasn kurmaya geldim. imdilik gizli almak ve tekilt taazzuv ettirmek zarurdir. Sizden fedakrlklar bekliyorum. Kahhar bir istibdada kar ancak ihtill ile cevap vermek ve khnelemi olan rk idareyi ykmak milleti hkim klmak hulsa vatan kurtarmak iin sizi vazifeye davet ediyorum (Kzldoan, Vatan ve Hrriyet-ttihat ve Terakki, s. 621, 622.; Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. 3, Ankara 1954, s. 1-2). 29 Faik Reit Unat, Atatrkn II. Merutiyet nklbnn Hazrlanmasndaki Rolne Ait Bir

Belge, Belleten, C. 26, S. 102, Ankara 1962, s. 342.; Ernest Edmonson Ramsaur, The Youngs Turks (Prelude to the Revolution of 1908), Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1957, s. 95. 30 Tevetolu, Atatrk-ttihat ve Terakki, s. 615.; Ernest Edmonson Ramsaur, Jr, The

Youngs Turks (Prelude to the Revolution of 1908), Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1957, s. 95. 31 Kzm Nami Durunun . Sreyya Aydemire yazd mektupta bu durumu u ekilde

aklamtr; Mustafa Kemali 1907de eski Vatan ve Hrriyet Cemiyeti arkadalar bizim Cemiyete aldlar. Onlar, Mustafa Kemal gittikten sonra eski Cemiyetlerini yaatamamlard (Bk. Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C I, s. 131). 32 33 Kzm Nami Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, stanbul 1957, s. 13. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Cilt II, Ksm IV, Ankara 1991, s. 63.; Sina Akin,

100 Soruda Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul 1980, s. 57.; Enver Behnan apolyo, Ziya Gkalp, ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, stanbul 1944, s. 59. 34 35 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 78-79. Hzla gelien bu yeni cemiyetle Mustafa Kemalin kurduu Cemiyetin bir yerde

karlamalar kanlmazd Talat, adaylardan Binba Naki Bey adnda birinin fikirlerini iskandil ederken, Mustafa Kemalin kurduu toplulua ye olduunu renmi, dolaysyla da topluluun varl ortaya kmt. Bu olayn tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, aradan, yeni topluluun

462

eskisini, gerek say gerekse nem bakmndan arkada brakaca kadar bir zaman gemi olmas gerekir, nk iki topluluk birletiinde Vatan ve Hrriyet ad tmyle ortadan silinecekti. (Bk. Ramsaur, The Youngs Turks (Prelude to the Revolution of 1908), s. 120. 36 37 Fethi Tevetolu, mer Naci, stanbul 1973, s. 72. Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. 5, s. 88.; Afet nan, Atatrk Dinlerken-Vatan ve

Hrriyet, s. 295. 38 39 40 41 Tevetolu, mer Naci, s. 73 (40. dipnot). smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. 4, stanbul 1961, s. 351-355. Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, s. 98. Eserde Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kuruluu ile ilgili ifadelerin geni metni u ekildedir;

Beinci Ordudan nc Orduya nakledilen bir Erkn- Harb zabiti Mekteb-i Tbbiyeden tart edilmi amda ticaretle itigale balam bir zat ile buluarak bir Hrriyet Cemiyeti tekiline karar verdiler. Bu Cemiyete Selnikte bir ube ihtasna altlar. Hemen snf rfekasndan baz genlerle imdi birer mevki-i mbeccel ihraz eden zevat- aliyeden bazlaryla grt. Nihayet bir Cemiyetin esasn kurdular. u kadar ki o vakit ittihaz olunan tarikin neticepezir-i muvaffakiyet olmas mekuk idi. Binaenaleyh bu cemiyet ittisaa muvaffak olmakszn hl-i reymide kald. Aradan bir hayli mddet daha geti. Makedonya Meselesi alevlenmi devletlerin mdahalesi memleketimizi mkl bir hale koymutu. Mrzteg Program erbab- hamiyeti ciddiyetle almaya sevketti. Bunun zerine eski Hrriyet Cemiyeti azasndan on zat birer suretle tanarak grerek esas bir tekilt yapmaya karar verdiler. Uzun uzun mnakaalardan sonra merkez-i umumi Selnikte olmak zere Osmanl Hrriyet Cemiyetini bsbtn yeni bir tarzda vcuda getirdiler (Unat, Atatrkn II. Merutiyet nk, s. 346-347. 42 43 44 45 46 47 48 Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul, 1948, s. 207, 208. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, s. 16. Kzldoan, Vatan ve Hrriyet-ttihat ve Terakki, s. 623, 624. Kuran, nklp Tarihimiz ve, s. 237, 238. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, s. 16. Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, s. 110, 111. Selanike geldii zaman Vatana ve Hrriyet Cemiyetinden eser kalmamt. Enver

Behnan apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, Berkalp Kitabevi, Ankara 1944, s. 65.

463

49 50 51

apolyo, Ziya Gkalp, ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, s. 62. Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, s. 13. Kzm Karabekir, ttihat ve Terakki Cemiyeti (1896-1909), stanbul, 1995, s. 179.;

Ramsaur eserinde Mustafa Kemal bu (ttihat ve Terakki Cemiyetine) toplulua girmesine ramen sradan bir ye olmaktan ileri gidemeyecek; Enver gibi 1908 Hareketi srasnda birden yldz parlamayacakt (Ernest Edmonson Ramsaur, The Youngs Turks (Prelude to the Revolution of 1908), Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1957, s. 95.) eklindeki yaklamna Zrcher de katlmaktadr. Her iki yazarnda muhtemelen K. Karabekire dayanarak yapm olduklar sradan bir ye eklindeki tespit yanltr. Cumhuriyet devrinde ortaya kan Mustafa Kemal-Kzm Karabekir uyumazl hatrlanrsa K. Karabekirin verdii bilgilere ihtiyatl yaklalmas gerekir. Mustafa Kemal ttihat ve Terakki Cemiyeti iindeki faaliyetlerinde hibir zaman gerek fikirleri gerekse uygulamalar ve muhalefeti ile gz ard edilemeyecek bir konumda olmutur. 52 53 54 55 56 57 58 59 60 389-390. 61 ttihatlarn gizli tekiltnda yapm olduklar Blkbalar nam altndaki bir takm OKYAR, Devirde Bir Adam, s. 20-21. Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. I, s. 110. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C. 2, Ksm 4, Ankara 1991, s. 169. Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, s. 126, 127. Bayur, Trk nklb Tarihi, C. II, s. 172-201. Celal Bayar, Ben de Yazdm, C. I, s. 182-183. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, s. 17. Tevetolu, Atatrk-ttihat ve Terakki, s. 616. Afet nan, Trablusgarpta Hrriyete Kar syan, Belleten, C. VIII, S. 31, Temmuz 1944, s.

gruplar vard, Mustafa Kemal bu gruplara dahildi. (Bk. apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, s. 66). 62 389-390. 63 Rachel Simon, nderliin Balang Yllar: Mustafa Kemalin Libyay Ziyareti, 1908, Afet nan, Trablusgarpta Hrriyete Kar syan, Belleten, C. VIII, S. 31, Temmuz 1944, s.

(ev. Tten zkaya), Belleten, C. XLIV, S. 173, Ocak 1980, s. 89.; Afet nan, Trablusgarpta Hrriyete Kar syan, Belleten, C. VIII, S. 31, Temmuz 1944, s. 389-390.

464

64 65 66 67 68 69 70

Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. I, s. 138-140. Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 98. Simon, nderliin Balang Yllar: Mustafa Kemalin Libyay Ziyareti, 1908, s. 94-95. Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. I, s. 158, 159 .

apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, Berkalp Kitabevi, Ankara 1944, s. 70. Sina Akin, 31 Mart Olay, Ankara 1972, s. 387. Mustafa Kemal bu grn Kzm Namiye u ekilde ifade etmitir; Ben kendimde

askerlik iin bir istidat grmyorum, daha ziyade siyas ilerde muvaffak olacam sanyorum, onun iin askerlikten istifa etmek niyetindeyim, ne dersin? . (Bk. apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, s. 66). 71 Mustafa Kemal politikadan alkasn keserek kendini askerlie askern talim ve

terbiyesine verdi. (apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, s. 69). 72 73 74 75 apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, s. 68-69. Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, s. 113-114. Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, s. 119. Tevetolu, Atatrk-ttihat Terakki, s. 618.; smet BOZDA, Atatrkn Evrensel Boyutlar,

Ankara 1988, s. 11.; Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. I, s. 146.; Cell Bayarn Tevfik Rt Arastan nakli iin bk Cell Bayar, Ben de Yazdm, stanbul 1966, s. 506, 507. Ayrca geni bilgi iin bkz. Fethi Tevetolu, ttihat ve Terakki Cemiyeti (Frkas), Trk Ansiklopedisi, Cilt 20, s. 446-452. 76 77 78 79 80 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 99. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, s. 252, 254, 486. Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. I, s. 117. Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 91. Bleda, Mustafa Kemal ile ttihat ve Terakki mensuplarnn arasndaki soukluu gidermek

zere Talat Paann da katld bir yemekli toplant dzenlediini yazmaktadr. (Bk. Mehmet kr Bleda, mparatorluun k, stanbul 1979, s. 102.). 81 Feroz Ahmad, The Joung Turks, The Commitee of Union & Porgress in Turkish Polites

(1908-14), Oxford 1969, s. 45-46.

465

82 s. 90, 91. 83 84 85 86

Ahmet Emin Yalman, Byk Millet Meclisi Reisi Mir Gazi Muztafa Kemal Paa

Hazretlerinin Tarihe-i Hayat, Vakit, 10 Ocak 1922, No: 1468.; Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. 5,

Rza Nur, Hayat ve Hatratm, C. III, stanbul 1992, s. 23. Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 100, 101. Tevfik avdar, ttihat ve Terakki, stanbul 1991, s. 105. Mnir Aktepe, Atatrkn Sofya Ateeliine Kadar ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Olan

Mnasebetleri ve Bu Hususla Alkal Bir Belge, Belleten, C. 38, S. 150, Ankara 1974, s. 276. 87 88 AKTEPE, Atatrkn Sofya Ateeliine, s. 277, 278. Mithat Sertolu, Balkan Sava Sonlarnda Edirnenin Kurtarlmas Hususunda Hemen

Teebbse Geilmesi in Atatrkn Harbiye Nezaretini Uyarna Dair Bilinmeyen Bir Belge, Belleten, C. 32, S. 128, Ankara 1968, s. 466-468. Bolayr Merkez Tabyasndan bir nshas da Bakumandanlk Veklet-i Cellesine gnderilen 4/5 ubat tarihli mektubun zet metni u ekildedir; Huzur- Smi-i Nezaretpenahye; Tarafeyn ordularnn vaziyet-i harbiyeleri sevkl-cey nokta-i nazarndan mnakaa ve tetkik edilmi, bu mnaaka-i ilmiye neticesinde Osmanl ordusuna terettp eden hatt- hareket elyevm takip edilen hatt- harekete mnaf zuhur etmitir. Byle bir zamanda hakayk- fenniyeyi ortaya koymak vazifesine binaen bervech-i zr serd-i mutalata itisar ve bu babdaki cesaretin msamaha edilmesine intizar olunur: Vaziyet-i mezkrenin mnakaas ve elde edilen netice; Milletin ve efkr- umumiyenin aldatlmamas ve kabinenin kendi iddiasn tekzib eylememesi iin dman ordusunun faikyet-i adediye ve sevkl-ceyiyesini kat ve azimkrane bir hareket-i taarruziye ile telfiye karar verildiine hkmetmek lzm gelir. Filvaki bundan baka trl karar verilemez. Edirne, atalca ordusundan 300 kilometre uzakta ve atalca karsndaki Bulgar kvve-i klliyesinden mada ayrca bir muhasara ordusuyla Osmanl ordusundan ayr bulunmaktadr. Binaenaleyh, Edirneye varmak iin evvel emirde atalcadaki Bulgar kuvve-i klliyesini duar- inhizam eylemek, saniyen muhasaray cebren reddetmek, salisen drt aydan beri mahsurnin tahribatn izale iin kliyyetli erzak serian ehre yetitirmek lzmdr. Bunun iin hareket ve taarruz iktiza eder. Bu taarruz ya dorudan doruya atalcadan karadan veyahut hem karadan ve hem de Bulgar ksm- kllisi gerilerine ihra hareketiyle tehdit edecek surette denizden veyahut ayn zamanda Gelibolu ibih ceziresinden yaplmaldr. Hareket-i taarruziyenin bir an dahi tehiri ciz deildir. Edirne gnden gne kuvvetini zyi etmekte ve sukuta takarrp eylemektedir. Sukutdan sonra muhasrn dmann kvve-i klliyesine bilcmle esleha ve techizatiyle inzimam edecek ve faikyet-i adediyenin taarruz- azimkrane ile telfisi kesb-i mkilt edecektir. Binaenaleyh Gelibolu limannda bulunan kuvvetler, serian atalca cihetine celbedilmeli ve Geliboluda kalacak askere atalca ordusuyla beraber dmana iddetle taarruz emri verilmelidir. Aksi hlde kabinenin skt kabineden inhiraf eyledii cihetler taayyn edemiyecek ve 10 Knunsn 328 darbe-i hkmetini ka edenlerin esbb- takdir ve sitayii gayr- kabil-i izah bulunacak ve kimbilir daha neler olacaktr. Olbabda emir ve ferman

466

hazret-i menlehlemrindir. Bahr- Sefid Kuv-y Mrettebesi erkn- harbiyesine memur Binba M. Kemal, Bahr- Sefid Boaz kuvy- mrettebisi Erkn- Harbiye Reisi Binba Ali Fethi. (Bk. Sertoulu, Atatrkn Harbiye Nezaretini Uyarna Dair Bilinmeyen Bir Belge, s. 466-468). 89 90 91 92 Aktepe, Atatrkn Sofya Ateeliine, s. 285. Sertolu, Atatrkn Harbiye Nezaretini Uyarna Dair Bilinmeyen Bir Belge, s. 465. Falih Rfk Atay, ankaya, Cilt I, stanbul 1958, s. 56, 57. Okyar, Devirde Bir Adam, s. 203-205.; Ahmet Cevdet Emre, ki Neslin Tarihi, stanbul

1960, s. 202. 93 94 95 96 Atatrk, slm Ansiklopedisi, Cilt I, s. 725-276. Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, s. 58, 70. Atatrk, slm Ansiklopedisi, Cilt I, s. 726. smet Grgl, Atatrkn Anlar, Ankara 1998, s. 40-43.; Falih Rfk Atay, Atatrkn

Bana Anlattklar, stanbul 1998, s. 15-17. 97 Yusuf Hikmet Bayur, Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasyla lgili Henz

Yaynlanmam Bir Raporu, Belleten, C. 20, S. 80, Ankara 1956, s. 622. 98 Mustafa Kemalin 20 Eyll 1917 tarihli raporunun zeti; Madde 1-Halk hkmetten

soumutur, halka kar ok kt davranlmaktadr, hkmet tam bir acz iindedir, adliye ileri de kesin surette ilememektedir, halkn geim ve ekonomik durumu berbattr, kimse gelecee gvenemiyor. Devlet bir gn birdenbire kebilir. Madde 2- Sava yaknda bitecee benzemiyor; dman taraf bizden az sknt ekmektedir. Madde 3- Osmanl ordusu savan balarna nispeten ok zayftr. Birliklerin mevcutlar azdr, iyi tmenlerden biri saylan 59. Tmenin yzde ellisi ayakta duramayacak kadar mecalsiz zayf kimselerden ibarettir. Ordularda yar yarya kaak da vardr. (Bundan sonra trl cephe ve ordularn durumu ve dmanlarn amalar gzden geirilmektedir). Madde 4- Yaplacak iler: a) Ynetim, jandarma, geim ileri dzeltilmeli; b) Askerlik bakmndan saval durumda kalmal ve Avrupadaki btn birliklerimizi yurda geri armal. Sina cephesinde ne yapacamz imdiden kestiremeyiz. Ancak, yle grnyor ki, bir oraya yeni kuvvetler ymadan nce dman bize saldracaktr. Madde 5- Suriye ve Hicaz yeniden bir Mslman-Osmanl komutannn buyruu altna verilmelidir, onun altnda da Sina cephesine yeni bir Mslman-Osmanl komuta etmelidir. Falkenhayn yurda olan zararna ramen behemahal kullanmak gerekiyorsa o, Mslman-Osmanl olacak olan Suriye ve Hicaz genel komutannn buyruu altnda bulunmaldr. Bu takdirde ben imdikinden daha kk bir duruma dsem de (yani stmde bir yerine iki amir bulunsa da) yurt faydas iin buna razym; eer benim 7nci Ordunun Sina cephesine tam olarak varmadan dman saldrrsa ve o perakende olarak 8nci Ordu Komutan Von Kresin buyruu altna girecekse,

467

buna seyirci kalamam ve komutay ben zerime alrm. Almanlara kar zaaf gstermek ok zarar verir. Falkenhayn her yerde Alman olduunu ve kendini Alman menfaatlerini korumakla grevli saydn belirtmekten ekinmiyor; airet bakanlaryla Alman subaylar vastasyla dorudan doruya temas ediyor. Bana bile Araplar Trklere dmandr, biz Almanlar btaraf olduumuzdan onlar kazanabiliriz demekten ekinmemitir; Falkenhaynn saldr yapmak yolundaki szleri btn Suriye ve Arabistann kendi ynetimine girmesi iin bir vesiledir, yurdumuzu bir smrge durumuna drmeye alyor, Palestinde baarl bir savunma yapabilirse bu amacna (Osmanly smrge yapmak amac) ulam olacaktr ve bize bor yazlan altnlar ve son Trk kanlarn bu uurda harcam olacaktr. zet olarak bu srada yurdun hi bir kesinin yabanc nfuzu ve idaresi altna verilmesi caiz deildir. (Bk. Bayur, Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasyla lgili Henz Yaynlanmam Bir Raporu, s. 625, 626. 99 Bayur, Mustafa Kemalin Falkenhaynla atmasyla, s. 624-628.

100 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 117-118. 101 Atay, Atatrkn Bana Anlattklar, s. 27-43. 102 Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Ankara 1998, s. 437, 438. Okyar, Devirde Bir Adam, s. 249 vd.; Tark Zafer Tunaya, Hrriyetin ln, kinci Merutiyetin Siyas Hayatna Baklar, stanbul 1959, s. 45.; Bleda, mparatorluun k, s. 115-116. 103 Mustafa Kemalin aklamas u ekildeydi; Sz gazetesi mdriyetine Beyefendi; gazetenizin 29 Kanun- Evvel 1334 Pazartesi gnk nshasnda baz menabiden temin edildiine gre benim Teceddd frkasna dhil olduum hakknda bir haber nerolunmutur. Bu haber doru deildir. Ben asker sfat ve makammla nisbet ve alkam muhafaza etmekteyim. Binaenaleyh mukarrin-i hakikat olmayan (geree uymayan) haberin tekzibini rica ederim. Sabk Yldrm Grubu kumandan Mirliva Mustafa Kemal (Bk. Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. II, s. 94). 104 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, s. 9. 105 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, s. 8, 9, 252.

106 Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, C. I, s. 326, 327. 107 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1996, s. 239. 108 Fethi Tevetolu, Atatrkle Okyarn kardklar Gazete Minber, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C. 5, s. 13ten ayr basm, Ankara 1989, s. 185-187. 109 Tevetolu, Atatrkle Okyarn kardklar Gazete Minber, s. 187, 188. Gazetedeki

haber u ekildedir: Kamlar! Kamlar, tahakkuk ediyor, kimden ve nereye? Adaletten phe etmek, kendi milletinden, memleketinden phe etmek, bir insann nefsinden phe etmesine

468

muadildir. Mahkeme var, kanun var, tarih var ve bunlarn hepsinin fevkinde Allah varken, kimden ve nereye kaarlar? Vicdanlar pak, alnlar ak, muhti (hata eden, yanlan) olsalar da mctehed (itihad olunmu) olduklarn her zaman iddia ederlerdi? Neden korktular? Padiah ve hkmet, intikam siyasetinden mteneffir (irenen, tiksinen), mmet ve yalnz adaletin tecelliytna muntazr (bekleyen, gzleyen) ortada idare-i kanniye hkmferm, ihtill yok, anari yok ki bu garip firar iin bir mazeret tasavvur olunabilsin. Fakat bu suretle beyhude nefes tketmeyelim. Zaman herkesin mahiyetini gsterdi ve gsterir. Her hlde caniler iin necat yoktur. Eynl-meferr? (Kaacak yer yok mu?) Memleket kbusdan kurtuldu. Mecnun ve can, halk iinde daima muzrdr. are birinin zindana, birinin ifahneye isalidir (ulatrlmasdr). Fakat bunlar intihar ederlerse yapacak bir ey kalmaz. Hayatta bulunduka bunlar, er ge yine lyk olduklar mevkilere tklrlar. Bundan phe etmeyelim. Lkin ders-i ibret almaya bir mni yoktur. Btn nefret ve istikrhmz bir tarafa brakarak bu dersten istifade edebiliriz. Bakasn aldatmak, kendini aldatmaktan baka bir ey deildir. u elim kssadan bu selim hisseyi karan aldanmaz. (Bk. Tevetolu, Atatrkle Okyarn kardklar Gazete Minber, s. 187, 188.). 110 Minber gazetesi bu haberi Mustafa Kemal Paa ile Mlkat; Yksek Bir Tercme-i HalMustafa Kemal Paann Hdemat- Askeryesi-Siyas Kanaatleri-Kuvvetli Bir Ordu Hakkndaki Fikringilizlere Kar Hissiyat-Memleketteki Fikir Cereyanlar balyla vermitir. Bu mlkatta lkenin iinde bulunduu siyas durum hakknda yneltilen soruya verdii cevap olduka mnidardr: Ben siyasetle yalnz 329 senesinde Sofya ve ayn zamanda Belgrat ve etine Ateemiliterlikleri uhdemde bulunduu bir sene zarfnda itigal ettim ve tarz-i itigalim de srf siyas olmayp asker-siyas bir itigal idi. Bu memuriyetim mddeti istisna edilirse, btn hayatm Trablusgarbta, Balkan Muherebesinin safha-i hiresinde ve harb-i bazurda muharebe meydanlarnda umur- askerye ile itigalde gemitir. Binaenaleyh kendimde ordulardan ve muharebelerden ve asker kanaatlerden bahsetmek iin pek vsi selhiyet gryorsam da, siyasetten bahetmek cihetini mntesibine terk etmei muvafk bulurum. Maa-mafih bu ifademle aziz vatanmzn ve bedbaht milletimizin selmet ve menfaatine taalluku itibariyle, devletimizin benim de iinde yaamakta bulunduum devrin safahat- muhtelifesinde siyaset-i umumiye hengine reng-i itirakini dnmemi olduumu sylemek istemiyorum. Bu hususda muhtelif zamanlara id amk dncelerimin ve bu dncelerin icab ettirdii tetkikatn hlsasn ve neticesini ifade etmek lzm gelirse diyebilirim ki, ben, Her trl siyasetin, her trl manasiyle en ok kuvvetli olmakta bulunduunu kabul ederim. En ok kuvvetli olmak tabirinden maksadm, yalnz silh kuvveti olduunu zann etmeyiniz. Bilkis, asker olduuma ramen bu, bence kuvvet muhassalasn vcude getiren avmilin sonuncusudur. Benim murad ettiim, Manen, ilmen, fennen, ahlken kuvvetli olmaktr. nk bu saydm hasilden mahrum olan bir milletin, btn efradnn en son silhlarla techz olunduunu farz etsek bile, kuvvetli olduunu kabul etmek doru olmaz. Bugnk cemiyet-i beeriye iinde insan olarak ahz-i mevki edebilmek iin, elbette silh be-dest olmak kfi deildir. Benim telkkime gre, kuvvetli bir ordu denildii zaman anlalmas lazm gelen mana; her ferdi, bilhassa zabiti, kumandan, cbt- medeniyye ve fenniyeyi ve ona nazaran efal ve harektn tatbik eder, yksek ahlkda bir heyettir. phe yok ki yegne gyesi, vazifesi, dncesi yksek ahlkda bir heyettir. phe yok ki yegne gyesi, vazifesi,

469

dncesi ve hazrl, mdafaa-i vatana mnhasr kalan bu heyet, memleketin siyasetini idare edenlerin en nihayet verecekleri kararla hal-i faliyete geer. te ben, orduya ve ordulara kumandan etmi bir asker sfatiyle bu nokta-i nazardan siyasetle temas etmi olabilirim Memleketimi ve milletimi pek iyi tandm ve muhta olduu terakkiye mazhariyet iin huzur ve skn ile, fakat her hlde hrriyet ve istiklli masn olarak ok devaml almak lzumuna kani bulunduum cihetle, bu kanaatimi tatmin edecek, yani bize huzur ve skn ve zaman- mesi bahedecek mnasebetlere iktiran eden dostluklara cidden taraftarm. (Bkz. erafettin Turan, Mondros Mtarakesi Ertesinde Mustafa Kemalin Orduya, Siyasete ve ngilizlerin Tutumuna likin Dnceleri, Belleten, C. 46, S. 182, Ankara 1982, s. 138, 139). 111 TURAN, Mustafa Kemalin Orduya Siyasete ve ngilizlerin Tutumuna Dnceleri, s. 140-142. 112 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 135. 113 AKN, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, s. 438. 114 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 138. 115 Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, stanbul 1996, s. 204-205. 116 Fethi Tevetolu, Karakol Cemiyeti, Trk Ansiklopedisi, C. 21, s. 293. 117 Cavit, Felaket Gnleri, Mtareke Gnlerinin Feci Tarihi, Tanin, 13, 15, 16 Eyll 1045. 118 Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni, Siyasi Hatralarm, Cilt I, stanbul 1993, s. 232.; Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 203-204.; apolyo, Kemal Atatrk ve Mill Mcadele Tarihi, s. 196. 119 Mesut Aydn, Mill Mcadele Dneminde TBMM Hkmeti Tarafndan stanbulda Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri, stanbul 1992, s. 24. 120 Hsn Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, C. I, stanbul 1975, s. 81. 121 Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, s. 83. 122 Tevetolu, Karakol Cemiyeti, s. 293. 123 Nutuk, C. 1, s. 72-74. 124 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 216. 125 . Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, stanbul 1992, s. 483506. likin

470

126 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 216-217. 127 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 218. 128 Himmetolu, Kurtulu Savanda stanbul ve Yardmlar, C. I, s. 87-132. 129 Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara 1989, s. 59. 130 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 127vd.

131 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 201. eref avuolu ise unlar sylemektedir; o zaman, Mustafa Kemal Paa zerinde durduk. stanbul Mebusu Rza Beyi, Mustafa Kemal Paaya gnderdikEsat Paa, gerek saray, gerekse Harbiye Nezaretinde Mustafa Kemal Paann ordu mfettilii payesiyle Anadoluya geirilmesi konusunda bir hayli gayret sarfetti. (eref avuolu, ttihat ve Terakkinin Gizli Pln, Yakn Tarihimiz, Cilt I, Say 9, stanbul 1962, s. 263). 132 Kazm Karabakir, Paalarn Kavgas, stanbul, 1994, s. 314-315. 133 Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. III, s. 206. 134 Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. III, s. 224. 135 Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, C. III, s. 267. 136 Sina Akin, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara 1996, s. 176. 137 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 262. 138 Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, s. 262.

471

Enver Paa / Yrd. Do. Dr. Hasan Babacan [s.263-273]

Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Enver Bey, 23 Kasm 1881de1 stanbulda Divanyolunda eski Lisan Mektebi karsndaki evlerinde dnyaya gelmitir.2 Alt yana kadar stanbulda eitli iptid mekteplerine devam etmi, Fatih Mekteb-i ptidsinin ikinci senesinde iken babasnn Manastra tayini zerine iptid tahsilini burada tamamlamtr. Yine ayn ehirde askeri rdiye ve askeri idadi tahsilini tamamlayarak Mekteb-i Harbiye-i ahaneye girdi.3 Harbiye rencisi iken, o sralarda yksek okullarda yaygn olduu zere II. Abdlhamit aleyhtar propagandalardan etkilendii hatralarndan anlalan Enver Bey, Harbiyede baarl bir grafik izer. senenin not ortalamalaryla dokuzuncu olarak erkn- harplie aday 40 renci arasna girmeye hak kazanr.4 Enver Bey, o dnemde harp okulunu ve kurmay okulunu saran siyasi olaylarn iine girmi ve Yldz Mahkemesinde sorgulanmtr. Ancak bu dnemdeki ttihat ve Terakki cemiyeti faaliyetlerine katlmad kesindir.5 Enver Bey, kurmay okulunu bitirdikten sonra, stajlarn da tamamlayarak dier mezunlar gibi bro vazifesi almak yerine 23 Ekim 1902de Manastrda 13. Topu Alaynn birinci blne verildi. Enver Beyin Makedonyada etelerle mcadelesi ilk burada balamtr. 1903 Maysnda Napilhi kynde on sekiz kiilik Bulgar etesiyle msademeye topu zabiti sfatyla iki topla itirak etmitir. 1903 yl Eyllnde, yani Makedonya olaylarnn en iddetli gnlerinde kendi sraryla Bulgaristan snrnda Koanadaki 20. Piyade Alaynn 1. Taburuna etelerle savamak iin gnderilir.6 Nisan 1904 tarihinde skpteki 16. Svari Alaynda grevlendirildi. Ayn yln Ekim aynda tipteki alaya giden Enver Bey, iki ay sonra sunuf- muhtelife grevini tamamlayarak Manastrdaki karargaha geri dnd. Burada erkn- harp dairesinin birinci ve ikinci ubelerinde alt, ardndan Manastr Mntka-i Askeriyesi Ohri ve Krova mntkalar mfettiliine tayin edildi.7 Enver Beyin bu yeni grevindeki asl maksad Bulgar ve Yunan etelerini takip ve bunlarla mcadele etmekti. etelerle yaplan mcadelelerden birinde Enver Bey, sa bacandan yaralanmtr. ki sene ierisinde etelerle kendi kumanda ettii mfrezelerle elli drt msademede bulunmutur. Buradaki baarlarndan dolay drdnc ve nc Mecid, drdnc Osmn nianlar ve altn liyakat madalyas ile dllendirildi. 13 Eyll 1906de fevkalade olarak Binbala henz 26 yanda iken terfi etti.8 Bulgar etelerine kar yrtt faaliyet onun zerinde milliyetilik fikirlerinin etkili olmasnda nemli rol oynad. Bu nedenle Selanikte kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyetine ilgi duydu. Enver Bey, 1906 Eyllnde Manastrdan Selanike gelerek cemiyete giri art olan ve byk bir gizlilik iinde yaplan yemin merasiminden sonra cemiyete on ikinci ye olarak katlmtr. Bundan sonra cemiyetin

472

en faal yelerinden biri olan Enver Bey, o gnk duygularn: Artk kalbim vatann kurtulacana kuvvetle inanarak ertesi gn Manastra hareket ettim eklindeki szleriyle ifade etmitir.9 Cemiyetin amac Abdlhamit ynetimini devirmek ve Kanun- Esasyi yeniden yrrle koymakt. Cemiyet Kanun- Esasiyi yeniden ilan etmek iin faaliyetlerine balamt. Cemiyetin faaliyetleri ordu tarafndan da destekleniyordu. Selnikte Cemiyetin ekirdei oluturulduktan ve glendikten sonra nc Ordunun mntkasna giren Kosova vilayetinde, zellikle Manastrda rgtlenme iine giriildi. Bu konuda cemiyete yeni girmi olan Enver Beyin byk faydalar olmutur. Bu yrede rgtlenmenin ilk admn atm, Manastrda karargahn birok yesini cemiyete kaydetmitir. Rumeli Genel Mfettii Hseyin Hilmi Paa: Saraya yazd bir telgrafnda; Benden baka ttihat ve Terakkiye girmeyen kimse kalmam diyordu. Askerlerle beraber polis ve jandarma mensuplar da ttihat ve Terakki Cemiyeti yesi olmulard.10 Binba Enver Bey Manastrda ciddi bir tekilatlk vasf gsterir. Mmtaz kolaas Servet, Selanikin tannm adamlarndan Konyal Hseyin, Avc Yzbas Sleyman Cemiyete girenler arasndadr. te Enver Beyle beraber Hrriyet kahraman olarak n salacak olan Kolaas Resneli Niyazi Bey de Enver Bey tarafndan cemiyete alnr.11 I. Merutiyetin lannda Enver Bey Siyasi ve askeri olaylar, 1908 ylna gelindiinde Cemiyetin tahmin edemeyecei kadar hzla gelimeye balad. Byk devletlerin Osmanl Devletinin ve Rumelinin paylalmas ynndeki niyetlerini Reval mlakatnda iyice aa karmalar, cemiyeti, kesin olarak sonu alnabilecek eylemlere yneltmitir. Faaliyetlerini o gne kadar gizli bir ekilde devam ettiren cemiyet iin bu toplant barda taran son damla oldu. Cemiyet ileri gelenleri Reval toplantsndan l bir antlamann kacan sezdiler ve toplantdan szan sylentiler ok olumsuzdu. Osmanl zerindeki denge bozulacak, Rumeli paylalacakt. Yldz ynetimi vatan yabanclara terk ediyordu. Cemiyet asndan bu kabul edilemez bir sonutu.12 Cemiyet tarafndan Reval mlakatnn sonularnn kabul edilemeyeceine dair bir bildiri, byk devletlerin konsolosluklarna datld. Bu beyannamedeki fikirler; Byk devletlerin drt yldr Makedonyada yaptklar slahat teebbslerinden hibir olumlu sonu alnamam, bunlar faydadan ok zarar getirmitir. ttihat ve Terakki Cemiyeti, slm-Hristiyan btn vatandalarla birlikte vatan korumak amacndadr. Bunun iin de mevcut istibdat ynetiminden kurtulmak gerekmektedir eklinde zetlenebilir. Bu tepki cemiyetin ilk fiili teebbs idi ve bylece cemiyet su yzne km oluyordu. Konsolosluklara gnderilen layiha ile su yzne kan Cemiyet, artk olan bitene kar daha duyarl olmak zorundayd. Bu srada Padiah, Rumelide olup bitenleri anlamak iin Selnik Merkez Komutan Yarbay Nazm Beyi grevlendirmiti. Bunu haber alan cemiyet, Nazm Beyi ldrmeye karar verdi.13 Bu arada Nazm Bey, yeniden stanbula arlnca, Cemiyet harekete gemeye karar

473

verdi. Mustafa Necip, smail Canbolat ve Enver Beyin yardmyla 29 Mays 1908de Nazm Beyi vurur.14 Yaralanan Nazm Bey, stanbula gtrlr. Enver Bey de Tikvee kap gizlenir. Bu olay zerine Abdlhamit, gvendii adamlarndan kodral smail Mahir Paa

bakanlndaki bir heyeti incelemeler yapmak zere Selnike gnderdi. Ayrca Padiah, III. Orduda neler olduunu ve neler dnldn anlamak iin Ordudan iki subay istedi. III. Ordu Mirlii, Kurmay Ali Rza ve Topu Hasan Rza Beyi merkeze gnderdi. Bunlar stanbulda Mir Ethem Paa ile grmeleri esnasnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin faaliyetlerinden ve olup bitenden habersiz yalnz askerlikle uraan kimseler olduklar intiban uyandrdlar. Bundan sonra bu iki subay stanbulda alkonuldular. Selnikte ise bunlarn tutuklandklar zannedilmiti. Cemiyetten, Mfetti Hseyin Hilmi Paaya, bu iki kiinin iade edilmesi, yoksa daha kt eylerin olacana dair tehdit telgraflar gnderilmeye balad. Hseyin Hilmi Paa durumu telgraflarla merkeze haber verdi. Merkezi hkmetin itibar sarslmt. Rumeliden gelen istee uyup iki subay geri gnderildi. Bu durum Rumelide artk ilerin bir hayli ilerlediini ve kartn gsteriyordu.15 Bundan sonra Merutiyete giden yolda en nemli adm; 3 Temmuz 1908 gn Resnede Kolaas Niyazi Beyin16 200 kadar asker ve 200 kadar sivilden oluan kalabalk bir eteyle daa kmas oldu. Niyazi Beyi bu isyana gtren olay 9 Haziran 1908de toplanan Reval grmelerinin kamuoyundaki yanklardr.17 Niyazi Bey Cemiyetten izin alarak, daa kmak ve aka mcadele etme kararn ald. Daa kmadan nce, tabur deposuna girerek birok silah, cephane ve tabur sandndaki paralar da alarak, 3 Temmuz 1908de stile istikametinde kasabadan kmtr. Niyazi Beyle beraber isyan edip daa kanlar arasnda, Resne Belediye Reisi Hoca Cemal, vergi ktibi Tahsin, polis komiseri Tahir, Mlzm Yusuf Efendilerle Resnedeki Srp mektebi muallimi vard.18 Niyazi Bey, Saraya, Rumeli Mfettiliine ve Manastr Valiliine yazd yazlarla, blgedeki hafiye paalarn stanbula geri dnmesini, Kanun- Esasinin hemen yrrle konularak, Mebusan Meclisinin toplanmasn yumuak saylabilecek bir dille istedi. Bunu baka ttihat subaylarn da ihtilale katlmas izledi. Niyazi Beyin bu hareketi ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan desteklendi. Hareket tamamen rgtn mal oldu. Bu olaydan sonra, 5 Temmuz 1908de Cemiyetin Manastr ubesi yeleri ehrin sokaklarna Kanun- Esasinin ilann isteyen beyannameler yaptrd. Yrede bulunan Mslman olan ve olmayan birok ete Niyazi Beyle ibirlii yapt.19 Padiah, Rumelide duruma hakim olmak iin iddetli tedbirlere bavurma karar ald. Bunu uygulamak iin en iyi ve ideal adam, Mitroviede 18. Nizamiye Frkasnn Komutan Arnavut emsi Paa idi. emsi Paa, Niyazi Beyin isyann bastrmakla grevlendirildi. Paa, okuma yazmas kt, alayl ve Padiaha ok bal sert bir askerdi. Ayrca, merutiyeti subaylarn en azl dman idi. emsi Paa, 7 Temmuz 1908 Sal gn Manastra gelerek derhal durum hakknda soruturmaya ve bilgi almaya balad. Paann Manastra gelii ttihat ve Terakki mensuplar zerinde byk bir korku meydana getirmiti. emsi Paa buradaki tahkikatnn bir sonu vermemesi zerine, Resne zerine hareket etme karar ald. Yannda Prizren Belediye reisinin muhafz kuvvetleri vard. Sarayla

474

haberlemek

zere

Manastr

telgrafhanesine

girdi.

Sarayla

telgraflamasnn20

ardndan

telgrafhaneden karken ttihat ve Terakki Cemiyetinin fedai subaylarndan Temen Atf (Kaml) tarafndan vurularak ldrld.21 Paa, yoluna devam edebilseydi, belki de Niyazi Beyin hareketini bastrabilecekti. Bu hadise saray ve bal evrelerde byk bir aknlk ve ylgnlk meydana getirdi.22 emsi Paann katlinin ardndan, Niyazi Beyin isyann bastrmaya Mir Tatar Osman Paa tayin edildi. Blgenin ierisine dt askeri ve siyasi durumdan sonra Abdlhamidin bu ayaklanmay bastrabilmesi iin Makedonyadaki III. Ordu ve Edirnedeki II. Ordudan faydalanmasna imkn kalmamt. Ayaklanmay Anadoludan 47 tabur asker gndererek bastrmay planlad. Ayrca Makedonyadaki Rum etelerinden faydalanlacakt. Tatar Osman Paa, Manastra geldii srada zmirden Selnike asker sevkine balanmt.23 Cemiyet Anadoludan gelecek askerlerin, Niyazi Bey zerine gitmesini nlemek iin Doktor Nazm Beyi zmire yollad. 16 Temmuzda, 27 tabur asker zmirden deniz yolu ile Selnike gnderildi. zmirdeki cemiyet yeleri olan Doktor Nazm, Bursal Tahir ve arkadalar da vapurlara binmilerdi. Askerlerin bir ksm daha Selnike varmadan dierleri ise Manastr yolunda ttihat ve Terakki Cemiyetine katlmaya ikna edildiler.24 Niyazi Beyin daa kp, isyannn bastrlamamasndan sonra, Makedonyadaki bir dier nemli olay da, Firzovik Toplantsdr. Haziran 1908 ortalarna doru Kosovada bulunan baz yabanclar, Firzovikte bir elence dzenlemeyi tasarlarlar ve hazrlklarna giriirler. Herhalde Makedonyann Osmanl Devletinden koparlmas ynnde gelien siyasi olaylardan rahatsz olan blgenin Arnavutlar, bu hazrlklar, Avusturyann asker bir igal hareketini rtmek iin dzenlenmi bir hile olarak yorumladlar ve silahl olarak Firzovikte toplandlar. Bu haber dallanp budaklanarak yaylr ve toplulua katlanlarn says ertesi ay 30.000e kadar ykselir. Fakat, Avusturyadan bir hareketin sz konusu olmad anlalr. Bu arada toplantnn skunetle dalmasn salamak zere Kosova Valisi Mahmut evket Paa tarafndan 8 Temmuzda grevlendirilen ve ttihat ve Terakki yanls olan Miralay Galip Bey, bunu merutiyetten yana bir toplantya evirmeye alyordu. Necip Draga gibi Arnavut ileri gelenleri kendisine yardmc olurken, sa Bolatin gibileri buna kar kyorlard.25 Galip Beyin gelitirmek istedii tez: Rumelide yabanc mdahalesinin son bulmas iin merutiyet dzeninin geri gelmesiydi. Sonunda bunu baard. 20 Temmuz gn Padiaha sunulmak zere sadrazam ve eyhlislma Kosova halk adna 180 imza ile ekilen telgrafta bir millet meclisinin toplanmas isteniyordu. Cevap kmaynca, 22 Temmuzda bir telgraf daha ekilerek, Teskin-i heyecan kabil olmuyor, halk msellahan aa doru akn ediyor diye srar edildi. Bu durum Ordudaki bir isyana, bir halk isyannn da eklendiini gstermekteydi. stelik bu isyan devletin en duyarl ve en gz nnde bulunan bir yerinde oluyordu ve bunu yapanlar da Abdlhamidin ok gvendii Arnavutlard.26 Abdlhamit bu basklar altnda merutiyeti kabule raz olacaktr, ama buna son dakikada karar verecektir. Bu arada ttihat ve Terakki Cemiyeti Manastrn ardndan Ohride de faaliyetlerini iyice arttrmt. Ohrideki snf- sani redif alay kumandan vekili Eyp Sabri Bey, asker ve ahaliden tekil ettii Ohri Mill Alay birinci tabur kumandanln ele alarak 20 Temmuz 1908de askeri depoyu

475

atrp, dokuz yz mavzerle, doksan be sandk cephaneyi yanlarna alarak daa kmtr. Daha sonra Eyp Sabri Bey kuvvetlerine Manastrda bulunan rediflerle, Mitrovieden gelen nizamiye taburlarndan baz zabitler de iltihak etmilerdir.27 Bu gelimeler karsnda Mir Tatar Osman Paann Cemiyete ve yelerine kar sinsice tavr taknmas sebebiyle Cemiyet tarafndan, tutuklanmas kararlatrlm, bu i, Ohri tekilatna havale edilmiti. Yani bu grevi Eyp Sabri Bey ve Resneli Niyazi Bey yerine getireceklerdi. Bunun zerine her iki tabur gizlice tertibat alarak hazrlandktan sonra Manastr zerine hareket etti ve Nihayet 22 Temmuzda, Niyazi Bey ve Eyp Sabri Beyler Cemiyetin emri zerine Manastrdaki ordu kumandan Tatar Osman Paay daa kaldrdlar. Artk 22 Temmuzda ttihatlar btn Makedonyada ynetime el koydular. 23 Temmuz gecesi Manastr Komitesi, merutiyetin ilan ve Meclis-i Mebusann toplanmas iin bir irade yaynlanmas isteiyle Padiaha bir telgraf ektiler. Bu telgrafta Sultana saygl ancak kararl bir ifade vard. Askerlerden esnafa kadar, her zmrenin Kanun Esasiyi ilan ettirmek yolunda birlik iinde olduu bildiriliyor, Merutiyetin ilan ve Meclis-i Mebusann almas isteniyordu. 24 saat iinde bu isteklerinin yerine getirilmemesi halinde II. ve III. Ordularn stanbula yryecei bildiriliyordu. Bu, ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan Padiaha verilmi bir ltimatom idi. Ayn gn 21 pare top atlarak, Manastrda ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan Merutiyet iln edilir. Yine o gn, ttihat ve Terakki, Rumelinin birok merkezinde merutiyeti trenlerle iln eder ve durum bir telgraf yamuru halinde Yldz Sarayna duyurulur.28 Hkmetin de buna uymas istenir.29 Aslnda, Abdlhamidin o srada Makedonyada dayanaca hibir kuvvet kalmamt. Zaten zellikle Mir Tatar Osman Paann daa kaldrlm olmas blgede Cemiyetin her eye hakim olmas anlamna geliyordu.30 Bu gerei gren Sultan Abdlhamit, Almanc diye tannan Avlonyal Ferit Paay 21/22 Temmuz gecesi azledip yerine Sait Paay getirmitir.31 Kmil Paa da Meclis-i Vkelya memur edilir. Her iki vezir de liberal olular ve ngilizlere yaknlklar ile tannrlar. Abdlhamidin niyeti Merutiyeti ilan etmekten yana olmakla beraber, sarayda toplanm bulunan kabine, ii ardan alyordu. Saraya gelen telgraflarn byk miktarlara ulamas Padiah zerinde bask oluturuyordu. Sonunda Abdlhamit boyun emek zorunda kald ve 23/24 Temmuz 1908 gecesi Merutiyetin iln edildii btn vilayetlere duyuruldu, 24 Temmuzda da gazetelerde yaynland.32 Merutiyetin iln zerine Selnikte sokaklar gn gece imparatorluun bayraklarn tayan ve kendilerine ehir orkestralarnn elik ettii gstericilerle doldu tat. Ksa bir sre iin de olsa Makedonyadaki olaylar yatt. Merutiyetin ilnndan sonraki gnlerde, Bulgar, Yunan, Srp eteleri Selnike inerek, ttihat ve Terakki Cemiyeti yneticileriyle anlatlar, silahlarn braktlar.33 Kprlde hrriyeti ilan eden Enver Bey buradan Tikvee gelir. Tikvete iken Selanikten Cemiyetin davet telgrafn alr. Enver Bey buradan trenle Selanike geer. Burada kendisine grkemli bir karlama yaplr. Enver Bey artk hrriyet kahraman Binba Enver Bey olmutur. Talt Bey, Merutiyetin ilann salayan olaylarn kahramanlar Enver ve Niyazi Beylerin Selanike trenle geldikleri srada, daha onlar trenden inmeden yanlarna giderek herkesten nce tebrik etmiti. Enver Beyin elinden tutup trenden beraber inmiler ve sevin gsterilerinde bulunan ahaliye te

476

kahraman- hrriyet yaasn Enver yaasn Niyazi nidalaryla onlar tantmtr. Talt Bey bylece, halk nazarnda Enver Beyin n plana kmasn engellemeye, onlarn baarlarn Cemiyetin baars olarak gstermeye alarak siyasi manevra yeteneini ve zekasn gstermi oluyordu. II. Merutiyetin lanndan Sonraki Askeri ve Siyasi Olaylar erisinde Enver Bey Siyasi belirsizlik ve Cemiyetin iktidara hazrlksz yakaland ortamda, liderler bir mddet stanbulda kalarak siyasete mdahale etmeye altlar. Fakat II. Merutiyetin ilk kabinelerinden Hseyin Hilmi Paa kabinesinde Harbiye Nazr olan Mahmut evket Paa ilk i olarak Merutiyetin getirdii yeni hretlerin politika sahasndan uzaklamasn ve devletin zerinde grnr bir kuvvet olmaktan karak grevlerinin bana dnmelerini salamaya alt. Bunun iin gen subaylardan bazlarn da daha iyi yetimeleri mit ve arzusuyla yurt dnda grevler verdi. Enver Beyi Berline, Hafz Hakk Beyi Viyanaya ataemiliter olarak gnderdi. Cemal Beyi Fransaya yollad. Ali Fethi Beyi de tahttan indirilen II. Abdlhamitin muhafz olarak Selanike gnderdi. Mustafa Kemali karargah kurmaylna memur etti.34 Enver Bey, 5 Mart 1909da 500 kuru maala Berlin askeri ataesi olarak grevlendirildi. eitli aralklarla iki yl akn bir sre devam eden bu grev Almanyann askeri durumuna ve sosyal yapsna byk hayranlk duymasna yol at ve onu tam bir Alman hayran haline getirdi.35 Enver Bey, Berlin askeri ataesi iken Almanlardan zel bir ilgi grd. Onun zaten Alman ordusuna kar bir hayranl vard. Askeri ynden Almanlara hayranlk, Osmanl Harp okullarnn bir gelenei idi. II. Mahmuttan beri askeri alanda ne zaman slahat yaplacak olsa askeri mavir ve uzmanlar hep Almanyadan getirilmiti. Ordunun silahlar da ounlukla Alman silahlar idi. Enver Bey, Berlinde iken Almanlardan gerekten rtbesinin stnde bir ilgi grd. Mesela, Korgeneral Makenzenin Yarbay Enverin karsnda topuk selam vermesi Osmanlnn bu gen subayn bsbtn gururlandryordu. 31 Mart olaylar patlak verdii zaman Enver Bey Berlinde askeri ataelik vazifesine yeni balamt. Fakat olay haber alr almaz hemen harekete geip Selanike gelir, cemiyet merkezi ile gerekli temaslar yaparak oradan Yeilkye geer. Hareket Ordusunda Mustafa Kemalin uhdesinde bulunan kurmay bakanln alarak teebbste etkin bir rol alr. Olaylarn yatmasndan sonra tekrar Berline gider. Mart 1911de stanbula arlan Enver Bey, grt Mahmut evket Paa tarafndan Makedonyadaki ete faaliyetlerine kar alnacak tedbirleri denetlemek ve bu alanda bir rapor hazrlamak zere blgeye gnderildi. Enver Bey dolat Selanik, skp, Manastr, Kprl ve Tikvete bir yandan etelere kar alnacak tedbirler zerinde alrken te yandan ttihat ve Terakki Cemiyeti ileri gelenleriyle grt. 11 Mays 1911 tarihinde stanbula dnd. 15 Mays 1911de Sultan Mehmed Readn yeenlerinden Naciye Sultan ile nianland.36 27 Temmuz 1911de Malisr isyan sebebiyle kodrada toplanan 2. Kolordunun erkan harp reisi olarak Trieste zerinden kodraya gitmek zere stanbuldan ayrld. 29 Temmuzda ulat kodrada Malisr isyannn bastrlmas,

477

ttihat ve Terakki Cemiyetinin Arnavut yeleriyle olan meselelerinin hallinde nemli rol oynad. Daha sonra tekrar Berline getiyse de Trablusgarbda meydana gelen gelimeler zerine stanbula dnd.37 talya, 1902 ylnda balayan siyasi ve askeri temaslar ve anlamalarla Avrupa byk devletlerini Kuzey Afrikadaki son Osmanl topraklarn ele geirme konusunda ikna etti. Ortamn uygun hale geldi 28 Eyll 1911de Osmanl Devletine verdii ltimatomla Trablusgarb ve Bingaziyi boaltmasn istedi. Osmanl Devleti bu ltimatoma 29 Eyll 1911de cevap vererek talyann iddia ve isteklerini reddetti. Bunun zerine talya 29 Eyll 1911 gn Osmanl Devletine sava ilan etti. A. Trablusgarb Savanda Enver Bey talyan taarruzu ve igallerinin balad srada Osmanl Devletinin Trablusgarbda ham yeterli askeri yoktu hem de sava hazrlklar yaplmamt. Hatta yardm ulatrabilecek fiziki imkanlara da sahip deildi. Btn bu olumsuzluklara ramen, o gnlerde ordunun gen ve nde gelen subaylar Trablusgarb yolunu tutarlar. Paris Ataemiliteri Fethi Bey, Tunus zerinden gider. Enver Beyin amcas Halil Beyde (Paa) ayn yolu zorlar ve sonunda baarl olur. Enver Beyin kardei Nuri Bey (Paa) ilk frsatta Halil Beyin yannda yerini alr. Mustafa Kemal ve arkadalar Msr zerinden gemeye alrlar ve baarrlar. Enver Bey de Trablusa gitmek zere 1911 Eyll balarnda Berlinden ayrlarak Selanike gelir. Burada Cemiyetin merkez komitesi yeleri ile grr ve burada talyanlara kar yaplacak mcadele hakknda grlerini bildirir.38 Enver Bey, 24 Eyllde Selanikten stanbula geer. Harbiye nazr ve Sultan Mehmet Reat ile grr. Amac talyanlara kar yaplacak mcadelede devletin desteini salamakt. Fakat bu konuda umduunu bulamaz, Harbiye nazr bu teebbs lzumsuz bulur. Btn bunlara ramen Enver Bey, Msr zerinden Trablusa ular. Enver Bey, 24 Ekimde Derne nlerine vararak talyanlara 15 km. mesafede olan Ayn-el Mansurda karargahn kurar. Dernede cephe kumandan kolaas Mustafa Kemaldir. Daha sonra Enver Bey daha kdemli olduu iin cephe kumandanln zerine alr. Enver Beyin Derneye varnda asker ve sivil olmak zere ancak 500-600 kiiye varabilen Trk ve Arap direni kuvveti says ksa zamanda 20.000 kiiye kartlr. Bunlarn gayretleriyle talyanlar igal ettikleri siperlerden neredeyse bir yl, bir adm bile ileri gidememilerdir. Enver Beye Derne cephesi iin Osmanl Devleti her ay 15000 altn tahsis etmitir, fakat bu para yeterli deildir. Onun iin parann yetimedii zamanlarda Enver Bey ve cephe kumandanlar kat para karrlar. Bu para uzun mddet kullanlr ve itibarn yitirmez. Enver Bey, Trablusda son zamanlarda halkn moralini ykseltmek iin byk bir taarruz tertip eder, bunun iin byk hazrlklar yaplr fakat netice beklenildii gibi olmaz, byk zayiatlar verilerek

478

geri ekilir. Bu taarruzun ardndan talyan kumandan araclyla Derne cephesi kumandan Enver Beye 18 Ekim 1912de Uide talyanlarla yaplan antlamann bir suretini verir. Bunun zerine Enver Bey, Trablusta son hazrlklarn yaparken de kendileri gittikten sonra yerli halkn savaa devam etmesi iin gerekli ortam oluturur, Enver Beyden sonra da bu mcadele 1919 ylna kadar srer. Enver Bey, Balkan Harbine katlmak zere 25 Kasm 1912de Derneden memlekete dnmek zere hareket eder. Takma isim kullanarak talyadan geip stanbula gelir.39 B. Bbli Baskn ve Sonrasnda Enver Bey Balkan Harbinin kmasyla birlikte40 Osmanl Devleti Balkanlarda umulmadk bir yenilgi ald. Enver Bey, Trablusgarbdan Berlindeki grevine deil, hemen yeni muharebe alan atalca cephesine komutu (1 Ocak 1913). Yeni grevi X. Kolordu Kurmay Bakanldr. Fakat Enver Bey greve baladnda Balkan Harbi fiilen kaybedilmi, Rumeli elimizden kmt. Meydana gelen gelimelere kar dnemin Sadrazam Kamil Paa da, 23 Ocak 1913te hkmeti toplayarak 23 Ocak 1913te Bblde byk devletlere verilecek notay konumak zere toplanacakt. Enver Bey ve arkadalar nceden hazrlanan plan gerei Edirnenin dmana braklmasn protesto iin Bblyi basacaklar ve hkmeti devireceklerdir. Bu plann 23 Ocak Perembe gn saat 15te gerekletirilmesi kararlatrlmt. nk hkmet yeleri bu saatte sadrazamn odasnda hazr bulunacaklard. Hazrlanan plan uygulamaya konularak ttihat ve Terakki Merkez-i Umumisinde beklemekte olan Enver Bey kendisi iin hazrlanan beyaz ata biner, zmitli Mmtaz ve Filibeli Hilmi Beyler de korumay salamak iin atn evresinde yryorlard. Gurup Bblye geldii zaman mer Naci de burada evresinde toplanan kalabal galeyana getirmeye alyordu. Enver Bey yannda Yakup Cemil, Sapancal Hakk, Mustafa Necip, Hilmi Beyler olduu halde sadaret binasna doru yneldi. Onlar Talt Bey ve Mithat kr izliyordu. Baskn ekibi fazla bir engelle karlamadan sadaret binasna girdi. Talt Bey ve Enver Bey, Sadrazam Kmil Paann odasna girerler ve paa onlara byk bir soukkanllkla neden geldiklerini ve ne istediklerini sorar. Enver Bey sz alp, ok saygl ve ekingen bir dille, milletin cotuunu ve kan akmasnn nne geilmesi iin kendisinin sadaretten ekilmesi gerektii yolunda konuur. Kmil Paa devletin durumunun arlk ve ktln ve girimi olduklar iin lke iin douraca tehlikeleri beyan eden birka sz syler. Enver Bey utanga bir tavrla onu dinlemektedir. Fakat Talt Bey sert bir tavrla biteviye: stifa! stifa diye Kmil Paann szn kesmekte ve onu konuturmamaktadr.41 Bir mddet sonra Kmil Paa; cihet-i askeriyeden vuku bulan teklif zerine eklinde balayan istifasn yazmt. Talt Bey ve Enver Bey bu istifanameye itiraz ederek, Ahali ve cihet-i askeriyeden vuku bulan teklif zerine eklinde, istifa isteinin halkn da istei olduunu ilave ettirmilerdir.42 stifa yazsn alan Enver Bey, derhal saraya gidip Padiaha sunmu, buna karlk Mahmut evket Paay sadrazam yapan bir iradeyi alarak, Bbliye getirip oradakilere tebli etmitir.43

479

Bbli baskn sonras Cemiyetin iktidarda daha ok sz sahibi olmasna ve btn bunlarn Edirneyi kurtarmak amacyla yapldnn ilan edilmesine ramen 30 Mays 1913te Londrada yaplan bar grmelerinin sonunda, Edirnenin Bulgarlara terki ttihat ve Terakkiyi ok zor durumda brakt. Cemiyet iine dd bu prestij kaybndan kurtulmak iin ne pahasna olursa olsun Edirnenin geri alnmasn istiyordu. Tam bu srada Cemiyet liderlerinin nne yeni bir frsat kt. Balkan devletleri Bulgaristana kar savaa baladlar, zor duruma den Bulgarlar askerlerini Edirneden geri ekmeye baladlar. Bu durumdan istifade etmeyi dnen Enver ve Talt Bey harekete getiler. Enver Bey, kurmay bakan olduu kolordunun kumandan Hurit Paay, Talt Bey de hkmet yelerini Edirnenin geri alnmas iin ikna etmeye alt. Bu arada, byk devletler, zellikle ngiltere, harektn yaplmamas iin bask ve tehditlerde bulunuyordu.44 Bu tehditlere aldrmayan hkmet, Edirnenin geri alnmas iin, 13 Temmuz 1913te (30 Haziran 1329) karar ald. Ayn tarihli irde-i seniyye ile padiah, hkmetin mazbatasn tasdik ederek, igal altndaki topraklar geri alma emrini verdi.45 20 Temmuzda hkmet, elileri vastasyla byk devletlere Edirne zerine yrneceini bir nota ile bildirdi.46 Osmanl ordusu byk bir direnile karlamadan, Dou Trakyay iine alan, Meri rmana kadar ilerledi. Fethi Bey kumandasndaki kuvvetler Krklarelini kurtarrken, 21 Temmuz 1913te Enver Bey kumandasndaki kuvvetler de Edirneyi istirdat ettiler.47 Edirnenin geri alnmas lkede byk bir sevin yaratmt. Osmanl Devletinin makus talihi ilk kez ksmen de olsa yenilmi gibiydi. Bu baar, ttihat ve Terakkinin nfuzunu byk lde arttrm, ona byk bir g kayna tekil etmitir. Edirnenin geri alnmas ve bu harektta Kaymakam Enver Beyin aktif davranlar halk arasnda onun hretine yeni halkalar ekledi. Hatta bu arada onun iin Edirnenin ikinci fatihi gibi vgler de yazlmaya baland.48 8 Ocak 1914 tarihinde ayn zamanda Erkn- Harbiye-i Umumiye reisliini de slenen Enver Paa yeni grevinde byk bir gayretle, Balkan savanda bozguna urayan Osmanl Ordusunun yeniden dzenlenmesine alt. II. Abdlhamit Dneminin yal paalarnn tamamna yakn bir ksm emekli edildi ve gen subaylar Orduda nemli grevlere getirildi. Enver Paann bu alandaki almalar bir anlamda Cumhuriyetin kuruluunda nemli rol oynayan askeri kadronun da Osmanl ordu tekilatnda ykselmesini salad. Enver Paa, Harbiye Nazrl srasnda enveriye ad verilen askeri balklar ve ayn adla anlan, sesli ve sessiz harflerin her birinin ayr yazlmas ile uygulanan bir yaz biimi gibi yenilikler yapt.49 C. I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin Tarafszl veya Savaa Srklenmesi Mesuliyeti Tartmalar erisinde Enver Paa Enver Paa, I. Dnya Sava ncesinde Osmanl Devletinin Avrupann byk devletleri ile ittifak araylar maksadyla yapt giriimler erevesinde, ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan Almanya ile ittifak salamak iin giriimlerde bulunmak zere grevlendirildi. Enver Paann ilk giriim

480

ve teklifleri Almanyann stanbul Bykelisi Hans von Wangenheim tarafndan reddedildi. Daha sonra Avusturya-Macaristan yetkililerinin de basklar ile Wangenheimn ve anslye BetmannHollwegin itirazna ramen Kayser II. Wilhelmin ahsi emriyle 2 Austos 1914te tarihi ittifak anlamas imzaland. Osmanl Devleti, Almanya ile 2 Austos 1914 tarihinde gizli ittifak antlamas imzalamasna ramen, tarafszln korumaya alyor ve bunu her frsatta dier devlet elilerine bildiriyordu. Buna ramen Osmanl Devletini fiilen savaa sokan olay, iki Alman gemisi, Goben (Yavuz) ve Breslavn (Midilli) Karadenize alp Rus limanlarn bombalamasdr. Bu iki gemi, ngiliz donanmasndan kap Osmanl karasularna girerek 10 Austos 1914te anakkale Boazna geldiler. anakkale Boazna snan bu gemileri bir Osmanl klavuz gemisi, boaza daha nceden tahkimat maksadyla denen torpil tarlalar arasndan geirerek, gvenli bir blgeye getirdi. Enver Beyin izniyle, bu gemiler Boazda korunmu oldu.50 11 Austos gecesi, her zaman olduu gibi, Heyet-i Vkel sadrazamn Yenikydeki yalsnda toplant halindeydi. Enver Bey dndakiler erkenden gelmilerdi. Toplantya biraz ge gelen Enver Bey: -Bir olumuz dnyaya geldi, diyerek Gobenin anakkale Boazndan ieri girdiini bildiriyordu.51 Heyet-i Vkelnn yapmas gereken iki tercihi vard: Ya bu iki geminin, Osmanl Devletinin tarafszlk artlarna uygun olarak 48 saat ierisinde anakkale Boazndan kp gitmelerini isteyecek veyahut da gemiler, silah ve toplarn skp teslim edeceklerdi. Alman bykelisi, bu durumun mzakeresi iin sadrazamn konana arlmt. Bykeli, Osmanl hkmetinin yukardaki iki artn da kabul etmiyordu. Wangenheimin bu tutumuna sinirlenen sadrazam, Talt Bey ve Halil Beyi eliyi ikna etmek iin grevlendirdi. Bu srada Halil Beyin aklna gemilerin satn alnmas fikri geldi ve bunu bykeliye teklif ettiler. Neticede gemilerin satn alnd ilan edildi ve resmi sat szlemesi yapld.52 Yavuz ve Midillinin satn alnmasndan sonra sadrazam Said Halim Paa, Osmanl Devletinin tarafsz olduunu ilan etti. 15 Austos tarihinde Rus Bykelisi Sazanof, Osmanl Devletinin savaa girmemesi ve bunun mkafatnn lkesinin btnlnn korunmas olacan syleyerek, dier byk devlet elilerinin de desteini almak suretiyle bu tarafszla gvence istiyordu.53 Her ne kadar, bata sadrazam olmak zere baz devlet ricali tarafszln korunmas iin aba sarf ediyorlarsa da Almanya, Osmanl Devletini savaa sokmak iin her trl tedbiri alyordu.54 Bu aamada, Goben ve Breslavn komutan olarak stanbula gelen Amiral Souchon (Suon), Enver Paa tarafndan Osmanl donanmasnn bana getirilmiti.55 Amiral Suon komutasndaki Osmanl Donanmas 27 Ekim akam Karadenize ald. 29 Ekim 1914 gecesi Sivastopol ve Novorosisk ve 30 Ekim gecesi de Odesa limanlar bombaland. Ayrca Suon, karlarna kan btn Rus gemilerini de topa tutarak batrd.56 Bylece Osmanl Devleti fiilen savaa girmi oldu.57 Osmanl Devletini sava uurumuna srkleyen, Karadeniz limanlarn bombalama kararn kimin verdii daima tartlmtr. Sadrazam Said Halim Paa, sava sonunda sorumlu olarak

481

yargland srada verdii ifadelerde: Harbe taraftar olmadm anlayan Alman ricali Karadeniz vaka-i messifesini ihzar ve ihdas ettiler diyerek kendisini savunurken, rksulu Mahmut Paa, baz zabitann ifadelerine dayanarak; Alman Gemileri Karadenize kmadan Cemal Paa Trk gemilerindeki mera ve zabitana Suon Paann kumandasnda olduklarna ve ne emrederse onu yapmalarna dair emir vermi ve donanma Boazdan ktktan sonra kumandanlar amiral gemisine arlarak, kendilerine kapal zarflar verilmi. Bu zarflarda, kimisinin Sivastopol, kimisinin Kiyef ve Odesay ve kimisinin Novorosiski bombardman eylemesi yazl imi eklinde fikrini beyan ediyordu. Bizzat Amiral Suon mektubunda: Rusyaya kar ilk taarruz Trkler tarafndan yaplmtr.58 Cemal Paa da savan balamasndan sonra, drdnc ordu komutanl vazifesiyle Suriyeye hareketinden nce nazrlara ve yerli ve yabanc gazetecilere verdii ziyafette; Osmanl Devletinin harbe giriinin ne kadar hakl sebeplere dayandn uzun uzadya anlattktan sonra -Efendiler, eer Osmanl Hkmeti bu harbe itirak etmemi olsayd, memleketin istiklli tamamyla tehlikeye girmi olacakt diyerek hkmetin bu karardaki haklln savunmaya alyordu. Ayn toplant ve ziyafette hazr bulunan Halil Bey de Cemal Paa ve hkmetin fikirlerini savunarak yle diyordu: -Umum harp karsnda bulunduumuz zaman bendeniz, devlet iin iki ihtimal tasavvur ediyordum, o kanaatte idim ki; ufak bir vatanperverlik hissi ve tarihe hrmeti olan bir hkmet recul, bu iki ihtimalin bir ncsn tasavvur edemezdi. nk ncs; Moskoflarn Avrupada hakimiyetini tesis iin, onlarla yan yana harp etmek olurdu. Birisi tarihi ve ananevi dmanmz olan Moskoflara kar harp edenlerle beraber bulunmak ve devletin ne mevcudu, ne kuvveti varsa, onlara terik edip, hasmlarmzn galebesi halinde Moskoflarn Avrupada tesis edecei hakimiyeti mmkn olduu ve elden geldii kadar men etmek, ikinci ihtimal de tarafsz kalmak Tarafsz kaldmz halde Yunanistann uradndan beterine maruz kalacaktk Osmanl Devleti Cihan Harbine, iki gaye takip ederek karmtr: Devletin istikll ve tamamiyetinin muhafazas ve imparatorluk dnda kalan Mslman ve Trklerin mahkumiyetten kurtarlmas Bu cihetle bu cihan cengi, Trkler ve Mslmanlar iin, bir istikll ve kurtulu cihaddr. Enver Paa da harbe girmekle: -Biz Allahn inayetiyle yalnz Osmanl ta ve saltanatn muhafaza deil, btn slm aleminin hukuk ve hayatn muhafaza ve istihsale muvaffak olacaz! diyordu.59 Talt Bey de hatralarnda: .Arife gnnde, Karadeniz donanmasyla Amiral Suon arasnda bir muharebe vuku bulduunu ve Gobenin Rus sahillerini bombardman ettii haberini aldk. Bu hadiseden hibirimiz daha nceden malumatdr deildik. Fakat herkes gibi, ben de Enver Paann haberi olduuna kani idim. Bayram gn meclisi mebusan reisi Halil Beyin evinde toplandk. Ben Enver Paaya epeyce hcum ettimse de, hi haberi olmadn yeminle temin etti. Bu hadise de harbi artk bir emri vaki haline getirmiti diyerek kendisini savunuyor.60 Aslnda Osmanl Devletinin savaa girmesinin gerek sorumlular, kabine yelerini ve kamuoyunu haberdar etmeden Almanlarla, 2 Austos 1914 tarihinde gizli bir ittifak antlamas imzalayan, Sait Halim Paa, Talt Bey, Halil Bey ve Enver Paadr. nk bu antlamann ikinci maddesinde: Rusya messir askeri mdahalelerde bulunur ve bu durum Almanya iin AvusturyaMacaristan ile ittifak sebebi oluturursa, bu ittifak sebebi aynen Trkiye iin de geerli olacaktr denilmekteydi. Bu demek oluyor ki, eer Rusya, Avusturya-Macaristan veya Almanya ile savaa girecek olursa, Osmanl Devleti de tabii olarak Almanyann yannda savaa katlm olacakt. Halbuki

482

Almanya zaten bu antlamann imzalanmasndan bir gn nce, yani 1 Austos 1914te Rusyaya sava ilan etmiti. Bu duruma gre, daha antlamann imzalanmasndan itibaren, Osmanl Devleti savaa girmi saylyordu. Bu nedenle, savaa giri sorumluluunu tek bir kiiye yklemek doru olmaz. I. Dnya Harbine girildikten sonra Enver Paa, Harbiye nazr olarak askeri harekatn ynetimini de ele ald. Ancak kendisinin tamamen bir Alman kuklas olup onlarn isteklerini yerine getirmeye alt eklindeki grler doru deildir. Bizzat Alman belgeleri, Enver Paann eitli hususlarda Alman askeri yetkilileriyle attn gstermektedir. Enver Paann I. Dnya Sava srasndaki fiili olarak tek kumandas Kafkas cephesinde olmutur. Cephede maiyetindeki kumandanlarn itirazlarna ramen ileri harekat ar k artlar altnda srdrm ve Sarkam Harekat olarak anlan bu harekatta 90.000 kiilik ordu mevcudunun ok byk bir blmnn donarak lmesi veya Ruslar tarafndan ehit edilmesi zerine 10 Ocak 1915te cepheyi terk ederek stanbula dnd.61 Bunun dnda sava srasnda aktif cephe grevi yapmam olan Enver Paann prestiji bu bozgun sebebiyle sarsld. 14 Ekim 1918 tarihinde Talt Paa kabinesinin istifas ile Enver Paann da Harbiye nazrl sona erdi.62 D. Enver Paann Yurt Dndaki Faaliyetleri ve Sonu 1-2 Kasm 1918de ttihat ve Terakkinin dier liderleriyle birlikte Arnavutkyden bir Alman denizaltsyla Odesaya geen Enver Paa, memleketi terk ettikten sonra 1 Ocak 1919 tarihli irade ile askerlikten atld. Enver Paa, yurt dna kan ittihatlarn en eylemcisi ve maceracs olmutur. Enver Paa, Sivastopolda arkadalarndan ayrldktan sonra, Kafkasyaya gitme plann kurmutu. Bunun asl nedeni, arkta kurduu iki Ordudan meydana gelen kuvvetlerin bana gemek ve Bak menkez olmak zere geici bir hkmet kurmakt. Bylece ana vatan kuvvetleriyle restore etmeye alacakt. Talt Paa grubundan bu nedenle ayrlmt. Maceral bir yolculuktan sonra Moskovaya ulaabilmitir. 1920 yl ortalarnda Moskovaya vard zaman, Kafkasya Bolevik egemenlii altna girmiti. Cemal Paa, Bedri Beyle Afganistana gemiti. Dr. Bahattin akir ve Halil Paa oradaydlar. Enver Paa, Bolevik liderlerince iyi karlanm, burada Lenin, Radek, ierin, Zinovyev gibi en nl komnist liderlerle grmtr. Bolevikler paa ile ngiliz emperyalizmine kar ortak bir strateji plannda anlamlardr. Ali Bey operasyonu ad verilen strateji de bylece olumu oldu.63 Berlinde temeli atlan slam htilal Cemiyetleri ttihad, Enver Paann bakanlnda Moskovada somutlamtr. Paa, Bolevik liderlerle beraber, Bakye gitmi ve Dou Halklar Kongresine bu Cemiyetin temsilcisi olarak katlmtr. 1920 Ekiminde Bakden Moskovaya, oraradan Berline ve Romaya gitmitir. Yine Berlin ve Moskova yoluyla Batuma dnmtr ve Anadoluya gemeyi planlamtr. Ankarann ittihatlara ve

483

Enver Paaya kar tutumu ve Trabzon Vali vekili Sami Sabit Beyin ald tedbirler ve Sakarya Zaferinin kazanlmas zerine gelien siyasi baarlar zerine Anadoluya geemeyen Enver Paa, dn olmayan seferine balamtr.64 nce Ruslarla birlik olarak Orta Asyaya ynelmi, Ekim 1921de Tiflis, Bak, Akabad, Merv yoluyla Takente gelmitir. 8 Kasmda otuz kiilik bir kafile ile ava ktn syleyerek, Takentten ayrlmtr. Enver Paa, Takentten ayrldktan sonra Ruslara kar Trkistan milli hareketlerini ynetmeye balamtr. Dou Buharada Basmac airetlerini toparlayarak bana gemitir. lk arpmalar baarl olmutur. Ne var ki, baarlar ok srmemi ve 4 Austos 1922 gn, Duanbe yaknlarnda Bolevik birliklerine kar yapt bir saldr srasnda vurulmutur.65 Cenazesi 3 Austos 1996da askeri bir uakla stanbula getirilerek 4 Austos gn klnan cenaze namazndan sonra topraa verilmitir.66 DPNOTLAR 1 Enver Paa hatralarnda doum tarihini 1297 senesi terinisani bidayetinde 1299 senesi

Muharrem aynn birinci Sal gn olarak verirken birok aratrmac farkl tarihler vermektedir. Bu tarihlerden bazlar: 3 Kasm 1881, evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, c. I, stanbul 1972, s. 12; M. kr Haniolu, Kendi Mektuplarnda Enver Paa, stanbul, 1989, s. 253, adl eserinde bu tarihi 6 Aralk 1882 olarak vermektedir. 2 Ailesi Manastrl olup, Babasnn ad Ahmet, annesinin ad Aye Hanmdr. Babas Nafia

Nezaretinin Manastr vilayeti ubesinde kondktr yani fen memuru olarak alyordu. Annesinin bu evlilii ikinci evliliidir. Enver Paann baba taraf Gagauz Trklerindendir. . S. Aydemir, ayn eser, s. 180-182. 3 4 5 Haniolu, ayn eser, s. 253; . S. Aydemir, ayn eser, C. I, s. 186. Haniolu, ayn eser, s. 259. Halil Erdoan Cengiz, Enver Paann Anlar, stanbul 1991, s. 39-43; . S. Aydemir, ayn

eser, c. I, s. 191-195; Haniolu Enver Paa, TDV A., c. 11, s. 261. 6 7 8 9 10 11 Cengiz, ayn eser, s. 46; Haniolu, ayn eser, s. 260. . S. Aydemir, ayn eser, c. I, s. 482; Cengiz, ayn eser, s. 51. Haniolu, ayn eser, s. 266; Cengiz, ayn eser, s. 56; . S. Aydemir, ayn eser, c. I, s. 484. Cengiz, ayn eser, s. 61. Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar, stanbul 1931, s. 78. . S. Aydemir, ayn eser, c. I, s. 97-99; Cengiz, ayn eser, s. 61-63.

484

12 13

Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, s. 94-95. Nazm Bey, padiahn yaverlerindendi. Daha nce izin almadan stanbula gittii ve 2000

kuru maa zammyla dnd, kumar oynad, gazinolardan ve rejiden para ald, Enver Beyin kz kardeiyle evli olduu halde onu boamak zere olduu biliniyordu. Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, s. 74; Y. H. Bayur, Trk nklab Tarihi, C: 1/1, s. 439, 227 numaral dipnot. 14 smail Canbolat Bey bir i iin Nazm Beyin evine gelir, Enverin delaletiyle onu grr ve o

srada Mustafa Necip Bey adnda baka bir subay dardan, pencereden skt bir kurunla Nazm Beyi yaralar. Nazm Beyin bacan syran kurun karsndaki smail Canbolata da isabet ederek onun da yaralanmasna sebep olur. Olay esnasnda Enver Bey de Nazm Beyin evinde st katta bulunuyordu. Necip olaydan hemen sonra kaarak kurtuldu. Nazm kimin vurduu anlalamad. Nazm Bey, yaras sarldktan sonra trenle stanbula gnderildi. Y. H. Bayur, ayn eser, s. 439; Ayrca bkz: Kazm Nami Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, s. 21-22. 15 16 311, n. 8. 17 Reval bulumas, 9 Haziran 1908de balamtr. Niyazi Beyin bir ete tekil ederek daa Y. H. Bayur, ayn eser, s. 440-441. . Hakk Uzunarl, 1908 Ylnda II. Merutiyetin Ne ekilde lan Edildiine Dair

Vesikalar, Belleten, C: XX, Sa: 77, Yl: 1956, s. 107, n. 6; Bedi Nuri ehsuvarolu, ayn makale, s.

kmak iini arkadalarna amas 15-28 Hazirandadr. Arada geen zaman Reval Mlakat sonularnn Avrupa gazetelerince renilip, yazlmaya ve yorumlanmaya balamas, ondan sonra haber ve yorumlarn Osmanl topraklarna gizlice szp Manastra ulamas ve Niyazi Bey zerinde onu harekete geirecek etkilerde bulunmas iin gereken zamandr. Niyazi Bey, Reval Mlakatnn sonularn rendii zaman neler hissettiini hatralarnda yle anlatmaktadr: Bu mlakatta Rusya ve ngiltere tarafndan tertip olunan mukarreratn mlahaza-i vehameti ile gn gece heyecan ve helecan iinde rpndm, Y. H. Bayur, ayn eser, 18 19 20 . H. Uzunarl, ayn makale, s. 108. Y. H. Bayur, ayn eser, s. 444-449; Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, s. 75. Paann saraya verdii haberler arasnda, Enver Beyin kyafet deitirerek asilere katld s. 443.

ve Manastrda askeri inzibatn bozuk olduu yer alyordu. . H. Uzunarl, ayn makale, s. 109. 21 Atf Beyin emsi Paay nasl ldrd, bunun iin nasl bir plan yapt ve hazrlklar

hakknda ayrntl bilgiyi, olaydan bir iki ay sonra 26 Austos 1324de yakn arkada Mlazim Kenan Beye yazd mektuptan alabiliyoruz. Ayrca olayn ayrntlar iin bkz: Bedi Nuri ehsuvarolu, kinci Merutiyet ve Atf Bey, Belleten, Sa: 23, Yl: 1959, s. 307-325; . Hakk Uzunarl, ayn makale, s. 109-111; Tahsin Uzer, Makedonya Ekiyalk Tarihi ve Son Osmanl Ynetimi, Ankara 1979, s. 91-92; Ali Canip Yntem, Selnikte 10 Temmuz Sabah, Yakn Tarihimiz, C: 2, Yl 1962, s. 257.

485

22 23 24 25

Sina Akin, ayn eser, s. 75. . H. Uzunarl, ayn makale, s. 111. lhan Tekeli-S. lkin, ayn makale, s. 376. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Balkanlarda yaylmasn hzlandrd dnemde

blgedeki Arnavutlarn Cemiyetle ve ittihatlkla tanmalar veya baka bir deyile ttihatln Arnavutlar arasnda yaylma kanallar; Bektai Tekkeleri ile Makedonya ordu subaylar arasnda yer alan Arnavut asll subaylar olmutur. Arnavutlar ttihatlarn liberal fikirleri de etkiliyordu. Ayrca, Arnavutlarn Gen Trk hareketi iinde yer almalar konusunda Bektailik faktr, dier btn Bektailerde olduu gibi Arnavut Bektailerin de Halifeye deil, imamlk kurumuna bal olmalarndan dolay nemlidir. Bu nedenle, II. Abdlhamitin hilafetine ve ynetimine kar kan bir hareket olduu iin ittihatl desteklemilerdir. Bir baka adan bakldnda; Talt Bey ve Ahmet Rza gibi ttihat liderlerin de Bektai olmalarnn ttihatln, Arnavutlar arasnda hzla yaylmas ve taraftar bulmasnda nemli olduu grlr. Ayrca, Firzovik olaylar esnasnda ttihatlarla Arnavut liderleri arasndaki dayanma ve olaylar iin bkz: Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, stanbul, 1997, s. 264-270. 26 Sina Akin, ayn eser, s. 76; Ayrca Bkz: Tahsin Uzer, ayn eser, s. 89 vd.; Y. Hikmet

Bayur, ayn eser s. 469-472; . Hakk Uzunarl, ayn makale, s. 124-128. 27 28 29 . H. Uzunarl, ayn makale, s. 115-116. . H. Uzunarl, ayn makale, s. 150 vd. 9 Temmuz (23 Temmuz) gn ttihat ve Terakki Cemiyeti Manastr Merkezi dorudan

doruya Abdlhamitin ahsna: Vilayet iindeki mlk ve asker memurlar, zbitler, her dine mensup vatandalar yemin etmilerdir ki; hemen millet meclisinin almasna msaade edilmedii takdirde beklenmedik hareketler olacan kararlatrmlardr manasn ifade eden bir telgraf ekmitir. te bu telgraf Padiahn akln kartt, Ali Canip Yntem, ayn makale, s. 259. 30 31 Tahsin Paa, ayn eser, s. 264. Sait Paann, yedinci defe sadarete getirilmesi, Rumelideki gelimeleri anlatan

telgraflarn Yldz Saraynda yaplan olaanst toplantda okunarak deerlendirilmesi, mevcut durum karsnda devlet ileri gelenlerinin ve vekillerin tutumlar, merutiyeti ilan etme karar hakknda bkz. Sadrazam Sait Paa, 10-23 Temmuz 1908de Yldz Saraynda Neler Olmutu, Yakn Tarihimiz, C: 2, Yl 1962, s. 275-277. 32 Sina Akin, ayn eser, s. 77.

486

33

stanbul merutiyetin yeniden ilan edildiini bildiren resm tebliine ramen 10 Temmuz

gnn tereddt iinde geirdi. Fakat Manastr ve Selnikle Rumelinin birok yerlerinde toplar atlm, hrriyet iln edilmi, halk sokaklara, meydanlara dklm, hocalar, papazlar, hahamlar sarma dola olmu, nutuklar sylenmeye balanmt. Hrriyet uruna silahlanarak daa kan gen zabitlerden Enver ve Niyazi Beyler birer timsal gibi anlyor; her azda:-Yaasn Enver, Niyazi, Ali Canip Yntem, ayn makale, s. 259. 34 35 36 Cemal Kutay, Paalar Kavgas, stanbul 1978, s. 38-39. Haniolu, ayn makale, s. 262. Naciye Sultan, ehzade Sleyman Efendinin kzdr. Enver Beyden baka Naciye

Sultann birtakm taliplileri vardr fakat Naciye Sultan onlarn arasndan Enver Beyi seer. Padiah Mehmet Readn da bu evlilii onaylamasyla Enver Beyin annesi Dolmabahe Sarayna gelir, padiahn huzurunda getirmi olduu nian yzn Naciye Sultana takar. Niandan sonra Enver Bey ile Naciye Sultan mektuplamaya balarlar. Daha nce birbirlerini hi grmemilerdir. Bu mektuplamalar sayesinde birbirlerini tanrlar. Enver Bey yine uzakta iken 1911de Dolmabahe Saraynda nikahlar eyhlislam Musa Kazm Efendi tarafndan kylr. Daha nce apantist ameliyat olan Enver Bey, ikinci defa Aralk 1913te apantist ameliyat olduu srada nianls kendisini hastanede ziyarete gelir. Naciye Sultanla Enver Bey ilk defa burada yz yze grrler. Dn merasimleri 5 Mart 1914te yaplr, bylece Enver Bey saraya damat olur ve Damat- ehriyri unvann alr. Orhan Airolu, Enver Paann Ei Naciye Sultann Hatralar, Ac Zamanlar, stanbul 1990, 37 38 s. 29-32. Haniolu, ayn makale, s. 262. . Sreyya Aydemir, Enver Paa, c. II, s. 225; kr Haniolu, Kendi Mektuplarnda

Enver Paa, stanbul 1989, s. 75. 39 Orhan Airolu, Enver Paann Ei Naciye Sultann Hatralar Ac Zamanlar, stanbul

1990, s. 37. 40 Bulgarlarn topraklarmza tecavzlere balad sralarda stanbulda renciler ve halk,

hkmeti savaa tevik etmek ve hkmeti bu konuda bir karara zorlamak maksadyla gsteriler yaplyordu. Bu gnlerde Talt Bey ve Hallayan Efendi, ellerinde Osmanl bayra ile avazlar kt kadar -Harp isteriz, harp! Diye bararak Darlfnun rencilerine nderlik yapyorlard. Cemil Paa, 80 Yllk Hatralarm, s. 143. Balkan Harbinin ayrntlar ile ilgili olarak bkz. Balkan Harbi (1912-1913), Genelkurmay Bakanl Yay., kinci Bask, Ankara 1993, C. 1; Y. H. Bayur, Trk nklab Tarihi, c. II/II; A. F. Trkgeldi, Grp ittiklerim, s. 57-78; Leon Troki, Balkan Savalar, ev: Tansel Gney, stanbul 1995. 41 Y. H. Bayur, Trk nklab Tarihi, C: II/II, s. 270.

487

42 43

A. F. Trkgeldi, Grp ittiklerim, s. 78-79. Bbli Basknnn ayrntlar iin bkz. Samih Nafiz Kansu, ttihat ve Terakki inde

Dnenler, s. 104-119; Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s. 91-96; . H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C: IV, s. 397-401; eref avuolu, Benim Grdm Bbli Baskn, Yakn Tarihimiz, C: 1, Yl 1962, s. 193-195; Ali Canip Yntem, Bbli Basknnn Bilinmeyen Taraflar, Yakn Tarihimiz, C: 2, Yl 1962, s. 387-389. 44 45 46 Cemal Paa, ayn eser s. 49. Hanefi Bostan, Said Halim Paa, s. 36-37. Edirnenin istirdad iin orduya ileri hareket emri verildii srada Hariciye Nezareti

tarafndan byk devletler nezdindeki sefirlerimiz vastasyla, bu teebbsteki maksadn, sadece Edirnenin istirdad olduu, bu maksadn gereklemesinden sonra ordunun duraca ve herhlkrda Meri nehrinin sa sahiline katiyen gemeyecei hakknda bir tamim neredilmiti. Cemal Paa, ayn eser, s. 51. Cemal Paa hatralarnda, bu tamimin byk bir siyasi hata olduunu, Edirnenin geri alnmasnn yeterli olmadn, meri nehrinin batsna geilmesi gerektiini yazmaktadr. Bylece, bugn Bat Trakya dediimiz blgenin tekrar elimize geebilme imknnn ve frsatnn yine kendi diplomatik hatamz sonunda karldn sylemektedir. 47 48 49 50 51 Hanefi Bostan, Said Halim Paa, s. 37. . S. Aydemir, Enver Paa., c. II, s. 402. Haniolu, ayn makale, s. 262. Talt Paa, Hatralar, s. 25; ayrca, Cemal Paa, Hatrat, s. 128-129. Talt Paa, Hatralar, s. 25; ayrca, Cemal Paa, Hatrat, s. 129; Halil Menteenin Anlar,

s. 189; Goben ve Breslav gemilerinin anakkaleye gelii srasnda ve ncesinde Akdenizdeki seyahati ve baz olaylar hakknda bkz. Alan Moorehead, anakkale Geilmez, ev: Gnay Salman, stanbul 1972, s. 31-35. 52 Talt Bey anlarnda, bu satn gstermelik olmayp gerek bir sat olduunu yazar.

Talt Paa, Hatralar, s. 27; Halil Menteenin Anlar, s. 189-190; Osmanl hkmeti ve bahriyesinin, bu sat ilemine scak bakmasnn bir nedeni de, ngiltereye smarlanan ve paralar birok zorluklarla halktan yardmlar eklinde toplanarak denen Sultan Osman ve Readiye zrhllarnn teslim edilmemesi, hatta ngiliz hkmeti tarafndan el konulmas saylabilir. Byle bir psikolojik ortamda bu iki geminin alnmas ve adlarnn Yavuz ve Midilli olarak deitirilmesi Osmanl bahriyesinde olumlu bur hava meydana getirmitir.

488

53

Sazanof, Gobenin satn alnmas zerine, Osmanl Devletine eitli nerilerde bulunur.

Bunlardan en dikkat ekicisi; Trkiye tarafszlk vaadinin samimiliini gstermek iin ordularn terhis eder, dncesidir. Y. H. Bayur, ayn eser, C: III/I, s. 144-145. 54 Osmanl Devleti, 3 Austos 1914te bu savata tarafsz kalacan bir kere daha ilan

etmiti. Bunun zerine Alman Genel Kurmay, Osmanl Devletinin mmknse hemen Rusyaya sava ilan etmesi ynnde Bblye bask yaplmas taraftar idi. Osmanl Devletinin Rusyaya harp ilannda yava davrandn gren Alman hkmeti, Bykeli Wangenheim araclyla, sava sonunda dou snrmzda Osmanl Devletinin lehine dzenlemeler yaplaca, kaptilasyonlarn kaldrlmasnda Trkiyeye yardmc olacaklarn taahht ediyordu. Ancak Almanlarn, 12 Eyll 1914te Marnede Franszlar tarafndan durdurulmalar ve Avusturya Macaristann Ruslar karsnda zor duruma dmeleri, Osmanl Devleti zerindeki Alman basksnn artmasna yol amtr. Alman Genelkurmay Bakanlna getirilen General von Falkenhayn, genel durum Trkiyenin derhal harekete gemesini gerektirdiinden, btn dikkatin ve bu grevin Amiral Suon zerinde olduu bildiriyordu. Bunun sonucunda, 11 Ekimde, Talt Bey, Enver Paa, Cemal Paa ve Halil Beyler, Almanya, Osmanl Devletine iki milyon lira bor verir vermez, Amiral Suonun olaan st yetkilerle Trk donanmasnn bana getirileceini ve Rus donanmasna kar harekette bulunmak zere talimat amlacan Alman Bykelisine vaat ettiler. Mustafa olak, Alman Ariv Belgelerine Gre Almanya mparatorluunun Dou Politikas erevesinde Kafkasya Politikas (1914-1918), (Yaymlanmam Doktora Tezi), Samsun 1999, s. 19-22; Pomiankowiskiye gre Wangenheim, Sadrazam savaa girmeye ikna edemeyince, gizlice, sadece Talt, Enver ve Cemal Paay kendi taraflarna ekmeyi ve onlarla Ekim ay ierisinde gizli bir antlama yapmt. Bu antlamaya gre, Almanya, Osmanl Devletine 30 milyon paund (yaklak 600 milyon frank) tutarnda bor para vermeyi kabul ediyor ve Srbistann malup edilmesinden sonra da gerekli harp malzemesinin derhal Trkiyeye naklini zerine alyordu. Bunun zerine Talt, Enver ve Cemal Paalar, Trkiyenin daha fazla vakit kaybetmeden itilf devletlerine kar cephe alacaklarna dair sz verdiler. Ardndan Karadenizde bulunan donanmann taarruzuna izin verdiler. Joseph Pomiankowiski, Osmanl mparatorluunun k 1914-1918 I. Dnya Sava, ev: Kemal Turan, stanbul, 1990, s. 78-79. 55 Y. H. Bayur, ayn eser, C: III/I, s. 229-235; Ali hsan Sabis, ayn eser, C: II, s. 96. Amiral

Suonun Osmanl Donanmasnn bana getirilmesinden sonra Karadenize alp Rus limanlarn bombalamasnn kendi karar m, yoksa bu emri Enver Paann m verdii tartmalara yol amtr. Fakat genel kanaat, bu emrin Enver Paa tarafndan verildii ynndedir. Aksi fikri sadece Halil Mentee ileri srmektedir. Y. H. Bayur, ayn eser, C: III/I, s. 229-235. Enver Paa, 4 Ekim 1914te Amiral Suona verdii emirde: Trk donanmas Karadenizde deniz hakimiyetini kazanmaldr. Rus donanmasn araynz ve bulduunuz yerde harp ilan etmeden ona saldrnz diyordu. M. olak, ayn eser, s. 22. 56 Y. H. Bayur, ayn eser, C: III/I, s. 237-240; Amiral Suon komutasndaki Trk

Donanmasnn Karadenizdeki faaliyetleri hakkndaki askeri raporlar iin bkz. Liman von Sanders, Trkiyede Be Yl, ev: M. evki Yazman, stanbul, 1968, s. 47-48; Bahri S. Noyan, Birinci Dnya

489

Harbine Nasl Girdik?, Hayat Tarih Mecmuas, Sa: 9, Eyll 1977, s. 50-53 ve Sa: 10, Ekim 1977, s. 53-59. 57 Karadenizdeki bombalama hadisesinden 29 Ekim akam haberdar olan Sadrazam Sait

Halim Paa derhal toplad Heyet-i Vkelada, kendisinden habersiz ilerin yapldn syleyerek istifasn verdi. Padiah V. Mehmed ise olaydan 30 Ekimde, Kurban bayramnn birinci gn haberdar oldu. Talt Paa, Hatralar, s. 29; A. F. Trkgeldi, ayn eser, s. 116-117. 58 59 M. Cemil Bilsel, Lozan, stanbul, 1998, s. 179-180. Cemal, Enver Paalara Gre lk Dnya Savana Niin Girmitik?, Yakn Tarihimiz, C: 1,

Yl 1962, s. 150-151. 60 61 Talt Paa, Hatralar, s. 29. Askeriyeye hakim olan, orduyu elinde bulunduran Enver Paay kariyerini glendirmek

iin zafer arayna ittii sylenebilir. yle ki: Cemal Paa, Msr fethetmek dncesiyle savarken, Enver Paa da Karsn fethini Hafz Hakk Paaya brakmamak iin, Sarkam harektn bizzat kendisi stlenmitir. Trabzona Yavuz zrhlsyla giden Enver Paa, hezimetten sonra ayn hizmetten yararlanmak isterse de, Talt Paa, geminin tehlikeye girecei gerekesiyle Yavuzu yollamaz. Karadan bin bir zorluk iinde dnmek zorunda kalan Enver Paann zaten bozuk olan maneviyat iyice ker. Y. H. Bayur, Trk nklb Tarihi, C. III, I, s. 357; Sina Akin, ayn eser, s. 289. 62 63 64 Haniolu, ayn makale, s. 263. Tark Zafer Tunaya, Siyasal Partiler, C. III, s. 574-575. Enver Paann Bak Dou Halklar Kurultay ve sonrasndaki faaliyetleri erevesinde

Anadoluya geme teebbsleri hususunda ayrntl bilgi iin bkz. Hasan nal, ttihat ve Terakki Liderlerinin I. Dnya Sava Sonras Yurt D Faaliyetleri (1918-1922), (H. . Sos. Bil. Ens. Yaymlanmam Yk. Lis. Tezi) Ankara 1985, s. 130-147. 65 Enver Paann Trkistandaki faaliyetleri hakknda bkz. Cabir Doan, Enver Paann Yurt

Dndaki Hayat ve Mcadelesi, (Sleyman Demirel niversitesi Sos. Bil. Ens. Yaymlanmam Yk. Lis. Tezi) Isparta, 1998, s. 81-120. 66 Milliyet Gazetesi, 4. 8. 1996, s. 12.

490

B. II. MERUTYET DNEM SYAS OLAYLARI Trablusgarp Sava / Do. Dr. Hale vgn [s.274-290]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trablusgarp Sava, Osmanl Devletini sona erdiren felaketler zincirinin ilk halkas olmutur. Zira bu sava, kendisinden sonra daha byk felaketlerin gelmesi sebebiyle yakn tarihimizin belki de en az incelenmi bir blmn tekil eder. Trablusgarp Sava henz devam ederken Balkan Sava balad. Osmanl Devleti bunun zerine iki cephede savaa devam edemeyeceini dnerek talyanlar ile Ouchy Barn imzalamak zorunda kald. Onun arkasndan Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesi ve imparatorluun sona ermesi Trablusgarp Savann nemini unutturmutu. Bugn Libya adyla anlan Osmanl mparatorluunun eski Trablusgarp vilayeti ile Bingazi mstakil sanca Kuzey Afrikada bir cumhuriyettir. Kanuni Sultan Sleyman, batdan Mekkeye Hac gtren gemilere rahat vermeyen Hal korsanlarndan, Bat Akdenizi korumay vazife sayd. Kaptan- Derya Sinan Paay Trablusgarp spanyollardan almas iin grevlendirdi. nl Trk denizcisi Turgut Reisin de katld seferde Trablusgarp, spanyol valyelerinden alnd (15 Austos 1551).1 Kuzey Afrikadaki Cezayir, Tunus ve Trablusgarp Osmanllarca elde edildikten sonra ilk yllarda mterek, daha sonralar ise ayr birer eyalet olarak ynetilmilerdi. Bunlar iinde hkmete en fazla Trablusgarp bal idi.2 1864 tarihli vilayet kanunu gereince Trablusgarp eyaleti vilayet olmu,3 1877 tarihli kanunla da Bingazi Derne ve havalisi dorudan doruya stanbula bal mstakil bir sancak haline getirilmi ve bylece Libya lkesi yzylmzn tarihine, Trablusgarp vilayeti ve Bingazi mstakil sanca olarak intikal etmitir. Trablusgarp ve Bingazi 1551den 1912ye kadar 361 yl Osmanl hakimiyetinde kalmtr. 1911 Eyllnde balayan Trablusgarp Savann gerek sebeplerini anlayabilmek iin nce 19. yy. Avrupa devletlerinin ve 1861de birliini tamamlayp byk devletler arasna girmeye abalayan talyann Kuzey Afrika politikalarn bilmek gerekir. Avrupay 19. yy.da smrgecilie iten faktr tamamen ekonomiktir. Endstrinin gelimesi ortaya bir takm problemler karmtr. Endstri gelitike retim artm, lkeler bu retim fazlasn kendi snrlar iinde tketemez olmulard. Bu retim fazlasn datacak yeni pazarlar aramaya balamlard. Dier yandan endstrinin hammadde ihtiyacna Avrupann snrl kaynaklar cevap vermekten ok uzakt. Endstrileen Avrupa devletleri kendilerine yeni hammadde kaynaklar salayacak topraklar elde etmek zorundalard.4 1890da Afrika topraklarnn hemen hemen tamam Avrupal devletlerin smrgesi haline gelmiti.5

491

Fransa 1830 ylnda 16. yy.dan beri ticari mnasebetlerinin bulunduu Cezayiri igal etti. Bu suretle Bat Akdenizde stratejik bir mevki elde etmek istedi. Bu durum ngilterenin pek iine gelmediyse de fazla bir ey yapmad.6 Fransa, Almanya ve ngilterenin tevikleriyle ticari ilikileri olan Tunusu da 1881de ele geirdi. Aslnda talyann Tunus ile olan ticari ilikileri Fransadan fazlayd. talyanlar amele ve ziraat iisi olarak Tunusa yerlemilerdi. talya milli birliini tamamladktan sonra dier byk Avrupa devletleri gibi bir smrge imparatorluu kurma fikrine kapld. Tunus eski Roma mparatorluunun bir eyaleti olmutu. Corafya olarak da talyaya ok yaknd. talyan nfusu sratle artmakta ve halknn bir ksm Amerikaya yerlemekteydiler.7 Tunus fazla gelen talyan nfusu iin uygun bir yerleme alan idi. Burada 2000 Fransza karlk 10.000 talyan bulunuyordu. talyan hkmetinin bu sebeplerden dolay Tunusta gz vard, buray almak istiyordu.8 Bismark ise Fransann Alsace-Lorainnei kolay kolay unutamayacan ve Fransann ilk frsatta intikam alacan biliyordu. Fransaya AlsaceLorainnenin acsn unutturmak iin Fransay Tunusu almaya tevik etti. Ayrca Fransa Tunusu alrsa burada gz olan talya ile aras bozulacak ve bu da Almanyann iine yarayacakt. nk bylece Fransann gz Avrupa dna evrilmi olacakt. Bismark, Fransay Tunusu almaya tevik ederken 1866da bir yandan da yle diyordu; talya ve Fransa Akdenizdeki menfaatleri iin birbirleri ile ortakla giremezler, Akdeniz akraba arasnda taksimi mmkn olmayan bir mirastr. Akdeniz saltanat talyaya aittir.9 Bu suretle Almanya, talya ile Fransay Akdenizde kar karya getirerek hem Fransay Avrupa dnda megul etmek hem de talyaya ho grnmek ve kendi yanna ekmek istiyordu. Fransa, ngiltereden de Tunusu almak konusunda tevik grd. nk Fransann ngiltereye Msr ile ilgilenmesinden dolay can sklmaktayd. stelik ngiltere Ayestefanos Barndan yararlanarak Kbrsa girmiti.10 Fransa kolaylkla Tunusa yerleti. Fransann Tunusa yerlemesine burada birok yatrmlar yapan ve bu topraklara kendi topra gz ile bakan talya itiraz etti. Fakat Fransa, talyadan daha abuk davranmt.11 Osmanl Devleti buna birtakm itirazlarda bulunduysa da o srada ortaya kan daha byk bir mesele olan Msr meselesiyle ilgilenmek zorunda kald. ngiltere 1882de Msr igal etmiti. ngiltere her frsatta Msrda yerlemek niyetinde olmadn, burada geici olarak bulunduunu, iler dzelince gideceini syleyerek oyalyordu ve ngiltere buradan kmad. ngilterenin Msra yerlemesi, ngiliz-Osmanl siyasi mnasebetlerinde derin bir deiiklik meydana getirdi. ngiltere bundan sonra Osmanl Devletinin toprak btnl politikasn terk etti. Osmanl mparatorluunun taksimi tasarlar olan devletlere kar gler yz gstermeyi ihmal etmedi.12 Bu tarihten sonra ngilterenin yerini Almanya alacakt. ngilterenin Msra ve Fransann Tunusa yerlemesi zerine, talya Akdenizde iki mhim ss ngiltere ve Fransaya kaptrdn, kendisinin de emperyalist bir siyaset takip etmesi gerektiini, kendisini saran emberin daha fazla daralmasn istemediini ve kendisine de Bab- Ali tarafndan bir vilayet olarak idare edilen Trablusgarp ve Bingaziden baka yer kalmadn ve bu topraklarn talyanlara kalmas gerektiini ve bunun iin de byk Avrupa devletlerinin Tunus ve Msr

492

igallerindeki

sebeplerden

birini

aramak

gerektiini

dnyordu.13

talya

ayrca

Avrupa

diplomasisinde ikinci derecede bir devlet olmaktan kurtulmas ve sz sahibi olabilmesi iin kendisinin de smrgeler elde etmesi gerektii inancnda idi. talya bu dncelerini gerekletirmek amac ile btn dikkatlerini Msr ve Tunus arasndaki Trablusgarp ve Bingazi topraklarna evirmiti. talya kendi lkesinin gneyine isabet eden ve ilerisi iin stratejik bir kpr ba vazifesi grebilecek olan bu yere mutlaka sahip olmak istiyordu. talya, emeline ulamak iin ilk etapta byk Avrupa devletleri ile kendisine burada hareket serbestlii tanyan gizli antlamalar yapt. talya 1887de ngiltere ve Avusturya, 1891de Almanya, 1900 ve 1902de Fransa, 1902de Avusturya, 1909da Rusya ile gizli antlamalar yapt ve Trablusgarp zerindeki emellerini bu devletlere kabul ettirmi oldu.14 talya Trablusgarptaki hareketlerinin bu antlamalarla engellenmeyecei garantisini saladktan sonra buradaki faaliyetlerine hz verdi ve en uygun an beklemeye balad. Trablusgarp Sava ncesinde Osmanl Devletinin Genel Durumu Trablusgarp Sava ncesinde Osmanl Devleti ok byk i ve d karklklar iindeydi. 23 Temmuz 1908de Merutiyet ikinci defa ilan edilmi ve Abdlhamit 24 Temmuz 1908de anayasay yeniden yrrle koymutu.15 5 Ekim 1908de Avusturya Bosna-Herseki igal etmi ayn gn Bulgaristan prensi de stanbula telgraf ekerek bamszln ve kralln ilan etmiti. Avusturya, Srplara kar Bulgarlar destekliyordu ve Bulgaristan ile Avusturya e zamanl darbeler iin anlamaya varmlard.16 Bu iki nemli toprak parasnn resmen elden kmas ttihat ve Terakkinin prestijini byk lde sarsacakt.17 Bosna-Hersek ve Bulgaristandan sonra Osmanl Devletinin nc sorunu da Girit oldu. Giritin zaten bu tarihte Osmanl Devleti ile pek bir balants kalmamt. Fakat ada, hukuken Osmanl topra grnyordu. Bosna-Hersek krizi srasnda Girit Rumlar da harekete geerek aday Yunanistana ilhak ettiklerini ilan ettiler. Fakat bu Avrupa Devletleri tarafndan kabul edilmedi.18 Gelien i ve d olaylar ttihat ve Terakkiye kar bir muhalefetin gelimesine sebep oldu.19 Nihayet bu birikimler sonucu 13 Nisan 1909da balayan olaylar bir irtica olay eklinde patlak verdi.20 stanbuldaki gerici ayaklanma Rumelideki ttihat ve Terakki ubelerinde ve ordu iinde merutiyetin tehlikede olduu kanaatini uyandrd. 3. Ordu Komutan Mahmut evket Paa Hareket Ordusu adndaki bir orduyu stanbula gnderdi. Bu ordu ksa srede stanbuldaki ayaklanmay bastrd. Tehlike bylece nlenmi oldu. Meclis, 27 Nisan 1909da II. Abdlhamitin tahttan indirilmesine karar verdi. Yerine kardei Mehmet Reat padiah oldu.21 Bundan sonra ttihat ve Terakki, ynetimi kesin olarak eline ald.22 Trablusgarp Sava ncesinde Balkanlarn vaziyeti son derece karkt. 1911 Martn da Katolik Arnavutlar kodrada ayaklanmlard. Karada bu isyanclara her trl yardmda bulundu.23 Bundan dolay Osmanl-Karada ilikileri ok gergindi. talya, Karada desteklemekte, onu Osmanl

493

Devletine kar kkrtmakta idi. Bu ayaklanmada talyan parmann olduu akt. Ayaklanma 1911 Hazirannda bastrld ve ayaklananlar Karadaa sndlar.24 Arnavutluktaki olaylarn bittiini gstermek amacyla ttihat ve Terakki frkas Padiah Mehmet Reata Rumelide bir gezi yaptrd. 5 Haziran 1911de balayan ve 20 gn sren bu gezide, Selanik, skp, Pritine ve Manastra gidildi. Padiah gittii yerlerde byk bir ilgi ve cokuyla karland ve halka, Mslman-Hristiyan, TrkBulgar ayrt edilmeden birlik iinde olmalarn nasihat etti.25 Fakat bu gezi umulan neticeyi vermedi. ttihat ve Terakkinin Balkanlarn birlii politikas Trklerin aleyhine sonuland. Burada Sultan Abdlhamitin takip ettii politika ise Balkanlardaki eitli milletlerin birbiriyle olan dmanlklarn krklemek, onlar birbirine drerek, Osmanllara kar birlemelerini nlemekti. ttihat ve Terakki bunun tam tersi bir politika gtt, yani Balkan milletlerini Osmanllk ad altnda birletirmek istedi ve Sultan Reat da bu ii gerekletirmek amac ile Rumeli gezisine zorlad. Sonu umulann tam aksi oldu. Bulgar etecileri Srplar ve Yunallar Makedonyada eitli eylemlerde bulunmakta idiler. Balkan devletleri ile Osmanl Devletinin ilikileri ok gergin bulunmakta ve faaliyetleri Rusya tarafndan desteklenmekte idi. Hristiyan milli rgtleri silahl eteleri, komitaclar, mebuslar, kendi aralarnda hi eksik olmayan ekimelerini bir yana brakarak Osmanl mparatorluuna kar Makedonyann zgrl ve Osmanl dmanl konusunda mthi bir ibirlii iine girmilerdi. Trablusgarp Sava ncesi Arap vilayetlerinin durumu da ok karkt. mam Yahya, Yemende ayaklanmt. 1911 Maysnda bu ayaklanma yatt. Asirdeki Seit dris ayaklanmas ise daha uzun sre devam etti. Seyit dris, sava srasnda talyanlara ok yardmc oldu. Sava ncesi talyan Kamuoyu 1911 yl talyan birliinin ve krallnn kuruluunun 50. ylna rastlyordu. Bu sene lkede byk bir milli heyecan yaratlmaya allm, bu erevede talyann Trablusgarp zerindeki eski iddialar da bir ekil almaya balamt.26 22 Eyll tarihli Debats Gazetesi de bunu teyit etmekteydi.27 talya III. Vittorio Emanuelin (1900-1946) tahta kmasndan sonra, 15 yl sre ile otoritesini herkese kabul ettiren babakan Gilollitti zamannda dengeye kavutu. Kalabalk g dalgalarna ramen hl yksek olan lke nfusunun dinamiklii ve iyi bir ynetim sayesinde hkmet tarm ve sanayii nemli lde gelitirdi. Tecrbeli devlet adam Giolitti cesaretli bir dizi reformlara giriti. Sosyalist kanadn isteklerine uygun yenilikleri gerekletirdi. Ancak sa kanattaki milliyeti istekleri de tatmin etmek gerekiyordu. 1910da kurulan talyan Milliyeti dernei, emperyalist zellikte bir milliyetilik akmn temsil ediyordu. Milliyetilerin Floransadaki kongresinde, Giolitti hkmeti Libya zerine diplomatik ipotek koymaya zorlanmt.28 talya kamuoyunda Libya seferi iin her kesimin kendine gre gerekesi vard. Milliyetiler, eski Roma imparatorluu gnlerindeki Akdeniz siyasetinin dn selamlyorlard. Katolikler, hille kar yeni bir Hal seferini grebiliyorlard. Kamuoyunun kayda deer blm ise zellikle gneyde bu yeni koloniye ge son verecek bir topraa bakar gibi bakyordu.29

494

talyan sosyalistleri ise aralarnda bir birlik olmamasna ramen genelde bu savaa kar olmulard. 27 Eyll 1911 tarihli Taninde talyan snf- aliyesinde igal iin pek ziyade heyecan var ise de amele snf igale muhaliftir deniliyor ve ii snfnn talyann Libyaya30 asker sevk etmesini men etmek iin umumi grev teebbslerine giritiini yazyordu. Fakat sosyalistlerin grev teebbslerini hkmetin iddetle engellemesi ve halkn nmayiilere kt gzle hatta vatan haini gibi bakmas yznden bir sonu verememiti.31 Ayrca talyan sosyalistler Fransz, ngiliz ve Alman sosyalistleri kadar gl deillerdi.32 Gen sosyalist Benitto Mussolininin de, talyan askerinin Libyaya kar hareketini engellemek iin gstericilerin raylar zerine yatt gsteriler dzenledii bilinmekteydi.33 talyada 15. yy.dan balayarak, 400 ksur yl boyunca Osmanl Devleti Douyu simgeleyen generik bir isim olmutu.34 Trkler daha sonralar ne kadar Batl bir millet olmak iin gayret sarf ettiyse de, Avrupada benimsenmemi ve barbar, kkrtc ve uygar olmayan millet imajn silememiti. 1911 ylnda talyada Trk dmanl, devrin air ve yazarlarnn balca gnlk malzemesi olmutu. Trk adnn talyanlarda korku ve dehet uyandrmas talyan okuyucunun, intikam ve byme arzusu birikimleri birleince kamuoyunda Libyaya gitmek iin mthi bir arzu uyandrm bulunuyordu. 1911 Martnda ikinci olarak i bana gelen Giolitti Hkmeti, Trablusgarp iini sona erdirmeyi, programnn 3. maddesine almt.34 talyay 1911de Trablusgarpa Kar Harekete Geiren Olay talyay 1911de Trablusgarpa kar harekete geiren en nemli olay, Fas meselesinin alevlenmi olmas idi. talyann daha 1900de Fransa ile yapt gizli anlamaya gre, Fransa Fasta yeni menfaatler elde ederse, talyada Trablusgarpta harekete geecekti. Bu Antlama ile Trablusgarp talyaya vaat edilmi oluyordu. 24 Nisan 1911de Fransz ordusu Fasa girdi. Almanya, ngilterenin engellemesi zerine ar isteklerinden vazgeti. Bunun zerine Almanya ile Fransa, Fas konusunda anlamaya vardlar.36 Bu anlama gereince 23 Eyll 1911de Agadir Limanndaki Alman sava gemileri ekildi.37 talya kamuoyunda, Fasn da Fransa tarafndan kaplm olduunun anlalmas bir anda hkmeti devirecek kadar iddetli bir tesir yapnca Giolitti hkmeti uzun zamandr hazrlanan ihtiraslarn aa vurmaya mecbur kald. Bu durum Trablusgarpa kar harekete gemek iin sabrszlanan talyan kamuoyunu daha da iddetlendirdi. talyanlarn sava karar almasnda byk etkisi oldu. 22 Eyll tarihli Le Figaro gazetesi de talya hkmetinin Almanya-Fransa itilafn mteakip derhal gerek diplomatik gerek askeri tedbirlere mracaatla Trablusgarp istilaya teebbs edeceini yazyordu.38 Trablusgarp Sava srasndaki talyan Babakan Giolitti hatralarnda; iin iyzn bilmeyenlerin Trablusgarpa gitme kararnn birdenbire verildiini sylediklerini fakat iin aslnn byle olmadn, kendilerinin ngiltere ile Msr ve Fransa ile Fas meselesini mzakere ederken kendileri iin birtakm haklar aldklarn ve bunu byk devletlere tasdik ettirdiklerini, Almanyann Fransa Kongosundan bir miktar arazi alarak, Fransay Fasta serbest brakmasndan

495

sonra kendi asndan vaktin gelmi olduunu, zira kendileri Trablusgarpa gitmemi olsalard, dier bir Avrupa devletinin buray mutlaka igal edeceini, Tunusun Franszlar tarafndan igalinin kendilerinde yaratt hayal krkln bir daha yaamak istemediklerini ve bu durumda bir Avrupa devleti ile savamak zorunda kalacaklarn, bunun da Osmanl Devleti ile savamaktan daha zor olacan belirtiyordu.39 talyay 1911 Eyllnde Trablusgarpa kar hareket geiren olayn Fas meselesi olduu Osmanl kamuoyunca da biliniyordu. Alman sava gemilerinin, Agadir Limanndan ekilmesinden 2 gn sonra yani 25 Eyll 1911de smail Hakk Babanzade, Tanin gazetesindeki makalesinde, talyay harekete geiren olayn Fas meselesi olduunu aka belirtiyordu.40 talyann Trablusgarptaki Faaliyetleri talyanlar byk devletler nezdinde baarl diplomasi faaliyetlerini srdrrlerken, te yandan da Trablusgarpta kendi hesaplarna elverili bir ortam hazrlamaya urayorlard. Her emperyalist devletin uygulad metotlar talyanlar da burada ele almlard. Maksatlar iin alan okullar, bankalar, iktisadi kurulular vard. Liman ve benzeri kurumlar iin imtiyaz peinde kouyorlard. Okullar, resmi ve mahalli mekteplerle rekabet ediyordu.41 talyanlarn 1907de Trablusgarp ve Bingazide birer ubesini at42 Banco di Roma onlarn Trablusgarpa ekonomik bakmdan sokulma politikalarnn balca arac olmutu. Banco di Roma, Trablusgarpta geni maddi manevi kredisiyle, nfus teminine ve talyanlarn ekonomik bakmdan piyasaya hakim olmalarna alyordu. Banka ayn zamanda yerlilerin elindeki topraklarn talyanlara gemesine vasta ve arac oluyordu. Banco di Romann kilise ile ilikisi, kilisenin de sava desteklemesine sebep olmutu.43 Kiliseye 12. Pioyu verecek olan aileden Ernesto Pacelli, Banco di Romann bakan idi.44 Libyada byk karlar olan Banco di Romann Vatikan evresi ile ilikisi, hkmeti Libya seferine zorlayan bir etken idi. talyan hkmetinin 1911de sava karar almasnda Banco di Roma messesesinin de ok byk etkisi olmutu. Salvemini Come SiomoAndati in Libia adl eserinde, kilise yanls Hiciv gazetesi Bastoneden u alnty yapyordu. zetle; hkmetin Libya sava iin karar almasn salayan kiinin Comm45 Pacelli46 olduunu bilmemiz gerekir. Bir gn Bay Pacelli Parise ok sevgili arkada, zellikle d politika alannda gl siyaset adam Paris bykelisi, Banco di Romann hissedar, lml kii olan Giolittinin akl hocaln yapan Tommaso Titoni ile bulumaya gider. Pacelli, Titoniye unlar syler: Banco di Romann biz hissedarlarna bir Alman irketi tarafndan Tripolitania (Trablusgarp) ve Cirenaicadaki (Bingazi) mlklerimizi satmak istersek geerli olabilecek ok avantajl bir teklif yapld. Bana yaplan bu mali teklif hafife alnarak reddedilecek trden deil. Biz Banco di Romann hissedarlar olarak, bu grkemli ii yalnz bir artla reddederiz. Bu da talyan hkmetinin Tripolitania ve Cirenaicay fethetmek zere derhal karar almasdr. Bu tr bir giriim bizim iin ok kolaydr. Askeri bir gezinti, basit bir donanma gsterisi yeterli olacaktr. nk kim olursa olsun kendilerini Trklerden kurtaracak kiiyi bekleyen Araplar, talyanlar barlarna basacaklardr diyor ve ayrca bir yl sonra Almanlarn bu topraklara sahip olacaklarn sylyordu. Salvemini ise, Almanlarda byle bir

496

fikrin belki de hi olmadn savunuyor ve Almanlarn Libyaya girmeleri tehlikesinin ok yakn olduuna herkesi inandran Banco di Roma yetkililerinin ilikileri ve tavsiyeleri dorultusunda savaa karar verildiini ve Araplarn kurtarclar (!!) olan talyanlar barlarna basmak iin nasl beklediklerinin grldn anlatyordu.47 Jamanac gazetesi yazarlarndan birinin, talyan elisi ile yapt bir mlakatta, eli zetle u beyanatta bulunuyordu; dier devletler kendi sermayelerini Trkiyeye yadrdklar zaman, hibir taraftan bir itiraz vaki olmuyor. Bizim ise Trablusgarp halknn yarar iin tesis ettiimiz Banco di Roma hakknda her taraftan itirazlar edildi. Trablusgarp mektepleri adi, iptidai mekteplerdir. Kralienin Trablusgarpta alan bir talyan mektebine tahsisatta bulunduunu burada rendim. Bunda hibir mahsur yoktur. Bir kralie eser-i hayr olmak zere, bir yardm yapabilir. Bizim stanbulda bile lise derecesinde mekteplerimiz var, fakat bundan ne kar? (8 Haziran 1911). talyan elisinin Trablusgarp halknn, hayr ve istifadesi iin tesis ettiklerini syledii Banco di Roma aslnda talyann, Trablugarptaki ekonomik emperaylizmini gerekletirmeye alan bir kurum idi. talyanlarn Trablusgarpta atklar okullarn balca amac ise burada okuyan yerli ocuklarna Trk dmanl, buna kar talyan sevgisi alamakt. 1910 yl bandan itibaren, talyanlar Trablusgarptaki faaliyetlerine byk hz vermilerdi. Elde ettikleri btn imtiyazlara ramen yinede Trablusgarptaki iktisadi faaliyetlerinin kstlandndan ikayet ediyorlard. Trablusgarp Mebusu Sadk, 12 Eyll 1911de Tanine yazd mektupta, talyanlarn buradaki faaliyetlerini yle anlatyordu: talya Trablusgarptaki cretli hareketlerine Abdlhamit Dneminde balamt. Trablusgarpta zorla Banco di Roma messesesini kurmu, Bingazide de bir postane amt. Trablusgarpta halifeye bal milyonlarca Mslman Merutiyet idaresinden ok ey bekledikleri halde mitleri boa kmt. stibdat Devrinde balayan bu hareketler, Merutiyet idaresinde de Onun brakt yerden devam etti. Trablus her konuda ihmal edildi. talyan emellerini herkesten fazla bilmesi gereken eski Roma elisi Sadrazam Hakk Paa kabinesinin ilk icraat Banco di Romann resmiyetini tasdik etmek oldu. Bundan sonra talyann faaliyetleri kat kat artmaya balad. Birok yerde Banco di Romann ubeleri ald. Bu messese btn ticareti eline geirdi ve yerli tccar iflas ettirdi. Emlak ve arazi satn almaya balad. Hkmet ise bu hale seyirci kalyordu. Osmanl sancan tayan vapur 4-5 ayda bir defa Trablusgarpa gidebiliyordu. Maden aratrmas iin talyal bir heyete izin veriliyordu. Velhasl dier devletlerin hibirine verilmeyen imtiyaz, talyaya verildi. talyaya verilecek sadece bir ey kald. O da btn talyan kamuoyunun hayali, idari hakimiyet meselesi idi.48 talyann gal Hazrlklar 1911 Eyllnn 2. haftasndan itibaren, talyadaki askeri hazrlklar iyice aa vurulmutu. talyan basnnn dili ok sertti. Aktan aa igal hazrlklar ile ilgili haberler kyordu. Bu durumda Osmanl Devleti tedirgin oluyordu.49 Osmanl Devletinin bu konudaki bavurusuna talyann askeri

497

hazrlklarnn igal amacyla yaplmad, talyan menfaatlerini her hangi bir olaya (!) kar koruyabilmek iin yapldn bildirdi. 25 Eyllde Romadaki Osmanl maslahatgzar Seyfettin Beyin talya Dileri Bakan San Giuliano ile grmesinde Dileri Bakan; talyan hkmetinin halkn arzusu haricinde hareket edemeyeceini bildirdikten sonra iki hkmet arasndaki dostluk mnasebetlerinin devamndan yana olduunu ilave etmiti.50 Bu grmede hibir sonu vermeyecekti. 26 Eyllde talyan hkmeti Viyana bykelisi vastasyla l ittifak yenilemeye hazr olduunu, eer Trablus ii de talyan istekleri dorultusunda zmlenirse, l ittifakn daha salam bir yesi olacan Avusturyaya bildirdi. Bu, gizli olarak yapld. nk Almanya ve Avusturya, Trklerin ngiltere ve Fransaya yaklamasndan korkuyorlard.51 Osmanische Lloyd gazetesinin bir mtalaatnda, talya hkmetinin Trablusgarptaki talyan nfusunu gerek Osmanl Devletinin her trl tecavznden gerekse dier devletlerin rekabetinden korumak iin, baz isteklerde bulunmak zere Bab- Aliye bir nota vermek zere hazrlandn, eer Bab- Ali, bu nota muhteviyatn kabul etmeyecek olursa talyann askeri tedbirlere bavuracan yazyor ve ayrca bu hareketlerini mazur gstermek iin, talyan kamuoyunun hkmet zerindeki etkisinden bahsedeceklerini ilave ediyordu.52 Alman bykeliliinin gazetesi olan Osmanische Lloyddan Tanin gazetesine tercme edilmi bu inceleme 27 Eyll tarihli Taninde kmtr. 27 Eyll tarihli Taninde km olmas iin Osmanische Lloyd gazetesinde bu tarihten en az bir gn nce yani 26 Eyllde km olmas gerekirdi. Demek ki Almanya, talyann Trkiyeye nota vereceinden 26 Eyllden nce haberdard. Esasen talya bu ltimatomu 26 Eyllde, talyann stanbuldaki bykeliliine gndermi fakat Almanyadan gelecek cevab bekledii iin Bab- Aliye 28 Eyllde tebli etmiti. Yani talyann Bab- Aliye verecei nota 26 Eyllde gnderilmesine ramen ancak 27 Eyllde Almanyadan olumlu cevap gelince talyan bykeliliinde bekletilen nota 28 Eyllde Bab- Aliye verilmiti. Nihayet talya uzun zamandr hazrlanmakta olduu sava balatmak zamannn geldiine hkmederek Osmanl Devletine 28 Eyll 1911de bir nota verdi. Bu notada zetle: Osmanl Devletinin Trablusgarp ve Bingazinin ilerlemesi iin hibir ey yapmad, bu blgenin talya kylarna yaknl dolaysyla kendileri iin hayati nem tad blgeye medeniyet gtrlmesinin zorunlu olduu, fakat bu konudaki talyan gr ve fikirlerinin Osmanl Devleti tarafndan tasvip edilmedii ve talyann buradaki teebbslerinin inatla engellendii, imdi Osmanl Devletinin talya ile kendi menfaatlerine ters dmeyecek btn iktisadi imkanlar vermeye hazr olduu ancak talya hkmetinin gemite yaplanlar gz nne alarak buna gvenmedii belirtiliyor ve talyann Trablusgarp ve Bingaziyi askeri igale karar verdii, bundan baka arelerinin kalmad ve buradaki Osmanl memurlarnn igale muhalefet etmemeleri isteniyordu.53 talyan maslahatgzar Msy Martino, 28 Eyll gn saat 13.00 sralarnda bu ltimatomu Sadrazam Hakk Paaya tebli etti. Bunun zerine Hakk Paa mabeyni hmayuna giderek dier vekiller ile birlikte olaanst bir meclis toplad ve talyaya verilecek cevab hazrlad.54 Osmanl hkmeti, talyan notasna 29 Eyll 1911de cevap verdi. Bu cevapta; Trablusgarp ve Bingazinin geri

498

kalmasnn kendilerinden nceki idarenin eseri olduu, bundan dolay merutiyet hkmetinin sulanamayaca, son sene zarfnda blgede talyan teebbslerine byk kolaylklar saland ve iyi niyet gsterildii, burada asayiin temini konusunda hibir endieye mahal olmad, talyan ve dier tebaann blgeden ayrlmasn gerektirecek bir olay olmad belirtiliyordu.55 Bab- Alinin cevabi notasnn verildii gn, 29 Eyll 1911de talya, harp ilan notasn verdi.56 lan- harp notasnda, zetle; talyan isteklerinin gerekletirilmesi konusunda, talyann, Osmanl Devletine verdii srenin talyann houna gidecek bir cevap gelemeden sona erdii, Osmanl Devleti ve memurunun Trablusgarp ve Bingazideki talyan hak ve menfaatlerini korumakta kt niyetli ve aciz olduu iddia ediliyor, talyan hak ve menfaatlerini salamak zorunda olduklar bildiriliyordu.57 talyann Osmanl Devletine sava ilan etmesinin gerekte Osmanl Devletinin cevabi notasi ile hibir ilgisi yoktu. Osmanl Devletinin cevabi notas henz talyaya ulamamken, yani talyanlarn verdikleri 24 saatlik mhlet henz dolmamken, talyann ilan- harp notas tebli edildi. kincisi 25 Eyll 1911de, talyada seferberlik emri neredildi. Bu emirde seferberliin birinci gn olarak 28 Eyll tarihi tesbit edilmiti. Silah altnda bulunan 1890 doumlular ile birlikte, seferi kolordunun birliklerini tekil edecek olan 1888 doumlular, 23 Eyllde silah altna arldlar. Bunlarn birliklerine iltihaklar 26 Eyllde tamamland.58 Burada da aka grld gibi seferberliin birinci gnnden iki gn evvel askerlerin kolorduya iltihak etmesi, talyan hkmetinin igale ok nceden hazrlanm olduunu gsteriyordu. ncs, talya henz Osmanl Devletine sava ilan etmeden Adriyatik sularnda ve Prevezede Trk-talyan sava balamt. talya bu sefere balarken, Avrupa byk devletlerinin muvafakatini almt. Daily Telegraph gazetesinde, ngilterenin talya savaa girdii takdirde tarafsz kalaca ve talyaya kar Trkiyeyi mdafaa etmeyecei belirtiliyordu. Daily Graphicte ise ngilterenin savan sadece Trablusgarpa ait olmasn ve Avrupaya sramamasn talyaya tembih ettii bildiriliyordu.59 Btn Avrupa devletleri gibi ngilterede talyann Trablusgarpta savamasna ve buraya yerlemesine ses karmam fakat savan Osmanl Devletinin Avrupa topraklarna sramamasn istemiti. Balkanlarn durumuna gelince, Trablusgarp Sava balaynca, Osmanl Devleti Balkan devletlerinin saldrabilecei veya Rumelide ayaklanmalar olacan dnerek, oraya ok sayda asker ymt. Bundan en ok Bulgaristan rkm ve byk devletlere bavurarak kendilerini korumalarn istemiti.60 Sava srasnda Bulgar ve Srp hkmetleri, Makedonyada maal ekya eteleri dolatryor ve Balkanlarda huzur ve asayii tamamen ihlaline gayret ediyorlard. Trablusgarp Savann balad gnlerde Bulgar ve Srp hkmetleri arasnda, iki tarafn menfaatlerini grmek zere bir yaknlama balad. Bulgarlara gre, o sradaki frsat karlmamalyd. Btn Balkan devletleri, Osmanl Devletine kar ittifak etmek zereydi. Bulgaristan, Osmanl-talyan savann hemen bitmesini istemedi. nk bu savan, Balkanlarda Slavla kar olan iki devleti (Osmanl-talyan) zayflatacan dnmekteydi. Bulgarlar mutlaka Trklerin bu zayf anndan faydalanmalyd.

499

Aksi byk bir su olurdu.61 Bulgaristann hkmete ball ile bilinen Den gazetesi lkesinin her ihtimale kar imdiden hazrlkl bulunmak zorunda olduunu yazyordu.62 Trablusgarp Sava, Yunanistanda ok byk bir tesir meydana getirmiti. Yunanistanda neredeyse sava ktktan sonra btn meseleler unutulmu, kamuoyu tamamen Trablusgarp ile megul olmaya balamt. Yunan gazeteleri, talya hakknda tevecchkarane makaleler neretmekte ve Yunanistann, Trkiye-talya muharebesinden istifade iin vaktinde hazrlanmam olmasndan dolay Venizelosu iddetle eletiriyorlard.63 Yunanistanda iddetli bir ekilde frsattan yararlanma istei grlyordu. Ancak talya ve dier Avrupa devletleri Balkanlarda yeni bir olay kmasn istemedikleri iin Yunanistana uslu durma d verilmiti.64 Trablusgarp Sava ktnda, Osmanl Devleti ile Yunanistann aras Girit meselesinden dolay iyi deildi. Ancak Osmanl Devleti sava srasnda yeni bir mesele kmasn istemedii iin Yunanistana iyi davrand. Yunanistana kar Girit meselesinden dolay balatt boykotu kaldrd. Aznlklarn isteklerine daha yumuak davranmaya balad. Yunanistan ise bu durumdan istifade ile Osmanl Devletine kar hazrlad sava olgunlatryordu. Trablusgarp Sava srasnda Karada tamamen talyan istekleri dorultusunda hareket etti. talyan ltimatomunun Verilmesinden Sonraki Durum talyann 24 saat sreli ltimatomu ve buna cevap verme zorunluluu, Bab- Alide byk bir heyecan ve aknlk yaratmt. Sadrazam Hakk Paa istifa etmek zorunda kalmt. Sadrazam brahim Hakk Paa, 23 Kasm 1908-12 Ocak 1910 tarihleri arasnda Roma bykelilii grevinde bulunmutu. Bu tarihler, talyan basnnn artk iyice aktan aa Trablusgarp hakkndaki niyetlerini gsterdikleri, hkmetin bu yolda almalarn, diplomatik faaliyetlerini, ticari istek ve ikayetlerini en fazla younlatrdklar tarihlerdi. brahim Hakk Paa, talyan niyetlerini en iyi bilen kii olmas lazm geldii halde, Trablusgarpta buna kar hibir tedbir almad. Trablusgarptaki devaml askeri kuvvetin says 15 ila 20 bin arasnda bulunuyordu. Bundan baka lzumu halinde Kuloullarndan 40-50 bin kiilik ordu tekil edilebilecek hazrlk mevcuttu.65 Fakat Trablusgarp Savandan az nce, buradaki tmenden nemli bir ksm silahlaryla birlikte Yemene mam Yahya ayaklanmasn bastrmak zere gnderildi ve tekrar yerlerine iade edilmedi. Trablusgarp Vali ve Kumandan Mir brahim Paa, bu iin Trablsgarpn talyanlara tesliminden baka bir ey olmadn srarla ifade etmise de kimseye dinletememiti. Burada ancak jandarma vazifesi grecek, ok az bir kuvvet braklmt. Ayrca bununla da yetinilmeyerek, Kuloullarnn lzumu halinde silahlandrlmas iin bulunan, Trablus askeri depolarndaki silahlar66 yeni sistemle deitirilmek zere bir vapura yklenerek stanbula getirildi ve yerlerine yenisi gnderilmedi. 1910 yl btesinde kabul edilen, Trablusgarptaki iki svari alay da bir alaya indirildi.67 Netice itibari ile sava ncesi Trablusgarptaki asker mevcudu ok azaltld. Bir nevi talyan igaline zemin hazrlanm oldu. Buraya gnderilen subaylarda eskiden olduu gibi mahalli lisana vakf olma art aranmad. Trablusgarp halk geimini temin etme hususunda da sknt iindeydi. Bu durum Trablusgarp mebuslar tarafndan defalarca hkmete bildirildii68 halde, Osmanl hkmeti bu konuda olduka ihmalkar davrand.

500

Hakk Paa hkmetinin, sava ncesi yapt en byk hatalardan biri de, talyanlarn istei zerine Trablusgarpta vali olarak bulunan brahim Paay grevden almas idi. brahim Paa, Trablusgarpta Osmanl menfaatlerini koruduu iin, talyanlar ondan hep ikayeti olmular ve buradan alnmas iin srekli Osmanl hkmetine bask yapmlard.69 brahim Paann yerine tayin edilen Bekir Sami Bey ise her nedense hemen Trablusgarpa gitmedi. Ancak sava balaynca gitti.70 Trablusgarp sava ncesi blge, valisiz, komutansz, askersiz, son derece savunmasz ve igale ak bir duruma getirilmiti. Hakk Paa sava ncesi, Trablusgarptaki icraatndan dolay vatan hainlii ile sulanmt. Mahmut Kemal nala gre btn bunlar su-i tesadf deil su-i idare idi-ki cinayet addine laykt.71 Hakk Paann bu konudaki fikri, Trablusgarptaki idarenin talyanlara kar, dmanlk hissi telkin etmeyecek ve talyan mdahalesine sebebiyet vermeyecek bir tarzda olmas lazm geldii eklinde idi.72 nk Hakk Paa, talyanlar ile iyi geinirse ve dostluk mnasebetlerini srdrrse, talyann sebepsiz yere Trablusgarpa saldramayacaklarn dnyordu. Onun iin talyan isteklerini byk lde yerine getirmiti. Ancak Hakk Paa, Trablusgarptaki ekonomik imtiyazlarn tm talyaya verilse, talyann igalden vazgemeyeceini nk bunu ok nceden planladn ve kesin kararl olduunu anlayamamt. Trablusgarp Sava ncesi, Osmanl hkmetinin yanl hareket ettii talyanlarca da itiraf ediliyordu. talyanlar ttihat ve Terakkinin Trablusgarpta yerli halk arasnda talya aleyhine propaganda yaptklarn fakat buna paralel olarak askeri hazrlklarn kuvvetlendiremediklerini, bilakis buradan devletin ihtiyac olan dier blgeler asker ektiklerini ifade ediyorlard.73 Sava baladktan sonra, Osmanl Devletinin Almanya ve ngiltereye yapt bavurulardan bir sonu kmad. Almanya ile talya ayn ittifakn yesi idiler. ngiltere ise talyanlar Trablusgarptan alkoymak iin bir sebep grmediini sylyordu. Fransa ise talyann hareketini tasvip ettiini nk onun ittifaktan ayrlmasn istiyordu.74 Hakk Paa ltimatomu alnca byk bir zntye kaplarak istifa etmek zorunda kalmt. Padiah, Kamil Paaya sadrazamlk teklif etti. Ancak O, ttihat ve Terakkinin i bandan ekilmesi artn kotu. Bunun zerine sadrazamlk 30 Eyll 1911de Sait Paaya verildi. Bu Sait Paann 8. sadrazaml idi. Trablusgarp Savann kmas zerine, Osmanl meclis-i mebusan normal vaktinden nce ald. 14 Ekim 1911de, meclis 4. dnemine girdi. Meclisin ald gn, padiahn nutku, Sadrazam Sait Paa tarafndan okundu. Burada talyan notasnn verildii gnden itibaren gelien olaylar zetleniyordu. Padiahn nutkunda dikkat eken dier bir nokta da Onun 5 Haziran 1911de balayan Rumeli gezisinde grd birlik beraberlik ve Osmanl kardeliinden bahsetmesi idi.75 Padiah Balkan ittifaklarnn hazrlklarnn yapld bu tarihlerde, kendisine yaplan tezahratn, birlik ve beraberlik gsterilerinin, bir riyadan ibaret olduunu her naslsa anlayamamt. Geziyi dzenleyen ttihat ve Terakki yelerince, gerekler padiaha olduu gibi yanstlmamt. Bu olay, padiah evresindeki kiilerin ne kadar cahil ve kendi menfaatlerinden baka bir ey dnmediklerini

501

gsteriyordu. Meclis ald gnlerde Onu en ok megul eden konu Trablusgarp Sava idi. Bugnlerde meclisteki btn konumalar bu konu zerine idi. 18 Ekim 1911de Sadrazam Sait Paa, mecliste hkmet programn okudu. Hkmet programnn, d politikayla ilgili ksm zetle: Trablusgarp meselesini vatan menfaatine en uygun grdkleri ekilde zmlemek, komu devletler ile iyi dostluk mnasebetlerini kuvvetlendirmek, Balkan devletleri ile ilikileri iki tarafn mterek menfaatlerine uygun olarak devam ettirmek ve kuvvetlendirmek, hibir devlet hakknda ihtiras beslememek, btn devletlerin meru haklarna riayet etmek ve kendi meru haklarna da riayet etmek ve bu ekilde Sulh korumaktr.76 Sait Paa programn okunmasndan sonra, Trablusgarp meselesi hakknda konumak isterlerse, gizli toplant talep edileceini syledi. Bunun zerine gizli toplant yapld (Gizli toplantnn zapt yok). Trablusgarp Sava lke apnda o kadar byk bir znt ve heyecan yaratmt ki, halktan gazetelere bu konuda eitli mektuplar geliyordu. Bunlarn bir ksm, sava iin maddi yardm teklif ediyor bir ksm ise savaa bizzat gnll asker olarak katlmak isteklerini bildiriyorlard. Yurdun muhtelif yerlerinde orduya yardm cemiyetleri kurulmutu. Ayrca yurt iinde ve dnda talyan igalini protesto eden mitingler tertip edildi.77 Bu konudaki tartmalar mecliste srp gidiyordu. Trablusgarp mebuslar, Sadk ve Mehmet Naci Beyler, Trablusgarpta uygulad yanl politikadan dolay Hakk Paa kabinesi hakknda bir nerge vermilerdi. Bu nerge meclisin 23 Ekim 1911de yaplan toplantsnda okunmutu. nergede, Trablusgarpta uygulanan btn yanl politikalar sralandktan sonra biz Trablusgarp mebuslar, Hakk Paa ve kabinesini millet huzurunda itham ediyoruz. Kanun-i Esas-inin 1. maddesini ihlal etmek suundan meclisi bu konuda vazifeye davet ediyoruz deniliyordu.78 Trablusgarp mebuslarnn nergesinde elle tutulur nemli deliller vard. Bu nergenin bir komisyona havalesi kararlatrld. Bundan ksa bir sre sonra Dra Mebusu Esat Paada harbiye nezareti hakknda meclise buna benzer bir soru nergesi verdi (26 Ekim 1911).79 Muhalefet Hakk Paa kabinesi Divan- Aliye sevk etmek istiyordu.80 Savata iine dlen kmaz, siyasal hayata 21 Kasm 1911de Hrriyet ve tilaf Frkasnn kurulmas biiminde yansd. Hrriyet ve tilaf frkasn kuran ve bu frkaya giren kiilerin tek ortak olduklar konu, ttihat ve Terakki dmanl idi. Frkann birinci amac da ttihat ve Terakkiyi iktidardan uzaklatrmakt.81 ttihat ve Terakkinin itibarn byk lde kaybettii bu gnlerde, Hrriyet ve tilafn ortaya kmas, Onun ok taraftar toplamasna ve dank durumdaki muhalefeti birletirmesine sebep oldu.82 Hrriyet ve tilaf Frkasnn 11 Aralk 1911de yaplan, stanbul ara seimlerini doru drst tekilat olmamasna ramen83 tek oy farkla kazanmas, meclisi iyice kartrd. ttihat ve Terakki mebuslar arasnda bir panik havas yaratt. Bu kark ortamdan kurtulmann en kestirme yolu, meclisin datlmas idi. ttihat ve Terakki sarslan itibarn kuvvetlendirmek, Trablusgarp Savann mecliste dourduu kargaadan kurtulmak, muhalefetin rgtlenmesine meydan vermemek,

502

Cemalettin Efendiye gre de, Hakk Paa kabinesini divan- harpten kurtarmak iin84 meclisin feshini istemiti. ttihat ve Terakki eski gcn kaybetmi olmasna ramen Tara tekilat kuvvetli olduu iin seimi alacan hesaplyordu. Meclisin feshedilmesi iin Anayasann 35.maddesinin deitirilmesi gerekiyordu. Bu madde 1909da meclisi feshetme yetkisini padiahtan alp, meclise veriyordu. Padiahtan 1909da alnan hak, imdi ttihat ve Terakkinin karlarn korumak zere yeniden padiaha verilmek isteniyordu. Padiah 35. maddenin deitirilmesini, kanuna uygun olarak ayan meclisine dant. Ayann olumlu yorumuyla Kanuni-Esasinin 7. maddesine dayanlarak 18 Ocak 1912de meclis feshettirildi.85 Buna gre 3 ay ierisinde seimler yaplacak ve yeni meclis toplanacakt. ttihat ve Terakki seim iin byk tedbirler aldlar. Ellerindeki iktidar imkanlarna gveniyorlard. Seimler srasnda, hkmetin kulland bask yznden lkede honutsuzluk artt, birok olay meydana geldi. Bir ok yerde zor kullanld. Bu seim tarihe sopal seim diye gemiti.86 ttihat ve Terakki, ubat ve Martda yaplan seimleri byk ounlukla kazand. Hrriyet ve tilaf henz ok yeni olduundan ve kendi iindeki ekimelere bir trl son veremediinden ttihat ve Terakki ile boy lecek silahlara sahip olamamt. Seimlerde fazla bir varlk gsteremedi. ttihatlara gre bu seim sonucunda, btn muhterisler ve hizipiler meclis dnda kaldlar.87 Yeni meclis, 18 Nisan 1912de, anakkalenin talyanlar tarafndan bombardman edildii gn ald. talyanlarn, Osmanl Devletine sava amas i politikaya bu ekilde yansrken, Trablusgarpta sava da balam bulunuyordu. talya, bu savaa uzun zamandr hazrlanmakta idi. Her apta kara ve deniz toplar, saysz mitralyz, cephane ve ok kalabalk ordusu vard. talya o sralarda dnyann en gl donanmalarndan birine sahipti. Osmanl Devletinin ise, sava balad zaman, Trablusgarptaki askeri says 2000i gemiyordu. Bingazidekiler daha azd ve kendi hallerine terk edilmilerdi.88 Donanmas ise yok denecek kadar gszd. talya, Trablusgarp Sava iin, deniz kuvvetlerinin tmn seferber etmiti. Babakan Giolittinin hatralarnda yazdklarna gre, Trablusgarpn igali iin 100.000in zerinde bir kuvvet kullanmlard. Trk kuvvetleri ise, 3000-4000i gemiyordu. talyanlar, harbin banda savan sadece Libya ve Libya sularnda olacan, Avrupaya sratlmayacan sylemelerine, Avrupa devletlerine bu konuda teminat vermelerine ramen, buna uymadlar. talyanlarn Adriyatikte yaptklar hareketler zaman zaman Osmanl basnna yansmt. 3 Ekim 1911deki Osmanl ajansnn haberinde, talyann Paris Bykelisi Tittony tarafndan Fransa dileri bakanna, talyann Trablusgarp dnda Avrupa sularnda askeri harekata mecbur olduu nk Trklerin, talya sahillerine saldrmak niyetinde olduklarn haber aldn bildiriyordu. Ayn

503

haberin devamnda ise, Paris bykelisinin szlerinin tamamen gerek d olduu, Osmanl torpidolarnn Prevezeden sava iin kmadklar ve seyirleri esnasnda rastladklar talyan filosuna usulden olduu iin selam iaretini verdiklerini, fakat talyanlarn bunu anlamayarak buna toplarla mukabele ettiklerini ve gerek buradaki, gerekse Beyruttan hareket eden donanmalarnn henz savatan haberi olmadn ilave ediyordu.89 talyanlar sava srasnda birka sefer Prevezeye asker karmak istemi ancak muvaffak olamamt.90 talyann Adriyatikte ve Balkanlarda yapmak istedii hareketlere en fazla Avusturya kar kmt. talyan donanmas, henz talya Osmanl Devletine sava amamken, 27 Eyllde Trablus nlerine gelmiti. 20 Ekime kadar talyanlar, Trk Afrikas kylarnn nemli noktalarn ele geirmi bulunuyorlard. Bu ehirlerin hibirisi kendiliinden talyanlara teslim olunmamt. talyanlar ayrca Kzldenizde de baz hareketlerde bulunmulard. Sava ncesi talyanlar buraya baz gemiler gndermiler ve Trklere kar ayaklanan eyh drisin yardmyla, Trkleri burada da sktrmaya almlard. Kuzey Afrikada Trk-Arap Mukavemeti talya bu savaa bir mstemleke sava gibi deil de sanki byk bir Avrupa devleti ile savaa giriyormu gibi hazrlanm, ihtiyatlar da dahil olmak zere btn Deniz Kuvvetlerini seferber ettii gibi, kiralad ticaret gemilerini de sava iin hazr hale getirmiti. Eyll aynda bu hazrlklar yaplrken, Osmanl Devletinin yegane tedbiri harpten nce Trablusgarpa gnderilen Derne Gemisi idi.91 Bu ufak tedbirin alnmas dahi talyan basnnda Osmanl Devletine kar frtnalar kopmasna, Trablusgarptaki talyan tebaas arasnda suni bir panik yaratlmasna sebep olmutu. Sava baladktan sonra, Bab- Alide Trablusgarpta mukavemet edip etmeme konusunda genelde iki gr mevcuttu. Sait Paann ilk toplantsnda eldeki mevcut imkanlarla mukavemet lzumu kararlatrld.92 Ahmet Muhtar Paaya gre Trablusgarpta mukavemet cinayet demekti. Kamil Paa da ayn grte idi. eyhlislam Cemalettin Efendide harbin uzamasnn can ve mal kaybndan baka bir ie yaramayacan sylyordu.93 ttihat ve Terakki ise tamamen mukavemetten yana idi. Btn olumsuz artlara ramen, Osmanl Devleti Trablusgarp gz gre gre dmana savamadan teslim edemezdi. Bu hem kamuoyunda ho grlmez hem de Osmanl Devletinden pay almak iin pusuda bekleyen devletlere kt rnek olurdu. Bu sava ok mitsiz artlar iinde olacakt. Oradaki kuvvetlere silah ve cephane yollamak imkansz gibiydi. Ancak ngiltere ile Fransa, Msr ve Tunusun tarafszln ilan ederek kendi smrgelerindeki Mslmanlar gcendirmeyecek ve onlarn ikayetlerine yol amayacak ve bu taraf bu ekilde idare yoluna gideceklerdi.94 Trablusgarpta Trk Subaylar

504

Trablusgarpta mdafaa fikrinin uyanmas ve hkmete kabul ettirilmesi, insana Kuvay-i Milliyenin balangc hissini vermekteydi. Merutiyetin ilannda nemli rolleri olan Osmanl ordusunun gen subaylar gnll olarak Trablusgarpa komular ve bu konuda hkmeti de ikna ederek, onun gizli desteini salamay baarmlard. Trablusgarpta vatan savunmasna koan vatansever subaylar arasnda Binba Enver Bey, Kolaas Mustafa Kemal, Fuat Bey (Bulca), Nuri Bey (Conker), Eref Bey (Kuuba), Ali Fethi Bey (Okyar, Paris Atae Militeri), Halil Bey (Enver Beyin amcas), Nuri Bey (Enver Beyin kardei), Ekrem Bey (Mhir Recep Paann olu), Albay Neet Beyin isimlerini sayabiliriz. Fakat isimlerini sayamadmz daha yzlerce gnll kendiliklerinden Trablusgarpda vatan savunmasna komulard.95 Fuat Bulcann hatralarna gre hariciye nazr, harbiye nazrna Mahmut evket Paaya; hkmetin bu ii diplomasi yoluyla halletmek mecburiyetinde olduunu sylemi, harbiye nazr itiraz edip, bir vatan paras dmana sessiz sedasz teslim edilir mi? Bunun arkas gelmez diye itiraz edince demi ki; peki siz harbiye nazrsnz, donanmann kudretini benden iyi biliyorsunuz, askerlerimizi Trablusgarpa nasl ve hangi yoldan gndereceiz? Haydi gnderdik diyelim, silah cephaneyi malzemeyi, iaeyi nereden bulacaz? Bu ay zabitana ve mlki kadroya drtte bir maa nasl verdiimizi biliyorsunuz, siz baka bir are gryorsanz ben btn mevcudiyetimle bulunacak tedbirin tahakkukuna hasr- mevcudiyet ederim. demi. Bu durumda gen subaylar yle bir plan yaparlar; kendi arzularyla hususi bir tekilat olarak, mdafaay ele alacaklar, harbiye nezareti de onlar izinli sayacak ve oraya gidip tekilat yapacaklard. Enver Paann, Eref Kuubann ve Fuat Bulcann hatralarndan anlaldna gre, hkmet, Trablusgarpa resmen bir ordu gnderecek gc bulamyordu. Fakat buraya gidecek olan subaylara da bata Mahmut evket Paa olmak zere, gizli olarak her trl yardm yapacaklarn vaat ediyorlard. Hkmet, Trablusgarpa gidecek subaylara drt kat maa ve ayrca 100 TL yol paras verecekti.96 Ordunun gen ve nde gelen yldzlar, hep Trablusgarpn yolunu tutmulard. Bir nevi kendi kendilerini tayin ettirmilerdi. Btn sorumlulukda kendilerindeydi. Hatta Mustafa Kemal eer muvaffak olamazsak hepimizi tart ederler, hatta divan- harbe verirler. Eer baarya doru gidersek bizi terfi ettirir, nian verirler demiti.97 Neet Bey ve Onun erkan- harbi olan Fethi Bey grnte hkmetin siyasi temaslarnn neticesini bekleyen resmi merci idiler. Sava verenler de devletin msaadesini almadan kendi balarna buyruk gnlllerdi. Halbuki Osmanl Devletinin Trablusgarptaki komutan Kurmay Albay Neet Bey, elindeki btn kuvvet malzemeyi bu gen kadronun emrine vermiti.98 Bu durumun bilincinde olan gen subay kadrosu, baarszlk durumunda btn sorumluluu stlenme fedakarln ve cesaretini gstermiti. Gen subaylar, savan balad gnlerde birer ikier, Msr ve Tunus yolundan Trablusgarpa szmaya baladlar. Sahte isim, kimlik ve pasaport aldlar. Mustafa Kemalin takma ad gazeteci

505

Mustafa erif idi. Tehlikeli, maceral ve ok g yolculuklardan sonra Trablusgarpa geldiler. Msr halk Trklere byk destek veriyordu. Gazeteleri de ok etkili oluyordu.99 Tunus ve Msr yoluyla erzak vs. gnderiliyordu.100 Enver Bey ve arkadalar Trablusgarpta olaanst bir alma ve gayret gsterdiler. Hi yoktan bir direnme gc meydana getirdiler. Gnll Trk subaylarnn katlmndan sonra Trablusgarp savunmas ana blgeye blnm oluyordu. 1- Trablus komutanl: Komutan, Kurmay Albay Neet. 2- Bingazi Komutanl: Komutan, Kurmay Binba (sonra Yarbay) Enver. 3- Derne Komutanl: Komutan, Kurmay Binba Mustafa Kemal (daha nce Ethem Paa idi).101 Enver Bey 1911 Ekim ay sonlarnda Bingaziye gelmiti. Enver Bey, Derneye geldiinde 500600 kiiyi bulmayan direni kuvvetleri, ksa zamanda 20.000 kiiye ulat. Enver Bey, Arap kabilelerini rgtlemekte ok baarl olmutu. Buradaki Mslman Araplar, Enver Beye padiahn ve halifenin damad olduundan dolay, olaanst bir sayg ve sevgi gsteriyorlard. Enver Bey bir dostuna yazd mektupta, burada valiler atayabilmeme bende aryorum, Araplar hrriyet kahraman Enver Beyi tanmyorlar ama halifenin damadna sayg gsteriyorlar diyordu.102 Enver Bey ilk i olarak, halka bir bildiri yollad. Bildirinin banda, halk arasnda yaylan Trkler bizi talyanlara satt ayiasna cevap verdi. zetle sizi halifeniz talyanlara satt gibi iftiralara kanmaynz, siz satlmadnz ve satlmayacaksnz. Byk halife sizi dman elinden kurtarmak iin beni buraya gnderdi. Hep beraber olunuz, harbe itirak etmek isteyenlere, silah ve cephane vereceim. 15 gne kadar hepinizin yanma gelmesini istiyorum. Gelmeyenlere, talya hkmetine boyun emi addederek, ona gre muamele edeceim diyor ve bildirinin altndaki imzada ise, padiahn damad olduunu belirtmeye lzum gryordu.103 Enver Bey, iyi Arapa bilen Eref Beyin yardmyla, kabile kabile dolaarak bir mcahit ordusu meydana getirmi, bunlar eitmi, talimler yaptrmt. Mektuplarnda, ordumu grmeli, ordudan ok silahl insan srsne benziyor ama hi olmazsa bu orduya muntazam birliklere gre hi masraf yapmyorum, hepsinin elinde eski bir silah ve birka kilo un var diyordu.104 Artk her taraftan Enver Beye sel gibi muharipler akmaya balad.105 Trablusgarpa gelen subaylar, her eylerini kendileri yapmak zorundaydlar. Dardan gelen silah, cephane ve para yardm ok snrlyd. Buna ramen Trk subaylarnn stn gayretleri ile 1911 sonlar 1912 balarnda, buras yava yava dzenli bir ortama kavuacakt. Organizasyonlar artk yrmeye balamt. Sivil idarede, gnden gne iyiye gitmekte idi. Bu durum, Enver Bey ve arkadalarnn kararl tutumu sayesinde salanmt.

506

Burada, o kadar ilgin olaylar cereyan etmiti ki, normal artlar iinde dnlnce, insan hafzasnn, alamayaca eylerdi. Derme atma meydana getirilen Trk-Arap kuvvetleri talyanlar 1 yl sren savata, ky eridinden talyan toplarnn at sahasndan ieriye geirmemilerdi. Osmanl Devleti Trablusgarp ve Bingaziye silah ve cephane gnderebilmek iin her yolu denemi, elindeki btn imkanlar kullanmt.106 Trk ordusunun, talyanlara kar kullandklar silahlarn byk blm de talyanlara yaplan baskn sonucu, onlardan alnan silah ve cephaneler ya da len ve yaralanan talyan askerlerinin kaarken braktklar silahlard.107 Bir sre sonra, Paris atee militeri Fethi Bey,108 Trablusgarp mebuslar Ferhat ve cebeligarp mebusu Sleyman El Baruni Efendiler de, harp sahasna arkadalarnn yardmna kotular.109 Trablusgarp Sava kt srada, erkan- harp kolaas (Kurmay Kdemli Yzba) Mustafa Kemal, erkan harbiye 1 ubede grevli bulunuyordu.110 Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, ttihat ve Terakkinin ileri gelen subaylarna yaranmak iin, Ona burada hibir i vermemiti.111 stanbulda isiz braklan Mustafa Kemal, Trablusgrapa gitmek istedi. Mahmut evket Paann kar koymasna ve ngilizlerin kendisini Msrdan geirmeyeceklerini sylemesine ramen, gitmekte direndi. Mahmut evket Paa raz oldu. Daha sonra Atatrke mitsiz ve sonu bakmndan faydasz olan bu ie, neden giritii sorulduunda bunun byle olduunu o srada ben gryordum, ancak orduda ve akranm olan subaylar arasnda maddi ve manevi sram muhafaza etmek iin buna mecburdum. Esasen stanbulda beni fiilen isiz brakyorlard cevabn vermiti.112 Trablusgarp Sava, Mustafa Kemalin, komutanlk ve tekilat kurmadaki stn niteliini gsterdii ilk yer olmutu.113 Mustafa Kemal aslnda bu savan akllca bir i olduuna inanmyordu. nk daha byk bir tehlikenin Balkanlardan geleceini biliyordu. Fakat, sava alanndaki baarlar, Onun parti iindeki durumunu salamlatrabilirdi. Bundan baka Mahmut evket Paa, stanbulda Ona gz atrmyordu ve ayrca kendisinden nce Kuzey Afrikaya giden, Enverden geri kalmak da istemiyordu.114 Mustafa Kemal, gazeteci Mustafa erif adyla sahte belge ve pasaportlarla, stanbuldan 15 Ekim 1911de, Naci, Hakk ve Yakup Cemil Beyler ile yola kt. Hibir yerden yardm grmediler, paralar bitti. Genel merkezden 300 lira istediler. Birinci cevapta para yok, Envere ulan dendi. Sonra Mustafa Kemalin senediyle, Naci Bey, mer Fevzi Beyden 200 ngiliz liras alnd ve hareket edildi.115 Mustafa Kemal yolda hastaland ve skenderiyeye dnd. Burada 15 gn hastanede yatt. Bu ara Nuri ve Fuat Beyler (Nuri Conker, Fuat Bulca) onlara katld. Tekrar bunlarla birlikte yola kld.116 Mustafa Kemal ve arkadalar, ok mkltl bir yolculuktan sonra Tobruk dndaki Trk karargahna ulatlar.117 Mustafa Kemal, Kasm ay sresince, Arap nderleriyle grmelerde bulundu. 3 Kasm 1911de, Harbiye Nazr Mahmut evket Paa, Trablus tmen komutanna yazd bir mektupta, Enver Beyin Tobruk blgesinde kuvvet toplamakta olduu, Kolaas Mustafa Kemal Beyin de baz

507

eyhleri ve Snusileri tekilatlandrmak iin Caluya gittiini, oradan birini Snusi tekkesine gndererek, Caluda nemli bir kuvvet toplayarak, Bingazi ve Trablusa sevk edeceini, bundan nce kendisinin de Calu civarndaki Bingazi yolu zerindeki Snusileri de alarak, Bingaziye doru hareket edeceini bildiriyordu.118 Mustafa Kemal, eyhler ve kabile reisleri ile toplantlar yapyor ve dzensiz kalabal tekilatlandrmaya alyordu. Bunlarn bir ksmna din kardeim diye hitap ediyor ve kafirlere kar savamaya aryordu. Katlmak istemeyenlere daha deiik yntemler kullanyordu. Mesela onlar, talyan casusu olmakla itham ediyor, ona gre muamelede bulunacan sylyordu.119 Burada grld gibi, Mustafa Kemal Snusileri ve yerli Araplar tekilatlandrmak gibi ok nemli bir grevi yklenmi bulunuyordu. Onun tekilatlktaki baars, Snusilerin ve dier yerli Arap kabilelerinin savan sonuna kadar, Trklerin yannda yer almalarn salamt. Mustafa Kemalin uzun sredir bekledii terfi nihayet burada iken geldi. Erkan- Harbiye-i Umumiye dairesi 3. ubeden 30 Kasm 1911 tarihi ile, Enver Beye gnderilen telgrafta, Erkan- Harbiye Kolaas Mustafa Kemal Beyin, binbala terfi ettirildii bildiriliyordu.120 Mustafa Kemal, 22 Aralkta, Tobrukta baarl bir muharebe yapt.121 30 Aralk 1911de, Yzba Nuri Bey ve dier arkadalar ile birlikte Derneye getiler.122 Mustafa Kemal, Dernede nce ark kolu komutan oldu (1 Ocak 1912).123 Dernede 16 Ocak Muharebesinde, gznden yaraland.124 Bir ay Hilal-i Ahmer Hastanesinde tedavi grd. Tamamen iyilemeden hastaneden kt. 4 Mart 1912de yaplan, umumi muharebe ok zor artlarda getiinden, gzndeki rahatszlk tekrarlad. 15 gn yataktan kalkamad. Mustafa Kemal, 6 Mart 1912de Derne komutan oldu.125 Derne Komutan Mustafa Kemal ve Binba Nuri Bey, Balkan Savann balamas zerine, bu savata vazife almak iin hareketlerine msaade edilmesini istediler. (13 Ekim 1912)126 Enver Bey, Mustafa Kemalin Trablusgarpta gznden yaralanmasna ramen fevkalade hizmetler yaptn, sulhun imzalanmas dolaysyla Trablusgarpta isiz kalmamas iin gnderildiini bildiriyordu.127 Bu savan, nemle zerinde durulmas gereken noktalarndan biri de, talyaya kar Trablusgarp mdaafa etmek iin meydana getirilen Trk-Arap dayanmas idi. talyanlar, Trablusgarpa gittiklerinde Araplarn kendilerini bir kurtarc (!) gibi karlayacaklarn umuyorlard. Fakat bunun tam tersi oldu. Trablusgarp halknn hemen hemen hepsi Mslman ve halifeye son derece bal idiler. Hemen hemen hepsi bir tarikata mensuptu. Bu tarikatlardan en nemlisi snusilik idi. Bunlarn tekilat sadece Trablusgarpta deil, Fizan, ad, Fas ve Msrda hatta btn Kuzey Afrikada mevcuttu. Snusilerden baka, Selamiyeler, Alusiler, Pesaviler ve daha pek ok slam cemiyeti bulunmakta idi. Tarikat reislerinin bir kelimesi halk savaa amade bir duruma getirebiliyordu.128 talyanlar eyh Snusiyi ele geirmek iin ok uramlar fakat muvaffak olamamlard.129 Snusiler zerinde Trk subaylarnn propagandas daha etkili olmutu.130

508

Snusiler ve bunlar gibi saf ve temiz Arap kabileleri, Trk subaylarnn kumandas altnda talyanlar sahilden ieri sokmamlard. Neredeyse ehit olmak iin yarmlard. Bunlar dmana kar vatanlarn koruduu iin, Osmanl Devletine mteekkir olduklarn bildiriyorlard.131 Araplar, Trk subaylarna o kadar byk bir itaatle balanmlard ki bir dedikleri iki edilmemekteydi. Osmanl Devletinin talya ile bar imzalad haberi duyulunca, buradan ayrlmak Enver Beye ok zor gelecekti. talyann Trablusgarp ve Bingaziyi lhak Etmesi talyanlar, sava balamadan nce Trablusgarp seferinin ok kolay hatta bir askeri gezinti eklinde olacan sylyorlard.132 Fakat talyanlar umduklarnn tam aksine, Trablusgarpta ciddi bir mukavemetle karlatlar. Trkler ve Araplar mukavemet ile yetinmeyerek taarruza da getiler. talyanlar, Trablusgarpta sahile yapp kalmlard. Grdkleri mukavemetten akna dnmlerdi.133 talyan igalinin balad tarihten itibaren, bir yllk yerli yabanc gazete koleksiyonlar incelendii zaman, talyanlarn bu durumu aka ortaya kmaktadr. Bu durum tabiatyla talyan kamuoyunda byk bir rahatszlk ortaya karmtr. talyanlar baarszlklarn rtmek iin baka arelere bavurmaya balamlardr. talyanlar, ilhaktan sz etmeye balamlardr.134 Osmanl Devletinin, bunu nceden sezip protesto etmesine ramen, talya 5 Kasm 1911de ilhak iradesini ilan etti.135 Osmanl Devleti bunu 7 Kasm 1911de protesto etti. Osmanl Devletinin protestosu byk devletler nezrinde hibir etki yapmad.136 talyanlar askeri baarszla uradka, yerli halka olmadk ikence ve zulm yapmaya oluk ocuk demeden insanlar katletmeye baladlar. Trablusgarptaki sava, ilhak kararndan sonra daha iddetlendi. Eer Osmanl Devletindeki i ekimeler olmasayd ve Balkan Sava tehdidi ortaya kmasayd, Trablusgarptaki Trk subaylarnn baarlar, talyay makul artlarla anlamak zorunda brakabilirdi.137 Osmanl basn hatta Avrupa basn bile talyanlarn Trablusgarpta halka yaptklar ikencelerden nefretle bahsediyorlard.138 talyanlarn Harbi Trablusgarp Dna Yaymalar talyan ordu ve donanmasnn, say ve kuvvet bakmndan Osmanl ordu ve donanmasndan kat kat stn olmasna ve muharebe balayal aylar gemi olmasna ramen talyanlar ancak ky eridindeki baz blgelere sahip olabilmilerdi. Btn gayretlerine ramen, kylardan ieri nfuz edememilerdi. Bir avu Osmanl mcahidinin mukavemetine kar ilerleyememilerdi. talya maksadna Trablusgarp ve Bingazide ulaamaynca harbi Osmanl Devletinin kalbine, Beyrut, anakkale, Anadolu kylar ve Kzldenize gtrerek, Trkleri, Trablusgarp ve Bingaziyi talyanlara terk etmek zorunda brakmak istiyorlard.139 Sava uzadka, kendi balarna Trkiyeyi yenemeyeceini anlayan talya, bundan sonra her yeri kartrmak iin elinden geleni yapacakt.140 talyanlar, ubat banda, Beyrut bombardmanna karar verdiler. Beyrut bombardman srasnda 15

509

kii ehit olmu, 100 kii de yaralanmt. talya, Beyrut bombardmanyla da istedii sonucu alamamt. Bu olay, sadece talyan efkar- umumiyesini avutmaktan ibaret bir olay niteliinde kald.141 talya bu arada, Avrupa devletlerine bavurarak, harbi tevsi etmeye mecbur olduunu bildiriyordu. Bu arada ilhak kararn da parlmentosuna kabul ettirmiti (27 ubat 1912). Bu olaylar srerken, Trablusgarptaki mcahitlerden de srekli zafer haberleri geliyor, Dernede, Tobrukta, Homsda talyanlarn malup olduklar bildiriliyordu. talyanlar gittike skyor, ne yapmalar lazm geleceini bilmiyorlard. talyanlarn, Kzldenizdeki hareketleri ise, ngilizlerce ho karlanmad iin fazla ilerlemedi. talyanlar 18 Nisan 1912de, yeni Osmanl meclis-i mebusannn ald gn, anakkale bombardmann gerekletirdiler. 3,5 saat sren ateten sonra, talya filosu geri ekildi. talya bu harekette de baarsz oldu. talyan donanmas, bunu gizlemeye altysa da, olay izlemeye gelen gazeteciler durumu talyaya btn akl ile bildirmilerdi.142 anakkale bombardman, Avrupa devletlerince de ho karlanmad. Bilakis kzgnlk yaratt.143 ngiliz gazeteleri az deitirerek, Osmanl Devleti lehine yazlar yazmaya baladlar. Daily Chronicle gazetesi, arkta sulhu temin edebilmek iin, ngilterenin, Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikasna dnmesini istiyor ve bunun unutulmasndan ikayet ediyordu. talyanlar, anakkale bombardmanndan sonra da Ege denizindeki hareketlerine devam ettiler. Rodos ve 12 aday igal ettiler. talyanlarn, anakkaleye saldrmas zerine, Osmanl Devleti daha nce ilan ettii gibi, Boazlar, ticaret gemileri de dahil olmak zere her trl sefere kapatacakt. Bu durum, ngilterenin, talya aleyhine bir durum almasna sebep olacakt.144 talya, anakkale basknndan sonra boazlar kapatan Trklere bir ders vermek istemiti. Ancak Osmanl Devleti, bata Fransa ve Rusya olmak zere Avrupa devletlerinin itirazlar zerine boazlar amak zorunda kalmt (2 Mays 1912). Bu arada Osmanl Devleti be byk Avrupa devletinin bar hakkndaki sorusuna, talyanlarn Trablus ve Bingaziyi ilhaktan vazgemeleri ve buradan askerlerini ekmeleri kouluyla bar yaplabilir cevabn vermiti. Bu cevap talyay ok kzdrmt.145 4 Mays 1912de, Rodos igal edilmi, Mays aynn sonunda 12 adann tamam talyanlarn eline gemiti. talyanlar burada herhangi bir direnile karlamadlar. nk Osmanl Devletinin Rodostaki 1200 kiiden ibaret Trk garnizonu dnda herhangi bir askeri kuvveti yoktu. talyanlar, Rodos ve 12 aday ele geirerek, Trklerin Trablus ve Bingaziden ekilmeleri iin pazarlk konusu yapmay tasarlyorlard. Yani siz Trablus ve Bingaziyi bize terk edin, biz de Rodos ve 12 adadan ekilelim diyorlard. Rodos ve 12 adann igali talyanlara gerekten pazarlk imkan vermiti. talya, Avrupa devletlerine adalar geici olarak igal ettiini ilan etmiti. Fakat adalar tahliye etmeye pek niyetli grnmyordu. talyann gerek niyeti ise savatan sonra bu adalara yerlemekti.146 talyanlar Trablusgarp, Bingazi, Derne, Tobruk ve Homsta mcahitlere bildiriler atarak, talyanlarn Rodos ve 12 adada Trkleri yendiklerini ve kendilerinin de bouna direnmemelerini ihtar ediyorlard. Fakat bu bildiriler, mcahitler zerinde hi etkili olmad. Buradaki direni srd.147 18 Temmuz 1912 gecesi, talyanlar anakkalede ikinci bir teebbste bulundular. Fakat bunda da muvaffak olamadlar.148

510

Sulh talyanlar, Trablusgarptaki durumlar ktletike, harbi Osmanl Devletinin dier yerlerine yaymaya alyorlard. Bu da Avrupa devletlerinin eitli ekillerde tepkilerine sebep oluyordu. talya, Kasm ayndan itibaren Avrupa devletlerinden bar salamak iin araya girmelerini istedi. Fransa ve ngiltereye bavurdu. Bu i de talya lehine en ok alan devlet Rusya idi. Rusya, Osmanl Devletinin, talyann Osmanl limanlarna saldrs halinde boazlar kapatacan ilan etmesine ok kzmt. Bunun zerine, talyan istekleri dorultusunda almaya balad. ngiltere ise yalnz bir devletin deil, hep birlikte araya girilerek Osmanl Devletini bara mecbur etmenin en doru yol olduunu sylyordu.149 Devletlerin, Osmanl Devletine teklif ettii ey, biraz para mukabilinde Trablusgarpn talyanlara teslim edilmesi idi. Osmanl Devleti bu artlarda bar kabul etmiyordu.150 Osmanl Devletinin bar iin ileri srd artlar unlard: 1- Trablusgarpta padiahn hkmranlk haklarnn fiili olarak braklmas, 2- talyanlarn, Trablusgarp ve Bingaziyi ilhaktan vazgemesi, 3- Trablusgarptaki askerlerini ekmesi151 Bu cevabn verilmesinde Trablusgarptan gelen son talyan askeri baarszlk haberlerinin etkili olduu dnlebilir. talya, Osmanl Devletinin bu cevabnn hemen ardndan adalara saldrd. talya imdi ok g bir duruma dmt. Trablusgarp ve Bingaziyi kesin olarak zapt edemiyor, i ksmlara ilerleyemiyor fakat Trablusgarp da bsbtn terk edip gidemiyordu. Avrupa devletlerine bavurarak, meseleyi diplomatik yoldan halletmekten baka aresi yoktu. Mays ay boyunca Avrupa basn bar konusunda bir konferans toplanmas haberleriyle alkaland. Ancak Osmanl Devletinin gayri resmi olarak byle bir konferansa hayr dedii anlalnca bu iten vazgeildi.152 Bu arada Osmanl devlet adamlar arasnda da, bar konusunda farkl grler vard. Osmanl devlet adamlar bar istemekte fakat bunu kat zerine dkp, sorumluluu almaktan kanmakta idiler. Bunun halkn zerinde kendileri hakknda yapaca kt tesirden korkuyorlard. Btn bar grmeleri, Balkan Sava tehlikesinin kesin olarak ortaya kt zamana kadar bir netice vermeyecekti. Osmanl Devleti, Trablusgarptaki bir avu askeriyle gsterdii baarsna ve azmine mtenasip bir siyasi baar gsteremeyecekti. nk Osmanl devlet adamalar arasndaki i ekimeler had safhadayd. Osmanl Devleti, donanmas olmadndan, talyanlar kesin bir yenilgiye uratamyordu. Bu durumda sava, bir yla yakn bir zamandr uzayp gidiyordu. Bu sava, zaten zayf olan Osmanl maliyesine byk bir yk getiriyordu. Yaknda kmas muhtemel olan Balkan Sava da, Osmanl devlet adamlarnda, talya ile sulh mzakerelerine balamak hususunda bir temayl meydana getirmiti. Avrupa devletlerinin aracl ile 12 Temmuz 1912de, savaa son vermek iin Lozanda resmi olmayan grmeler balad.153 Grmeler baladnda henz Sait Paa kabinesi iktidarda idi ve Osmanl Devletini uray- devlet reisi Sait Halim Paa temsil ediyordu. talyan temsilcileri G. Volpi ve Guido Fusinato idi.

511

17 Temmuzda Sadrazam Sait Paa olayl bir ekilde ekilmi ve 21 Temmuz 1912de sadrazamla Ayan Reisi Gazi Ahmet Muhtar Paa getirilmiti. Kabinesi genellikle, ttihat ve Terakkiye kar olan kiiler tarafndan kurulmutu.154 Gazi Ahmet Muhtar Paa, Osmanl Devletinin mecbur kalmadka bir savaa girmesine taraftar deildi. Bundan dolay bandan beri Trablusgarp Savana kar kmt. Ahmet Muhtar Paa kabinesi sonuca varmak iin ilk i olarak, o tarihlerde ttihat ve Terakki hkmeti adna Lozanda gizli ve gayriresmi grmelerde bulunan Sait Halim Paay geri ard. Trablusgarp sava meselesiyle ilgili yaplan bir toplantda btn Akdenizin talyanlar tarafndan tutulmu olmas sebebiyle Trablusgarpa muntazam bir ekilde asker ve sava malzemesi gndermenin mmkn olmad, buradaki az sayda Osmanl subay ve kalabalk Arap topluluunun beslenmeleri ve harbin devam iin lzumlu erzak ve sava malzemesinin Tunus ve Msr yoluyla, baz yabanc vastalarla gnderilmesine alld ve bu iler iin ayda 180-200 bin lira para harcanmakta olduu anlalmt. Maliye nazr, mali durumun ok zayf olduunu ifade ediyor, bu durum karsnda sulh mzakerelerinin abuklatrlmasna ve savaa son verilmesinin lzumlu olduu sonucuna varlyordu.155 Balkan Savanda ark Ordusu Trakya Kumandan olan Abdullah Paa Gazi Ahmet Muhtar Paann baz vekiller ile yapt toplantya kendisini de ardn, Balkan Savann kmas durumunda Trablusgarp Savana devam etmenin imkan dahilinde olup olmadn sorduunu, kendisinin Balkan hkmetlerinden yalnz Bulgaristan ile bile yaplacak harbi baa karacak bir orduya sahip olmadklarn ve ordunun perian halini izah etmiti.156 Lozandan arlan Sait Halim Paann yerine, Sofya elisi Nabi ve etine elisi Rumbeyolu Fahrettin Beyler, talyan temsilcileri ile 13 Austosta svirede Cauxda bulutular. Gayriresmi grmelere, daha ciddi olarak baland. talyanlar, her geen gn taleplerine yenilerini ekliyorlard. Trkiyenin Rodos ve 12 adann iadesi isteine, Trklerin Trablusgarptaki asker ve subaylarn geri ekmesi ve burada kurduklar Arap mcahit ordusunu datmasn art kouyorlard. Ayrca Asirde ayaklanm olan Seyit drisin durumunun korunmas, Osmanl lkesinden tard edilmi olan talyanlara tazminat verilmesi vs. Trk ve talyan delegeler, 3 Eyll 1912de Cauxdan Ouchyye getiler. Mzakerelerine burada devam ettiler. talya, barn bir an nce yaplmasn istiyordu. Almanyada bir an nce bar imzalanmas iin Trkiyeye telkinde bulunuyordu. Bar, Osmanl menfaatine de uygundu, nk Balkan Sava kapya dayanmt. Eyll aynn ikinci yarsndan itibaren, btn Avrupa basn Trk-talyan sulhu ile meguld. Baz Alman gazeteleri, henz sulh yaplmadan, sulh imzalanm gibi Osmanl Devleti ve talyay tebrik ediyorlard. Trkiyeyi bu akll hareketinden dolay kutluyorlard.157 Mzakerelerin uzamas ve 8 Ekimde Karadan Osmanl hkmetiyle diplomatik mnasebetlerini kesmesi zerine, talyanlar Ouchydeki Trk murahhaslarna bir ltimatom vererek, teklif edilen artlar dahilinde antlamay imzalamasn istediler. Osmanl Devleti, antlama imzalamazsa, talyann baka yerlere saldraca ayialar yayld. Bu durumda bilhassa Balkanlardaki vaziyetin ciddilemesi zerine Osmanl

512

hkmeti, talyan tekliflerini kabul etmek zorunda kald. 15-18 Ekimde iki taraf delegeleri Ouchyde bir gizli antlama ile onun eklerini tekil eden bar antlamasn ve protokol imzaladlar.158 18 Ekimde yaymlanacak olan antlama ak olan antlama idi. 11 maddeden ibaretti. Gizli antlama 15 Ekimde imzaland. Bu antlama, Trablusgarpa tayin edilecek kad vs. hakknda olup, 9 maddeden ibaretti. Padiahn temsilcisi ile naibler, tayin edilmeden nce talyann onaylamas gerekiyordu. Padiah, Trablus ve Bingaziye muhtariyet verdiini aklayan bir ferman gn iinde yaynlayacakt. talya kral ise, fermann yaymlanmasn mteakip Trablusgarpta genel af ilan edecek, din ilerinde zgrlk tanyacakt. Naiblerin aylklar mahalli vergilerle denecekti.159 Sonu Nihayet 1 yl 16 gn sren Trablusgarp Sava, Osmanl Devletinin Trablusgarp vilayeti ile Bingazi mstakil sancan talyaya terk etmesi ile sonuland. Savatan sonra yaplan Ouchy Antlamas ile, Trablusgarp ve Bingazi tam bir talyan smrgesi haline geldi. Osmanl Devleti, Trablusgarp ve Bingazideki askerlerini ekecek, buna karlk talyada Rodos ve 12 aday tahliye edecekti. Fakat talya, Osmanl askerlerinin Trablusgarp ve Bingaziden tam olarak ekilmediklerini iddia ederek, Rodos ve 12 aday iade etmedi. Bu arada Balkan sava kt. Bu durumda Rodos ve 12 adann Yunan igaline uramamas iin sava bitene kadar talyanlarn elinde kalmasna karar verildi. Fakat talya bunu frsat bilerek, sava bittikten sonra da buralar iade etmedi. Yani Osmanl Devleti, Ouchy Antlamas ile sadece Trablusgarp ve Bingaziyi deil, Rodos ve 12 aday da fiilen kaybetmi olacakt. Ouchy Antlamas ile Osmanl Devletine naiblik, din vs. konularnda baz haklar tannm gibi grnyordu Ancak bu haklar bir mddet sonra tamamen ortadan kalkt ve Osmanl Devletinin Trablusgarp ve Bingazi ile tm ilikisi kesildi. Trablusgarp Sava srasnda Balkan ittifaklar hzland ve uygulama alanna kondu. nk Osmanl Devletinin bu sava srasnda zayfl ve acizlii ortaya kmt. Bu Balkan devletlerine cesaret verdi. Osmanl donanmasnn zayfl gzler nne serildi. Osmanl donanmasnn btn sava boyunca, anakkalede hapsedilmi olmas, Balkan devletlerine cesaret verdi. Ayrca, talya sava boyunca btn Balkan devletlerini, Osmanl Devletine kar savaa kkrtmt. Bylece Trablusgarp Sava bir felaketle sonulanrken, daha byk bir felaketi getiriyordu. Ouchy Antlamasnn yaplmas, Trablusgarpta bir yldr canla bala savaan, byk glk ve yokluklara katlanan, yokluktan varlklar yaratan ve byk baarlar elde eden gen vatansever Trk subaylar iin tam bir manevi ykm olmutu. Ancak Balkanlardan gelen kt haberler zerine orada daha fazla ihtiya olduunu grerek, buradan istemeyerek ayrlmak zorunda kalmlard. DPNOTLAR 1 Celal Tevfik Karasapan, Libya, Trablusgarp Bingazi ve Fizan, Ankara 1960, s. 108.

513

2 3 4 5 6 7

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara 1982, c-3 ks2. Tertip-i Evvel Dstur, stanbul 1289, c-1, s. 6. Fahir Armaolu, 20. yy Siyasi Tarihi, c-1. 2, s. 80. a.g.e., s. 83. Fahir Armaolu, Siyasi Tarih, Ankara 1975, s. 109. 1911 ylnda yalnz NewYorkda 600.000 talyal Muhacir vardr. Btn Amerikada ise

bunlarn adedi 7 milyonu gemektedir, Jamanac gazetesi yazarnn talyan Elisi ile yapt mlakattan. 8 9 10 11 12 13 14 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, Ankara 1983, c-8, s. 82. Le Tems Gazetesi, 23 Eyll 1911, Tanin, 24 Eyll 1911. Fahir Armaolu, a.g.e, s. 198. A.g.e., s. 199. E. Ziya Karal, a.g.e., s. 101. Trk-talyan Harp Tarihi, ev: Deniz Kurmay Binba Afif Turul, 1944, c-1 s. 10. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, Ankara 1983, c-2 ks: 1, s. 70, Halil Menteenin

Anlar, stanbul 1980, s. 136. 15 16 Sait Paa, Sait Paann Hatrat, stanbul 1328, c-2, ksm- sani, s. 446-447. David Wade Dewood, European Diplomacy in the Near Eastern Question 1906-1909, The

University of Ilions 1940, s. 96. 17 18 19 20 21 22 Herbert Auberey, Ben Kendim, A Record of Eastern Travel, London, 1925, s. 272. Fahir Armaolu, 19. yy. Siyasi Tarihi, s. 628-629. Sina Akin, 31 Mart olay, Ankara 1970, s. 223-292. Armaolu a.g.e., s. 608. kinci Tertip Dstur, c-1, s. 166-167. Cemalettin Efendi, Siyasi Hatralarm, stanbul 1978, s. 49.

514

23 sra no: 11. 24 25 26 27 28 14, s49-50. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

B. O. A., D. H, S. Y. S, Dosya no: 69-1, sra no: 1-6/B.O.A., D. H, S. Y. S, Dosya no: 68,

Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., c-2, ks: 1, s. 35. Bamabeyinci Ltf Bey, Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul, s. 216. A. Savelli, talya Tarihi, stanbul 1940, ev: Galip Kemali Sylemezolu, c-2, s. 400. Debats Gazetesi, 22 Eyll 1911, /Tanin, 27 Eyll 1911. talyan Fturist Yaznnda Trk Kavram, Yazko ev: mit Grol, Eyll-Ekim 1983 say:

A.g.e., s. 51. talyan Amelesi, Tanin, 27 Eyll 1911. Umumi Grev Teebbsleri Le Tems, Tanin, 2 Ekim 1911. Milanoda, Tanin, 2 Ekim 1911. talyan Fturist Yaznnda Trk Kavram, a.g.e., say: 14, s. 51. A.g.e., s. 51. Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s. 61. Bayur, a.g.e., s. 61. Cemal Kutay, Trablusgarpya Bir Avu Kahraman, s. 41. Le Figaro Gazetesi, 22 Eyll 1911, /Tanin, 25 Eyll 1911. Halil Menteenin Anlar, s. 138-139. Tanin, 25 Eyll 1911. Celal Bayar, Ben de Yazdm, stanbul 1966, c-1, s. 486. Campagna di Libia, Roma 1938, ev: Afif Turul, c-1, s. 63. Bayur, a.g.e., s. 76. talyan Fturist Yaznnda, a.g.e., s. 50. Commendatore, bir ovalye nian derecesi.

515

46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68

Ernesto Pacelli Banco di Romann bakandr. Gaetano Salvemini, Come Siamo Andati in Libia, Milano 1973, Opere 3, C.1, s. 193. Trablusgarp Mebusu Sadk Trablusgarp hakknda Bir Mtalaa, Tanin 12 Eyll 1911. Babanzade smail Hakk Fas ve Trablusgarp, Tanin 25 Eyll 1911. Tanin, 27 Eyll 1911. Bayur, a.g.e., s. 91. Tanin, 27 Eyll 1911. talyan Sefaretinin 28 Eyll 1911 tarihli notas Tanin 30 Eyll 1911. Fevkalede Meclis-i Vkela, Tanin 29 Eyll 1911. Bab- Alinin 29 Eyll 1911 tarihli cevabi notas, Tanin 30 Eyll 1911. Vkela Mabeyninde Tanin, 30 Eyll 1911. lan- harp notas, Tanin, 30 Eyll 1911. Campagna di Libia, a.g.e., s. 9. Tanin, 29 Eyll 1911. Bayur, a.g.e., s. 197. Bayur, a.g.e., s. 218-227. Den gazetesi, 30 Eyll 1911, /Tanin 1 Ekim 1911. Tanin, 1 Ekim 1911, Yunan gazetelerinden tercmeler. Bayur, a.g.e., s. 222. M.M.Z.C., 23 Ekim 1911, 1. devre, 4. itima yl, 1. celse, 5. itima, s. 41. eyhlislam Cemalettin Efendi, Siyasi Hatralarm 1909-1913, stanbul 1978, s. 66-67. M.M.Z.C., a.g.e., itima, s. 42. A.g.e., s. 43.

516

69

Trablusgarpta Tribuna gazetesi, Tanin, 10 Temmuz 1911, /Trablusgarpta Tribuna

gazetesi, Tanin, 29 Temmuz 1911. 70 71 72 73 Trablusgarp-talya, Tanin, 15 Eyll 1911-. M.M.Z.C., a.g.e., s. 42. Mahmut Kemal nal, Osmanl Devletinde Son Sadrazamlar, stanbul 1965, c-4, s. 1778. A.g.e., 1778. Campagna Di Libia, Ministero Della Guerra, Komando Del Corpo di Stato Maggiore-.

Ufforo Storico, Roma 1938, c-1, s. 64. 74 Ahval-i Hazrada, Tanin, 30 Eyll 1911, /Almanya ve ngilterenin cevab, Tanin, 1 Ekim

1911, /Almanyann cevab, Tanin, 3 Ekim 1911. 75 76 77 78 79 80 s. 273. 81 82 83 84 85 86 Dr. Rza Nur, Hrriyet ve tilaf Nasl Dodu, Nasl ld?, stanbul 1334, s. 11. Tunaya, a.g.e., s. 266. Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki, stanbul 1968, s. 174. Cemalettin Efendi, a.g.e., s. 70. Mahmut Kemal nal, a.g.e., s. 1087. Feroz Ahmad, a.g.e., s. 177. M.M.Z.C., 14 Ekim 1911, 1. devre, 4. itima yl, 1. itima, s. 2-3. M.M.Z.C., 18 Ekim 1911, 1. devre, 4. itima yl, 3. itima, s. 13. Berlinde bir Miting, Bursada Miting, Tanin, 30 Eyll 1911. M.M.Z.C., 23 Ekim 1911, 1. devre, 4. itima yl, 5. itima, s. 41-44. M.M.Z.C., 26 Kasm 1911, 1. devre, s. 425-426. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, II. Merutiyet Dnemi, stanbul 1984, c-1,

87 Rfar Uarol, Bir Osmanl Paas ve Dnemi, Gazi Ahmet Muhtar Paa, 1976 stanbul, s. 330. 88 89 Trk-talyan Harp Tarihi, a.g.e., s. 71. Osmanl ajansnn 2. tebligat, Tanin, 3 Ekim 1911.

517

90 91 92 93 94 95 96

Asker karmam, Tanin, 3 Ekim 1911. Ali Haydar Emir, 1327-1328 Trkiye-talya Harbi Tarih-i Bahrisi, stanbul 1339., s. 158. Mahmut Kemal nal, c-2, s. 1086. Cemalettin Efendi, a.g.e., s. 68-69. Bayur, a.g.e., s. 100. M.M.Z.C, 28 Ekim 1911, 7. itima, 1. celse, s. 93. Hamdi Ertuna, 1911-1912 Osmanl-talyan Harbi ve Kolaas Mustafa Kemal, Ankara

1984, Atase Bakanl Yaynlar, s. 52. 97 98 99 Cemal Kutay, a.g.e., s. 29. Fethi Okyar, a.g.e., s137. smail Hakk Babanzade, Msrllar ve Muharebe, Tanin, 13 Kasm 1911.

100 ATASE arivi, Dosya no: 226, klasr no: 48, fihrist no: 11, 8 Ekim 1911. 101 Hamdi Ertuna, a.g.e., s. 64. 102 kr Haniolu, Kendi Mektuplarnda Enver Paa, 1989 stanbul, s. 93. 103 Celal Bayar, Ben de Yazdm, stanbul 1966, c-1, s488. 104 Tanin, 2 ubat 1912, 28 Kasm tarihli mektuptan, Enver Beyin Trablusgarptan yazd mektuplar Tanin gazetesinde yaymlanmtr. 105 Tanin, 2 ubat 1912, 18 Kasm 1911 tarihli mektuptan. 106 ATASE arivi, dosya no: 80, klasr no: 19, fihrist no: 20. ATASE arivi, dosya no: 80, klasr no: 19, fihrist no: 1. ATASE arivi, dosya no: 80, klasr no: 19, fihrist no: 14. ATASE arivi, dosya no: 80, klasr no: 19, fihrist no: 27. 107 ATASE arivi, dosya no: 80, klasr no: 19, fihrist no: 55. 108 ATASE arivi, dosya no: 226, klasr no: 48, fihrist no: 8. 109 Ahmet erif Harp Hatralar, Tanin, 11 Mart 1912.

518

110 Hamdi Ertuna, a.g.e., s. 49. 111 Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri, Ankara 1963, s. 49. 112 Bayur, a.g.e., s. 50. 113 Hamdi Ertuna, a.g.e., s. 144. 114 Lord Kinross, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul 1981, s. 87. 115 ATASE arivi, zel dosya no: 106, klasr no: 34, fihrist no: 26, Mustafa Kemalin 22. 05. 1912 tarihli mektubu. 116 ATASE arivi, zel dosya no: 106, klasr no: 34, fihrist no: 26, Hamdi Ertuna, a.g.e., s. 208. 117 Lord Kinross, a.g.e., s. 87. 118 Hamdi Ertuna, a.g.e., s72. 119 Lord Kinross, a.g.e., s. 91. 120 ATASE arivi, dosya no: 42, klasr no: 9, fihrist no: 8. 121 Hamdi Ertuna, a.g.e., s. 208. ATASE arivi, zel dosya no: 106, klasr no: 34, fihrist no: 26. 122 ATASE arivi, dosya no: 157, klasr no: 34, fihrist no: 20. 123 Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri, s. 50. 124 Hamdi Ertuna, a.g.e., s. 208. ATASE arivi, zel dosya no: 106, klasr no: 34, fihrist no: 26. 125 ATASE arivi, dosya no: 73, klasr no: 17, fihrist no: 11. 126 ATASE arivi, dosya no: 216, klasr no: 46, fihrist no: 3. 127 ATASE arivi, dosya no: 294, klasr no: 61, fihrist no: 17. 128 Trablusgarp ve Mukavemet, Tanin, 2 Ekim 1911. 129 ATASE arivi, dosya no: 145, klasr no: 32, fihrist no: 4. 130 ATASE arivi, dosya no: 68, klasr no: 18, fihrist no: 1. 131 ATASE arivi, dosya no: 231, klasr no: 49, fihrist no: 13.

519

132 . Revol, 1911-1912 Trk-talyan Harbi, stanbul 1940, c-1, s. 19. 133 Hseyin Cahit, Hal ve Mevki, Tanin, 29 Ekim 1911. 134 Hseyin Cahit, Hal ve Mevki, Tanin, 18 Ekim 1911. 135 Trk-talyan Harp Tarihi, a.g.e., s. 234-235, /Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., s. 117. 136 Hseyin Cahit, Muharebe ve Almanya, Tanin, 18 Ekim 1911. 137 Bayur, a.g.e., s. 101. 138 talya Vahetleri, Tanin, 11 Kasm 1911/Babanzade smail Hakk, nsaniyet iin Mdahale, Tanin, 6 Kasm 1911/talyada Osmanl Esirleri, Tanin, 1 ubat 1912. 139 Ali Haydar Emir, a.g.e., s. 202. 140 Bayur, a.g.e., s. 109. 141 Hseyin Cahit, talyanlarn Son Kahramanl, Tanin, 26 ubat 1912. 142 Trk-talyan Harp Tarihi, c-2, s. 70. 143 Hseyin Cahit, Bombardman ve Tesirat- Siyasiye, Tanin, 21 Nisan 1912. 144 Trk-talyan Harp Tarihi, c-2, s. 74. 145 Bayur, a.g.e., s. 126. 146 Babanzade smail Hakk, Adalar Ahalisi, Tanin, 14 Haziran 1912. 147 Hamdi Ertuna, a.g.e., Mustafa Kemalin Mektubu, s. 210. 148 Trk Silahl Kuvvetler Tarihi Osmanl Devri, s. 113. 149 Devletlerin Mterek Tavassutu, Tanin, 21 Ocak 1912. 150 Babanzade smail Hakk, Sulh Tehditleri, Tanin, 23 Ocak 1912. 151 Bayur, a.g.e., s. 126. 152 Hseyin Cahit, Konferans, Tanin, 27 Mays 1912. 153 Rfat Uarol, a.g.e., s. 390. 154 A.g.e., s. 354.

520

155 Cemalettin Efendi, a.g.e., s. 91. 156 Bayur, a.g.e., s. 387. 157 Hseyin Cahit, Trablusgarpta Sulh Meselesi ne Oluyor?, Tanin, Ekim 1918. 158 erafettin Turan, a.g.e., s. 97. 159 Sulh-talya Emirname-i Kralisi, Tanin, 19 Ekim 1912. 24 Terini evvel 1912 tarihli Tanin gazetesinde ak antlamann metni yaymlanmtr.

521

Trablusgarp Sava Srasnda 12 Ada'nn gali / Yrd. Do. Dr. Zafer Koylu [s.291-295]
Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Ulusal birliklerini salayp yeni bir g olarak dnya sahnesine kan talyanlar smrgecilik yarnda ge kalmann verdii endieyle deniz ar giriimleri denemek istemekteydi. Bu adan kendilerine en yakn ve kolayca ulaabilecekleri Kuzey Afrikaya ynelendi. Ancak blge zerinde ngiltere ve Fransann da karlar (smrgeleri) olduundan: Bu paylam srasnda dier komu devletlerden gelecek herhangi bir tehlikeyi engellemek iin kuzeyindeki devletlerle anlama eilimi iine girdi. talyann bu eilimini sezinleyen Bismarck 1882de Almanya-talya-Avusturya arasnda bir ittifak anlamasnn imzalanmasn baard.1 talyann Almanya ve Avusturya ile anlarken birinci amac byk devletlerle i birlii yaparak itibarn ykseltmek, ikinci amac da smrge edinmede kendisine destek salamakt.2 talya ayn zamanda bu l ittifakn getirdii ykmllkleri bozmakszn Fransa ile arasndaki ilikiyi iyiletirdi. ngiltere ve Rusya ile samimi ilikilerde bulunarak Avrupadaki kuvvetler arasnda da iyi bir denge salad.3 1882 ylnda ngilterenin Arap milliyetiliinin sonucu olarak ortaya kan karklklardan yararlanarak Msr igal etmesi4 zerine talya kendisine Akdeniz de Babali tarafndan idare olunan Trablusgarp ve Bingazi den baka yer kalmadn ve bu topraklarn talyanlara kalmas gerektiini dnd.5 Tunusun Franszlarca igal edilmesi talyanlar Trablusgarp ve Bingazi konusunda harekete geirdi. Fakat talya bir taraftan Msra yerleen ngilterenin dier taraftan Tunusun sahibi olan Fransann onayn almak zorunda idi.6 talya bu amacn gerekletirmek iin ilk aamada Avrupa devletleri ile kendisine onlarla bir arada hareket serbestlii tanyan bir dizi gizli anlamalar yapt.7 1911 yl talyada Kraliyet lannn, ellinci ylna rastlamakta vatan perverane byk bir ulusal yl oldu. Bu yl dnm talyanlara, bundan byle dnyada daha geni bir mevkii iddia edebilecek ulusal bir vicdan olumu bulunduunu gsterdi. talyanlarn, Libya (Trablusgarp) zerindeki eski iddialar yava yava ekil almaa balad. Hkmetle ara buluculuk siyasetini takibe koyularak, devletlerin muvafakatiyle oralarda devaml bir egemenlik kurmay dndn aa vurdu.8 Trablusgarp Sava talya, olduka uzun sren (yaklak 30 yl) bir hazrlk devresinden sonra 29 Eyll 1911de Osmanl mparatorluuna sava ilan etti.

522

O ana kadar talyanlarn byle bir teebbse kalkacaklarna ihtimal vermeyen brahim Hakk Paa Hkmeti9 Kuzey Afrikadaki son toprak paras olan Trablusgarb ve Bingaziyi ilde tutucu bir politika izleyemedi. Zira Babali, sava ncesinde Trablusgarbdaki valiyi ve kumandan grevinden ald gibi, blgeyi savunmak zere Kulolu Ocaklar adndaki askeri rgt de datt.10 Bylece Osmanl yneticileri yalnz Trablusgarb ve Bingaziyi saldrya ak bir hale getirmekle kalmam, ayn zamanda basnn bu konudaki istem ve uyarlarna da kulak tkamt.11 Savan balamas zerine Sadrazam brahim Hakk Paa istifa ederek,12 yerine Sait Paa bakanlnda yeni bir hkmet kuruldu.13 Yeni hkmette talya karsnda etkin bir politika izleyemedi. Hkmetin bu aczine karn, ttahat ve Terrakki iersinde etkin baz subaylar eitli yollarda Trablusgarbe giderek, halk rgtleyip talyanlara kar byk baarlar elde ettiler.14 talyann Trablusgarbdaki kt durumu onu bask ve insanlk d davranlara yneltti. Bunun zerine Osmanl Mebusan Meclisi, Avrupa Devletleri nezdinde talyann Protesto edilmesine karar verdi. Hi umulmadk Osmanl direnii karsnda geri dn olmayan tedbirler alan talya, 5 Kasm 1911de Trablusgarb ve Bingaziyi ilhak ettiin ilan etti.15 talyann Sava Ege Denizine ekme abas Gsz bir durumda olan Osmanl Devletine kar Trablusgarbda stnlk salayamayan talyan hkmeti: hem kendi kamuoyunda, hem de Avrupa devletleri nezdinde prestij kaybetmeye balad.16 Bunun nne geebilmek ve stn deniz gcnden yararlanabilmek iin sava Ege ve Akdenize kaydrmaya yneldi. Trablusgarb Savann balamasndan bu yana talyan filosunun Akdenizdeki faaliyetleri, limanlara grip halka sorular sormas, liman ve ak denizlerdeki gemilerde aramalar yapmas, sava bir lde Akdenize tamt.17 Elde edilen bilgiler talyann Ege Denizinde byk bir askeri harekata girieceini gsteriyordu.18 Osmanl Hkmeti stanbulda bulunan yabanc talyanlarn saldrlar karsnda Boazlar uluslararas trafie kapama kararlarn uygulamaya koyacaklarn bildirdi.19 talyann sava Egeye tamasna Osmanl Devleti yannda Avusturya da kar kt. Zira Avusturya, talya ile yapt l ttifak Adlamasnn 7. maddesine gre; Balkanlarda ya da Adriyatik ve Egedeki Osmanl Adalar ile sahillerinde status-guonun deitirilmesine ynelik eylemlerin ittifak devletleri arasnda kararlatrlmas gerekiyordu.20 Bu arada talya, Osmanl Devletini Bara zorlamada Avrupal gleri de kullanabilmek iin Beyrutu bombalad.21 Hem Hristiyanlk iin kutsal bir yer saylmas hemde iinde yaayan halklarn etnik yaps bakmndan nemli bir yer tutan Beyrutun bombalanmas zerine Osmanl Devleti, Boazlar ve Anadolu sahillerindeki gvenlik nlemlerini artrrken (zellikle maynlama) dier

523

devletlerde uzlama zemini aramak iin harekete geti. ngiltere ve Rusya Boazn ak bulundurulmas iin talya ile Osmanl Devleti arasnda bir diplomatik faaliyet yrtebileceklerini ve Boazn hal ve vaziyetine dair aralarnda bir itilaf name imzalamaya hazr olduklarn bildirdi.22 Taraflar arasndaki diplomatik temaslarda talyanlar, Osmanl Hkmetini bara zorlamak iin Ege Denizinde ki birka adann igal edilmesinin veya Anadolu sahil kentlerinden birine kartma yapmann l ittifaka aykr olamayacan ileri sryor ve hatta Lodos ve 12 Adann Avrupada deil Asyada bulunduklarn iddia ediyordu.23 talyann Egede yapaca harekattan haberdar edilen Avrupa devletleri ve Rusyann tutumlar yleydi. Almanya, Ege adalar ile o kadar alakadar olmamakla birlikte24 Rodos ve 12 Adann igalinin talyanlara bir yarar getirmeyeceini belirtirken Rusya bu harekattan memnun bir ekilde Osmanllara daha ar darbelerin vurulmasn istiyordu. Fransa ve ngiltere ise kendi karlarna dokunulmad mddete igale ses karmayacaklarn belirtiyorlard.25 Status-quoyu bozucu davranlarn karlarna ters dtn gren Avusturya talyann istemlerine kar tavrn srdrd ancak l ittifak antlamasnn yenilenmesi sorunu d ileri bakan Aerantalin lm (17 ubat 1912) ve yerine geen Kont Berchtholdun Avusturya ve talya ilikilerini dzeltme eiliminde olmas Avusturyann direncini krd. 1912 ilkbaharnda Avusturya galin geici olmas kayd ile talyan isteklerine olumlu yant verdi.26 Olaylar Karsnda Osmanl Devletinin Tutumu Bu arada Osmanl Devleti, zellikle Rusya ve ngilterenin Boazlar konusundaki tutumlarn gz nnde bulundurarak savan Akdenize kayacan pek ihtimal vermiyordu. Fakat bu konudaki sylentilerin artmas zerine Hariciye Nazr Osman Nizami Bey d temsilciliklere ektii telgraflar talyann Adalar Denizine tevsi-i muhasamat ile sevahil-i Osmaniye ye hcum ettii takdirde Hkmeti Seniyye tarafndan Memaliki Osmaniyede bulunan talyanllara kar ittihaza medeniyet hasl olacak ve tedabi-i zecriye ve saireyi devletlere tebli etmeleri talimatn verdi.27 Osmanl elilerinden gelen yazlar ise hi de i ac ve net bilgiler iermemekteydi. Devletler talya ile yapt anlamalara sadk kalarak Osmanl elilerine doru bilgi vermekten kanmlardr. Osmanl Devleti bu durum karsnda Adalarn var olan kuvvetlerle savunulmas, elden geldiince kar konulmas Adalar makamlarna 10 madde de toplanarak bildirilmi,28 Boaz giriine mayn denmi29 ordu hazrlatlmaya balanmt. Bu arada 4 Nisan 1977de toplanan Meclis-i Vkela da Armstrong firmasna 2 byk zrhl smarlanmasnda kesin bir ekilde karar verildi.30 Bylesine kark bir siyasi ortam ierisinde bu ekilde bir kararn verilmesi gerek Osmanl Devleti ierisinde, gereksi Avrupallarca farkl ekillerde yorumlanacakt.31 Akdenizde Savan Balamas ve Rodos-Oniki Adann gali

524

Trablusgarb Savann balangcndan beri Akdenizde seyreden talyan donanmasnn ilk eylemi Beyrutun bombardman oldu. Uluslararas bir neme haiz olan blgenin bombalanmasndaki asl ama ise Avrupa Devletlerinin, Osmanl Devletini bara zorlamasn salamakt. Bu amala 24 ubat 1912de iki talyan sava gemisi tarafndan bir torpido ve bir top ekerimiz bunlarn mitsiz fakat yrekli kar koymalarna ramen batrld.32 Bu olay Avrupa byk devletlerinin harekete gemelerini salad. 9 Mart 1912de Romadaki byk eliler talya Dileri Bakan San Guilianoyu birer birer grerek hkmetlerini Trk talyan savanda ara buluculuk yapabileceini ve bu arada ne gibi artlar ileri srdklerini renmek istedikleri bildirildi. talya bar artlar 15 Mart 1912de bildirildi. talyann bar artlarn renen byk devletler 16 Martta stanbuldaki byk elileri kanalyla talyann savan durdurulmas iin byk devletlerin arabuluculuunu kabul ettiini Osmanl Devletininde savan durdurulmas iin ne gibi artlar ileriye srdn belirtilmesi istendi.33 Bu arada talyanlar Ege Denizindeki askeri faaliyetlerine byk bir hz verdi. Osmanl adalar ve Anadolu kysndaki halk taciz etmeye balad.34 Bunlarn yan sra adalarn birbirleriyle ve stanbul ile haberlemesini salayan deniz alt kablolar kesildi.35 Adalararas haberleme ise ancak para karl tutulan kk kayklarn dolaarak edindikleri gzlemlerden ve dier adalardan aldklar bilgilerle salanyordu.36 Byk devletlerin Osmanl Devletine bavurusundan iki gn sonra talya Dou uluslarnn kt ve sert muameleden anladklarna olan inanc bar sznn ortaya kt gnlerde Trkleri uykuda yakalamak dncesi ve Osmanl meclisinin al gnnde mebuslar zerinde etki yapmak sans ile 18 Nisan 1912 de anakkale Boazna ani bir baskn yapt. Fakat talyanlar dndklerinin tam tersi bir tepkiyle karlatlar. Osmanl kamuoyu ve meclisi talyan saldrsna byk bir iddetle kar ktlar. Bu durum meclisin byk devletlere verilecek yantn da etkiledi. 23 Nisan 1912deki Osmanl yantnda bar artlar olduka sert bir dilde kaleme alnmtr. Hkmet talyanlarn Trablusgarp ve Bingaziden kaytsz artsz ekilmelerini istemekteydi.37 Byk devletlerin arabuluculuklarnn kendisine bir yarar ya da sonu getirmeyeceini anlayan talya kendisinin daha rahat hareket edebilecei adalara yneldi. Akdeniz ticaretini ve Boazlar kontrol altnda tutan adalarn igali ile Osmanl Devletinin adalara karlk Trablusgarp ve Bingaziyi kendilerine teslim edeceini sanmaktayd. Ayrca Boazlara kar giriilen harekattan sonra byk devletlerin gsterdii tepki de onu politika deitirmeye zorlad.38 Bu arada Avrupal Devletler talyann Boazlar brakmas karlnda birka adann igaline gz yumabilecekleri imaj vermekteydi.39 Bu suretle dorudan doruya Anadolu yaplacak bir harekete kar olduklarn renen talyan hkmeti corafi mevki ve topokrafik durumu itibari ile uygun olan Astropalya (Stampalia) adasnn igaline karar verdi. Ve Amiral Presbitero komutasndaki filotilla buray igal etti.40

525

Sakz Adas mutasarrflndan alnan 15 Nisan 328 tarih ve Sakz mutasarrf feyzi imzal telgraftan anlaldna gre Adann igal tarihinin 15 Nisandan nceki bir tarih olma ihtimali yksektir.41 Stampalya Adasnn igalinden sonra talyanlar adalar etrafndaki denetleme ilevlerine hz verdi. Kesilmemi olan telgraf hatlarn da kesti.42 Bunun yan sra Limni, Semadirek, Dedeaa, Enes sahillerini de gemilerden uaklardan projektrlerle tarayp herhangi bir mukavemet hareketinin olup olmad ve igal iin gerekli zeminin ne noktada olduu tasarlanmaktayd.43 Bu hazrlklar sonucu 4 Mays sabah General Ameglio ve Amiral Viale komutasnda 6000 kiilik talyan kuvveti Rodos Adasna kt. Bir taraftan da Rodos valisine bir adam gnderilerek adann teslimi istendi. Vali talyanlara kar koymak iin gerekli vastalara sahip olmadn bununla birlikte igali protesto iin grevinden istifa ettiini bildirdi.44 Bunun zerine harekete geen talyan kuvvetleri nnde 1200 kiilik Trk garnizonu savunma yapabilmek iin geri ekildi. zellikle Adadaki Rumlarn sabahlara kadar nbet tutmalar her hareketi talyanlara haber vermeleri, kendilerinden on kat daha fazla talyan askerleri karsnda Trk garnizonunun direncini krd. Herhangi bir yardm da alamayan direnii Trkler ve garnizon 17 Mays da teslim olmak zorunda kald. Bylece talyanlar biri subay olmak zere 9 l 20 yaraldan ibaret ok az bir kayp ile Rodosun igalini tamamlad.45 Rodosdan sonra ayn gnlerde (9 Mays) Herke (Kharki=Herkit) Adasna kan talyan askerleri hibir direnile karlamadan Aday igal etti. Daha sonra aradaki adalar brakarak kuzeye ynelen filo 12 Mays 1912de Kerpe (Karpatos), Kaot (Kasos), ncirli (Nisyros), liyaki (Piskopi, Tilos), Leros, Patmos ve Kilimli (Kalimnos) adalarn talyanlar herhangi bir direnile karlamadan ele geirdi. Geriye kalan Libsos (16 Mays), Smbeki (19 Mays) ve stanky (20 Mays) adalarn da igal eden talya Rodos ve 12 Ada zerindeki kontroln salad.46 Adalarn igali 20 Maysta tamamlanm olmasna karn Babali 2 Haziran tarihine kadar igal ile ilgili resmi bir aklama yapmad.47 Bylece 15 gn gibi ksa bir srede Rodos ve 12 Aday igal etmilerdir. Fakat gerek adalarn birbirleriyle, gerekse tm adalarn merkezde olan haberleme hatlarnn kesik olmas dolaysyla ok yaknndaki Aydn vilayeti bile Rodos ve 12 Adann igalinin kesin olduu ancak Haziran banda renmilerdir.48 Sonu talya birliini tamamladktan sonra kendisi iin en uygun olarak dnd Trablusgarb ve Bingaziye ynelerek smrgecilik yarna katld. Elinde bulunan stn deniz ve silah gc ile ksa srede elde edeceini sand bu topraklarda ummad bir direnile karlat.

526

TC ierisinde yetimi gen subaylarn nderliinde (M. Kemal, Enver Paa) rgtlenen sivil halk talyanlara kydan teye ilerleme frsat vermedi. Bunun zerine daha stn kuvvetlerle saldran talyanlar 29 Kasm 1911de buralar topraklarna kattklarn ilan ettiler. (Saint Guiliana Genelgesi) Bu Genelge ile umduklarn elde edemeyen talya Hkmeti hem ulusal hem de uluslararas politikada kaybetmekte olduklar prestiji yeniden kazanarak ve Osmanl Devletini anlama masasna oturtmaya zorlamak iin onu Akdeniz den sktrmaya karar verdi. ubat 1912den itibaren Akdenizin Anadolu ve Ege sahillerindeki hareketlerine hz veren talyanlarn ilk saldrs Beyrutta oldu. Bylece Beyrutta karlar olan Avrupa Devletlerininde Osmanllar bara zorlayacaklar dnlmekteydi. Beyrut saldrsndan da umduklar sonuu alamayan talyanlar Boazlara oradan da savunmasz bir durumda olan Rodos ve 12 Adaya yneldi. Gerek adalardaki Trk nfusunun yok denecek kadar az olmas gerek adadaki Hristiyanlarn igalcilerin yardm ve gerekse Bablinin adalara yardm iin hibir kuvvet gndermeyii talyanlarn 15 gn gibi ksa bir sre iersinde adalar igal altna ald. Bylece Rodos ve 12 Adada 400 yldan beri sregelen Osmanl egemenlii fiilen sona ermi oldu. DPNOTLAR 1 okun ok, Siyasi Tarih 1789-1960, A. . Hukuk Fakltesi Yaynlar No: 369 Ankara

Sevin Matbaas. 2 Haluk lman, Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava, A. . S. B. F. Yay. No: 355,

Ankara: Sevin Matb. 1973, s. 101. 3 A. Savelli, talya Tarihi c. I. II (Ksmen tamamlayan: Fernand Hayward ve Albert

Faleionelli) (ev. Galip Kemali Sylemezolu) stanbul: Kanaat Kitabevi 1940, s. 399. 4 5 Fahir Armaolu, Siyasi Tarih 1914-1980, Ankara: Bankas Yay. 1985, s. 32. 1911-1912 Trk-talyan Harbi Tarihi, C. I, (ev. Afif Bykturul) T. C. Askeri Deniz

Matbaas 1944, s. 10; lman, a.g.y., s. 193. 6 Halil Mentee, Osmanl Mebusan Meclisi Reis Halil Menteenin Anlar, (Giri: smail

Arar) stanbul: Hrriyet Vakf Yay. 1986, s. 193. 7 talyann yapt Antlamalar iin bkz: Trablusgarb-Bingazi ve Cezair-i sna-i Aer

Meseleleri Tarih ve Toplum S. 78, Haziran 1990 ss. 46-48; lman, a.g.y., s. 102; Mentee; a.g.y., s. 135-136; Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C. I, k. I, Ankara: T. T. K. 1983, s. 150-17. 8 Savelli, a.g.y., s. 400.

527

brahim Hakk Paa Hkmeti ve Program iin bkz: hsan Gne II. Merutiyet Dnemi

Hkmet Programlar A. . Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, y. 1, S. 1, Haziran 1990, s. 222-227. 10 Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele,

stanbul: Baha Matb. 1956, s. 486. 11 Mehmet Selahaddin Bey, ttihat ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl Devletinin Ykl

Hakknda Bildiklerim, stanbul: nklap Yay. 1989, s. 38. 12 Sadrazam brahim Paann stifanamesi iin bkz: Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal

Partiler, C. II., stanbul: Hrriyet Vakf yaynlar 1988. s. 125. 13 14 Hkmet yeleri ve program iin bkz. Gne, a.g.m., s. 229-235. Tesisat, 22 Terin-i Sani 327; evket Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya

Enver Paa (1908-1914), c. II., stanbul: Remzi Kitabevi 1971, s. 219. 15 3449, s. 2. 16 17 18 19 BOA 75-1/1-1, 19/2. BOA, Dahiliye Siyasi 75-11/1-4, 16. BOA, Dahiliye Siyasi, 75-11/1-3, 36. ATASE Arivi Kls. 2, Ds. 90, Fhr. 20 aktaran srafil Kurtcephe, talyan Donanmasnn Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Tasnifi, Kamil Paa Evrak, Dosya No. 86/35, Sra No.

anakkale Boaznn Geme Teebbsleri OTAM S. 1, Haziran 1990, s. 299. 20 113, s. 87. 21 22 23 24 25 26 27 Bayur, a.g.y., C. II, K. I, s. 123. Tesisat, 22 Terin-i San 327, s. 4. Tesisat, 22 Terin-i San 327, s. 4. Doktor Bukkeret, Faal Trkiye (ev. Habil Adem), stanbul: kdam Mat. 1913, s. 48. Turan, a.g.m., s. 87. Turan, a.g.m., s. 87. Kurtcephe, a.g.m., s. 208. erafettin Turan, Rodos ve 12 Adann Trk Hakimiyetinden k Belleten C. xxx, S.

528

28

stanky kaymakamlndan gnderilen sifrede igal karsnda Adadaki memurin-i

mlkiyenin Bodrum Kazasna nakillerinin uygun olduunun belirtilmesi zerine verilen yant da Dmann gelecei vehimiyle Adann imdiden terki caiz olmad gibi ar cezay da mstehzimdir. Kuvvetleri derecesinde mukabele etmek ve icabnda esir dmek icabaat hkmedendir. Zinhar Aday imdiden tahliye etmesinler BOA, Dahliye Siyasi Dr. 75-1 Sn=1/4, 16. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 BOA, Dahiliye Siyasi Dn. 75-11/1-4, 22. Tanin, 5 Nisan 1911. Hseyin Cahit, Zrhllar Siparii Tanin, 10 Nisan 1991. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarih, C. II, K. I, Ankara= T. T. K. 1983. s. 123. Bayur, a.g.y., s. 125. BOA., Dahiliye Siyasi 75-11/1-4, 18. BOA., Dahiliye Siyasi 75-11/1-4, 39. BOA., Dahiliye Siyasi 75-11/1-4, 4. Bayur, a.g.y. C. II. K. I, s. 126-127. Bilam imir, Ege Sorunu: Belgelen, C. II, Ankara= T. T. K. 1976, s. XII. Bykturul, a.g.y., c. I, s. 74. Stampalio Adasnn igal tarihi; Turan, a.g.m., s. 89da 28 Nisan Kurtcephe, a.g.m., s.

210da 24 Nisan; Trk Silahl Kuvvetler Tarihi, Osmanl Devri 1911-1912 Osmanl-talyan Harbi, C. III, 14 Nisan olarak gsterilmitir. 41 Kalimnoza mlhak Astropalya ceziresinin dman tarafndan igal edildii ayia olmas

zerine kalimnoz kaymakamlndan kayk sevk teebbsatnda bulunmak suretiyle tahkikata tevessl olunduu bu gece buraya urayan Hac Davud vapuru kaptannn cmle-i ifadesinden bulunmutur.. 42 43 44 45 BOA Dahiliye Siyasi 75-11/1-4, 7. BOA Dahiliye Siyasi 75-11/1-4, 6. Kurtcephe, a.g.m., s. 212. Turan, a.g.m., s. 89-90; Kurtcephe, a.g.m., s. 212-213.

529

46

erafettin Turan, Gemiten Gnmze Ege Adalar Sorunu Boyutlar, Taraflar Tarih

Boyunca Trk Yunan likileri, III Askeri Tarih Semineri, Ankara Genkur Basmevi 1986 s. 45. 47 48 BOA, Dahiliye Siyasi 75-12/1-12, 3. BOA, Dahiliye Siyasi 75-12/1-12, 5.

KAYNAKLAR A. Belgesel Kaynaklar Babakanlk Arivi (BOA), Dahiliye Siyasi: (DH-SYS), Dosya no. 75-11, Sra no. 1-4, 6. BBA, DH-SYS, Dn. 75-1, Sn. 1+4, 16. BBA, DH-SYS, Dn. 75-1, Sn. 1+4, 18. BBA, DH-SYS, Dn. 75-1, Sn. 1-4, 4. BBA, DH-SYS, Dn. 75-1, Sn. 1-4, 39. BBA, DH-SYS, Dn. 75-1, Sn. 1-4, 7. BBA, DH-SYS, Dn. 75-1, Sn. 1-4, 6. BBA, DH-SYS, Dn. 75-1, Sn. 1-12, 3. BBA, Yldz Tasnifi, Kamil Paa Evrak, Dn. 86/35, Sn. 3449 s. 2. B. Gazeteler Tanin. Tesisat. C. Anlar Aratrmalar ARMAOLU, Fahir; Siyasi Tarih 1914-1980, Ankara: Bankas Yay. 1985. AYDEMR, evket Sreyya; Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, c. II, stanbul: Remzi Kitabevi 1971. BAYUR, Yusuf Hikmet; Trk nklab Tarihi, Ankara: T. T. K. 1983. BUKKERET, Doktor; Faal Trkiye (ev. Habil Adem), stanbul: kdam Matbaas 1913.

530

BYKTURUL, Afif (eviren); Trk-talyan Harbi Tarihi, C. I., T. C. Askeri Deniz Matbaas 1944. CAHT, Hseyin; Zrhllarn Siparii Tanin, 10 Nisan 1927. GNE, hsan; II. Merutiyet Dnemi Hkmet Programlar A. . Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) S. 1, Haziran 1990, ss. 171-270. KURAN, Ahmet Bedevi; Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul: Baha Matb. 1956. KURTCEPHE, srafil; Rodos ve Oniki Adann talyanlarca gali OTAM S. 2 Ocak 1991. MENTEE, Halil; Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, stanbul: Hrriyet Vakf Yay. 1986. SAVELL, A; talya Tarihi, C. I-II, (ev, Galip Kemali Sylemezolu) stanbul: Kanaat Kitabevi 1940. Selahaddin Mehmed Bey; ttihat ve Terakkinin Kuruluu ve Osmanl Devletinin Ykl Hakknda Bildiklerim, stanbul: nklap Yay. 1989. MR Bilal, N; Ege Sorunu-Belgeler (1912-1913), c. II, Ankara: T. T. K. 1976. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, C. II, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar 1988. TURAN erafettin, Rodos ve Oniki Adann Trk Hakimiyetinden k, Belleten, C. XXIX s. 113, ss. 78-119. Trk Silahl Kuvvetler Tarihi Osmanl Devri 1911-1912, Osmanl talyan Harbi, c. III, Gnkur Ask. Tar. Str. Etd Bak. Yay., Seri No: 9, Ankara: Genkur Basmevi 1986. OK, okun; Siyasi Tarihi 1789-1960 A. Hukuk Fak. Yay. No: 369, Ankara: Sevin Matb. 1975. LMAN Haluk; Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava, A. . S. B. F. Yay., No: 355, Ankara: Sevin Mat. 1973.

531

Balkan Savalar (1912-1913) / Yrd. Do. Dr. Ahmet Halaolu [s.296-307]

Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye A. Balkan Savalarn Hazrlayan Yakn Sebepler1 Balkanlar Batnn din, ekonomik ve siyas ihtiraslarnn karm olarak ortaya attklar Dou Sorununun halkalarndan sadece bir tanesidir. Bu ihtiraslardan ou zaman din olan ne kmaktayd. Buna gre, her ne suretle olursa olsun, Mslman Trklerin hakimiyetinde olan bu topraklar ve blgede yaayan Hristiyanlar kurtarlmalyd. Bu arada zaten emperyalist gayeleri de kendiliinden gereklemi olacakt. Btn Avrupa Byk Devletleri ve Balkan Devletleri bu hususta ittifak halinde ve hemfikirdiler. Ancak mirasn paylalmas konusunda uyumamazlklar kmaktayd. Hele hele paylalacak mntkann etnik ve din yapsnn karmak olmas ve herkesin ayn yere gz koymas durumu ii daha da gletirmekteydi. Ayrca bunlara dnyay kontrollerine alm olan smrgeci devletlerin birbirlerini ekememeleri, ayr bloklamaya doru gitmeleri ve Balkanlardaki menfaatlerinin ayr olmas gibi hususlar da eklenince, durumu iinden klmaz bir hale sokmaktayd. Ayastefanos Antlamasndan sonra byk devletlerin mdahaleleriyle gerekleen Berlin Antlamasyla ortaya kan Balkan devletlerinin her biri, Avrupann desteiyle, bu mirastan koparabilecekleri en fazla pay kapmaya almaktaydlar. Bunun iin ise zaman kaybetmeye hi tahammlleri yoktu. Aslnda Balkan Savalarnn sebebini Ayastefanos Antlamasna kadar gtrmek mmkndr. Bu antlamayla Bulgaristann snrlar iine Makedonyann da katlmas ve Srbistann bamszln almas, bamsz Srbistann ilk gnden itibaren topraklarn devaml geniletmeye almas, Berlin Antlamasnn Bulgaristanda yaratt hayal krkl ve nihayet Yunanistann Osmanl Devleti aleyhine toprak kazanmak gayesi bu savalarn sebepleri olarak grlebilir. Ayrca bunlara Rusyann Balkan Slavlar zerindeki kkrtmalarn da eklemek mmkndr. Btn bu hadiselerde AvusturyaMacaristan mparatorluunun Balkanlarda genileme faaliyetleri ve bu faaliyetlerin nemli safhasn tekil eden Bosna-Hersekin ilhak bir dnm noktas olmutur. Bu durum Rusyay Balkan Slavlarn birletirmek suretiyle Avusturyann yaylmac politikasna kar koymaya sevk ettii kadar, Balkanlarn Slav devletlerini de aralarndaki anlamazlklar gidererek, birlemeye ve Balkanlarda geri kalan Osmanl topraklarn paylamaya gtrmtr.2 ark Rumeli vilyetinin 18 Eyll 1885 ylnda Bulgaristan tarafndan ilhakndan sonra, bu vilyetin ve Balkan sradalarnn elden kmas Osmanl Devletini Rumelide, bilhassa Krklareli, Edirne, Cisr-i Mustafa Paa, Dedeaa ve Gmlcine blgesinde byk kuvvetler bulundurmaya mecbur etmiti.3 Zira ark Rumeliyi ilhaktan sonra Trakya ve Makedonyaya da gz diken Bulgaristanla4 Trakya arasnda savunmaya elverili Tuna nehri ve Balkan sradalar gibi tabii bir hudut yoktu. Dier Balkan devletiklerinin Bulgaristanla birleerek, hep birlikte Dou Rumeliye saldrmalar ihtimaline kar Krklareli, Edirne ve Bizansllar zamanndan beri stanbul iin nemli bir savunma hatt olan atalcann byle bir sava iin hazrlanmas gerekirdi.

532

Ancak Balkan devletiklerinin birlemesine pek ihtiml vermeyen ve Bulgar ordusunu nemsemeyen Osmanl Devleti, Rumelinin savunmas iin gereken tedbirleri almamt.5 Aslnda 23 Temmuz 1908de II. Merutiyetin ilnndan sonra ordunun bir politika leti olarak kullanlmas Osmanl ordusunun muharebe gcn zayflatmt.6 Bu arada Osmanl Devleti II. Merutiyet sonras seimlerle urarken, frsattan istifade eden Avusturya 5 Ekim 1908de Bosna-Herseki ilhak ettiini aklad.7 Avusturyann bu ekilde davranmasnn sebebi 1908de Osmanl Meclis-i Mebsanna Bosna-Hersekten milletvekili seilmesi ve bu durumun Bosna-Hersekle Osmanl Devleti arasndaki ba daha da kuvvetlendirecei endiesi idi. Bu yzden Avusturya, daha Merutiyetin heyecan yatmadan, Berlin Antlamasnda kazanm olduu bu topraklarn igal ve idaresi hakkn kaybetmek istememiti. Ayn gn Girit adas da Yunanistan ile birletiini iln etti.8 Avusturyann Bosna-Herseki ilhakndan nce, Avusturya ile anlaan Bulgaristan ise, Slav dnyasnn bu ilhaka gsterecekleri tepkiyi nlemeye sz vermiti. Buna karlk Avusturya, bamszln iln etmeye kararl olan Bulgaristana asker ve diplomatik yardmda bulunacakt. Bu ekilde Avusturyann da desteini salayan Bulgaristan, 6 Ekim 1908 gn bamszln iln etti.9 Zaten son yllarda Avrupal byk devletler tarafndan tam bamsz bir devlet olarak grlen Bulgaristan Prensliinin Osmanl Devleti ile olan tek ba, verdii vergilerdi. Bylece Bulgaristan kendisine, Osmanl Devletine tam manasyla tbi olduu gnleri hatrlatan bu badan, bamszln iln etmekle kurtulmu oluyordu. Osmanl Devleti btn bunlarla urarken, 31 Mart Vakas meydana gelmi (31 Mart 1325/13 Nisan 1909), II. Abdlhamidin tahttan indirilmesiyle, ittihatlar lkede yeni bir bask rejimi kurarak, kendilerine muhalif olan bir grubun ortaya kmasna sebep olmulard.10 te yandan, Nisan 1910da kan Arnavut isyanlar da Osmanl Devletinin gcn zayflatan ve dmanlarna cesret veren bir hadise olarak ortaya kmt.11 Bu arada, btn bu hdiseler talyann, Osmanl Devletinin bir vilyeti olan Trablusgarba saldrmasna zemin hazrlam, sonuta talya, 28 Eyll 1911de Trablusgarba asker karmtr. Zira Habeistanda aradn bulamayan talya, Adriyatik ve Balkanlar zerinde durmaya balamt. Avusturyann Bosna-Herseki topraklarna katmasndan dolay, 24 Ekim 1909da talyann Rusya ile yapt karlkl menfaat anlamas dolaysyla, talyann Trablusgarbdaki menfaatlerine sahip kmas hakkn douruyordu.12 Balkan Harbi, Merutiyetten sonra gerek i, gerekse d politikada yaplan ar hatalarn devamndan kaynaklanmtr. Bulgaristan bu harbe daha II. Abdlhamid Devrinde hazrlanmaya balamt. Aslnda 1909 senesinde II. Abdlhamid de, bir Bulgar taarruzu olduu takdirde hemen harbe girmek niyetindeydi. nk bu ekilde hareket etmekle, Bulgarlarn dier Balkan devletleriyle birlemelerini mani olacan dnyordu. Zaten bu sralarda Yunan Hkmeti de Bulgarlarla anlaamadndan, Osmanl Devleti bnyesinde uygun grlen yerlerde birka konsolosluk amasna msade edilmesi hlinde, Osmanl-Bulgar savanda Osmanl Devletine yardm etmeyi teklif etmiti.13

533

ttihat ve Terakki Hkmeti bu teklifi deerlendirmedii gibi, Makedonyadaki anlamazlktan gidermek amacyla, 3 Temmuz 1910 ylnda bir Kilise Kanunu karmtr.14 karlan bu kilise kanunu ile ihtilafl kilise ve mekteplerin nfus nispetine gre aidiyeti tespit edilecekti. Bylece Balkan milletleri arasndaki en nemli mesele de halledilmi ve bu milletlerin aralarnda anlamalar kolaylam oldu.15 Balkan Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan arasndaki anlamazlk giderilmi, Balkan devletlerinin Osmanl Devleti aleyhinde birlemelerine yol almtr.16 Bunun zerine Rus arnn aracl ve basklar sonucunda 13 Mart 1912de Bulgaristan ile Srbistan arasnda bir Dostluk ve ttifak Antlamas imzaland. Bu antlamayla, Bulgaristan ve Srbistan, birbirlerinin toprak btnln tanyarak, Osmanl Devletine kar birlemilerdi. ki devlet ama olarak her eyden nce Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklarn ele geirmeyi ve aralarnda paylamay esas alyordu. Antlamann yrtlmesi iin ise Rusyaya yetkiler vermekteydi.17 Bu ittifakn imzalanmasndan yaklak iki ay sonra, 29 Mays 1912de Sofyada Bulgaristan ile Yunanistan arasnda bir ttifak Antlamas imzaland. Bir giri, drt madde ve bir Beyannmeden oluan bu gizli andlama da dorudan Osmanl Devletine kar ynelik bir ittifakt. Ancak Bulgar-Srp andlamasnda olduu gibi savatan sonra kazanlacak topraklarn nasl blleceine dair bir hkm yoktu.18 Bu ekilde Balkan Devleti, aralarnda yaptklar ayr ayr andlamalarla Osmanl Devletine kar birleerek, Balkan birliini gerekletirmi oldular. Ancak tekil edilen bu Balkan ittifaklar zincirinin son halkasn Karadan ittifaka katlmas oluturmu ve Austos 1912de Karada, Bulgaristan ile szl bir ittifak yapmtr. 6 Ekim 1912de ise Karada-Srbistan ittifak anlamas imzalanmtr.19 Balkan devletleri arasndaki bu gelimelerde Rusyann nemli bir rol oynad bir gerektir. Bundan dolay Balkan ittifaknn Rus diplomasisinin eseri olduunu sylemek yanl olmaz. Bylece Balkanlardaki Osmanl egemenliine son vermek ve bunun iin ortak dmana kar birlikte savamak dncesi aralarndaki ekimeleri bir tarafa brakan Balkan devletlerini birletiren ba olmu ve sonuta da, II. Abdlhamidin byk maharetlerle nlemeye alt, Balkan ttifak Bulgaristann evresinde meydana gelmitir.20 Balkan devletleri arasnda yaplan ittifak anlamalarna bir baka ynde baklacak olursa; bunlardan Srbistann Makedonyadaki ihtiraslarna ramen, Bulgaristanla bir ittifaka yanamas, Bosna-Hersek meselesinde Avusturyaya kar bir mttefik aramas ve Balkan topraklarn Slav devletleri arasnda paylatrmak isteyen Rusyann aba harcamas olarak izah edilebilir. Yunanistann ayn ittifaka katlmas ise, o srada Yunan Babakan olan Venizelosun Girit meselesine Makedonyadan daha fazla nem vermesindendi.21 Karadan ittifak iinde yer almas ise, 1903 ylnda Kara Georgevicherin Srbistann bana gemesinden itibaren, Srbistan ile mnsesebetlerinin iyi olmamas ve Srbistann kk Karada nfuzu altna almaya almasna dayanr.22

534

Balkan devletleri, aralarnda bu anlamalar yaparken, Balkanlar da gnden gne karmakta idi. Srp-Bulgar ittifaknn imzasndan sonra Bulgaristanda Osmanl Devleti aleyhine gsteriler balad. Bulgaristan ve Srbistann kkrtmalar ile Makedonyada komitaclk23 faaliyetleri birdenbire artt ve anari hortlad. Bulgaristan, Makedonyadaki karklklar bastramad iin Osmanl Devletinden ikyet ediyor, Bulgar kamuoyu sava istiyordu. Makedonyadaki Yunan tedhiileri de kkrtmalarna hz verdiler. 1912 Austosundan itibaren Yunanistan Osmanl snrna asker ymaya, Karada ise Bulgaristanla anlar anlamaz Osmanl snrnda hdiseler karmaya balad. Bu sebepten Eyll 1912de Osmanl-Karada mnasebetleri iyice gerginleti. Btn bu hdiseler devam ederken, talyanlar Trablusgarbdaki mukavemetten kurtulmak iin, 1912 Maysnda Arnavutlukta bir ayaklanma kardlar. O blgedeki nfuzunu kaybetmemek iin Avusturyann da destekledii bu isyan, Osmanl Devletinin Balkanlardaki nfuzunu iyice sarst.24 Bu arada ordudaki kaynamadan dolay ortaya kan Halaskar Zabitn Grubunun25 arka kmasyla Arnavutluk isyan daha da alevlendi. ttihat ve Terakknin kt ynetimine kar yapld sylenen bu ayaklanma, bu grubun stanbuldaki mensuplarnn basklar sonunda Said Paa kabinesi istifa etmek zorunda braklmasyla sonulandrld.26 Bylece ttihat ve Terakki ynetimi sona erdi ve fakat 22 Temmuz 1912de Gazi Ahmed Muhtar Paann kurduu Byk Kabine veya baba-oul kabinesi ad verilen yeni hkmet de Balkan milletlerinin Osmanl Devleti aleyhine birletiklerini fark etmedi.27 B. Birinci Balkan Sava (1912-1913) ttihat ve Terakki Dneminde yaplan Balkan Harbini tevik edici hatalar, ttihat ve Terakknin iktidardan dmesinden sonra Ahmed Muhtar Paa kabinesi dneminde de devam etmi, Balkan ittifakn el altndan hazrlayan Rusyann, Osmanl Hriciye Nazr Noradungiyan Efendiye, Balkanlarda sava olmayaca konusunda verdii sahte teminta dayanlarak, Rumelideki yz yirmi tabur talimli asker terhis edilmitir.28 te daha Arnavutluk isynlar yatmad ve Osmanl Devletinin 75 bin talimli askerinin ordudan terhis edildii sralarda (30 Eyll 1912) Balkan Devletleri seferberlik iln ettiler. 3 Ekim 1912de de Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan ve Karada hkmetleri Bb- liye ortak bir nota vererek Trk hkmetinden gn iinde eski Srbistan, Makedonya, Arnavutluk ve Girite muhtariyet verilmesini istediler. Srenin bitiminde isteklerini tekrarlayarak yeniden gnlk sre tanyan Balkan devletleri, Batl devletlere de ortak nota vererek istekleri kabul edilmedii takdirde silahla kabul ettireceklerini bildirdiler. Bunun ardndan 13 Ekim 1912de Rumelide yaplacak olan slahatn, byk devletlerle birlikte kendi kontrolleri altnda yaplmasn Osmanl Devletinden ar bir nota ile istediler.29 Osmanl Devleti, bu notay Balkan devletleri ile olan mnsebetini kesmekle cevaplandrd.30 Bunun zerine ilk olarak 8 Ekim 1912de Karada Osmanl Devletine sava iln etti.31 Sava ilk nce bu en kk Balkan devletinin iln etmesi Avrupa diplomasisinin durumunu gstermesi bakmndan ilgi ekicidir. Karadan Osmanl Devletine sava iln etmesiyle Balkan savalarnn birinci safhas balam oldu. Karadan arkasndan 17 Ekimde Bulgaristan ve Srbistan, 19 Ekimde de Yunanistan Osmanl

535

Devletine sava iln ederek, yllarn biriktirdii ihtiraslarn gerekletirmek gayesiyle harekete getiler.32 Bunun zerine Osmanl Devleti de, ad geen devletlere ayr ayr sava iln etti.33 Osmanl Devletinin savaa karar veriinde, Ekim 1912lerde stanbul ve tarada cereyan eden Harp mitinglerinin de etkili olduu sylenmektedir.34 Aslnda balangta byk devletlerce Balkanlarda bir sava nleyecek tedbirlerin alnmas mmkn olabilirdi. Lkin Avrupa Devletlerinin hibiri grnte Balkanlarda barn korunmasndan yana olmalarna ramen, hibir etkili nlem alma yoluna gitmedi. Bu adan hepsi fikir vermeye hazr, ancak sorunu zmleyecek esas admlar atmaya hibir Avrupa devleti hazr deildi. Onlarn politikalar gereince, Balkan buhrann nleyecek yerde, menfaatlerini koruma yoluna gitmeleri, yani siyas hesap ve dncelerinin insanlk ideline galip gelmesi bu savan kmasna yol aan en byk etkenlerden birisiydi.35 Nitekim Balkanlardaki durumun iddetlenmesi zerine, Osmanl Devletinin Balkan ittifakn yenebileceini dnen Rusya ve Avusturya, btn Avrupa Byk Devletleri adna 8 Ekim 1912de bir bildiri yaynlayarak, Osmanl Devleti ile Balkan devletleri arasndaki kacak olan savan sonunda Rumelide snr deiikliini kabul etmeyeceklerini ve Balkanlarda statkonun aynen korunacan akladlar36 (Bkz. Harita 1). Osmanl Devleti savaa ok byk imknszlklar iinde girdi, zellikle ordunun ulam ve ikmli ktyd. Savan ilk gnnden itibaren askerin yiyecek ve beslenme skntsnn yan sra, ordunun politikaya girmesi komutanlar arasnda ikiliin domasna sebep olmutu.37 Bundan baka, Osmanl ordusu 1909 ylndan beri esas sava alan olan ve her an bir saldrnn gelebilecei Trakya ve Makedonyadan uzak yerlere gnderilmi, bir ksm da terhis edilmiti.38 Savaan taraflardan Osmanl Devletinin toplam nfusu 23.806.000, Balkan devletlerininki ise 10.167.000 kii idi. Ancak Osmanl Devletinin nfusu Anadolu ve Arabistana kadar uzanan geni topraklar zerinde yaylyor, bunun da ancak 15 milyon kadarndan asker alnabiliyordu.39 Bu sebeple Balkanlarda ancak 450.000 kiilik Trk ordusu bulunmasna karlk, 510.000 kiilik Balkan devletleri ordusu vard.40 Alemdar Gazetesinde yer alan bir habere gre Balkan devletleri ordusunun says 415.000 kii idi.41 Osmanl Devleti savan ilk aamasnda Rumelide Bulgarlara kar savaan Dou Ordusu ve Makedonya ve Arnavutlukta Srp, Yunan ve Karadallara kar savaan Bat Ordusu adnda iki ordu kurmutu. Bu bakmdan sava Dou Cephesi ve Bat Cephesi olmak zere iki cephede balamtr.42 Balkan Savann balamasyla Dou Ordusu, hemen Filibeye hcum ederek, Bulgar ordusunu arkadan evirmek istemise de, Bulgarlar karsnda ksa zamanda bozguna uramtr.43 Bunun zerine 22-23 Ekim 1912de Krkkilise (Krklareli) muharebesinin de kaybedilmesiyle Lleburgaza ekilmiti. Dou Ordusu 28 Ekim 1912de burada yapt ikinci bir muharebeyi de kaybedince atalca hattna kadar ekilmek zorunda kald ve burada bir savunma hatt kurulmasyla Bulgarlar durdurulabildi. Bylece Bulgarlarn bir hafta ierisinde atalca nlerine kadar gelmeleri, onlar stanbula ok yaklatrmtr.44 Bunun zerine stanbulun etrafnda bir mdfaa hatt tesis ve

536

Boazlar takviye edilmitir. Hatt atalca, stanbul iin en son mdfaa hatt olduundan, civarnn pheli unsurlardan arndrlmas hususunda devlete bir karar dahi alnmtr.45 Dou Ordusunun ksa srede bozguna urayarak atalcaya ekilmesi ve bu arada Yunan donanmasnn Egede stnlk kurmas sonucunda Osmanl Devletinin ve ayn zamanda Dou Ordusunun, Bat Ordusu ve Makedonya ile balantsnn kesilmesine sebep oldu. Bat Ordusu da, 2324 Ekimde Kumanovada giritii savata Srplara yenildi ve Manastra ekildi. Bunun zerine Srplar eski Srbistann baehri olan skpe girdiler.46 Bundan sonra drt Balkan devleti Makedonyay igale baladlar. Yunanllar ise, 8 Kasmda Selniki ele geirdikten sonra, donanmalaryla Bozcaada, Limni ve Taoz adalarn hibir mukavemetle karlamadan igal ettiler. Yalnz Yunanllara grnmeden Ege Denizine kmaya muvaffak olan Rauf Bey (Orbay), Hamidiye kruvazryle Yunanllarla tek bana savat.47 Ancak bu kar koyma savan genel durumunu etkileyemedi. Bylece Osmanl ordusunun denizde ve karada ald bu yenilgiler, Makedonya ile olan balantnn kesilmesine sebep oldu. te yandan bu srada Karadallar da kodray muhasaraya baladlar.48 Sonuta Osmanl Devletinin askeri durumu birka hafta iinde ancak fecaat olarak nitelendirilebilecek bir hle gelmi, bu suretle Balkan ittifakna dahil devletler, savan balamasndan ksa bir sre sonra btn Rumeliyi ellerine geirmilerdi. Trkler, tarihinin hibir dneminde bu derece ar bir hezimete uramamlard. Bu feci malubiyet ierisinde blgede sadece, dman hatlar gerisinde kalan ve Osmanl Devletiyle (Anadoluyla) ikml ve irtibat yollar kesik olan Edirne Bulgarlarn, Yanya Yunanllarn ve kodra kalesi de Karadallarn kuatmalarna kar savunmalarn srdrmekteydiler.49 Bunlardan bir zamanlar Osmanl Devletinin merkezi durumunda olan Edirne, Bulgarlarca birok defa bombaland. Hatt Bulgarlar Edirnedeki halk etkilemek ve dolaysyla mukavemeti krmak gayesiyle havadan uaklarla, ln- Umm bal altnda ve Bulgarlarn yani bizim muharebemiz Mslman ahlisine deil, belki o gaddar, zlim, merhametsiz, beyinsiz ricl-i devletinize kardr. Malm ola ki, biz de kan dkmei arzu etmeyiz. stediimiz ey, o para yiyici ricalinizden sizi de kurtarmakdr. Maksadmz Balkan Yarmadasna sulh, asayi, gzel idare idhl etmekdir. Grmyor musunuz ki devlet hazinesini soyan memurlar sayesinde Trkiye Devleti ne dereceye geldi? Drt Balkan komunuz drt taraftan memleketinizi istil ettiler Artk Edirneye hi bir taraftan imdd gelemez. Hl byle iken neye kan dkelim? Bu kanlar kime fide getirebilir? Padiahlarn zevki iin mi kan dklsn? anafikri zerinde younlaan aslsz beyannameler atmlard.50 Ancak burada kan dkmekten bahseden Bulgarlarn, Balkan Sava srasnda, akla gelmez vahetlere giritii belgelerle sabittir.51 Balkan devletlerinin elde etmi olduu bu kolay zafer ve Osmanl Devletinin birka hafta iinde geri ekilmesiyle Balkanlarda brakt boluk, yeniden milletleraras bir buhran ortaya kard. Srbistann birdenbire genileyip, Arnavutluku igal etmesi ve Adriyatike inmesi Avusturya ve

537

talyay korkuttu. Bu sebepten Avusturya, bamsz bir Arnavutluk Devleti kurarak Srbistan zerinde bask vastas olarak kullanmay uygun grd. Bu konuda talyann da Avusturyay desteklemesi sonucu 28 Kasm 1912de Arnavutlar bamszlklarn iln ettiler. Rusyann meselede Srbistan tarafn tutmas, Fransa, ngiltere ve Almanyann da mttefik olduklar devletin yannda yer almalarn gerektirdi.52 Btn bunlara ramen, Bulgarlarn stanbul kaplarna kadar gelmi olmalar, Rusyann Bulgaristana kar aleyhte bir politika takip etmesine yol am, Bulgarlarn stanbula girmesi halinde, donanmasn stanbula gndereceini, Meriin dousunda kalan topraklarn Bulgaristanca ilhakn tanmayacan bildirmiti. Ayrca Ege Denizindeki adalarn Yunanistan tarafndan igali, Rusya asndan, anakkale Boazn da tehlikeye sokuyordu.53 Balkan Savann balamasndan hemen sonra, Osmanl Devletinin urad bu ar ve beklenmedik yenilgi, i politikada byk tepkilere yol at. Nitekim Osmanl Devletinin bu aresiz durumu karsnda Ahmed Muhtar Paa sadretten ekildi ve yerine, 29 Ekim 1912de, d politikada ngiltere yanls olarak bilinen Kmil Paa yeni hkmeti kurdu.54 Ancak bu deiiklik de savan aleyhte gidiatna engel olamad. Nitekim bu durum karsnda Osmanl Devleti savan durdurulmasn istemeye balamtr. Bu arada, Arnavutluk meselesi yznden Avrupada kan anlamazlk kritik bir safhaya girmiti. Fakat ngiltere Dileri Bakan Edward Grey bu buhran gidermek iin, Arnavutluk meselesinin milletleraras bir konferansta ele alnmasn teklif etti.55 Balkan buhran bu ekilde gelimeler gsterirken, 12 Kasm 1912de Bulgarlar atalca hattndaki Osmanl savunmasna kar son bir taarruza girimilerdi. Bu taarruzun, dmann baarszlyla sonulanmas zerine, Bulgaristan, Osmanl Devletinin daha nce teklif ettii mtarekeyi kabul etti.56 3 Aralk 1912de imzalanan atekes antlamasna gre; Bulgarlar demiryollarnn Edirne istihkmlar iinden geen blmnden kontrolsz olarak her trl nakliyatta bulunmalarna izin verildii halde, ayn hakka Trkler Edirnedeki ordular iin sahip olamayacaklard.57 Bulgaristan bu mtrekeyi hem kendi adna hem de Karada ve Srbistan adna imzalamt. Yunanistan ok ar isteklerde bulunduundan ve Osmanl Devleti de bu istekleri kabul etmediinden, mtrekeyi imzalamayp, sadece bar grmelerine katld. stelik Yunanistan mtareke yapmamakla kalmayp, askerlerini Makedonya cephesinden Epire sevk ve donanmalaryla da Osmanl Devletini rahatsz etmeye devam etti.58 Londra Konferans 17 Aralk 1912de toplantlarna balad. Osmanl Devleti ile Balkan devletleri arasndaki bar grmeleri, Arnavutluk meselesini inceleyecek olan ve Bykeliler Konferans denen milletleraras konferansn balad gn ve ad geen bu konferansn araclnda ilk toplantsn yapt.59 Bar Konferans ok uzun sre devam etmesine ramen, Arnavutluk, Ege adalar ve Edirnenin braklmak istenmemesi yznden dald. Bu arada Rusya yeni bir savata kaytsz kalamayacan

538

ve Kafkaslardan ilerleyeceini bildirdi. Almanya da Rusyay tehdit edince, bu defa Rusya geri ekildi ve durum biraz sakinleti.60 Konferansn dalmas zerine Byk devletler, savan yeniden balamamas iin 17 Ocak 1913te Osmanl Devletine ortak bir nota vererek, Edirnenin Balkanllara verilmesini, Ege adalarnn geleceinin tayin edilmesinin kendilerine braklmasn istediler. Aksi halde savan devam etmesi halinde Osmanl Devletinin daha da zor duruma deceini bildirdiler.61 Grld zere, Balkan savann balangcnda, sava sonrasnda Balkanlarda statkonun deimeyecei garantisini veren Byk Devletler, bu szlerini unutmular, Balkan devletlerini desteklediklerini ve snr deiikliini kabul ettiklerini gstermilerdir. Bu srada savaan devletlerin murahhaslar, yaplacak barn esaslarn tespit ettikleri anda stanbulda bir hkmet darbesi meydana geldi. Balkanlarda alnan yenilgiler ve mtrekede aleyhimize verilen kararlar, bilhassa ordunun gen subaylar arasnda, Kmil Paa Hkmetine kar bir honutsuzluk dourmutu. Bu hava ierisinde ttihat ve Terakki mensuplar 23 Ocak 1913te Bb- Al Baskn ad verilen hkmet darbesiyle tekrar iktidar ele geirdiler. Bakumandan Nzm Paa ldrld ve Sadrazam Kmil Paa istifaya zorlanarak, yerine Mahmud evket Paa sadarete getirildi.62 Yeni kurulan ttihat ve Terakki hkmeti, ilk i olarak Byk Devletlerin vermi olduu notay reddetti. Yeni hkmetin bakumandan vekili Ahmed zzet Paa, Edirneyi kurtarmak iin OsmanlBulgar Mtrekesine son vererek, 3 ubat 1913 banda atalca hattnda yeniden savaa balad.63 Daha ok Enver Beyin (Paa) sraryla yaplan bu teebbsn baarszlkla sonulanmasndan sonra, 26 Mart 1913te Bulgarlarn yaptktan ani bir hcumla Edirne teslim oldu.64 Edirnenin teslim olmasnn hemen sonrasnda Yanya Yunanllarn, kodra da Karadallarn eline geti.65 Bu aleyhte gelimeler zerine Osmanl Devleti Nisan ortalarnda sava durdurup, Byk Devletlere bavurdu ve tekrar bar masasna dnd. Osmanl Devleti ile Balkan devletleri arasndaki Bar Antlamas 30 Mays 1913te Londrada imzaland. Bu bar ile Osmanl Devleti Arnavutluun bamszln tanyor, Ege adalarnn geleceinin tespitini Byk Devletlere brakyor, Yunanistan Selanik, gney Makedonya ve Giriti, Srbistan Orta ve Kuzey Makedonyay, Bulgaristan ise Kavala, Dedeaa ve Edirne ile btn Rumeliyi alarak, Ege Denizine kyordu. Bylece bu anlamayla Osmanl Devleti Midye-Enez izgisinin batsnda kalan btn Avrupa topraklarn kaybediyor ve Balkanlarda sadece Bulgaristanla snr komusu oluyordu.66 Grld zere bu antlamayla Osmanl Devleti Midye-Enez snrnn batsndaki btn topraklarn kaybetmenin yan sra, Ege Denizi zerindeki egemenliini de dolayl olarak kaybetmitir.

539

Arnavutluk ve Makedonyann byk bir ksmnda Trklerin ounlukta olduu dikkate alnmakszn, Kuvvetin hakka stnl sz bylece bu antlamayla bir defa daha gereklemi oluyordu. Be yz seneden beri Trk Devletine bal olan birok vilyetler, halkn dini ve Osmanl Devletiyle olan mnsebetleri dikkate alnmakszn, devletten koparlyordu.67 C. kinci Balkan Sava (1913) Gerekte iki safhada teekkl eden Balkan Savalarndan birinci safhay Balkan devletlerinin Osmanl Devletine kar mcdeleleri tekil eder ve bu safha, yukarda grld zere, Londra Bar Antlamasyla kapanr. Londra Antlamasyla, Osmanl Devleti Midye-Enez hattnn batsnda kalan topraklarn Balkanl mttefiklere braknca, ganimin paylalmas konusunda kan anlamazlk II. Balkan Savann kmasna sebep olmutur.68 Bulgaristann daha nce Balkan devletleri arasnda yaplan paylama plnna riyet etmemesi de, bu savan Bulgaristan aleyhine gelimesine yol amtr.69 Anlamazla neden olan en nemli mesele ise Makedonya meselesidir.70 lk savalar srasnda Srbistan, Srp-Bulgar ittifaknn izdii ve kendisine ayrd paradan daha byk bir para ele geirmiti. Yunanistan ise, Gney Makedonya ve Bat Trakyay (Kavala-Dedeaa) tabi topraklar sayp, kendisiyle bir antlama yaplabilmesi iin, bu topraklar Bulgaristandan istemekteydi. Bu sebeplerden tr, Osmanl Devleti ile savan sona ermesinden hemen sonra, ad geen devletler birbirleriyle ekimeye baladlar. Bulgaristann kendisine kar sert bir tutum aldn gren Srbistan, 1913 Hazirannda Bulgaristana kar Yunanistanla bir ittifak yapt. Buna gre, Bulgaristan Makedonyadan atlacak ve Makedonya, kk bir ksm Bulgaristana braklmak artyla, iki devlet arasnda paylalacakt. Bu arada Yunanistan, Bulgaristana kar Osmanl Devleti ile de bir ittifak yapmak istemise de, Osmanl Devleti Balkanlarn bu kark kombinezonlarna ve zellikle de saldr emellerine karmak istemedi.71 Bu gelimeler zerine, ittifakla hakemlik hakkn kullanmak isteyen Rusya duruma mdhale ederek, Srbistan ve Yunanistann toprak hakk iddialarn yumuatmaya gayret sarf etmenin yannda, Bulgaristan da Birinci Balkan Savanda elde ettii yerlerin bir ksmn onlara vermeye raz etmeye alt.72 Hatt bu konuda tehdit yolunu da kullanan Rus ar II. Nikola, 8 Haziran 1913te Srp ve Bulgar krallarna gnderdii mektupta, bu gelimeler karsnda kendisinin ilgisiz kalamayacan, sava ilk aan devletin Slav Davas nnde sorumlu olacan ve Rusyann hareket serbestisini kullanacan bildirdi. Rus arnn uyarlarna kulak asmayan Bulgar ar Ferdinand, bu iki devlet iyice hazrlanmadan darbeyi indirmek ve Makedonyay ele geirmek dncesiyle, 29-30 Haziran gecesi Srbistan ve Yunanistana aniden saldrd. Fakat Bulgaristann hesaplar yanl karak, her yerde eski mttefikleri olan Srp ve Yunan ordular tarafndan bozguna uratld. Bu arada, Romanya da durumdan gerei ekilde istifade ederek, 300.000 kiilik bir ordu ile, kuzeyde Tuna ve Dobruca zerinden harekete geti ve TutrakanBalk hattna kadar olan blge ile Bulgar Dobrucasn igal etti.73

540

Bu gelimeler karsnda Osmanl Devleti de frsattan istifade ile Trk menfaatlerini korumak istemi, fakat Alman ve ngiliz hkmetleri de dhil olmak zere byk devletlerin muhalefeti ile karlamtr. Bu devletler Osmanl Devletine, Londra Antlamasn geersiz sayacak ve MidyeEnez hattnn batsna geecek bir oldu bittiye kar bask yapmaya baladlar ve 30 Mays 1913 tarihli Londra Antlamasnn deitirilmeyeceini bildirdiler.74 Bu sebeple, Osmanl hkmeti ilk zamanlar hatt gemekte tereddt gstermi ve nasl davranmas gerektii konusunda 2 Temmuz 1913te yabanc devletlerdeki bykelilerine dncelerini sormak ihtiyacn hissetmitir. Bunlardan Londrada bulunan elilerimizden Tevfik ve Hakk Paalar, uslu durulmas, ancak ordunun terhis edilmeyip, beklenilmesini; Paristen Rfat Paa ise, Dileri Bakan Pionun Osmanl Devletinin tarafsz kalmas gerektii konusundaki grlerini bildirmilerdir. Berlin sefiri Mahmud Muhtar Paa da, 4 Temmuz 1913 tarihli telgrafta Osmanl Devletinin Bulgarlarla savamas dn vermi, 13 Temmuz 1913 tarihli telgrafnda da, Yunanllarn Dedeaa aldklarn ve buradan Edirneye geebileceklerini, bunun iin Osmanl Devletinin daha abuk davranmas hususunu belirtmitir.75 Bu srada bakumandan vekillii grevini stlenmi olan Ahmed zzet Paa, baz kabine yeleriyle birlikte, Londra Antlamasnn izmi olduu snrn geilmesini memleket iin tehlikeli grmekteydi.76 Kararn mesuliyeti gerekten ok ar olup, baar hlinde stanbulun stratejik snr elde edilmi olacakt. Fakat telfisi ok zor yeni malbiyetlere uramak tehlikesi de mmknd. Yabanc devletler nezdinde giriilen teebbslerde, gelen cevaplar ise cesaret krc idi. ngiliz Hriciye Nzn Sir Grey, sefirimize Byk bir lgnlk yaparsanz stanbulu da kaybedersiniz diyor, Rus Hriciye Nzr Sazanov, maslahatgzarmza, Harbiye ve Bahriye Nzryla grtkten sonra cevap vereceini sylyordu.77 Btn bunlara ramen, sonunda Talat, Enver78 ve Ceml Beylerin srarlaryla Bb- Al Meri nehrine kadar Dou Trakyay geri almak zere Osmanl ordusunun Midye-Enez hattn gemesine karar verdi.79 Bu srada hazinede sadece 100 bin lira bulunduundan, ordunun ihtiyac iin reji idaresinden %6 faizle 1.600.000 lira bor para alnmtr.80 Edirnenin Bulgar igalinden kurtarlmas karar alndktan sonra, atalcadaki Hurit Paa ve Sleyman efik Paalarn kumandasndaki kolordular, Edirneye doru 20 Temmuzda harekete getiler.81 Bulgarlar Mays aynda atalca hattnda byk bir kuvvet bulundurmasna ramen, Londra Barndan sonra durumun aleyhlerine gelimesi zerine buradaki ordusunun byk ksmn eski mttefiklerine kar kullanmak zere geri ekmiti.82 Nitekim Hurit Paa Kolordusuna bal aknc mfrezesi ile bu kolordunun kurmay bakan Enver Bey (Paa) ve brahim Bey emrindeki svari tugay, mfrezenin banda Enver Bey olduu halde, bir baskn hareketiyle Edirneye girdi. Bylece ehir harap olmadan,83 23 Temmuz 1913te Bulgarlarn elinden kurtarld.84

541

Bb- Al, Osmanl ordusunun Edirne zerine yry srasnda d devletlere yaynlam olduu beyanname ile Meriin batsna geilmeyeceini ak bir ekilde ifade etmitir.85 Osmanl ordusu, Bb- Alce verilen bu talimata bal kalm, Edirneyi aldktan sonra, Meriin batsna gememitir.86 Sadece Bulgar birliklerinin geri ekilirken yapmaya alacaklar tahribat ve mezlimi nlemek iin, Edirnenin alnmasndan sonra bir sre ileri harekta devam edilmitir.87 Balkan Savandan nce Trklere ait olan bu topraklara kar yaplan bu harekt, Bulgaristan gerek byk devletler nezdinde, gerekse dorudan doruya Bb- Al nezdinde ikyete sevk etmise de,88 sonuta knamaktan te bir tepkiyle karlalmamtr.89 Bylece II. Balkan Sava, Bulgaristann yenilgisiyle neticelenmi oldu. D. Balkan Savan Sonulandran Antlamalar Sava sonrasnda Balkan devletleri arasnda 10 Austos 1913te Bkrete bar imzaland. Bkre Antlamasna Balkanlarn yeni haritas u ekli almtr: Bulgaristan, Silistre dahil olmak zere Tutrakan ve Gney Dobrucay Romanyaya verdi. Yunanistan Kavalay alarak, Dedeaa blgesinde, yani Mesta-Karasu rma ile Meri arasnda, Ege Denizine kt. Bylece Yunanistan Gney Makedonyann byk ksm ile, Selnik, Drama ve Kavalay da alarak, Bat Trakyann bir ksmn elde etmi oldu. Srbistana Manastr, stip, skp, Pritine verildi. Karada da Plevlye ve Cakovay ald. Fakat btn arzularna ramen kodray elde edemedi. Bu paylama sonucunda Bulgaristana Makedonyadan kk bir ksm kalm oldu.90 Osmanl Devletinin Balkan devletleriyle ayr ayr imzalam olduu anlamalardan ilki, Bulgaristan ile 29 Eyll 1913 tarihinde stanbulda imzaland.91 Tamam yirmi madde ve drt ekten meydana gelen antlamaya gre, Krklareli, Edirne ve Meriin bat ksmnda kalan Dimetoka, Osmanl Devletinde kalp, Trk-Bulgar snr genel olarak Meri nehri kabul ediliyordu. stanbul Antlamas, snr tespitinden baka, Bulgaristanda kalan Trkler hakknda da hkmler ihtiva etmekteydi. Bu hkmlere gre, Bulgaristanda kalan Trkler Bulgarlarla eit haklara sahip olacak ve isteyen drt yl iinde Osmanl snrlarna g edip etmeme hakkna sahip olacakt. Eer gmeye karar verirlerse mallarn satabilecekler, kalanlar ise, Hrstiyan komular gibi, sivil ve siyas haklara sahip olacaklard. Ayrca burada kalan Trkler her trl din ve mezhep hrriyetine sahip olacaklar, okullarda devlet dili dnda eitim-retim Trke olacakt. Bunlar mft ve bamfettilerini kendileri seecekler ve bunlarn maalar Bulgar hkmetince denecektir. Mftler evlenme, boanma, vasiyet, miras ve nafaka konularnda mutlaka karar yetkisini haiz olacaklar ve Bulgar makamlar bu, kararlar aynen uygulayacaklard. Bunlardan baka Bulgarlar, Bulgaristandaki Trklerin mlkiyet haklarna sayg gsterecek, zorunlu olmadka kamulatrmayacak, kamulatrma hlinde deerini pein olarak deyecekti.92 Osmanl Devletiyle Yunanistan arasndaki bar ise 14 Kasm 1913te Atina Antlamas ile gerekleti. Osmanl-Yunan bar, adalar meselesi yznden biraz uzamtr. Osmanl Devleti, Ege Adalarn Yunanistana terketmek istemiyor, Yunanistan ise, igal ettii bu adalar vermeye

542

yanamyordu. Hatt bu yzden iki devlet arasnda durum gerginlemi, byk devletlerin araya girmesiyle bu gerginlik ortadan kalkmt. Nitekim adalar meselesinin uzayaca anlalnca, Osmanl Devletiyle Yunanistan Atina Barn imzaladlar.93 Bu anlamaya gre, Girit kesin olarak Yunanistana brakld.94 Ancak 30 Mays 1913 tarihli Londra Antlamasnn beinci maddesi uyarnca, Ege adalarnn gelecei Byk Devletlerin kararna braklm olduundan, bu sorun bu antlamada yer almad. Bununla Osmanl Devleti bu karar tandn bir kez daha teyit etmi oldu. Buna ramen Osmanl Devleti 22-23 Aralk 1913te Byk Devletlere Midilli ve Sakz gibi Anadolu kylarna yakn adalar Yunanistana brakmamak kararnda olduunu ve bunlar geri almak iin elinden geleni yapacan bildirdi. Ancak Byk Devletlerden bata Fransa olmak zere, bu karara sert tepki gsterdiler.95 Sonuta Adalar meselesi iin Londrada toplanan Bykeliler Konferansnda 1914 ubatnda alnan kararla, Meis Adas hari, talyann igal ettii adalarn talyada, mroz ve Bozcaada hari, Yunanistann igal ettii btn dier Ege adalarnn Yunanistanda kalmas karar alnd. Fakat daha bu antlamalar imzalanmadan I. Dnya sava patlak verdi. I. Dnya Savandan sonra ise, Ege kysndaki Bulgar topraklarnn Yunanistana gemesi dnda, Trakya ve Makedonyada izilen bu snrlar gnmze kadar deimemitir.96 Osmanl Devleti ile Srbistan arasndaki bar ise 13 Mart 1914 gn stanbulda imzalanmtr. ki devletin ortak snr bulunmad iin, bu antlamada bir snr tespiti sz konusu olmamtr. Bu arada hem Yunanistan ve hem de Srbistan ile yaplan antlamalarda, aynen Trk-Bulgar antlamasnda olduu gibi, oralarda kalan Trklerin statsne ait hkmler de yer almakta olup, bu hkmler Trk-Bulgar antlamasndakinin hemen hemen aynsdr. Sadece kamulatrmaya ait hkmlerde Srbistanla nemli bir istist koyulmutur ki, o da, Sultan I. Muradn Kosovada bulunan trbesine ait bina ve arsalarn hibir ekilde kamulatrlamayacadr.97 Sonu ki safhada sonulanan ve Osmanl Devleti asndan bozgun olarak nitelendirilen98 Balkan Savalar sonunda yaynlanan geici istatistiklere gre, Balkan devletlerinden Bulgaristan 84.000 kii,99 Srbistan 22.000, Yunanistan 11.000 ve Karada 6.000 kii asker zayit vermilerdir.100 W. M. Sloaneye gre, Srbistan 71.000, Karada 11.200, Yunanistan 68.000, Bulgaristan 156.000, Trkiye ise 150.000 l ve yaral vermilerdir.101 Yine harbin balangcndan mtrekenin imza edildii gne kadar, savaan devletlerin masraflar, adam bana 12 Frank 50 santim hesabyla tablo 1deki gibidir.102 Tablo 1 Devletler Asker Miktar Sava Gn 64 Frank

Osmanl Devleti 400.000 Yunanistan 150.000 64

320.000.000

120.000.000

543

Karada Srbistan

40.000 200.000

56 47 47

28.000.000 117.500.000 176.250.000

Bulgaristan 300.000 1.090.000

761.750.000

Balkan muharebeleri neticesinde, Balkanlarn siyas haritas nemli lde deiti. Bu yeni haritada Romanyann, Srbistann Yunanistann hudutlar tamamen, Bulgaristann hududu ksmen Bkre Muhedenmesiyle tayin edildi. Trkiye-Bulgaristan snr da stanbul Konferans kararyla tayin edilerek, btn Balkanlarn yeni siyas haritas izilmi oldu (Bkz. Harita 2). Bu yeni haritaya gre Trkiye hayli klrken, dier Balkan hkmetlerinin bazs az, bazs olduka geniledi. Bu yeni snrlara gre Balkanlardaki Trk-slm unsurunun byk ounluu Osmanl hkimiyetinden kp, dier Balkan Devletleri idaresine geti. Bu yeni duruma gre ise, Srbistan ile Karadaa (snrlar henz izilmemi) 1.749.000 nfus katlarak, iki devletin nfusu %56 nispetinde artt. Bylece ikisinin birlikte nfusu 4.922.000 kiiye yaklamtr. Yunanistann nfusu ise 2.632.000den 4.777.000e karak, %81 orannda fazlalamtr. Bulgaristan ise, bir taraftan 633.000 nfus kazand halde, dier taraftan (Dobrucadan) 305.000 nfus kaybettiinden, nfusu ancak 328.000 kadar artmtr. Bylece Bulgar nfusu da %7 nispetinde fazlalaarak, 4.657.000 kiiye ulamtr.103 Yukarda grld zere Balkan devletlerinin hepsi, Balkan savalarndan az veya ok kazanla kmlardr. Bu savalarda zarar gren sadece Osmanl Devleti olup, Avrupadaki topraklarnn %83n, nfusunun %69unu ve bunlara ilveten devlet gelirlerinden nemli bir ksm ile nemli lde bir ziraat potansiyelini kaybetmitir.104 Sayn Enver Ziya Karal, Balkan yenilgisini, Osmanl Devleti asndan, i ve d pln olarak iki ana balkta sonulandrr. Buna gre, i plnda drt ana nokta zerinde durur; 1) Snrlarn daralmas, 2) Prestij kayb, 3) Ulusuluk dncesinin uyan, 4) ttihat ve Terakki Partisi iktidarnn kuvvetlenmesi. D planda ise, Asyadaki Osmanl eyaletlerinin paylalmas fikri ve Dou Avrupada dengesizlik.105 Osmanl Devletinin Balkan savalar neticesinde kaybettikleri sadece bunlarla kalmad. Bilhassa Bulgaristan ve Yunanistana braklan topraklarda yaayan Trkler, yaplan antlama hkmlerine aykr olarak, idaresi altna girdikleri devletlerin hkmetleri veya ahalisi tarafndan basklara uradlar ve grdkleri zulm yznden, btn madd varlklarn brakp, Osmanl lkesine snmak zorunda kaldlar. Adeta kamak eklinde cereyan eden bu gler, en kt artlar altnda Osmanl Devletinin kontrol ve irdesi dnda yapldndan, byk skntlar dourdu.106

544

Sayn lhan Bardaknn Balkan Sava hakkndaki tespitleri bu malubiyetin boyutlarn gstermesi asndan nemlidir. O, eserinde; Balkan Facias der, bizim tarihlerimiz 1912-1913 savana, dorudur. Kimsenin drt eski vilyet ve ilemiz karsnda yenileceimizi ummad bir savata biz 40 gn iinde drt asrlk Rumelimize ebediyyen ved ediyorduk. Zira her asker birlik, birbirine hasm ve ayr bir partinin mensubu haline gelmiti. Artk bize acyan da kalmamt. atalcaya kadar gelen dmanlarmz, onlarn kendi aralarndaki kavgadan yararlanarak ters yz etmitik ama Ne var ki artk snrlarmz Edirnede noktalanmt. O gzelim fthat devrinden bize kala kala, Tuna yallarnn hayalleri, buruk ve hasret dolu Rumeli trkleri ve tek bir deini ya da pekmez gmn srtlam ve kucaklam, Trakya amuru iinde alamay bile unutmu gmen kafileleri kalmt.108 Kayplar manev adan deerlendirecek olursak, Balkan sava, 600 yllk Osmanl tarihinin en byk felketlerinden biri olduunu syleyebiliriz. Trklerin Anadoludan sonra ikinci vatan haline getirdikleri, yurt edindikleri ve bunun iin milyonlarca ehit verdikleri, binlerce sanat eserleri braktklar Rumeli bu savala kaybedilmitir.108 Sonu olarak, Balkan Savalar, II. Merutiyet hareketlerinin dourduu d gaileler zincirinin son halkasn, fakat en iddetli, en ykc darbesini indiren halkasn oluturmutur. 1912 Ekiminden, 1913 Austosuna kadar yaklak on ay devam eden bu darbe, sadece Osmanl Devletini deil, Balkan ve btn Avrupa Byk Devletlerini yakndan ilgilendirmi ve etkilemitir. Rekabet ve kar atmas ierisinde bulunan devletler, Balkanlardaki bu bunalm dolaysyla bir defa daha karlamlar, bu da bloklar arasndaki gerginlii artrm ve silahlanma yarn hzlandrmtr. Bu nedenlerden dolay, Balkan Savalar veya Balkan Bunalm, I. Dnya Savann atelenmesine zemin hazrlam, bu da Osmanl Devletinin sonunu yaklatrmtr. BALKAN SAVAI TARH KRONOLOJS 18 Eyll 1885 ark Rumeli Vilyetinin Bulgaristan tarafndan ilhak II. Merutiyetin iln

23 Temmuz 1908 5 Ekim 1908 6 Ekim 1908 6 Ekim 1908 13 Nisan 1909 28 Eyll 1911

Avusturyann Bosna-Herseki ilhak Bulgaristann bamszln iln etmesi Giritin Yunanistanla birletiini iln etmesi 31 Mart Vakas ve II. Abdlhamidin tahtan indirilmesi talyann Trablusgarba asker karmas

3 Temmuz 1910 ttihat ve Terakki Hkmetince Kilise Kanununun karlmas

545

13 Mart 1912

Rus arnn araclyla Bulgaristan ve Srbistan arasnda Dostluk ve ttifak

Antlamas imzalanmas 29 Mays 1912 6 Ekim 1912 Mays 1912 Bulgaristan ile Yunanistan arasnda ttifak Antlamas imzalanmas Karada-Srbistan ttifak Antlamas Arnavutlukta ayaklanma kmas Said Paa kabinesinin istifas ve Gazi Ahmed Muhtar Paann Byk

22 Temmuz 1912 Kabineyi kurmas 30 Eyll 1912 8 Ekim 1912 17 Ekim 1912 18 Ekim 1912 19 Ekim 1912 28 Ekim 1912 29 Ekim 1912

Osmanl Devletinin Rumelideki 120 tabur talimli askeri terhis etmesi Karadan Osmanl Devletine sava iln Bulgaristan ve Srbistann Osmanl Devletine sava iln Osmanl Devleti ve talya arasnda Ui Antlamas Yunanistann Osmanl Devletine sava iln Osmanl Dou Ordusunun atalca hattna ekilmesi Gazi Ahmed Muhtar Paa Hkmetinin ekilmesi ve ngiliz yanls Kmil

Paann yeni hkmeti kurmas 8 Kasm 1912 Selnikin Yunanllara teslimi

28 Kasm 1912 Arnavutlukun bamszln iln etmesi 3 Aralk 1912 13 Aralk 1912 17 Ocak 1913 Osmanl-Bulgar Atekes Antlamasnn imzalanmas Londra Konferansnda bar grmelerine balanmas Byk Devletlerin Edirnenin Balkanllara verilmesi hususunda Osmanl

Devletine nota vermeleri 23 Ocak 1913 ttihat ve Terakki mensuplarnca Bb- l Baskn ad verilen hkmet

darbesinin yaplmas ve Mahmud evket Paann sadrete getirilmesi 3 ubat 1913 6 Mart 1913 26 Mart 1913 atalca hattnda Osmanl-Bulgar savann yeniden balamas Yanyann Yunanllara teslim olmas Edirnenin Bulgarlar tarafndan ele geirilmesi

546

23 Nisan 1913 30 Mays 1913 imzalanmas Haziran 1913

kodrann Karadallara teslim olmas Osmanl Devleti ile Balkan devletleri arasnda Londra Antlamasnn

Srbistan ve Yunanistann Bulgaristana kar ittifak yapmas

29-30 Haz. 1913 Bulgaristann Yunanistan ve Srbistana saldrmas 20 Temmuz 1913 23 Temmuz 1913 Osmanl ordusunun Edirneye doru harekete gemesi Edirnenin Bulgarlardan kurtarlmas

10 Austos 1913 Balkan devletleri arasnda Bkre Barnn imzalanmas 29 Eyll 1913 stanbulda Osmanl-Bulgar Antlamasnn imzalanmas

14 Kasm 1913 Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda Atina Antlamasnn imzalanmas ubat 1914Adalar Meselesi iin Londrada Bykeliler Konferansnn toplanmas 13 Mart 1914 Osmanl Devleti ile Srbistan arasnda stanbul Barnn imzalanmas Birinci Dnya Savann balamas

28 Temmuz 1914 11 Ekim 1914 DPNOTLAR 1

Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana girii

Balkan Harbi ve harp srasnda Rumeliden meydana gelen gler hakknda tarafmzdan

doktora tezi hazrlanm Trk Tarih Kurumu tarafndan yaynlanmtr. Bu makalenin hazrlannda, yeni bilgilerin yansra, sz konusu tezin Balkan Savalar ksmndan byk lde faydalanlmtr. Dolaysyla kitabmzda yer alan belgelerin tamam burada tekrar verilmemitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Ankara 1995. 2 3 Fahir Armaolu, Siyas Tarih (1879-1960), Ankara 1975, s. 332. Tevfik Byklolu, Trakyada Mill Mcdele, I, Ankara 1987, s. 46. Ayrca bkz. Nevzat

Gnda, 1913 Garb Trakya Hkmet-i Mstakilesi, Ankara 1987, s. 67-91; E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, VIII, Ankara 1983, s. 105-106. 4 Makedonya olaylar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. E. Ziya Karal. a.g.e., s. 146-161.; S.

Shaw-E. K. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, stanbul 1983, s. 258-263. 5 T. Byklolu, a.g.e., I, s. 62-63.

547

6 7

Y. H. Bayur, Trk nklp Tarihi, II, Ksm I, Ankara 1983, s. 230-231. William M. Sloane, Bir Tarih Laboratuar Balkanlar, s. 129 ve 154. Yazarn kitabnda

Osmanl Devleti, dolaysyla Trkler hakkndaki grlerini bir hrstiyan gzyle tarafl olarak yazd sanlmaktadr (s. 17, 132, 171). Fakat Balkan Sava srasnda, Trklere yaplan mezlimi de knayarak dile getirmektedir (s. 178 vd.). 8 9 10 Armaolu, a.g.e., s. 311, 321. Y. H. Bayur, a.g.e., I, Ksm 2, Ankara 1983, s. 113.; W. M. Sloane, a.g.e., s. 129 ve 154. N. Gnda, a.g.e., s. 93.; Aynca bkz. Tank Zafer Tunaya, Hrriyetin ln, stanbul 1959,

s. 18, 30, 34, 41, 43; Y. H. Bayur, a.g.e., t 1/2, s. 182-188. 31 Mart Olay hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Faik Reit Unat, II. Merutiyetin ln ve 31 Mart Hadisesi, Ankara 1985, s. 48 vd.; eyhlislm Cemleddin Efendi, Siyas Hatralarm, Sad. Ziyaeddin Engin, stanbul 1978, s. 49. Aynca bkz. . Hmi Danimend, 31 Mart Vakas, stanbul 1986; Sina Aksin, 31 Mart Olay, Ankara 1970. 11 Byklolu, a.g.e., I, s. 63.; Shaw, a.g.e., II. s. 347.; Bayur, a.g.e., 1/2, s. 195-197.; . H.

Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV, stanbul 1955, s. 382. 12 13 Armaolu, a.g.e., s. 322 v. d. A. Bedev Kuran, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Mill Mcdele,

stanbul 1959, s. 569 vd.; Aynca bkz. Danimend, a.g.e., IV, s. 383. 14 Halbuki II. Abdlhamid daima Makedonyada oturan muhtelif Balkanl milletlerin

aralarndaki geimsizliklerinden istifde etmesini bilmi, bylece Balkan devletleri arasnda bir anlamann meydana gelmesini nlemitir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. B. Kodaman, 1876-1920 Aras Osmanl Siyas Tarihi, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, XII, stanbul 1989, s. 163, 165. Aynca bk. Cemal Tukin, Balkan Harbinin Teekkl ve Bu Harbin Zuhuru, C. H. P. Konferanslar Serisi, Kitap 5, Ankara 1939, s. 25 v.d.; Ylmaz ztuna, Rumelini Kaybmz, stanbul 1990, s. 79, 107. 15 II. Abdlhamid, tahtta kald srece Balkan devletleri arasndaki anlamazlklar

krkleyerek, onlarn Osmanl Devletine kar ittifak etmelerini nlemeye alt. Nitekim sava srasnda Selanikte srgn bulunan II. Abdlhamid, bu ehrin tehlikeye dmesi zerine stanbula nakledilirken, Balkan ittifakna ve Bb- Alinin byle bir ittifaktan haberdar olmamasna hayret etmi ve kiliseler meselesini sormutur. Bu meselenin halledildiini renince de ittifak tabii karlamtr. Bkz. Cevdet Kk, Balkan Sava, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, c. 5, stanbul 1991, s. 23-24. Ayrca bkz. Ylmaz ztuna, Rumelini Kaybmz, stanbul 1990, s. 107. 16 289 v. d. Balkan ittifaknn tarihesi iin bkz. E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. IX, Ankara 1996, s.

548

17

Srp-Bulgar ittifak, bir anlama ile ok gizli bir ekten ibarettir. Ayrca siyas ittifaktan sonra,

1912 Maysnda iki devlet genelkurmaylar arasnda bir de asker ittifak imzalanmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. Rifat Uarol, Siyas Tarih (1789-1994), stanbul 1995, s. 431; Armaolu, a.g.e., s. 334 vd. Aynca bkz. C. Tukin, a.g.e., s. 34. Srbistan ile Bulgaristan arasndaki mevcut dostluk ve ittifak muahedesine bal gizli maddeler iin bkz. Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, (Giri: smail Arar), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul 1986, s. 154-155; Bayur, a.g.e., II/I, s. 197 v. d. 18 Rifat Uarol, a.g.e., s. 432. Ayrca 1912 Ekiminde Bulgaristanla Yunanistan arasnda da

bir asker antlama imzalanmtr. Bkz. Armaolu. a.g.e., s. 335 vd. Ayrca bkz. W. M. Sloane, a.g.e., s. 161, W. M. Sloane, Bulgar-Yunan asker antlamasn 25 Eyll 1912 olarak gstermektedir (s. 165). Bunlardan baka bkz. Bayur, a.g.e., II/I. s. 222 v. d.; C. Tukin, a.g.e., s. 35. 19 Armaolu, a.g.e., s. 336; Sloane, a.g.e., s. 166. Karada ile yazl bir antlama olmad

gibi, Srp-Yunan Antlamas da olmamtr. Bkz. Bayur, a.g.e., II/I, s. 226. 20 Ancak Bb- l, i ekimelerden ve dier sorunlarndan dolay, 1912 yaz aylarnda bile

Balkanlardaki bu gelimelerden haberdar olmad anlalmaktadr. yle ki ttihat ve Terakkinin iktidar srasnda Sofya eliliinden Hriciye Nzrlna getirilen Asm Bey, 15 Temmuz 1912de Meclis-i Mebusanda yapt bir konumada Balkanlardan iman kadar emin olduunu ve burada Osmanl Devletine kar bir ittifakn kurulamayacan ifade etmesi, Osmanl devlet adamlarnn zaafn gstermesi asndan nemlidir. Nitekim bu dnceler ierisinde bulunan hkmet, Srbistann Avrupadan satn ald ve Avusturyadan geiremedii silahlar Selnik limanndan Belgrada tanmasna izin vermitir. Bkz. Rifat Uarol, a.g.e., s. 434 v. d; Cevdet Kk, a.g.e., s. 23. 21 22 23 N. Gnda, a.g.e., s. 95; Armaolu, a.g.e., s. 332 v. d. Armaolu, a.g.e., s. 336. Komitacln kurulu gayesi ve faaliyetleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. T. Byklolu,

a.g.e.; Nizamettin Nazif Tepedelenliolu, Sultan II. Abdlhamid ve Osmanl mparatorluunda Komitaclar, stanbul 1978; Ahmet Cevad Emre, Balkanlarda Akan Kan (Krmz-Siyah), Haz. evket Grel, stanbul (Tarihsiz); Kadir Msrolu, Yunan Mezalimi, stanbul 1979, s. 57 v. d. 24 25 Armaolu, a.g.e., s. 337; Bayur, a.g.e., t II/I, s. 261 v. d. Halaskar Zabitn grubu ve beyannmeleri hakknda bkz. A. Bedevi Kuran, nklp

Tarihimiz ve ttihat ve Terakki, stanbul 1948, s. 273-278. 26 T. Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, I, stanbul 1984, s. 320 v. d.; Bayur, a.g.e., t

II/I, 5. 269-272.

549

27

Tunaya, a.g.e., s. 6-7, 328; Cevdet Kk, a.g.m., s. 23. Osmanl Devletinin bu sralarda

iinde bulunduu i ekimeler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet zzet Paa, Ferydm, Nehir Yaynlar, stanbul 1992, s. 109-119. 28 Yz yirmi tabur yaklak 75 bin asker yapmaktadr. Bkz. . S. Aydemir, kinci Adam, I,

stanbul 1984, s. 74; Aynca bkz. Bayur. a.g.e., II/I, s. 304-306; Byklolu, a.g.e., I. s. 64; Bunlardan baka bkz. Ali Fuat Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1984, s. 57. Bu say Enver Paaya gre 80 bin civarnda idi. Bkz. . S. Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, II, stanbul 1986, s. 301. Rifat Uarol ise terhis edilen askerin 65 bin civarnda olduunu yazmaktadr. Rifat Uarol, a.g.e., s. 435. 29 Trk Silhl Kuvvetleri Tarihi (Osmanl Devri Balkan Harbi)-Garp Ordusu Cephesi

Harekt, Genelkurmay ATASE Bakanl Asker Tarih Yaynlar, III, Ksm 2, Ankara 1981, s. 24-25. Notann tam metni iin bkz. a.g.e., Ek. 3, s. 739-740. Bu Notaya kar Heyet-i Vkel karar iin bkz. a.g.e., Ek. 4, s. 741-742. Notada Rumelinin milliyet esasna gre muhtar idarelere ayrlmas istenmekteydi. Bkz. Cevdet Kk, a.g.m., s. 24. Osmanl Devletinin 24 Eyllde seferberlik iln ettii hakknda bkz. C. Tukin, a.g.e., t s. 39. Bu konularda aynca bkz. Bayur, a.g.e., II/I, s. 419, 420, 381; E. Ziya Karal, a.g.e., s. 302. 30 31 Pars Tulac, Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri, stanbul 1984, s. 105-106. Zaten Karadallarn Osmanl snrlarndaki tecvzleri uzun sreden beri devam

etmekteydi. Karadan Osmanl Devletine harp iln ve Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistann da yaknda mnasebetlerini kesecekleri de anlaldndan, hudutlarda karklklara dikkat edilmesinin istenmesine dair belgeler iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 14. 32 Armaolu, a.g.e., s. 339. Ahmet zzet Paa, Feryadm, s. 119. Bulgaristann harp iln 16

veya 18 Ekim olarak da gsterilmektedir. Bkz. Tarihte Trk-Bulgar likileri, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1976, s. 85 ile bkz. C. Tukin, a.g.e., s. 41. 33 BA, rde, Meclis-i Mahss, 1330/1, 1330/1, 4 Zi1-kade 1330/2 Terin-i evvel 1328 (15

Ekim 1912). 34 Ycel Aktar, 1912 Yl Harp Mitingleri ve Balkan Harbine Etkileri, kinci Asker Tarih

Semineri Bildiriler, Ankara 1985, s. 125. 35 Talat Paa, Talat Paann Htralar, Yay. Enver Bolayr, stanbul 1946, s. 17-18. Aynca

bkz. Armaolu, a.g.e., s. 338. 36 Rifat Uarol, a.g.e., s. 436 v. d.

550

37

Mehmed Nihat, Balkan Harbi, I, stanbul 1340, s. 10.; Aynca bkz. Armaolu, a.g.e., s. 339;

Bayur, a.g.e., II/1, s. 1-5. 38 39 Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 15. Bundan sebep, Osmanl Devletinde gayrimslim tebea ve Araplarn askere

alnmamasyd. 40 ATASE Resm Yaynlar, Balkan Harbi (1912-13), 1, Ankara 1970, s. 74-75. Ayrca bkz.

Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, zmir 1984, s. 51. 41 Bunun 235.000i Bulgar, 100.000i Srp, 45.000i Yunan ve 35.000i Karadallardan

olumaktadr. Bkz. Alemdar, 54-137, 24 Eyll 1328 (5 Ekim 1912). Bu srada Yunanistann 150. 000 askeri silh altna alabilecek gte olduunu dikkate alrsak (Alemdar, 62-131), yekn 520.000e ulam olur. Burada verilen bilgiler, Balkan Savalar hatralarn yazm olan Leon Trokideki bilgilerle de uyumaktadr. Troki, bir Alman gazetesinden naklettiine gre, Trk ordusunun asker gcn 450.000 civarnda gstermi, ayrca Bulgar ordusunda 200.000 (160 bini muharip), Srp ordusunda 120.000 (95 bini muharip), Yunan ordusunda 55.000 (45 bini muharip), Karada ordusunda ise 35.000 asker bulunduunu kaydetmitir. Bkz. Leon Troki, Balkan Savalar, ev. Tansel Gney, stanbul 1995, s. 166. 42 Balkan Savann gelimesi ve ordularn durumlar hakknda ayrntl bilgi iin bk. Ahmet

zzet Paa, Feryadm, s. 120 v. d.; Ahmed Suad, Balkan Drl-harbine Dir Tedkikat- Corafiyye ve Mtlat- Sevkl-ceyiyye, stanbul 1330. 43 Leon Troki, hatrtnda, Balkan savanda Bulgar ordusunun durumunu romans bir dille

ve savaa katlanlarn dilinden aktarmaktadr. Bkz. Leon Troki, a.g.e., s. 166-415. 44 R. Uarol, a.g.e., s. 438. Ayrca bkz. Constantin Kastarov, The Bucarest Trcaty of Peace

of July 28, 1913, Bulgarin Reivew, Vol. IX. Augusi 1969, s. 59. 45 Bu konudaki belgeler iin bk. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 16 (BA., BEO., nu. 308407,

309014, 315354). 46 Cokun ok, Siyas Tarih Dersleri, Ankara 1955, s. 264; Armaolu, a.g.e., s. 339. Leon

Troki, hatrtnda, Balkan Savanda Srp ordusunun durumunu romans bir dille ve yer yer savaa katlanlarn dilinden aktarmaktadr. Bkz. Leon Troki, a.g.e., s. 66-166. 47 Ergn Aybars, a.g.e., s. 50; ok. a.g. e., s. 265. Balkan Harbinde Osmanl Deniz

Harekt ile ilgili geni bilgi iin bkz. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Resm Yaynlar, Balkan Harbi (Osmanl Deniz Harekt), VII, stanbul 1965. 48 Armaolu, a.g.e., s. 39 v. d; Bayur, a.g.e., II/2, s. 21-22.

551

49 50 51

B. Kodaman, Osmanl Siyas Tarihi, Byk slm Tarihi, XII. s. 166. Edirne bombarduman ve Beyannmenin asl iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 17. Bulgarlarn Trk-Mslman halka kar yapm olduu mezalim hakknda pek ok kitap,

yaz ve arivlerimizde saysz belgeler mevcuttur. Bu konuda ayn eserde, tarafmzdan hazrlanan, ayr bir makale de bulunmaktadr. 52 53 54 Armaolu, a.g.e., s. 340-341; Aybars, a.g.e., s. 51; Bayur, a.g.e., II/2, s. 328-344. Armaolu. a.g.e., s. 342. T. Zafer Tunaya, a.g.e., s. 333. Ayrca bkz. Aybars, a.g.e., s. 51; ok, a.g.e., s. 265;

Ycel Aktar, a.g.m., s. 126. 55 56 Shaw, a.g.e., s. 355; Armaolu, a.g.e., s. 342. Mtrekenin kabul edildiine dair bkz. BA, BEO, nu. 308675, 12 Tcrn-i sni 1328 (25

Kasm 1912) ile bkz. BA., rde, Meclis-i Mahsus, 1330/1, 14 Zil-hicce 1330/11 Tern-i sni 1328 (24 Kasm 1912). Aynca bkz. Armaolu, a.g.e., s. 342. 57 Bulgarlarla bu mtarekeyi Nzm Paa, Ticaret Nzr Reid Paa ile Albay Ali Rza Bey

gizli olarak imzalamlardr. Bkz. Ahmet zzet Paa, Feryadm, s. 138; Byklolu, a.g.e., I, s. 65. 58 59 60 61 62 Ahmet zzet Paa, Feryadm, s. 138. ok, a.g.e., t.s. 266. Aynca bkz. Armaolu, a.g.e., s. 343. Aybars, a.g.e., s. 52; ok, a.g.e., s. 266. E. Ziya Karal, a.g.e., s. 334. Bb- Ali Baskn ve hkmet deiiklii hakknda bkz. Bayur. a.g.e., II/2, s. 254-271; Ali

Fuat Trkgeldi, a.g.e., s. 77 v. d.; eyhlislm Cemleddin Efendi, Siyas Hatralarm, s. 115-116; . S. Aydemir, Enver Paa, II, s. 376; Ahmed Bedev Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihat ve Terakk, stanbul 1948, s. 289-291. 63 64 Ahmet zzet (Furga) Paa, Feryadm, s. 149. Byklolu, a.g.e., I, s. 65. Edirne ve Krkkilisenin Bulgarlara terk edilmesi zerine,

stanbulun mdfaas iin tahkimat ilerine balamtr. Bkz. BA, BEO, nu. 310246, 13 Knn- sni 1328 (26 Ocak 1913). Belgeler iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 19. 65 s. 440 v. d. B. Kodaman, Osmanl Siyas Tarihi, Byk slm Tarihi, XII, s. 168. Rifat Uarol, a.g.e.,

552

66 67 68 69 70

Armaolu, a.g.e., s. 343. Ayrca bkz. B. Kodaman, ayn yer. Talat Paa, Talat Paann Hatralar, Yay. Enver Bolayr, stanbul 1946, s. 16-17. Ali Fuat Trkgeldi, a.g.e., t.s. 105; Bayur, a.g.e., t. II/2, s. 397-402. N. Gnda, a.g.e., s. 104. Makedonya konusunda esas anlamazlk Srbistan ile Bulgaristan arasnda kmtr. Bkz.

A. F. Trkgeldi, a.g.e., s. 105; Armaolu, a.g.e., s. 344. 71 72 Armaolu, a.g.e., s. 345; Gnda, a.g.e., s. 105. Galip Kemal Sylemezolu, Canl Tarihler (Atina Sefareti Hatralar, 1913-1916), stanbul

1946, s. 34. 73 74 Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 21. Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul 1982, s. 137 v. d.; Ceml Paa,

Hatralar, tamamlayan ve dzenleyen Behet Ceml, stanbul 1977, s. 62 v. d. 75 76 Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 21. Trk Silhl Kuvvetler Tarihi, II, Ksm 2, Kitap 2, s. 406. Ancak Ahmet zzet Paa

hatralarnda, iin banda susma yolunu tercih ettiini, daha sonra kendisine, taarruzumuz durumunda, Bulgarlarn yine mttefikleriyle anlaarak, aleyhimize btn kuvvetlerini sevk edip ikinci bir yenilgiye uramamz halinde sonumuzun kt olacann sylenmesi zerine, kendisinin artk Bulgar ordusundan, hatta mttefiklerden korkusu olmadn, hariciyenin siyaseten endiesi yoksa ordunun ileri taarruza hazr olduunu sylediini yazmaktadr. Bkz. Ahmet zzet Paa, Feryadm, s. 152. 77 78 Halil Menteenin Anlar, s. 163. Bu srada Enver Bey atalca ordusunun sol kanadndaki X. Hurit Paa Kolordusunun

Kurmay Bakan olup, Yarbay rtbesiyle grev yapmaktayd. Bkz. Byklolu, a.g.e., I, s. 67. 79 80 81 Bayur, a.g.e., II/2, s. 424. Halil Menteenin Anlar, stanbul 1986, s. 164-165. Armaolu, a.g.e., s. 346; Trk Silhl Kuvvetleri Tarihi, II/2, Kitap 2, s. 412, 426, 428, 433,

447 v. d.; Fuat Balkan, Fuat Balkann Hatralar, Bat Trakya Dergisi, Say 8, 15 Aralk 1967, s. 15. Ahmet zzet Paada Abuk Paa ordusuna Krkkilise, Hurid Paa ordusuna Edirne ve Fahri Paa ordusuna Dimetoka istikmetlerinin verildii belirtilmektedir. Bkz. Ahmet zzet Paa, Feryadm, s. 153.

553

82

Kzm Nmi Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, stanbul 1957, s. 55. Aynca bkz.

eyhlislm Cemleddin Efendi, a.g.e., s. 118; Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, II/2, s. 412. 83 ehir harap olmam, ancak Bulgarlar ehri ele geirdiklerinde ehirde ve Selimiye

Camiinde pek byk yamalama hareketlerinde bulunmulardr. Selimiyedeki yamalama iin bkz. Hasan Babacan, Selimiyede Bulgar Yamas, Tarih ve Medeniyet, Say 47, ubat 1998, stanbul. 84 Halil Menteenin Anlar, s. 165; A. F. Trkgeldi. a.g.e., s. 165; Byklolu, a.g.e., I, s. 70;

Mufassal Osmanl Tarihi, bir heyet tarafndan hazrlanmtr, VI, s. 3513te Edirnenin aln 21 Temmuz 1913 olarak verilmektedir. Bayur ve Aybarsta ise 22 Temmuz 1913 olarak verilmitir. Bkz. Bayur, a.g.e., II/2, s. 428.; Aybars, a.g.e., s. 52. Ahmet zzet Paann hatralarnda, Hurit Paann Kurmay Bakan olan Enver Beyin, ordunun ilerisindeki svari ile gitmek iin izin istedii, bu iznin kendisine verilmesinin ardndan, hzl bir hareketle Edirneye geceleyin ulaarak, Bulgarlarn birka saat nce terketmi olduu ehri igal ettii ve hemen ardndan da, daha durumu Bakumandanl haber vermeden, telgrafla haberi memleketin drt bucana yayd belirtilerek, Enver Beyin Edirne ftihi nvan almasndaki hikmeti dile getirmektedir. Bkz. Ahmet zzet Paa, Feryadm, s. 153. . S. Aydemirde ise Trk askerinin Edirneye girii 20-21 Temmuz olarak verilmektedir. Ayrca Edirneye ilk gelen ktann kurmay bakan Mustafa Keml (Atatrk) olan Bolayr kuvvetleri olduu ve Edirnenin kurtarl erefinin de ttihat ve Terakkce Enver Beye mal edildii belirtilmektedir. Bkz. . S. Aydemir, Tek Adam Mustafa Keml (1881-1919), I. stanbul 1985, s. 184 ile bkz. . S. Aydemir, kinci Adam (1884-1938), stanbul 1984, s. 77. 85 86 nu: 53). 87 88 89 Trk Silhl Kuvvetler Tarihi, II, Ksm 2. Kitap 2, s. 446. Gnda. a.g.e., s. 113; Bayur. a.g.e., II/2, s. 431-435. Aybars. a.g.e., s. 52. Edirnenin alnmasndan sonraki olaylar hakknda (Bat-Trakyann Ceml Paa, a.g.e., s. 63. Byklolu, a.g.e., 1, s. 63. Aynca Trk Silhl Kuvvetler Tarihi, II/2, Kitap 2, s. 457 (Kroki

igali, Garb Trakya Hkmet-i Mustakilesinin kuruluu v.s.) ayrntl bilgi iin bkz. Byklolu, a.g.e; Gnda. a.g.e.; Ceml Paa, a.g.e.; Bayur, a.g.e.; Ayrca Gmlcine ve skece geici hkmetleri iin bkz. BA, BEO, nu. 318501-318881, 24 Safer 1332/9 Knn- sn 1329 (22 Ocak 1914). Belge iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 23. 90 Armaolu, a.g.e., s. 346; Bayur, a.g.e., II/2, s. 463; R. Uarol, a.g.e., s. 443. Yunanistann

elde ettii ehirler arasnda Selanik, Serez ve Drama da bulunmaktayd. Bkz. B. Kodaman, Osmanl Siyas Tarihi, Byk slm Tarihi, XII, s. 169. 91 Trkgeldi, a.g.e., s. 110; Bayur, a.g.e., II/2, s. 484. Ayrca antlama maddeleri hakknda

daha geni bilgi iin bkz. Dstr, Tertib-i sni, c. VII, s. 16-23; Tanin, 12 Ekim 1913 il 22 Ekim 1913.

554

92

kdam, 5960, 12 Eyll 1329 (25 Eyll 1913), s. 2; Aynca bkz. Dstur, Tertb-i sni, VII, s.

15-74; Armaolu. a.g.e., s. 347-348; Shaw, a.g.e., s. 358-359. 93 Armaolu, a.g.e., s. 348; Shaw, a.g.e., s. 358. Atina Barnn tam metni iin bkz. Nihat

Erim, Devletleraras Hukuku ve Siyas Tarih Metinleri, I, Ankara 1953, s. 477-488. 94 95 Aybars, a.g.e., s. 52; ok, a.g.e., s. 267. Byk Devletler Adalar konusunda Osmanl Devletine verdii notadan bir gn nce, Ege

adalarnn Yunanistana verildiini, ancak Yunanistann Gney Arnavutluktan ekilmesi gerektiini bildirmilerdir. Bk. Rifat Uarol, a.g.e., s. 444. 96 97 Shaw, a.g.e., s. 359. Armaolu, a.g.e., s. 348. Srbistan ile yaplan anlamann tam metni iin bkz. N. Erim,

a.g.e., s. 389-497. 98 Dnemin nemli ahsiyetlerinden ve kinci Balkan Sava srasnda Bakumandanlk

grevini yapan Ahmet zzet Paa, Osmanl Devletinin Balkan Savanda bozguna neden olan sebepleri sonradan kaleme almtr. Bkz. Ahmet zzet Paa, Feryadm, s. 168-179. 99 Daha nce Alemdar gazetesinden tespitimize gre; Bulgarlarn byk-kk rtbeli 1160

zabit, 21. 018 asker l olmak zere 72.018 nefer zayiat vukua gelmitir. Ayrca atalcada 35.000 nefer koleraya yakalanm, bunun 3.000i lmtr. Avrupa gazeteleri de Bulgar zayiatnn 150.000den aa olmaddr [Alemdar, 160-270, 12 Safer 1331/8 Knn- sn 1328 (21 Ocak 1913), s. 2.]. Bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 25. 100 Bunun iin bk. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 25. 101 W. M. Sloane, a.g.e., s. 146. Sava ncesi Balkan devletlerinin yzlm, nfusu, btesi ve asker says hakknda bkz. Mdfaa-i Milliye Dergisi Bulgaristan iin nu: 33, 15 Haziran 1328 (28 Haziran 1912), s. 108; Yunanistan iin nu: 34 s. 120; Srbistan iin nu: 35, s. 129; Romanya iin nu: 36, s. 139; Karada iin nu: 37, s. 147. Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 25. 102 Seferberlik ile mtreke zamannda ordunun iae masraflar da gz nne alnp, bu rakama 160 milyon frank daha ilve edilmelidir. Bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 25. 103 Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 26. Bu devletlerden Srbistann topraklan %82, nfusu da %50den fazla artmtr. Bkz. Shaw. a.g.e., s. 359. 104 Shaw, a.g.e., s. 359. Bu konuda ayrca bk. Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (17891914), Ankara 1997, s. 693 vd. 105 E. Ziya Karal, a.g.e., s. 349.

555

106 Balkan Sava srasnda Rumeliden Anadoluya ynelik g hareketleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Ankara 1995. 107 lhan Bardak, mparatorlua Veda, stanbul 1985, s. 369. 108 Ne yazktr ki, Balkanlardaki birer Trk mhr olarak kalan sanat eserlerimizin bugn bile, medeniyetin beii saylan Avrupada, Srplar ve dier baz Balkan lkelerince nasl yok edilmeye alld malumdur. Bu sebepten getiimiz gnlerde, Afganistanda, binlerce yllk tarih buda heykellerini yok etmeye alan Taliban ynetimine dnya kamuoyunca gsterilen tepki acaba Srplara ne derece duyulmutu?

556

Bulgar Mezlimi / Yrd. Do. Dr. Ahmet Halaolu [s.308-315]

Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye I. Bulgaristanda Osmanl Hkimiyeti Ondrdnc yzyln ortalarndan itibaren Sleyman Paa komutasnda Rumeliye geen Trkler, bu sayede Balkanlar da fethe balamlardr. Nitekim bu fetihler neticesinde, Osmanl Devleti Bulgaristana 1389 ylnda hakim olmutur.1 Trklerle ayn kkten olan2 ve 8. yzyldan sonra Slav kltrn kabul eden, dier bir tabirle Slavlaan Bulgarlar arasnda Osmanl hakimiyeti, dier Balkanl milletlerde olduu gibi, kolaylkla benimsendi. Osmanl Devleti, hakimiyeti altna ald dier btn milletlerde olduu gibi, Bulgarlar halknn da din, dil ve eitim hrriyetine dokunmad. Balkanlarn fethiyle, Osmanl Devletinin fetih politikas gerei, fethedilen yerlere Anadoludan Mslman-Trk nfus iskn ve ayn zamanda eitli imar faaliyetlerinde bulunularak, buralarn Trklemesi ve mamur edilmesi hedeflenmitir.3 Osmanl Devletinin Balkanlardaki Tuna ve Edirne vilyetleri zerinde kurulu olan Bulgaristan, ayn zamanda merkeze yaknl ve sefer yolu gzerghnda olmas mnasebetiyle ve Osmanl Devletinin Bulgar tccarlarna geni imtiyazlar tanmas sonucunda, ticar bakmdan olduka gelime gstermitir. Bu ekilde, 19. yzyla kadar, yaklak 500 yl Osmanl hakimiyetinde yaayan Bulgarlar, bar ierisinde ve benliklerinden hi bir ey kaybetmeden varlklarn srdrmlerdir. Bulgarlar arasnda Osmanl Devletinden ayrlma dncesi ve ilk Bulgar mill hareketinin edeb alanda 1835 yllarndan itibaren kt grlmektedir. Bu hareket zamanla ve Rus Panslavistlerince4 de desteklenince kuvvet kazanmaya balamtr. Nitekim 19. yzyln ortalarndan itibaren Bulgarlar arasnda gelien milliyetilik akmndan Rusya kendi Balkan politikas iin de yararlanma yolunu tuttu. Bu arada Ruslar, Bulgarlar arasndaki eitim ve kltr faaliyetlerini rgtlemeye altlar ve Bulgar kilisesini de Rum etkisinden kurtararak, bamsz hale getirmek istediler. Bunun sonucunda da, 1860 ylnda Bb- liye bavurarak, bundan byle Fener Patriini bakan olarak tanmayacaklarn bildirdiler.5 Bulgar kilisesinin 1870 ylnda kurulmasndan sonra ayrlk Panslavist hareketler iyice artt. Nitekim, Bulgarlar, kiliselerinin bamszln bu ekilde saladktan sonra, bu defa siyas bamszlk iin almaya balamlardr. Bu gelimeler nda 1867de bu amala bir ayaklanma km, ancak bu Osmanl Devletince bastrlmtr. 1876da ise birincisinden daha byk ve plnl bir ayaklanma daha hazrlanmsa da, Osmanl Devletinin yerinde ald tedbirler sonucunda bu ayaklanma da sonusuz kalmtr.6 Ancak bilindii gibi, tarihimize Doksan Harbi diye geen 1877-78 Osmanl-Rus Savann sonunda imzalanan Ayastefanos Antlamasyla, Rus nfzu altnda ve Osmanl Devletine sadece vergi vermekle ykml, byk bir muhtar Bulgaristan Prensliinin kurulmas kararlatrlmtr. Ancak bu anlama, artlarn kendi karlar asndan olumsuz bulan byk devletlerin mdahalesi sonucunda, Rusyann da geri adm atmasyla yenilenmi ve Berlin Antlamas imzalanmtr.7 Berlin Antlamasyla, Bulgaristan Prensliinin snrlar da daraltlm ve Tuna vilyetinin Sofya, Vidin,

557

Varna, Trnova ve Rusuk sancaklarndan mteekkil ve yaklak 63.000 kilometrekare byklnde muhtar bir Bulgaristan Prenslii kurulmutur. Daha sonra, ayn antlama ile Edirnenin Filibe ve slimiye sancaklar zerinde oluturulmu olan ark Rumeli vilyetinin de 1885te Bulgaristan Prenslii tarafndan ilhak edilmesiyle,8 Bulgaristan topraklarn 96.000 kilometrekareye karmtr.9 kinci Merutiyetin iln edilmesini frsat bilen ve Osmanl Devletinin de dahilinde meydana gelen karklklardan faydalanan Bulgaristan, Avrupa devletlerinden grd destekle de, 6Ekim 1908de bamszln iln etmitir. Zaten son yllarda Avrupal byk devletlerce tam bamsz bir devlet olarak grlen Bulgaristan Prensliinin Osmanl Devleti ile olan tek ba, verdii vergilerdi. Bylece Bulgaristan kendisine, Osmanl Devletine tam manasyla tbi olduu gnleri hatrlatan bu badan, bamszln iln etmekle kurtulmu oluyordu.10 1877-78 Osmanl-Rus Harbinden itibaren, Bulgaristandaki Mslman-Trk topluma kar, sistemli bir yoketme ve mezlim siyaseti takip edilmitir. Nitekim bu yzyln sonlarnda, zellikle Rusyann teviki ve Batl devletlerin de kaytszlyla, pekok blgede ounluu tekil eden Trkler, grdkleri zulm yznden kimileri ldrlm, kimileri ise yerlerini-yurtlarn terketmek zorunda kalmlardr. Nitekim 20. yzyla gelindiinde de Trklere kar uygulanan soykrm devam etmitir. Bu durum, tarihte Trklere kar yaplan soykrmn bir aynas olup, bunun meden Avrupaya eski Bulgar ynetimince aynen yanstlmas asndan nemlidir. Ancak Trklere kar uygulanan mezlime gemeden, tarih perspektifler ierisinde Bulgaristan nfusuna bir gz atmay uygun gryoruz. II. Tarih Seyri erisinde Bulgaristann Nfus Yaps 14. yzyldan itibaren, Rumelinin fethine paralel olarak, Anadolunun muhtelif yerlerinden Trkler Rumeliye g etmi ve devletin iskn politikas erevesinde buralara yerletirilmilerdir. Fetihlerin ilerlemesiyle buralara yerleen ve vatan edinen Trklerin says da haliyle artmtr. Bunun sonucu olarak 15. ve 16. yzyllarda Rumelinin nfus younluu artm ve eskisine nazaran daha mamur bir hale gelmitir. Nitekim Trkler sosyal sahada da Rumeliyi Trkletirmiler, yeni messeseler ve saysz kltr eserleriyle donatmlardr.11 18. ve 19. yzyllarda, Osmanl Devletinin gerileme dneminde, yaplan savalarn malubiyetlerle neticelenmesi ve kaybedilen topraklarda yaayan Mslman-Trk nfusun, daha gvenli grdkleri Rumeli ve Anadoluya g etmeleri sonucu sz konusu blgelerin de MslmanTrk nfusunun daha da younlamasna neden olmutur. Nitekim Doksan Harbinin hemen arefesinde, 6 Ekim 1876 tarihli bir raporda, yalnz Tuna vilyetinde 1.233.500 gayr-i mslim (1.130.000i Bulgar) ve 1120.000 Mslman nfus bulunduu belirtilmektedir. Buna gre, o tarihlerde Ruslarn Bulgaristan ismini verdikleri Tuna vilayetinde Bulgar nfus genel nfusun anca yars kadard.12 Yine 1878 yl ierisinde yaplan bir aratrma ve resm rapora gre, Tuna vilayeti (Ruscuk, Vidin, Trnova, Tula, Varna, Sofya sancaklar) ile Edirne vilayetinden slimye ve Filibe sancaklarnda 1.509.595 Bulgara kar, 1.800.954 Mslman-Trk nfus bulunmaktayd. Buna gre Mslman Trkler nfusun %57sini, Bulgarlar ise %43n tekil etmekteydi.13 Ancak 1877-78 Osmanl-Rus

558

Harbi srasnda, Trklerin maruz kald katliamlardan dolay yzbinlerle ifade edilen ksmnn lmesi veya ge zorlanmas sonucu, Bulgaristandaki nfus oran Trklerin aleyhine bozmutur.14 Buna ramen Ocak 1881de yaplan ilk Bulgar nfus saym, blgedeki, zellikle Rus ve Bulgar etelerinin katliam yapmadklar, baz ilelerde Trklerin hl te iki ounlukta olduunu gstermektedir.15 Bulgaristann resm aklamalarna gre, 1910 ile 1946 yllar arasndaki nfus saymlarnda Mslman-Trk nfus srekli bir art gstermitir. Buna gre 1910 ylnda 602.078 olan MslmanTrk nfus, 1946da 938.418 olarak verilmekte ve Trk nfusun genel nfusa oran ortalama %14 seviyesinde gsterilmektedir.16 1946 saymndan sonra ise, nfusun dinlere gre tasnifine son verilmi ve 1956 saymnda nfusun milliyet durumuna gre ayrlmasna karar verilmitir. Ancak bu kararn ardndan Bulgar resm saymlar Trk nfusu asndan gerekleri yanstmaktan devaml uzak kalmtr. Zira 1956 saymnda 7.614.372 olan toplam Bulgar nfusun 656.688inin Trk olduu belirtilmektedir. O dnemlerde Bulgarlarn nfus art oranlar binde 10-15ler olduu, Trklerin nfus art oranlarnn ise binde yirmilerin zerinde olduu gz nne alnrsa, Trk nfusun azalmas yerine, yllar getike artmas gerekmektedir. Bu da gstermektedir ki, Bulgaristan bu yeni uygulamayla, istatistik rakamlar keyf ekilde deitirmektedirler. Gnmzde Bulgaristanda yaayan Mslman-Trk nfusun 2 milyondan fazla ve bunun da genel nfusa oran %25 seviyesinde olduu tahmin edilmektedir.17 Nitekim bugn, Bulgaristanda yaayan Trklerin kurmu olduu Haklar ve zgrlkler isimli bir partinin 20nin zerinde kard milletvekili saysyla hkmet orta olmas, Bulgaristandaki Trk nfusunu tespit alarndan nemlidir. III. Bulgar Mezlimi A. 93 Harbi Srasnda ve Sonrasnda Bulgar Mezlimi Yukarda ayrntl verdiimiz Bulgaristann nfus yapsna baktmzda, Bulgarlar kadar, Bulgar olmayanlarn da yaad topraklar zerinde bir Bulgar Mill Devleti kurabilmek iin, Bulgar olmayan unsurlarn eritilmesi yoluna gidilmesi gerekmekteydi. Her ne kadar bu politika ile Bulgar olmayan Hristiyan unsurlarn uzun vadede Bulgarlamas salanabilir gibi gzkyorsa da, Mslman unsurun eriyip kaynamas beklenemezdi ve beklenilmedi. Nitekim ilk olarak bunu Rusya anlad iin, igal ettii yerlerde yaayan Mslman-Trkleri g etmeye zorlamtr. Nitekim ayn politikay Bulgaristann kurulmas aamasnda Rusya, Bulgaristan iin de uygulamay uygun grm, bunun neticesinde, kurulmas plnlanan yeni Bulgar Devletinin mill bir vasf tayabilmesi iin Bulgar olmayan nfusu ve zellikle de Trk unsurunun yok edilmesi, def etmesi yoluna gidilmitir. Ksacas bu politikaya gre, Bulgarlarn mutlak ounluk hale gelebilmesi iin, Trklerin krlmas yani gnmzdeki kullanmyla soykrm gerekmekteydi.

559

Doksan Harbiyle birlikte Tuna ve Edirne vilyetlerinden Trkleri def etme ve yok etme politikas, ilk olarak Trklerin silahszlandrlmas ve ikinci safha olarak da Bulgarlarn silahlandrlmas eklinde tatbik edilmeye balanlmtr.18 Nitekim bu ekilde silahlanan Bulgarlar, Trk askeriyle savamak yerine, aralarnda kadn ve ocuklarn da bulunduu Mslman ve Yahudileri vahiyane bir ekilde katletmeye balamlardr.19 Bu arada, Ruslar da bo durmamlar, sz konusu mezlimler karsnda Avrupay yanltmak ve onlarn muhtemel bir mdahalesine engel olmak gayesiyle Rumen gazetecilere, Trk askerlerinin de Hristiyanlara kar mezlimde bulunduklarn gsteren yaynlar yapmalarn emretmilerdir. Sonuta Bulgarlarn Mslman halka ynelik zulm ve vaheti Rus generallerinin beklentilerinin bile kat kat stnde olmutur.20 Bulgar kyllerinin Trklere kar istenilen seviyede bir tenkil hareketine geilmesinin teviki iin, Bulgar kyllerine Mslman-Trk unsurun sahip olduu topraklar, evler ve mallar vaad edilmitir.21 Nitekim bunun semeresi ok ksa zamanda grlm ve bu ekilde yzbinlerce Bulgar kitlesi, sistemli ekilde Trk evlerine yerletirilmilerdir.22 Bu srada, gerek Ruslarn, gerek Bulgarlarn Mslman-Trk halkn din inanlarna da sayg gstermedikleri hakknda pekok belge mevcuttur. Nitekim Osmanl Devleti tarafndan gayr-i mslim topluluklara tannan din hrriyeti, yabanc devlet ve topluluklar tarafndan, lkelerindeki Mslmanlara tannmamtr. 93 Harbi srasnda Rus ve Bulgarlarn halkn din inanlarna saldrlar arasnda, camilerin ve trbelerin talan edilmesi, Kuran- Kermlerin yrtlmas, camilerin bazlarnn kiliseye, bazlarnn ahra tahvli,23 Mslmanlarn Bulgarlar gibi giyinmeye zorlanmalar, isimlerinin deitirilmesi saylabilir. Btn bunlarn yannda Mslmanlar zorla kiliselere gtrlerek, tenassura mecbur edilmilerdir. Mslman-Trk gen kz ve kadnlar da Rus ve Bulgar askerlerince tecvze uradktan baka, bir ksm ldrlm, bir ksm da genelevlerine gnderilmilerdir.24 Rus ve Bulgarlar tarafndan Rumelinin igali srasnda ilenen cinayet ve yaplan tahribatlar hakknda Trnova mutasarrfnn Osmanl Hkmetine gnderdii raporda, savan devam ettii yllarda, sadece Trnova civarndaki kylerde 4770 Trk katledilmi, 2120 Trk evi ise yaklm olduu belirtilmektedir. Daily Telegraph gazetesi zel muhabirine M. Drewe gnderilen bir telgraf da, Trklere kar yaplan insanlk d mezlimin boyutlarn gstermesi asndan nemlidir. Buna gre; Yeni Zara istasyonu civarnda 3000 kadar ceset grdk, hepsi Trkt. Kpeklerin ve domuzlarn bozulmu cesetleri kemirmelerikorkun bir manzarayd denmekteydi. Filibe Valisi de, Bulgarlarn Serhadli ve civar kylerinde kadn, erkek, ocuk btn Mslmanlarn camiye kapatldn ve hepsinin boazlar kesilmek suretiyle katledildiini bildirmektedir.25 Edirne civarndaki rk kynden Koukavaka kadar olan btn Mslman ve Rum kyleri Bulgarlar tarafndan tamamen tahrip edilmi ve ahalinin, zellikle de Mslmanlarn byk ounluu vahiyane bir ekilde katledilmilerdir.26 15 Ocak 1878de Filibeyi igal eden Ruslar ve Bulgarlar ehri tamamen yama etmi, kadnlara tecavz edip birok kiiyi de katletmilerdir.27 Bu arada Bulgarlar esir ettikleri Trk askerleri de, burunlarn, kollarn, kulaklarn kesmek gibi akl almaz ikencelerle ldrmlerdir.28

560

Btn bu mezlime kar, Trk halk tarafndan olas bir misillemeye engel olunmak iin, Osmanl hkmeti gerekli tedbirleri almsa da, Bulgar fanatizmine engel olunamam ve Bulgarlar tarafndan engizisyon zulmn aratmayan Trkleri yok etme faaliyeti btn hzyla devam etmitir.29 Doksan Harbi srasnda Trklere kar uygulanan mezlimin, ciltler dolusu kitap oluturaca dnlrse, btn belgelerin burada verilme imkn olmad anlalr. Biz burada, rnek tekil etmesi bakmndan, sadece birka belge sunabildik.30 Ancak bu sava srasnda Tuna ve Edirne vilayetlerinde meskun Trklerin 500 bini ya katledilmi ya da alktan ve hastalktan lmtr. Katliamdan ve hastalklardan kurtulabilen bir milyonu akn Mslman Trk ahali de canlarn kurtarabilmek maksadyla g etmek zorunda kalmtr.31 1879-1890 yllar arasnda ark Rumeli olaylar esnasnda da Bulgarlar, blgedeki Trk halkn yok etme politikasn yine sistemli bir ekilde srdrmeye devam etmilerdir. Bu yllarda da mahall idareler, mslmanlara kar bu gibi saldrlar nlemek yerine tedbir dahi almamlar, nitekim bu durumdan yararlanan silahl Bulgarlar, yaknda hepiniz yok edileceksiniz btn gayr-i menkulleriniz yama edilecek eklinde Mslmanlar srekli tehdit etmilerdir. Bu ekilde Mslman-Trk unsur, vilayetin hemen hemen btn blgelerinde, her an Bulgarlarn zulm ve bask ve tecavzleri ile kar karya kalmlardr.32 B. Balkan Sava Srasnda Bulgar Mezlimi Bilindii zere, iki safhada cereyan eden Balkan savalar Balkan ittifaknn ardndan, 8 Ekim 1912de Karadan Osmanl Devletine sava iln etmesiyle balamtr. Hemen ardndan da Bulgaristan, Yunanistan ve Srbistan da Osmanl Devletine sava ilan etmilerdir. Ancak bu savata Osmanl Devleti ordusu, eitli sebeplerden dolay, ok ksa zamanda malubiyetlere uram ve atalca hattna kadar ekilmek zorunda kalmtr. Bu ekilde tamamlanan birinci safhadan sonra, Balkan savann ikinci safhas balam ve kinci Balkan Sava srasnda Osmanl ordusu ileri harektla, igal altnda olan Edirne, Dimetoka, Krklareli gibi ehirleri kurtarm, bylece Osmanl snr Merie dayanmtr. Balkan Savanda Osmanl Devletinin iinde bulunduu siyasi durum ve malubiyetinden istifade eden Balkan devletleri, igal blgelerinde kalan Trklere kar akla hayale gelmeyecek, insanlkla badamayacak mezlimde bulunduklar belgelerle sabittir. Nitekim Balkan Savann patlak vermesiyle Bulgarlar, Yunanllar, Srplar ve Karadallarn Makedonya ve Rumelinin Mslman-Trk halkn yoketme veya kovma nedeniyle yaptklar zulmler neticesinde, Doksan muhaceretinde olduu gibi, yine yzbinlerle ifade edilen Trk kitlesinin g ederek, stanbula ve Anadoluya gelmesine yol amtr.33 Bu sava srasnda Trklere yaplan mezlim, uygulan biimi asndan 93 Harbi srasnda yaplanlarn bir devam, sanki yarm kalm bir iin tamamlanmas mahiyetindedir. Balkan Sava srasnda Mslman-Trk unsura yaplan mezlim daha ncekilerden ok daha ardr. yle ki, Balkan devletlerinin Nevrekop, Menlik ve Petrite yaptklar mezlimin, engizisyon mezlimine

561

rahmet

okutacak

derecede

olduu,

Osmanl

hkmetince

byk

devletlere

vesikalaryla

sunulmutur.34 Balkan devletlerinin askerlerinin yannda komitaclarca yaplan zulmler de akl almaz boyutlardadr. Bilhassa bu devletlerden Bulgaristann ve dolaysyla Bulgar komitaclarnn Mslman-Trklere kar yaptklar mezlim, asrlarca bir milletin alnndan silinmeyecek bir leke brakacak mahiyettedir. Bu cmleden olarak, sava srasnda Bulgarlarn Davud, Topuklu ve Maden kylerini tahrip ettikleri srada, yalnz kadn ve ihtiyarlar deil, beikteki ocuklar bile paraladklar, Radovitede ise, btn erkeklerin katledildii bildirilmektedir.35 Mara kyne yakn tren gzerghnda ise ba para para edilmi, arkasndan sng ile kesilmi, yz paralanm Trk naalarna rastlanlmtr.36 Bulgar komitaclar Dramada da tam bir vahet sergilemiler, 400 hanelik Roksar kynde aban Aa isminde birinin parasn gasbettikten baka, kendisinin nce gzlerini, sonra burun ve kulaklarn, daha sonra ise kol ve bacaklarn keserek vcudunu sokak ortasna atmlardr. Yine ayn kyde Maarif memurlarndan gen bir muallimin de gz ve kulaklarn keserek katletmiler, ad geen kyde sadece 40 kii brakp geri kalanlar son derece zlimne ve gaddarne bir suretle ldrmlerdir.37 Bir Rus gazetesinin verdii bilgiye gre, daha savan balangcnda Bulgar komitaclar ve ahalisi, Debernecik kynde 39 erkek ve kadn bir caminin iinde diri diri yakmlar, Karaova kynde ise btn Trkleri boazlamlardr.38 Bulgar komitaclar g eden kafilelere de srekli saldrmlar, bylece binlerce masum insann kanna girmilerdir. skeede Bulgarlar ele geirdikleri kiileri para para etmiler, Komanova ve skp arasnda ise yaklak olarak 3000 kiiyi katletmilerdir. Sirozda ise, nefs-i mdafaa eden Trkler iki askeri ldrdkleri gerekesiyle, Bulgar subay saatine bakarak; imdi saat yarm, yarn ayn saate kadar Trklere istediinizi yapabilirsiniz demesi zerine katliama balanlm ve gn boyunca 1200 ile 1900 arasnda masum Trk halk ldrlmtr. Siroz sancandaki 134.000 Mslman nfusun 20.000 kadar bu ekilde Balkan mttefiklerince katledilmitir.39 te yandan sava srasnda ele geirilen Bulgar esirlerinin bir ounun ceplerinde kpe ve yzklerle ssl kadn kulak ve parmaklarnn bulunmas,40 Bulgar insanln meden dnyaya gstermesi asndan nemlidir. 25 kyden mrekkep ve 12.000 civarndaki ahalisinin hemen hemen tamam Mslman-Trk olan Kirmi nahiyesinde de Bulgarlar evleri yaktktan baka ahaliye zulme balamlar, kaabilenler kam, kaamayanlarn ou ise Bulgarlarca ldrlmlerdir.41 Yine 15 kyden mrekkep akal nahiyesinde de eyalar yama edilmi, ahalisi Gmlcineye hicret etmitir. Ancak yerlerine tekrar dnmeleri salanmsa da, hocalar, imamlar, muhtarlar, ileri gelenleri katledildikten sonra, kalanlar zorla tenassur ettirilmilerdir.42 Tutrakan kasabasndan alnan bir bilgide ise, Tutrakanda btn Mslman-Trklerin Bulgarlarn ellerinden ehit olaca gn bekledikleri ve hergn birka kurban

562

verdikleri yolundadr. Ayrca Tutrakana bal Maksutlar kynde Bulgarlar tarafndan yama edilmedik ev, rzna geilmedik gen kz kalmad da bildirilmektedir.43 Bulgarlar, sava srasnda ellerine geirdikleri Osmanl esirlerine de masum halka rev grdklerinden farkl davranmamlardr. Nitekim Eski Zarada ele geirdikleri 3000 Osmanl esirini gaddarne bir ekilde katletmeleri zerine halk heyecana kaplmtr.44 Balkan Sava srasnda da Mslman-Trklere din bask uygulanmas yoluna gidilmi, bunun sonucunda Trklere ait camiler, mescitler kapatlm, baz camiler kiliseye evrilmitir.45 Nitekim Selnikte bulunan Ayasofya Camiini kiliseye evirmeleri srasnda kendilerine kar geldikleri bahanesiyle, katliama da balanm ve bunun sonucunda 500 kii Bulgar askerlerinin at ate sonucu ldrlmtr.46 Varnada Bulgarlarn mezzinleri minareye karmamalar yznden, ezan okumak mmkn olmamtr.47 Bunun yannda pekok ky ve kasabada ahaliye zorla din deitirilmeye allmtr. Bulgarlarca yaplan din basklar isim deitirme eklinde de olup, kendilerine verilen Hristiyan isimlerini sylemeyen Trklere para ve idam cezas uygulanmaya balanlmtr.48 Balkan Sava srasnda Trklere kar uygulanan bask ve zulmlerde ekonomik karlar da yatmaktadr. Nitekim Bulgaristandaki Mslman halk bu gaye ile de ge mecbur edilmi, bu sayede buralarda Trklerin says gittike azalmtr. Snra yakn yollar kefe memur Yzba Cemil Efendinin bu konuda verdii bilgi dikkate ayandr. Cemil Efendi, 2 Austos 1913 tarihli raporunda; Bulgarlarn bu civarlar istilsndan 15-20 gn sonra Trk kylerinde mezlimin balad ve Bulgar hkmetinin Hristiyanlar, Mslmanlar katletmek, kalanlarn hicrete mecbur etmek suretiyle, arazi ve mallarnn kendilerine kalacan bildirmesi pekok masum insann ldrlmesine sebep olmutur denilmektedir. Gerekten de Bulgaristan hkmeti Bat Trakyadaki Mslman ve Rum ahalinin iine 120.000 Bulgar gmeni yerletirmitir.49 Grld zere bu savata da, Bulgarlarn Trklere kar uyguladklar mezlim zhir olarak, tpk 35 sene ncesi gibi, zulmler, din basklar ve ekonomik sebeplere dayandrlm, gerekte ise tek millet yaratmaya almak olmutur. Bylece Balkan mttefikleri, drt-be asrdan beri mesut bir hayat srmek msaade ve imkn veren Trklere kar belki de minnetlerini bu ekilde gstermek istemilerdir. Balkan Sava srasnda mttefiklerce, yarm milyon civarnda Mslman-Trk katledilmi,50 bir o kadar da daha gvenli grdkleri yerlere g etmilerdir.51 Ayrca yine sz konusu sava srasnda Trklerin yan sra, pek ok Mslman olmayan unsur da mezlimden kurtulmak iin g etmek zorunda kalmtr.52 C. Balkan Savandan Gnmze Bulgar Mezlimi Balkan Savandan itibaren, gemiteki hatalarn tekrarlayan Bulgar ynetimi, 9 Eyll 1944 tarihinde, komnist rejimin kurulmasndan sonra da, Trklere kar ayn tutumunu devam ettirmitir.

563

Komnist rejim, nceki dnemlerde takip edilen siyaseti genelde tenkit etmesine ramen, Byk Bulgaristan hayalini srdrmekten de imtin etmemitir. Bu tarihten itibaren de Bulgaristan hkmeti Byk Bulgaristan hayalini gerekletirebilmek iin ncelikle suni bir Komnist-Bulgar-Slav Toplumu yaratma hedefini gtmlerdir. Bu yzden Tek Millet (Edina Natsiya) teorisini ortaya atmlar ve lkelerinde aznlk olarak yaayan bata Trkler olmak zere, Makedonlara, Romenlere, Srplara ve Arnavudlara kar Kaynama tezi altnda isim, din ve dillerini zorla deitirme yoluna giderek, tek bir Bulgar toplumu yaratmaya almlardr.53 Nitekim bu dncenin neticesinde, 1945 ylndan sonra, bunu uygulama safhasna geildi ve zellikle Mslman-Trklere kar insanlk d ve hukuka aykr soykrm bir kez daha tekerrr ettirildi.54 1956 ylnda Todor Jivkovun i bana getirilmesinden sonra, Bulgaristann Trklere kar yrtt politika, aleyte olarak, daha da deimitir. Nitekim Jivkov dneminde, Bulgar anayasalaryla milletleraras ve ikili antlamalarla tannan haklar nce kstlanm, sonra ise tamamen kaldrlmtr. Bu kstlama zellikle eitimde de grlm, ilk olarak 1959da Trk aznlk okullar tamamen kapatlm ve Trke semeli ders olarak haftada 2 saate indirilmitir. 1974 ylnda ise bu uygulamaya da son verilmitir.55 1968-1972 yllar arasnda, Bulgarlar, Bulgarlatrlmay kabul etmeyen ok sayda Trk katletmekten geri durmamlardr. 14 Mart 1972 tarihinde en iddetli boyutlara ulaan bu hareket, ayn yln sonlarna kadar devam etmitir.56 Uygulamann tatbikatnda, isim ve dinlerini deitirmedikleri iin Rodoplar, Deliorman ve Dobrucada kadn, ocuk, erkek ayrmakszn ok sayda Trk hunharca ldrlmtr. 1970 ylnda yaplan katliamlarda 17.000 Trk vahice ldrlmtr. Ayrca sadece Meri Barajnda 1000 kiinin cesedi toplu olarak bulunmutur.57 14-18 Mart 1972 gnleri arasnda Rodoplarda meydana gelen toplu ikence, ldrme ve tecavz olaylarndan dolay ormana snmak zorunda kalan Trklerin srarl takibi sonu vermeyince, Bulgar gizli servis yetkililerinin emriyle, 18-20 Haziran gn Trklerin snd ormanlara uaklarla zehirli gaz pskrtlm, bunun sonucunda da 8-10 bin civarnda Trk lmtr.58 Ancak Bulgaristann bu hunharca cinayetlerini Libyann protesto etmesi ve Yugoslav televizyonu dnya kamuoyuna duyurmasna ramen, Trkiyenin 1970 olaylarna sessiz kald grlmektedir. Nitekim Trkiyenin sessizlii Bulgaristan yneticilerine kuvvet vermi olacak ki, bask daha da artmtr.59 Sonuta Bulgaristanda yaayan Trk topluluu 1972 ylnda toplu srgn, katliam, ikence gibi 20. yzyl insanlk dnyasnn utanaca her trl uygulamalara maruz kalmtr. Bu son Bulgarlatrma kampanyasnda da 15-20 bin civarnda Trk katledilmi, 558.325 MslmanTrkn ismi deitirilmi, isimlerini deitirmekte direnenlerden 48.073 kii iten atlm, ok sayda rencinin Bulgar adn almad iin okullardaki kayd silinmitir, pekok kiinin de diplomas, nfus czdan, ehliyeti iptal edilmitir.60 Bulgaristan btn gayretlerine ramen srdrd Trkleri Bulgarlatrma siyasetinde arzulad sonucu elde edememitir. Bu yzden 1984-85 yllarnda, Bulgaristanda Trklere kar srdrlen basklar btn lke apnda tekrar iddetlenmi ve bir milleti yok etme hareketine

564

dnmtr. Bulgar yneticileri, Trklere kar gemite uyguladklar bask ve zulm aynen devam ettirmenin yannda, gemite elde ettikleri tecrbelerden de faydalanarak, yaptklarn belgeleyecek bir iz, bir delil brakmamak iin ar gayret gstermilerdir. Fakat burada unu tekrar dile getirmeliyiz ki, bu durum ne dnya, ne de Trk kamuoyunda yeterince duyulamam veya duyarsz kalnmtr. te bu ilgisizlikten de cesaret alan Bulgarlar 1984 ylnn ubat ayndan itibaren tekrar Bulgarlatrma kampanyasna balamlardr. Kasm aynda iddete bavurularak hz kazanan bu hareket neticesinde Gney ve Gneydou Bulgaristanda 1 milyondan fazla Trkn ismi zorla deitirilmitir.61 Gelimeler zerine, 1985 yl Ocak ay balarnda dnemin Cumhurbakan, Bulgar Devlet Bakan Todor Jivkova yazl bir mesaj gndererek, Trklere Bulgar adlar verilmesi hareketinden vazgeilmesini dosta rica etti. Ancak bu mesaja Jivkov dier Trk blgelerine de silahl saldr emriyle cevap vermi ve bu ekilde binlerce Mslman-Trk katledilmitir. Trk kasaba ve ky sakinlerinin Bulgarlatrlp, yok edilmeleri harekt 1985 yl ubat aynda tamamlanmtr,62 ikence, zulm, zehirli gaz gibi kanl hadiseler neticesinde yaklak birbuuk milyon Trkn Bulgarlatrlmas tamamlanmtr.63 Bulgar hkmeti 1989 ylnda da benzeri vahetlere devam etmitir.64 Bu dnemde Trkler, kendilerine yaplan zulm dile getirmek amacyla, eitli blgelerde sessiz yryler yapmlar, insanca yaama hakk talep etmilerdir. Ancak bu hakl ve yasal hareketleri bile Bulgar hkmetini tedirgin etmi ve bunun sonucunda Trkler dvlm, ikencelere tbi tutulmu ve ldrlmlerdir. 20-21 Mays gnlerinde artan basklar neticesinde Trkler drt ayr kasaba ve kyde toplam 35 kiilik bir knama yry gerekletirmilerdir.65 Bu yry srasnda da Bulgar askerleri, yine kadn, ocuk demeden, gstericilerin zerine ate amlar ve ok sayda Trkn lmesine neden olmulardr. Bu olayn ardndan Bulgaristan Devlet Bakan Jivkov televizyonda; Trkiyeyi Bulgaristanda yaayan ve Trkiyeye gmek isteyen btn Mslmanlara snrlarn amaya davet ediyorum eklinde yapt konumadan sonra, devletleraras hukuka aykr olarak, Bulgaristanda yaayan binlerce Trkn mal varlklarna el konularak, snr d edilmeye balanmtr. yle ki, 21 Austos 1989 tarihine kadar snrd edilen Trklerin says 310 bine ulamtr. Sonu Trklerin nce Anadoluya, daha sonra ise Balkanlar ve Avrupa ilerine kadar ilerleyip, buralar yurt edinmesiyle balayan ark Meselesi, Avrupa devletleri asndan, nce Trklere kar Avrupa topraklarn nasl koruyabilmek, 1683 Viyana bozgunundan sonra ise, Trkleri Avrupa topraklarndan nasl atabilmek zerinde ekillenmitir. Bu mesele altnda, 18. ve zellikle de 19. yzyllarda Osmanl Devletinin urad malubiyetler karsnda, Balkanlardaki Osmanl topraklar igal edilmi ve buralarda yaayan ok sayda Mslman-Trk, baka devlet veya milletlerin esreti altna girmitir. Nitekim bu kanl

565

savalarda, Rus ve Bulgar mezlimi ok ar boyutlara ulamtr. zellikle 93 Muharebesinin ilk gnlerinden balayan ve Balkan savalarnda da, daha ncekilere rahmet okutacak seviyeye ulaan, Trk halk kitlelerine kar giriilen acmasz katlim, gayr-i insan mezlim haline dnmtr. Bulgaristann kurulduu ilk gnlerden itibaren, Bulgaristan tabir edilen blgede, homojen bir vatan yaratmak hususunda her trl vastaya bavurmu olduunu grmekteyiz. Bunun iin de topraklarnda yaayan Trkleri kovmak, soykrma tbi tutmak, sindirmek, kltrn yok etmek ve bu sayede Bulgarlatrmak gibi uygulamalar devlet siyaseti haline getirmitir. Bu siyaset de bazen son derece iddetli basklarla, bazen de biraz daha yumuatlm bir ekilde, ama bir sreklilik arz ederek, 20. yzyln sonlarna kadar devam etmitir. Byle bir siyasetin takip edilmesinde bata Rusya olmak zere, dier baz Avrupal devletlerin de rol olduu unutulmamaldr. Gemite Bulgar hkmeti tarafndan Trklere kar yaplan insanlk d ve hukuka aykr faaliyetlere seyirci kalan lkeler, gelecekte de kendilerine kar ayn tutumda bulunabilecek, Bulgaristan benzeri baka bir lkenin kabilecei gereini gzden uzak tutmamaldrlar. DPNOTLAR 1 2 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. I, s. 192 v. d. Bulgar kkeni hakknda bkz. Akdes Nimet Kurat, Bulgaristan, A, s. 796; Bahaeddin

gel, Trk Kltrnn Gelime alar, c. I, stanbul 1971, s. 149-151; Laszlo Rasonyi, Tarihte Trklk, Ankara 1971, s. 89; lker Alp, Belge ve Fotoraflarla Bulgar Mezlimi (1878-1989), Ankara 1990, s. 10 v. d. 3 Bulgaristanda Trkler tarafndan yaplan sanat eserlerinden baz rnekler iin bkz.

Kmuran zbir, Bulgar Ynetimi Gerei Gizleyemez, stanbul 1986, s. 6 v. d. 4 Balkanlarda Panslavizmin douu ve yaylmas hakknda bkz. Sleyman Kocaba,

Avrupa Trkiyesinin Kayb ve Balkanlarda Panislavizm, stanbul 1986. 5 Osmanl Devleti bamsz Bulgar kilisesinin kurulmasn bundan on yl sonra, 11 Mart

1870te kabul etmitir. Bkz. Rifat Uarol, Siyas Tarih, stanbul 1995, s. 324. 6 Sz konusu ikinci isyanda 700 kyn katlmas plnlanmken, sadece 55 ky katlmtr.

Bkz. B. Kodaman, 1876-1920 Aras Osmanl Siyas Tarihi, Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, XII, stanbul 1989, s. 95 v. d. 1867 isyan iin bkz. Ahmed Refik, 1282 Bulgar htilli, T. T. E. M., Say 9, s. 137-167. Bu isyanlar hakknda geni bilgi iin ayrca bkz. Mahmud Celaleddin Paa, Mirat- Hakikat, Haz. smet Mirolu, c. I, stanbul 1983, s. 80 v. d.; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. VII, s. 8398. 7 Ayastefanos ve Berlin Antlamas iin bkz. M. Celleddin Paa, Mirat- Hakikat. Ayrca

bkz. Nihat Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyas Tarih Metinleri (Osmanl mparatorluu Andlamalar), c. I, Ankara 1953, s. 387 v. d.

566

ark Rumeli vilyetinin kurulmas ve Bulgaristana ilhak hakknda bkz. Mahir Aydn,

ark Rumeli Vilyeti, Ankara 1992. 9 E. Ziya Karal, a.g.e., c. VIII, Ankara 1983, s. 105 v. d. Balkan Savandan sonra ise,

Bulgaristan Bat Trakya ve Rodoplar blgesinde dokuz Trk sancan daha topraklarna katm (bu sancaklar Krcaali, Eridere, Koukavak, Dardere, Mestanl, Ortaky, Dvlen, Pamakl ve Nevrekop olup, Trk nfus oran %90lara ulamaktadr) ve topraklarn 111.000 kilometrekareye karmtr. Bkz. Bill imir, Bulgaristan Trkleri, s. 17; lker Alp, a.g.e., Ankara 1990, s. 1. 10 Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-13), Ankara

1995, s. 11. 11 Zaten Tapu Defterleri o yllarda Balkanlarda Trk nfusun ounluu tekil ettiini

ispatlamaktadr. Bunun iin bkz. Mnir Aktepe, XIV. ve XV. Asrlarda Rumelinin Trkler Tarafndan sknna Dair, Trkiyat Mecmuas, c. X, stanbul 1954, s. 299-312. 12 13 a.g.e., s. 3. 14 Bu sava srasnda ve sonrasnda Rumeliden Anadoluya gler hakknda bkz. Nedim Bilal imir, Rumeliden Trk Gleri, c. II, Ankara 1970, s. CLXVII. Bu rapor Doksan Harbinin balamasndan hemen nce hazrlanmtr. Bkz. lker Alp,

pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Ankara 1994. 15 Buna gre Eskicumada %82, Pravadda %62.3, Razgradda %68. 8, Rusukta %52.4,

Silistrede %71, umnuda %67.9 Mslman nfus bulunmaktayd. Bkz. Bill imir, Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl, I, Ankara 1987, s. 49. 16 lker Alp, Bulgar Mezlimi, s. 4.1926 yl saymnda Bulgaristana etnopolitik adan

bakldnda, Bulgarlar %84.1, Trkler ise %10.7 olarak gzkmektedir. Bkz. Richard Busch-Zantner, Bulgarien, Leipzig 1941, s. 38. 17 Son dnem nfusu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. lker Alp, Bulgar Mezlimi, s. 7; Bilal

imir, Bulgaristan Trkleri, Trk Kltr, Say 263, Ankara Mart 1985, s. 138 v. d.; Tark Somer, Bulgaristanda Trkler Semineri II, A Konumas, Ankara 20-22 Mart 1986, s. 4. 18 Bulgarlarn silahlandrlmalar sonucu, Bulgar eteleri tekil edilmi ve bu eteler Rus

ordusunu takip ederek, Rumeliye girmiler ve silahsz, susuz Trk ahaliye saldrmlardr. Bu kanl hareketin sebebi sorulduunda ise; Bulgar halknn kendiliinden galeyana gelip Trklerden intikam alm ve bunun nne geilememi olduu ileri srlmtr. Bkz. Nedim pek, a.g.e., s. 15 v. d. 19 Bu srada Bulgarlar kendi mezlimlerine btn Hristiyanlar ortakm gibi gstermeye

almlar, igal blgelerindeki Hristiyanlara kar Trklerin bir misillemede bulunmalar ihtimalini

567

gndeme getirmise de, Bb- li, Hristiyanlar korumak iin muhtemel btn tedbirleri almtr. Nedim pek, a.g.e., s. 16; L. Bernhard, Les Atrocites Russes en Bulgarie et en Armenie Pendant la Guerre de 1877, Berlin 1878, s. 29. 20 Bu haberler zellikle Avusturya ve Macaristan gazetelerinde yer almaktadr. Bkz. Nedim

pek, a.g.e., s. 17. 21 Bu sayede Trk muhcirlerin geri dnmeleri nlenecei gibi, dnenlerin ise tekrar g

etmelerine sebep olaca dnlmtr. Bkz. Bilal imir, Rumeliden Trk Gleri, II, s. CLXXV. 22 23 24 25 Bilal imir, Rumeliden Trk Gleri, II, s. CLXXVII. Ayrca bk. Nedim pek, a.g.e., s. 20. Bilal imir, Rumeliden Trk Gleri, I, s. 216-222. Nedim pek, a.g.e., s. 21. Bu konuda ayrca bkz. lker Alp, Bulgar Mezlimi, s. 22 v. d. Nitekim bu eit belge ve bilgiler olduka oktur. Bunun iin bkz. Zeynep Kerman,

Haziran-Temmuz ve Austos 1877, Ruslarn Asyada ve Rumelide Yaptklar Mezlim, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul 1987, s. 228-56 (Bu eser, Osmanl Devleti tarafndan 1877 ylnda neredilen Atrocites Russes en Asie et en Roumelie Pendant Les Mois Juin-Juillet et Aot 1877 adl kitabn tercmesi olup, 217 adet vesikay ihtiva etmektedir). 26 Bu da gstermektedir ki, Bulgarlar sadece Mslmanlara deil, kendi rkndan olmayan

btn toplumlara hunharca davranmlardr. Bkz. ATASE Arivi, K. 587, D. 43, F. 1-42/45. 27 28 29 30 Nedim pek, a.g.e., s. 27. Zeynep Kerman, a.g.e., s. 14. Nedim pek, a.g.e., s. 17. Nitekim bu konuda arivlerimizde pek ok belge ve fotorafn yan sra, pek ok da kitap

kaleme alnmtr. Bunlardan bazlar iin bkz. Bill imir, Rumeliden Trk Gleri, c. I-II-III.; lker Alp, Bulgar Mezlimi; Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri; Zeynep Kerman, HaziranTemmuz ve Austos 1877, Ruslarn Asyada ve Rumelide Yaptklar Mezlim; Ahmet Maranki, Balkan Mezlimi, stanbul 1993.; Tevfik Byklolu, Trakyada Mill Mcadele, c. I, Ankara 1987; Bilal imir, Bulgaristan Trkleri; Trk Kltr Dergisi, Bulgaristan Trkleri Says, Ankara Mart 1985. 31 32 Nedim pek, a.g.e., s. 40. Bulgarlar bu sralarda birok kyde Trk genlerini gece evlerinden toplamlar, kadnlarn

feracelerini kartmlar, alkol iirip, namuslarn kirletmilerdir. Nitekim bu durumu kabullenemeyen pek ok kadn, tecavze uramamak iin su kuyularna atlamay tercih etmilerdir. Bkz. Nedim pek, a.g.e., s. 133 v. d.

568

33

Balkan Sava srasndaki Rumeliden Trk gleri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet

Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), Ankara 1995. 34 35 36 37 38 39 s. 22, 62. 40 41 Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 33. Bu bilgiler Bulgar Vahet ve Mezlimi Resm Vesikalar bal altnda verilmektedir. Bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 32 (9 Kasm 1912 tarihli Hikmet Gazetesinden naklen) Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 32. BA, BEO, nu. 306726, 314867, 16 Temmuz 1329 (29 Temmuz 1913) BA, BEO, nu. 309586, 27 Tern-i sn 1328 (10 Aralk 1912). Tccar-zde brahim Hilmi, Trkiye Uyan, stanbul 1329, s. 19. Bu bilgi Selnikte bulunan tarafsz devletlerin konsoloslarnca verilmitir. Bkz. Ahmet

Halaolu, a.g.e., s. 33. Sirozdaki katliam iin ayrca bkz. Tccar-zde brahim Hilmi, Trkiye Uyan,

kdm, nu. 5922, 13 Ramazan 1331/3 Austos 1329 (16 Austos 1913), s. 3. 42 ayn yer. 43 Trk-slmlarn zntleri Bulgar Vahetleri, Sad. ve Ek Bilgileri Yazan H. Adnan nelin, Sz konusu 15 kyde 2420 hane olup, toplam 12.600 nfus bulunmaktayd. Bkz. kdm,

stanbul 1986, s. 27 v. d. Kitapta ayrca Nibolu, Filibe, Varna, Dobruca ve daha pekok MslmanTrk ky ve kasabasnda yaplan mezlim anlatlmakta ve mezlimler Hz. Adem andan beri dnyada rnei grlmemi pek ackl, elem verici vahet iinde vahet olarak gsterilmektedir. 44 45 BA, BEO, nu. 315493 (306726, 315267), 7 Austos 1329 (20 Austos 1913). Tccar-zde brahim Hilmi, Trkiye Uyan, stanbul 1329, s. 19. Bulgarlarca atalcada

camilere yaplan saldrlar ve muameleler hakknda bkz. BA, BEO, 310764, 31 Knn- sn 1328 (13 ubat 1914). 46 47 s. 23. 48 Kadn ve erkeklerin giyeceklerine de mdahale eden Bulgarlar, fesle gezmeyi Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 41. Trk-slmlarn zntleri Bulgar Vahetleri, Sad. ve Ek Bilgileri Yazan H. Adnan nelin,

yasaklamlardr. Bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 42.

569

49

Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 43. Mslman-Trk halkn mal ve rnlerine Bulgarlarca el

koyulmas hakknda bkz. Tccar-zde brahim Hilmi, Trkiye Uyan, s. 67 v. d. 50 Bunun iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 44 ve bkz. Tccar-zde brahim Hilmi, Trkiye

Uyan, s. 25. 51 Balkan Harbi srasndaki mezlimler hakknda da arivlerimizde ve dnemin yayn

organlarnda pek ok belge ve bilgi mevcuttur. Ancak konu hakknda yazlm kapsaml eserler iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e.; Trk-slmlarn zntleri Bulgar Vahetleri, Sad. ve Ek Bilgileri Yazan H. Adnan nelin, stanbul 1986; Tccar-zde brahim Hilmi, Trkiye Uyan, stanbul 1329; lker Alp, Bulgar Mezlimi. 52 Balkan mttefiklerinden Srplar ve Karadallar Arnavutlara, Yunanllar Musev ve

Bulgarlara, Bulgarlar da Musev, Rum ve Ermenilere byk lde zulm yapmlardr. Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 63 v. d. 53 lker Alp, a.g.e, s. 181.; Hasan enyurt, Bulgaristan Trklerinin Dram I, Trk Kltr,

Bulgaristan Trkleri Says, Say 263, Ankara Mart1985, s. 224. 54 Bulgaristanda yaayan Trkler, Devletler Hukukuna gre, aznlk statsndedirler ve

antlamalarn kendilerine tand aznlk haklarndan istifade ederler. Trk aznln ahd durumu Bulgaristann kurulduu tarihten beri vardr ve gnmzde de devam etmektedir. Yani bir baka deyimle Bulgaristandaki Trkler sorunu sadece Bulgaristann i sorunu deil, ikili ve ok tarafl anlamalara gre, Trkiyenin de Bulgaristanda yaayan Trk aznlk zerinde sz hakk bulunmaktadr. Bulgaristan Trk aznln ahd durumuyla ilgili Devletler Hukuku hakknda bkz. Bill imir, Bulgaristan Trk Aznln Ahd Durumu, Trk Kltr, Say 264, Ankara Nisan 1985, s. 241278. Ayrca bkz. Hamza Erolu, Milletleraras Hukuk Asndan Bulgaristandaki Trk Aznl Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl, I, Ankara 1987, s. 15-46. 55 Kasm Yargc-Selahaddin Galip, Bitmeyen G Dinmeyen Sz, Gne, 12 Haziran

1989, s. 4. Ayrca bkz. Kmuran zbir, Bulgar Ynetimi Gerei Gizleyemez, s. 41. 56 Bu dnemdeki Bulgarlatrma faaliyeti, Bulgaristan Komnist Partisi Merkez Komitesinin

17 Temmuz 1970 tarihinde aldklar Gizli tedhi ile milliyet ve din deitirme karar dorultusunda uygulanmtr. 57 M. Abdlhalk ay, Bulgaristan Olaylar ve Trk Meselesi, Trk Kltr, Say 263,

Ankara Mart 1985, s. 154. 58 len Trklerin cesetlerinin bir ksm ortalkta kalrken, ounun cesetleri de nehirlere,

barajlara atlmtr. Mesela Dospattaki barajda 1850 kadar Trk cesedinin atlm olduu belirtilmektedir. Bkz. lker Alp, a.g.e., s. 192.

570

59 60 d. 61 62 63

Abdulhalk ay, a.g.m., s. 155. 1970 ylnda Bulgarca yaplan bask ve zulmlere rnek iin bkz. lker Alp, a.g.e., s. 187 v.

lker Alp, a.g.e., s. 226. Trk Kltr, Bulgaristan Trkleri Says, Say 263, Ankara Mart 1985, s. 130-131. Bu say Yugoslavyann skp ehrinde Trke olarak yaynlanan Birlik gazetesine gre 2

milyon Trk, 500 bin ingene ve 200 bin Makedon olarak gemektedir. Bkz. lker Alp, a.g.e., s. 227. 64 Konu hakknda dnemin yayn organlarndan birinde kan bir dizi yazdaki balk XX.

yzyl dnya kamuoyunun olaya bak asn gstermesi asndan nemlidir. Yazda; Bulgar yneticileri, 93 Harbi ve Balkan Harbinden sonra yaptklar ge zorlama senaryolarn bugn yine tekrarlyorlar. 19. yzylda onlar seyredenler, imdi de ayn roldeler. Devlet olduunu iddia eden bir lkenin yurttalarnn bir blmne yapt utan verici muameleyi donuk gzleriyle, seslerini karmadan, Trklerin yokluuna kendilerini inandrmaya alarak seyrediyorlar Bkz. Kasm Yargc-Selahaddin Galip, Bitmeyen G Dinmeyen Sz, Gne, 12 Haziran 1989, s. 4. 65 Bu kasaba ve kyler, Bulgaristann kuzeydousunda umnuya bal Mahmuzlar

kasabas (yrye katlan 10 bin kii), Bohalar ky (yrye katlan 15 bin kii), Hezergrad (yrye katlan 5 bin kii) ve Dulovadr. (yrye katlan 5 bin kii) Ayrca dier yerlerde de binlerce Trk artan basklara kar knama yry yapmtr. Bkz. Trkiye Gazetesi, 23 Mays 1989.

571

Tekilt-I Mahssa'nn Kuruluu, Bakanlar ve Mustafa Kemal / Dr. Vahdet Keleylmaz [s.316-320]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tekilt- Mahssann kuruluu istisnai veriler dnda genellikle anlara dayal olarak aydnlatlmaya allm bir konudur. rgtn kuruluundan I. Dnya Sava sonuna kadar geen sreteki bakanlar da imdiye kadarki almalarda kesin ve doru olarak belirlenmi deildir. Bu makalede kendi belgelerine istinaden Tekilt- Mahssann kuruluu, bakanlar ve Atatrkn rgtle ilgisi konusuna aklk getirilmeye allacaktr. Bir ariv dosyasndaki verilere gre Tekilt- Mahssann kurulu tarihi ve sonrasndaki srete bakanlar yledir:1 Tekilt- Mahssa Dairesinin ibtida tekili: 17 Terin-i Sani 329 (30 Kasm 1913) Sleyman Asker Beyin Iraka azimeti: Terin-i Evvel 330 nihayesi Halil Beyin I. Kuvve-i Seferiye ile hareketi: 6 Kanun- Evvel 330 Cevad Beyin infiraketi: Mays 331 iinde Ali Beyin teslim almas Mays 331 iinde Ali Beyin hastalanmas: 24 Terin-i Evvel 334 Ali Beyin vefat: 31 Terin-i Evvel 334 Hseyin Tosun Beyin memuriyeti: 31 Terin-i Evvel 334 Dairenin lgas 15 Terin-i Sani 334 Yukardaki verilere gre 30 Kasm 1913 tarihinde kurulan Tekilt- Mahssann bakanlk grevinde srasyla Sleyman Asker Bey (Enver Paann amcas), Halil Bey (Kzanlkl), Cevad Bey (Tunuslu), Ali Bey (Bahamba) bulunmulardr. Mtareke dnemindeki tasfiye srecinde ise Hseyin Tosun Bey grev almtr. Ancak yukardaki verilere dayanarak bu belirtiklerimiz akademik kayglarn nde olduu bir almada mutlaka belgelerle desteklenmesi gereken bilgilerdir. nk ariv dosyalarnda yer alan tm veriler deerlendirilebilir olmakla birlikte ayn nitelikte deildir. Geri yukardaki bilgilere dayanak olarak bir ariv belgesi numaras ilgili notta gzkmektedir. Fakat bir ariv dosyasnn iinde yer ald iin tasnif esnasnda dosyadaki her ey gibi numaralandrlm olmas anlan verilerin niteliinin sorgulanmasna engel deildir. Hatta bu pheci yaklam bilimsel nesnellik araynn bir gereidir:

572

Yukardaki bilgiler yaananlardan istemsiz olarak geriye kalan bir nesneden elde edilmi deildir. Bundan dolay, bu bilgiler sralanmadan nce, ariv belgelerine gre deil bir ariv dosyasndaki verilere gre aklamasna zellikle yer verilmitir. nk anlan verileri ieren nesneler tarihe tanklk etmekle birlikte, ariv numaralarna ramen belge olarak nitelenmez. Yalnzca ariv numaralar olduu iin deinilen bilgileri -pek masumane olsa da- okuyucuyu yanltabilecek bir ekilde (belgelere dayal olduu dorultusunda) sunmak doru olmaz. Bylesine masumane bir yanlma/yanltma sz konusu ise, her bilimsel almada olabilecei gibi tadil, ikml ve tashih suretiyle belki yazarn kendisi belki de bir bakas tarafndan gereken dzeltmeler yaplmaldr. Bunun aksine bir tutum akademik kayglarn gz ard edilmesi demektir. Bu da ortaya kacak rnn bilimselliinden phe duyulmasn gerektirir. Anlan bilgiler her hangi bir makama her hangi bir nedenle iletilmesi gereken bir bilgi notu olarak hazrlanm da deildir. O halde zerinde allm olan malzemeyi nasl tanmlamak gerekir? Bu soruya verilebilecek olan doru karlk, anlan malzeme bilinli olarak brakldndan tr, tarihe dlen bir not olsa gerektir. Geri bahsedilen isimler ve tarihler her hangi bir znel deerlendirmeyi iermeyen veriler olduundan bunlarn doruluk derecesini yaz konusuyla ilgili belgeler zerinde sabr ve titizlik gerektiren bir almayla aydnlatmak mmkndr. Nitekim yaptmz almalar isimlerin kesin olarak doru ve sralamasnn da uygun olduunu ortaya koymaktadr.2 Grev devir teslimlerinin yine belirtilen zamanlamaya paralel olarak gerekletii de bu almalarla dorulanmaktadr. Fakat Tekilt- Mahssa neden kurulmutur sorusunun yantn phesiz anlan isim ve tarihlerden karmak mmkn deildir. Bu da ayrca zerinde durulmas gereken bir konudur. Geri isim ve tarihleri ieren dosyada savan sonunda yazld kesin olan znel ve genel nitelikli bir deerlendirme mevcuttur.3 Fakat bu Tekilt- Mahssann kurulu nedenini iermeyen ve savan sonucunun da yaratt duygusallkla tarihe dlm bir nottur. Ancak yaanandan geriye istemsiz olarak kalan Tekilt- Mahssa belgeleriyle rgtn ortaya kn ve bunun nedenini somut olarak saptam bulunuyoruz:4 Balkan Savalarnn ardndan zuhur ettirilen Garb Trakya hkmet-i muvakkatas Cemal Paann oralara gelerek bu havalinin tesliminin Osmanl Devletinin kar gerei olduunu anlatmas zerine sona erdirilmitir. Ali Fuat Bey ve arkadalar Bulgarlar aleyhinde almak zere nlerine dtkleri halkn -vicdanlar haricinde- Bulgarlara kolaylkla teslim olmalarn salamlardr. Bat Trakya Bulgaristan topra olduktan sonra Mslman halk ezdirmemek maksadyla skeede Cemil, Halim ve Fuat Beyler, Gmlcinede Sadk ve Arif Beyler, Dedeaata Rza Bey sivil bir surette bulunarak almlardr. Bu srada 329 senesi Kanun- Evvelinde Bulgaristanda yaplan seimlerde Radoslavof partisi ounluu salayamamtr. Fakat -Osmanl hkmetine olan dostluuna istinaden- igal ettii Bat Trakyadan Trk komitesinin yapaca etkiyle kacak millet vekillerinin kendi tarafna katlmasyla konumunu korumak hususunda Trk komitesinin reisi olan Sleyman Asker Beyle yaptklar mzakerede salanan muvafakat zerine -on alts Trk olmak zere- otuz iki milletvekilinin Radoslavof Partisine iltihakyla bu parti Sobranyada iktidarn muhafaza edebilmitir. Bu ekilde Trk komitesi, Osmanl hkmetine dost bir kabinenin Bulgaristanda

573

ibanda kalmasn salamak gibi ilk ve en mhim hizmeti yapmtr. Fakat Bulgarlar bu yaplan hizmeti unutmaktan gecikmemilerdir. Sobranyada varlklarnn temini ii sona erer ermez skee, Gmlcine ve Dedeaataki Trk komitesi mensuplarn birer birer snr d etmeye balamlar ve o zamanlar izinli olarak Trkiyede bulunanlarnn da Bulgaristana dnmesine msaade etmemilerdir. 330 senesi Haziranna (1914 senesi Haziranna kadar) bu kemeke devam etmekle beraber henz Bulgarlarn snr d etmeye muvaffak olamadklar, skeede Halim, Gmlcinede Arif Beyler Sleyman Asker Beyin emriyle silahl olarak balkana kmlardr. Bu kiilerin, nedensiz hi kimseye ilimemek suretiyle balkanda gezdikleri srada I. Dnya Sava km ve yine Bulgarlarla anlamak imkn hsl olmutur. Bulgar komitecileri Srbistanda alrken oradaki Trkleri elde etmek zere Bulgarlar Sleyman Asker Beye mracaat ederek Trk komitesinden yardm istemeye mecbur kalmlardr. Bylece Bulgaristanda Rodoslavofun himaye ettii Protokerof partisi komitesi ile Trk komitesini idare eden Asker Bey arasnda uzlama salanarak mtereken Srbistan ve Yunanistan aleyhine almak karar alnmtr. Trk Komitesinin maksad zahiren Srbistan ve Bulgaristanda Bulgar komitecileriyle ibirlii yaparak oradaki Mslmanlar Bulgaristan emelleri dorultusunda altrmak ve sonuta Makedonya muhtariyetini salamakt. Gerekte ise anlan maksat uruna almakla birlikte Bulgaristandan Osmanl hkmetine bir zarar gelmeyecek surette Bulgaristan dahilindeki Mslmanlar da rgtleyip her iki ama iin allarak btn Trkleri Osmanl hkmetinin karlarna hizmet ettirmek idi. Makedonya muhtariyetini salamak iin Trk htilal Komitesi adyla yaplan talimat gereince Bulgarlarla birlikte allrken iin Yunanistan ksm Sleyman Asker Bey tarafndan Ali Fuat Beyin uhdesine verilmitir. Dorudan doruya stanbuldan Sleyman Asker Beyin emriyle, subaylar ve eteler sevkiyle, Srbistan mntkas iinde hareket balatlmtr. te yukarda geen Trk Komitesi Tekilt- Mahssa olarak tarihe geen kurumun ncl, ekirdei ve hatta ta kendisidir. Reisi de Sleyman Asker Beydir. Dikkat edilecek olursa 29 Eyll 1913 tarihinde imzalanan Trk-Bulgar antlamasnn sonrasndaki zaman diliminde Bat Trakyann Bulgarlara teslimi yukarda deinilen abalarla ancak mmkn olmutur. Gnlszce gerekleen bu brakma sonrasnda -bir zamanlar Osmanl topraklarn Bulgaristana ya da Yunanistana katmak iin alan komiteler gibi- rgtlenen Trk Komitesi faaliyete gemitir. Bunun kurulu tarihi ise- tarihe dlen not olarak zikrettiimiz veriler iinde getii zere- 30 Kasm 1913 olmaldr. nk bu gne kadarki almalarmzla bakanlarn sralanmas ve bunun zamanlanmas ile ilgili verileri dorulayabildiimize gre 30 Kasm 1913 tarihine olaylarn akna ve belgelere bakarak itibar etmek gerekir. stelik Sleyman Asker Beyin ve sonrasndaki bakanlarn greve tam balama gnleri deil de yaklak tarihler verilirken 30 Kasm 1913 tarihinin gnyle belirtilmi olmasn nemsemeliyiz. Fakat anlalan odur ki, zelde Bat Trakya genelde ise Balkanlarla ilgili olarak kurulan rgt 2 Austos 1914 tarihli Trk-Alman ittifaknn ardndan daha geni lekli faaliyetler iin Tekilat- Mahssa adyla Harbiye Nezareti bnyesine alnmtr. Yeni batan kurulmu her hangi bir

574

rgt sz konusu deildir. Yalnzca Harbiye Nezaretinde resm olarak bir devlet dairesi haline gei olmutur. Belgeler nda bunu kesin olarak sylemek mmkndr: Deraliyyede Meserret Otelinde Sleyman Asker Beye Kardelerim vasl oldular. Sratle bir ifre beklerim.5 Yafa kl ve 16 Eyll 330 (29 Eyll 1914 tarihli bu ifreye, Sleyman Asker tarafndan verilen 20 eyll 330 tarihli yantta yle denilmitir: Sizinle muhabere iin ayrca bir ifre derdest edildi. Vuruduna kadar elde mevcud jandarma ifresiyle muhabere etmeniz zaruridir. Vurudunda o ifre ile muhabereye balaynz. Telgraflarnz Harbiye Nezaretine yaznz. Sleyman Asker (imza)6 Yukardaki belgelerden artk Tekilt- Mahssann Harbiye Nezareti bnyesine alnd anlalmaktadr. Ayrca bu telgraflarda geen ifrenin zlmesi hususunda da bir karklk yaanmtr. Aadaki yazma -her nedense- gnderilen ifrenin zlemediini ortaya koymaktadr: rsal buyrulan ifre-i nezaretpenahileri gerek Yafa sevkyat memurluuna celb olunan gerek burada mevcud bulunan ifre miftahlaryla hibir vechile halledilemediler. Drt harfli olarak yazlmlardr. Mamafih ikier ve drder harfleriyle bittecrbe halledilemedi. Hurufat pek karktr. Esbab telgraf memurlarnn ahz ve itada dikkat etmemelerinden ileri geldii agleb ihtimaldir7 Yukardaki yazmada iki rakaml Harbiye Nezaretinin Levazmat- Umumiye Dairesinin ifresiyle irsallerinin irade buyrulmas da istenilen ifre konusunda yine Sleyman Asker Bey imzasyla Keide edilen ifreleri Kudsten size gnderilecek olan jandarma ifresiyle halledeceksiniz.8 yant gnderilmitir. Bu metnin altnda kurun kalemle u not dlmtr: Hatra Kudsten Bafaya jandarma ifresinin gnderilmesi iin Umum Jandarma Kumandanlna telefon edildi. Verdikleri cevabda Kudsten Binba Hseyin Efendi namna 21 Eyll 1330 gnderildii hususunda mahallinden telgraf vurud etmi ve bu kere de tekrar tekid edilecektir. ifre konusunun da getii yukardaki yazmalar ne kadar apar topar harekete geilmi olduunun somut kantlardr. nk nemli faaliyetler gerekletirmek iin gnderilmi olan kiilere talimat ulatrmak iin hazrlanm ve hi olmazsa bunlardan biri ya da bu yazmalara araclk edenler tarafndan kullanlabilir bir ifrenin bile mevcut olmad anlalmaktadr. stelik deinilen yazmalarn ilkinden sonuncusuna azmsanamayacak bir zaman getii halde bu konu hl halledilememitir. Bunu doal karlamak gerekir. nk Tekilt- Mahssa ilgi ve faaliyet alan Meriin tesiyle snrl olarak ortaya kmken bir anda I. Dnya Savann kmasyla Harbiye

575

Nezareti bnyesine alnarak nceden hazrlkl olunmad aka anlalabilecek olan etkinlikleri gerekletirebilme urana girimitir. Tekilt- Mahssa I. Dnya Savann resmen balamasndan sonraki srete asl kurulu nedeni olan Meriin tesine ynelik faaliyetlerine ortaya kan yeni koullarn gerektirdii ekilde devam etmitir: Harbiye Nezaretine Asker Beye Protokerof ve Doktor Nikolof, Yahya etesinin gne kadar gnderileceini ve fakat buradan malumat almadan baka adam gnderilmemesini bildirmemi rica ettiler. M. Keml (imza)9 stteki telgrafta ad geen Protokerof yukarda deinildii zere Bulgar Babakan Radoslavof tarafndan himaye edilen ve Yunanllar ve Srplar aleyhinde mtereken almak zere Sleyman Asker Beyle anlamay salayan mehur komitecidir. Telgraf eken ise Osmanl Devletinin Sofya Ateemiliteri Mustafa Kemaldir.10 Yahyaya gelince Milli Mcadele dneminde Kuva-y Milliyeciler arasnda yer alan ve Atatrkn kendisine verdii nem Nutukta sayfalarca yer almasndan da belli olan Yahya Kaptandan bakas deildir.11 Zamanla Makedonya htilal Komitesi ile ibirlii halinde yaplan faaliyetler daha da ileri noktalara varmtr. Bunun somut kantlarndan biri aada verilen u ok nemli belgedir: Sofya 27 Terin-i Evvel 1330 Bakumandanlk Vekaleti Erkan- Harbiye Riyasetine Makedonya htilal Komitesince gnderilip Srblarn son tazyikt zerine Ustrumcaya ekilmeye ve baz hususu bizzat anlatmak zere Sofyaya gelmee mecbur olan Hakk Efendiyi son gnlerde Sofyada ictima eden Bulgar komite resasnca ittihaz olunacak mukarrerat anlamaa memur etmitim. Mumaileyhin Bulgar resasna vukubulan sual ve istizahna verilen cevaplar manzur- liniz olmak zere aynen lef ve takdim ediyorum. Todor Aleksandrof veya Protokerof hareketimizi tahkik iin bir memur tayin etti mi Bulgarlar melhuz harekt icra ederlerse vaziyetlerinde Srb ve Yunan aleyhine bir dereceye kadar melfuf raporun 11 numaral maddesinde rica olunan hususata dair akdemce gerek zat- lilerinize ve gerek bakumandan vekili paa hazretlerine maruzatta bulunmutum.

576

M. Keml (imza)12 Atatrkn yukarda deindii melfuf (ekli/iliik) rapor son derece nemlidir: Bulgarlarn cevab bervech-i atidir: 1- Grade karyesiyle Demirkap arasnda ve Vardar nehri zerinde bulunan tahminen 80 metre tuluundaki demir mendifer kprlerinin hedm ve teshri suretiyle Srblarn Selanikle olan muvasalat askeriyesinin katna suret-i katiyede karar verilmitir. 2- Bunun iin bir ksm Bulgar ordusu istihkm efradndan bir ksm da Bulgar ve Trk etelerinden mrekkeb ve iki el mitralyzyle mcehhez bir mfreze tefrik olunmutur. 3- Mfrezenin kuvveti 120: 150 nefer olacak ve dorudan doruya Bulgar Komitesinin mfetti-i umumisi Todor Aleksandrof veya miralay mtekaidi Protokerof tarafndan idare edilecektir. 4- Malzeme-i tahribiye ve mitralyzler bu sabah Ustrumcaya gnderilmitir. 5- Trklerden hareket-i taarruziyeye ben ve Hseyin arkadalarmzla itirak edeceiz. Kprnn bulunduu mahalle karib slam kurras olmad cihetle suikasdin ahali-i mslimeye pek de o kadar agraz- mazarrat eylemesi meml deildir. 6- skbe main infermli (Machine infermale) gndermek suretiyle ikinci bir suikasde de teebbs olunacaktr. 7- stanbuldan hatt hareketimize dair cevab- sarih ve kati gelinceye kadar muhafaza-y hukuk iin ben Bulgarlarn ayn hareketini takip edeceim. 8- Vardar ve Pregalipnepaya kadar Makedonyann Bulgaristana terki suretiyle Bulgarlarn muhafaza eylemeleri iin Srbistan tarafndan vuku bulan teklifat- taviziyenin Bulgarlarca redd olunduunu Todor Aleksandrof syledi. 9- Dn akam komitenin merkez-i umumisi agleb ihtimal erkan- askeriye ve mlkiyeden baz rical hazr olduu halde bir ictima-y umumi-i fevkalade akdetmitir. Mukarrerat- saire hakknda malumat alamadm. 10- Ustrumcadaki vasta-y muhaberemiz eraftan Eref Bey veya Hafz akir Efendidir. Bulgarlarca bilinmesinde mahzur olmayan mevad Constantin Sipochef vastasyla bildirilebilir. 11- Bulgarlarn vaziyet-i umumiyelerini ve mukarrerat- itilafiye ile Makedonya meselesindeki tavr u hareket ve muzmert- derunlerini ltfen stanbula sorun. Gayr- resmiyede siz de biliyorsunuz ki fedakrla matuf olan harektmz netice itibariyle Makedonyadaki Trk ve Mslmanlarn izmihlali esbabn hazrlamasn.

577

12- Ben suret-i katiyede bu sabah hareket ediyorum. htiramat- samimanemin kabuln rica ederim efendim. stanbul Polis Mdriyet-i Umumiyesi Umur- Siyasiye ubesi Mdr Muavin-i Sabk Hakk13 Sonu 30 Kasm 1913 tarihinde zelde Bat Trakya, genelde ise Balkanlarla ilgili olarak kurulan rgt, 2 Austos 1914 tarihli Trk-Alman ittifaknn ardndan, daha geni lekli faaliyetler yrtmek zere, Harbiye Nezareti bnyesine alnarak Tekilt- Mahssa adyla resm bir kurum haline getirilmitir. rgtn Trk Komitesi olarak adlandrlan ilk dnemindeki tek ve resm bir kurum hlini alarak Tekilt- Mahssa adyla anld dnemdeki ilk bakan, Sleyman Asker Beydir. rgtn kurucusu olarak Enver Beyin ad konusunda tam bir ittifak vardr. Enver Beyin ttihat ve Terakki iindeki konumu ve arln kabul etmekle birlikte, ttihatln ondan ibaret olmadndan hareketle, rgtn kurucusunun onun ahsnda tecessm eden ttihat ruh ve irade olduu sylemek de mmkndr. ttihatlarn balangta bu rgtlenmeyle bata Bat Trakya olmak zere I. Balkan Savandaki toprak kayplarn telafi etmeye; bu mmkn olmazsa, Trkiye aleyhindeki muhtemel gelimeleri nlemeye altklarnda phe yoktur. Mustafa Kemal de bu faaliyetlere, ttihat ekirdek kadronun saygn, gvenilir, birikimi ve meziyetleriyle sz konusu blgede ok hassas ve zor bir grevin ykn tayabilecek mensuplarndan biri olarak, katkda bulunmutur. Bu blgedeki faaliyetlerinin nemi ve hassasiyeti gz nne alnacak olursa, Mustafa Kemalin Sofyaya gidiinin Bat Trakyann Bulgarlara tesliminin akabinde ve fakat Trk Komitesinin faaliyete gemesinden yaklak bir ay nce gereklemi olmas anlamldr. Bu balamda onun Sofyaya gnderilmesini, szn saknmayan kiiliinin tezahr olarak yapt eletiriler dolaysyla, salt Enver Bey ile arasnn almas sonucu gerekleen bir tayin olarak deerlendirmek doru olmasa gerektir. I. Dnya Savann balamasndan sonraki srete, Balkanlarla ilgili faaliyetler kesintisiz devam etmekle birlikte Kafkasya, Hindistan ve Msr gibi yerler de rgtn ilgi alanna girmitir. Tekilt- Mahssann Sleyman Asker Beyden sonraki bakanlar, srasyla; Halil Bey, Kzanlkl Cevad Bey ve Tunuslu Ali Bahambadr. Mondros Mtarekesinin ardndan yaanan tasfiye srecinde ise, Hseyin Tosun Bey sorumluluk stlenmitir. DPNOTLAR 1 ATASE Arivi, K: 1846, D: 79, F: 13/4 (Bundan sonra ariv ad verilmeyecektir. K: Klasr,

D: Dosya, F: Fihrist anlamnda kullanlmtr.).

578

Vahdet KELEYILMAZ, Kafkas Harektnn Perde Arkas, Atatrk Aratrma Merkezi

Dergisi, Cilt: XVI, Say: 47 (Temmuz 2000) den ayr basm. 3 K: 1846, D: 79, F: 13 (Bu metin daha nce basld iin yer verilmesine gerek

grlmemitir. Zaten Tekilt- Mahssann kuruluuyla ilgisi de yoktur. Metnin ierii konusunda baknz: Mustafa BALCIOLU, Kendi Belgeleriyle Tekilt- Mahssa Yahut Umur-u arkiye Dairesi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 67 (Temmuz 1992), s. 24-28. Yazarn byk lde daha nce baslan makalelerinin bir araya getirilmesiyle oluturulmu olan bir kitabnda (Tekilt- Mahssadan Cumhuriyete, Ankara, 2001) bu makalesi de (s. 1-8) yer almaktadr. Anlan kitapta Kara Kuvvetleri Komutanl Arivindeki dosyalarndan yararlanlarak Enver Paa (s. 9-12) ve Sleyman Asker Bey (s. 13-14) hakknda verilen biyografik bilgiler de vardr. Fakat yukarda deinilen makalede, yazarn Tekilt- Mahssann bakanlar olarak belirttii isimleri kime ve neye gre verdiini kitabnn bir dahaki basksnda belirtmesi yararl olabilir. 4 K: 1845, D: 78, F: 42 (Fuat Balkan tarafndan Tekilt- Mahssaya sunulan bu rapor,

kitaplatrlm olan anlaryla karlatrlabilir: lk Trk Komitacs Fuat Balkann Hatralar (Yayna hazrlayan: Metin Mart), stanbul, 1998. Balkann anlarndaki anlatm farkldr. 5 6 7 8 9 10 K: 1836, D: 35, F: 1 (16 Eyll 330 tarihli). K: 1836, D: 35, F: 1/1. K: 1836, D: 35, F: 1/2 (26 Eyll 330 tarihli). K: 1836, D: 35, F: 1/3 (27 Eyll 330 tarihli). K. 1660, D: 28, F: 59 (Belgenin zerinde 15 Austos 330 (28 Austos 1914) tarihi vardr. Kara Kuvvetleri Komutanl Arivindeki Mustafa Kemal Atatrk dosyasna gre, 27 Ekim

1913 tarihinde Sofya Ateemiliterliine tayin edilen Mustafa Kemalin uhdesine 11 Ocak 1914te etine (Karada) ve 4 Austos 1914te Belgrad (Srbistan) Ateemiliterlikleri de verilmitir. (Mustafa BALCIOLU, Atatrk Biyografisine Katk Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: XIII, Say: 48 (Temmuz 1997), s. 539-541. 11 Yahya Kaptann akbeti hakknda baknz: Kemal ATATRK, Nutuk (1919-1927), Bugnk

dille yayna hazrlayan: Zeynep Korkmaz, Ankara 1998; Sina AKN, Milli Mcadelemizde Yahya Kaptan Olay, I. Uluslararas Atatrk Sempozyumu (21-23 Eyll 1987) Al Konumalar-Bildiriler, Ankara, 1994, s. 907-920; -Enver KONUKU, Heyet-i Temsiliye zmit likileri (Eyll 1919-Nisan 1920), ayn eser, s. 1049-1058); Yahya Kaptann Tekilt- Mahssa tarafndan greve yollanmas ve faaliyetlerine dair baknz: Celal PERN, Nevrekoplu Celal Beyin Hatralar, Bat Trakyann Bitmeyen ilesi, stanbul, 2000, s. 40-41; -Arif Cemil, I. Dnya Savanda Tekilat- Mahsusa, stanbul, 1997, s. 274-283 (Anlarn gvenilirliine ihtiyatla yaklamak gerekmektedir. Arif Cemilin anlarnda da pek ok abartma ve bizzat tank olmad olaylar sanki grmesine anlatma eilimi grlmtr. ) Yahya

579

Kaptann biyografisinden nemli bir ayrnt da Yakup Cemil olaynda yer alan kiilerden biri olmasdr: Mustafa Ragp ESATLI, ttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi ve Yakup Cemil Niin ldrld?, stanbul, 1975. (Bu kitabn Hrriyet yaynlar adna kaleme alnan nsznde (s. 11) geen u cmleler dndrcdr: Kitapta trl vesilelerle getii zere Yakup Cemil, Anafartalar zaferinden sonra Mustafa Kemalin balca hayranlarndan biri olmu ve hkmeti devirip yeni bir hkmet kurduunda Harbiye Nazrlna Mustafa Kemal Beyi getireceini sada solda sylemeye balamt. Bir gn Atatrke bir dostu: Paam Yakup Cemil dndn gerekletirerek hkmeti devirebilseydi ve size Harbiye Nazrln teklif etseydi kabul eder miydiniz? diye sorunca Atatrkten u cevab almt: Evet kabul ederdim; ama ilk iim de Yakup Cemili cezalandrmak olurdu. Genellikle anlarn gvenilirlii tartmaldr. Bu nedenle bu konuda salkl bir deerlendirme yapmak zordur. Ancak Erik Jan ZRCHERin deindii zere [ Milli Mcadelede ttihatlk (eviren: Nzhet Saliholu), stanbul, 1987, s. 91-92. ] Mustafa Kemalin ttihat ve Terakki iindeki yerini anlamak iin ilk nce bu rgtn i yapsn anlamak ve ayrca bu yapnn altndaki gayri resm balantlar bilmek lazmdr ve ancak akrabalk, dostluk, eitim ve himaye zerine kurulan bu gayri resm ilikileri kavradmz zaman ttihat ve Terakki dnemi siyasal hayatn tam olarak anlayabiliriz. Bu balamda Yahya Kaptann hayatnn son on ylnda kesien ve ayrlan yollar arasndaki maceras ve bunun arasnda Atatrkn yukarda deinilen yazmasnda gemesi veYakup Cemil olayndaki katlm ve nihayet akbeti ok nemlidir. Hsamettin ERTRKn Samih Nafiz Tansu tarafndan kaleme alnan anlarnda da (ki Devrin Perde Arkas, stanbul, 1996) dier yerlerin yan sra Yakup Cemil olayyla ilgili olarak da Yahya Kaptann ad gemektedir. s. 143-148. Bu kitap da yanll ariv belgelerine dayal olarak yaptmz almalarla ortaya kan bilgiler iermektedir. Knyesi verilen kitabn nsz okunursa gvenilirlii konusundaki kayglarn daha da artmas kanlmazdr. Bu anlarn daha banda Enver Paay kastederek Etrafna deerli ve becerikli arkadalar toplamt. Bu tekilatn bana Sleyman Asker Beyi getirmi, ondan sonra Ali Bey Bahamba ve daha sonra da ben bu etin ve olduka tehlikeli iin iinde almtk. (s. 7) demekle Tekilt- Mahssadaki kendi roln abartmakta ve stelik (Kzanlkl) Cevat Beyi ve Halil Beyi bakan olarak anmamaktadr. Geri Enver Paann yaa akran saylabilecek olan amcas Halil Paa Paa pek mehurdur ama Kzanlkl Cevat aka unutulmu ahsiyetlerden saylabilir. Ertrk ondan yle bahsediyor: ttihat ve Terakkinin gzidelerindendir. Babali basknnda bulunmu, hkmeti devirmi, stanbul merkez Kumandanl yapm, miralayla ykselmi, Milli Mcadelede Anadoluya geerek Milli Mdafaa Vekaleti Mahakim ubesi Mdr olmu, hastalanarak vefat etmitir. (s. 39) Oysa Mtareke dnemindeki yarglamalar kapsamnda sorgulanan Kzanlkl Cevat Bey Tekilt- Mahssann banda bulunan kiileri dosdoru sralamtr. Bu arada Hsamettin (Ertrk) Beyi de tarihi gereklie uygun olarak alanlar arasnda zikretmitir: Osman Selim KOCAHANOLU, ttihat-Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, stanbul, 1998, s. 576-586. Daha nce tarihe dlen bir not olarak deerlendirmi olduumuz bilgiler iinde de Hsamettin Bey yalnzca Afrika Gruplarnn mdr olarak (K: 1846, D: 79, F: 13/6) belirtilmitir. stelik bu konumu daha nceki srete uzunca bir zaman ald da dnlmeyebilir. nk Tark Zafer TUNAYA (Trkiyede Siyasal Partiler, C. III, stanbul, 1989, s.

580

278. ) Afrika, Trablusgarb masasnn banda Hseyin Tosun ve Tunuslu Ali Bahamba Beyleri zikretmektedir ki, muhtemelen Ali Bahamba Tekilt- Mahssann bana getirildikten sonra Hseyin Tosun anlan grevi srdrmtr ve Ali Bahambann lmnn ardndan Mtareke dneminde Hseyin Tosun tasfiye ilemini yrtrken Hsamettin Bey de Afrika Gruplarnn banda bulunmutur. Tarihe dlen nottan lgin bir ayrnt da ark ubesinin fahri mdr olarak Fuat Kprlnn anlm olmasdr (K: 1846, D: 79, F: 13/6). Mdrl konusunda bir ey diyemem ama daha nce Tekilt- Mahssa ile altn ortaya koyan belgeleri grmlmden onun adna rastlamak artc olmamtr. 12 13 K: 1660, D: 29, F: 61. K: 1660, D: 29, F: 61-61/1.

581

Birinci Dnya Sava ncesi Byk Glerin Osmanl Stratejileri: ttihatlar ve Alman Nfuzunun Tannmas / Dr. Mehmet Beirli [s.321-330]
Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri On dokuzuncu yzyln son eyreinden I. Dnya Savana kadarki srete, Alman-Trk ilikilerinin mant zerine birok tarihi ve siyaset bilimci almalar yapmtr. Bunlarn yorumlarnn farkllna ramen, esasta birletikleri nokta, bu ilikilerin her iki tarafn yararna olarak balad, ancak zamanla Almanlar lehine genilediidir.1 Her ne ekilde olursa olsun, Alman-Osmanl asker, siyas ve ekonomik ilikilerinin balangcndan sonuna kadar, her iki tarafn da fayda salad bir gerektir. Almanya, 1871de milli birliini kurduktan sonra hzla sanayilemeye balad. Ancak endstriyel ihtiyalarn gidermek iin, kta Avrupasndan baka yerlerde verimli alanlara ynelmesi gerekiyordu.2 Bir sre sonra, Dou Afrikada birka verimsiz blge elde etmesine ramen,3 buralar Alman sanayisinin ihtiyalarn gidermeye yeterli deildi. Almanya, endstrisi iin yeni ve verimli hammadde ve pazar alanlar bulmak zorunda idi. Dnyann en verimli alanlar, ngiltere ve Fransa emperyalizminin tahakkm altna girmiti. Bu dnemde Almanya iin, Osmanl lkesi hal zengin kaynaklar ile vazgeilmez grnyordu. Bismarck dneminde bir kta devleti olarak Avrupa denge politikasn korumaya alan Alman Hariciyesi,4 gen ve enerjik mparator II. Wilhelmle birlikte bu politikasn deitirdi. mparator, Almanyay dier Byk Glerin yannda, hatta daha nnde bir dnya gc olarak grmek istiyordu. Bunun yolu da, dorudan doruya atmalara girmeden, bar siyas ve ekonomik kar salamaktan geiyordu.5 Yani emperyalistler aras yarta geri kalmak istemeyen Alman diplomasisi, Byk G olmann yolunu yeni balantlarda aramaya balad. Gneteki Yer (Platz an der Sonne)6 emperyalist teriminin ifa ettii anlam, Douya doru (Drang nach Osten) genileme ve uluslararas ilikilerde dier glerle baat duruma gelmekti. 1897de Babakan Prens Bernhard von Blow, Almanyann karlarnn Dou Asyada olduunu, kendilerinin de dier byk gler gibi orada pay almak ve saygn olmak istediklerini, kimseyi glgeye brakmak istemediklerini, ama kendilerinin de Gnete yerleri olmasn istediklerini belirtiyordu.7 Bu ifadeler, diplomasi dilinde yeni bir emperyalist gcn douunu dnyaya haykryordu. Bunun karsnda Osmanl devlet mekanizmasndaki -Saray- brokratik elit, Alman nfuzunun lkeye girmesi sayesinde Trk mparatorluunun paralanmasnn engelleneceini umut ediyordu. Dier taraftan Almanyann asker, ekonomik, siyasal gc ve yardmlar sayesinde, uluslararas ilikilerde bir denge de salayabileceklerini uman Trk devlet aktrleri, bir dizi reformlarla eski devlet aygtndaki yaplar da modernletirebileceklerini amalyorlard. Almanyaya yaknlama ile Sultan II.

582

Abdlhamid de, kiisel ynetimini -Saray brokrasisi- glendirmek, Byk Gler karsnda dta olduu gibi ite de glenmek ve d mdahaleleri nlemek istiyordu.8 Nitekim, XIX. yzyln 90l yllarndan 1908 Gen Trk Devrimine kadarki srete Almanya, bata asker olmak zere birok sanayi rnn ve sermaye yatrmlarn -zellikle demiryollar ve altyap- Osmanl lkesine soktu.9 zellikle Badat Demiryolu yapmnn hzla devam etmesi ve baz hatlarn iletmeye almas,10 Almanyann nfuz blgeleri oluturmak iin ilk admlard. Colmar von der Goltz bata olmak zere baz asker heyetlerin Osmanl ordusunda reorganizasyon abalarna girimeleri yannda, Trklerin Alman silah sanayii iin iyi bir pazar olmas,11 ilikilerin gittike kklemesine sebep oldu. te yandan uluslararas d ve i sorunlarda Almanlarn dier Byk Devletler karsnda Osmanllar desteklemeleri, Almanyay Yakn Douda birincil devlet yapmaya yetmiti. Bu sre, 1908 Gen Trk Devrimine kadar aralksz devam etti. Alman Merkezli Trk D Politikasnn Bat Avrupal nceliklere Kaymas (1908-1910) II. Merutiyetin iln ile birlikte ttihat ve Terakki liderleri ya da onlarn destekledii yal devlet adamlar, Sultan II. Abdlhamidin d siyasasna da tepki gsterdiler ve Almanyaya kar souk bir politika izlemeye baladlar.12 Her ne kadar Gen Trk isyannn baarsnda en nemli rol stlenen asker kanat Alman asker ekolnden mezun olmularsa da, devrim sonras asker klasna ekilmi ve ynetim tekrar sivillere gemiti. Almanyann stanbul Bykelilii de, balangta ordu kanadnn Alman yanls olmasnn, yeni dnemde Alman diplomasisine asgari bir stnlk salayabileceini umuyordu. nk imdinin asker liderleri, General Goltz Paann etkisinde Alman asker mantalitesinde yetimi eskinin rencileriydi ve dolayl da olsa nfuz yine de onlarn elinde olabilirdi.13 1908 Devriminin hemen sonrasndaki duruma baklacak olursa, siyasal sre Almanlarn umduklar gibi olmad. Devrim sonras gen askerler olaylara direkt mdahale etmediler. Ynetim, ttihat sivillerin etkin olduu bir yapya srklendi. ttihat sivil aktrler de, genelde Paris ve Londra gibi Bat Avrupa bakentlerinin kltr ve siyasi merkezlerinden etkilendiklerinden, ngiltere ve Fransa taraftar bir politika zerinde younlatlar. Zaten onlara gre, Alman parlamentarizmi de, Sultan Abdlhamidin idare tarzna benziyordu ve ttihatlar iin bir rnek tekil edemezdi. Gen Trkiye iin siyasi mekanizma, ancak ngiliz parlamentarizmine benzer bir biimde rgtlenmeliydi.14 Artk ngiltereye sempati duyulacak yllar balamt. Alman Bykelisi Baron Marschall von Bieberstein (1897-1912), devrim sonras ngilterenin Osmanl nezdindeki nfuzunun arttn ve bunun gstergesinin stanbula yeni atanan ngiliz bykelisi Sir Gerard Lowtherin (1908-1913) lkeye gelmesi esnasnda yaandn yazmaktadr. nk Bykelinin stanbula gelii ile birlikte dzenlenen merasimde, Osmanl vatandalar byk sevgi gsterisinde bulunmulard. Bu yaklam, Almanya bykelisi Marschall yle belirtmektedir:15 Anayasann yrrle girmesinden sonra, zellikle buradaki bakentte (stanbul) geni halk evrelerinde ngiltereye kar sempati olutu. Bu gerei inkar etmek aklszlk olur. Bu sempati sadece Trk basnnda deil, ayn zamanda sokakta

583

nmayite bulunan halkn davranlarnda da ifadesini buluyor. Yeni ngiliz Bykelisinin kabul merasimini hatrlyorum. Bu grnt olduka tabidir. ttihat ve Terakki Trkiyesinde, ttihat ya da liberal ynetici veyahut aydnlarn ve Osmanl vatandalarnn ngilterenin anayasal rejimine duyduklar sempati karlksz kalmad. ngiliz diplomasisi ve Hariciye Bakanl (Foreign Office) da yeni ynetimi destekleme karar ald. ngilterenin 1908 Devriminden sonra Trkiyeye kar greceli de olsa daha dikkatli ve dosta bir tutuma girdii, dnemin ngiliz basnnda da kendini gsteriyordu. Mesel, ngilterenin yeni dnemdeki politikasnn ne olmas gerektii konusunda, Alfred Stead, Fortnightly Rewiewde grlerini aklamtr. O, ngilterenin Gladstone zamanndan bugne kadar devam eden hatal Trkiye politikasn terk etmek zorunda olduunu vurgulayarak balad konumasn yle srdrr: ngilterenin Trkiyeden bamsz ok Mslman tebas var. Bu durumda Sultan onlarn dini lideridir. Bundan dolay Trkiye ile gergin zeminde bulunmak ngilterenin menfaatine olmaz. Ona gre, ngilterenin bu zamana kadar uygulad yanl politika yararna olmamtr. Trkiye ile dosta ilikiler zemininde bulunmak, mal ve ticari bakmdan ngilterenin faydasnadr.16 Yine Steada gre ngiltere, Araplk hareketlerinde -Arap milliyetilii- Trkiyeye yardm ederek, Sultann halifelik gcnn zayflamasna almazsa, Msr gibi slam halkn yaad blgelerde daha da glenebilirdi. Bunun iin Stead, ngiltereye, stanbulda Hristiyan bykeli ile birlikte, bir de Mslman bykeli bulundurmasn tavsiye ediyordu.17 Steadn ahsi deerlendirmelerine benzer yorumlar, mnferit de olsa, bu dnemde ngiliz basnnda dile getiriliyordu. Bu yorumlarn ortak noktas, Abdlhamid kart deerlendirmelerdi. Onlara gre, ngiltere Trk dman deil, Abdlhamid ve onun rejiminin dman idi.18 Devrim sonras ngiltere, yeni Trkiye politikasn, Dileri Bakan Sir Edward Greyin ahsnda srdrmeye balamtr. ngiliz Hkmeti, 27 Temmuz 1908de Sultan ve Sadrazama kutlama telgraflar gndererek, yeni dzen hakkndaki olumlu tavrlarn bildirdi.19 Buna mukabil AvusturyaMacaristann, Trk devriminin hemen sonrasnda Bosna-Herseki ilhak etmesi,20 mttefiki Almanyay yeni rejim nazarnda zor duruma drd. Sonrasnda Bulgaristann da bamszln21 ve Giritin Yunanistana katldn ilan etmesi22 karsnda, Berlin diplomasisinin etkisizlii, Almanyann itibarn daha da drd. Dier yandan devrimden sonra ynetimi ele geiren Sadrazam Kamil Paa gibi, ttihat ve Terakkinin baz yneticilerinin de, kesinkes ngiliz yanls olmas, Alman diplomatlarn Trkiyede daha da zayflatt.23 Alman mparatorluuna gelince, Gen Trk Devriminden sonra, Osmanl Devletindeki ekonomik ve mal ilikileri ve gelecekteki yatrmlarnn tehlikede olmasndan kayg duymaya balad. O sralar stanbulda bulunan Deutsche Bank yneticisi Karl Helfferich, bu kayglarn meslekta Arthur von Gewinnere aktararak, Alman Bykelisinin konumunun Trkiyede hayli deitiini vurguluyordu. Ona gre, eskiden her eye gc yeten, ancak imdi iktidarszla mahkum olan Marschallin durumu zc idi. Dier taraftan, Almanlarn Badat Demiryolu ryasnn bir hayal

584

olduunu da vurgulayan Hellferich, bu teebbsn bundan byle ngiltere ile devam edebileceini sylyordu.24 1910dan Sonraki Srete ngilterenin Trkiye Politikasnn Deimesi ve ttihatlar 1910dan sonra ngilterenin Trkiye politikasnda deiiklik belirmeye balad. Aslnda 1907de gerekletirilen Rus-ngiliz anlamasndan sonra, ngilterenin gen Trkiyeyi desteklemesi, mmkn grnmyordu. ngiliz Hariciyesinin gerek amac sonra anlald. Eer ttihatlarn Trkiyesi ada bir devlet kurar ve lkelerinde yabanc hegemonyasna kar tavr alrlarsa, bu tavr ngilterenin Mslman smrgelerinde ilham kayna olabilirdi. Bylece ngiltere dominyonlarnda-zellikle Hindistan ve Msrda isyanlarla babaa kalabilirdi.25 Bu konuda ngiliz bykelisi devrimin hemen sonrasnda korkusunu belirtiyor ve kayglarn Dilerine yle aktaryordu:26 Trkiye gerekten bir Merutiyet idaresi kurar ve onu ayaklar stnde tutabilirse ve kendisi de kuvvetli bir hale gelirse, bunun sonular u anda hibirimizin tahmin edemeyecei yerlere ulaacaktr. Msrdaki etkisi ok byk olacak ve Hindistanda kendini hissettirecektir. imdiye kadar ne zaman Mslman bir tebaamz olmusa onlara, dah bir nderin idaresi altnda olan lkelerde zalim bir istibdadn hkm srmesine ramen, kendilerinin iyiliksever bir istibdatla idare edildiklerini syleyebilmiizdir Fakat Trkiye imdi bir meclis kurar ve hkmetini slah ederse, Msr anayasa talebinde daha zorlu bir yolu seecek ve bizim bu talebe kar koyma direncimiz ok azalacaktr. yi bir ekilde ileyen bir Trk anayasas varken ve Trkiyenin durumu gittike geliirken, anayasa isteyen Msr halknn ayaklanmasn zor kullanarak bastrmaya giriirsek durumumuz ok acayip olacaktr. Msr meselesi yznden, Trk hkmetiyle deil, fakat Trk halknn hissiyat ile atmaya girimenin bize hibir faydas olmayacaktr. ttihat ve Terakki yneticilerine gelince, devrim sonras ngiliz ve Fransz taraftar bir d politika izler grnmelerine ramen, aslnda devletin kontroln de kaybetmemeye zen gsteriyorlard. mparatorlukta ynetimin deitiini her frsatta ngiliz elisi Lowthere gstermekten de geri kalmadlar. zellikle Trk Dileri Bakan Rfat Paann, eskiden yabanc elilik tercmanlar ile zlen baz diplomatik konularn, imdi sadece elilerle zleceini aklamas, ngilterenin nfuzuna bir mdahale27 olarak deerlendirildi. Aslnda bu tavr, ttihatlarn bamsz bir politika izleyecekleri ve Byk Devletlerin imparatorluun i ilerine karmasna izin vermeyecekleri anlamna geliyordu. Buna ilaveten Trk Hkmet Bakan Kamil Paann ksa bir sre sonra, ttihatlarla yetki atmasna girmesi ve 1909 ylnn ikinci ayndan itibaren iktidardan drlmesi,28 ngiliz eliliinin sert bir tavr taknmasna yol ayordu. Buna ramen ngiltere ile atmann kendilerine zarar vereceini anlamakta gecikmeyen Parti liderleri, Hseyin Hilmi Paa iktidarnda da, ngiltere ile ilikilerinde herhangi bir deime olmayaca konusunda gvence vermek zorunda kaldlar.29 Ancak ngiltere, Trkiyede kendini desteklemeyen ya da ters politika takip eden bir hkmetin bata olmasn da arzu etmiyordu. Bylece Kamil Paann dnden sonraki dnemde ngiltere, Trk kabineleri zerindeki nfuzunun azalmaya baladn

585

grnce, yeni tedbirleri dnmeye balad. ttihatlarn kabineleri denetlemesinden rahatsz olan Londra, onlarn kontroln azaltmak ve merutiyeti de ilemez duruma getirmek iin gerekletirilen hareketleri de destekler bir tavra girdi. Nitekim ttihat ve Terakki Partisine kar 1909da gerekletirilen kar ihtilalde -31 Mart Vakas, ngilizlerin etkisi ve desteinden bahsedilmesi,30 ngilizlerin Trkiyedeki konumunu ve stratejisini daha iyi aklamaktadr. Bunun yannda General Mahmut evket Paann kar devrimi bastrmas Almanya asndan, Osmanl Devletinde dengelerin tekrar dzelmeye baladn gsterdi. nk stanbulda Hareket ordusunun baars bir Alman zaferi ve bir ngiliz yenilgisi olarak deerlendirildi.31 Kar devrimi, Alman subaylarnn etkisinde yetimi olan ordu bastrmt ve devrimin hemen sonrasnda Paris ve Londraya hayran sivil ttihatlar safd edildiler. Artk ynetici ya da en azndan kontrol mekanizmas olarak asker kanat da ynetimde kendini gstermeye adayd. Ancak kk rtbeli enerjik askerler direkt olarak -bazen etkili olsa da- en azndan 1913 Bbli Basknna kadar ynetimde hep geri planda kaldlar. Bu defa da byk rtbeli askerler vitrine kmaya baladlar. Dier taraftan 1910da ttihatlarn Maliye Bakan Cavit Beyin kredi giriimleri, Fransz ve ngiliz politikaclar tarafndan sabote edilince, Almanlarn ii kolaylat. Bu tavrlar, Almanyadan nefret eden sivil ttihatlar yumuatt ve uluslararas ilikilerde Almanyay saf d etmenin mmkn olmayacan gsterdi.32 Osmanl Hkmetinin Mal Zorluklar ve D Kredi Araylar (1910) ttihatlar, 1908 htilalinden sonra imparatorluun denetimini Avrupallarn elinden kurtarmak iin mcadeleye giritiler. Bunu gerekletirmek iin, ekonomik ve idar mekanizma bata olmak zere devlet tekilatlarnn yeni batan rgtlenmesi ve reforme edilmesi gerekiyordu. Bu yolla ttihatlar, imparatorluu g duruma dren, siyas ve mal bamlll artran d borlardan kurtulabileceklerine inanyorlard.33 Ancak devrim sonras giderlerin olduka fahi bir biimde artmas ve gerekli olan reform giriimlerinin de istenilen baary gsterememesi, para ihtiyacn hat safhaya karmt. Bu durumda kredi iin yeniden Avrupa sermayesine bavurulmas kanlmaz olmutu. ttihatlar, iyimser bir hava ile Avrupa sermayesinin eskiden olduu gibi kendilerini destekleyeceini ve ar artlar ieren anlamalar ileri srmeyeceklerini umuyorlard.34 Ancak 1910dan sonraki ortamda yeni bor anlamalarnn artlarnn ttihatlarn ilkeleri dorultusunda gitmeyecei ksa srede anlalacakt. 1910da hazrlanacak ilk modern bte taslanda, devletin kurumlar arasndaki dengelerin kurulmas amalanyordu. Ancak ordunun i siyasetteki arlnn devam etmesi ve her trl reformun, ordunun onayna muhta olmas, mal dengenin kurulamamasnn nndeki en byk engellerdi. mparatorluun eitli blgelerinde her an krizlerin ba gsterme olasl ve toprak paralarnn kaybedilmesi korkusu, ordunun ihmal edilmemesi gerektiini de gstermiti. Karklklar ve krizler, ordunun gcn daha da artran ve askerleri siyasete karmaya iten en byk kozdu.35

586

Bylece 1910daki mal reform giriimleri, zellikle yeni btenin gelir ve gider dengesini kurabilecek realiteden ve temelden yoksun oluu sebebiyle -buna devlet dairelerinin btelerinin dengelenmesi almalarndaki baarszlklar da eklenirse- baarszla mahkumdu.36 imdi gerek bte an kapatmak ve gerek yeni asgari yatrmlara frsat hazrlamak iin, yine eskiden olduu gibi, Avrupa sermaye evrelerine bavurmak kanlmaz olmutu. Ancak imdi acaba Avrupal maliyecilerin vicdan, yeni anayasal sistemin hala devam eden balaynda, Trk maliyesinin borlanma sorununu zmede gereken kolayl gsterebilecekler miydi? Bu yeni dnemde, Avrupal kapitalistler asndan, gerek Osmanl Bankas ve gerekse Dyn- Ummiye gibi tekilatlarn varl ve istenecek kredilere gvence tekil etmeleri bile, alacak yeni kredilere yeterli gvence salamyordu. Dier yandan Osmanl Hkmetinin bu tekilatlara kar tavr almas,37 durumu daha da belirsizletiriyordu. Trk maliyesi dzenlenmeliydi. Bunun yolu da, Trkiye mal ynetiminin ve i organizasyonunun uluslararas standartlara uygun hale ykselmesi, gvenirliliinin artmas ve bte aklarnn nlenmesi idi. Bu amaca ulamak iin Trkiyedeki yeni rejimin btn eksiklii para, organizasyon ve eitilmi insan idi.38 Her ne ekilde olursa olsun, 1910dan sonra da Trk hkmetlerinin, yeni d kredilere ihtiyac olduu kesindi. Bu isteklerini Avrupadan salamaktan baka anslar da yoktu. Bu amala ok istemekle beraber ttihatlar, zamanla Osmanl lkesinde bir emperyalizm arac haline gelmi olan Avrupal temel teebbslere bir sre daha katlanmak zorunda olduklarn anlamakta gecikmediler. 1910 balarndan itibaren Trkiyenin yeni bir bor anlamasna karar vermesi, Avrupa mal evrelerinde yankland. Ancak ttihatlar, bu defa yeni d borlar gerekletirirken, devletin baz temel kaynaklarn kullanarak, mal nfuz arac olan Dyn- Ummiyenin gvencesine gerek duymak istemiyorlard. imdi ttihatlara gre, anayasal dnem, eski rejimin btn suistimallerini ortadan kaldracak ve devlet ynetiminde bte dnda hibir ey harcanmayacakt. Yeni dnemin maliye bakanlar iin tek bir yol vard. Yeni bir bor anlamas ile btedeki a kapatmak ve mal eziklie son vererek, Avrupa Byk Gleriyannda prestij kazanmak.39 Maliye Bakan Cavit Bey, 1909/1910 btesi grmelerinde Mebusan Meclisindeki bir oturumda yapt konumada, bte ann en st dzeye ktn, Avrupadan yeni byk bir bor anlamasnn yaplmasnnn kanlmaz olduunu aklyordu.40 Ancak bu defa Dyn- Ummiye daresinin kefillii olmakszn. Artk bu kuruluun daha fazla Trk maliye sistemi ile oynamasna izin verilmeyecekti.41 Maliye bakanna gre, ttihatlarn iktidarnda Avrupadan istenecek olan sadece para idi yoksa baka birey deil. yleyse yeni kredi grmelerinde, artk yabanc sermayenin btn olumsuz istekleri kabul edilmeyecekti. 1910 yaz aylarna doru Cavit Bey, yeni bir kredi anlamas iin, grmelerde bulunmak zere Parise gitti. Fransa doal bir seimdi. nk Osmanl mal sistemi byk lde Fransz nfuzu altnda idi.42 Ancak Fransann yeni bir kredi amaya hi niyeti yoktu. Hatta ttihatlarn maliye zerindeki Fransz nfuzunu azaltma teebbslerinden kuku duyuyordu. Bu sebeple Fransz Dileri

587

Bakan Pichon, btn Avrupal hkmetlerin, ttihatlara imparatorluk iinde yabanc sermayeye kar dmanlk beslemelerinin kendi zararlarna olacaklarn anlatlmas gerektiini vurguluyordu.43 1910 banda Pichon, Osmanl Hkmetine, Trklerin ancak imparatorluk iinde Fransz finansmannn ar basmasna izin verdikleri srece, Fransadan para almaya devam edebileceklerini kesin olarak bildirmeye karar vermiti.44 Pichonun ileri srd sylenen artlarn en nemlisi ve dikkate deer olan, Osmanl Hkmetinin; Osmanl maliye sisteminin, bir Fransz danman tarafndan ynetilmesini kabul etmedike, Fransz bankerlerin, Trkiyeye kesinlikle bor para vermeyecekleri eklinde olan idi.45 Bu tarz ifadelerin sylenti olmad ksa srede ortaya kt. Fransann bu tutumunu ve Trk maliyesi zerindeki tahakkmc bir kontrole hazrlandn ve arzulad mal kontrole ulamak iin de, Trkiyenin kredi ihtiyacnn en hat safhaya ulat bir zaman gzlediini ok gizli ifresiyle ngilterenin stanbul bykelisi Lowther, Dileri Bakan Greye yle yazyordu:46 Franszlarn tutumunun ne olabilecei konusunda iittiklerim benim tahmin ettiklerimden pek farkl deil. Fransz bankerler, yaplacak grmelerde Cavit Beyi oyalayp yl sonuna kadar para vermemek niyetindeler. Bylelikle, hem mal sknt, hem de gereken mebla artm olacak. O zaman da Franszlar istedikleri koullar ve bu arada en fazla deer verdikleri imtiyazlar koparabilecekler. Fransz Hkmeti ve Osmanl Bankasnn yeni bir kredi salama karlnda Trk mal sistemini tamamen ele geirmeye ynelik ileri srdkleri ar koullar, Cavit Bey tarafndan reddedildi.47 Ona gre, uzun sreden beridir dost grnen glerin, imdi Trk milli onurunu kk drmesine ve hakaret etmesine kesinlikle izin verilemezdi.48 Cavit Bey, Fransa hariciyesinin engellemesi sonucu, Osmanl Bankasnn ban ektii resmi gruptan bir kredi salayamaynca, rotasn, Fransz zel sermaye gruplarna evirdi. 29 Austos 1910da baz basn kurulularnda Trk Maliye Bakannn Pariste bir kredi anlamas imzalad yazld.49 Ancak Fransz hkmetinin engellemesi ile bu kredi hayata geirilemedi.50 nk Fransz siyasi aktrleri, bu kredinin katlarnn Paris borsasnda tedavl etmesine izin vermedi. Dier yandan Cavit Bey, Pariste bor konusundaki grmelerini srdrrken, Temmuz aynda Londra ve Berline -oralardan bor salanp salanamayacan aratrmak iin- grevliler gndermiti. ngilteredeki Sir Ernest Casselden hayli mitli olan Cavit Bey, eer Fransa sermaye evrelerinden kredi salamada baarsz olunursa, Casselin bankas olan National Bank of Turkeyden bir kredi anlamas yaplabileceini umuyordu. Ancak Dileri Bakanlar Fransz Pichon ile ngiliz Grey aralarnda anlam olduklarndan, byle bir borcun ngiliz sermaye evrelerinden gereklemesi de mmkn olmad.51 Bu arada Almanlar, eer Trkler, Fransadan bir kredi almada baarsz olurlarsa gereken her trl yardm yapmaya hazr olduklarn aklyorlard. nk Almanya, bu kredi grmelerinde Trkiyeye kar, Fransann taknd tavr diplomatlar vastasyla iyi yorumluyordu. Marschall, Fransann; rakiplerine, Trk maliyesi zerinde uluslararas bir kontrol mekanizmas oluturmak istedii imaj vermekle birlikte, asl amacnn Trk maliyesi zerinde tek bana mal kontrol kurmak istediini ifade ediyordu.52

588

Cavit Bey, Fransa ve ngilterenin bir kredi iin, kabul edilemez artlarn reddettikten sonra, yine Temmuz sonlar 1910da Almanyadan bir kredinin salanp salanamayacan grmek iin Berline gelmiti. Burada Gewinner ile Badat demiryolundan balayarak Casselin tutumu ile ilgili olmak zere her konuda grme yaptlar. Gewinnere gre, bu gezi bakan iin iyi bir moral oldu. Gewinner ile Cavit Bey, Berlinde baz nemli sermaye gruplarn da ziyaret ettiler.53 Sonuta Fransa ve ngilterenin ters tavr, Alman politikac ve sermaye evrelerinin iini kolaylatrd. Kredi iin Alman diplomatlar ve sermayedarlar devreye girdi. Bu yolla, Osmanl mparatorluu zerindeki eski nfuzlarn tekrar kurmaya altlar. ttihatlar da, Fransa ve ngilizlerin tavrlarn daha ak alglama frsat buldular ve Almanyasz olamayacan anladlar. 11 milyon Osmanl Liras deerinde bu kredi anlamas, Deutsche Bank ve Bleichrder messsesinin nclnde 31 sermaye grubunu temsil eden K. Helfferich ile Cavit Bey arasnda, 07 Kasm 1910da stanbulda imzaland.54 Kredinin 7 milyonu 1910 iinde, geri kalan 4 milyonu ise 1911de verilecekti.55 Trkiye ile 1910 bor grmeleri boa ktktan sonra Fransa Dileri Bakanl, bu mal operasyonla Almanyann stanbuldaki siyas prestijini artrdn grd.56 nk ekonominin bir lkedeki gl fonksiyonu, siyasi arenada da gce araclk ediyordu. Bu amala Fransa, Trkiye ile ilikilerini dzeltmek iin, yeniden aba iine girmeye oktan hazrd. Ancak bunun iin daha bir sre beklemeye mecburdu. Sonuta Osmanl Hkmeti, Franszlarn verecei ar artlar ieren bir krediyi almaktansa, fakirliin getirecei lme oktan raz olmutu. nk devrim ncesi Gen Trklerin bir baba koruyuculuunda grdkleri Fransann, beklenmedik emperyalist istekleri, ttihatlar bu lkeden uzaklatrmt. Bu dnemde Almanyann salad kredi ve Trkiyenin gittike l ttifaka kay, Alman mstearnn dedii gibi, Fransz para pazarnn nfuzunun yalnzca tesirli olduunu, fakat mutlak snrsz olmadn gsterdi.57 Dier yandan tereddtsz bu krediyi salayan Alman kapitalistlerinin ve onlar destekleyen Alman diplomasisinin Trkiyede nfuzunun nasl arttn Cavit Bey -Cavit Beyin eskiden beridir ngiliz ve Fransz taraftar ve Alman aleyhtar bir rotada politika yapt biliniyordu- bile yle yazyordu:58 Bu vesile ile Almanlar olaya byk bir anlayla el atmasn bilmilerdir. Bu arada bortan yararlanarak dorudan doruya ya da dolayl bir ekilde herhangi bir imtiyaz talebinde bulunmadklar gibi Trkiyenin erefine halel getirecek bir davrantan da ekinmilerdi. Hkmet ok g bir durumda iken Almanlarn byle anlayl davrannn nasl derin bir minnetle karland ise aktr. Trablusgarb, Balkan Savalar ve Alman Etkisi (1911-14) 1908 devrimi sonras, Bosna-Hersekin Avusturya-Macaristan tarafndan ilhak edilmesi, Bulgaristann da bamszln ilan edip imparatorluktan ayrlmas ile balayan krizler dnemi getikten sonra, 1911den sonra sorunlar, Osmanl Devletinin Kuzey Afrika ve Balkanlardaki son toprak paralarna yneldi. 1910 ylnda Trkiye bir taraftan Balkanlarda ve lkenin dier blgelerindeki isyan ve terrizm hareketleri ile mcadele vermeyi srdrrken,59 dier taraftan mal sorunlarn zmek iin Avrupa sermayesi ile yeni kredi grmelerine balyordu. 1911 ylndan sonraki ortamda dnya d politikas, Trablusgarb ve Balkan savalar ile, 1914teki byk savan provasn yapmakla geirdi.

589

zellikle 1910dan itibaren yeniden Alman politikasna ynelen stanbul ynetimi, Almanyadan hem istedii koullarda bir kredi salam, hem de deniz kuvvetlerini glendirecek iki gemi satn almaya ynelmiti.60 Fransa Hkmeti ise, 1908den sonraki parlak nfuzunu 1910dan sonraki yeni ortamda Trkiyede bulamad.61 Dier yandan Trkiyenin Balkanlardaki kark durumlar sebebiyle, Balkan devletleri ile giriilecek bir savata etkisiz duruma dmemek iin, ordu ve donanma harcamalarna arlk vermesi de, gzden kamyordu.62 Bununla birlikte ttihatlarn, Balkan devletlerinin bir sava eilimine girmelerini engellemek iin, baz asker ittifak giriimlerine ynelmesi de.63 Avusturya-Macaristan Dileri Bakan Graf hrenthal tarafndan Trkiyenin l ttifakla anlamak iin, bir giriimin balangc olarak deerlendirildi. Zira Marschall da, Osmanl mparatorluunun eninde sonunda Yunanistan ile bir savaa gireceini tahmin ederek, Balkan Savalarnn ilk haberlerini, daha 1910 ylnn sonlarnda veriyordu.64 1910larda ngiliz-Rus menfaat ibirliinin gittike belirginlemesi, sadece ttihatlarn tepkisiyle karlamad, ayn zamanda btn Mslman dnyasn ciddi bir endie ve heyecana sevk etti.65 Nitekim 1910 yl iindeki her trl siyasi ve ekonomik giriim ve anlama zeminleri, 1911-14 arasndaki krizlerin artmas ve bir sava kulvarna girilmesinin alt yapsn hazrlamtr. 1911 yl, Osmanl Devleti zerinde Avrupa ve Balkan devletlerinin yeni emperyalist isteklerinin gndeme geldii bir yl oldu. 1911 Mart ayndan itibaren Arnavutlukta ortaya kan yeni isyan hareketleri66 ve bir Osmanl-Karada sava tehlikesi.67 Trkleri zor durumda brakt. Bu karklklar zamanla Makedonyaya da srad. Blgeyi Bulgarlar bata olmak zere gz olan dier Balkan devletleri de hep birlikte kartryor ve kendilerine bal eteleri destekliyorlard. Bu dnemde Makedonyadaki ayrlk gizli komiteler birbirleriyle atmadan uzaklaarak anlamaya vardlar ve Osmanl Devletinden ayrlk almalarn hzlandrdlar. Bu almalar gitgide trl Balkan uluslarnn birbirleriyle boumas ve atmas biiminden karak, Osmanl Devletine ve ona bal kurumlar ile Trklere kar geliti.68 Birinci Dnya Sava ncesi dnemde, Osmanl Devletinin en nemli d sorunlardan birisi, Trablusgarb ve Bingazide talya ile balayan savatr. 1911 ylnda stanbulda (ve slam dnyasnda) en fazla nefret edilen devlet, Yunanistandan daha fazla talya idi.69 talya, kendi topraklarna ok yakn ve Akdenizde nemli bir konuma sahip olan, Trablusgarb ve Bingaziyi koloniyal istekleri dorultusunda ele geirmek iin, frsat kolluyordu. Olayn Trkler asndan nemi ise baka idi. Eer Osmanl Hkmeti, bir d politika hatas ile Mslman tebaasnn yaad bu toprak paralarn kaybederse, hem anayasal rejimi prestij kaybeder hem de dier Balkan ve Arap uluslarna kar bir rnek tekil edebilirdi.70 talya 28 Eyll 1911de Osmanl Hkmetine verdii ltimatomdan bir gn sonra sava at.71 05 Kasmda Trablusgarb ve Bingazi vilayetlerini lkesine ilhak ettiini bildirdi. Bu ilhak Bbli tarafndan iddetle protesto edildi. talya, savan balarnda Trablusgarb ve Bingazide nemli bir ilerleme kaydedemedi ve ancak kylarda tutunabildi.72 Bar araylar devam ederken, talyan donanmas 18 Nisan 1912de anakkale Boazna bir baskn yapt73 ve Mays 1912de de 12 Aday igal etti.74 Trablusgarb Sava devam ederken Trkiyenin Balkanlardaki durumu ok kark

590

ve zor bir duruma geldiinden Osmanl Hkmeti, iddetle bara ihtiyac olduunu grd. Balkan devletlerinin birbirleriyle ittifaklar yapmaya balamas, Balkanlarda bir kriz ve savan kanlmaz olduunu gsteriyordu. Kuzey Afrika ve Balkanlarda iki cephe arasnda kalan Osmanl Hkmeti, bakente daha yakn blgeler ile ilgilenme pahasna, talya ile bar grmelerini balatt. 15.10.1912de imzalanan Uschi (Lozan) Bar Anlamas ile75 Osmanl Hkmeti, Trablusgarb ve Bingaziyi resmen terk etti. Bu bar, Osmanl mparatorluunun Kuzey Afrikadaki son toprak parasn da kaybettiini resmen onaylyordu. Birinci Dnya Sava ncesi, Osmanl Devletinin en krizli blgelerinden birisi de Makedonya ile birlikte Balkanlardaki baz alanlard. Berlin Baryla bir g haline gelmeye alan kk Balkan devletleri ksa sre sonra, Osmanl mparatorluuna kar ayaklanmaya ve blgeyi kartrmaya baladlar.76 Sultan II. Abdlhamidin, Balkan devletlerinin Osmanllara kar yapabilecekleri ittifaklarn uzun sre engellemesi77 ve onlar arasndaki problemleri, devletleraras rekabette iyi kullanmas, Balkanlar zerinde savan kmasn uzun sre engellemiti. Bununla birlikte 1905ten sonra Rusyann tekrar Balkanlara ynelmesi.78 Avrupa Trkiyesindeki eski karklk ve dzensizliklerin yeniden ortaya kmasn kolaylatrd.79 Osmanl Devletinin Balkan devletleri arasndaki ittifaklar karsndaki tutumu, hatalarla doludur. nk ttihat politikaclar, Balkanlarda ksa vadede herhangi bir savaa ihtimal vermiyorlard.80 Bununla da kalmayp blgedeki iyi eitilmi ve tecrbeli askerlerinin de bir ksmn terhis ettiler.81 Buna mukabil Makedonyada ise komitaclar, her geen gn tedhi hareketlerini artrdlar.82 Balkan savalar ile Osmanl mparatorluu Avrupadaki son toprak paralarn da kaybetti.83 Balkan devletlerinin ordularnn Osmanl merkez snrlarna doru kaymas ve stanbulun tehdit altna girmesi de, ilerideki yeni kriz ve byk bunalmlarn balangc oldu. Savatan nce Byk Glerin Balkanlardaki status quonun deimeyecei84 gvencesi de doru kmad. Balkan savalarndan sonra ttihatlar, Osmanl ordusuna dzen vermek iin Almanyann yardmna yeniden ihtiya duydular ve Almanyadan hem asker heyet istediler85 hem de Alman firmalarna nemli lde silah siparileri verdiler.86 Dier taraftan ttihatlar, eskiden olduu gibi ngiltere ile bir ittifak anlamas yapp, l tilaf Blokuna girmek iin btn artlar denediler,87 ancak baaramadlar.88 Buna mukabil nl militarist Enver Paann ihtiraslar ve daha da nemlisi olaylarn ttihatlar snrlamas sonucunda Osmanl mparatorluunun daha sonraki srete yer alaca blok belirginleti. Sonuta ttihatlar, alternatiflerinin de kalmamas sonucunda 02 Austos 1914te Almanya ile bir asker ittifak anlamas yaparak, resmen l ttifaka katldlar.89 Bunun anlam Osmanl mparatorluunun Almanyann da yer ald bu blokla birlikte, Birinci Dnya Savana resmen katlmas demekti. Sonu

591

Osmanl Devleti ile Almanya arasndaki ilikilerin temeli, 19. yzyln sonlarnda balam ve Birinci Dnya Savanda iki devletin k ile sonulanmtr. Sultan II. Abdlhamid dneminde ilikilerin gelime sreci en st safhada olmasna ramen, devletin kontroln salayan nispeten Osmanl Sultan olmutur. 1908 Gen Trk Devriminden sonraki srete ise, 1910 ylna kadar, devlet zerinde Alman nfuzu yerini ngiliz ve Fransz etkisine terk etmitir. 1910dan itibaren eskiden en azndan sivil ttihatlarn nefretle bakt Almanya, tekrar mttefik olmutur. 1911den sonraki siyasi olaylar imparatorluun kn hzlandrm, ttihatlarn zm retememeleri, ykl daha da kolaylatrmtr. 1908 ile 1914 arasndaki i ve d olaylar yorumlamak ve siyasi izgiyi tespit etmek olduka zordur. nk ynetim sivillerin elinde olsa da, gerektiinde ve karar verdiklerinde her halde askerler ynetimde sz sahibi olmulardr. Devlet idaresinde yer alan ttihat ya da tilaf kabineler, d politik eilimlerini belirlerken-kesin ngilizci ve Almanclar hari -olduka zorlanm, olaylarn ve d diplomasilerin oynadklar role gre, hareket alanlarn belirlemilerdir. Ancak en azndan 1908 ile 1910 arasnda ngiliz parlamentarizminin etkisi sz konusu olsa da, 1910dan sonra zellikle ttihat askerlerde Alman militarizminin etkileri en st dzeyde kendini hissettirmitir. zellikle Balkan savalarna kadar, devlet ynetiminde dorudan rol oynayan siyasi unsurlar ve aktrler devletin kontroln tamamen kaybetmemi, kimi zaman Byk Glerin diplomatlarn snrlayabilmilerdir. Ancak Balkanlarn elden kmas ve dman ordularnn Edirneye dayanmas, devletin asker unsurlarn daha aktif hale getirmi, bu da Birinci Cihan Harbine Osmanl ordularnn katlmasn kolaylatrmtr. Dahas Balkan savalarndan sonra ken Osmanl ordularn reorganize etmek ii Almanlara dnce, Trklerin ttifak blokunda yer almasnn nndeki engeller de ortadan kalkmtr. 02 Austos 1914 asker ittifak, aslnda alternatiflerin ortadan kalkmasnn ve devleti apar topar tekrar diriltme dncesinin bir sonucudur. Biraz hayalperest bir yaklam olduu da kesindir. te yandan Osmanl Devletinin Birinci Byk Savata tarafsz kalmasnn gerektii biimindeki baz yorumlara ramen, Yakn Dou ve Osmanl lkesi zerinde Byk Glerin ve bilhassa ngiliz ve Rus emperyalizminin karlar, -ve nfuz blgelerinin kesinlemesi- byle bir tarafszla frsat verebilecek realiteden yoksun grnmektedir. DPNOTLAR 1 T. Wilhelm von Kampen, Studien zur deutschen Trkeipolitik in der Zeit Wilhelms II., Kiel

1968, s. 1 vd. Karlatrnz Friedrich Dahlhaus, Mglichkeiten und Grenzen auswrtiger Kultur-und Pressepolitik. Dargestellt am Beispiel der deutsch-trkischen Beziehungen 1914-18, Frankfurt am Main, Bern, New York, Paris 1990, s. 78 vd. 2 Almanyann endstriyel gelimesi iin baknz, Gustav Stolper, Deutsche Wirtschaft seit

1870, Tbingen 1964; Theodor Schieder, Nationalismus und Nationalstaat, Studien zum nationalen Problem in Modernen Europa, (Yaynlayanlar: Otto Dann ve Ulrich Wehler), Frankfurt am Main 1990. 3 Robert-Hermann Tenbrock, Geschichte Deutschlands, Mnchen 1968, 2. bask, s. 213.

592

lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 1983, s. 18-19.

Karlatrnz Ernst Engelberg, Bismarck. Das Reich in der Mitte Europas, Berlin 1993, s. 280-292. 5 6 . Ortayl, ayn eser, s. 14. Gregor Schllgen, Imperialismus und Gleichgewicht. Deutschland, England und die

orientalische Frage 1871-1914, Mnchen 1984, s. 3. 7 8 Hseyin Saliholu, Alman Kltr Tarihi, stanbul 1993, s. 164, dipnot 1. II. Abdlhamidin d politikas iin baknz Cevdet Kk, II. Abdlhamidin D Politikas,

II. Abdlhamid ve Dnemi Semineri Bildirileri, 02 Mays 1992, stanbul 1992, s. 19-25. 9 evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Yabanc Sermaye: Sektrlere ve Sermayeyi

hra Eden lkelere Gre Dalm, 1854-1914, ODT Gelime Dergisi-Trkiye ktisat Tarihi zel Says, 1978 zel Say, s. 131-162. 10 Murat zyksel, Osmanl-Alman likilerinin Geliim Srecinde Anadolu ve Badat

Demiryollar, stanbul 1988, s. 232. 11 Trk-Alman askeri ilikileri iin baknz Yehuda Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi,

(ev.: Fahri eliker), Ankara 1977. 12 Mim Kemal ke, Sultan II. Abdlhamidin diplomasisini bir zgr siyaset gtme aray

olarak tanmlamaktadr. Karlatrnz, Mim Kemal ke, Son Dnem Osmanl mparatorluu, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul 1989, cilt 12, s. 217. Karlatrnz, Alman Dileri Bakanl Siyasi Arivi, (Bonn), (Bundan sonra PA, AA eklinde gsterilecektir), Deutschland 127, no. 7, 25 Kasm 1908. Ayrca baknz Sultan Abdlhamid, Siyas Hatratm, stanbul 1987, 5. bask, s. 139. 13 Alman Bykeliliinden Babakan Blowa telgraf, Tarabya, 20 Austos 1908, PA, AA,

Trkei 158, no. 176, A. 13760. 14 15 16 Ayn belge. Marschalldan Blowa, Tarabya, 4 Eyll 1908, PA, AA, Trkei 158, no. 197, A. 14518. Metternichden Blowa, Londra, 6 Mart 1908, PA, AA, Trkei 154, A. 3561, Alfred

Steadn Fortnightly Rewiewdeki yorumlarndan. 17 18 Ayn belge. PA, AA, Trkei 154, 25. 8. 1908, A. 1356.

593

19 176-177. 20 21

F. Ahmed, ttihalktan Kemalizme, (ev.: Fatmagl Berktay), stanbul 1986, 2. bask, s.

Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki, 1908-1914 (ev.: Nuran Yavuz), stanbul 1986, s. 54. Yine 19 Nisan 1909 Osmanl-Bulgar anlamasyla da Bulgaristann bamszl

onayland. Bulgaristann bamszlk giriimleri zerine Kazm Beyn yorumlar iin baknz, PA, AA, Trkei 158, 29 Eyll 1908, A. 15996. 22 23 F. Ahmed, ttihat ve Terakki, s. 54. Kamil Paa, hkmeti kurduktan sonra, yapt rportajda, Trkiyenin Alman dostluunun

kendisine hibir faydasnn olmadn sylemiti. Alman Bykeli Marschall, bu aklamay aklsz ve itiraz edilecek mahiyette bulur. PA, AA, Trkei 158, no. 197. 24 J. Lepsius, Die Groe Politik der Europischen Kabinette 1871-1914 (GP), Berlin, cilt

27/2, no. 9958. 25 26 PA, AA, Trkei 154, 25 Austos 1908, A. 1356. Greyden Lowthere, zel, Londra 31 Temmuz 1908, Public Record Office-ngiliz Resmi

Arivi-(F. O.) 800/78, aktaran F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s. 176-177. 27 28 29 F. Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s. 187. kdam, 14 ubat 1909. Lowtherden Greye, no. 53, stanbul 15 ubat 1909, F. O. 371/760/6275, aktaran F.

Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, s. 21. 30 31 32 33 PA, AA. Trkei 134, 08 Mays 1909. A. 8276. Baknz, Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul 1987, s. 138-141. PA, AA, Trkei 159, no. 2, 04 Eyll 1908. Mehmet Beirli, Die europische Finanzkontrolle im Osmanischen Reich in der Zeit von

1908 bis 1914, Berlin 1999, s. 129. 34 Miquelden Hollwege, stanbul, 27 Temmuz 1910, PA, AA, Trkei 110, no. 350 ve

Hseyin Cahid, Tanin, 09 Eyll 1909. 35 Baknz, Tanin, 17 Haziran 1910; Yeni kdam, 17 Haziran 1910.

594

36

Baknz Adip Roumani, Essai Historique et Technique la Dette Publique Ottomane, Paris

1927, s. 268. Ayrca Sadrazam Hakk Paann yeni Parlamento ve giderler zerindeki grleri iin baknz, Miquelden Hollwege, stanbul 14 Temmuz 1910, PA, AA, Trkei 110, no. 233. 37 Helfferichten Dileri Bakanlna rapor, Berlin 28 Haziran 1913, PA/AA, Trkei 110, cilt.

67, A. 12930. 38 39 Frankfurter Zeitung, no. 158, 9. 6. 1909, akam basks. Hseyin Cahidin yeni rejimin kredi potansiyeli ve mali bamszl konusundaki yorumlar

iin daha ayrntl bilgi iin baknz, Tanin, 09 Eyll 1909. 40 41 Hamburgischer Correspondent, no. 480, 21. 9. 1910. Cavit Bey, ou defa Fransz basnyla Trkiyenin mali durumu ve sermaye ihtiyac

konusunda polemie bile girmekte idi. Fransann, Trk mali politikasnn yanll zerine Cavit Bey Taninde grler ileri sryordu. Tanin, 29 Eyll 1910. Cavit Beyin Tanindeki sulamalarna kar, Timesten de cevaplar verildi. Bu yorumlar iin baknz Geheimes Staatsarchiv Berlin-Dahlem (GStA), Sig. I, HA, REP 151, no. 1405. 42 Miquelden Dileri Bakanlna (Auswrtiges Amt), stanbul 21 Haziran 1910, PA, AA,

Trkei 110, cilt. 58, no. 124, A. 10794. 43 ttihatlarn yabanc sermayeye kar tutumlar karsndaki Fransann grlerini ieren

yazmalar iin baknz, Documents Diplomatiques Franais, 2. Seri, cilt. XI, no. 643, s. 1068-69, aktaran F. Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 137. 44 45 F. Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 138. Ayn eser, s. 138; Edward Mead Earle, Badat Demiryolu Sava (ev.: Kasm Yargc),

stanbul 1972, s. 245. 46 47 F. Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 138. Baknz, Peter W. Reuter, Die Balkanpolitik des franzsischen Imperialismus 1911-1914,

Frankfurt am Main/New York 1979, s. 173-174. Karlatrnz, PA, AA, Trkei 110, 28 Eyll 1910, R. 12487, Klnische Zeitungdan alnt. 48 PA, AA, Trkei 110, no. 404, 26 September 1910. Bu ar isteklere kar Trkiyede gerek

basnda ve gerekse kamuoyunda nemli lde tepkiler geldi. Trk devletinin resmi cevabn Maliye Bakan Cavit Bey aklad. Trkiye, ksm ksm Fransann mali koruyuculuundan ve bilhassa Osmanl Bankasnn mali kontrolnden kurtulacaktr. Gelecekte Osmanl Bankasnn devlet iindeki devlet rolne btnyle son verilecektir. P. Reuter, ayn eser, s. 174. Alman Bykeli Marschall, Cavit Beyin Osmanl Bankasna kar tavrn ve bankann dikte ettirmek istedii artlara kar kn

595

kendisine aktardn, Alman Dilerine bildirmektedir. Baknz Marschalldan Hollwege, stanbul 21 Eyll 1910, PA, AA, Trkei 110, no. 299, A. 16714. 49 50 51 52 53 54 55 Freyden Hollwege, stanbul 29 Austos 1910, PA, AA, Trkei 110, no. 401, A. 15687. Ayn belge. F. Ahmad, ttihat ve Terakki, s. 140-141. PA, AA, Trkei 158, 8 Kasm 1910. Von Gewinnerden ok gizli, Berlin 18 Austos 1910, PA, AA, Trkei 152, cilt 51. . Akin, a.g.e., s. 177. Anlamann orijinal metni iin baknz Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), rade-i Meclis-i

Mahsus, 58, 09 R. ahir 1331; Mertensten Hollwege, stanbul 23 Mart 1912, PA, AA, Trkei 110, cilt. 64, no. 144, A. 5988. 56 Tyrrellden L. Mallete, stanbul 02 Aralk 1913, G. P. Gooch ve H. Temperley

(yaynlayanlar), Die Britischen Amtlichen Dokumente ber den Ursprung des Weltkrieges 1898-1914 (BD), cilt 10/I-1, no. 41. 57 58 59 Magyar Nemzet Gazetesinden alnt, 02 Ekim 1910. PA, AA, Trkei 110, cilt 58. Tevfik avdar, Osmanllarn Yar Smrge Oluu, stanbul 1970, s. 140. Marschalldan Hollwege, stanbul (Tarabya/Bykelilik), 7 Ekim 1909, PA, AA, Trkei

198, cilt. 6, no. 310, A. 16690. 60 Miquelden Hollwege, stanbul (Tarabya/Bykelilik), 26 Austos 1910, PA, AA, Trkei

158, no. 273, A. 14667; P. Reuter, a.g.e., s. 175. Trkiyenin Alman Krupp firmasndan iki sava gemisi almaya ynelmesi, emperyalistleraras mcadeleyi yeniden kztrd ve diplomatik tepkiler olumaya balad. Karlatrnz OBeirneden Greye, St. Petersburg 30 Austos 1910, BD, cilt 9/I-1, no. 363, A. A. 371/980 32 988/32 988/10/38. Dier taraftan Rusya Dileri Bakan Sasanow, zellikle hem sava gemisi probleminden hem de Trklerin Orta Asyadaki Pan-slamizm faaliyetlerinden ikayet ediyordu. Pourtalsten Hollwege, St. Petersburg (Bykelilik) 16 Ocak 1911, PA, AA, Orientalia Generalia 9, cilt 4, no. 19, A. 989. Trkiyenin Almanyadan gemi sipari etme giriimleri zerine baknz, GP, 27/I, s. 287-315. 61 Miquelden Hollwege, stanbul (Tarabya/Bykelilik) 26 Austos 1910, PA, AA, Trkei

158, no. 273, A. 14667.

596

62

stanbuldan Pallavicininin haberi, 07 Ocak 1910, no. 1B, Ludwig Bittner/Hans

bersberger (yaynlayanlar), sterreich-Ungarn Auenpolitik von der Bosnischen Krise 1908 bis zum Kriegsausbruch 1914. Diplomatische Aktenstcke des sterreich-ungarischen Ministeriums des ueren, (UAP), cilt. II, no. 1937, s. 640. 63 1910 yaznda Babakan Hakk Paann Romanya ile Trkiye arasnda bir askeri ittifak

anlamas yapmak iin Bkree gitmesi, bu ittifak araylarnn balangc olarak kabul edildi. 64 65 PA, AA, Trkei 158, no. 346, 08 Kasm 1910. Saunierden Hollwege, Bombay 16 Eyll 1912, PA, AA Orientalia Generalia, 9. cilt 5, A.

17150; Lichnowskyden Hollwege, Londra 15 Temmuz 1913, PA, AA, Orientalia Generalia 9, no. 413; Luxburgdan Hollwege, Simla 07 Austos 1913, PA/AA, Orientalia Generalia 9, cilt 5, A. 15731. 66 Hseyin Kazm Kadri, Trkiyenin k. II. Merutiyetin Perde Arkas, Makedonya,

Arnavutluk, Suriye ve Ermenistann Elden k, (Hazrlayan: Ylmaz Daolu) stanbul 1992, s. 99-123. Karlatrnz PA, AA, Trkei 198, cilt. 7, Selanik 22 Ocak 1912, A. 1821. 67 Wangenheimden Hollwege, Korfu (Bakonsolosluk) 02 Nisan 1912, PA, AA, Trkei 134,

cilt 30, no. 4, A. 6382; PA/AA, Trkei 198, cilt 7, Selanik 22 Ocak 1912, A. 1821. 68 69 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, cilt II, Ksm I, Ankara 1991, 3. bask, s. 197-230. Schmidtden Hollwege, Zanzibar (Konsolosluk) 02 Aralk 1911, PA, AA, Orientalia

Generalia 9, cilt. 4, A. 21368. 70 71 72 PA, AA, Orientalia Generalia 13, 10 Eyll 1911. no. 1, A. 14591. Y. H. Bayur, a.g.e., cilt II, Ksm I, s. 97-98. Wangenheimden Hollwege, Korfu (Bakonsolosluk) 02 Nisan 1912, PA/AA, Trkei 134,

cilt 30, no. 4, A. 6382. talyann Trablusgarbta bocalamas ve kylarda skmas, blgedeki yerli kabilelerin gayretleri ve bilhassa Trk komutanlarla -Mustafa Kemal ve Enver Bey- birlikte mcadele eden Snusi tarikatnn byk bir rol olmutur. 73 Mutiusdan Hollwege, stanbul 06 Haziran 1912, Geheimes Staatsarchiv preussischer

Kulturbesitz Berlin (GStA), Finanzministerium, Der Krieg und die trkischen Finanzen, A. 10054. 74 75 Ayn belge. Deringden Greye, Roma 15 Ekim 1912, BD, cilt 9/I-1, gizli, tel. no. 134, A. A. 43

408/4/12/44. 76 PA/AA, Trkei 198, cilt 7, Selanik 22 Ocak 1912, A. 1821.

597

77

Sultann dmesinden sonra Balkan devletleri ttihatlarn yanl politikalar sayesinde

aralarnda birer birer anlaarak ittifak kurmaya baladlar. Bu almalar ve diplomatik yazmalar iin baknz, BD, cilt. 9/I-2, blm LXXVI, die Bildung des Balkanbundes, 23 Ekim 1911-22 Austos 1912, s. 829-995. 78 79 PA, AA, Trkei 155, 30 Mays 1910, A. 9650. Balkan devletlerinin anlamalar iin baknz, Georg W. Hallgarten, Imperialismus vor

1914. Die sozialen Grundlagen der Auenpolitk europischer Gromchte vor dem Ersten Weltkrieg, Mnchen 1963, 3. bask, cilt, II, s. 318. 80 Miquelden Hollwege, stanbul 26 Austos 1910, PA, AA, Trkei 158, no. 273, Zur

auswrtigen Lage, A. 14667. 81 82 83 H. Kazm Kadri, a.g.e., s. 71. stanbuldan Pallavicininin haberi, 31 Ocak 1912, UAP, cilt. 3, no. 3258, s. 802-803. 17 Ekim 1912de Yunanistan, Bulgaristan ve Srbistan Trkiyeye sava ilan ettiler.

Gennadiusdan Greye, Londra (Yunan Bakonsolosluu) 18 Ekim 1912, BD, cilt. 9/I-2. 84 Greyden Bertieye, Dileri Bakanl, 11 Ekim 1912, BD, cilt. 9/II-1, No. 500, A. A. 42

632/33 672/12/44. 85 86 87 Y. Wallach, ayn eser, s. 119. Ayn eser, s. 90-91. Hatta Aralk sonu 1913te Pariste Trkiye Bykelisi Rifat Bey ile Fransz Babakan

Doumerguenin grmeleri, Trkiyenin ittifak aray olarak deerlendirildi. Alman Bykeliliinden Hollwege, stanbul 29 Aralk 1913, PA/AA, Trkei 110, cilt 70, no. 379, A. 13. 88 A. 79. 89 Trkler uzun sre l tilafa girmek iin mcadele ettilerse de, ngiltere tarafndan Lichnowskyden Hollwege, Londra 22 Nisan 1914, PA, AA, Trkei 110, cilt. 72, no. 223,

devaml surette oyalandlar. Uzun sredir kmsenen Osmanl mparatorluu, 02 Austos 1914de Almanya ile yapt anlama ile l ttifaka katlarak, Avrupal bir devlet tarafndan eit artlarda tannyordu. Daha geni bilgi iin baknz, Ulrich Trumpener, Germany and the Ottoman Empire 19141918, 1968.

598

I. Dnya Harbi'nin Balangcnda Rus Saldrs Karsnda htiyat (Hamidiye) Svari Alaylar / Prof. Dr. S. Seluk Gnay [s.331-335]
Atatrk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Bilindii zere 1890 ylnda kurularak faaliyete geirilen Hamidiye Hafif Svari Alaylar Dou Anadolunun sosyo-ekonomik ve tarih gelimeleri zerine olduka etkili olmu bir messese olarak tarihimizdeki yerini almtr. zellikle konumuz asndan II. Merutiyet Dnemi ile I. Dnya Sava arasndaki devrede bu alaylarn geirdii gelimeler nem tadndan bu dnemi ana hatlaryla incelememiz gerekmektedir. II. Sultan Abdlhamidin 1909 ylnda tahttan uzaklatrlmas onun kurmu olduu bu messeseyi derinden etkilemitir.1 Ancak 1909dan sonra ibana geen Babal Hkmetleri alaylar tamamen ortadan kaldrmaktansa yeni dzenlemelere girimeyi uygun bulmutur. 1910 ylnda balayan bu dzenlemede alaylar iki grupta toplanr. Bunlardan birincisi Rus hududu civarnda bulunan kuzey grubu, dieri ise gneydoudaki l grubu idi. Nitekim bu iki grubun tensik edilmesine sebeb olarak Rusyann kuzeyden, ngilterenin ise gneyden tehdid unsuru olmas gsteriliyordu. Bu dnemde alaylarn yeniden tekilatlandrlmasnda grev yapan Fahrettin Altay unlar sylemektedir: Ksa bir zaman sonra beni Douda ve Gneyde yeni tekil edilen Airet Svari Alaylarnn sancaklar ve fermanlarn ve subay buyrultularn padiah adna merasimle teslim etmeye memur ettiler. Trabzon ve Erzuruma gittim. Hns, Varto, Elekirt, Karakse, Tutak, Erci ve Cizreden Nusaybin, Mardin, Viranehire kadar bu merasim yaplrken Balkan Sava patlak verdi. Viranehire geldiimde Ordumuzun atalca ve Bolayra ekildii ve Rumelinin elden kt haberini alnca ok zldm. Karakeili ve Milli airetleri viran ehirde toplanm merasim yaplrken, Savc, Karakei aireti reisi Drii Beyin mahkum ve kaak bir eky olduunu ve tutuklanmas lazm geldiini sylyor. O ise bir deve kurban etmek isterken ben brakyorum. Bir elinde padiah ferman bir elinde sanca tutmu, binba niformas giymi olarak alayn banda geit resmi yapyor ve Balkan Savana katlmak istediini bildiriyordu. Milli Airet Reisi Binba Halil Beyde buna katlyor. Ben de telgrafla bakanla durumu intikal ettiriyorum. Karakeili airetinin aslnn Trk olduu isminden belli. Urfada vazifem bitmi olduundan stanbula hareket ettim. Bu iki alayla dier bir alay silah altna alnarak ikisi atalca hattna birisi de Bolayra gnderildi ve Dou Trakyann kurtuluu ileri harektna katldlar. (daha sonra I. Cihan Savana katlan bu airet Svari Alaylarnn artk Cumhuriyetimizin silahl kuvvetleri yannda yerleri olamazd. Onun iinde tarihe karmlardr. Nitekim 1910 ylnda bu yeni dzenlemeye paralel olarak, airet alaylar efradnn yeni kaytlar karlm, bu suretle gerek kuvvet miktar tayin edilmeye allmtr. Zamann Harbiye Nazr Mahmud evket Paann tensibiyle alaylarn ad, Airet Svari Alaylarna evrilmitir.2 Bunu takiben alaylarn herhangi bir sava annda gerilla sava yapmaya muktedir birlikler olarak grlmesi dzenlemelerin bu yolda yaplmasna imkn vermitir. Bu gayeyle 1910 ve 1912 yllarnda iki nizamnme neredilerek kyafete varncaya kadar yeni dzenlemelere giriilmitir.3 Btn bu dzenlemelere gre, Airet alaylarnn grevleri ve asker faaliyetleri yle tesbit edilmitir:

599

1. Sava esnasnda keif yaplmas, 2. Dman keif kollarna mklt karlmas, 3. cra edilecek asker manevray dman nazarndan gizlemek, 4. Dmann umum suretle hakiki hedefler gizlenerek hatal hareket yapmaya zorlamas ve gizli kuvvetlerle ani darbelere maruz braklmas.4 nc nizamnmeyle, Nizamiye Ordusu dahiline alnan Airet Alaylar, ordu merkezlerinin deimesiyle byk bir yekn olarak, merkezi Erzincan olan III. Orduya bal birlikler haline getirilmiti. III. Nizamnmeyi takiben daha nce saylar 64 olan alaylar, 24 adede indirilmi bulunmaktayd. 1911 ylnda alaylar ve merkezleri yledir: I- III. Ordu 1. Airet Svari Tmeni (Erzurum). 1. Airet Svari Alay (Erzurum) 2. Airet Svari Alay (K) 3. Airet Svari Alay (Varto) 4. Airet Svari Alay (Hns) 5. Airet Svari Alay (Hasankale) 6. Airet Svari Alay (Sivas) II- III. Ordu II. Airet Svari Tmeni (Karakilise). 7. Airet Svari Alay (Elegirt) 8. Airet Svari Alay (Karakilise) 9. Airet Svari Alay (Karakilise) 10. Airet Svari Alay (Karakilise) 11. Airet Svari Alay (Karakilise) 12. Airet Svari Alay (Tutak) 13. Airet Svari Alay (Diyadin) 14. Airet Svari Alay (Dou Anadolu) III- III. Ordu III. Airet Svari Tmeni (Erci).

600

15. Airet Svari Alay (Bulank) 16. Airet Svari Alay (Erci) 17. Airet Svari Alay (Erci) 18. Airet Svari Alay (Saray) 19. Airet Svari Alay (Bakale) IV- III. Ordu IV. Airet Svari Tmeni (Mardin). 20. Airet Svari Alay (Cizre) 21. Airet Svari Alay (Mardin) 22. Airet Svari Alay (Mardin) 23. Airet Svari Alay (Viranehir) 24. Airet Svari Alay (Siverek).5 1913 ylnda ise, Airet Svari Alaynn htiyat Svari Alaylar ad altnda toplandn gryoruz. Esasen, 24 Mart 1914 tarihiyle yaynlanan ve son nizamnmeye ek olarak yrrle konan kanun maddesinde; htiyat Svari Alaylarna mnkalib olan Airet Svari Alaylarna mtedair 29 Rebiyl Evvel 1330 tarihli nizamnmeye mzeyyel madde-i nizamiye denilerek, bu hususun gerekletirildii anlalyor. htiyat Svari Alaylarnn 1914 ylndaki tekilat ve merkezleri ise yledir: I- IX. Kolorduya Mensup htiyat Birinci Hns Svari Frkas. 1. Alay (Hns) 2. Alay (Hns) 3. Alay (Hns) 4. Alay (Hns) 5. Alay (Pasinler) 6. Alay (Pasinler) 25. Alay (Hns) II- IX. Kolorduya Mensup htiyat kinci Karakilise Frkas. 7. Alay (Karakilise)

601

8. Alay (Karakilise) 9. Alay (Karakilise) 10. Alay (Karakilise) 11. Alay (Karakilise) 12. Alay (Karakilise) 13. Alay (Bayezid) 14. Alay (Bayezid) III- IX. Kolorduya Mensup htiyat nc Erci Svari Frkas. 15. Alay (Malagird) 16. Alay (Erci) 17. Alay (Bargiri) 26. Alay (Malazgird) 27. Alay (Erci) 28. Alay (Bargiri) IV- XI. Kolorduya Mensup htiyat Van Mstahkem Svari Livs. 18. Alay (Mahmudi) 19. Alay (Alpak) 29. Alay (Mahmudi) 30. Alay (Van) V- XI. Kolorduya Mensup htiyat Viranehir Svari Frkas. 20. Alay (Cizre) 21. Alay (Mardin) 22. Alay (Mardin) 23. Alay (Viranehir)

602

24. Alay (Siverek).6 1913 ylnda merkezleri Erzurum Karakilise, Erci ve Mardin olan 14 adet alay bu tarihten itibaren yeni bir dzenlemeye tbi tutuldular. Buna gre: 1. 9. Kolorduya Mensup htiyat, 1. Hns Svari Frkas 2. Ayn Kolorduya Mensup htiyat, 2. Karakilise Svari Frkas 3. II. Kolorduya Mensup htiyat, 3. Erci Svari Frkas 4. Ayn Kolorduya Mensup htiyat, Van Mstahkem Svari Tugay 5. II. Kolorduya Mensup htiyat, Viranehir Svari Frkas I. Dnya Sava ncesi bu alaylar ayr bir svari kolordusu tekil edilerek III. Orduya balanmlardr. Esasen urasn belirtmek gerekir ki, alaylarn balangtan kurulu sebeplerinin banda Dou Anadoluya yaplacak herhangi bir Rus hcumu karsnda blge artlarna uyabilecek birliklerin meydana getirilmesi gelmektedir. nk Dou Anadolu, 1877-78 Osmanl-Rus Savandan sonra kabilecek herhangi bir savata Ruslar iin stratejik ilk hedef olarak zel bir nem arzediyordu. Gerek bu sebepten ve gerekse Ermeni Meselesindeki ehemmiyetlerinden dolay, Rusya balangtan beri eitli vesilelerle Hamidiye Alaylarnn ilga edilmesi iin allacakt. Nitekim 1913teki son Rus reform istekleri arasnda Hamidiye Alaylarnn ilgas da yer almaktayd. Hamidiye Alaylarnn Rus ordusuyla yapt mcadeleye gemeden nce, Kuzeydou Anadoludaki Rus snr hakknda bilgi vermek faydal olacaktr. Bilindii zere Doudaki OsmanlRus snr 1878 Berlin Kongresinde tesbit edilmiti. Kars, Batum ve Ardahan ehirleri ve evreleri Rusyaya braklmt. Hudud hatt Batumun gneyinde oruh nehrinin aa mecrsnn 16-18 km. gneydousundan Artvinin aasnda oruh istikametinde gidiyor ve Oltu ayna paralel olarak uzanyordu. Oltu Kasabas Ruslarn elindeydi. Oltudan Narmana, buradan Grc Boaz yoluyla Erzuruma giden yol ok mhimdi. Kars kesimindeki snr ise aa yukar Soanl Dalarndan gemekteydi. Soanl Dalar mdafaa bakmndan eski nemini kaybetmiti. Bu yzden Trk Tahkimat Aa Pasinde Kprkynde meydana getirilmiti. Bayezid tarafndaki snrmz ise, Berlin Kongresinde buralarn bize verilmesiyle Aras nehrini geip Kse Daa ve Ar Dandan gneye ran snrna uzanyordu. Bu blgede Elegird Vadisi Murat Vadisine ulamas sebebiyle ok byk stratejik nemi haizdir.7 Ruslar bu saha dahilinde 1878-1914 yllarnda asker mahiyetde birok yol ina etmitiler. Tiflisten Gmrye giden demiryolunu Kars ve Sarkama kadar uzatdlar. Ayrca Arpaayn takiben ina edilen bir demiryolu da Nahcivan ve Culfa zerinden Tebriz ve Urmiyeye kadar uzatlmt. Ayrca yine Ruslar Alagz blgesinden Kazmana kadar uzanan muntazam bir ose ina etmi,

603

dier tarafdan Bak-Tiflis demiryolunu Batuma ulatrmlard. Bylece Ruslar herhangi bir asker hareket esnasnda Osmanl ordusuna gre olduka avantajl bir duruma gelmiti. Buna karlk demiryollarmz Ankarann 100 km. dousundaki Yahhana kadar ancak gelebilmiti. Her ynyle Osmanl Ordusuna stn bir vaziyetde bulunan Rus Ordusunun Kafkaslarda mahdut sayda kuvvetler brakmas mecburi idi. nk Ruslar asl kuvvetlerini Dou Avrupa Cephesine Almanlarn karsna dikmilerdi. Dou Cephesinde Ruslarla mcadele edecek III. Ordu IX., X. ve XI. Kolordulardan meydana geliyordu. X. Kolordu Sivas ile Karadeniz arasnda IX ve XI. Kolordular da Erzurum evresindeydiler. III. Ordunun banda Hasan zzet Paa gibi ihtiyatl ve tedbirli bir kumandan bulunuyordu.8 Kafkas Cephesindeki I. Kafkas Rus Ordusu 100.000 piyade ve 15.000 atl Kazaktan meydana geliyordu. Ayrca harpten daha nce Ermeni gnlllerinden meydana gelen drt alay (druzina) da bu kuvvetlere ekleniyordu. General Mlayevski komutasndaki I. Kafkas Rus Ordusunun asl kumandas muktedir bir general olan Yudenie tevdi edilmiti. Yundeniin hazrlad plana gre Ruslar hcuma geerek Trk kuvvetleri karsnda mstahkem Kars Kalesine dayanarak mdafaa sava yapacaklard. Fakat harp balad takdirde muhtemel bir Osmanl Ordusu ve Hamidiye Alaylar hcumlarn nlemek iin Elegirt ovasnn Ruslar tarafndan igali de bu plann dier parasyd. Karargh Erzurumda bulunan III. Ordu Kumandan Hasan zzet Paa ordusunun Ruslara kar taarruza geecek kadar kuvvetli olmadn ileri srerek X. Kolorduyu Sivas ile Karadeniz arasna, IX. Kolorduyu oruh zerinde spire yerletirmi ve XI. Kolordunun bir tmeni Murat ay zerindeki Tutaka gndermiti. Muhtemel bir Rus taarruzu Hasan zzet Paaya gre Erzurum hattnda durdurulabilecekti. Bu plan dahilinde Elegirt Vadisini koruma grevi Hamidiye Alaylarna veriliyordu. zellikle 4 frka birletirilerek bir svari kolordusu meydana getirilmi ve bu kuvvetlerin bana Dastanl Ferik Mehmed Paa tayin olunmutu. I. Dnya Savann balamasndan ksa bir mddet evvel 20.000 atly bulan htiyat Svari Frkalarnn konu vaziyeti u ekilde idi. III. htiyat Svari Frkas, I. Hudud Blgesinde (Karakilisenin ark, Bayezid Blgesinde), II. htiyat Svari Frkas, II. Hudud Blgesinde (Karakilise Blgesinde), IIV. htiyat Svari Frkas, (Kseda-Aras Nehri arasnda), I. htiyat Svari Frkas, (Aras Nehri-Gllda Blgesinde).9 Osmanl Devletinin tilf Devletlerine kar ttifak Devletleri safnda harbe katlmasyla Devletin Dou snrlarnda bir Rus taarruzu beklemeye balamt. Savan balamasndan nceki dnemlerde alaylarda talim, terbiye ve disiplin iyiletirilmesi yolunda birok faaliyetlerde bulunmutur. lk olarak 29 Austos 1914 gn Rus Kazaklarnn Karakilisenin dou ksm ve Bayezid blgesinde Osmanl

604

snrlarn gemesiyle muharebelerin balad grlyordu. Bu srada btn htiyat Svari Frkalarnn snr blgesi ve arkasnn korunmas gayelerini tad gze arpyordu. Ancak blgede asl sorumluluk II. htiyat Svari Frkasna dmtr. Esas olarak bu frkann grevi Ar linin kuzeyinde bulunan snr blgesini korumakt. Ancak Rus Kazaklarnn ani hcumu III. htiyat Svari Frkasnn kararghn daha gerilere nakletmesine sebep oldu. imdi Diyadin ve Bayezid tehdid altndayd. II. htiyat Svari Tmeni bu gedii kapatmak iin VII. II. ve XII. alaylarn hareket geirmise de, kesif Rus saldrs karsnda ve firarlarn artmas yznden hudud mntkasndan geri ekilerek Tahir civarnda toplanmaya balamt. Bu srada ahalinin Kaaka adn verdii ge balad grlyordu. Tahirde toplanacak II. htiyat Svari Tmeninin keif hareketlerine devam etmesi III. Ordu kararghnca istenmekteydi. Daha sonra Velibaba zerine yaplan hcumda bilhassa 10. htiyat Karapapak Svari Alaynn byk yararlklar grlmtr. Ancak btn bu baarlara ramen dzenli ve makineli tfekli Rus ordular karsnda firarlar yznden alaylarn mevcudu iyice azalmtr.10 Btn bu sebepler yznden mevcutlar gittike azalp Kprky ve daha gerilere ekilen htiyat Svari Kolordusu 20 Eyll 1914de lavedilerek II. Nizamiye Svari Tmenine balanmtr. Btn alaylarn toplam mevcudu 2500e dmtr. Esasen daha nce belirttiimiz gibi III. Ordu karargh sava asl olarak Kprky blgesinde kabul etmeyi hedefledii iin alaylarn asl grevi Nizam orduya vakit kazandrmakt. Ancak htiyat Svari Alaylarnn ksa bir srede dalmalarnn altnda birok faktr rol oynamtr. Bir kere airetlerin zabt-u rabta alnmas yolunda en ince ayrntya kadar birok nizamnme ve kanun hkm neredilmesine ramen, alaylarn henz tam manasiyle disipline edilememi olmas, onlarn I. Dnya Harbinde Ruslarn karsnda babozuk kuvvetler olarak kmalarna sebeb olmutur. Alaylar efrad silah ve tehizat ynnden ok kt durumda bulunmaktayd. zellikle ok perian bir vaziyet arz eden giyimin yannda, silahlarn byk ksmnn depolarda paslanarak, ie yaramaz hale alr durumda olanlarn da menzilleri zamann silahlar ile llmeyecek derecede ksa idi. Hayvanatn tehizat ok noksan olup, iae ve menzil tekilat tamamen bozuk durumdayd. Alaylarn muvaffakiyetsizliinin bir dier sebebi de, talimsizlikti. Nizamiye subay olarak alaylarda grev yapanlarn eski bilgilerini kaybetmelerinin yan sra, airet erat ve subaylar ise bsbtn bilgisiz durumdayd. Dier taraftan airet hayat dolaysyla ekya ve soygunculuk faaliyetlerine alan airet mensuplarnn bu hareketleri intizam ve disiplininin kaybolduunun belirtisiydi.11 Esasen, III. Ordu kumandanl tarafndan, I. Cihan Harbi ncesi alaylardaki durumun sorulmas zerine II. Airet Svari Tmeninden verilen cevapta bir aylk talimin alaylarn harbe hazrlanmas iin gerekli olduu belirtilerek silah ve tehizat bakmndan perian bir vaziyetde bulunulduu beyan edilmitir. Bilhassa dmann ate gcne dayanmak iin alaylar bnyesinde makineli tfek blkleri grevlendirilmesi hususu ele alnmtr. yle ki airet efradnn aznda dolaan, mitralyz yok, top

605

yok, mavzer yok biz ne yapalm? sz bir darbmesel haline gelmitir.12 Zaten mevcut tfeklerin de menzilleri dman silahlar karsnda olduka gsz kalyordu. htiyat Svari Alaylarnn baarszlklarnn bir sebebi de, iaesizlikdir. zellikle, kendi airet mantklarndan ayrlan alaylarn iaesi ok mkl bir vaziyet almtr. aesiz kalan airet efrad ise frsat bulduka kylere yama ve talanlar dzenlemilerdir. Bunun yannda, alaylarda grev yapan muvazzaf subaylarn bile ayn sknty ektii dnlrse, durumun vahametini anlamak mmkn olur. Dier taraftan III. Ordu Kumandanlnn II. htiyat Svari Tmen Komutanlnn durum hakkndaki raporunu gremezlikten gelerek, tamamen scak iklime alkn olan Viranehirdeki IV. Airet Svari Tmenini giyecek noksanyla harbe srmesi, htiyat Svari Alaylarnn Ruslar karsndaki muvaffakiyetsizliini ve tmenlerin tamamen saf d olmasn hazrlamtr. Btn elverisizliklere ramen, zellikle II. htiyat Svari Tmeni vazifesinde olduka baarl olmutur. ancak rnek alnd ileri srlerek alaylarn tekilatnda rol oynayan Rus Kazaklarnn ordumuza vurduu darbeler gz nnde tutulursa, mensuplar daha cengver olan airetlerin byk lde tekilatszlk yznden daldklar ortaya kmaktadr. Buna karlk Rus Kazaklar ok disiplinli ve ynetim bakmndan Petersburg Harbiyesinden Kafkasyal subaylarn asker malmat olduka yksek bir seviyede bulunuyordu. Bu srada II. htiyat Svari Frkas Kurmay Bakan Sleyman zzet Bey hatralarnda alaylar ile ilgili olarak unlar sylemektedir: Binaenaleyh kyleri ve aileleri dman istilasna maruz kalncaya kadar verilen emirleri ifa eden ve ikinci hudud mntkasn ehit ve yaral vermek suretiyle mdafaa ve muhafaza eden hayvanlar ve tehizat kendisine ait olan 2. ihtiyat svari tmenine -vazifelerini yapmaddenemez. unu da unutmamaldr ki, hazarda talim ve terbiyeleri ihmal edilen manevralara itirak ettirilmeyen ve hemen ekserisi Byk Harbin balangcna kadar hibir muharebeye girmemi olan muvazzaf subaylarn bile birdayet-i emrde mtevahhi bulunacaklar ve harp devam etike alacaklar tabii bir keyfiyet idi. Bidayetde sinirlerine hakim olamyanlar gn getike ate altnda tarz- hareketi, muhtelif silahlara kar saknmay ve frsatdan istifade edilecek zamanlar takdir etmeye baladlar. te htiyat II. Svari tmeninin harbe girmesiyle lavedilecei zaman arasndaki zaman bu ilk acemlik ve teredddl devre tesadf etmiti.13 Gerekten bu hususlar btn alaylar iin cari olsa gerektir. Btn bu olumsuz artlara ramen gnmze kadar intikal eden ve blge halknn muhayyilesinde yer alan birok kahramanlk rnekleri de sergilenmitir. zellikle kuvvetlerimiz Kprky blgesine ekilmesinden sonra Rus kuvvetlerinin iddetli davranlarnn hazmedilmeyii bu kahramanlklarn domasnda etkili olmutur. Kahramanlarn banda II. Alay Kumandan Sibkanl Abdlmecid Bey gelir. Kl Gedii ve Hamur Deresinde Ruslara byk kayplar verdiren bu airet reisi on alt yerinden yaral olduu halde askerine kumanda edebiliyordu. Yine Erci tarafndan nne katt Ruslar Tutaka sren Hseyin Paada bu eit yararlklar gsterenlerden birisiydi. Ayrca Hamurlu Reis Beyi krk atls ile Kpkran srtlarnda Ruslara byk kayplar verdii mahede ediliyordu. Yine bu tip kahramanlardan Tutakl Kadir ve

606

Pirzenli Halil Beyleri saymak mmkndr. Hamidiye alay bakiyyelerinin bu mcadeleleri neticesinde Rus Kuvvetleri tam olarak bir seneye yakn bir mddet Murad vadisinde kontrol salyamamlardr.14 Grlyor ki, Hamidiye Alaylar vatan savunmasnda btn imknszlklara ramen vazifesini yapmaya almtr. Ancak alaylarn baarl olup olmamas meselesinden ok, o zamann asker ve ekonomik uurunun ok iyi bilinmesi artyla karar verilebilir. Bu da tabiidir ki zamana ve daha yeni belgelerin bulunmasna baldr. DPNOTLAR 1 2 M. erif Frat; Dou lleri ve Varto Tarihi, Ankara 1981, s. 151. Fahrettin Altay; a.g.e., s. 57. Ayrm Harbiye Nazr Mahmut evket Paann; Fahrettin

Beyin Alaylara Ouz Alaylar denmesi teklifini uygun bulmayarak Airet Svari Alaylar isminde karar kld grlmektedir. 3 Airet Hafif Svari Alaylar Nizamnmeleri 1328 ve 1330 yllarnda olmak zere Takvim-i

Vekayii (Zilhicce 1328, Say: 686-688) ve Dstur (Cilt II, 12 aban 1328, sa, 647-66) gibi resmi kaynaklarda da neredilerek yrrle girmitir. 4 5 172. 6 7 8 9 10 Ordu Salnmesi, stanbul 1330, sa. 905-960 Akdes Nimet Kurat; Trkiye ve Rusya, Ankara 1970, s. 213 Dukakinzde Feridun, Dirimtekin, Byk Trk Harbi Cepheleri, stanbul 1926, s. 75 Allen, Muratoff; a.g.e., s. 238; M. Larcher, Byk Harpte Trk Harbi S. zzet Yeinat; Byk Harbin Banda II. htiyat ve Nizamiye Svari Tmenleri, Ankara Airet Hafif Svari Alaylarnn (Cerrd) Harektna Mahsus Talimat, stanbul 1327, s. 4-5. Selahattin Tamu; Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi (1908-1920), Ankara 1971, C: III, s. 171-

1936, s. 14-15. 11 12 13 14 s. 105-110. S. zzet Yeinat, a.g.e., s. 42 M. erif Frat, a.g.e., s. 153-154 S. zzet Yeinat; a.g.e., s. 31-37. M. erif Frat, a.g.e., s. 160; smet Alpaslan, Ar Anadolunun Giri Kaps, Ankara 1984,

607

ALTMISEKZNC BLM, I. DNYA SAVAI VE MTAREKE DNEM A. I. DNYA SAVAI I. Dnya Sava ve Trkiye / Prof. Dr. Cezmi Eraslan [s.339-360]
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Birinci Dnya Sava, Bat iin Trklerin Rumeliye ayak bast tarihten itibaren balayan ark Meselesinin halli iin nihai adm mahiyetindedir. Viyana nlerine kadar nlenemeyen Trk ilerleyiinin burada gerekletirilen g birlii sayesinde durdurulabilmesi, Avrupa devletlerinin zihninde dou probleminin halli iin ittifakn nemini en ak bir biimde ortaya koymutu. Ancak Osmanl klasik dneminin de bitiini iaretleyen XVII. asrla birlikte balayan duraklama ve geri ekilme dneminde ise Avrupal devletlerin pastadan alacaklar pay konusunda anlaamamalar sz konusu hesabn grlmesinin uzamasnda etkili olmutur. Kendi aralarnda, alacaklar paylar konusunda kabaca da olsa anlatklar zaman Osmanl yneticilerinin ibirlii tekliflerini, kendileri iin ne kadar olumlu artlar da ierse dikkate almamlar ve nihai darbeyi vurmakta tereddt etmemilerdi. Osmanl Devletinin adeta kanlmaz bir adm atarak girdikleri savan ayrntlarna girmeden nce savaa nasl gidildiini, taraflarn nasl olutuunu ksaca ele almak savan safhalarn anlamada yardmc olacaktr. 1. Taraflarn Olumas Avrupada Alman birliinin kurulmasndan sonra balayan ve Almanya Babakan Prens Bismarkn gzetiminde devam eden denge gruplar sreci Alman mparatoru I. Wlhelmin 1888de lmyle yerine geen II. Wilhelmin, d siyaseti Bismarkn elinden alarak emperyalist bir yn vermesi ile sona ermitir. Gereinden fazla nem verildiine inand Rusya ile anlamay yenilemeyen II. Wilhelm, smrgecilik faaliyetlerinin hayat sahas olarak Osmanl Devletini grmtr. Osmanl Devletine yapt ziyaretlerle (1889 ve 1898de iki defa) buradaki nfuzunu glendirmitir. te yandan Alman endstri rnleri ngilterenin sanayi hegemonyasn tehdit etmeye balam, Almanya, 1890larda dnyann en ok reten drdnc lkesi hline gelmitir. Krm Savandan sonra blge siyasetine mdahalede bulunmayan ngiltere bu gelimelerden endie duyarak Almanyann hareket serbestisini kstlamaya ynelik tedbirler almtr. Doal mttefikleri ise Almanyann yaylmasndan ayn ekilde endie duyan Fransa ile Rusya olmutur. Fransa da Almanyaya kar mttefik bulma abas iinde Rusya ile 4 Ocak 1894de ittifak yapmtr.1 Nitekim 1898de Fransa ile yaanan Faoda krizinde savamalarna ramak kalm iken 8 Nisan 1904 Entente Cordiale anlamas ile zerinde menfaatlerinin att Fas ve Msr meselesini halletmilerdir.2 Smrge alanlar zerinde ngiliz-Fransz anlamas salandktan sonra dengelerin

kurulmasnda son aama olan ngiliz-Rus ittifak 1907de gereklemitir. Taraflar, ran ve Afganistan

608

zerindeki nfuz alan paylamalarn dzene koymulardr.3 I. Dnya Savanda l tilaf olarak anlan taraflarn anlamalarnda ortak zellik birbirlerinin rzas olmadan yeni oluumlara girimemektir. Ancak ngiltere ve Rusya Balkanlar ve Osmanl Devleti topraklar zerindeki kesin karar sonraya brakmalarna ramen ngiltere, Rusyay Osmanl Devleti karsnda serbest brakmay prensipte kabul etmitir. Bu balamalara gvenerek Avusturya ve Rusya, Balkanlar zerinde faaliyetlerini younlatrrken Almanya da, Badat demiryolu projesi ile ngiltere ve Rusyann menfaatlerini dorudan tehdit eder bir konuma gelmitir. Avusturya-Macaristan mparatorluu, topraklarnda yaayan nemli sayda Slav asll vatandalar dolaysyla Rusyann Panslavizm politikasn hem kendi birlii hem de Balkanlardaki nfuz mcadelesi iin hayati bir tehdit olarak grmtr. stelik Srbistan da Balkan savalarndan daha kuvvetli bir halde kmtr. talya bir yandan Akdenizde yaylmak isterken, dier yandan Avusturya idaresinde kalan topraklarn kurtarmay dnmektedir. Bu yzden gizlice Fransa ile de anlamtr. Nitekim savaa 1915te tilaf devletleri safnda girmitir. Rusyaya gelince, Alman Pangermanizminin kendi faaliyet sahas olan Gneydou Avrupay etkilemesini, Panislavizm politikasna kar bir engel olarak grmtr. Balkanlardaki rakibi Avusturyay paralayarak blgedeki btn Slavlar kendi idaresinde birletirmek istemitir. Ayrca youn insan gcnn hatrna kendisini kramayacak mttefiklerinin yardm ile stanbul ve Boazlar elde etmeyi amalamtr. Gruplarn askeri durumuna gelince, tilaf yelerinin gerek nfus, gerekse potansiyel askeri gc asndan mttefiklere kesin bir stnl olduu grlmektedir. Almanya ve Avusturya-Macaristann toplam 119 milyon nfuslarna ve seferber edebildikleri 22 milyon askeri potansiyeline mukabil, smrgeleri haricinde 260 milyonluk nfus ve 30 milyon kiilik askeri potansiyele sahip olan tilaf Devletlerinde Rusyann kalabalk mevcudu kalite ynnden dierlerinden olduka aadadr. Subaylar az ve kabiliyetsiz olduktan baka st kademeler arasndaki uyumsuzluklar askerin temel isteklerini karlamaktan bile aciz bir durumu ortaya karmtr. Aznlklarn ayrlk arzular yannda ii snfnn ihtillci eilimleri Rusyay tehdit etmektedir. ngilterede ise zorunlu askerlik uygulamas yoktur. 170.000 kiilik daimi ordusunun 100.000ini Avrupaya sevk etmi, bunu daha sonra smrgelerden tekil ettii birlikler ile takviye etmitir. Ancak sava asl etkileyecek husus ngiliz donanmasnn Alman donanmasndan ok daha gl olmasdr. darede gl bir hkmet vard, sanayi ve maliyesi de son derece iyiydi. Fransa ise 1.800.000 kiilik ordusuyla mkemmel bir hafif topu kuvveti ve eitimli subay kadrosuna sahiptir. Donanmas dnyada drdnc sradadr. Avusturya-Macaristan ise say ve silah bakmndan dierlerinden geride olmamasna ramen, ordusunun etnik yaps bakmndan problemlidir. Ksaca sava banda tilaf grubunun 260 tmen askerine mukabil ttifakn 156 tmeni mevcuttur.4

609

2. I. Dnya Savann k 1914 senesine gelindiinde bloklama son haddine gelmitir. Savaa bir bahane gerekmektedir. Grnen bahane de 28 Haziran 1914te Avusturya-Macaristan Veliahd Franois Ferdinand ve karsnn Saraybosnay ziyaretleri srasnda suikasta urayarak Gabriel Prenip adl bir Srp tarafndan ldrlmeleri olmutur. Avusturya 23 Temmuzda ok ar artlarla dolu bir ltimatom gnderdii Srbistana Almanyann da onay ile 28 Temmuz 1914te sava ilan etmitir.5 Aslnda Almanya ve Rusya, mttefiklerini daha nce eitli sebeplerle engellemilerdir. Fakat bu sefer taraflar meseleyi halletmede kesin kararlydlar. Almanya, Rusya ve Fransa karsnda iki cephede savamak zorunda kalacaktr. Ancak buna hazrlkldr ve plann buna gre yapmtr. Fransa 6 haftada yenilecek, bu sre zarfnda Avusturya, Rusyay oyalayacakt. Corafi konumu ile Rusyann ge hazrlanp toparlanaca dnlmtr. Temmuzda Rusya seferberlik ilan etmitir. Almanya seferberlii durdurmas iin ltimatom vermise de etkili olamaynca, 1 Austosta Rusyaya sava amtr. Bu esnada Fransa da seferberlik ilan etmitir. Almanya, Fransaya Belika zerinden saldrmay planlad iin Belikaya, btn zararlarn deyeceini ve toprak btnln koruyacan garanti ederek gei izni istemitir. ngilterenin tek tarafl, ykmllk getirmeyen garantisine gvenen Belika ret cevab verince Almanya 3 Austosta Belikaya ve 4 Austosta ngiltere taahhdn tutarak Almanyaya sava amlardr. atmalar balangta bir Avrupa sava gibiyse de Osmanl Devletinin de katlm ile bir dnya sava halini almtr. 3. Sava ncesi Osmanl Devletinin ttifak Araylar Arap tebaas zerinde byk etki yapan Trablusgarb ve sonra da Balkan savalarnda mttefik bildii Almanyadan somut hibir yardm gremeyen Osmanl ynetimi d siyasette yeni yardmclar aramaa karar vermitir. ttihatlar Almanyann ilgisini ar iktisadi bulduklarndan Rusyann da emellerini frenlemek zere ngiltere ve Fransa ile ittifak etmenin alt yapsn hazrlamaya almlardr. Bunun iin bir yandan hkmetler nezdinde grmeler yaplrken ticari, iktisadi imtiyazlar da verilmeye balanmtr. ngiltere ile problemli konular halletmek ve bir ittifaka zemin hazrlamak amac ile Hakk Paa Londraya mzakereye gnderilmitir. Mzakerelerde, Basra krfezi ve Gney Arabistanda karlkl nfuz blgeleri belirlenmitir. Frat ve Diclede nehir tamacl imtiyaz ngiliz irketlere verildii gibi, Badat ve Basra mahalli tren ina imtiyaz da ngilizlere verilmitir. Ayrca, bitmekte olan imtiyaz sreleri uzatlm, Trabzon ve Samsun limanlarnn yapmlar, ngilizlere verilmitir. Daha da mhim olan Badat demiryolunun Badat-Basra ksm inasna ngiltere de dahil edilmitir. Bu arada deniz kuvvetlerinin slah bir ngiliz askeri heyetine havale edilmi tersanelerin ina ve geniletme ileri de bu devlete verilmitir. ngiliz gemi ve silah fabrikalarna ykl paralar denerek silahlar smarlanmtr. Bunlara karlk, ngiltere iktisadi kapitlasyonlardan -dier devletler de onaylarsa- vazgemeyi ve Badat demiryolunun Basraya uzatlmasna itirazn geri alacaktr.6

610

Dier yandan Balkan Savalar srasnda edinilen borlarn tasfiyesi ve yeni borlar iin Maliye Nazr Cavid Bey Fransada faaliyettedir. Ancak asl ii, iktisadi kaptilasyonlardan kurtulmak iin hkmeti raz ederek siyasi yaknlama ortam yaratmaya almaktr. Bu erevede Suriyedeki ulam ilerinin dzeltilmesi, yeni tren ve liman imtiyazlar yannda, Sivas-Samsun, Erzincan-HarputDiyarbakr aras 1500 kmlik demiryolu inaat imtiyaz Franszlara verilmi ve 35 milyon altn bor alnmtr.7 Fransa bor vermekle birlikte, kapitlasyonlardan vazgemeye, ancak dierleri de vazgeerse raz olacan belirtmitir. Fransz silah fabrikalarna eitli boyutlarda toplar ve 6 sava gemisi ile 2 denizalt siparii de yaplmtr. 10.000 km.lik karayolu inas verilen Franszlardan pek ok mhendis bayndrlk bakanl hizmetine alnmtr. Byle bir tavr bu devletler nezdinde Osmanl Devletinin de bir mttefik olabileceini gstermesi asndan nemlidir. Btn bu hazrlklara ramen, Fransa, Osmanl yneticilerinin 1914 yl balarnda stanbuldaki maslahatgzarlar vastasyla Anadoluya bitiik adalarn Osmanl idaresi altnda kalmas art ekseninde yaptklar teklifleri deerlendirmeye bile almamtr. 1914 Haziran ortalarnda Cemal Paa vastasyla yaptklar ittifak teklifini ise, Rusyann muvafakat etmesi artna balamtr. Fransa Dileri Bakannn, ilerinin okluunu bahane ederek kendisiyle grmemesi zerine Cemal Paa, Dileri Bakanl Siyasi Bro efi Margenie ile yapt mlakattan sonra, Fransa bizim Rusyann penesinden kurtulamayacamz kanaatindedir. Ve bize her ne mukabilinde olursa olsun muavenet etmek istemiyor demitir.8 ngiltere ile daha Trablusgarp sava srasnda talyaya ve Boazlar konusundaki istekleri dolaysyla Rusyaya kar yaplmak istenen ittifak teklifi nce gayr resmi olarak eski Maliye Bakan Cavit Beyin bir mektubu ile iletilmi, ardndan Londra bykelisi Tevfik Paa tarafndan resmen gndeme getirilmiti. 12 Haziran 1913 tarihinde yinelenen teklif ncekilerde olduu gibi byk devletlerin ibirlii gereke gsterilerek reddedilmitir.9 Son bir are olarak 1914 Maysnda Rus ar yaz tatili iin Krma geldiinde Talat Paa ziyaretine giderek ittifak teklifinde bulunmutur. Durum Ruslarn gururunu okamtr. Sz konusu teklifi ttihat ve Terakki iinde bir grubun Trkiyenin Alman hakimiyetine girmesi tehlikesine kar Rusya ile yaknlama istei olarak deerlendirmekle birlikte,10 stanbul ve Boazlar ele geirmek hususunda mttefiklerini raz etmi olan Rusya, Alman askeri heyetlerinin Trkiyede olmalarn bahane ederek ibirliine yanamamtr. Osmanl hkmetinin Rusya tehlikesine kar mttefik bulma abalarn en iyi tanmlayacak rnekler ttihatlarn Balkan devletleri ile yaknlama abalar erevesinde grlmtr. Almanlarn desteiyle giriilen ve Yunanistan ile Adalarn Osmanl Devletinin hakimiyetinin tannmas esasna dayanan grmeler neticesiz kalmtr. Almanyann destekledii bu giriimin dier mttefik Avusturyann muhalefetine maruz kalmas ayn saftaki devletler arasnda bile kar atmalarnn had safhada olduunun ak bir gstergesidir. Dier taraftan Avusturyann destekledii, Bulgaristan

611

ittifak grmeleri de Avusturya veliahdnn ldrlmesine kadar srmesine ramen olumlu sonulanmamtr.11 Aslnda bilhassa Balkan Savalar yenilgilerinden sonra hibir devlet Osmanl Devletini dikkate deer askeri bir g olarak grmemitir. Hatta sava kana kadar Almanya da ayn gr paylamtr. Osmanl Devletinin ittifaklara kabul edilmemesinin asl nemli sebebi, kmas beklenen umumi bir savata paylalmas dnlen pasta olarak grlmesidir. ngiltere ve Fransa Osmanly savata mttefik deil, tanacak bir yk olarak deerlendirirken, mttefikler Rusyay kzdrmak istememilerdir. Almanyaya kar Rusyann geni insan kaynaklarn kullanabilme midiyle Boazlar ve stanbul zerindeki isteklerini kabul etmilerdir. Aksi halde Rusyann Almanya safna kaymas bile sz konusuydu. 4. artlarn Zorlad ttifak: Trkiye-Almanya Btn bu olumsuzluklar iktidardaki ttihat ve Terakki hkmetinin Alman sempatizan olan yelerini Almanyaya yanatrmtr. ttifak grmelerinde ncl Avusturyann stanbuldaki bykelisi Marquis Pallavviini yapmtr. Almanlarn stanbuldaki byk elisi von Wangenheim Osmanl Devletinin askeri ve ekonomik aczini ileri srerek bu abalara kar karken Trkiye ile iplerin tamamen koparlmamasn da gz nne almaktayd. tilaf devletlerinin ibirliine yanamamalar karsnda kopmak zere olan frtnada tamamen yalnz kalmaktan ekinen Osmanl yneticileri de gayri resmi olarak Almanya ve Avusturyaya ayn zamanda 22 Temmuz 1914te ittifak teklif etmek durumunda kalmlard.12 Grmeler balam, ancak Almanyada da Osmanl Devleti ile ittifak edip etmemek hususunda tereddtler olmutur. Bir ksm yetkililer Osmanlnn mttefik vazifesi gremeyeceini, ilk aamada Kafkaslardan gelmesi muhtemel olan Rus taarruzuna kar Osmanlnn hemen dalp yardm isteyeceini ileri srmlerdir. Dierleri ise, Boazlara sahip ve Hint yolunu tehdit edebilecek konumu ile Osmanl Devletinin Almanyann durumunu glendireceini savunmulardr. Neticede mparator II. Wilhelmin de destei ile ikinci fikir ar basm, 24 Temmuzda stanbuldaki Bykeliye: mparatorun Trkiyenin ittifak kabiliyetinden phelenmesine ramen, halihazrda faydal sebeplerden dolay Trkiyenin l ittifaka eiliminden faydalanlmas fikrinde olduunu, dolaysyla ittifak grmelerine balamas yolunda talimat verilmiti. II. Wilhelm, Trkiyenin l ttifak iinde bir himaye aryorsa Romanya ve Bulgaristan ile birlemek iin ciddi surette aba gstermesini, Avusturyann emrine amade olmas gerektiini, Almanyann ise artan sorumluluklar zerine almayacan bildiriyordu. Osmanl Sadrazamnn ittifak teklifi ise 28 Temmuzda Rusyaya kar tedafi ve tecavzi bir ittifak istei olarak Alman tarafna iletilmiti. Alman taraf Trkiyenin savata Rusyaya kar ciddi surette harekete geebileceinden emin olmadan anlamay imzalamama kararnda son sz Trkiyedeki Alman askeri heyetinin bakan Liman von Sanderse brakm grnyordu. Burada hemen Trkiyenin Rusyaya kar bir savunma ittifak arayna karn Almanyann Rusyaya kar bir saldr beklentisi iinde olduunun altn izmek durumundayz.

612

Nihayet 2 Austos 1914te Almanya ile ittifak anlamas imzaland. Almanyann Rusyaya sava iln ettikten sonra Osmanly mttefik olarak kabul etmesine dikkat ekerek mukavelenin artlarn zetleyelim: Taraflar, Avusturya-Srbistan ihtilafnda mutlak tarafszlklarn koruyacaklardr. Rusya bu anlamazla askeri mdahalede bulunur da Almanya Avusturyaya yardm etmek durumunda kalr, sava karsa Osmanl Devleti de savaa girecektir. Savata Alman askeri heyetleri Osmanl Devletinin emrinde alacak ve bunlar Osmanl ordusunun genel sevk ve idaresinde fiili nfuz sahibi olacaklardr. Almanya gerektii zaman Osmanl mparatorluunu silah gc ile korumay taahht etmitir.13 Anlama imzaland andan itibaren geerli olup, 1918 sonuna kadar yrrlkte kalacaktr. Baron von Wangenheim ile Said Halim Paann imzalad bu anlama taraflardan birince vaktinden evvel feshedilmez ise 5 yl daha yrrlkte kalacak ve her iki tarafn rzas sz konusu olduunda ilan edilecekti. Osmanl Devleti, ayn gn genel seferberliin yan sra moratoryum ilan etmi, Meclis-i Mebusan tatil etmi, ancak savaa hemen girmemitir. Yneticiler anlamann savunma ibirlii anlamas olduunu savunurken, Alman Genelkurmay mmkn olur olmaz Trkiyenin savaa girmesini istemitir. Alman genelkurmay bakan Moltke, hibir kayda tabi olmadan hareket etmek durumunda olduklarn, Trkiye ile anlamann; Hindistan, Msr ve Kafkasyada slam leminin taassubunu son raddeye kadar tahrik etmek imkann vereceini bekliyordu.14 Buna mukabil, ngiltere, Fransa ve Rusya, Osmanl Devletine tarafsz kalmasn, bylelikle toprak btnlnn korunacan garanti edeceklerini bildirmilerdir. Ancak bunlar szl ve ayr ayr yaplan bildirimler olup, hibiri resmi mahiyette deildi. Daha nce saysz kereler szler verilip tutulmad iin Osmanl ynetimi de bunlara pek aldrmamtr. Hkmet, meclisi, muhalefeti nlemek iin Kasma kadar tatil ederken, basna da sk bir sansr uygulamasna balamtr. Buna mukabil 2 Austosta ngiltere, paras denerek ngiliz tersanelerine sipari edilmi olan Readiye ve Sultan Osman adl iki sava gemisine el koymutur. 5. Alman ttifakndan Sonra ttifak Araylar Bu arada Enver Paann, 5 Austosta Ruslara stanbuldaki askeri atae General Leontiyef araclyla bir teklifte bulunduu grlmektedir. Osmanl seferberliinin Rusyaya kar olmad, Osmanl Devletinin henz kimseyle ittifak yapmad bildirilerek karlkl karlar gzeten bir ibirlii nerilmitir. Buna gre, Kafkaslardaki Osmanl 9 ve 11. Kolordular geri ekilecek, Balkan devletleri Rusyaya sava aarsa onlara kar kullanlmak zere Osmanl Devleti Rusyaya bir ordu tahsis edecek, Alman asker heyetini topraklarndan karacaktr. Bunlara karlk Osmanl ynetimi, meridyen hattna kadar Trakyadan arazi ve Adalar Denizindeki adalarn istemitir. Ayrca Rusya ile 10 senelik bir savunma ibirlii anlamas yapacaktr.15 stanbuldaki Bykelinin hemen ittifak

613

yaplmas srarna karn gelimeleri Bulgaristann konumunu netletirmesine balayan Rus hkmeti Osmanl ynetimini oyalayarak zaman kazanmak yolunu semi, neticede bu teklifler de kabul edilmemitir. Osmanl Devletinin Alman sava gemileri Gben ve Breslauyu donanmasna katarak glenmesi Ruslar olduu kadar mttefiklerini de endielendirmi olmakla beraber kararlarn etkilememitir. Nitekim, 20-22 Austosta Cemal Paa ngilizlere yeniden anlama nerdiinde, ald cevap, Osmanl Devletinin harbe girmesini istemiyoruz, sizden istediimiz kati btaraflktr. Gerekirse toprak btnlnz iin mterek bir senet verebiliriz olmutur.16 Durum aktr. Herhangi bir ittifaka girmeyecek Osmanl Devletini, Almanyay yendikten sonra istedikleri gibi paylaacaklard. Ancak, Osmanlnn Almanya safnda savaa girmesinden endielendikleri iin oyalama taktii ile elden geldiince tarafszlk durumunu devam ettirmeye almlardr. Her ne kadar Osmanl ynetimi ve bilhassa savaa taraftar olmayan Sadrazam Said Halim Paa, Maliye Nazr Cavid Bey ve dier yeler yaplan anlamann savunma amal olduunu iddia etseler de, Almanyann hemen ertesi gn Osmanl Devletini savaa sokacak zemini hazrlamaya balad grlmtr. Nitekim daha 3 Austosta Fransaya ve smrgelerine kar faaliyet iin Akdenizde bulunan Goben ve Breslau zrhllarna hemen stanbula gitmeleri emri verilmitir. Ancak onlarn hareketlerini takip eden ngiliz donanmas da pelerine dmtr. Mesina Limannda kmr ikmali yapan gemiler 6 Austosta ngiliz gemilerinin kuatmasn yararak anakkaleye ynelmilerdir. ngilizlerin peinden geldii gemiler nce zmire 10 Austosta da anakkaleye geldiler. Gemiler, Hkmetin bilgisi haricinde, Harbiye Nazr Enver Paann zel izni ile boazlardan gemilerdir. Takip eden ngilizlerin 4 saat sonra boaza geldii gz nne alndnda maksadn ksmen ynlendirme olduu anlalmaktadr. ngilizlerin Almanlarnkilerden hi de aa kalitede olmayan gemileri ile avlarn karmalar Osmanl donanmasnn glenerek boazlar tek bana Ruslara brakmamalarn salamak dncesinden de kaynaklanm olmaldr. Dier taraftan Alman donanmasnn iki gl gemiden mahrum kalacak olmas da ngiliz deniz kuvvetleri iin bir avantaj tekil edecektir.17 tilaf devletleri tarafszlk anlamalarna gre bu gemilerin 24 saat zarfnda Trk karasularndan karlmasn, ya da hemen silahlarndan arndrlmas gerektiini bildirerek Osmanl hkmetini protesto etmilerdir. Hkmet, Halil (Mentee) Beyin teklifi zerine gemileri satn alma yoluna gitmitir.18 Bu esnada Alman bykelisi Baron Von Wangenheimin Osmanl yneticilerini Rusya ile anlamakla tehdit ettii dikkat ekmitir. Hkmet, yerli basnda gemilerin, ngilizlerin el koyduu gemilerin yerine Almanyadan gnderildii propagandasn yapmtr. Kamuoyunu Almanya lehinde etkilemeye yarayan bu hadise Osmanl hazinesine 5 milyon altna mal olmutur. Aslnda gemilerin komutan Amiral Suonun grevi bir oldu bittiye getirip Osmanl ynetimini savaa sokmaktr. 6. Trkiyenin Savaa Girmesi

614

Almanyann Osmanl Devletini bir an nce savaa sokmak iin uramasnn ardnda bekledii yararlar, a-Kafkas cephesine Rus kuvvetlerinin nemli bir ksmn ekerek Almanya ve Avusturyann dou ordularnn ykn hafifletmek, b- Svey kanaln kapamak veya hi olmazsa orada byk miktarda ngiliz gcn megul etmek, c- Osmanl hilafetinin manevi gcn kullanarak ngiliz, Fransz smrge Mslmanlarn ayaklandrmak ve Rusyada Mslmanlar harekete geirmek olarak sayabiliriz. Gerekten de Almanya askeri g olarak Osmanly mttefik almakta tereddt iindeydi. Asl kullanlmak istenen din nfuzdur. Almanya bunu asrn banda indeki isyanda da kullanmay denemitir. Hristiyan smrgeci saldrganlara kar Mslmanlar isyana kkrtarak Osmanl halifesinin manevi nfuzu ile milyonlarca mttefik kazanmak istemitir.19 Alman mparatoru, daha 30 Temmuz 1914te Trkiye ve Hindistandaki konsoloslarmz, adamlarmz, btn slam alemini bu dkkanc, menfur, yalanc, vicdansz ngiltereye kar vahi bir ayaklanmaya kkrtmal diyerek bu husustaki beklentisini dile getirmitir. Alman Genelkurmay Bakan Moltke ise, Hindistan, Msr ve Kafkasyadaki ihtilalci kkrtmalarn son derece nemli olduuna dikkat ekmektedir.20 Sava sresince gerek Kafkaslarda gerek Trkistanda bu yolda faaliyetlerde bulunulduunu biliyoruz. Ancak baar derecesi gelimeleri etkilemee yeterli olamamtr. Btn dnya, hatta mttefik olunan devletler bunlar planlarken, Osmanl ynetimi itilaf devletleri ile ibirlii giriimlerinin sonusuz kalmas zerine baka kar yol kalmadn dnmtr. Bekledikleri menfaat ise, Rusyann Almanya ve Avusturya ile savamasndan istifade ile Kafkaslarda hakimiyet kurmak, Karadenizde stnlk elde etmek olarak ngiliz kaynaklarna gemitir. lke ynetimini iyiletirmek, ticaret ve sanayiyi gelitirip korumak, demiryollarn geniletmek, ksaca yaayabilmek ve varln korumak iin teden beri imkanlar aradklarnn altn izen Talat Paa, Sadrazam Said Halim Paann Almanya ile ittifak grmelerini haber verdii srada Enver Paa, Halil Beyin de kendisiyle bu fikirleri paylatn belirtmektedir.21 Trk halknn genel dnceleri de u ekilde ifade olunabilir: lkede savan Trklk ve Mslmanlk iin byk bir frsat olduu dnlmtr. Onuru zedelenmi, madd, manevi alardan tkenmi, ezilmi olan devlet, Rumeliyi elden karm, Douda kontrol kaybetmek zeredir. Balayan savatan, eer byk devletler yenilerek, ypranarak karlarsa Osmanl Devleti iin yeniden hayatiyet kazanma, soluklanma dnemi balayacaktr. Buna mukabil bu dnceleri ok pasif bulanlar ve sava Osmanlnn eski hametine kavumak iin frsat telakki edenler de vardr. Almanyann sava ksa srede kazanacana kesin gzyle bakan bu insanlara gre, Rusyann yenilgisi ile Kafkaslar Trk hakimiyeti altna girecekti. Kara kuvvetleri ok az olan (toplam 170.000 kii) ngilterenin, Osmanl Devletine ok zarar veremeyecei, hatta Msr bile koruyamayaca dnlmtr. Yine bu arada cihad iln yapldnda smrgelemi dnya Mslmanlarnn ayaklanarak ngiltere, Fransa ve Rusyay megul edeceklerini dnenler hi de az deildir. Bu son husus, bilhassa II. Abdlhamid dneminde halifelie verilen byk deer dolaysyla btn slm alemiyle

615

kurulu gnl bana gvenilerek gndeme getirilmitir. Ancak unutulan u husus ok nemlidir. Abdlhamid Handan sonra Osmanl hkmetleri bu mesele ile hemen hi ilgilenmemilerdir. te ise artan Arap huzursuzluklarna kar bir iki ayrcalk vermekten baka bir ey yapmamlardr. Halbuki bu sava srasnda halifeliin gcn kstlamak iin ngiltere gerekli hazrln yapmtr. Smrgelerden gelen Mslman askerlere dinsiz ttihatlarn elinde hapis olan Halifeyi kurtarmak iin savaacaklar telkinini yapan ngiltere bandan beri bu messeseden en ok istifade eden devlet olmutur. Bu esnada Osmanl-Alman ittifaknn gerek yzn ortaya koyan gelimeler de olmutur. ktidara geldikleri gnden beri devaml olarak kapitlasyonlar kaldrma abas iinde olan ttihat ve Terakki hkmeti 8 Eyll 1914te tek tarafl olarak 1 Ekim 1914ten itibaren geerli olmak zere kapitlasyonlar kaldrma kararn alm ve bunu 9 Eyllde iln etmitir. Bu kararn btn smrgeci devletler tarafndan iddetli itirazlara maruz kalmas yannda en fazla itirazn Almanya ve Avusturyadan gelmesi son derece dndrcdr.22 Devletler, milletleraras nemli ittifaklarla ayn kadere balanm olsalar bile kendi karlarn ortaklarnn aleyhinde srdrme bencillii ierisinde olmulardr. Almanyann sava kazanmas halinde Osmanl topraklarnn bu defa da Almanyann ihtiraslarna ve saldrlarna sahne olaca dncesi bu aamada daha da kuvvetlenmitir. te yandan, Almanya ve Avusturya yneticileri Osmanl Devletinin bir an nce savaa girmesi iin bask yapmlardr. tilaf devletleri ise kesin bir gvence vermemekle beraber mparatorluktaki Alman subaylarn karlmasnda srar etmilerdir. Mttefikler bu arada ilk baarszlklara da uramaya balamlardr. Almanya, Austos sonu ve Eyll banda parlak baarlar kazandktan sonra 6 haftada yerle bir edeceklerini planladklar Fransaya Marne Savanda yenilmitir. Avusturya-Macaristann da Galiyada Ruslara yenilmesi zerine Almanya iki cephede savamak zorunda kalmtr ki, bu, eyrek asr nce Bismarckn gereklemesinden korktuu bir olaydr. Son gelimeler zerine artan Alman basksna kar Osmanl hkmeti mali durumunun bozukluunu bahane etmitir. 11 Ekim 1914te gerekli yardm yapacan vaat eden Almanyaya mukabele olarak, hkmet stanbuldaki Alman askeri heyetinin ba Liman Von Sanderse ordu komutanl, Yavuz ve Midilli (Goben ve Breslav) gemilerinin komutan Alman Amirali Suona donanma komutanl grevleri verilmitir. Donanma eitimi iin birka gemi ile Karadenize kma izni verilen Amirale bu yetmemi, btn donanmann Karadenize karlmas iin talepte bulunan Alman komutana savaa girmeye yol aacak bir saldrda bulunabilir endiesi ile izin verilmemitir. Osmanl Genelkurmay karargahndaki Trk subaylarn bir blm en erken bir yl sonra harbe girilebileceinin savunurlarken, Osmanl ordusundaki Alman subaylar da savaa vakit geirilmeden girilmesi fikrine taraftar toplamak iin propaganda yapmlardr. Ayrca Rusyann Avusturyay yenmesinden evvel savaa girilmezse stanbulun tehlikeye girecei, Almanyann tek bana Osmanly koruyamayaca fikri yaylmak istenmitir. Ancak Almanlarn Marne Savan kaybetmeleri Osmanl genelkurmayn endielendirmitir. Eksikliklerin tamamlanmas iin bir yl daha beklenmesini tavsiye eden askerler arasnda M. Kemal, Sofyada bulunan Fethi Beye sava kazanmann imkanszln belirtmi, hkmete de en azndan bir yl beklenmesini nermitir.

616

Bu esnada Trkiyenin maddi ve askeri isteklerinin karlanmas savaa girme artna balannca, 11Ekimde Enver, Talat ve Cemal Paalarn anlamas sz konusu olmutur. Enver Paa Trk filosu Karadenizde zorla hakimiyet kazanmaldr. Rus filosunu araynz ve nerede bulursanz harp ilan edilmeksizin hcum ediniz eklindeki emri 22 Ekimde yazm ve 24 Ekimde Amiral Soona vermitir. 27 Ekim 1914te tekrar Karadenize kan filo 29 Ekimde Sivastopol, Odesa, Kefe, Novorosisk liman ve ehirlerini topa tutarak buralardaki iki Rus ve bir Fransz gemisini batrmtr.23 Olay Padiah ve hkmet bakanyla yeleri arasnda aknlk yaratmtr. Zira yukarda iaret edilen lnn dnda kimsenin haberi yoktur, onlar da yerinde bulmak mmkn deildir. Sadrazam ve Hariciye Nazr Said Halim Paa derhal Rusyaya mracaatla olayn sebebini Ruslarn stanbul Boazna mayn demeleri olarak tespit etmi, bar korumak iin hemen bir tahkikat komisyonunu grevlendirmek istemitir. Ancak uzun sredir aradklarn frsat bulan tilaf devletleri bunu karmamlardr. Rusya fiilen 31 Ekimde Dou Bayezidin kuzeyinden snr gemitir. ngilizler de ertesi gn (1 Kasm 1914) Akabeyi bombalamlardr. ngilizler Basra Krfezinden nehirler boyunca asker karp harekta girimilerdi. 3 Kasmda Rusya, 5 Kasmda Fransa ve ngiltere sava ilan etmilerdir. Osmanl Devletinin kar sava ilan ise 11 Kasm 1914te yaplmtr. Padiah V. Mehmed Read sava ilnndan 3 gn sonra 14 Kasm 1914te Cihad- Ekber ilan etmitir.24 Ordu ve donanmaya hitaben yazlan hatt- hmayunda Padiah, ncelikle savan Ruslarn saldrmasyla baladn, bunu ngiltere ve Fransann dmanca tavrlarnn izlediini belirterek milyonlarca Mslman zalim idareleri altnda inleten bu devlete kar meru menfaatleri mdafaa iin silaha sarlmak zorunda kaldklarn anlatmaktayd. Padiah, askerlerden Dinimize ve vatanmza kasteden dmanlara atmz bu mbarek gaza ve cihat yolunda bir an azim ve sebattan, fedakarlktan ayrlmamalarn istiyordu. Devletin ve cihada davet edilen 300 milyon Mslman halkn hayat ve bekas onlarn muzafferiyetine balyd. Baaryla savamalyd ki, din ve devlet dman bir daha mukaddes topraklarmza ayak basmaya, Kbeyi ve Peygamberimizin nurlu kabrini kapsayan mbarek Hicaz topraklarnn huzurunu bozmaya cret edemesindi. Askerlere moral vermek iin, dnyann en cesur ve muhteem iki ordusu ile silah arkadal ettikleri de hatrlatlyordu. Bakumandan vekili sfatyla Enver Paann Orduya beyannamesi ok daha fazla dini heyecanlar tahrike ynelik bir mahiyet tayordu. Osmanl ordusunun dnyann en sebatl, fedakar askeri olduunun altn izen Paa, askere hepimiz dnmeliyiz ki, balarmzn zerinde Peygamberimizin ve sahabe-i gzin efendilerimizin ruhlar uuyor. anl babalarmz balarmzn ucunda bizim ne yapacamza bakyor szleriyle onlarn dini hislerini etkilemeye alyordu.25 Cihad fetvasnda da slam ve slam lkeleri aleyhine ortaya kan dman hcumuna kar Mslmanlarn can ve mallar ile cihada bavurmalarnn farz- ayn olduu vurgulanyordu. Cihada kar gelen Mslmanlarn gnahkar olacaklarnn ihtar edildii fetvada, ngiltere, Fransa, Rusya, Srbistan, Karada ve mttefiklerinin hakimiyet ve esaretleri altnda bulunan Mslmanlar bu

617

devletlere kar ayaklandrmak, bu devletlerin Mslman tebaasndan toplayacaklar askerleri de Osmanl Devleti ve mttefikleri Almanya ve Avusturya-Macaristana kar harp etmekten vazgeirmek amalar hedeflenmitir. Ancak slam aleminin genel durumu ortadayd. Bununla birlikte arya uyarak ran dahil Trkistan ve Afganistandan gelen ok az sayda mcahit neticeye elbette ki tesir edememitir. Buna mukabil ngiliz Hindistan leri Bakan Lord Crove, Mezopotamyadaki stratejik ve iktisadi menfaatleri temin iin ok almtr. Araplarn psikolojik olarak hazrlandn belirtmi ve ani bir hareketle Basra krfezinin igalini teklif etmitir. Halbuki Hindistan Mslmanlarndan emin olamayan ngiliz hkmeti ihtiyatl davranmtr. Ancak 23 Ekim 1914te Abadan adasndaki petrol kuyularn korumak, blgedeki Araplar kkrtmak zere harekete gemilerdir. Arap yarmadasndaki slalelere istikbalde tahtlar, bamsz devletler vaat ederek kendilerine balamtr. Mesela 23 Ekim 1914te ngiltere, Araplarn bamszln tanyp desteklemeyi, skenderun, Mersin ve am da iine alacak olan Byk Arap Kralln erif Hseyine vaat etmitir (Msrdaki ngiliz Yksek Komiseri Mac Mahon vastasyla). Sava ilanndan sonra da bu almalar devam ettirilmitir. 3 Kasm 1914te Kuveytin bamszln tanyan ngiltere, 26 Ocak 1915te bn Suud, 3 Kasm 1916da Katar eyhi ile anlaarak Araplarn hemen tamamn kontrol altna almtr. 7. Savata Cepheler Osmanl ordular ou zaman mttefiklerinin ykn hafifletmek amacyla kullanlmsa da mevcut imkanlarla en iyisini yapmaa almlar, ancak komuta mevkilerini igal eden ahslarn hayalci, plnsz, programsz ynlendirmeleri ile ou zaman bouna canlarn vermilerdir. II. Merutiyet Dneminde tecrbesizlikleri yznden ynetimi yzlerine gzlerine bulatran ttihatlarn ayn zellikleri sava srasndaki ynetimde de grlm, maalesef acsn Trk milleti ekmek durumunda kalmtr. A. Osmanl Ordusunun Genel Durumu Savan cephelerine gemeden nce ordunun durumu hakknda bilgi vermekte yarar vardr. Zira talya ile Trablusgarp savanda anakkaleden dar kamayan donanma ve sadece gnllleri zendiren genelkurmay ile dikkat eken askeri yetersizlik, Balkan savalar srasnda birlikler arasnda iletiimsizlik, alakaszlk, siyasi ekimeler ve yetersiz eitimden dolay hem dnya kamuoyunda hem de Trkiyede hayal krkl yaratmt. Enver Paann 3 Ocak 1914te Harbiye Nazrl srasnda ordunun subay kadrosunda giritii tasfiye mevcut yapy nemli lde deitirmiti. Byk ounluu, Balkan Savalarnda yetersizlii ortaya km, yal, alayl 1000den fazla subay emekli eden Enver Paa, bu suretle ordunun sevk ve idare kadrosunu esasl surette genletirmiti. Donanmann modernize edilmesi ngiliz Amiral Limpus komutasnda bir ngiliz Deniz Heyetine verilmi, Almanlar iin ordu ayrlmt.26 Askeri baar iin disiplini ne karan Paa, askeri tatbikat, manevra ve at konularnda en st dzeyde olan yetersizlikleri gidermek amacyla hummal bir alma balatmt. Alman askeri heyetinin de katklaryla zamana kar yarrcasna dzenlemeler

618

yaplmtr. Ordunun silah, ara, gere ve donanm bakmndan aikar olan yetersizlii Alman silah fabrikalarna yaplan siparilerle giderilmeye allrken, subaylarn bireysel donanmlarn arttrmak iin kolordu karargahlarnda eitli dil kurslar almaya baland. Alt seviyedeki askerin durumu iin Alman Askeri Heyetine mensup subaylarn raporlarnda ilgin gzlemler vardr. Karargahta kurmay grevi yapan Alman Albay von Kressenstein: Trk ordusunun erleri haddzatnda mkemmeldi. Taban birok askeri meziyete sahip olan Anadolulu, mkemmel cesur, kanaatkr, gzpek, dayankl, itaatli, mtevekkil, ve sadk bir askerdiyordu. Bununla birlikte lkenin genel durumu ile alakal eksiklikleri de dikkat ekiciydi: Trk halknn ou ve dolaysyla askerleri iyi beslenmemiti. Bundan dolaydr ki, vcuta i grme kabiliyetleri ve hastalklara mukavemeti, bir kuzey memleketlisine nazaran ok daha azd.27 Eitim olarak yetersiz olan erlerin, okuma yazma bilmemelerinin karar verme ve hzla uygulamaya gemede noksanlk yarattnn altn izen Alman Albay, bu eksikliin kuvvet, gayret ve cesaret sahibi takm ve blk komutanlarna ihtiya gsterdiini, ksaca astsubay kadrosunun niteliklerinin belirleyici olacan tespit etmektedir. Bu kadronun Balkan Savalarndaki kayplar ve sistemin yanll yznden son derece yetersiz oluunun son derece cesur askerlere ramen taarruzlarda baarsz kalmann zeminini oluturduuna dikkat ekmektedir. Von Kressenstein, subay kadrosunun siyasetle uramasna hibir ekilde engel olunamadn gzlemleyerek ordunun bu amansz hastalnn devam ettiini bildirmekteydi. Ordunun yiyecek ve giyecek ihtiyac ve bunlarn sefer halinde nakliyesi bakmndan durum i ac olmaktan ok uzak grnmektedir. Askeri malzeme konusunda kendi imkanlar ve mevcudu ile uzun srecek bir sava kaldramayacak durumdayd. Askerin yiyecei bakmndan da en iyimser tahminle aylk erzak stokunun olduu ordu komutanlklar arasndaki yazmalardan anlalmaktadr.28 B. Alman Askeri Heyeti Bu arada Almanyadan gelen askeri heyetin durumuna da aklk getirmek gereklidir. Balkan Savalarndaki yenilgi, savalar srasnda Trkiyede grevli olan Alman subaylarn da baarsz olduklar dncesini kuvvetlendirdii iin Almanlar yeni bir askeri yardm istendiinde btn Osmanl Genelkurmayn dzenleyecek, subaylar eitecek, kimseden emir almayacak bir konumun generallerine salanmasn istemilerdi. Osmanl Sadrazamnn son otuz ylda daima Alman ekolnce eitildii iin orduyu Alman subaylara brakmak fikri erevesinde:29 kta ve karargah tecrbesi bulunan, kolordu kurmay bakanl yapm, en sekin bir askeri kabiliyet, tuttuunu koparacak salam bir karakter sahibi bir general istenmiti. Bu istek Tmgeneral Liman von Sanders ile karlanm, General, birinci ferik (mareal) olarak be yllna, Trk ordusunda Reform Komisyonunun bakanln yapmak zere karargah stanbulda, birlikleri stanbul ve civarnda bulunan 1. Kolordu komutanlna ve Yksek Askeri ura yeliine atanmtr.30 General Liman von Sanders, Trk hizmetindeki btn Alman subaylarnn dorudan doruya amiri olacak ve Trkiyenin her yerinde denetlemeler yapabilecekti. Kabul etmedii hibir yabanc

619

subay Trk Ordusuna alnmayacakt. At okullar, talimgahlar ve gsteri birlikleri de dahil olmak zere btn askeri eitim ve retim kurumlar emrine verilecekti. Yksek Askeri ura yesi olarak st dzey Trk subaylarnn ykseltilmelerinde oy kullanacakt. Yksek rtbeli subaylarn deitirilmelerinde onun rzas aranacakt. Btn yetkilerine karn heyet bakan ve Alman bykelisi arasnda bir ekimenin daha ilk gnden balad bilinmektedir. Bykeli, generalin diplomatik kabiliyetsizliini itiraf ederken emri altndaki isimler tarafndan da kendine gvenli ve gururlu, hararetli ve fkeli, kuruntulu ve alngan olarak niteleniyordu.31 Liman Paa da Trkiyedeki be ylnda dmanlar kadar kendi etkinliini azaltmaya alanlarla da uramak zorunda kaldn iddia etmekteydi. Harbiye Nazr olduktan sonra Enver Paa ile srtmeleri kadar fiilen 1. Ordu komutanln da yapmak istemesi hkmetini Rusya ve ngiltere karsnda zor durumda brakmt. Btn bunlara karn Alman ynetimi Osmanl Devleti ile ittifak yapmak hususunu subaylarnn eitip organize etmeye altklar Trk ordusunun Rusya karsndaki hareket kabiliyetine bal olarak Liman Paann kararna balamak gibi bir yaklam gstermiti.32 Sava dneminde de devam eden Alman subaylar arasndaki ekimeler, Liman von Sandersin, Geliboluda oluturulan 5. ordu kumandanlna tayini, yerine resmi grevi olarak grnmese de Mareal von der Goltzun getirilmesine yol amtr. Sanders buradaki grevinde Almanyadan salad az saydaki eitimli istihkam birlii (200 kii) ile askeri malzeme yardmyla daha verimli alrken Trk subaylar ile daha uyumlu bir grnt vermitir. Mart 1917de Badatn ngilizlerce igali zerine Almanlarn eski Genelkurmay Bakan von Falkenhaynn komutasnda Yldrm Ordular Grubu oluturulmu, Badat ve Gney Irakn geri alnmas abalarnda karargahn tamamen Alman subaylarndan oluturulmas Trk makamlar arasnda honutsuzluk yaratmt. Zira Trk Genelkurmayndan tamamen bamsz hareket etmekteydiler. Ancak hemen belirtelim ki, Alman komutanlarn Trk askerinin zelliklerini bilmemeleri taarruz ve savunma savalar bata olmak zere genel baarszlklarnda nemli rol oynamtr.33 Von Falkenhaynn yerine Filistin cephesi komutanlna getirilen Liman von Sandersin Yldrm Ordular Grubu karargahn neredeyse tamamen Trk subaylarndan oluturmas ve cepheye yakn bir yere kurdurmas, onun Trkiye yllar boyunca Trk askerini tanmada olduka gelime gsterdiinin de bir kant olmaldr.34 Trkiyedeki Alman askeri heyetinin faaliyetleri, Mondros Mtarekesinin imzaland tarih itibaryla mukaveleleri feshedilerek bitirilmitir. Trk Ordusunda kurmay bakanlk grevinden, ordular grubu ve ordu komutanlna kadar eitli derecelerde aktif ve Alman siyasi askeri ve ekonomik karlarn en st dzeyde gerekletirmek zere faaliyet gsteren heyetin alnan sonutan da o oranda sorumlu olduu son kurmay bakan General von Seecktin ifadesiyle sabit olmaldr: Genelkurmay bakan olarak kte su ortann bir Mehmet ya da Mustafa olmasn, ama General von Seeckt olmamasn ne kadar isterdim. Fakat bunlar bizim askeri bencilliimizin bedelidir.35 C. Kafkasya Cephesi

620

1878 Berlin Kongresi kararlar ile Kars alan Ruslar mtemadiyen blgeye yatrm yapm, Sarkama kadar demiryolu getirmilerdir. Almanyann Badat demiryolunu stlenmesini, Osmanl Devleti tarafndan Dou Anadoluya yol yaplmamas kaydyla kabul etmi olan Rusya, blgedeki her askeri harekette ulam stnln daha iin banda eline almtr.36 Kafkas savalar 1 Kasm 1914te Rus saldrlaryla balamtr. Ancak blgedeki Osmanl ordular bunu baaryla durdurmu ve kar harekata gemilerdir. Ruslarn blgedeki kuvvetlerinin ok fazla olmamas bakomutan vekili Enver Paaya Kafkaslar zaptetme midini vermitir. Bunda Alman subaylarn telkinlerinin de rol olmutur. Kafkasyay alarak Orta Asya Trk dnyas ile dorudan temasa gemek ve hatta Hindistana kadar ilerlemek gibi stratejik ancak devletin imkanlarna nispetle hayalci dncelerle Boazlar ve Trakyada tutulmas gereken kuvvetlerin bir ksm bu cepheye kaydrlmtr. Aralk ortasnda Trabzon zerinden Erzuruma gelen Enver Paa derhal taarruz edilmesini istediinde, askerin yazlk kyafetleriyle, yollarn kardan kapal olduu bir srada taarruza kaldrlmasn sama bulup ilkbahar beklemeyi savunan III. Ordu Komutan Hasan zzet Paann istifasn 9 ve 10. kolordu komutanlarnn istifalar izlemitir. Liman von Sandersin de destekledii bu plana uygun olarak 90.000 kiiyi taarruza kaldran Enver Paa idaresindeki ordu 27 Aralkta Ruslar tarafndan durdurulmutur. Ka kar hibir hazrl olmayan askerin 60.000den ou souktan donarak lmtr. Yine de 29 Aralkta Sarkam kuatlmtr. Ancak askerin yetersiz sayya inmesi kuatmadan netice alnmasn engellemi ve Enver Paa 2 Ocak 1915te cepheyi terk etmitir. Cepheden geriye ise ou hastalkl 12.000 asker dnebilmitir.37 leri harekta girien Rus ordusu, Ardahan ve Oltuyu igal ederken savan bandan itibaren tm kayplar 12.000 kii olmutur. Ruslar ilkbaharda Van, Mu ve Bitlisi igal etmilerdir. Blgedeki askerlere Karadenizdeki Rus donanmas yznden denizden de takviye gnderilememitir. 1916 baharnda yeniden saldrya geen Ruslar denizden Dou Karadenize kardklar bir kolordu ile Erzurum, Erzincan ve Temmuz aynda Trabzonu igal etmilerdir. Dier taraftan Mustafa Kemal Paa komutasndaki 16. Kolordu birlikleri 6 Austosta Ruslarn 4. Kolordusunu yenerek Muu, bir gn sonra da Bitlisi kurtarmlardr. 1917 senesi Martnda Rusyada ihtillin patlak vermesi zerine Rusya savatan ekilmi, kendi i meseleleri ile uramaya dalmt. Ruslarn yerini alan Ermenilerin katlim tehditlerine mukabil 1918 Martnda Kzm Karabekir Paann kumandasndaki Kafkas kolordular tarafndan Erzincan ve Erzurum kurtarlmtr (12 mart 1918).38 3 Mart 1918 BrestLitovsk anlamas ile Osmanl Devleti douda Rus igali altndaki blgeyi kurtarmtr.39 93 Harbinden bu yana Rus igalinde bulunan Kars, Ardahan ve Batumu geri almakla yetinmedi. Kafkasya ilerinde ilerleyerek geici bir sre iin de olsa Baky alan Osmanl ordusu Hazar kylarna ulamtr. daredeki baarszln yan sra blgede yeterli alt yapnn (ikmal ve ulam) olmay bu cephede son derece skntlara sebep olmutur. D. Kanal Cephesi ngilizlerin asker, mhimmat ve malzeme sevkiyatnda can damar vazifesi gren Svey Kanal harekt bu damar kesip, karlacak isyanla Msr geri almak hedeflerine ynelik olmutur. Geri

621

plnda ise ngiltereyi Orta Douda Osmanl ile uratrarak etkisini azaltmak isteyen Alman Genelkurmaynn telkinleri vardr. Ancak harekt plnnn hayal olmas Alman general Liman von Sanderse bile ters gelerek itirazna sebep olmutu.40 Cephe komutanl, Suriye ve Filistindeki 4. Ordu Komutan sfatyla Cemal Paaya verilmitir. neminden dolay ngilizlerin 100.000i Msrda olmak zere yaklak 150.000 kiilik kuvvet ydklar blgeye 35.000 kiilik kuvvetle gelen Cemal Paa, yaklak 300 kmlik Sina l ksmn bir haftada yaya olarak gemi ve 2-3 ubat 1915te Kanala gelmitir. Her trl malzemeyi beraberinde getirmeye mecbur kalan askerin en fazla iki gnlk yiyecei vardr. Ayn gece taarruz edilmi ise de tamamen 25. frka askerlerinden oluan gcn 600 kiilik bir ksm kanal geebilmi, sonra da ehit veya esir edilmiler, dierleri kanalda hayatlarn yitirmilerdir. 3 ubat gecesi orduya geri ekilme emri verilmitir. anakkale cephesinde arpmalarn iddetlenmesi zerine 4. ordunun bir ksm birlikleri de buradan alnarak taarruz ileri bir tarihe ertelenmitir.41 Mevcut skntlar ve Hicaz demiryollarnn ordularn ikmal malzemelerini nakildeki yetersizlii dolaysyla kanala ikinci defa ancak 1916 ylnn 16 Temmuzunda saldr yaplmtr. Pek ok sayda Almann da itirakiyle yaplan bu savata askerin 1/4n kaybedip alk, susuzluk ve cephanesizlik sebebiyle geri ekilmek mecburiyeti hasl olmutur. Bundan sonra 4-5 Austosta Romani ve Katya blgelerinde ngilizlerle yeniden kar karya gelinmitir. Ancak sonu yine ayn olmutur. Bu atma Msrn Fethi hlyasnn son tezahr olarak deerlendirilmektedir. General Ali Fuad Erdenin ifadesiyle bir kumar oyunu gibi, Romani kk lde Sarkamtr. Sarkam macerasnn ikinci cildidir.42 Aslnda ilk saldrdan sonraki abalarn ngilizleri rahatsz etmek ve kuvvetlerini blmekten baka bir amaca hizmet etmedii, dolaysyla Alman sava plnlarna uygun olarak gerekletirildii aikardr. Nitekim bunu Enver ve Cemal Paalar arasndaki yazmalar da gstermitir.43 Bu baarszlklardan sonra da Osmanl Genelkurmay ngilizlere mukavemet edemeyeceini anlad Sina yarmadasn boaltmakta ar davranm, ngilizler 21 Aralk 1916da El Arie girmi, iki gn sonra 35 km uzaklktaki Maktabaya dzenledikleri bir basknla da blgede braklan Osmanl askerlerinden 1600 kadarn esir etmilerdi. Ayn ekilde Refahda da bir Osmanl birlii ngilizler karsnda 2000 kayp vermiti. Bu baarszlklar zerine cepheyi tefti eden Enver Paann emriyle Trk askeri, GazzeBirssebi hattna ekilmitir. Elde ettii baarlardan ald cesaretle Kudsn igalini hedefleyen ngilizler 26 Mart 1917de yar saylarndaki Trk birliine saldrm ancak byk kayplar vererek geri ekilmek zorunda kalmlard. Bununla birlikte Mart 1917de Badat ele geirmi olmann yreklendirdii ngilizler, Gazzede Trk birliklerine ikinci saldry 17-20 Nisan tarihleri arasnda gerekletirmilerdi. Trk birlikleri karsnda tekrar yenilgiye urayan cephe komutan mareal Robertsona ngiliz Genelkurmay takviye vermeyerek onu cezalandrmtr. Ancak 30.000 kiilik birlikleri burada tutmu olmakla Trk Genelkurmay da eletirilmitir. Zira Gazze mdafaasnn Trk sava planlarnn btn ierisindeki yeri o kadar belirleyici nemde deildi.44

622

Badatn ngilizlerin eline dmesi Osmanl Genelkurmaynda bilhassa Enver Paada byk rahatszlk yaratm, tarihi, stratejik ve manevi nemi dolaysyla geri alnmas iin harekete gemitir. Enver Paann Alman genel karargahndan bir ordular grubu kurmaylnn ve yardmc bir birliin gnderilmesi isteine blge zerindeki projeleri dolaysyla Almanlarn da olumlu yaklamas Yldrm Ordular Grubunun kurulmas ve General von Falkenhaynn gelmesiyle sonulanmtr. Tamamen Almanlardan oluan karargah ile Yldrm Ordular grubu btnyle Alman menfaatlerinin; Filistin ve Suriyede bir Alman nfuz ve himaye sisteminin oluturulmas, iin kurulmutu. Gerekten de karargahtaki Alman subaylar Irak, Suriye ve Filistin blgesindeki Arap kabileleri arasnda bilhassa para kuvvetiyle Alman nfuzunu yaymakta son derece baarl olmaktaydlar. Karargahta yer alan ok az sayda ve pasif grevlerdeki Trk subaylarnn raporlarna gre Alman subaylarnn en etkili olanlarndan biri Trkiyeye II. Dnya sava srasnda eli olarak gelecek olan von Papen idi.45 Almanlarn sz konusu faaliyetlerini Genelkurmaya bildirerek kontrol altna alnmas iin uyaran Yedinci Ordu kumandan Mirliva Mustafa Kemal Paa, 20 ve 24 Eyll 1917de gnderdii raporlarda; yre halknn hkmetten ne derece uzaklatn, Trk ordusunun gerek say gerekse askeri durumunun savan bana nispetle olduka zayfladn, ngilizlerin Sina ve Hicazda son derece kuvvetli bir ekilde son darbeyi vurmak iin bekledii bir srada Badatn geri alnmasnn maddeten dahi mmkn olmadn anlatarak Osmanl Genelkurmayn uyarmtr. Bununla birlikte hereyin bitmi saylamayacan, bundan sonra mutlaka savunma savalar yaparak, i idareyi gerek asayi, gerekse ticari ve iktisadi durumu dzeltmeye gayret edip suiistimali asgariye indirerek salam bir zemin hazrlamak gerektiini izah etmitir.46 Ordular grubu komutanl ve kurmaylnn tamamen Almanlarn eline braklmasn kabul edemeyen Mustafa Kemal, isyann Hayat ve memat mesailinde olsun ita-y karar hakkndan mahrum bulunduumuzu zannetmiyorum szleriyle dile getirmekteydi. Paa, dahili ve siyasi komutann mutlaka bir Osmanl paasnda olup Falkenhayn ve Alman subaylarn onun emrinde almas gerektiinde srarlyd. Nihayetinde ordularn sava durumu almas hususunda da Alman generalin tercihlerine sebeplerini ortaya koyarak kar kan Mustafa Kemal Paa, eer uyarlar dikkate alnmaz ise sorumlu olmamak iin istifa edeceini bildirmitir. Bekledii neticeyi alamad iin istifa eden Mustafa Kemal Paann yerine Mirliva Fevzi Paa tayin edilmitir. ngilizlerin Kuds Noel hediyesi olarak verebilmek amacyla her trl para, malzeme ve asker desteini yaptklar General Allenbynin 31 Ekimde balatt saldrda ilk hedef Birssebi olmu, ok stn kuvvetlerle ehri alan ngilizler 1 Kasm gecesi Gazzeye de saldrmlard. Sava baladnda Halepte olan Ordular Grubu komutan Falkenhayn, 5 Kasmda Kudse gelmiti. Ancak ngilizlerin 6 Kasmda Osmanl merkez cephesini Telleriada yarmas zerine 8 Kasmda Osmanl geri ekilii balamtr. Mevzi kar saldrlarla ngiliz ilerlemesini durdurmak isteyen Falkenhayn, biraz zaman kazanm, ngilizlerin Kuds nlerine gelmesi yaklak bir ay bulmutur. Osmanl ordusu Kuds 9 Aralkta boaltrken ngiliz komutan Allenby ehre iki gn sonra girmitir. Bu baarszlktan sonra ubat 1918de Falkenhayn geri alnm yerine Liman von Sanders getirilmitir.47 ubat ve Mart 1918de ngilizlerin eriann dousuna geerek yaptklar saldrlarla Filistin cephesini tutan Trk

623

askerlerini iki ate arasnda brakma teebbsleri baarsz olurken snrl saydaki askerleri ile ngilizleri pskrten Fevzi (akmak) Paann n plana kt dikkat ekmektedir. Yldrm Ordular askerlerinin durumu nispeten sakin geen yaz aylarnda daha da bozulmutur. Silah ve cephaneleriyle kaan askerler, blgenin rnlerinin ngilizlere satlyor olmas, merkezden yeterince iae ve mali destek gelmemesi gibi nedenlerle orduda alk tehlikesi sz konusu olacak seviyeye kmtr. Hkmetin Suriye ve Filistinin sivil idaresini Liman von Sanderse devretme teklifi Osmanl yneticilerinin aczini gsterirken, Alman komutan askeri ilerinin okluu sebebi ile bu teklifi kabul etmemitir. te yandan Almanya buraya gnderdii birliklerin nemli bir ksmn cephe komutannn muhalefetine ramen geri ekerek Kafkas cephesindeki menfaatleri dorultusunda kullanm, kalan az saydaki birliklerin kullanm iin de mdahalede bulunmaktan ekinmemitir. Buna mukabil ngilizler blgeye, her bakmdan ok daha az ypranm, her trl ihtiyalar karlanan, birlikleri ymaya devam ederek Trk kuvvetlerinin kat bir stnle erimilerdi. Nihayet 16-17 Eyllde Yldrm Ordular komutasn artarak kuvvetlerini farkl istikametlerde datmasn salayacak, eriann dousundaki Araplarn desteinde, demiryolu merkezlerine mevzii ngiliz saldrlar ile son adm atld. Hemen arkasndan 17 Eyll gecesi, Nablustaki 7. Ordu karargahna bir saldr balatan ngilizler, 19 Eyllde 8. Ordu karargahna hava kuvvetlerinin desteinde yaplan ve iki gn iinde nemli bir ksmn devre d brakan hcumlarla Osmanl Ordularnn geri ekilme imkanlarn da ortadan kaldrmaya ynelmiti. Bu saldrlar srasnda ordunun haberleme hatlar tamamyla tahrip edildii iin Nasriyedeki Yldrm Ordular karargah ile bal ordular komutanlklar arasndaki iletiim tamamen kesilmi, Nasriyeye kadar giren ngiliz svarilerinin elinden Grup komutan Liman von Sanders bile glkle kurtulmu, ancak binlerce asker ehit, bir o kadar esir olmutu.48 7. Ordu kumandan Mustafa Kemal Paa, ordusunu mmkn mertebe geri ekerek ngiliz saldrlarndan korumaya alrken, ngilizler o zamana kadar saldrmadklar 4. Orduyu takibe balamlardr. Araplar demiryollar, bata olmak zere btn iletiim vastalarn tahribe ynelik saldrlara devam ederken, cephe komutan Liman von Sanders, sonuna kadar direnme dncesi ile ordunun bir btn halinde geri ekilerek kendini toplamas ve yeniden dzenlenmesini mmkn klacak karar vermemekte direniyordu. Kendi kuvvetlerini kurtaran Mustafa Kemal Paa ise mevcut kuvvetlerin bir btn halinde ekilip tek cephe tekil edilmesinin yansra Araplarn bandaki erif Faysal ile siyasi ve askeri konularda anlaarak dman cephesini blme teklifini Harbiye Nazr Enver Paaya bildirmiti. Son olarak amn mdafaa edilmesini isteyen Liman Paa, Mustafa Kemalin kuvvetlerini de burada braktrarak onu dalm askerleri toplayarak bir birlik oluturmakla grevlendirmiti. Ancak istiklal beklentisi iindeki Araplarn byk bir Osmanl dmanl ierisinde olduklar am, 30 Eyllde ngilizlerin eline dmtr. Rayakda Liman Paa ile gren Mustafa Kemal, onu, elde kalan birliklerin dmanla temastan kanarak daha kuzeye ekilmesi gerektiine, savaa devam etmenin son kuvvet kalntlarnn da kaybedilmesi olduuna ikna eder. Burada Liman Paann cevab ok manidardr: Karar budur, fakat ben nihayet bir ecnebiyim. Bu karar veremem, ancak memleketin

624

sahipleri verebilir. Bundan sonra komuta insiyatifini ele alan Mustafa Kemal Paa, Halepte toplad kuvvetleriyle ngilizlerle arpr, onlar daha kuzeyde Katmada 26 Ekimde pskrterek Antakyay emniyet altna almtr.49 30 Ekimdeki Mtarekenin artlar gerei Liman Paann ayrlmas ile de 31 Ekimde Yldrm Ordular Grup kumandanlna atanmtr. arpmalarn genel seyrine bakldnda gerek say, gerek silah, donanm ve iae, gerekse ynetim bakmndan kendisinden kat kat stn dman kuvvetleriyle karlaan Trk ordular, kendi lkelerinin karlarn ne kararak alan Alman heyeti mensuplarnn komutasnda byk lde heder olmu, yine kendi subaylarnn gayreti ile asgari lde varln kurtarabilmilerdi. E. Irak Cephesi ngilizlerin daha sava balamadan asker ymaya balad cephe, Hint deniz yolunun gvenliini salama ve petrol potansiyeli bakmlarndan nemlidir. ngilizler buradan hareketle mttefikleri Rusya ile birleme midi tamlardr. Blgede daha ziyade Arap kabilelerine ve iln edilen cihada gvenilerek az sayda Trk askeri (8.000 kii) bulundurulmutur. Ancak ngilizler de Araplarla anlamlardr. 22 Kasm 1914de Basray aldktan sonra ileri harekta geerek 9 Aralkta Kurnay ele geiren ngilizlere kar Trk kumandanlarda doru drst bir blge haritasnn bile bulunamay ok dndrc bir durumdur.50 Burada Yarbay Sleyman Askeri Beyin n plna kp mahalli gnll kuvvetlerle bir eyler yapmaya abalad grlmektedir. ngilizlere kar balangta mevzii baarlar kazanan Osmanl kuvvetleri 14 Nisandan balamak zere art arda yenilmeye balamlardr. ngilizler 21 Maysta Amara, 25 Temmuzda Nasriye ve 28 Eyllde Kutl Ammaray almlardr. 22 Kasmda Selmn- Pk muharebelerinde byk bir baar gsteren Osmanl kuvvetleri Kutl-Ammarada ngiliz kuvvetlerini kuatmlardr.51 Eyll 1915te Kutl-Ammareye yerlemi olan ngiliz kuvvetleri 29 Nisan 1916da komutanlar Thowsend ile birlikte teslim olmulardr. Ancak hibir ekilde ngiliz faaliyetleri durmak bilmemitir. Badat zerine yrmek iin srekli asker ve mhimmat ymak ile megul olan ngilizler attlArab kullanarak 13 Aralk 1916da ileri harekata balamlardr. 11 Mart 1917de Badat ele geirmek suretiyle de cephenin en etkili sonucunu almlardr. 1917 yl ierisinde baka ciddi saldrda bulunmayan ngilizler, 30 Ekimde mtarekenin imzalanmasndan sonra 8 Kasmda Musulu igal etmilerdir. Kafkaslarda souktan krlan Trk askeri, Irak cephesinde scak, kolera ve alktan krlmlardr. la ve cephane yokluu kuvvetlerin azmini krarken ngiliz altnlarna ve bamszlk vaadlerine kanan pek ok Arap kabilesinin hesapta olmayan saf deitirmeleri cephenin kaderini tayin eden faktr olmutur.52 F. Savan Dnm Noktas:anakkale Savalar anakkale cephesinin almas daha savatan nce ngiliz bahriyesince dnlen bir husustur. Hedef, anakkaleden hareketle stanbul alnacak, Osmanl sava d braklacaktr. Boazlardan

625

geiin salanmasyla ngiliz ve Franszlar sosyal karklklar ierisindeki mttefikleri Rusyaya daha abuk ve kolay bir ekilde askeri yardm ve malzeme akn gerekletireceklerdir. Rusyann ekonomisindeki daralma d dnyaya ulamasnn salanmasyla giderilmi olacaktr. Ayrca byle bir cephede elde edilecek baarlar hlen tarafszlklarn korumakta devam eden Balkan devletlerini tilaf devletleri safna ekebilecektir. Bunlara ilaveten bu cephede arpmalarn balamas Kafkaslarda Ruslar zorlayan Trk birliklerinin buraya kaydrlmasn gerektirecek, Rusyann ykn hafifletecektir. 1. Deniz Savalar Balkan Savalarndan perian bir vaziyette kan Trk ordusunun mukavemet

gsteremeyeceini, Boazlardan kolayca geecek donanmann Osmanl Devletini ilk hamlede saf d brakacan dnen ngilterenin Bahriye Nazr (Denizcilik Bakan) W. Churchill, stanbulu teslim alacan dnmtr. Teorik olarak haksz da deildir. Silah ve cephane asndan ok zor durumda olan Trk ordusu henz Almanlardan askeri malzeme yardm da alamamtr. stanbulun alnmasyla iki ate arasnda braklacak Almanyann kolayca pes edecei ve savan bitirilecei mitleri kuvvetlidir. Ksaca anakkale Cephesi I. Dnya Sava iinde Osmanl ve savan kaderi asndan en nemli noktadr. ngiliz Sava Bakan Lord Kitchener anakkaleyi gemede kara kuvvetlerine ihtiya kalmayaca hesabyla, ngiliz-Fransz Filosunu ubat 1915te Limni adasnn Mondros limannda toplamtr. Sava 19 ubat 1915te tilaf donanmalarnn Kumkale ve Seddl-Bahr tabyalarn uzun menzilli toplarla dvmesiyle balamtr.53 ngiliz ve Fransz donanmasnn en gl sava gemilerine kar, Trkler tabyalardaki yetersiz sayda ar toplar ve obs bataryalar ile mcadele vermilerdir. Saldrgan donanmaya nispetle daha ksa menzilli ar toplarn cephanesi Osmanl Devletinde yaplamad gibi, Almanyadan da sava dolaysyla nakledilememitir. Mayn says yetersiz olup kafi miktarda kullanlamamtr. En kts ise hkmetin ngiltere ile ittifak etme umuduyla daha nce donanmann ve limanlarn dzenlenmesinin ngilizlere verilmi olmasdr. Amiral Limpus idaresindeki ngiliz Heyetinin salad ok zel bilgiler sayesinde ngilizler devletin savunma ve sava dzeni ile ortaya koyabilecei imkanlar bilmektedirler. tilaf devletleri, Boazlar ele geirince stanbulun paylalmasnn gndeme geleceini, bunun da talya ve Bulgaristan bata olmak zere tarafszlarn paylamada yer almak iin kendi yanlarnda savaa katlacan dnmlerdir. Bu dncelerle 17 Marta kadar bombardman aralklarla srmtr. 18 Mart sabah Franszlar Anadolu yakasn, ngilizler Rumeli yakasn dvmeye devamla Boazdan gemek iin hareket etmilerdir. Bir gece nce Nusret mayn gemisiyle Boaza mayn deyen Osmanl askeri, yaklak 7 saat sren bu bombardmana metanetle kar koymutur.54 ngiliz ve Fransz sava gemileri uzun menzilli toplaryla tabyalar dattn dnerek Trk toplarnn at menziline girdikten sonra neye uradn armlardr. Trk askerinin en zor artlarda bile neler yapabileceinin mucizevi bir rneine ahit olmulardr.

626

Franszlarn, Bouvet, Gaulois, Charlemagne, Suffren, gibi, Donanma bakmndan en byk deniz gc halindeki ngilizlerin, Albion, Queen Elizabeth, Agamemnon, Prince George, Lord Nelson, Ocean, Triumph (Zafer), Inflexible (bklmez), rresistable (kar konulmaz) Vengeance (intikam) gibi asalet ve glerinin simgesi gemilerle yaptklar nihai saldr deniz savalarnn da sonunu getirecekti. Gerekten de 18 Mart 1915 akamna kadar devam eden arpmalar ngiliz ve Franszlarn Boazlar geemeyeceini gstermitir. Toplam 19 sava gemisi, kruvazr, birok torpido, tahrip ve tat gemilerinden oluan filodan Bouvet, Ocean ve rresistable sulara gmlm, dierleri uzun sre savaamayacak kadar onarma muhta yaralar almlardr.55 Boazn iki yanndaki Trk tabyalarnda ok sayda asker ehid olmu, toplarn ou hasardan kullanlamayacak hale gelmi, tabyalarda kan yangnlar byk zarar vermilerdi. 2. Kara Savalar Ancak, tilaf devletleri geri ekilme akllln gstermilerdir. Bu sefer karadan harekete geip Gelibolunun igaline karar vermilerdir. Msrdan tmenler getirip Limni ve mroz adalarna ynak yapmlardr. Nisan 1915 banda 100.000 kiilik bir kuvvet toplanmtr. 25 Nisan 1915teki karma ile kara savalar balamtr. Anadolu yakasna yaplan karma pskrtlmtr. Bunun zerine daha gl olarak Seddl-Bahr kylarna kmlardr. 28 Nisan I. Kitre Sava ngilizlere ar can kaybna yol amtr. Mays banda yeni asker sevkiyt devam etmitir. 6 Maystaki II. Kitre Sava 50.000 kiilik ngiliz-Fransz ordusuyla yaplmtr. Trkler byk gayretler ve kahramanlklar yaratarak baarl olmulardr. tilaf devletleri bunun zerine Geliboluya asker sevk etmilerdir. Yaklak 8 aylk anakkale Savalarnda Trk askeri, cesur, akll ve atak bir komutann idaresinde neler yapmaa gcnn yeteceini gstermitir. Bilhassa Anafartalar Savanda (7-8 Austos 1915) Yarbay olan Mustafa Kemal Beyin askere taarruzu deil lmeyi emretmesi savan kaderini etkilemitir. Churchillin anlarnda kaderin adam olarak tanmlad M. Kemal, Conkbayr ve Kocaimende ilerleyen Anzak kolordusunu geri ekilmeye zorlayarak istila edilen noktalar kurtarmtr. 19. tmen ve 57. alay merkezden emir beklemeden kendi inisiyatifi ile cepheye sren Mustafa Kemal, anakkale Cephesinin dmesini engellemi, Boazlar kurtarmtr. Cephedeki savalar ngilizlerin 19/20 Aralk 1915te Arburnu ve Anafartalar, 8/9 Ocak gecesi Seddl-Bahr blgelerini boaltmasyla sona ermitir.56 3. anakkale Savalarnn Sonular I. Dnya Savanda Trk ordusunun destanms mcadelesine sahne olan anakkale savalar ehit ve yaral yaklak 200.000 civarnda vatan evladnn kaybedilmesiyle kazanlmtr. ngiliz ve Franszlarn mukabil kayplar da bu civardadr.57 tilaf devletleri cepheye srd askerlerin ok byk blmn smrgelerden getirdii iin kayplardan pek etkilenmemitir. Ancak Osmanl Devleti bu kayplarn telafi edememitir. Bunun en byk etkisini ise Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda grmtr. Zira anakkaledeki kayplarn pek ou yksek renim grm, kalifiye insanlardr.58

627

Cumhuriyetin ilk yllarnda yetimi eleman sknts had safhaya ulamtr. anakkale Savalarnn olumlu neticeleri arasnda ise Mustafa Kemali Trk ve dnya kamuoyuna tantmas ve daha sonra gerekleecek Trk stiklal harbinde moral destek salamasn sayabiliriz. Dier taraftan anakkalede uradklar yenilgi tilaf devletlerine ok pahalya mal olmutur. Sava srasnda Almanya ve Avusturya Srplar ezmitir. tilaflarn hayal krkl yaratmas Bulgaristan II. Balkan Savanda kaybettii byk Bulgaristan kurmak emeli ile mttefikler safna dahil etmitir. 6 Eyllde ittifaka dahil olan Bulgaristan 12 Ekimde Srbistana sava ilan etmitir. Savan uzamas ve Ruslarn yardm alamamas Rusyadaki sefalet ve al arttrm ve htillin zeminini hazrlamtr. Mttefikler Rus budayndan istifade edememilerdir. ngiltere bilhassa smrgelerinde byk nfuz kaybna urarken, uzayan savala 1.600.000den fazla insan kaybna maruz kalmtr. Fransann kayb da ondan az deildir. G. Cephelerin Genilemesi 1915 yl taraflarn ellerini glendirmek amacyla cephelere yeni devletler, dolaysyla taze gler ilave etme abalar iinde gemitir. Bu erevede her kesim yaylma amalar dorultusunda dmannn daha fazla askerini baka cephelere kaydrmasn salayacak devletlere bol vaatlerde bulunarak saflarn sklatrmann yolunu aramtr. Bu cmleden olarak talyann tilaf ve l ittifak devletleriyle uzun sren grmeler yaptktan sonra, tilaf devletlerinde karar klm, 26 Nisan 1915deki Londra Antlamas ile Adriyatikte talyan haklar tannm, 12 ada ve Anadolunun paylalmasnda Antalya yresi talyaya pay edilmitir. Ayrca, Trablus ve Eritrede, genilemesine de izin verilecektir. Bunlara mukabil bir ay zarfnda talya savaa girecektir.59 Nitekim 20 Maysta talya Avusturyaya sava amtr. Austosta ise Almanya ve Osmanl Devletine sava ilannda bulunmutur. Balkanlardaki kuvvet dengesinde nemli bir yeri olan Bulgaristan da, 6 Eyll de Almanya ve Avusturya ile bir ay iinde savaa girmek koulu ile Srbistan hakimiyetindeki Makedonya topraklarnn tamamn, Romanya ve Yunanistan itilaf safnda yer alrsa Dobruca ve Yunan hakimiyetindeki Makedonya topraklarn almak zere anlamtr.60 Bulgaristan, 12 Ekim 1915te Srbistana sava ilan ederek mcadeleye dahil olmutur. Ahalisi Romen olan topraklar snrlar iine almak iin msait frsat kollayan Romanya da bu savata 17 Austosta tilaf devletleri ile anlam, Bukovina, Banat ve Transilvanyay onlarn yardm ile almay hedeflemitir. 28 Austos 1916da Avusturyaya saldrarak savaa giren Romanya abuk bir baar elde edememitir.61 Balkanlarda ve Bat Anadoludaki yaylma hesaplarndan dolay frsat kollayan Yunanistanda Babakan Venizelos, derhal itilaf devletleri safnda savaa girerek yaylma emellerini gerekletirmek hrs tilaf devletlerince de ho karlanmtr. zmir ve civar Yunanistana teklif edilmi ve tilaf devletlerinin de basksyla gerekleen iktidar deiikliinden sonra 26 Haziran 1917de Yunanistan savaa katlmtr.62

628

1. Dengeleri Deitiren Hamle: Amerika Birleik Devletlerinin Savaa Katlmas Birleik Devletlerin savaa dahil olarak Rusyann brakt boluu doldurmas byk oranda Almanya ile ngiltere arasndaki denizlerde hakimiyet mcadelesinin dolayl bir sonucudur. 1915 yl iinde batrlan ngiliz gemilerinde Amerikan vatandalarnn da hayatlarn kaybetmeleri zerine Amerika, Almanyay uyarmtr. 1916da Almanlarn batrd bir Fransz gemisinde Amerikan vatandalarnn da lmesi ilikileri iyice gerginletirmitir.1917 ylnn Mart ay ierisinde iki Amerikan ticaret gemisinin Alman denizaltlarnca batrlmas zerine Amerikan kongresinin 2 Nisan 1917 tarihli oturumunda ald bir kararla Amerika Almanyaya sava amtr.63 Mttefiklerine yardm amacyla da derhal Avrupaya askeri destek vermeye balamtr. H. I. Dnya Sava Srasnda Osmanl Devletini Paylama Planlar 1. Rusyann Emellerinin tilaf Devletlerince Kabul-stanbul Anlamas Rusya, geleneksel politikas olan Boazlar ve stanbulu ele geirmek ve Akdenize almak zere, Osmanl Devletinin savaa fiilen girmesinden sonra faaliyetlerini hzlandrmtr. ngiltere ve Fransann donanmalarnn anakkale yolu ile stanbulu igal etmesi plnn uygulamaya koyduklar esnada, devre d kalmak istemeyen Rusyann, 4 Mart 1915te mttefiklerine notalar verdii grlmtr. Rusya, stanbulu, Boazlar, Marmara Denizinin bat kylarn, Midye-Enez hattna kadar Trakyann gneyini, stanbul Boaznn dousu ile Sakarya ile zmit aras blgeyi ve Marmara adalarn istemi, mroz ve Bozcaada hakknda da son sz sylemeyi plnlamtr. ngiltere ve Fransa byle bir basky ho karlamamlardr. Ancak ortak amaca hizmetlerinin bir karl olarak kar da kmamlardr. ngiltere, 12 Mart, Fransa 10 Nisan 1915te Rus isteklerini kabul ettiklerini bildirmilerdir.64 Dolaysyla Rusya da mttefiklerinin Yakn ve Orta Doudaki hakimiyetlerini kabul etmitir. 2. Anadolunun ve Orta Dounun Paylalmas: Sykes-Picot Anlamas ngilterenin Orta Dou planlarn konu alan ilk dzenleme ngilizlerin Msrdaki Yksek Komiseri Mac Mahon ile Hicaz blgesine hakim erif Hseyinin olu Abdullah arasnda 23 Ekim 1914 tarihinde65 yaplmsa da Orta dounun ngiltere ve Fransa arasnda paylamn belirleyen ve blgenin kaderi zerinde kalc etkiler brakan Sykes-Picot anlamas olmutur. Bu anlama ngilterenin Osmanl Devletini Mslman emirlerin isyanlar ile zor durumda brakma stratejisine dayanmaktadr. Hicaz Emiri Hseyinin btn Arap yarmadas, Suriye ve Irak iine alan bir devlet kurmasn, Lbnan hari brakarak destekleyen ngiltere, Necd Emiri bn Suud ile de Kuveyt hari Basra krfezinin gney kylarn kapsayan bir bamszlk anlamas yapmtr. Buna mukabil blgede ngiltereyi yalnz brakmak istemeyen Fransann paylamda yer alma srar da artmtr. 916 Mays 1916 da gerekletirilen uzlamaya gre Badat-Basra arasndaki Dicle-Frat nehirleri blgesi ngilterenin, Beyrut dahil Suriyenin btn ky blgesi, Adana, Mersin Fransann olacaktr.66 Fransa adna Georges Picot, ngiltere adna Sir Mark Sykesin imza koyduklar anlama onlarn ad ile anlmtr. erif Hseyin 1916 Hazirannda Osmanl Devletine isyan ederek sava ilan etmitir. 1916

629

Ekiminde ise Arabistan kralln aklamtr. ngiltere de buna diplomatik destek vermitir. Araplar ngilizlerin bu manevralarn ancak Boleviklerin ihtill sonrasnda arlk diplomasisinin gizli belgelerini aklamalar ile renebileceklerdir. ngilterenin Orta Douda Osmanl Devletini tamamen dlayp sava srasnda ve sonrasnda kontrol etme abalarnn sonuncusunu Dileri bakannn Balfourun Siyonistler ile ilgili bir deklarasyonu oluturmutur. 2 Kasm 1917 tarihinde yaynlanan bildiride ngiliz hkmeti ngiltere ve Amerikadaki Siyonist liderlere Filistinde milli bir devlet kurmalar iin ellerinden gelen yardm esirgemeyecekleri szn vermitir.67 3. talyann Devreye Girii-St. Jean de Maurienne Anlamas ngiltere ve Fransa, stanbul zerinde Rusyann hakimiyetini tandklar srada talyaya da savaa girmesi hlinde Antalyay vermeyi taahht etmilerdir. Daha nce imzalanan 26 Nisan 1915 tarihli Londra anlamas ile talya Oniki Adalar ve Trablus zerinde serbest braklmtr. Rusyada ihtill kmas zerine mttefiklerini sktran talya, isteklerinin hepsini kapsayan bir anlama istemitir. Nitekim 19-21 Nisan 1917de St. Jean de Mauriennede anlama salanmtr. talyann 1916 ylnda ngiliz-Fransz ve Ruslar arasndaki paylam kabul etmesine karlk Mersin hari Antalya, Konya, Aydn ve zmirin talyaya verilmesi kabul edilmitir.68 Ancak ngiltere ve Fransaya zmirde, talyaya, Mersin, skenderun, Hayfa ve Akkada serbest liman kurma hakk tanyan bu anlamann yrrle girmesi iin Rusyann tasdiki gerekecekti. 4. Savata Ermeni Tehciri Osmanl Devletinin topraklar ierisinde yaayan herkese salad hogr ve emniyet ortamnda bilhassa sanat ve ticaretle uraarak ekonomik durumlarn dzelten Ermeniler Tanzimat Ferman ile balayan yeni dnemde devletin hemen her kademesinde baar ve sadakatle hizmet grmler ve tebaa-i sadka (sadk vatanda) olarak adlandrlmlardr. Ancak Fransz htillinin en nemli rn olan milliyetilik fikri bir ksm yurtdnda eitim grm Ermeniler arasnda da yaylmtr. Hnak, Tanaksutyun ve Ramgavar adl komitelerle Ermeniler, bamszlk iin uluslararas yardm temin ederek gayelerine ulamada her yolu denemilerdir.69 Bu erevede Trk askeri klna girerek kendi vatandalarn katletmekten ve Avrupa kamuoyunun Hristiyan hassasiyetini istismar etmekten de ekinmemilerdir. ngiliz ve Ruslarn Anadolu topraklar zerindeki emellerinin gerekletirilmesinde kullanabilecekleri dncesi ile destek verdikleri bu terr gruplar kendi halknn rahat ve huzurunu sz konusu devletlerin emperyalist emellerine alet etmilerdir. lk olarak 1877-1878 sava srasnda Ruslarn Yeilky (Ayastefanos) antlamasna koyduklar iki madde ile milletleraras platforma getirilen Ermeni konusu Berlin Antlamas ile Rusyann tekelinden karlmtr. ngilizler de Ruslarn Basra krfezine inmesinde bir engel olarak Ermenilerin hmiliine soyunmulardr. Bundan sonra eitli vesilelerle Ermeni olaylar gndeme gelmitir. II. Abdlhamid in lrm de Dou Anadoluyu devletten ayrmaya yol aacak bir gelimeye izin vermem eklindeki yaklam eitli teebbslere ramen Ermenilerin maksatlarna ulamalarna

630

engel olmutur.70 II. Abdlhamid i devirmek yolunda her dnce ve grupla ibirliinden ekinmeyen ve bu arada Ermeni ve Yahudilerle de beraber altklar bilinen ttihat ve Terakki ynetimi, ayrlk faaliyetlere kar 1909dan itibaren eitli yasalar karmak yoluna gitmitir.71 Ancak byk devletlerin basklar neticesi Rus ve Alman telkinleri ile Dou Anadolunun iki yabanc genel mfetti idaresine braklmas program kabul edilmiken I. Dnya Savann kmas bu faaliyeti engellemitir. Ancak, sava, Ermenilere istedikleri frsatn kmasna yol amtr. Rusyann da teviki ile drt bir yanda savaa giden ordularn bo brakt Dou Anadoluda Mslmanlara saldrmaya balamlardr. Trk kylerini yakp ahaliyi ldrmee devam eden Ermeniler, 1915 ubatnda Sleymanl (Zeytun) kasabasn igal ile Mslman soykrmnda bulunmulardr.72 1915 ylnn Nisan ve Mays aylarnda, yani anakkalede etin savalar yaplrken Ermeni eteleri Ruslarn nclnde Van ve evresini igal edip geici bir Ermeni hkmeti kurmulardr. Sivas blgesinde yaklak 30.000 Ermeni Ruslarla savaan Trk askerlerine arkadan saldrmak iin hazrlanmlardr. 22 Nisan 1915 tarihli bir telgrafla ileri bakann uyaran Sivas valisi Ermeni tehdidinin byklne dikkat ekmitir. Yaklak 15.000 Ermeni gnll olarak Rus ordusuna katlm, bir o kadar da Trk snrlar iinde saldr dzenlemilerdir. Ruslarn Osmanl Devletinden alacaklar yerleri Ermenilere brakacana dair szler verdiini de haber alan Trk hkmeti tedbir almak zorunda kalmtr. Bu sre, Osmanl Harbiye Nazr ve Bakomutan vekili Enver Paann Dahiliye Nazr Talat Paaya gnderdii 2 Mays 1915 tarihli gizli bir telgrafla hz kazanmtr. Van vilayetinde isyan eden Ermenilere kar, Ruslarn 20 Nisan 1915te kendi snrlar iindeki Mslman halk cepheye srmelerini gren Enver Paa ya, Osmanl ordusu aleyhinde hareket halindeki Ermenileri Rus hududuna srmek ya da Ermenileri Anadolu ilerinde eitli yerlere datmak klarndan birini uygulamak gerektiini belirtmitir.73 gvenlii salamak ve cephelerde arpan Trk askerlerinin gvenliini salamak iin 27 Mays 1915 tarihli Geici Kanunu kartan hkmet, anakkale Savann en youn gnlerinde devletin yurt savunmas, asayiin korunmas ve hkmetin emirlerine kar koyma, direnme veya silahl tecavzde bulunarak ayaklananlara kar silah kullanma; silahla direnenleri de imha etme yetkisini ordu, kolordu, tmen ve mevki komutanlarna vermekte tereddt etmemitir. Ayrca sava esnasnda casusluk ve bu tip ihanetlerde bulunan ky ve kasaba halklarn ayr veya toplu surette baka yerlere gnderme yetkisi de komutanlara tannd. Burada devletin herhangi bir grubu kast etmedii ve sava esnasnda ordusunun ve insanlarnn emniyetini korumay amalad dikkat ekmektedir. Sevk ve skn Kanunu adn tayan bu kanun, Tehcir Kanunu adyla da bilinmektedir. Dahiliye Nezaretinin 23 Mays tarihinde Erzurum Valiliine gnderdii bir emirde Urfa, Musul ve Deyrizora g ettirilmesi istenen Ermenilerin mallarn, canlarn korumak ve yol boyunca ve konaklamalar esnasnda kollayarak iae ve ikmallerini salamak sorumluluunun valilere ait olduu bildirilmitir. 30 Mays 1915 tarihli ve ayn konulu bir dier kanun, g ettirileceklerin geride kalan mallar ile ilgili dir. Buna gre, ge tabi olanlar, tanabilir mallarn ve eyalarn beraberlerinde

631

gtrebilecekler veya arkalarndan gnderilecektir. Tanmaz mallar ise ak arttrma yolu ile satlp bedelleri kendilerine verilecektir. Tanma ilemi iin her trl gvenlik nlemleri alnd gibi maddi durumlar ile orantl olarak yeni yerleme blgelerinde emlk ve arazi verilmesi, ifti olanlara tohum, sanatkrlara meslekleri ile ilgili alet-edavtn temini de kararlatrlmtr. Sz konusu ilerin dzen iinde gerekletirilebilmesi iin yeni memur alnmas ve geici komisyonlar tekil edilerek faaliyet gsterilmesi kabul edilmitir. Hkmetin ge tabi tuttuu Ermenileri gerek nakil srasnda gerekse konaklama yerlerinde taciz etmeye alacaklarn divan- harbe verileceini, ayrca g edenlerle dorudan temasta olan devlet memurlarndan grevini suiistimal edenlerin de hemen iten alnarak mahkemeye sevk edilmelerini kararlatrmas olayn insani boyutunu ortaya koymutur. Ermenilerin ayrlk ve Mslmanlar katletmeye ynelik terr olaylarn durdurmalar yolunda Osmanl Hkmeti tarafndan ileri srlen istekleri reddetmeleri zerine 24 Nisan 1915te derneklerinin kapatlmas, evrakna el konup yneticilerinin tutuklanmas (2345 kii) olayn74 katlim gn olarak her yl kutlamalar, olaylarn, tarihin saptrlmasndan baka bir ey deildir. Bu erevede 703.000e yakn insan yerlerinden alnp Suriye blgesinde yeniden iskn edilmitir. Ermeniler ve onlar kullanan Batl devletler bu g srasnda Trklerin Ermenilerin yarsndan fazlasn katlettikleri iddiasn ortaya atmlardr. Daha sonra bu rakam 1,5 milyona kadar ykseltilmitir. Halbuki bu yllarda Trk topraklarnda yaayan Ermenilerin toplam says en iyimser verilere gre 1.300.000dir.75 Bu g srasnda gerek askeri, gerekse ekonomik bir takm imkanszlklar, zor iklim ve tama artlar ve salgn hastalklar nedeniyle ok sayda insan lmtr. Ordunun savata olmas dolaysyla jandarmaya havale edilen g kafilelerinin emniyetinin salanmas, mevcut asker kaaklar ve Krt eteleri sebebiyle ok zor artlar altnda gerekletirilebilmitir. Ayrca lmlerin bir ksm da, Ermeni etelerinin bu g kafilelerine saldrarak girdikleri atmalarda olmutur.76 Sava bandan sonucuna kadar Ermeni kayb 200.000 civarnda hesaplanmaktadr. Trk hkmeti kendi ordusunun harekatnda gerekli tedbir ve tehizat alamad iin sadece Sarkamta 80.000 civarnda asker kaybetmi, memleket dahilinde salgn hastalklar nleyememitir. Devletin Mslman vatandalar da shhi, ekonomik ve emniyet bakmndan son derece sknt ekmitir. Bu durumda Ermenilere ok ihtimaml bir davran beklemek hatal olacaktr. Bu arada Osmanl hkmetinin gerek g ettirilen insanlara kt davranan gerekse kafilelere saldrlarda bulunanlar ele geirmee gayret gsterdiini biliyoruz. Sz konusu gereke ile Skynetim Mahkemelerinde yarglanan yaklak 1400 kiiden bir ksm idam, dierleri eitli cezalarla cezalandrlmlardr. stanbulu igalden sonra batl devletler de btn gayretlerine ramen byle bir katlim belgeleyememilerdir. Halbuki Ruslarla beraber hareket eden Ermenilerin 1914-19 dneminde bir milyondan fazla Trk ldrdkleri kaynaklarla sabittir.77

632

I. Hicaz Cephesi I. Dnya Savanda Trk halknn vicdannda en derin etkileri yaratan cephelerden birisi de Hicaz cephesidir. II. Abdlhamidin byk etkinlik kazandrd Halifelik messesesini bilhassa Araplar arasnda tesirsiz klmak isteiyle ngilizler, 1880lerden bu yana Halifeliin Araplarn hakk olduu, onlarn Osmanldan ayr kendi himayesinde kurulacak devletlerini destekleyeceklerini telkin etmilerdir.78 Bu propagandalarn yan sra bilhassa XX. yzyl balarnda Osmanl ynetiminin kendileriyle pek fazla ilgilenmemesine ilaveten Trablusgarp ve Balkan Savalarnda devletin itibarn azaltan yenilgilere uramas Araplarda harekete gemenin tam zaman olduu kansn uyandrmtr. Bu yzden bu cephenin mcadeleleri, ngilizlerin kkrtt si kabile eflerine ve Mekke erifine kar yaplan savalardan olumaktadr. Osmanl ynetiminin iln ettii cihad byk mitler beslenmesine ramen ancak bn-i Reid (ammar), Yemende Seyyid Yahya ve Libyada Senusler arasnda ilgi grmtr. erif Hseyin (Hicaz), Seyyid dris (Asir), bn Suud (ammar) kendilerini eitli vesilelerle ngilizlerle birlikte hareket etmeye hazrlamlardr. Mekke erifi Hseyin sava baladnda Osmanl Devletine bal kalacan ilan etmi olmasna ramen, 10 Temmuz 1916 tarihli bildirisi ile Osmanl Devletine bakaldrdn aka iln etmitir. Bu srada blgede toplam drt Osmanl tmeni (Hicazda 22. Piyade, Asirde 21. Piyade, Sana da 40. Piyade, Yemende 39. Piyade tmenleri ile 7. Kolordu karargh ve Medinede muhafz komutanl) vardr.79 erifin daha nce Medine, Cidde, Mekke ve Taife saldrlarda bulunulmasyla yaratlan fiili sava durumu (9-12 Haziran 1916) karsnda Temmuz sonu ve Austos ortalarna kadar alnan tedbirler baarl olmutur. Ancak erif Hseyin Gney Hicazda yardmsz kalan Ciddeyi 16 Haziran, Mekkeyi 9 Temmuz ve Taifi de 22 Eyll 1916de ele geirmitir.80 Bu baarda nemli lde ngiliz destei olmakla birlikte Yanbuda Trk askerleri kuvvetli mdafaada bulunmulardr. ngilizler blgedeki Trk varlnn tek ulam vastas olan Hicaz demiryolunu kesmek amacyla Franszlarla birlikte Araplara destek vermilerdir.81 ngiliz donanmasnn 23 Ocak 1917de balatt bombardman sonucu, 26 Ocak 1917de Vech liman ehri, 6 Temmuz 1917de Akabe ss Araplarn kontrolne gemitir.82 Bilhassa mehur ngiliz ajan Lawrencein ynetiminde Maan-Medine demiryoluna yaplan tecavzler, Medine Muhafz Fahreddin Paann, muhteem mdafaasn kertmeye kafi gelmemitir. Hkmet Medinenin boaltlmasna karar vermise de Fahreddin Paa, az saydaki askeri ile Medineyi savunmaya devam etmitir. syanclarn kuatt kalede hibir yerden yardm alamayan ehir halkndan kalanlar ile Paann askerleri arasnda alk ve hastalklar ba gsterdi. Kuatma altna dmeden nce tahliye emri veren Osmanl hkmetine, Medine Kalesinden Trk Bayran ben kendi ellerimle indiremem, eer mutlaka tahliye edecekseniz buraya baka bir kumandan gnderin cevabn veren Fahreddin Paa slamn bu mukaddes merkezini terk etmek istemedii iin vakit kazanmaya alyordu. Zira

633

sava artlarnda stanbuldan yeni bir komutann gnderilmesi uzun zamana ihtiya gsteren bir iti. Dier taraftan o Medineyi Araplara veya ngilizlere terk etmektense Peygamberin mezarn kendisiyle birlikte havaya uurmay gze aldn evresindekilere duyuruyordu.83 Bu arada blgedeki Osmanl askerleri uranlan yenilgilerden sonra tamamen ekilmi, malubiyeti kabul eden hkmet Mondros Mtarekesini imzalamak zorunda kalmt. Kuatma altnda, evre ile balants kesilmi bir haldeki Fahreddin Paa, telsiz haberlemesi vastasyla olup bitenlerden haberdar olmasna karn yukarda izah ettiimiz anlay erevesinde kendisine ulama abalarna karlk vermemekte direniyordu. ngilizlerin mtareke artlarn bildirerek ehri boaltma isteklerine cevap vermedii gibi stanbuldan gnderilen askeri ve sivil habercileri de hkmsz addetti. Yiyecek ve cephanesinin bitmesi zerine kendi subaylarnn da basks karsnda teslim olmaya raz olan Paa, Peygamberin kabri civarndaki bir medreseye yerleerek ehirden ayrlmam, dolaysyla emaneti teslim etmemi oluyordu. Nihayet vekilinin de basksyla 10 Ocak 1919da igalcilere teslim olan Fahreddin Paa, 13 Ocakta; Mondros Mtarekesinden 72 gn sonra Arap isyanclarn Medineye girmelerine izin vermiti.84 Araplarn gerek para gerekse bamszlk vaatleri ile 400 yl iinde yaadklar Osmanl Devletine kar savamalar elbette son derece zc bir olaydr. Ancak XIX. asrn ikinci yarsndan itibaren gittike kuvvetlenen Arap milliyetilii ve Hristiyan Araplarn ayrlk faaliyetlerinin bu gelimede nemli bir rol oynadn da sylemek mmkndr.85 . Trk Askeri Avrupa Cephelerinde Ayrca, Trk askerinin bu savata sadece kendi topraklarn savunmak amacyla

savamadklarna, zor durumdaki mttefiklerine yardm iin de cepheye srldklerine iaret etmeliyiz. Bu cepheler Galiya ve Romanya cepheleridir. 1. Galiya Cephesi Ruslarn 1916 ortalarna kadar Verdndeki Alman kuvvetlerine yaptklar taarruzlar, byk skntlar yaratmtr. Almanlarn istei zerine, 19. ve 20. kolordulardan oluturulan XV. Trk kolordusu 535 Subay ve 32.018 er mevcuduyla blgeye gnderilmitir. 22 Austos 1916da Gney ordusu safnda yer almtr.86 En tehlikeli arpmalarda mttefiklerimiz tarafndan acmaszca en ileri saflara srlen birliimizin mevcudu ksa srede 12.000e inmitir. arpmalarda gsterdii olaanst gayret ve baarlardan tr Alman mparatoru ve Genelkurmay tarafndan eitli kereler takdir ve tebrik edilen Trk kolordusu 6 Eyllde bir geri ekilme manevras esnasnda da ar kayp vermitir. Rus ihtillinin de kmas zerine 11 Eyll 1917de yurda dnmtr. 2. Dobruca Cephesi Romanya savan bandan itibaren koruduu tarafszln 27 Austos 1916da bozarak tilaf devletlerine katlp Avusturya-Macaristan snrna saldrmtr. Transilvanyann byk bir blmn igal ile Galiya cephesinin gerisini tehdit etmeye balamtr. Buna mukabil Alman, Avusturya, Bulgar ve Osmanl birliklerinden oluup general Falkenhaynn komuta edecei bir ordu tekiline karar

634

verilmitir. 15. ve 25. tmenlerden oluan 6. kolordu 1916 Eyll banda Dobrucadaki mttefik karargahna gnderilmitir.87 Hareketin tamamlanmas zerine burada son derece baarl savunma savalar yapan Trk kolordusundan 1917 Aralknda 25. tmen, 1918 Hazirannda ise 15. tmen geri getirilmitir. Bu arada Bulgaristann savaa girip Srbistana taarruz etmesi zerine Yunanistan zerinden tilaf devletlerinin destek vermesine mukabil Almanlarn istei zerine 20. kolordunun Bulgarlarn emrinde savunma vazifeleri yaptn da belirtmekte yarar vardr. Osmanl Devleti aresiz kald Trablusgarp sava ve ar yenilgilere urad Balkan Savandan sonra I. Dnya Savanda umulann ok zerinde bir baar gstermi, hele anakkale zaferleri ile tilaf glerini tek bana durdurma baarsn gstermitir. Bu baar tilaf kuvvetlerine ar silah ve insan kaybna ml olurken tabii kaynaklar en bol olan mttefikleri Rusyann devreden kmasn hazrlam olmakla ayrca nem kazanmtr. Tek bana da olsa her cephede baar gsterememesi ise askerin yetersizliinden ziyade ynetici konumunda iyi niyetli ancak tecrbesiz ve hayalperest komutanlarn olmasndan dolaydr. Osmanl kumanda heyeti memleket menfaatlerini Almanyann baarsndan sonraki safhada deerlendirme hatasna derek asker hareketleri (Sarkam, I ve II. Kanal harekt gibi) gereksiz yerlerde yaparak hem ordunun hem de halkn maneviyatn sarsacak, baar hlinde bile memlekete nemli katk salamayacak yerlere harcamlardr. Osmanl ynetiminin gerekten de Almanyann Marne muharebelerinde malubiyetinden sonra adeta etrafn grp olaylar deerlendiremez bir hlde savaa girmesi mevcut devletleraras politika anlaynda ne kadar geri bir durumda olduunu gstermitir. Hem artk kaybetmeye balayan taraf tutmak hem de kendi kuvvetini onun emrettii ekilde harcama yolunu semek, hibir ekilde akl kr bir davran olmamtr. Halbuki sava srecine dahil olan devletler I. Dnya Savan daha fazla pay kapabilecekleri bir kumar masas olarak grp, her trl pazarl ve olaylarn geliimini grdkten sonra son kozlarn oynamlardr. J. Dnya Savann Sonu A. Rusyann Savatan ekilmesi ve Brest-Litovsk Antlamas Rusyada mevcut sosyal ve ekonomik dengesizliklerin hzla art gstermesi, mttefiklerinin de anakkalede Trk savunmasn geemeyerek ekonomik yardm ulatramamas halkn gda skntsn had safhaya ulatrmtr. 8 Mart 1917de balayan halk gsterileri iilerin de grev ve yrylerle destek vermesi zerine byk bir ehir ayaklanmasna dnmtr. Hkmet gleri ile ii rgtleri ve halk ynlar arasnda kanl arpmalar grlmtr. Nihayet Bolevikler 7 Kasm 1917de bir hkmet darbesi ile iktidar ele geirmilerdir. lk i olarak savatan ekilmek iin muhataplarna mtareke teklif eden yeni ynetim arlk dneminde imzalanan gizli anlamalarn da hepsini aklamtr.

635

Rusyada Bolevik hkmetin ilk sz ve icraat bar zerine olmutur. 22 Aralkta balayan bar grmelerinde Almanyann yan sra, Avusturya-Macaristan, Bulgaristan ve Osmanl Devleti temsil edilmitir. Taraflarn karlkl beklenti ve hesaplar ise bar geciktirmitir. Nihayet 3 Mart 1918de Brest-Litovsk Bar imzalanmtr.88 Buna gre, Rusya; Polonya, Litvanya ve Estonyadan ekilerek buralarn kaderini Merkezi devletlerin inisiyatifine brakacaktr. Ukraynann bamszln da tanyan Rusya btn Dou Anadoludan ekilecek, Kars, Ardahan ve Batumu Osmanl Devletine geri verecektir. Bu anlama gerek Almanya ve gerekse Osmanl Devleti iin savataki en nemli baarlar arasndadr. Ancak arkas getirilememitir. I. Dnya Savann beklenilenden uzun, masrafl ve ykc bir halde cereyan etmesi her iki taraf da yormu, kamuoylarnda ciddi skntlara yol amtr. Her iki taraf da mevzii baarlar kazanm, ancak nihai netice alnamamtr. Sava kaybeden ittifak devletlerinin rakiplerinden bar isterken vesile addettikleri prensipleri Amerikann Cumhurbakan Woodrow Wilson, her iki tarafn genel karlarn da gzettii iddiasyla belirlemi ve bunlar 8 Ocak 1918 tarihinde Kongrede yapt konumada 14 madde hlinde aklamtr.89 Ana hatlar ile 1- Bar anlamalar ve diplomasisinde aklk hkim olacak, 2- lkelerin karasular dnda kalan denizlerde tam serbesti hkim olacak, 3- Ekonomik engellemeler mmkn olduunca kaldrlacak, 4- lkelerin silahszlanmalarn salayacak yeterli garantiler getirilecek, 5 Smrgelerdeki problemler halkn ve smrgeci devletlerin menfaatleri eit olarak gzetilmek suretiyle, tam bir tarafszlk ile halledilecek, 6- Rusya topraklarndaki btn igal gleri ekilecek, devletler Rusyann milli gelimesine imkan salayacak, 7- Belika ya tam bamszl geri verilecek, 8- gal edilmi btn Fransz topraklar boaltlarak bu devlete kar daha nce yaplan hatalar (Alsace-Lorainne) dzeltilecek, 9- talyann snrlar milliyet esasna gre dzeltilecek, 10- AvusturyaMacaristan halklarna muhtariyet altnda gelime imknlar salanacak, 11- Romanya, Srbistan ve Karada topraklar boaltlarak Srbistana denize kma imkan verilecek, Balkan devletlerinin mnasebetleri milliyetler prensibine gre dzenlenecek, 12- Osmanl Devletinin, Trk olan ksmlarnda egemenlii salanacak, Trk olmayan milletlere muhtar gelime imkan verilecek, anakkale Boaz devaml statde milletleraras trafie ak olacak ve milletleraras kontrol altnda tutulacak, 13- Polonyann bamszl salanacak. 14-Byk, kk btn devletlerin egemenlik ve toprak btnlklerini karlkl olarak garanti altna alacak bir Milletler Cemiyeti kurulacaktr. Wilson prensiplerinin Trkler ile ilgili 12. Maddesi de Trkiyede savatan kmann yollarndan biri olarak grlm ve hatta Wilson Prensipleri Cemiyeti adl bir cemiyet kurularak A.B.D kamuoyunun dikkati ekilmeye allmtr. B. Osmanl Devletinin Atekes mzalamas Osmanl Devleti bu savan banda kimse tarafndan ciddi bir mttefik olarak kabul edilmemesine ramen savan uzamasna sebep olan taraf olarak eitli cephelerde mevzii baarlar

636

elde etmitir. Rusyadaki ihtill ve Brest-Litovsk Antlamas ile Dou Anadoluyu kurtard gibi Kafkaslardaki kark durumdan istifade ile Azerbaycan ilerine, Bak ye ilerleme baarsn gstermitir. Ancak bilhassa yeralt kaynaklar ve stratejik konumu dolaysyla savaa katlan her devletin hayati nem verdii bu blgedeki etkinlii uzun sreli olamamtr. Dier taraftan Filistin ve Irak cephelerindeki baarszlklar st ste gelmitir. Amman, Beyrut ve am ngilizlerin eline geerken Yldrm Ordular Grubu Komutan Mustafa Kemal Paa artk Anadoluyu savunmaya ynelik tedbirler almaya balamtr. Bulgaristann atekes imzalamas Almanya ile dorudan ilikileri kestii gibi Mttefiklerin stanbul ve Boazlar zerine yrmeye hazrland bir srada Talat Paa hkmeti istifa etmitir. 14 Ekim 1918de Babakanla getirilen Ahmet zzet Paa mevcut btn diplomatik kanallar kullanarak mtareke yapmay hedeflemitir. 18 Ekimde Kut-l Ammarada esir edildikten sonra gzaltnda tutulan ngiliz General Townsendin aracl ile grmeler balatlmtr. Bu srada Romanya 7 Mays 1918, Bulgaristan 29 Eyll 1918de ise savatan ekildiini iln etmek durumunda kalmt. Avusturya Macaristan fiilen dalm, Almanya artsz bar istemiti. Nihayet Hseyin Rauf (Orbay) bakanlndaki Osmanl heyetinin Mondrosta, Agamemnon zrhlsnda ngilizlerle yapt grmelerin sonucunda 30 Ekim 1918de Mondros Atekes Anlamasnn imzalanmas ile Osmanl Devleti de savatan ekilmitir.90 ok ar artlar ihtiva eden Mondros Mtarekesiyle balayan srete tilaf devletlerinin dayatt ar artlarla dolu bar anlamasn kabul etmeyen ve milli varl ile bir btn olarak verdii mcadele neticesinde bamszlna kavuan Trk milletinin bu baars dman igaline den milletlerin bamszlk mcadeleleri iin de bir rnek tekil etmitir. DPNOTLAR 1 2 3 4 Armaolu, 19. yzyl Siyasi Tarihi, s. 397. Armaolu, a.g.e., s 441. Armaolu, a.g.e., s. 447. Taraflarn nfus, sanayileme, demir-elik retimleri, enerji tketimleri, ordu, donanma ve

silah retim kapasiteleri gibi savan geliimi ve neticesini dorudan belirleyebilecek glerinin karlatrmal listeleri iin bkz. Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve Dleri, Ankara 1990, s. 227-323; Yusuf Hikmet Bayur, a.g.e., III/1, 1-10; Pierre Renouvin, Birinci Dnya Sava Tarihi (19141918) I, (Tercme Adnan Cemgil), stanbul 1977, s. 729-730; Haluk lman, Birinci Dnya Savana Giden Yol ve Sava, Ankara 1973, s. 212. 5 Fahir Armaolu, 20. yzyl Siyasi Tarihi I (1914-1980), Ankara 1992, s. 102-103.

637

Osmanl hkmetinin beklentileri ve grmelerin teferruat iin bkz. Halil Menteenin

Anlar, s. 182-183. 7 8 9 Menteenin Anlar, s. 184. Cemal Paa, Hatralar, stanbul 1959, s. 67; Mentee, s. 184-187. Cemal Akbay, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi 1. Cilt Osmanl mparatorluunun

Siyasi ve Askeri Hazrlklar ve Harbe Girii, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara 1991, s. 36. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Akbay, ayn eser, s. 36. Akbay, ayn eser, s. 37-38. Osmanl st dzey yneticilerinin grleri iin bkz. Akbay, ayn eser, s. 42. Bayur, Trk nklab Tarihi II/IV, s. 640; Armaolu, 20. yy., s. 108. Bayur, Trk nklab Tarihi, II/IV, s. 652. Bayur, Trk nklab Tarihi, III/l, s. 133. Halil Menteenin Anlar, s. 198. Bayur, a.g.e., III/1, s. 75. Menteenin Anlar, s. 189-191. Almanyann halifeliin nfuzunu kullanmak istemesi hakknda ayrntl bilgi iin bkz.

Cezmi Eraslan, II. Abdlhamid ve slam Birlii, stanbul 1992, s. 380-384. 20 21 22 23 Bayur, a.g.e., III/1, s. 318-319. Talat Paann Anlar, (yayna hazrlayan. Alpay Kabacal), stanbul 2000, s. 31-32. Bayur, a.g.e., III/1, s. 162. Donanma Komutan Amiral Soushon (Suon) un 29 Ekim 1914 saat 17. 00 sularnda

arpma ile ilgili telgraf zerine Bakomutan vekili Enver Paann ayn gn, Allahn inayetiyle bayramzn erefini muhafaza edeceinize eminim. Donanmann nerede ve ne halde olduunu bildiriniz eklindeki cevabi telgraf durumu yeterince aklamaktadr. Bu konudaki yazmalar ve tartmalar iin bkz. Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl: Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi-Osmanl mparatorluunun Siyasi ve Askeri Hazrlklar ve Harbe Giri, Ankara 1970, s. 85; Bayur, a.g.e., III/1, s. 237-238; Jehuda L. Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi (ev. Fahri eliker), Ankara 1985, s.

638

150; Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Savana Giriimizle lgili Tartmalar ve Yeni Belgeler, Tarih ve Toplum, say 114, Haziran 1993, s. 20-21. 24 25 263. 26 Cemal Paa, Hatralar, (yayna hazrlayan, Alpay Kabacal), stanbul 2001, s. 88. Bayur, a.g.e., III/1. s. 317-325; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi IX, Ankara 1997, s. 490. Padiahn ve Enver Paann beyannameleri iin bkz. Cemal Akbay, ayn eser, s. 262-

ngilizlere Donanmann bir manada komutasnn verilmi olmas, Alman askeri heyetinin grevlendirilmesi sz konusu olduunda Rusyann muhalefetine ngilizlerin destek olmamalarn mmkn klmtr. Kara ordusu Almanlara, Deniz ordusu ngilizlere verilmi, Franszlara da demiryolu imtiyaz ve silah fabrikalarna nemli miktarda sipari verilerek salanaca dnlen dengede devletin varl muhafaza edilmeye allmtr. 27 Akbay, ayn eser, s. 128; Alman subaylarn Trke bilmemeleri ise askeri heyetin

baarlarn engelleyen bir dier nemli problem olarak von Kressensteinn anlarna yansmaktadr. Bkz. Jehuda L. Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi (ev. Fahri eliker), Ankara 1985, s. 184. 28 29 30 Genelkurmay ATASE arivinden naklen Akbay, ayn eser, s. 138. Cemal Paa, Hatralar, (yayna hazrlayan, Alpay Kabacal), stanbul 2001, s. 89-90. Generalin askeri kariyeri ve politik kabiliyeti bakmndan ok da iyi eyler

sylenmemektedir. Vatanda ve meslekta General von Seeckt, onun Almanyada kolordu komutanl iin uygun grlmemesine karn Trk ordusunun yeniden tekili iin vazifelendirilmesinin Alman ulusunun d itibar iin olumsuzluuna iaretle, General Limann ne olduu, emrinde hizmet edecek iyi kimseleri korkutacak kadar Alman Ordusunda biliniyordu. Onunla, her eyden habersizler, cokun kiiler, maceraclar ya da yksek maaa tamah edenler gitti demektedir. Seeckt, Trkiyenin 1918 Sonbaharnda knn Nedenleri, Federal Askeri Ariv, Freiburg, N 247/202cden naklen, Wallach, ayn eser, s. 121. 31 32 33 Von Wangenheim, ve von Kressensteinin grleri iin bkz. Wallach, ayn eser, s. 122. Wallach, ayn eser, s. 135. ubat 1917de Generallie ykseltilen von Kressenstein, Suriye cephesindeki savalarda

ordunun komutasnn Cemal Paa gibi askerlerini iyi tanyan bir Trk generalde olmas halinde nc Gazze Muharebesinin ve Kudsun kaybna neden olan harekatn baka trl cereyan edeceini sylemektedir. bkz. Wallach, ayn eser, s. 201. Von Kressenstein, General Falkenhaynn ln kenarndaki Trk Ordusunu, medeni Avrupada bir Alman Ordusunu ynetir gibi ynetti diyerek

639

vatanda olan Alman komutanlarn cepheden olduka uzakta, yerel artlar gzetmeden sava ynetmelerini eletirmektedir. 34 35 36 Wallach, ayn eser, s. 205. Wallach, Bir Askeri Yardmn, s. 226. Bu Cephede Trk ve Rus ordularnn hazrlklar ve lojistik durumlar hakknda geni

malumat iin bkz. Genelkurmay ATASE Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi-Kafkas Cephesi I, Ankara 1993. 37 38 Kafkas Cephesi I, s. 381-535; Bayur, a.g.e., III/1, s. 356-375. Sz konusu blgelerin kurtulular srasndaki askeri harekt iin bkz. Kazm Karabekir,

Birinci Cihan Harbini Nasl dare Ettik III, Erzincan ve Erzurumun Kurtuluu, stanbul 1995; Cezmi Eraslan, Trkiyenin Kurtuluu Ekseninde Erzurum, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XIII/38, Ankara 1997, s. 623-630. 39 Brest-Litovsk Anlamas hakknda geni kapsaml bir aratrma ve deerlendirme iin bkz.

Selami Kl, Brest-Litovsk Mzakereleri ve Bar, Atatrk niversitesi Baslmam Doktora Tezi, Erzurum 1995. 40 41 Bayur, a.g.e., III/4, s. 181-182. Genelkurmay ATASE Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi VI, Hicaz, Asir,

Yemen Cepheleri ve Libya Harekat 1914-1918, Ankara 1978, s. 165. 42 43 44 Bayur, a.g.e., s. 313. Bayur, a.g.e., III/3, s. 188. Bayur, a.g.e., s. 356; Savalarn ayrntlar iin bkz. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik

Ett Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi IV. cilt 1. Ksm, Sina-Filistin Cephesi, Ankara 1979, s. 521-621. 45 46 47 Yarbay Hseyin Hsn Emir Erkiletin raporlarndan naklen, Bayur, ayn eser, s. 375. Bayur, ayn eser, s. 400-404. Falkenhaynn geri arlmasnda Mustafa Kemal Paann ve H. H. Erkiletin raporlarnn

etkili olmakla birlikte ge kalndna dair yorumlar iin bkz. Bayur, a.g.e., s. 431; Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi IV. cilt 2. Ksm, Sina-Filistin Cephesi, Ankara 1986, s. 536. 48 Bayur, a.g.e., s. 455.

640

49

Bayur, a.g.e., s. 463; Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, Birinci Dnya

Harbinde Trk Harbi IV. cilt 2. Ksm, Sina-Filistin Cephesi, s. 728-734. 50 Genelkurmay ATASE Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi ran-Irak Cephesi

III/1, Ankara 1979, 102-105. 51 Birinci Cihan Harbinde, ran-Irak Cephesi III/1, Ankara 1979, s. 399-421; Bayur, a.g.e.,

III/1, s. 399. 52 248-249. 53 Genelkurmay ATASE Bakanl, Birinci Dnya Harbinde, anakkale Cephesi Harekat, Irak cephesinde Arap airetlerinin tavrlar iin bkz. Cezmi Eraslan, Irakta Trk-ngiliz

Rekabeti 1876-1915, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, Say 35, stanbul 1994, s.

V/1, Ankara 1993, s. 115-117; Bayur, Trk nklab Tarihi, I II/2, s. 62. 54 55 56 anakkale Cephesi, s. 195-208; Bayur, a.g.e., III/2, s. 69. anakkale Cephesi, s. 209-212; Bayur, a.g.e., s. 71. Kara savalar ile ilgili geni bilgi iin bkz. Genelkurmay ATASE Bakanl, Birinci Dnya

Harbinde-anakkale Cephesi Harekat V/3, Ankara 1980; Bayur, a.g.e., III/2, s. 278-386. 57 anakkale savalarnda taraflarn kayplar iin kesin olmamakla beraber 200 ila 250 bin

aras rakamlar verilmektedir. Trk taraf iin 211 bin toplam zayiata mukabil Mttefiklerin 250 bin civarnda bir kayba urad yolundaki tahminler iin bkz. Genelkurmay ATASE Bakanl, anakkale Cephesi Harekat V/3, s. 499; Trk kaybnn biraz daha az, yaklak 160 bin (ehit yaral, tutsak ve kayp olarak) civarnda gsteren bir dier kaynak M. Larer, Byk Harpte Trk Harbi II, stanbul 1928, s. 137. 58 Kesin rakamlar olmamakla birlikte 100 binden fazla retmen, mlkiyeli, tbbiyeli ve

yetimi okur yazar yitirildii hakknda, anakkale Cephesi Harekat V/3, s. 288. 59 60 61 Bayur, a.g.e., III/2, s. 273; Armaolu, a.g.e., s. 116-117. Bayur, a.g.e., s. 490; Armaolu, a.g.e., s. 119. Bayur, a.g.e., III/3, s. 543-549; Armaolu, a.g.e., s. 123-124; Birinci Dnya Harbinde Trk

Harbi II, s. 405. 62 63 Armaolu, a.g.e., s. 134-135; Bayur, a.g.e., III/3, s. 569. Armaolu, a.g.e., s. 133; Bayur, a.g.e., III/3, s. 593.

641

64

Yulu Tekin Kurat, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Ankara 1976, s. 11-12;

Bayur, a.g.e., s. 510-515; Fahir Armaolu, 20. yzyl Siyasi Tarihi, s. 114-115. 65 ngilterenin Msr Yksek Komiseri Mac Mahon ile Abdullah arasndaki grmelerin arka

plan iin bkz. David Fromkin, Bara Son Veren Bar-Modern Ortadou Nasl Yaratld? 1914-1922, (eviren: Mehmet Harmanc), stanbul 1994, s. 68. 66 Y. T. Kurat, a.g.e., s. 12; Bayur, a.g.e., III/2, s. 69; Armaolu, a.g.e., s. 125-126; Fromkin,

Bara Son Veren Bar, s. 180-189. 67 s. 287-297. 68 69 Kurat, a.g.e., s. 13; Armaolu, a.g.e., s. 135; Bayur, a.g.e., III/4, s. 29. Ermeni komiteleri ve faaliyetleri hakknda bkz. Cezmi Eraslan, Ermeni Komiteleri, Stanford-Ezel Kural Shaw, Ottoman Empire and Modern Turkey II, s. 322; Fromkin, a.g.e.,

Propagandalar ve Osmanl Devletinin Ald Tedbirler, Uluslararas Trk-Ermeni likileri Sempozyumu 24-25 Mays 2001, Bildiriler, stanbul 2001, s. 77-106. 70 Cevdet Kk, Ermeni Meselesinin Ortaya k, stanbul 1984; Esat Uras, Tarihte

Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987; Azmi Ssl, Armenians and the 1915 event of Displacement, Ankara 1999. 71 Ermenilerin eitli karklklara neden olduktan sonra ounlukla Rusyaya ve dier

lkelere kamalar ve II. Merutiyetin ilanndan sonra yeniden Osmanl topraklarna dnmek istemelerinin yaratt problemler iin bkz. Cezmi Eraslan, Sasun syan Sonrasnda Karlat Sosyal Problemler, Kafkas Aratrmalar II, stanbul 1996, s. 67-94. 72 Ermenilerin yaptklar faaliyetlerin orijinal kaynaklara dayal incelemeleri iin bkz. Rus

Generali Mayevski, Ermenilerin Yaptklar Katliamlar (Terc. Azmi Ssl), Ankara 1986; Azmi Ssl, Ruslara Gre Ermenilerin Trklere Yaptklar Mezalim, Ankara 1987; Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990. 73 Cemalettin Takran, 1915 Ermeni Tehciri Srasnda Osmanl Devletinin Ald Tedbirlere

Bir Bak, Beinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara 1996, s. 134. 74 stanbuldaki bu gelimeler iin bkz. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s.

211; Sleyman Beyolu, 1915 Tehciri ve Soy Krm ddialar, Uluslararas Trk-Ermeni likileri Sempozyumu, 24-25 Mays 2001, Bildiriler, stanbul 2001, s. 173. 75 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s. 21-22; ayn konuda bkz.

Justin Mc Carthy, Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus, (ev. hsan Grsoy), Ankara 1995.

642

76

1914-1917 yllar arasnda Kafkasya, Bat Avrupa ve Amerikaya kaan nemli miktardaki

Ermeni de gz nne alnarak Tehcir olay esnasndaki kayplar en yksek rakamlar olarak 200 bin civarnda hesaplanmaktadr: Azmi Ssl, a.g.e., s. 142; Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s. 211-226; Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983, s. 40-41; Justin Mc Carthy, lm ve Srgn (terc. Bilge Umar), stanbul 1999, s. 217-220; Richard Hovannasian, Armenia on the Road to Independence, Berkeley and Los Angeles 1967den naklen Stanford J. Shaw and Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey II, Cambridge University Press 1985, s. 314-316. 77 Sava srasnda Trkiyede olan yabanc subaylar da asl madurun Trk taraf olduuna

iaret etmekteler. Osmanl Ordusu Bakumandanl karargahnda alan Alman General Schellendorf Bronsartn 24 Temmuz 1921 tarih ve 342 sayl Deutsche Allgemeine Zeitung gazetesine verdii deme iin bkz. Ssl, a.g.e., s. 142. 78 1992. 79 Blgedeki silahl kuvvetlerin yerleri ve lojistik durumlar hakknda geni bilgi iin bkz. Bu hususta ayrntl bilgi iin bkz. Cezmi Eraslan, II. Abdlhamid ve slam Birlii, stanbul

Birinci Dnya Harbinde, Hicaz Yemen Cephesi, s. 84-87. 80 81 82 83 84 85 86 87 88 Birinci Dnya Harbinde, s. 229. Bayur, a.g.e., III/3, s. 309. Birinci Dnya Harbinde, a.g.e., s. 841. Sleyman Beyolu (Yatak), Fahreddin Paa, Diyanet slam Ansiklopedisi, cilt 12, s. 88. Beyolu, ayn makale, s. 88. Zekeriya Kurun, Yol Ayrmnda Trk-Arap likileri, stanbul 1991. Bayur, a.g.e., III/3, s. 535-536. Bayur, a.g.e., III/3, s. 548-549. Anlamann tam metni, Nihat Erim, Siyasi Tarih Metinleri I, s. 503-517; Selami Kl, ayn

tez; Bayur, a.g.e., III/4, s. 135-139; Armaolu, a.g.e., s. 139-140. 89 90 Armaolu, a.g.e., s. 138-139. Anlamann tam metni, ngilizlerin ilk teklifleri ile karlatrmal olarak, Erim, Siyasi Tarih

Metinleri I, s. 519-524te yer almaktadr; ayrca grmeler srasndaki beklentiler iin Rauf Orbay,

643

Cehennem Deirmeni I-II, stanbul 1993; maddeleri ve uygulanmas hakknda: Genelkurmay ATASE Bakanl, Trk stiklal Harbi ve Mondros Mtarekesi ve Tatbikat I, Ankara 1992; Armaolu, 20. yzyl, s. 141-142; Bayur, a.g.e., III/4, s. 742-754.

644

I. Dnya Sava ncesinde Osmanl mparatorluu'nun Gc / Prof. Dr. Jacques Thobie [s.361-367]
VIncennes-Sant Dens niversitesi / Fransa Giri Ortalama g teriminde g kelimesi phesiz en nemli unsurdur. G terimi, bamsz bir ekilde hareket etmek, kendi kendine yetmek, bir devlet iin stnlklerini ve kendi zenginliklerini kullanmak, d, yerel ve blge, yani dnya ilerinde zel bir arla sahip olmak iin gerekli olan kuvvet anlamna gelmektedir. G olmak, kendini saydrmann, evreye damgasn vurmann ve bu evreye, bu g olmasayd olduu durumdan farkl bir durumda olaca fikrini empoze etmenin yollarn bulmaktr. Eer bu yaklam kabul ediyorsak, g olmadan da devlet olunabilecei zerinde anlaabiliriz ve bylece byk, orta ve kk g ayrm yaparak konuyu kapatm olmayz. Glerin sralamasnn yaplmasnda byk zorluklarla karlalmaktadr. nk ok aktr ki baz veriler nicelendirilebilse de bazlar aresiz olarak gzden kaabilmektedir ve kesin olarak bu deerlendirme, tarihi iin son derece karmak olan ilikiler demeti erevesi ierisinde kendini gstermektedir. 1914ten nce ortalama g varsa bu g nerede bulunmaktadr? Sanayi retimi kriterini kabul edecek olursak, 1914te byk g, Amerika Birleik Devletleri, Almanya ve Byk Britanya; iki ortalama g, Fransa ve Rusya ve be kk g vardr, Japonya, talya, Kanada, Belika ve sve.1 Burada kesin l aralarn kullanmasak da, siyasi ve stratejik etkenleri de iin iine katacak olursak ve dnya ilerini hala Avrupann ynettiini kabul edersek drt tane byk g, Byk Britanya, Almanya, Fransa ve Rusya, iki ortalama g, Avusturya-Macaristan ve talya ki bunlara Amerika Birleik Devletlerini ve Japonyay da katabiliriz; ve iki kk g vardr, Belika ve Hollanda. Devletlerin birbirlerine kar geriye dnk olarak sralandrlmasna dayanan bu zararsz oyunda, Birinci Dnya Savann eiinde Osmanl mparatorluu iin karlatrmal g artlarnda bir yer bulmakta zorlanyorum. Yine de mmkn olan baka bir bak as daha vardr. Belirli bir devletin tarihini kendi evriminin erevesi ierisinde ele alrsak, belki daha kesin bir deerlendirmeye varabiliriz. u halde, eskiden ktada korkulan bir dnya imparatorluu olan, gerilemenin kararszlklarn yaayan bir devlet, klme evriminin bir yerinde, kk g statsne geip tamamen yok olmadan nce kendisini ortalama bir g durumunda bulacaktr. lke olarak dorusu budur. sve, spanya ve Avusturya-Macaristan, Osmanl mparatorluu ile birlikte, srekli deien, gerileyen veya zayflayan imparatorluklardr. Fakat bu da, hzn kaybetmi olan bu imparatorluklarn dier devletlere gre orta veya kk g olarak nitelendirilebilecei tarih evreyi tanmlamay kolaylatrmamaktadr ve belki de Birinci Dnya Sava patlak verdii zaman Osmanl mparatorluu iin bu evre, oktan gemiti. mparatorluklarn gerilemelerinin son evreleri her zaman eitli ve elikili yorumlara yol amaktadr. Osmanl mparatorluu da bundan kendini kurtaramamtr. Bardan yars dolu ya da

645

yars bo olarak alglanabilir. Bu mtevaz dnce, ortadan kalkm olan mparatorluun 1914 dolaylarndaki, uluslararas ilikilerini olabildiince dzenli bir biimde deerlendirmeye katkda bulunmay amalamaktadr. Yerleik G G ilikileri kavram2 hakkndaki bir yuvarlak masa toplants srasnda, yerleik g ile yaygn kuvvet arasndaki fark ortaya koymay nerdim. Yerleik g durum saptamas dahilindedir, dahas zellikle kaynaklar asndan baz sorular ortaya koymaktadr. Fakat kabaca da olsa yerleik gcn verilerinin esaslarn sralamak mmkndr: nfus, toprak bykl, rnlerin ve karlkl ilikilerin ls, nicelendirilebilir, dolaysyla karlatrlabilir bilgiler vermektedir. Buna karn, yerleik gcn somut olarak kullanm ve harekete geirilmesi, ounlukla nicelendirilemeyen birok ve eitli etkene baldr ve belli miktarda kararszlklara yer veren seimleri iermektedir: stratejik seimler, ideolojik farkllamalar, sosyal veya milli balant derecesi, moral, uluslararas evreyle iliki vs. yaygn kuvvetin deerlendirilmesinde rol alrlar. Bununla birlikte, yukardaki soruya cevap verebilmek, ancak iki enin, Osmanl mparatorluunun rakiplerine kar gerek yerinin ve arlnn uyumu ile mmkndr. Osmanl mparatorluunun 1914teki yerleik gcn anlamak iin iki parametreyi gz nnde bulunduracaz: birincisi Fransz tarihi Ren Giraultnun3 teklif ettii reeteye gre karlan g gstergesi; ikincisi ise imparatorluun zirve noktasndan itibaren yzlmnn klmesinin deerlendirilmesi. Sistemin kurucusunun da yapt gibi kullanlan g gstergesi doal olarak istenilen tm kaynaklarla orantl olarak dikkate alnacaktr, ancak tm eksiklerine ramen, gemite gcn tanm iin balca rol oynayan verilere ncelik vererek lkeleri birbirlerine kar sralamaya olanak vermektedir. Global gstergeler ierisinde herbiri denge halinde olan be kriter ele alnr: toplam nfus says %25, kmr retimi %20, dkme maden retimi %10, buday retimi %25, toplam ticaret %20. Kullanlan istatistikler smrge olgusunu iermemektedir, sadece Avrupa erevesinde ele alnmaktadrlar. 1914teki g gstergesi drt byk gc ortaya karmaktadr: Almanya 63.7, Rusya 57.6, Byk Britanya 57.3, Fransa 46.5. Bu bakmdan, iki lke orta g olarak deerlendirilebilir: 27.8 ile Avusturya-Macaristan ve 18.5 ile talya. Son olarak 14.1 ile Belika kk g olarak grlebilir. Osmanl mparatorluu 10.6 ile olduka geride kalmakta, bununla birlikte, 8.4 gemeyen spanyann nnde bulunmaktadr. Osmanl mparatorluunun, gstergesine sadece iki parametre, nfus ve buday retimiyle, ulatn gzlemlersek, numaralandrlm birka iaret noktasndan, doal olarak kesin sonuca ulaamayacaz. Bu ekilde ortaya konan snflandrmada, Osmanl mparatorluunun orta ve kk gler arasnda bulunduu kansn uyandrlmaktadr. mparatorluun konumunun deerlendirilmesinin, gerilemesiyle balantl olarak baka bir e daha dikkate alnmaldr: yzlmyle olan elikisi. Zirvesindeyken, mesela XVII. yy.da Osmanl mparatorluu yaklak 7.173 000 km2yi elinde tutmaktadr, bu yzlm 1875te 5.550 000 km2ye

646

inmitir; 1913-1914 tarihlerinde mparatorluk 2.171.000 km2den fazla gelmemektedir. Bu yzlm, zirve dnemi yzlmnn %30unu, 1870li yllarn yzlmnn %39unu tekil etmektedir. Bylece, mparatorluk, topraklarnn %22,6sn iki yzylda kaybederken, %61ini kaybetmesi iin 35 yl yetmitir. Bu klme, nfus kadar kaynak kaybn da beraberinde getirmektedir ve Osmanl yneticilerinin blge ve dnya ilerinde otoritesinin zayfladn da gstermektedir. Eer beraberinde stratejik avantaj ve daha iyi sosyo-etnik bir konsenss getiriyorsa toprak kayb yalnzca sakncalar dourmamaktadr. Fakat durumun byle olmad aktr: mparatorluun ok geni bir ekilde Edirneden Badata ve Trabzondan Ciddeye yaylmas, en az drt deniz zerinde kys bulunmas, srtatejik kavaklar zerindeki sekin konumu, stanbul Hkmeti iin, yerine getirmesi tamamen imkansz olan gvenlik ve savunma tedbirlerini zorunlu klmaktadr. Sosyo-etnik balant da dzelmi grnmemektedir: eitli derecelerde, Araplar, ok eitli anlamazlk ve eylem zemini zerinde Ermeniler ve Krtler ieriden, okuluslu mparatorluun temellerini tehlikeye sokup, uluslararas inandrcln sarsmtr. Ancak, bunu deerlendirmek ok daha zordur. nk bizi yerleik gcn kullanmnn snrlarna gtrmektedir. Yaygn Kuvvet Burada sz konusu olan, Osmanl mparatorluunun teorik olarak kulland yerleik gcn kullanmak iin elinde bulundurduu gerek kapasiteyi ve dier taraftan da bu yaygn kuvveti kullanma eklini deerlendirmektir. Bu usul birok sorun ortaya karmaktan da geri kalmamaktadr. Bir lkenin, burada Osmanl mparatorluu sz konusudur, askerlerinin dorudan veya dolayl olarak kart tm anlamazlklarda, yerleik gcn somut bir g haline getirilmesi iin kullanlma eklinin verimlilii, yaptrmlar mcadelenin getii yerde iin iine girmedike soyutun alannda kalr. Bu durum Devlet aygtna, partilere, medyaya, yanlglar iin belli bir oyun brakmaktadr. Buna blf, yani politika diyebiliriz. Fakat bizim konumuza gelince, tarihi tatmin edilmitir, nk Osmanl mparatorluunun, ticaret, finans, ordu gibi balca alanlarda ulat sonulardan faydalanabilmektedir. Bundan da deerlendirme sahasnn olduka geni olduu ortaya kmaktadr. zellikle XIX. yzyln ikinci eyreinden itibaren Osmanl idarecileri yava yava egemenliin baz ayrcalklarn ve karar verme yeteneklerini kaybetmilerdir. 1838 ngiliz-Osmanl ticaret anlamas ve 1839 Glhane Hatt- Humayunu Osmanl Dnya mparatorluunun, 1750den4 beri kendisini yava yava iine alan kapitalist dnya ekonomisine kar direncinin sonunu belirler. Yabanc ticarete alma ve mparatorluun i yaplarn modernletirmeye ynelik reformlar, kendisini etkisiz canlanmalara ramen ortadan kalkmasna kadar git gide derinleecek olan bir bamlla gtrecektir. Gerekten de Byk-Britanya tarafndan 1838 Austosunda dikte edilen ticaret anlamas, mparatorlukta yrrlkte olan devlet tekellerini kaldrp ithalata deer zerinden %5lik tek bir gmrk vergisi koyarak Osmanl pazarn ok geni bir ekilde dnyann birinci sanayi gcne, Palmerstonun deyiine gre umut edilenin de tesinde5, amaktadr. Bu anlamann artlar ylesine elveriliydi ki,

647

Kapitlasyonlarn sayesinde ve en ok kayrlan lke sfatyla, 1838den itibaren Fransa ve on kadar Avrupa lkesi stanbul ile benzer anlamalar imzalamtr. Bu anlamalar II. Mahmutun Avrupa glerine, zellikle ngiltere ve Fransaya, mparatorluun paralanmasna engel olan diplomatik destee kar dedii bedeldir (Rusya ve Kavalal Mehmet Ali ile olan anlamazlklar), fakat baz Osmanl sosyal gruplarnn karlaryla (byk toprak sahipleri, yksek brokrasi, aznlklar) ve baz Bat yanls reformcu Osmanllara gre liberalizme ideolojik olarak katlmla da rtmektedir: bu ekilde Reit Paa, serbest deiim politikasnn mparatorluun sanayilemesine yardmc olacan zannetmekte (Avrupa lkelerinin sanayilerini salam gmrk duvarlaryla koruduu bir zamanda) ve Byk-Britanyada gerekleenin mparatorlukta da tekrarlanabileceini safa dnmektedir. Gerekte, liberal alm ve Kapitlasyonlarn suiistimali arasndaki ba, mparatorluun eylem serbestiliini byk lde snrlandrmakla sonulanmtr. Tek, zayf ve deere gre bir vergilendirmenin tesis edilmesi, sistemin tm deiimini engellemi ve mparatorluk ksa bir sre sonra kendisini gmrk tarifelerini glerin oy birlii olmadan6 deitiremez durumda bulmutur; bu durum ok zarar vericidir, nk gmrk gelirleri Devlet btesinin kaynaklarnn %70ini temsil etmektedir. Bundan birok olumsuz sonu kmaktadr: d ticareti farkllatrmann, imal edilmi rnlerin ithalatn deitirmenin veya snrlandrmann imkanszl; tutarl ve ilerleyici ama henz sanayilemeden uzak bir donanm programn uygulamann imkanszl; bylece, lkenin ekonomik ve mali evrimi, gnden gne, sanayilemi lkelerin karlar dorultusunda gerekleir. Bu durum ayrca, Osmanl mparatorluunun bamlln daha da arlatran borlanmay da beraberinde getirmektedir. Krm savann yol at nemli harcamalar, sava alanna asgari donanm yerletirmenin gereklilii, maliye ynetiminin eskilii ancak d borla salanabilecek yeni ihtiyalar dourmutur. Oysa ki, sermaye birikiminin, nce ngilterede sonra Fransada ve Kuzey Avrupada rgtl birleimi ve zor durumdaki hkmdarlarn kronik ihtiyalar, bor verenleri, demelerini durduran devlete yneltmekte, bu da alacakllara, mali durumu istikrara kavuturarak, yerel maliye zerindeki kontrol arttrmaya, ngiliz ve Fransz hkmetlerine de Osmanl mparatorluunun bamlln derinletirmeye olanak vermitir. Londra ve Paris bankaclar, ngiliz ve Fransz tasarruf sahiplerinin trbanl deerlere olan ilgisinden birinci derecede sorumludurlar. 1854 ve 1877 arasnda Osmanl mparatorluu nominal olarak 5.3 milyar, Osmanl hkmeti iin 2.64 milyar franklk reel gelir tutan 17 adet devlet borcu imzalamtr. karlarn icaplar ve gvenlii modern bir bankaclk altyapsnn kurulmas anlamna gelmektedir: 1863te, Londra ve Paristeki komitelerce ynetilen bir Fransz-ngiliz ortak zel bankas olmakla beraber stanbulda bir devlet bankas olan Osmanl Bankas kurulmutur. Kredi artlar, borlu iin zellikle ardr, bankalar tarafndan tahsil edilen komisyon, efektif olarak toplanan parann %10 ile %12si arasndadr. stanbul tarafndan toplanan paralar verimsiz harcamalar iin sarf edilmitir: ordunun yeniden dzenlenmesi, kat parann geri ekilmesi, d borcun dntrlmesi, dalgalanan borcun ksmi olarak azaltlmas, Girit ayaklanmasnn yol at harcamalar; son borlar ancak btenin deliklerini kapatmaya ve borcun denmesini salamaya yaramtr. Byle bir ynetim ekli ancak hileli iflasa gtrebilirdi.

648

Mali ve askeri felaketlerden (1877-78 Trk-Rus Sava) bunalan II. Abdlhamit 20 Aralk 1881 tarihli Muharrem kararnamesini imzalamaya karar vermitir. Bu suretle, Osmanl Hazinesi tarafndan reel olarak alnan eski Trk borlarn ynetmekle ykml Duyun-u Umumiye kurulmutur. Borcun denmesini salamak iin hkmet baz gelirleri brakmak durumunda kalmtr. Bylece, sra ile bir Fransz ve bir ngiliz tarafndan ynetilen, gerek bir Devlet iinde Devlet olan bu kozmopolit rgt (1914te 5000den fazla memur), mparatorluun kaynaklarnn %25-30unu ynetmekte ve bu suretle bu kaynaklar Osmanl hkmetinin elinden gitmekteydi. 1886dan itibaren bor konseyi yanl bir i yaparak yeni borlar alm ve bunlar 1914te alnan ok byk borla doruk noktasna varmtr. Sonu gelmeyen bu d bor talepleri karsnda Muharrem kararnamesinin gleri mparatorluun maliye ynetimi, dolaysyla Devletin hkmranln dorudan etkileyen, zellikle silahlanma ve savunma konusundaki kararlar zerinde gerek bir vesayet kurmutur. Temel nedenlerini gsterdiimiz, karar verme yeteneinden ciddi derecedeki yoksunluk, belki daha az belirgin, ama birikiminin mparatorluun yazgsnda ar basmakla sonulanacak olan gstergelerle daha da arlayordu. Fransz, ngiliz, Avusturyal, Rus ve Alman posta kurulular gibi yabanc posta kurulularnn, varlk nedenlerini merulatracak hibir kanunun bulunmamasna ramen Osmanl topraklarnda kurulduunu da belirtmemiz gerekir. Oysa ki Osmanl postas 1874teki kuruluuyla beraber Uluslararas Posta Birliine kabul edilmiti. Osmanl tarafnn protestolar, posta brolarnn oalmasn engelleyememitir. te yandan baz glerin, yzyln dnm noktasnda, fermana gerek duymakszn okul kurma alkanln nasl deerlendirmek gerekir? Ayrca yabanc uzmanlar, mhendisler, memurlar, eitli bakanlk ve idarelerde nemli grevler stlenmitir. Franszlar maliyede, ngilizler gmrkte grevlendirilmilerdir. Osmanl donanmasnn modernizasyonu bir ngiliz amiraline, kara ordusununki bir Alman generaline ve hava kuvvetinin tesisi de bir Fransz albayna teslim edilmitir. Yabanc uzmanlarn arlmas onlar grevlendiren hkmet iin kendiliinden bir sorun tekil etmez ancak, mparatorluun bamllk durumunu gz nnde tutacak olursak, kendi hareket zgrl iin art bir tehlike gstermektedirler. Bu blmde, ilk bakta elikili gzkebilecek bir tespite deineceiz; nclerinin dncesinde lkeyi modernletirmek, yani potansiyelini ve etkisini, zetle gcn artrmak hedefinde olan reformlarn ortaya konmas, Osmanl koullarnda temel srecini akladmz, tam tersi ekilde sonulanmtr. Mutabakat salamaktan uzak olan bu reformlarn ksmi kald, hibir zaman sonuna kadar takip edilmedii ve zellikle saduyudan uzak bir ekilde mparatorluun hayati karlarn ve karar verme zgrln korumann yollarn salamadan, Bat modelinin elbiselerinin iine girmek zerine kurulu olduu aktr. II. Mahmut tarafndan balatlan ancak, Abdlmecit devrinde 1839 Glhane Hatt- Humayunu ile grkemli bir ekilde ilan edilen, 1856 Islahat Hatt- Humayyun ile tamamlanan, Abdlaziz devrinde 1861de, Gen Osmanllar gruplarnn etkisiyle 1870te ve 1876da II. Abdlhamidin tahta kmasyla yinelenen Tanzimat Dnemi reform abalarnn bu bak asndan deerlendirilmesi gerekiyor. Bat Avrupa kanunlarndan esinlenilmi kanunlar yaynlanarak lkeyi bir hukuk devleti haline getirmek, gayrimslim topluluklara daha eit bir stat vermek, ekonominin ve eitimin yaplanmalarn modernletirmek amacyla belli bir aba sarf edilmesi de doal olarak kaytsz

649

kalnacak bir ey deildir. Ancak bu reformlarn srekli tekrarlanmalar bile, uygulamalarna bal olarak, ne kadar yararl olduklar hakknda pheye drmektedir. Tanzimat devri, mparatorluun ekonomik geliimini glendirmek yerine, imparatorluun paralanmasnn kendi btnl ierisinde, Osmanl sosyo-ekonomik oluumunun bozulmasnn balangc olmutur7 ve uluslararas arenada aslnda salamlatrlmas gereken merkezi bir gc zayflatmaya yardmc olmutur. 1908-1909da Jntrkler tarafndan balatlan devrimci olaylar, daha da ar bir uluslararas bir ortamda, ayn belirsizlik ve ayn diyalektik sertlikten muzdarip meruti hkmetler dourmutur. Tek kelimeyle zetleyecek olursak Osmanl yneticileri o sralarda Japonyann baarmakta olduunu baaramamtr. Osmanl Gszlnn Somut Ekonomik ve Politik aretleri Osmanl idarecilerinin olaylar karsnda zayf kalmas, ne durumun vehametinin bilincinde olmadklar, ne de are bulmak iin almadklar anlamna gelmektedir. Abdlhamit devrinde i ve d bozulmalara kar gsterilen diren genellikle muhafazakar biimdedir, hatta gerici ve ou zaman slamn karlar dorultusundadr. Fransz Quais de Stanboul irketiyle Padiah arasndaki grltl patrtl ilikiler buna iyi bir rnektir. Abdlhamit 1900de irketi satn almak istediini ilan etti. Osmanl Bankasna yaplan saldrnn Ermeni faillerinin kendisine haber verilmeden Fransz bykelisinin gzetiminde, Marsilyaya giden bir ngiliz gemisine bindii 1896 olaylarnn tekrarlanmasndan ekiniyordu. slamn kutsal topraklarnn kafirlere verilmesi hakknda dini evrelerin kard delillere kar ok hassast; gerekten de anlamaya uygun olarak, irket, limanlarn inaat srasnda kazand topraklarn tapularn istiyordu. Ne olursa olsun, sorun sat fiyat zerinde bir anlamaya varlamamasndan domutur; zaten hazinenin de bu ie girimek iin tek bir kuruu dahi yoktu. Dolaysyla irket de anlamadan doan haklarn btnyle kullanmak istiyordu. Saray, eyhlislamn da etkisiyle direniyordu. Fransa bykelisi iin iine karp, ayrln ve Fransann deniz mdahalesini ilan etti. Abdlhamit boyun edi. Buna ramen Mtlinin deniz seferini engelleyememitir. Yabanc okullarn acmaszca oalmasna kar verilen diren de ayn kadere sahip olmutur. Kutsal Hicaz demiryolunun inasn, en iyimser durumda rejimin bir baars olarak kabul etsek de stanbulun otoritesinin snrlarn yine lebiliriz. amdan balayan demiryolunun 1908de Medineye ulat dorudur. Fakat, gnll olsun ya da olmasn slama olan aidiyete bal yaplan ve Padiah-Halifenin projesine olan gvenin belirtisi olan balarn, demiryolunun masraflarnn ancak te birini karlad;8 iletmenin bir Alman yani bir yabanc tarafndan ynetildii; doal olarak Mekkeye hatta Sanaya kadar ulalmas gereken Hac yolunun, Bedevilerin, kurnaz Padiahn stratejik niyetlerinin farknda olmalar nedeniyle Medineyi gemedii; El-Ari ve Akabe hatlarnn Msr igal eden ngilizlerin muhalefetiyle yaplamad da ortadadr. ktidardaki Jntrkler, emperyalist emellere kar, ifa ettiklerimizin ideolojisini bir ekilde kullanarak liberal bir ortamda, bazen de az rastlanan sert bir dil kullanarak direnmeyi semilerdi. Buna karn mali ihtiyalar zorlayc olmaya devam ediyordu. lkenin donanmnn iyiletirilmesi ve

650

hzlandrlmas yabanc yatrmlar gerektiriyordu. Oysa ki Trkletirme politikas milli isteklere bal merkez-ka eilimleri derinletirmekten baka bir ie yaramyordu ve byk glerin ihtiraslarn iddetlendiriyordu. Modernleme, isyanlar bastrmak ve savunma gerekten de ok para gerektiriyordu. Jntrklerin stratejisinin kofluunu ise d kredi araylarnda lebiliriz. Bylece 1909da, Osmanl Bankasnn ve Duyun-u Umumiyenin boyunduruunu krmak isteyen Jntrklerin Maliye Bakan Cavid Beyi, nemli finans merkezlerini rekabet ierisine sokarak bol ve ucuza bor bulabileceinden emin olarak Avrupa bakentlerini dolarken gryoruz. Sonunda bu iten yorgun decektir! Fransann ve dostlarnn hesapl ekimserlii, stanbulu, ekingen Alman ve Avusturya bankalaryla iyi bir fiyata mtevaz bir bor almak iin grmeye mecbur etmitir. Ancak, askeri baarszlklar karsnda, Paris piyasasnn, dolaysyla Osmanl Bankasnn ve de az sonra Duyun-u Umumiyenin taleplerine, Osmanl Hkmeti iin bir felaket olan uzun grmelerin ardndan boyun eilmek zorunda kalnmtr. Osmanl Hkmetleri u gerei gz nnde bulundurmalyd: Sanayi lkeleri eitli ve bazen birbirleriyle elien karlarnn geliiminde rekabet ierisinde olsalar da, hasta adam itiraz ettiinde ve ilgili tm devletlerin irketleri, firmalar, okullar ve ticareti iin krl ilikileri tehlikeye soktuunda saflar sklatrp birlikte hareket etmekteydiler. Emperyalist gler srekli birbirlerini yemek yerine, boulmak zere olan bir imparatorluu su yznde tutarak nfuz blgelerini aralarnda blp, imparatorluu paylaacaklar daha gzel gnleri beklemeye karar vermilerdi. Bu ekilde, ulam (demiryolu, liman, yol), maden, bankaclk, tarm iletmeleri, hastane ve okul alannda talep edilmi veya elde edilmi imtiyazlarn temeli zerinden, Franszlar, ngilizler, Almanlar, Ruslar ve talyanlar stanbul makamlarnn rzasyla, ekonomik ve kltrel eylem alanlar aldlar. zellikle Fransa, 1914te nominal olarak verilen ilk 500 milyon frang pratik olarak salayan Paris piyasasnn stnlkleri sayesinde btn sektrlerde nemli ayrcalklar elde etmi ve bylece XIX. yzylda kaybolan itibarn geri almtr. phesiz, bu anlamalarn hepsi Dnya Sava balamadan nce imzalanmamt, ama frsatlar arasndaki rekabet, stanbulun bamllnn simgesi olan Duyun-u Umumiyeyi kullanarak Osmanl maliyesinin kontroln iyice ele almak iin ticaret alannda devam ederken, Osmanl mparatorluunun bamllnn derinliinin belirtisiydiler. Osmanl Gszlnn Diplomatik ve Askeri Belirtileri D gler, Osmanlnn byk bozgunlarnn artlarnn yumuatlmas veya bir zaferden karlabilecek paylar konusunda mdahale etmeye kudretliydi. Bu ekilde, Berlin Konferansnda, ngiltere, Fransa, Almanya ve Avusturya-Macaristan, Ayastefanos Antlamasnn maddelerini, Osmanl mparatorluu iin daha az zarar verici bir antlamayla deitirerek stanbulu ksmen de olsa kurtarmtr, ngiltere de hizmetinin karl olarak Kbrs igal etmitir. Osmanl ordusu tarafndan tamamen ezilen saldrgan Yunanistann (Nisan-Mays 1897) imdadna koan deniz glerinin basksndan, bizi ilgilendiren bak asndan yola karak ayn sonular karabiliriz. Bylece, kesin bir zafere ramen, Abdlhamit, igal ettii Tesalyay boaltmak ve Atinadan talep edilen sava

651

tazminatn da yarya indirmek zorunda kalmtr. Birka ay sonra da Girite Hristiyan bir vali atayarak daha geni bir muhtariyet vermeyi kabul etmitir. Geri ekilme ve bozgunlar iin ne diyebiliriz? 1827de Osmanl donanmasnn Navarinde yok edilmesi phesiz Osmanl gcnn sona ermesinin kilit noktasdr. Abdlazizin btn yeniden rgtlenme abalarna ramen mparatorluk bir daha kendine gelememitir ve adna yakr bir donanmay hibir zaman kuramamtr, nk gerekli mali imkanlar yoktu ve uyank byk gler de byle olmasn istemiti. Birok deniz zerinde genie yaylm olan bir mparatorluk iin bu durum bir felaketti. mparatorluk, Hamid devrinde toplarn glgesi altnda bulmutur kendisini; Fransann mparatorluk topraklarndaki karlarna ters gelecek biimde bir dizi isteinin reddedilmesinin ardndan, Akdenizdeki Fransz filosunun bir tmeninin (2 zrhl, 3 kruvazr ve 2 muhrip) korumas altnda Mtlinin gmr igal etmesi (Ekim-Kasm 1901) bunun gstergesidir. Dier btn byk gler tarafndan da memnuniyetle izlenen bu mdahale Padiah her alanda boyun emek zorunda brakmtr.9 Saray, donanmay Haliten karmay aklndan bile geirmemitir. Bu yetersizliin bilincinde olan meruti hkmetler donanma kurulmas programna romantik bir biimde para aktmtr. Fransann askeri ataesi, Austos 1910da yle yazyordu: Gemiler Trklerin ban dndryor. 1909da byk bir projeden (7 zrhl, 6 kruvazr, 6 denizalt, 60 baka nite) daha gereki bir meclis kararna geilmitir (2 zrhl, 1 kruvazr ve 10 hcumbot), kukusuz Trk donanmas her zaman Yunanistan donanmasndan stn olmak zorundayd. Sonu olarak, paraszlk nedeniyle 1 zrhl ve 1 kruvazr ngiltereye, 6 hcumbot da Fransaya sipari verilmitir. Bylece, Hakk Paann mtevaz hedeflerine bile ulalamamtr. Bu birka rakamsal tespit Osmanl donanmasnn kaybedilen iki savataki kesin tarafszlnn nedenini aklamaya yneliktir. Osmanl ordusu 1911de Yemende gerek bir bamszlk savann son safhasna kar koymak durumundadr. mam Yahyann nclndeki genel bir ayaklanmann karsnda hkmet 1911de acilen Ciddeye 12.000 kiilik takviye kuvvet gndermeye karar vermitir. Ne sava donanmas ne de ticaret donanmas bu grevi stlenecek durumda deildir. Bu imkan sunabilecek tek lke olan Rusyadan byk paralar karlnda gemilerin kiralanlmas gerekmitir. stelik stanbul, asilerin lehine yaplan Kzldenizdeki silah kaaklndan da yaknmaktadr. Kapitlasyonlarn gereklerine aykr olarak, Franszlar, ngilizler ve talyanlar tamamen kt niyetli olarak her trl grme talebini reddetmitir. Osmanl sularnda bile, stanbul Hkmeti 600 km. ky iin yalnzca veya drt hcumbota sahipti. Nihayet, mam Yahya ile yaplan grmeler, Osmanl birliklerinin geri ekilmesi ve bamszla ok yakn bir muhtariyetin verilmesiyle sonulanmtr. stanbulun, talyanlara kar Trablusgarp ve Bingazideki yerel direnie etkili olarak yardm edememesinin nedeni de yine Osmanl donanmasnn zorunlu tarafszldr ve bunlarn silah patlatmadan Rodos ve Oniki Aday igal etmesini salamtr. Balkan bozgunu daha aklaycdr, nk btn Osmanl idarelerinin dikkatli zeninin konusu olan Osmanl ordusunun gszl ortaya kmtr. Von der Goltzun stanbula geli tarihi olan

652

1885ten beri, Osmanl ordusunun eitimi Almanya tarafndan yrtlmektedir ve malzemeleri, zellikle toplar en iyi birlikleri donatyordu. Ama, bu ordu Balkan devletlerinin darbelerine dayanamamtr; Edirne alnm ve tehdit altndaki bakent ancak Marmara Denizindeki uluslararas bir armadann varl sayesinde kurtarlmtr. Son olarak, stanbulun otoritesini reddeden halklara, yani Bulgarlara, Arnavutlara, Ermenilere ve Araplara kar ordu ve yedekleri tarafndan srdrlen bask hatta terr politikas zayfln ve gszln gstergesidir. Osmanl Gszl, Hayatta Kalma Sorunu 1914 baharnda imzalanan ok saydaki eit olmayan antlama ve geni toprak kayplarna sebep olan Bozgunlarn arka arkaya gelmesi Osmanl mparatorluunun 1914te bir g olmaktan uzak olduunu gstermek iin yeterince kant getirmemekte midir? Bununla birlikte, tehisin abartl olduunu syleyenler vardr. Tehis doruysa Osmanl birliklerinin Birinci Dnya Sava boyunca ksmi ve snrl da olsa iyi mcadele etmesini ve zellikle gerekten bamsz bir Cumhuriyetin kurulmasna gtrecek olan sramay baarmasn nasl aklamak gerekir? Bu ekildeki bir yorum metodolojik ve kronolojik olarak ikili karkl getirir. Osmanl mparatorluu bir g deildir, nk azalmakta olan yerleik bir gc gerek bir gce dntrebilmenin imkanszl ierisindedir. Fakat devletin bu gszl, artk varolmad anlamna da gelmemektedir. Bu durumda, idareleri ve yksek devlet memurlaryla, phesiz baz ynlerden khnelemi de olsa snrl bir karar verme imkann iyi kt elinde tutan gvenilir brokratik yapsyla bir Osmanl Devleti varln srdrmektedir; bununla beraber verdii kararlar, zellikle uluslararas alanda iktidarn hakim olmad olaylara kar olan tepkilerdir ve bu Devlet, bir g olmad lde, olaylar yneten byk gler tarafndan ho grlmeye devam etmektedir. Tabii bir de halklar vardr. Gerekten de bu oul yap endie vericidir, nk iflasa mahkum Trkletirme politikasna karn mparatorluk hala ok ulusludur. Oysa, merkezi hkmet, devletin btn arklarnda ve zellikle orduda, beklenen verime elverili bir anlama ortam elde edebilmek iin git gide zorlanmaktadr. yice zayflam olan halklar arasndaki ba tamamen koptuunda Trk milliyeti hareketi kesin sonuca gtren bir savaa giriebilecektir. Bu artlar altnda Osmanl hkmetinin gvenebilecei tek ey, sonunu bekleyenlerin ve bunu geciktirenlerin ans eseri kendi aralarnda blnmeleridir. Buna karn, Boazlar zerindeki geleneksel ve Osmanl mparatorluu iin yararl olan ngiliz-Rus rekabeti, iki lke arasndaki 1907 anlamalaryla olduka yumuamtr. yle ki mparatorluun mkemmel jeostratejik konumu kendi aleyhine dnmtr. Buna ramen, ortaya iki frsat kmtr. Balkan devletlerinin kendi aralarnda blnmeleri Osmanl hkmetinin karsna neredeyse beklenmedik bir frsat kartmtr. Btn geleneksel bor verenler kaplarn kapattklarndan, bir ordu

653

meydana getirip Edirneyi geri almak amacyla 500.000 liralk (14 milyon frank) bir avans iin Administration des Phares (Fransz irketi)10 ile zorlu grmelere giriilmitir. Fakat stanbul Hkmeti bu ehri geri alsa da Balkanlardaki tm haklarn kesin olarak kaybetmitir. Sonu Birinci Dnya Savann patlamas Osmanl mparatorluuna kendi safn seme imkann gerekten vermi midir yoksa Almanya tarafndan ustaca hazrlanm bir tahrikin oyunca m olmutur? u an iin bu soruya uygun bir cevap bulunmamaktadr. ktidardaki l gcn, Alman emperyalizminin mparatorluun karlar iin dierlerinden daha faydal olacan dnmeleri Jntrklerin hesabna yazlacak baka bir hayaldir. Bununla beraber, hkmet eer gerekten hesabn yapmsa Alman tarafnn seilmesi greceli olarak kt deildi, zafer kazanldnda, htilaf devletleri olan Fransa, ngiltere ve Rusya tarafndan rlm ve mparatorluk iin en zorlayc balarn koparlmasn salayabilirdi. Tarih asndan, tamamen rm olan mparatorluk iin bu karar gerekten ackl olmutur. Byk Fransz antik Roma tarihisi Andr Pigagnol Roma medeniyetinin eceliyle lmediini, cinayete kurban gittiini dnr. Sonu olarak, Osmanl mparatorluu ne eceliyle lmtr, ne de cinayete kurban gitmitir: sz konusu olan, etki altndaki bir intihardr. DPNOTLAR 1 Ambrosi- Tacel-Baleste, Les grandes puissances du monde contemporain, Delagrave,

Paris, 1973, 1. cilt, 252. s. 2 Quest-ce quun rapport de force dans les relations internationales?, Cahiers

dHistoireda J. B. Durpselle, Y. Durand, P. Mlandri, J. Thobie, no 25, 9-39 s. 3 67. s. 4 Bu sorunsal hakknda, Economie et Socits dans lEmpire ottoman, CNRS, Paris, 1983, R. Girault, Diplomatie europenne et imprialisme 1871-1914, Masson, Paris, 1979, 66,

335-354. s., I. Wallenstein and R. Kasaba, Incorporation into the World-Economy; Change in the Structure of the Ottoman Empire 1750-1839e baknz. 5 Salgur Kanal tarafndan, Economie et Socitde sayfa 355-409 La conqute du march

interne ottoman par le capitalisme industriel concurrentiel 1838-1881. 6 1850li yllarn sonunda Osmanl Hkmeti ihracat vergisini %12den %1e indirmesinin

karlnda ithalat haklarn deer zerinden %8e karma hakkn almtr. 1900de stanbul bu hakkn %8den %11e karlmasn talep etmitir: byk gler oybirliiyle buna kar kmtr. Makedonya reformlarnn finansmannn karln bulmak ve yabanc mallarn giriini salayan

654

etkileyici saydaki teknik kolaylklar kabul etmek iin ve son olarak yedi yl iin gmrk haklarnn deer zerinden %11e karlmas iin yedi yl beklemek gerekmitir. 7 8 169. 9 J. Thobie, ntrts et mprialisme Franais dans lEmpire Ottoman, 1895-1914, Sorbonne S. Kanal, a.g.m., s. 365. Baknz W. Ochsenwald, The Hijaz Railroad, U. P. of Virginia, Charlottesville, 1980, s.

Yaynlar, Ulusal Basmevi, Paris, 1977, 562-583. s. 10 Bu konu hakknda baknz J. Thobie, Phares Ottomans Turcs, Sorbonne Yaynlar,

Richelieu Yaynclk, Paris, 1972, s. 218.

655

anakkale Savalarnn Asker, Siyas ve Sosyal Sonular / Hasan Mert [s.368-376]

Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye 3 Kasm 1914de balayan anakkale Sava 9 Ocak 1916ya kadar aralklarla yaklak 14 ay devam etmitir. 18 Mart 1915teki deniz harekatnn ardndan Nisan, Haziran ve Austos aylarnda ok kanl muharebeler cereyan etmi, dnemin en gl silahlarna sahip tilf Devletleri ordusu, bu sre zarfnda ky eridinden teye geememitir. Nihayet Aralk ayndan itibaren ekilmeye balayan dman ordusu, 9 Ocak 1916da anakkaleyi tamamen terketmek zorunda kalmtr. anakkale Savan deniz harekat bata olmak zere onu izleyen kara taarruzlaryla sradan bir asker hareket olarak deerlendirilemez. ncelikle anakkale boaz stratejik adan Osmanl Devletinin payitaht stanbulun anahtar olduu gibi, ayn stanbul Boaznda olduu gibi iki ktay birbirine balayan iki nemli geitten biridir. Boazlara hakim olmak demek, bir lde Akdenizde de stnl ele geirmek demektir. Karadenizi evreleyen lkeler iin de hayati bir nem tayan boazlarn bu stratejik ve askeri neminin yansra siyasi, ekonomik deeri de arzeder. Bunu iyi bilen byk devletler tarih boyunca Boazlar kontrol etmeye almlar, Rusya scak denizlere inme politikasnn bir gerei olarak dikkatini her zaman bu blgeye vermitir. Bata ngiltere olmak zere dier Avrupa devletleri kendi karlar dorultusunda boazlarn denetimini salamaya alrken I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin mttefiki olan Almanya bile Drang Nach Osten (douya doru) politikas yolunun buradan getiinin farknda olmu ve siyasetini buna gre dzenlemitir. Dolaysyla Trk tarihinde bir inan, cesaret ve kararllk sembol haline gelen anakkale Savann sonular, I. Dnya Savandaki dier cephelerden farkl olarak, sadece Trkleri deil savaa katlan dier lkelerle birlikte btn yakn evresini derinden etkilemitir. Ancak anakkale Savann sonular incelenirken ounlukla savan siyas ve asker boyutlar zerinde durulmu, zellikle Trk halk zerindeki tesirleri, baka ayrntlar arasnda unutulmutur. Elbette anakkale Sava en bata orada mcadele eden Trk asker ve komutanlarnn bir baarsdr. Kukusuz bu zaferde nceliin Trk askerinde olduunu sylemek yanl olmaz, zira ehit says ne kadar tartmal olursa olsun anakkalede Trk askeri namusu, vatan ve kutsal deerleri adna, vcuduyla etten bir duvar rm, asrlar srecek bir destana Mehmetik adn yazmtr. 1. Asker Cephesi anakkale Savann asker sonularn 18 Mart 1915teki deniz harekatndan itibaren deerlendirmek yerinde olur. Zira ngiliz ve Fransz gemilerinden oluan donanma, savan banda kendisine o kadar ok gveniyordu ki, en ge bir ay iinde Marmaraya girerek stanbulu alacaklarn dnyorlard. Ancak hi beklemedikleri bir ekilde uradklar bu yenilgiyle planlar suya dm oluyordu. 18 byk sava gemisinin katld bu muharebede 7 gemileri sava d kald gibi zerlerindeki 44 top da suya gmlmtr. Buna karlk Trk Mstahkem Mevkii Komutanl, topu

656

gcn byk lde korumay baarmtr. Sonuta Birleik Filo, sadece denizden zorlamayla boaz geemeyeceini anlam, kara kuvvetlerinin dahil edilmesiyle savan sresi ve sonular da deimitir.1 Boazn almamas arlk Rusyasn sadece silah ve malzeme yardmlarndan yoksun brakmam ayn zamanda yarm milyonu bulan ngiliz ve Fransz askerlerini bu cepheye ekerek, Alman cephesinden uzak tutmu ve Almanyann Dou Avrupadaki harekatn kolaylatrmtr. Ancak buna karlk 310.000 kiilik seme Trk askerini de buraya balam ve Trkiyenin insan kaynaklarn burada sarfederek dier cephelerde zayf kalmasna sebep olmutur. Buna bal olarak ngilizler, Filistin ve Irakta kendi lehlerine daha abuk sonuca gitmi, Ruslarn da doudaki harekatlarnn gelimesi kolaylamtr. Trk kuvvetlerinin anakkale boazn kapamas, savan 1916da bitecei dncelerini bitirmi savan iki yl daha uzamasn salamtr.2 anakkale Sava ile Trk askerinin Balkan Sava srasnda kaybettii itibarn ve zgvenini yeniden kazand grlmektedir. Zira, I. Dnya Savana kadar siyasi ekimeler yznden yaanan Balkan savandaki hezimet, Trk subaylar arasnda asla unutulmam, bu zafer sayesinde dier lkelerin komutanlarndan stn olduklarn gsterme frsat bulmulardr. Bu baaryla, Trkn bittii sanlan askeri gcnn tkenmedii, koullar ne kadar ar olursa olsun iyi ynetildii takdirde, tm zorluklarn stesinden gelebilecek g ve inanca sahip bulunduunu gstermitir. anakkalede bu derece nemli bir zaferin kazanlmas, Trk ve Alman mttefikleri arasnda farkl dncelere de yol amtr. Almanlar komuta heyetinin banda Liman von Sandersin bulunmasndan ve baka Alman subaylarnn da grev yapm olmasndan dolay zaferin asl sahibi olarak kendilerini grmektedir.3 Gerekten de Ordu Komutanyla birlikte baz kolordu ve tmen komutanlar Almand. anakkale savalar srasnda toplam 500e yakn Alman subay ve eri muharebe blgesinde grev yapmtr. Oysa Alman ordusunun muharebelere fiilen katldn sylemek iin, kayda deer miktarda Alman birliinin muharebeye katlmas gerekirken hibir Alman ktas atmaya girmemitir. Bu 500 Alman askerinin yarya yakn boazlarda, dierleri de istihkam ve topu birliklerinde grev yapmtr. zellikle kara savanda birinci hatta arpan Alman birlii olmad gibi, Alman personeli de bulunmamaktadr. Almanlarn kara sava srasnda verdii iddia edilen maddi destek de abartlm, sava Trkn elindeki silah, mhimmat ve Trkn kan ile kazanlmtr.4 Kara harekatnn sona ereceinin Trk taraf tarafndan zamannda haber alnamayp tedbir alnmamas bir keif ve istihbarat yanlgs olarak deerlendirilmektedir. Ancak buna ramen Trk ordusunun dman denize dkecek silah ve cephane imkanlarna sahip bulunmad bir gerektir. Aslnda ngilizler, yarmadann boaltlmasn ok iyi planlamlar, byk bir gizlilik iinde ve ustaca uygulamlardr. Bu sayede neredeyse hibir zayiat vermeden kuvvetlerini ekmeyi baarmlardr.5 Bu sebeple mttefikler anakkalede yenilgiye uradklarn kabul etmezler ve kalarn adeta bir zafer eklinde deerlendirirler. Byle bir yaklam tarznn, ngilizlerin i ve d kamuoyunda sarslan prestijleri kurtarma abasndan teye geemedii ise aikardr.

657

anakkale Savann askeri yn zerine en fazla tartma, kayplarn miktar zerine yaplmaktadr. Konuyla ilgili her kaynan farkl rakamlar vermesi, meseleyi daha da kark hale getirmektedir. Halk arasnda yaygn olarak bilinen 253.000 Trkn burada ehit olduu bilgisi, bu adan zaman zaman eletirilere uramaktadr. Buna gre en gvenilir kaynak olmas icabeden Trk Genelkurmaynn kaytlarna gre, kara savalarnda 57.084, deniz muharebesinde 179 toplam 57.263 ehit, geri kalan yaral, esir ve kayp olmak zere 211.000 zayiat vermitir.6 Liman von Sanderse gre 218 bin zayiatn 66.000i ehittir.7 Kayplar konusunda rakamlarn bu derece farkl olmas savala ilgilenenler arasnda zaman zaman polemiklere de yol amtr. 2000 ylndaki anakkale Zaferi Kutlama trenlerinde Cumhurbakan Sleyman Demirelde 250 bin ehit rakamn kullanm, bunun zerine Genelkurmay ATESE Bakanl bir aklama yaparak asl rakamn 57 bin olduunu ileri srmtr.8 Takibeden gnlerde de anakkale savalar bu ynyle gazete stunlarnda yer almaya devam etmitir. Deniz Harb Akademisi Komutan Tuamiral lker Gven, konumasnda 211 bin ehit verildiini sylemi,9 anakkale ile ilgili aratrmalaryla tanndan yazar Mehmed Niyazide tartmalara katlarak, kendi incelemeleri sonucunda bu saynn 253 bin olduu ileri srmtr.10 Buradaki tartma belgelerde ehit saysna dier kayplarn eklenip eklenmemesi konusundadr ki, bizce de eklenmesi gerekir. Zira, savata hasta ve sakat olanlarn byk bir blm i gremez olmu, bir ou da hayatlarn hastanelerde kaybetmitir. Bu rakamlardan hangisi doru olursa olsun insan kayplarnn Trk milletine ok pahalya mal olduu bir gerektir. En fazla ihtiyac olduu bir dnemde Trk milleti binlerce okumu ve aydn evladn bu sava sonucunda kaybetmi, bunun aclarn ve olumsuzluklarn yllarca zerinden atamamtr. Kesin olmayan tahmini rakamlara gre, 100.000den fazla retmen, mlkiyeli, tbbiyeli ve Trk Ocaklarnda yetimi okur-yazar kaybedildii sanlmaktadr. Bylece o gnn koullarnda lkenin beyin takmn oluturan kmsenmeyecek bir sayya ulaan bu kayplarn, olumsuz etkileri, sava srasnda olduu kadar, bu sava izleyen Milli Mcadele dneminde de fazlasyla hissedilmitir.11 Mttefiklerin kayplarna gelince, onlarn kayplar da Trklerinkinden farkl deildir. Fransz kaynaklarna gre hastalktan len, yaral, esir ve kayplarnda dahil edilmesiyle zayiatlar; ngilizlerin 170.000, Franszlarn 40.000den fazladr.12 Nihal Atsza gre ise mttefiklerin zayiat ngilizlerin 250.000, Franszlarn 47.000dir.13 ngiliz ve Franszlarn deniz ve kara harekat boyunca burada yarm milyondan fazla asker tutmalar ve bunun yarsn kaybetmi bulunmalar, dier cephelere kuvvet ayrabilme asndan, savan genel gidii zerinde de etkili olmutur. 2. Siyasi ve Ekonomik Cephesi anakkale deniz ve kara savalarnda kazanlan zaferler, Balkan felaketi nedeniyle ite ve dta sarslm bulunan Osmanl Devletinin itibarn yeniden glendirmi, ttihat ve Terakki hkmetinin mrn de uzatmtr. Bu zaferle Trk milleti eski g ve dinamizmini koruduu, hasta adam nitelendirmesinin yanlln ortaya koymutur. Kukusuz anakkale Savann en nemli siyasi

658

sonucu, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunu hazrlam olmasdr. Zira, stanbulun o srada ele geirilemeyip, savan uzamas bambaka artlar dourmutur. I. Dnya Savann sonunda lkenin igale uramas karsnda verilen mcadelenin en nemli dayanak noktas anakkalenin verdii moral gtr. Yeni kurulacak Cumhuriyet liderini de bu savata bulmutur. anakkaleye Anadolunun her yerinden 310.000 asker gelmiti. Bu askerler orada bulunduu srada Kaymakam (Yarbay) Mustafa Kemal Beyin verdii doru kararlar ve adeta lme kar meydan okuyuuyla gerek bir lider olduunu grmlerdi. lk nce dmann karaya asker karaca yeri doru olarak tespit etmi, daha sonra verdii isabetli ve cesur kararlarla savan gidiat zerinde etkili olmutu. Bir sre sonra Liman von Sanders, Anafartalardaki birliklerin tmn onun yetkisine brakmaktan ekinmemitir. O saldr annda askerinin nnde olarak rnek bir komutan olmutur. Hatta bir taarruz hazrl srasnda askerin isteksiz olduunu grm, kendisinin tepeye karak krbacyla iaret verince hcuma kalklmas emrini vermiti. Grg tanklar orada vurulmamasn Allahn bir yardm olarak deerlendirmilerdir.14 Elbette bunlar gren askerler memleketlerine dndklerinde grdklerini ve duyduklarn herkese anlattlar. Milli Mcadelenin daha banda Mustafa Kemal Paa, Anadoluya getiinde artk herkes tarafndan Anafartalar Kahraman olarak tannyordu. O, ngilizleri bir kez yenmiti, dolaysyla yine yenebilirdi. Mustafa Kemal Paa, gerek Erzurum gerekse Sivas kongrelerinde bu yzden hi yadrganmadan kabul grm, byk Millet Meclisinin alnda da siyasi bir lider olarak Trk halknn nne gemitir. Mustafa Kemal Atatrkn Trkiye Cumhuriyetinin tarihinde ne kadar nemi varsa, onun hayatnda da anakkale Savalarnn o kadar byk yeri vardr. anakkale Savann Dnya tarihine dier bir etkisi de arlk Rusyasnn ykl dolaysyla ortaya kmtr. Boazlar alamadndan tilaf Devletleri Rusya ile aracsz irtibat salayamam ve arlk ordularnn ok ihtiya duyduu silah ve malzeme yardm yaplamamt. Bunun neticesinde mahsur kalan Rusya ieriden kerek, Bolevikliin eline dmt. Eer Rusyaya yardm ulaabilse, sava daha abuk bitebilir, Ruslar tarihleri boyunca istedikleri stanbulun igalini gerekletirebilirlerdi. Bunun karlnda ise Almanlarn Badat demiryolundan yararlanmalarna engel olunamamt. Dou cephesinde serbest kalacak Ruslarn batda Almanyaya yklenmelerine frsat tannmam oldu.15 Savan Rusyaya etkileri bu kadarla kalmad, mttefikler 25 Nisan 1915de Geliboluya bir karma harekatna giritikleri gnlerde, Almanya ve Avusturya kuvvetleri de Galiyada Ruslara kar taarruza gemilerdi. Bu savan sonu da Rusya iin tam bir hezimet olmutu. anakkale Savann Trk ve Almanlarn lehine gelimesi Bulgaristann da kararsz tutumunda deiiklie yol am, Ekim 1915te Bulgaristann savaa katlmas, Rusya zerinde bir ok tesiri yapmt. nk artk stanbulun Trakyadan yaplacak bir saldr ile alnmas sz konusu olmayaca gibi, Trkiyenin kazand bu avantajl durumun, Rusyay etkilememesi iin Osmanl Devleti ile ayr bir bar yaplmas bile gndeme gelmiti. Dier taraftan Bulgaristann Merkez Devletler tarafna dnmesi zerine, ngiltere ve Fransa bilhassa Selanik yolunun Bulgarlar tarafndan kesilmesinden byk

659

endie duymaya balamlard. Ksaca btn bu olaylar bir araya getirildiinde anakkale Savalarn ile birlikte boazlarn ele geirilememesi, Rusyay hem ekonomik ve hem de askeri ve siyasi bakmdan adeta bomutu. Bata da akland gibi, anakkaledeki Trk zaferi, Rus arlnn yklmasnn en etkin faktr olmutu.16 Anlama Devletlerinin anakkalede baarsz olmalar, Bulgaristann dnda dier Balkan lkeleri zerinde de etkili olmu, Romanya, talya ve Yunanistann bir sre daha sava dnda kalmalarn salamtr. anakkale Savann ilgin sonularndan birisi de savaan taraflarn bir sre sonra dost olmalardr. ngilterenin smrgeleri olan ve ksaca Anzac olarak adlandrlan Avustralya ve Yeni Zelandal askerler, balangta kendilerine anlatld gibi, Trkleri vahi ve barbar bir kavim olarak grmekteyken, sava srasndaki tecrbelerinden bunun gerek olmad kanaatine sahip olmulardr. Ayrca, ngiliz komutanlarn kendi hayatlarn cmerte harcamalar da tepkilerine neden olmu, bu olaylar gitgide aralarnda ulusal bilincin domasn salamtr. Bu yzden 1922 ylnda, Trk ordusunun Anadoludaki harekat srasnda ngilizlerle kar karya gelme ihtimali doduunda, ngiltere bu lkelere asker gndermeleri iin tekrar arda bulunmusa da, tarihinde ilk kez ret cevabyla karlamtr. Bu bir lde smrgeciliin de k anlamna gelmektedir. Ayrca, ngilizFranszlarn, Mslman bir devlet karsnda yenilmeleri, kendi smrgelerinde yaayan mslman halk arasnda prestijleri kltm, hatta bu devletlerin mstemleke halkn, kar koymaya tevik etmitir. Sava zellikle ngilterenin iinde, siyasi deiikliklere yol am, sefer karar veren liberal hkmet nce kolasiyonu kabul etmi daha sonra da 1916da istifa ederek, yerini baka bir hkmete brakmtr. Harekatn mimarlarndan Winston Chruchill Bahriye Nazrlndan ayrlarak bir piyade taburuna komuta etmek zere Fransaya gitmitir.17 tilaf devletleri tarafndan Boazlarn alarak Rusyaya ulalmas halinde Rusya, d alm-satm olanana kavuacandan, ekonomik dengesini kurup skntdan kurtulacak, ngiltere ve Fransa da, Rusya ve Romanyann zengin buday rnlerinden yararlanp, gerek silahl kuvvetlerinin, gerekse halknn yiyecek ihtiyalarn salam olacaklard ki, bu gereklememitir. Keza boazlar alabilseydi, Tuna yolu da yeniden trafie alp Karadenizdeki 120 para ticaret gemisinden yararlanma olana elde edilecekti. Halbuki anakkale Zaferi, yalnz Rusya ile ngiltere, Fransann deil, bunlarn ayn zamanda dier Batl devletlerle olan karlkl ilikilerini de olumsuz ynde etkilemi, ne ngiltere, Fransa mttefiki olan Rusyaya ihtiyac olan silah ve cephaneyi ulatrabilmi ne de Rusya Batllarn ihtiyac olan budayn Akdenize aktarabilmiti. Nitekim Karadenizde; ngiltere, Rusya, Fransa, Belika ve talyann toplam 85; Yunanistan, Romanya, Danimarka, sve ve Hollandann toplam 27; Almanya, Avusturya-Macaristann toplam tonaj 350.000i bulan ticaret gemisi mahsur kalmt. Sonu olarak I. Dnya Sava banda Boazlarn kapatlp, bu sava sonuna kadar alamamas, kukusuz uluslararas ticar ilikileri de olumsuz ynde etkilemitir.18

660

3. Sosyal Cephesi Bugne kadar askeri ve siyasi ynlerinin daha ok n planda tutulduu anakkale Savann, zellikle Trk toplumunun sosyal hayatna da etkisi byk olmutur. Zayiatn 250 bin kii civarnda olduu gznnde bulundurulursa, yaklak 1,5 milyon Trkn aile balaryla bu savatan etkilendii grlr. Eer bunlara akrabalk, komuluk ve arkadalk balar da eklenirse, neredeyse o gnk btn Anadolu nfusunun anakkale Savayla dorudan ilgisi bulunabilir. anakkale cephesinden dnmekte olan bir Trk subaynn hatralarndaki u manzara Trk halknn o gnlerde iinde bulunduu durumu en arpc bir ekilde gzler nne sermektedir: Sonra afak skerken alay Marmara sahilini takip eden yrye balamt. Tespit edilen program dahilindeki mevkiler, yollar zerinden yryerek her akam yeni bir mahalle varyor ve her geceyi muhtelif kylerde geiriyorduk. Bir gn Tekirda civarnda Aklar kyne gelmi ve o geceyi de burada geirmitik. Sabahn alaca karanlnda hareket hazrl yapyorken karma elinde kk bir ocukla bir ihtiyar dikildi. Ksk bir sesle alndan, yoksulluundan, bin bir elem ve ihtiyalarndan bahsettikten sonra yanndaki sekiz yandaki kz ocuu iin efendi bu ocuu Allah rzas iin benden aln, onu ve beni lmekten kurtarn! diye bana yalvaryordu. htiyarn ieri doru ken gzlerinden, birbirine karm beyaz sakalna den yalar grdke, sabahleyin tesadf ettiim u hazin manzara beni adeta dondurmutu. Kendi kendime bu ne ac tecelli diyordum! Bir baba ocuunu bilmedii, tanmad bir adama mebbeden nasl teslim edebilir! ocuk ve babas her ikisi sabah souunda plak ayaklaryla talara basyordu. Giydikleri para para elbisenin deliklerinden, esmerleen clz vcutlar grnyordu. El ele tutumu ayakta benimle konuurken takadlar tkendiinden dizlerinin titrediini gryordum. ocuu almaya karar verdim. Zabit eyas ykl mekkare hayvann sevkeden neferin birisine arkada! u ocuu hayvann stne geici olarak oturtunuz, dediim zaman ihtiyar baba sevindi. Ellerime sarlarak alamaya balad. Srekli bana dua ediyordu. Kendisine biraz para, stanbuldaki evimizin adresini de vermi ve muhabere etmesini de tembih etmitim. Oradan ayrlyorduk. Fakat ocuk babasnn yanndan ayrldnn farknda deil. Babas hayvann stndeki eyalarn arasna oturtulan ocuuna yaklat. Sar salarn parmaklaryla tarayarak okad, birdenbire gzlerinden yamur gibi boalan yalar iinde eilerek kk kznn renksiz, yanaklarndan pt. Yzn, gzn, yanaklarn derin derin bir daha koklad. Alay yrye balam ileriye doru giderken bir tan stne melen ihtiyar baba, ban iki eli arasna aldktan sonra mitsiz ve yal gzleriyle bize doru bakarken, yrymzle onu kaybetmitik.19 te yandan anakkalede savaan ve sa kalan askerler hayatlarn nasl ve hangi artlarda srdrmlerdir, ya da bir yaknn anakkalede ehit verenler bunu nasl karlamlardr? Maalesef bu konudaki almalarn says birka adedi gemez. Herkes savalarn nasl cereyan ettiini, ka geminin gelip, ka mermi atldn bilebilir ancak bunu yaayan insanlarn hayatlarn merak etme noktasnda zaafmz olduu aikardr. Birok hatra yazlm olmasna ramen, orada savaanlar

661

byk bir alakgnlllkle kendi zel hayatlarndan asla bahsetmemilerdir. Bu tr bilgileri ancak satr aralarnda, ayrntlar arasnda bulmak mmkndr. Bu konudaki nadir almalarn ilki Mlakatlar balyla 1918 de Yeni Memuann zel anakkale says mnasebetiyle yaplan grmeler olmutur. Ruen Eref naydn, 5 anakkale gazisiyle grmekle beraber burada anlatlanlar sadece sava srasnda yaananlarla snrl kalmtr.20 Geriye dnebilen askerlerin yaadklaryla ilgili en arpc rneklerden birisi 18 Mart Deniz Sava srasnda kaldrd 276 kg.lk mermiyle Ocean zrhlsn batran Seyit Onbann hayatdr. Savan sona ermesiyle memleketine dnen Seyit Onba, bundan sonraki gnlerini kynde geirmitir. Odun kmr yaparak Havrana pazara gtrr, geimini yle temin edermi. Daha sonraki ylarda Havranda Hac Osmanoullarnn zeytinya fabrikasnda hamallk yapmtr. 1939 ylnda zatrreye yakalanm ve Aralk aynda vefat etmitir. Yaad yllarda hibir yerden yardm almadan kendi aln teriyle geinen Seyit Onba, lmnden 28 yl sonra ilk defa hatrlanm 19671968 retim ylnda Havranda Koca Seyit ad bir ilkokula verilmitir. 1980 ylnda Havran merkezinde Koca Seyit adna bir cami yaptrld gibi ad da bir sokaa verilmitir. 1993 ylnda ise adna bir ant yaptrlm, doduu amlk kynn ad da Koca Seyit Ky olarak deitirilmitir. Hi deilse memleketlileri Seyit Onbay unutmamakta ve her yl 18 Mart gn Kuran- Kerim ve Mevlit okutularak anlmaktadr.21 anakkale Sava hakknda aratrmalaryla tannan amatr tarihilerden Mehmet hsan Gencann karlat bir gazinin durumu ise bu zaferi borlu olduumuz insanlarn karakterleri hakknda ok net bilgiler sunmaktadr. Gazinin ad Celal Dmtektir ve anakkale Sava srasnda patlayan bir top mermisi sebebiyle iki baca da dizkapaklarndan kesiktir. Kesik yerler mein kapldr, bunun sebebi olarak Kahraman Celal, irkin grndnden deil, yerde srnrken acdndan (!) mein kapladn sylemektedir. Oysa bu durumdan kendisi hi zntl deildir, maa, toprak istemeyen Celal Dmtekin syledii szler, kalbinin ne kadar mutmain olduunu gstermektedir: Ben srneyim ama, milletimin ba gklerde olsun. Milletimin erefi yksek dursun. Ne olacakt yani, ben salam bacakla, istil edilmi bir vatanda dolaacaktm daha m iyi idi?.22 Ali Galip Genolu, Trk ordusuna uzun sre hizmet eden bir subaydr. Hatralarnda onu asker olmaya zendiren, memleketlisi Mehmet avuun ocukluunda dinledii kahramanlk ykleri olduunu aktarmaktadr. Onun gibi olmak istemi, Milli Mcadeleye katlm ve zmirin kurtuluuna ahit olmutur. Ama o zamana kadar grmedii Mehmet avuu tanma arzusu hi azalmamtr. Vaktiyle btn gazeteler ondan bahsetmi, valiler, kaymakamlar o gelecei zaman karlamaya kmlardr. Bir gn Onun iekda kasabasnn Safal kynde yaamakta olduunu renir. Hemen yanna gider ve sohbete balarlar. Ama kahraman eskisi gibi gl grnmemektedir. Hastalanmtr

662

yakn zamanlarda. Rengi biraz soluk ve bakmsz grnmektedir. Aralarnda geen konuma sanki btn gazilerin yaadklarnn bir zetidir: Vcudumdaki yaralarn miktarn bilemiyorum, bunu doktorlara muayene ettirin, kanunun bahettii haklardan bana da bir hak tanyn dedim. Duyan bile olmad. Bir kurunla vurulup gitseydim, ehit olmu hizmetlerimin manevi mkafatn alm olurdum. Bu mukadder deilmi, hi olmazsa urackta birka gnlk mrmz yoksulluktan kurtarmak iin yardm istedim, buna da aldr eden olmad. Her ikimiz birden. u halde suyu getiren ile destiyi krann hibir fark yokmu demek zorunda kaldk. - Aam, Harp madalyalarn yok mu? - Evet vardr. Gerek harp madalyalarm ve gerekse istikll madalyam vardr. Ve i cebimdedir. Madalyalara yakr bir klm olmad iin madalyalarm bana bir eref deil bir utan olduu iin i cebimde tamaktaym dedi. Evet dorudur benim madalyalarm da ayn mlahaza ve ayn sebeplerle i cebimde idi. Biz neden byleyiz ldrmek iin cephelere sevk ediliriz, lrsek ehitlie erdiimize iftihar ederiz, ayet lmez de dnersek gazi oluruz. Ve geride kalan birka gnlk mr yaamak zorundadr.23 Yukardaki rneklerde de grlecei gibi zorlu savalardan zaferle kan kahramanlar, ar hayat artlarnn altnda ezilmeye terkedilmitir. Geri kendisine harp mall ayl balananlar da vardr, ama Selahattin Altntoprak gibi durumu nisbeten iyi olduu iin ben bu ayl almak iin savamadm, bunun karlnda para isteyemem deyip yardm reddedenler de olmutur.24 anakkale Savanda arpan gazilerin says her yl gittike azalarak sonunda bugn hibiri hayatta kalmamtr. Son anakkale Gazisi Hseyin Gmde 21 Mart 2000 tarihinde hayata gzlerini yummu, cenazesinde sadece 5-10 kiilik cemaatla Seluk (zmir) mezarlna defnedilmitir.25 anakkalede yaadklar onca zorlua ramen, sa kalan askerlerin tek istei biraz sayg ve yaplanlarn kymetinin bilinmesi olmutur. Bu konuda anakkaleden dnmekte olan birliin subaynn syledikleri, hereyin zetini vermektedir: Yamur yayordu, souk bir rzgar esiyordu gerekten, yollarda ok zorluk ekiyorduk. Bu subaylar, bu erat zorluk iindeydi. Biz bu zorluu namus iin, vatan iin ekiyorduk. Bu bakmdan geride, sobalarnn banda kalanlar bizi dnmelidirler. Millete gazi ve ehit babalarna iyi davranmaldrlar. dnmeliyiz.26 anakkale Savann Trk halk zerindeki etkileri elbette bu kadarla kalmamtr. Bir de ehitlerin geride kalan yaknlarnn durumuna bakmak Trk halknn bu savatan ne lde etkilendii hakknda bir fikir verebilir. Ate dt yeri yakar derler, gerekten de yle. Eer o yllara yakn Biz kanmzla bir zafer abidesi dikmee, ykseltmee gayret ederken

663

yaam insanlarn anlarna bakarsanz, anakkale benliklerinde derin izler brakmtr. Kimisi olunu, kimisi kardeini veya sevgilisini o topraklarda brakmtr. Bunlar kolay unutulacak aclar deildirler. Tpk Niyazi Berkesin 30larn sonlarnda halkevi vastasyla kltr aratrmalar iin gittii Ankarann Bayndr kynde rastlad yal nineninki gibi: Bir kap eiinde ok yal bir kadn oturuyordu. st ba yama iinde. Bu yal ninenin elinde bir borazan azl. Ona baka baka atlar okuyordu. anakkale savanda ehit den borazanc olunun azln sa kalan askerler ona getirmiler. O gnden beri o nine (tarlaya almaya gidemeyecek yata olduundan) olundan kalan azla baka baka at sylyordu. Yetitirdii evldndan elinde bir o boru azl kalmt. Titrek, hafif sesiyle on yedi, on sekiz yldr yakt atlar okuyordu. Gzlerimden boanacak yalar saklamak iin genlerin arkasna saklandm. O seste btn Trk halknn iniltisi yansyordu. Bu satrlar Niyazi Berkesten aktaran yazar dipnota unlar eklemi: Niyazi Berkes, yllar sonra bu yky bana anlatrken tam karmda oturduu iin gzyalarn saklayacak yer bulamad.27 Buna benzer rneklere Aydn Ayhann Balkesir yresinde derledii anlarda da

rastlanmaktadr. Evlerinin alt katnda oturan emsi Nene ismindeki yal kadnn kocas gnlk evliyken, gnll olarak anakkaleye gitmi ve bir daha geri dnememitir. emsi Nene, kocasnn cepheden gnderdii emsim, Gneim diye balayan sararm mektuplar evinin duvarlarna asm, her sabah onlarn karsnda yarm brakt yerden hatim indirmektedir. emsi Nene, kocasna sz verdiini syleyerek lnceye kadar evinden darya kmamtr. Ali Kadir Amca ise babasn anakkalede yitirmitir. Kendisi kk yatayken babas ehit dm, resmi de olmad iin onu hi grmemitir. Oysa annesi onu her grdnde ayaa kalkar beyimin yadigar diyerek olunun elini pmektedir. Bayramlarda halas ve teyzeleri dahi ayn ekilde davranmaktadr. Zira o, bir anakkale ehidinin yadigardr. vrindi kylerinden erif Dede, olunu da farkl cephelerde olmak zere I. Dnya Savanda ehit vermitir. En kk olunu anakkaleye gnderdii gn Kuran- Kerimin bir kesine not den erif Dede her yl evre kylere haber verir ve gelenler cepheye giden genlerin uurland eme bana toplanr, diz kp bir yl boyunca ektikleri tespihlerin okuduklar Kurann duasn yaparlar. Gzyalar iinde gerekleen bu olay adeta kaybettikleri evlatlar iin her yl dzenlenen bir ayin eklini almtr.28 Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr. anakkale ile ilgili anlara baktnzda hepsinde bir hzn ve gzya seli insan etkisi altna almaktadr. Ancak Trk milleti anakkale zaferiyle her zaman gurur duymu ve orada savaanlar, geride braktklarn aziz bilmitir. Bugn dahi Trk insan iin anakkale ehidi ya da Gazisinin torunu olmak vn duyulacak bir hadise olmaya devam etmektedir. Bu sebeple anakkale Savann Trk toplumu zerindeki etkilerinin de hal srdn sylemek yanl olmasa gerektir. 4. anakkale Savann Trk Edebiyatna Tesiri

664

anakkale savalarnn tesirleri edebiyatlar zerinde de derin izler brakmtr. Milletlerin tarihlerini, dncelerini, estetik ynlerini daha dorusu en geni manada duygularn anlatmada nemli bir grevi yerine getiren sanatlarn, toplumu her ynden etkileyen anakkale savalar karsnda da duyarsz kalmas mmkn deildi. Hatta cephede olup bitenlerin halka daha iyi anlatlmas iin devlet tarafndan baz air, yazar ve ressamlar 1915 Hazirannda savan henz devam ettii gnlerde anakkaleye gtrlm; orada grdklerini ve hissettiklerini halka ve gelecek nesillere aktarmalar istenmiti. Bu geziye katlanlar sanatlar u isimlerden oluuyordu: Aaolu Ahmet, Ali Canip, Cell Sahir, all brahim (ressam), Enis Behi (Koryrek), Hakk Sha, Hamdullah Suphi (Tanrver), Hfz Tevfik, Mehmet Emin (Yurdakul), Muhittin (Tanin gazetesi yazar), Nazmi Ziya (ressam), Orhan Seyfi (Orhon), mer Seyfettin, Selhattin (Darleytamlar mdr), Yekta (bestekr), Yusuf Razi Bey ve brahim Alettin (Gvsa). smi geen sanatlarn her biri ahit olduklar manzaralardan derinden etkilenmiler ve eserlerinde anakkale Savan ilemilerdir. Bu sava konu alan eserlerin banda iirler gelmektedir. Yukarda isimleri geenlerden birisi olan brahim Alettin Gvsa, anakkale zleri adn verdii ve cephede grdklerini iir trnde anlatan eserini Anafartalarn Mebbet Kahramanna altbalyla Mustafa Kemal Paaya ithaf etmitir.29 1918 ylnda Yeni Mecmuann anakkale Sava zerine yaynlad zel says, anakkale Savalar hakknda edebi almalarn ilk grld yerlerden birisidir. Bu eserde devrin Osmanl Padiah Sultan Mehmed Reada ait bir iirden baka, Yahya Kemal, Ziya Gkalp, Midhat Cemal (Kuntay) gibi devrin nemli airlerinin iirleri yansra daha birok iir yer almaktadr.30 Elbette anakkale Savan anlatan en gzel iir, Mehmet Akif Ersoyun Safahatnn Asm isimli blmnde yer alan anakkale ehitlerine isimli iiridir. anakkalede savan devam ettii srada orada bulunmamasna ramen, sanki gzleriyle grmesine kaleme alnan bu iir adeta savala zdelemi, gerek savan getii cephelerde sonradan dikilen antlarn zerine konularak gerekse her 18 Mart treninde okunarak adeta herkes tarafndan ezbere bilinen bir eser haline gelmitir. Necmeddin Halil Onann Bir Yolcuya isimli iiri da en az Mehmet Akifin ki kadar akllarda yer etmi ve anakkale srtlarndaki tepelere kaznarak, boaz geen herkesin okumas salanmtr. Fazl Hsn Dalarcann anakkale ehitleri isimli iiri de hatrlanmas gereken en gzel eserlerden biridir. Bunlardan baka devrin gazete ve derilerinde pek iir, deneme, inceleme bulunmaktadr. Bunlar hakknda incelemeler yapan Bekir Ouzbaaran, Behet Kemal alar, Enis Behi Koryrek ve Zeki mer Defne gibi airlerin eserlerini deerlendirmitir.31 anakkale Savann Trk edebiyat zerindeki tesirlerini inceleyen dier bir yazar da nci Enginn olmutur. Enginn makalesinin yaynland 1986 ylna kadar iir, hikaye, an ve romanlarda geen anakkale sava konusunu ele ald yazsnda, byk bir devletin batna sebep olan btn bu savalar, ayn zamanda savaanlara

665

da byk bir sava tecrbesi kazandrm, cephedeki mevzii zaferler ve kahramanlk hikyeleri, millete dayanma gc vererek Milli Mcadelenin kazanlmasna zemin hazrlad grndedir.32 anakkale Savayla ilgili iir alannda birok eser bulunmasna ramen, dier edebi trlerdeki almalar ayn oranda olmamtr. Tiyatro eseri olarak ilk alma Abdlhak Hamd Tarhana ait Yadigr- Harbtir. Ayrca Midhat Cemal Kuntayn anakkale Hakknda Manzum Piyes ve Ltfi zdemirin 2 perdelik anakkale isimli eserleri bulunmaktadr.33 Ayrca 1991 ylnda yaynlanan Zati rere ait anakkale Ne Diyor isimli bir piyes, bu sahadaki son eser olmutur.34 Hikaye trnde anakkale Savan bizzat gren mer Seyfettinin kaleme ald

anakkaleden Sonra, Ka Yerinden, Bir ocuk Aleko ve Mjde isimleriyle drt almas mevcut olup, Ahmet Hikmet Mftolunun Smbl Kokusu isimli hikayesi de ilk akla gelenlerdir. Roman alannda ise son yllara kadar anakkale Savan mstakil olarak ele alan bir eser yoktu. Bununla beraber Cumhuriyet dnemi tannm romanclarmzn eselerinde kahramanlar bir ekilde anakkale Sava ile ilgilendiriliyordu. Bunlara rnek olarak Yakup Kadri Karaosmanolunun Yaban romanndaki kahraman bir kolunu anakkale Savanda kaybetmiti. Reat Nurinin kahramanlarndan birou da anakkaleye gitmiti. Halide Edip de Milli Mcadeleyi anlatan Ateten Gmlek gibi romanlarn ve Seyyid Onba gibi hikayelerini kaleme alrken, konularn hep anakkale Savayla balanmaktayd. Hseyin Rahmi Grpnarn, Aka Gndzn, Peyami Safann ve dier baz yazarlarn eserlerinin iinde anakkale Savann da yer ald I. Dnya Sava yllarnn cephe gerisi, madd skntlar ve onlarn yol at ahlk dknl dile getirilir. Bu son derece nemli konu, baz yazarlarn elinde bir duygu smrsnden te gitmemitir.35 anakkale Savan romann asl konusu olarak ele alan ilk yazar ise M. Necati Sepetiolu olmutur. ve anakkale ana bal ile Geldiler, Grdler, Dndler isimleriyle cilt halinde 1990 ylnda yaynlanan bu roman, yazarnn da nsznde ifade ettii gibi, balangta TRTnin filme ekmesi amacyla senaryo olarak yazlm, ancak bu proje gereklemeyince senaryo esas alnarak roman haline dntrlmtr. Sepetiolu romannda savan yaand yllarn stanbulundan insan manzaralar vererek, savan bu insanlar hangi ynlerde etkilediini ele almaktadr. Ayrca dnemin nemli ahsiyetlerine ve olaylarna tarihi gereklere bal kalnarak bilgiler verilmesine ramen roman anakkale Savana daha ok duygusal adan bakyla n plana kmaktadr.36 1998 ylnda ise anakkale Savan konu edinen iki roman yaynlanmtr. lki Sezen zola ait anakkale Askerine Rtbe Gerekmez isimli eserdir. zol bu almasnda Balkesir yresinden anakkale Savana katlan kendi akrabalarnn anlarndan yararlanarak Kanl Srt cephesinde geen olaylar anlatmaktadr.37 1998 ylnda yaynlanan dier eser Mehmet Niyazi zdemire ait anakkale Maheri isimli roman olmutur. Bu kitabnda yazar iki olunu baka cephelerde yitirmi Ouz amca ile olu Mustafann anakkale cephesinde birlemeleri erevesinde neredeyse savan btn ynleri zerinde durmaktadr. Bu sebeple roman, zaman zaman bir tarih kitab kadar bilgilerle doldurulduu halde kimi zaman da insanda bir duygu okunluu yaratacak seviyeye ulamaktadr.38

666

2001 ylnda Remzi Kitabevinin yaynlar arasnda kan iki kitap, anakkale Sava zerine son edebi almalar olmutur. Necati nceolunun Siper Mektuplar adn tayan almas adndan da anlalaca gibi bir romandan daha ok anakkalede savam yerli ve yabanc askerlerin mektuplarn edebi dille kurgulanm bir kitap halindedir.39 Ayn yaynevinden kan Buket Uzunuerin Uzun Beyaz Bulut-Gelibolu isimli kitab ise anakkale Savan konu edinen Trk edebiyatndaki son roman olmutur.Yazar bu eserinde dedesi arayan bir Yeni Zelandal kadnn anakkaleye gelerek gemie ait izler aramasn ve bu arada anakkalenin bir kynde rastlad yal Beyaz Nine ile ortak ynlerini hikaye etmektedir. Bu arada yazar, tarihi bilgileri romanna ustaca serpitirmi, ancak olaylar gerekte olduundan farkl, daha ziyade yazarn zihninde kurgulad biimde verilmitir.40 Edebiyatn bir dal olarak grlen folklor aratrmalarnda da anakkale Savann izlerine rastlanr. Trk halknn benliinde canl olarak yaayan savala ilgili hatralar zaman iinde form deitirerek birer destan veya menkbe haline gelmitir. Bu menkbeler incelendiinde savan hemen hemen her safhasyla ilgili rneklere rastlamak mmkndr. Seyyid Onbann 276 kiloluk top mermisini kaldr, Cevat Paann ryas ve ehitlerin lmszl gibi hikayeler halk arasnda her zaman canlln korumutur. Kanl Srt, Bomba Srt Kemal Yeri gibi cephelerdeki yer adlarnn burada cereyan eden hadiselere gre verilmesi de tamamyla savan getirdii bir gerekliktir. Bunlarn dnda anakkale Sava ile balantl olarak aalar, kular, Hzr-lyas sylenceleri etrafnda gelien bir ok menkbe, savan halk kltrne katt deerler olarak yaamaya devam etmektedir.41 anakkale Sava ile ilgili olarak bugne kadar birok eser yaynlanmtr. Bunlar hatralar, incelemeler geni bir yer tutmaktadr. stelik bunlar sadece Trklerin yaynlaryla snrl olmayp, savaa katlan dier uluslarn da bu konu zerinde bir hayli almas bulunmaktadr. Etkilerinin bykl lsnde her millet kendi kltrnde anakkale Savann anlarn yaatmakta ve her trde eserler vermeye devam etmektedir. anakkale Sava hakknda yaplan yaynlar hakknda Hseyin Yldrmn almas nemli bir rehber niteliindedir.42 Yalnz bu almada edebi trdeki eserlere fazla yer verilmedii grlmektedir. Bu yzden aratrmaclarn faydalanmas amacyla sahasndaki bu tek eserin gncellenmesi de bir zorunluluk olarak durmaktadr. Edebiyat bir milletin hafzas gibidir. Bu ynyle bakldnda anakkale Sava zerinde yazlanlar, o gnleri, gelecek nesillerin zihninde canl tutmu, vatan, bayrak, din gibi ortak manevi deerlerin korunmasna yardmc olmutur. Hatta savan getii 1915 ylnn hemen ardndan yazlan farkl trlerdeki eserler, Trk askerinin kahramanln vurgulayarak hem askerlere hem btn Trk halkna moral vermi, btn yokluklara ramen Milli Mcadeledeki kazanlmasn salamtr. imdiye kadar bu alanda yaplanlar nemli bir boluu doldurmusa da, zellikle tiyatro, hikaye, roman gibi edebi trlerdeki eserlerin bu savan nemine nisbetle sayca az olduu gze arpmaktadr. zellikle Trk sinemasnn bu konuyu ileyen hibir eseri bulunmamaktadr. Bu sebeple Trkiyenin bamszlnn ve manevi deerlerinin korunmasnda anakkale Sava tarihi olduu kadar edebi olarak da nemli ve saygn bir konu olmaya devam edecektir.

667

DPNOTLAR 1 2 3 18 Mart 1915 anakkale Deniz Savanda Bouvet zrhlsnn batrl. anakkale Sava. anakkale Gazisi Selahattin Altntoprak (Manisa-Turgutlu, 1891-1967). Kendisine

balanan harp mall ayln almayp hayat iftilik yaparak srdrmtr. 4 1 1915de anakkale ziyaretine katlan Trk sanatlarnn isimleri ve imzalar. T. C. Genelkurmay Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi V. Cilt anakkale

Cephesi Harekat, 1., 2. ve 3. Kitaplarn zetlenmi Tarihi, Ankara 1997, s. 250. 2 3 4 hsan Yurdolu, anakkale Zaferi, Aylk Ansiklopedi cilt: 1, stanbul 1945, s. 336. Carl Mhlman, anakkale Sava, stanbul 1998, s. 34-35. smet Grgl, anakkale Zaferi zerine Alman ddialar, Atatrk Aratrma Merkezi

Dergisi, 10/28, Ankara 1994, s. 105-135. 5 6 Genelkurmay Bakanl, a.g.e., s. 251. T. C. Genelkurmay Balkanl, anakkale Muharebeleri Harp Tarihi Bror, Ankara

1997, s. 42. 7 8 9 10 11 Liman von Sanders, Trkiyede Be Yl, stanbul 1999, s. 134. Milliyet, te Tarihi Gerek, 19 Mart 2000. Sabah, Hangi Say Doru?, 21 Mart 2000. Zaman, Asrn Hatas (!), 27 Mart 2000. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi V. Cilt anakkale Cephesi Harekat, 1. Kitap, Ankara

1993, T. C. Genelkurmay Bakanl Yaynlar. s. 289. 12 13 14 15 A. Thomazi, anakkale Deniz Sava, (eviren: Hseyin Ik), Ankara 1997, s. 131. Nihal Atsz, anakkaleye Yry, stanbul 1992, s. 60. H. Cemal, Ulu Cenk, stanbul 1982, s. 42. Mithat Sertolu, anakkale Harbleri ve Zaferi, Resimli Tarih Mecmuas, 6/72, stanbul

1955, s. 4254.

668

16

Fahir Armaolu, anakkale Muharebelerinin Rusya zerindeki Etkisi, anakkale

Savalar Sebep ve Sonular Sempozyumu, Ankara 1993, s. 7-29. 17 Mustafa Safran, Bir Kahramann Douu, anakkale Savalar ve Sonular, Atatrk

Aratrma Merkezi Dergisi, X/30, s. 576. 18 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi V. Cilt anakkale Cephesi Harekat, 1. Kitap, Ankara

1993, T. C. Genelkurmay Bakanl Yaynlar. s. 288-289. 19 20 Mnim Mustafa, Cepheden Cepheye, stanbul 1998, s. 138-139. Bu mlakatlar daha sonra ayr bir kitap haline dntrlerek baslmtr. Ruen Eref

naydn, anakkale Hakknda Dediler ki, Ankara 1990. 21 22 23 24 Zekeriya zdemir, Krfezdeki Zmrt Havran, zmir 1998, s. 60-61. Mehmet hsan Gencan, anakkale Savalar ve Menkbeler, stanbul 1994, 99-102. Ali Galip Genolu, Kurtulu Sava Gnl, Ankara 1998, s. 134. Bu bilgi anakkale Gazisi Selahattin Altntoprakn kz Kadriye Altntoprakla yaplan zel

mlakatta derlenmitir, (15. 11. 2001). 25 26 27 28 13-17. 29 30 brahim Alettin Gvsa, anakkale zleri, Ankara 1989. Yeni Mecmuann bu zel saysnn yaynlanyla ilgili olarak derginin zerinde herhangi Zaman, Son Gaziye Vefaszlk, 22. 03. 2000. H. Cemal, a.g.e., s. 81. Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, stanbul 1997, s. 91. Aydn Ayhan, Anlarla anakkale, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul 1995, Say: 99, s.

bir tarih bulunmamakla beraber, baz yazlarn altnda bulunan tarihlerden 1918 ylnda yaynland kabul edilmektedir. Bu eser daha sonra anakkale 18 Mart niversitesi tarafndan yeni harflere evrilerek yaynlanmtr. Bkz. anakkale, (Yayna hazrlayan Abdurrahman Gzel), anakkale 1996. 31 Bekir Ouzbaaran, Edebiyatmzda anakkale 1-2, Trk Edebiyat Dergisi, Say: 222,

223. Mart-Nisan 1992. 32 nci Enginn, anakkale Zaferinin Edebiyatmza Aksi, Trklk Aratrmalar Dergisi,

say: 2, 1986, s. 111-129.

669

33 34 35 36

nci Enginn, a.g.m., s. 117-118. Zati rer, anakkale Ne Diyor?, stanbul 1991. nci Enginn, a.g.m., s. 11-129. Mustafa Necati Sepetiolu. ve anakkale-Geldiler, Grdler, Dndler, stanbul 1990,

Akran Yaynclk. 37 38 39 40 41 Sezen zol, anakkale Askerine Rtbe Gerekmez, stanbul 1998, Kasta Yaynlar. Mehmed Niyazi, anakkale Maheri, stanbul 1998, tgen Yaynlar. Necati nceolu, Siper Mektuplar, stanbul 2001, Remzi Kitabevi. Buket Uzuner, Uzun Beyaz Bulut Gelibolu, stanbul 2001, Remzi Kitabevi. Ali Yakc, anakkale Savalar evresinde Oluan Menkbelerin Trk Folkloru indeki

Yeri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, 10/30, Ankara 1994, s. 599-608. 42 Hseyin Yldrm, anakkale Savalar Bibliyografyas, T. C. Genkur. Bk. l Deniz

Kuvvetleri Komutanl Yaynlar, Ankara 1995. KAYNAKLAR ARMAOLU, Fahir, anakkale Muharebelerinin Rusya zerindeki Etkisi, anakkale Savalar Sebep ve Sonular Sempozyumu, Ankara 1993, s. 7-29. ATSIZ, Nihal, anakkaleye Yry, stanbul 1992. AYHAN, Aydn, Anlarla anakkale, Trk Dnyas Tarih Dergisi, stanbul 1995, Say: 99, s. 1317. BERKES, Niyazi, Unutulan Yllar, stanbul 1997. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi V. Cilt anakkale Cephesi Harekat, 1. Kitap, Ankara 1993, T. C. Genelkurmay Bakanl Yaynlar. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi V. Cilt anakkale Cephesi Harekat1., 2. ve 3. Kitaplarn zetlenmi Tarihi, Ankara 1997, T. C. Genelkurmay Bakanl Yaynlar. anakkale Muharebeleri Harp Tarihi Bror, Ankara 1997, T. C. Genelkurmay Bakanl Yaynlar. anakkale, (Yayna hazrlayan Abdurrahman Gzel), anakkale 1996. anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Atatrk ve anakkale Savalarn Aratrma Merkezi Yaynlar.

670

ENGNN, nci, anakkale Zaferinin Edebiyatmza Aksi, Trklk Aratrmalar Dergisi, say: 2, 1986, s. 111-129. GENCAN, Mehmet hsan, anakkale Savalar ve Menkbeler, stanbul 1994. GENOLU, Ali Galip, Kurtulu Sava Gnl, Ankara 1998. GRGL, smet, anakkale Zaferi zerine Alman ddialar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, 10/28, Ankara 1994, s. 105-135. GVSA, brahim Alettin, anakkale zleri Anafartalarn Mebbet Kahramanna, Ankara 1989, Atatrk Kltr Merkezi Yayn. H. Cemal, Ulu Cenk, stanbul 1982. Tercman Yaynlar. NCEOLU, Necati, Siper Mektuplar, stanbul 2001, Remzi Kitabevi. Milliyet, te Tarihi Gerek, 19 Mart 2000. MHLMAN, Carl, anakkale Sava, stanbul 1998. Tima Yaynlar. Mnim Mustafa, Cepheden Cepheye, stanbul 1998. NYAZ, Mehmed, anakkale Maheri, stanbul 1998, tgen Yaynlar. NYAZ, Mehmet, Asrn Hatas (!), Zaman, 27 Mart 2000. OUZBAARAN, Bekir, Edebiyatmzda anakkale 1-2, Trk Edebiyat Dergisi, Say: 222, 223. Mart-Nisan 1992. ZDEMR, Zekeriya, Krfezdeki Zmrt Havran, zmir 1998. ZOL Sezen, anakkale Askerine Rtbe Gerekmez, stanbul 1998, Kasta Yaynlar. Sabah, Hangi Say Doru?, 21 Mart 2000. SAFRAN, Mustafa, Bir Kahramann Douu, anakkale Savalar ve Sonular, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, X/30, Ankara 1994. SANDERS, Liman von, Trkiyede Be Yl I, stanbul 1999, Cumhuriyet Yaynlar. Selahattin Altntoprakn kz Kadriye Altntoprak ile yaplan zel mlakat, (15. 11. 2001). SEPETOLU, Mustafa Necative anakkale-Geldiler, Grdler, Dndler, stanbul 1990, Akran Yaynclk.

671

SERTOLU, Mithat, anakkale Harbleri ve Zaferi, Resimli Tarih Mecmuas, 6/72, stanbul 1955. THOMAZ, A., anakkale Deniz Sava, (eviren: Hseyin Ik), Ankara 1997. T. C. Genelkurmay Bakanl Yaynlar. UZUNER, Buket, Uzun Beyaz Bulut Gelibolu, stanbul 2001, Remzi Kitabevi. NAYDIN, Ruen Eref, anakkale Hakknda Dediler ki, Ankara 1990, Trk Tarih Kurumu. RER, Zati, anakkale Ne Diyor?, stanbul 1991, Milli Eitim Bakanl Yaynlar. YAKICI, Ali, anakkale Savalar evresinde Oluan Menkbelerin Trk Folkloru indeki Yeri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, 10/30, Ankara 1994, s. 599-608. YILDIRIM, Hseyin, anakkale Savalar Bibliyografyas, Ankara 1995, T. C. Genel Kurmay Bakanl, Deniz Kuvvetleri Komutanl Yaynlar. YURDOLU, hsan, anakkale Zaferi, Aylk Ansiklopedi cilt: 1, stanbul 1945. Zaman, Son Gaziye Vefaszlk, 22. 03. 2000.

672

anakkale Savanda Yalnz Braklan Bir Mttefik: Almanya'nn Osmanl mparatorluu'na Yardm abalar / Yrd. Do. Dr. Mustafa olak [s.377-383]
Mustafa Kemal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Bilindii gibi, anakkale Muharebeleri gerek cereyan ekli ve gerekse sonular bakmndan sadece Birinci Dnya Savann deil, Dnya harp tarihinin nemli olaylarndan biridir. Bu muharebelerin cereyan ekline baktmzda, kara ve deniz kuvvetlerinin mterek taarruzu bakmndan o zamana kadar Dnya tarihinde benzerine rastlamadmz muharebelerden biri olduunu grrz. Sonular asndan ise, tilaf Devletlerinin anakkale Boazn geememeleri, bata Rus arl olmak zere Birinci Dnya Savana katlm btn taraflar zerinde askeri, siyasi, stratejik, psikolojik ve ekonomik etkileri olmutur. Ocak 1915 balarnda zor durumda olan Rusyann mttefiklerinden yardm istemesi zerine tilaf Devletleri Londrada, anakkale ve stanbula ynelik taarruz karar almlard. Bunun zerine, ngiltere ve Fransa anakkale nlerine ynak yapmaya balamlard. Amalar ise, Osmanl Devletini sava d brakmak, Boazlar yolu ile Rusyaya yardm ulatrmak ve Orta Avrupada bulunan Alman-Avusturya ordularn arkadan evirmekti.1 O gnn en modern silhlar ile donatlm yedi byk sava gemisi, birok torpido ve muhribden oluan ngiliz filosu ile drt Fransz sava gemisi 18 Mart 1915te anakkale Boazna girerek Trk tabyalarn topa tuttu. Alt ile sekiz gemilik ikinci bir ngiliz filosu ise Boazn giriinde braklmt. Ayn gnn akamna doru, Trk topusunun isabetli atlar sonucu 10 ile 12 kadar ngiliz-Fransz gemisi ya batrld ya da saf d brakld.2 Dman filosu bu ar kayp zerine geri ekilmek zorunda kald. Trk topusunun bu muazzam zaferi anakkale Muharebelerinin sona erdii anlamna gelmiyordu. Zira dman bundan sonra denizden karaya karma yaparak kara ve deniz savalarn beraber yrtp stanbula ulamay hedefleyecektir.3 Nitekim, 25 Nisan sabah saat 05.00ten itibaren, sekiz buuk ay srecek olan ve iki taraftan 750 bin insann katld anakkale Muharebeleri, donanma desteindeki tilaf Devletleri askerlerinin Geliboluya klar4 ile yeni bir safhaya girerek devam edecektir. Bu aratrmamzn ana amac, Alman mparatorluunun, anakkale Muharebeleri esnasnda zor durumda olan mttefiki Osmanl Devletine cephane yardm salama abalar ve bunun sebepleri zerinde durmak olduundan, anakkale Muharebelerinin seyrine ve onun dnya tarihindeki yerine burada detayl olarak girilmeyecek; ancak konumuz erevesinde, yeri geldike deinilecektir. Burada deerlendirmeye tabi tutulan temel kaynaklar ise, Berlin Eyalet Arivinden (Bundesarchiv) temin ettiimiz belgeler olacaktr. Alman mparotorluu ve anakkale Muharebeleri

673

Osmanl Devleti 2 Austos 1914 tarihinde Almanya ile yapm olduu gizli ittifak andlamas ile Birinci Dnya Savanda ttifak Devletleri tarafnda savaa gireceini resmen kabul ediyordu.5 Nitekim 29 Ekim 1914de Osmanl Donanmasnn Karadenizdeki Rus limanlar, Sivastopol, Odesa ve Novoroskiyi bombalamas sonucu da fiilen savaa katlm oluyordu. Bunun zerine ngilizler, Ege Denizindeki Limni, Gkeada, Bozcaada ve Semadirek adalarn zapt ederek, ileride anakkaleye kar giriilecek bir harekt iin Limni adasndaki Mondros Krfezini donanmalar iin s olarak hazrladlar. Esasen Osmanl Devletinin ttifak Devletleri safnda savaa gireceinin belli olmas zerine, tilaf Devletlerinin anakkale Boazn zorlayarak stanbulu zapt etmek isteyeceklerini, Alman Genel Karargh tahmin edebiliyor ve endieleniyordu. Almanlar byle bir durumun ayn ekilde Trk mttefiklerini de endielendirdiini dnyorlard. Bu sebeple 27 Eyll 1914te -daha Osmanl Devleti fiilen savaa girmeden- Alman Genel Kararghnn bir sorusu zerine Liman von Sanders:6 stanbuldaki askeri makamlarn anakkale Boaznn tehlikeli durumda olmasndan dolay korku iinde bulunduklar haberi tamamen aslszdr. Buna kar gereken tedbirler alnmtr7 cevabn vermekteydi. Her ne kadar Alman mparatorluunun stanbuldaki Askeri Komisyon Bakan gereken tedbirler alnmtr dese de, bu tedbirlerin ancak Osmanl Devletinin imkanlar dahilinde ve kstl olduu muhakkaktr. Zira, iyi donatlm ve dnemin modern silahlarna sahip dman kuvvetleri anakkale nlerine ynak yapmaya baladklarnda Osmanl birlikleri cephane ktl ekiyorlard. Yine Liman von Sanderse gre: ...Piyade cephanesi yeter derecede salanabiliyordu, ama topu cephanesi balangtan beri ok azd. O sralarda Trkiyede topu cephanesi yapan fabrikalar bulunmad gibi, tarafsz memleketlerde kendi arazileri zerinden Alman cephanesi sevkine msaade etmiyorlard. Bu sebeple, daha ilk gnlerden itibaren Trk topusu cephane harcamaktan kanyordu. Kar tarafn alabildiine ve hesapsz harcamasna kar, Trklerin bu yoksunluunun nasl glk yaratt kolayca anlalr.8 Bu cephane ktlnn yan sra Osmanl Devletinde teknik personel yetersizlii de gze arpmaktadr. Nitekim anakkale Muharebelerinin balamasna mteakip, Mays 1915te yine Liman von Sanders, eitilmi 200 istihkamcnn acil olarak anakkaleye gnderilmesini Alman makamlarndan talep ediyordu.9 Dolaysyla Osmanl Devletinin anakkaleyi Alman veya AvusturyaMacaristan yardm olmadan savunamayaca sadece stanbulda deil, Berlin ve Viyanadaki diplomatik ve ekonomik evreleri tarafndan dile getiriliyordu. Biz nce Alman mparatorluu siyasi ve askeri evreleri tarafndan dile getirilen endieler, yardm istekleri ve beklentilerini belirttikten sonra, ayn mttefikin ekonomi evrelerinin bu konudaki istekleri zerinde duracaz. 1. Alman Siyasi ve Ekonomi evrelerinin Yardm Gayretleri Alman mparatorluk Meclisi (Reichstag) yesi Bassermann, 24 Mart 1915de Alman anslyesi (Reichskanzler) Dr. Bethmann Hollwege yazd bir raporunda, Osmanl Devletinin Berlin Bykelisi

674

ile grtn belirterek, Bykelinin anakkale Muharebeleri konusundaki dncelerini u szler ile zetlemekteydi: ...Trkiye, bu zorlu savaa Almanyann gcne gvenerek girdi. Cephane sknts ektiimiz u gnlerde Almanyann bize yardm konusunda ne yapabileceini hep birlikte greceiz...10 Ayn raporun devamnda Bassermann, Almanyann Osmanl Devletine cephane yardm yapabilmenin bir yolunu mutlaka bulmas gerektiini ve bu yardmn gerekelerini de anslyeye yazmaktayd. Aslnda Osmanl Devletinin Berlin Bykelisi brahim Hakk Paa, Almanyann Osmanl Devletine cephane yardm yapabilecei konusunda karamsar idi. Bundan dolay da Bassermanna ...Trkiye, bu zorlu savaa Almanyann gcne gvenerek girdi... ifadesiyle bir taraftan Osmanl Devletinin yardm beklentisini dile getirirken, dier taraftan da sitem ediyordu. Zira Alman yardmna gvenerek, Srbistana sava am olan mttefik Avusturya-Macaristan mparatorluu, Almanyadan bekledii yardm alamam ve bundan dolay da Srbistan ordusunu malp edip bu lkeye hakim olamamt. Bu durum Alman silah ve teknik yardmna ihtiyac olan Osmanl Devleti iin hem kt bir rnek, hem de Osmanl Devleti ile Almanya arasnda dorudan bir demiryolu ve karayolu balantsnn kurulmasna engel oluyordu. Yine ayn durum Almanyaya da zarar veriyordu. Zira, Birinci Dnya Savan bir Dnya Gc (Weltmacht) olmak iin balatm olan Almanyann Srbistan Cephesinde Avusturya-Macaristana yeterli yardm yapamamas, gl Alman mparatorluu imajnn zedelenmesine yol ayordu. Bu nedenlerden dolay Bykeli bir taraftan Almanyann Osmanl Devletine yukarda belirttiimiz sakncalar bertaraf etmek iin yardm etmek zorunda olduunu belirtirken bir taraftan da Almanyann bu yardm yapabileceinden pheleniyordu. Zira Almanlar, Ruslar Dou Cephesinde henz kesin malp etmemi ve Osmanl Devleti ile dorudan demiryolu ve karayolu balants kuramamlard. Bu durumda Almanyann, Osmanl Devletine ksa bir sre ierisinde yardm gnderebilmesi zayf bir ihtimaldi. Nitekim Bykelinin bu endiesindeki haklln, 30 Mart 1915 tarihinde Alman anslyesi Dr. Bethmann Hollwegin, Bassermanna yazd cevapta gryoruz. Alman anslyesi, anakkale Muharebelerinde Trkiyenin en byk probleminin cephane ktl olduundan haberleri bulunduunu, ancak bu problemi gidermek iin giriilen btn abalarn sonusuz kaldn belirtmekteydi; Srbistana kar Avusturya-Macaristann balatm olduu taarruz baarsz olmu, Romanya zerinden silh naklini salamak iin yaplan diplomatik grmeler ise sonusuz kalmt.11 anslyeye gre, Trkiyeye cephane yardmn salayabilmek iin geriye tek bir yol kalmt: ...O da yeniden zor kullanarak Srbistan Ordusunu malp etmekti... Bu konuda karar verecek merci ise, Alman Ordular Yksek Komutanl (Oberste Heeresleitung) idi. Bu meselenin politik nemi hakknda askeri makamlar bilgilendirilmiti.12 Bylece anslye gayet diplomatik bir dil ile Osmanl Devletine cephane yardmnn yaplabilmesi iin Srbistan yolunun almas gerektiini ve buna da askeri makamlarn karar vereceklerini belirterek zm retmek yerine sorumluluu zerinden atmakta ve u aamada yaplabilecek bir eyin olmadn belirtmekteydi.

675

Temmuz aynn ikinci yarsnda, tilaf Devletlerinin anakkaleye byk bir karma yapmaya hazrlandklar haberleri karsnda, Alman askeri makamlarn Srbistan yolunu amak iin herhangi bir giriimde bulunmadklarn gren Alman mparatorluk Meclisinin bir baka nfuzlu yesi Erzberger13 ise, anakkalede cephane sknts eken Osmanl Devletine yardm konusunda askeri makamlar harekete geirmesi iin, 26 Temmuz 1915te, bu defa dorudan Alman mparatorundan (Kaiser) yardm istiyordu. Erzbergere gre: ...Alman Ordular tarihte benzeri grlmemi baarlar elde ettiler. Anavatanmzn (Almanya) hemen hemen tamamn dman tehlikesinden kurtardk ve dmandan nemli topraklar elde ettik. Politik adan sadece zayf bir noktamz bulunmaktadr: O da cephane eksiklii sonucu anakkalenin teslim olmak zorunda kalmasdr. anakkaleden sonra stanbul teslim olacak ve bu da Trkiyenin savatan ekilmesi anlamna gelecektir. Bunun sonular uzun vadede ok ar olacaktr. Rusya Byk Petronun (Deli) vasiyetini yerine getirecek; Ayasofyaya ha iaretini dikecek ve kutsal ehirlere sahip olacaktr. Yine Rusya mttefiklerinden cephane ve yiyecek yardm alarak yeni bir ordu tekil edebilecektir. Bu da bizim imdiye kadar Rusya karsnda kazandmz btn zaferlerin boa gitmesi demek olacaktr... (Bu nedenlerle) Srbistan yolu mutlaka almal ve Osmanl Devletine gerekli cephane yardm salanmaldr.14 Bu satrlardan da anlalaca gibi, Erzberger anakkale Cephesine yardm edilmesini Almanyann bir i meselesi gibi telakki etmekte ve bunu Almanyann prestiji iin gerekli grmekteydi. Bir ok Alman siyasetisi gibi o da yardm edilmedii takdirde stanbulun debileceinden endie ediyordu. Erzbergerin bu raporundan be gn nce, 21 Temmuz 1915te Bassermann ve drt arkada tarafndan Alman anslyesine sunulan bir baka raporda da, ayn dnceler belirtilerek Trkiyeye cephane naklinin yaplabilmesi iin, yine Srbistan yolunun almas gerei zerinde duruluyordu.15 Srbistan yolunun almas meselesine gemeden nce, Alman mparatorluunun Osmanl Devletine anakkale Savalarnda yardm etmesi gerektiini srarla vurgulayan Alman politikaclarnn, bu srarlarnn nedenleri ve dolaysyla Alman mparatorluunun anakkalede zor durumda olan Osmanl Devletine yardm etmekteki karlar zerinde durulmas gerektii kanaatindeyiz. Yukarda zaman zaman deindiimiz gibi, Alman siyasi yetkililerine gre, tilaf Devletlerinin anakkaleyi gemeleri, stanbulun tehlikeye dmesi ve hatta tilaf Devletleri tarafndan igali anlamna geliyordu.16 stanbulun igali ile birlikte Osmanl Devleti bu savaa daha fazla devam edemeyecek ve tilaf Devletleri ile bar imzalayarak savatan ekilmek zorunda kalacakt. Bu da Alman mparatorluunun Dou17 ve slam politikalarnn18 iflas, ngiltereyi smrgelerinde vurma abalarnn sonu, dolaysyla Douyu ngiltereye teslim etmek anlamna geliyordu. Zira Almanyaya gre Dou lkelerinin anahtar Osmanl Devleti idi. Ayrca anakkale Savalar devam ederken hl tarafsz olan dier devletlerin -Bulgaristan ve Romanya- bu savalarda mttefiki Osmanl Devletine yardm edebilecek gte olmayan bir Alman mparatorluu grmeleri, Dnya Gc olmaya alan

676

Almanyann bu devletler nezdindeki prestijini drecekti. te yandan Almanya, Osmanl Devletine silh yardmn gerekletiremedii takdirde, kendi halk arasnda mevcut olan gl Alman mparatorluu inancn da sarsm olacakt. Bunlarn yan sra Bassermanna gre, Almanyann yardm ile anakkalede muzaffer olmu bir Osmanl Devleti, ayn yl ierisinde (1915) Msrda ngilizlere kar da zafer kazanacak ve bylece ngiltere Douda kalbinden vurulmu ve bu savan en nemli amalarndan biri gereklemi olacakt. Bu baarlardan sonra slam lkeleri Halifenin cihat ilanna dayanarak dmanlarmza kar ayaklanacaklard.19 Aksi takdirde, anakkalede malp olmu ve sava d kalm bir Osmanl Devletinin, Almanyaya faturas ar olacakt. Bu durumda Almanyann neler kaybedeceini, dmanlarnn ise neler kazanacaklarn Basserman ve drt arkada 21 Temmuz 1915 tarihli raporlarnda yazmaktaydlar. Bu rapora gre:. ...anakkale ve stanbulun dmesi Trkiyenin malubiyeti, Almanyann ise politik ve askeri adan zayf dmesi demektir. Byle bir durum Almanya iin telafisi mmkn olmayan zararlar aacaktr. Bu zararlar ne bu savan dier cephelerinde kazanlacak zaferler ile ne de sava sonunda imzalanacak bar andlamas ile telafi edilebilir...20 Burada sz konusu edilen telafisi mmkn olmayan zarar Almanyann politik imaj kayb zarardr. Almanya dnya devletleri nnde mttefikine yardm edemeyen zayf bir devlet olarak alglanacaktr. Almanyann ezeli dman Rusya ise anakkalenin dmesi ile en krl kacak olan lke olacaktr. Nitekim boazlarn tilaf Devletlerinin eline gemesiyle, Dou Cephesinde Almanlara kar zor durumda olan Rusyaya, tilaf Devletleri sava malzemesi ulatrabilecekler, Ruslar Almanlara kar zafer iin tekrar mitlenebileceklerdi. Ayrca Ruslarn son bir ka yzyldr Osmanl Devleti ile yaptklar her savata hedefleri arasna koyduklar stanbul, bylece Ruslarn igaline urayacakt.21 te yandan Osmanl Devletinin yenilmesi ile ngiltere, Msr ve Hindistandaki karlarnn tehlikede olmadn grerek, Msr Cephesinden Bat Cephelerine asker kaydrabilecekti. Henz tarafsz olan Balkan devletleri ise Rusyann yannda yer alacak, bylece hem Almanya Dou Cephesi iin daha fazla asker ayrmak zorunda kalacak, hem de Avusturya-Macaristan sonsuz bir tehlike ile kar karya kalacakt. Bassermann ve arkadalarna gre tilaf Devletlerinin anakkaleyi gemeleri durumunda en nemli gelime d dnyada olacakt; Trkiyenin malp olmasnn gerekesi btn dnyada -ngiliz propagandasnn da yardmyla- Alman mparatorluunun gerekli yardm edememesine balanacak ve bu durumda, bizzat Alman mparatorunun yllardr kazanmaya alt Mslman halklarn gl Almanyaya olan gveni sarslacak ve hatta ngilizlerin datacaklar altn ve paralar sayesinde, Mslman halklarn Alman mparatorluuna kar olan sempatisi antipatiye dnecektir. Baka bir ifade ile bu halklarn gznde Alman mparatorluu, onun gcne gvenerek bu savaa girmi Trkiyeye yardm edememi, onu yzst brakm, zayf bir devlet konumuna decektir.

677

Erzbergerde dorudan mparatora yazd raporunda, yukarda verdiimiz Bassermann ve arkadalarnn dncelerine yakn kendi grlerini aktardktan sonra, Alman imparatorunun dikkatini baka bir yne daha ekiyordu. Erzbergere gre, tilaf donanmasnn anakkaleyi gemesi ve Osmanl Devletinin yklmas, Alman mparatorluunu sadece darda deil, ieride de, kendi halkna kar, telafisi mmkn olmayan bir prestij kaybna uratacaktr. Daha da kts, Osmanl Devletinin bu savata saf d kalmas durumunda sava uzayacak, uzayan sava finanse etmek iin yeni vergiler konacak, bylece Alman halknn dayanma snr zorlanacakt. Osmanl Devletinin yenilmesiyle birlikte, Alman halknn byk bir ksm bu sava kaybedilmi olarak grecekti.22 tilaf Devletleri psikolojik bir stnlk elde edeceklerdi. Alman ekonomi evreleri de siyasi evrelerden farkl dnmyorlard. Alman endstri ve tarm derneklerinin, Alman anslyesi Bethmann-Hollwege sunulmak zere 20 Temmuz 1915de ortaklaa hazrladklar raporda, siyasi evrelerin kayg ve endieleri aynen aktarlm; buna ek olarak, anakkale Muharebelerinde yenilmi ve stanbulu tilaf Devletlerine brakmak zorunda kalm bir Osmanl Devletinin, Alman ekonomisindeki etkileri zerinde durulmutur. Bu Alman ekonomi evrelerine gre: Osmanl Devletinin bu savata Almanya yannda yer almas, Alman diplomasisinin baarl almalar sonunda mmkn olmutu. imdi Osmanl Devletine cephane yardmnda bulunmamakla bu baar ortadan kaldrlaca gibi, Doudaki yzbinlerce Mslmann sempatisini kazanmak iin yllardr harcanan emek ve paralar da boa gidecektir. Ayrca Almanyann deniz ar lkelere mal satmak iin, bu savatan sonra da dmanla mcadele etmek zorunda kalaca muhakkaktr. Almanya dmanlarnn etkili olduu blgelere, ya buralar yneticilerinin karm olduu kanunlar sayesinde, ya da bu blge halklarnn Alman mparatorluuna kar duyduklar nefretten dolay Alman mallarn boykot etmeleri sonucu- mal satamyordu. Alman ekonomi evreleri, bu blgelerdeki kayplarn, Anadoluya ve Doudaki Mslman halklarn yaadklar blgelere mal satarak telafi edeceklerini mit ediyorlard. stanbulun dman igaline girmesi byle bir beklentiyi sonusuz brakacaktr. Zira o zaman Mslman halklar da Alman mallarn boykot edeceklerdir. te yandan tilaf Devletleri tarafndan paralanm bir Trkiye, Alman dmanlarnn ekonomik karlarna hizmet edecektir. Byle bir Trkiye ile, Almanyann byk bir ekonomik ve finans gc kullanarak balatm olduu yatrmlar kesintiye urayacak ve daha da nemlisi u anda Almanyann sadece Trkiyeden alabildii yeralt madenleri artk Almanlarn elinde olmayacakt.23 Buna gre anakkalenin dmesiyle birlikte Almanya hem Osmanl mparatorluundan ve islam lkelerinden elde ettii ham madde kaynaklarn hem de bu lkeleri pazar olarak kullanma imkann kaybedecekti. Zira Almanyann tahmininden daha uzun srm olan Birinci Dnya Sava Alman ekonomisini gn getike zora sokuyordu. Bu sava bittiinde Almanyann ham madde ve pazara olan ihtiyac daha da artacakt. Bu nedenle mttefik Osmanl Devletine cephane yardmnn mutlaka yaplmas belirtilirken, bu yardmn hangi yollarla yaplabilecei zerinde de duruluyordu. Osmanl Devletine cephane yardm ancak Srbistan malup edildikten sonra yaplabilirdi. Alman

678

imparatorunun da belirttii gibi, bu da Alman Ordular Yksek daresinin iiydi. Dolaysyla askeri makamlarn kararna balyd. 2. Alman Askeri Makamlarn Yardm Gayretleri Birinci Dnya Sava baladnda Berlini stanbula balayan demiryolu Macaristann gney snrndan geerek ya Srbistan-Bulgaristan zerinden ya da Romanya-Bulgaristan zerinden stanbula ulayordu. anakkale Muharebeleri esnasnda Bulgaristan ve Romanya tarafsz, Srbistan ise ttifak Devletleri safnda savamaktayd. Romanyann kendi topraklar zerinde cephane nakline msaade etmediini ve Almanyann bu yndeki btn diplomatik abalarnn sonusuz kaldn yukarda belirtmitik. Bu durumda geriye tek bir yol kalmaktayd; oda Srbistan ordusunu malp ederek, Srp topraklar zerinden cephane naklini salamakt. Alman siyasi ve ekonomik evrelerinin istekleri de bu ynde idi. Ancak, Srbistan yolunun almas meselesine askeri adan bakldnda, durumun pek de i ac olmad grlmekteydi. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Almanyann yardm olmadan Srbistan tek bana malp edecek gte deildi. Alman ordular Yksek Komutan General Falkenhayn24 ise, Trkiye ile demiryolu balantsnn salanmas iin Srbistan ordusunun malp edilmesi gerektiine inanyor; ancak bunun iin gerekli olan artlarn henz olumadn dnyordu. Falkenhayna gre, Srbistan ordusunu yenebilmek iin en az Srp ordusu kadar gl bir kuvvet oluturma zorunluluu vard. Ayrca Rus cephesinin ve Romanya snrnn salama alnmas gerekiyordu. Halbuki mttefik kuvvetleri henz bu durumda deillerdi. Eer Almanya, Ruslar kesin bir yenilgiye uratmadan, Srbistan yolunu amak iin Rus cephesinden, Srp cephesine asker kaydracak olursa, kendisini felakete atm olurdu. Zira bu durumda, Ruslar ttifak Devletlerinin savunma hatlarn gemeyi baarabilirler, bylece Srbistan yenmek mmkn olmayabilir ve hatta Bulgaristan, tilaf Devletleri safna geebilirdi. Oysaki Ruslar zerinde kesin bir zafer kazanld takdirde, Srplar malp etmek ok daha kolay olurdu. Falkenhayn, anakkale konusunda Alman ekonomi ve siyasi evrelerinden biraz farkl dnyordu: Ona gre anakkalede durum ciddi idi, ama ok da kt deildi. Ve anakkaleye cephane konusunda askeri makamlarn u anda yapabilecekleri herhangi birey yoktu; bu konuyla Alman siyasi yetkilileri ilgilenmeliydi.25 Her ne kadar Falkenhayn, anakkalede durumun ok kt olmad dncesinde idiyse de, Alman askeri yetkililerinin hepsi Falkenhayn gibi dnmyorlard: Mesel Alman Deniz Kuvvetleri Komutanl (Der Chef des Admiralstabes der Marine), 25 Temmuz 1915de Bachmann imzasyla, Plessdeki Alman Genel Kararghna gnderilen bir yazda ...Geliboludan gelen haberlerin hepsi Almanyann acil ve etkili cephane yardmnda bulunmas gerektii...26 ynnde idi. Alman Deniz Kuvvetleri Komutanl, Akdenizdeki Alman Donanma Komutanlndan anakkaledeki gelimelerden abuk ve detayl haberler alabiliyordu. anakkaleye acil ve etkili yardm gnderilmesini istemelerinin en nemli sebebi, bu haberlere gre, tilaf Devletlerinin

679

anakkaleye srekli takviye kuvvet gndermeleri idi. Ayrca tilaf Devletlerinin cephane skntlar olmadndan aralksz ve etkileyici top atnda bulunmalar ve ngiliz uaklarnn bombardmanlar, Trk tarafn giderek demoralize etmekte ve karamsarla itmekteydi. Alman Deniz Kuvvetleri Komutanl, hem mttefik Osmanl ordusunun moralini dzeltmek ve hem de Osmanl Deniz kuvvetlerini biraz olsun glendirmek iin, Alman donanmasnn modern ve iyi donatlm iki denizaltsn sava malzemesi ile birlikte anakkaleye gndermek zere, Alman imparatorundan izin aldn ve bu iki denizalty birka gn ierisinde yola karacaklarn, Alman Genel Kararghna ayn telgraf ile bildiriyordu. Ancak Trkler anakkale savunmasnda sadece denizaltlarna deil, sava uana da iddetle ihtiya duyuyorlard. anakkale savunmasnda kullanlabilecek sava uaklarna ise Alman Deniz Kuvvetleri sahip deildi. Bu uaklar ancak Alman Kara Kuvvetlerinden temin edilebilirdi. Alman Deniz Kuvvetleri Komutanl, Alman Kara Kuvvetleri Komutanl nezdinde iki sava uann anakkaleye gnderilmesi konusunda grmelerde bulunmu ve bu konuda Kara Kuvvetlerinin onayn almt. Ancak bu onay Alman Genel Karargah tarafndan iptal edilmiti. Bu iptalin geri alnmas iin Deniz Kuvvetleri Komutanl, Genel Karargah nezdinde giriimlerde bulunuyordu. Alman Deniz Kuvvetleri Komutanlnn anakkaleye srarla yardm gndermek istemesinin sebepleri akt. Bu Komutanla gre: ...tilaf Devletlerinin bu korkun basks karsnda Trkiye malup olursa, bu sadece Rusyaya u anda sava malzemesi, yiyecek ve ticaret ihtiyacn giderecek olan bir baka kapnn almas anlamna gelmeyecek; bu bizim iin imdi ve gelecekte ngilterenin dnyadaki stnln kabul etme anlamna da gelecektir. te yandan kara savalarndaki ei grlmemi zaferlerimize ve baarlarmza ramen, bizim iin Dnya Sava kaybedilmi demek olacaktr.27 Buna gre, anakkalenin dmesi, Almanyann bu sava kaybetmesi anlamna gelmekteydi. Zira Almanya Birinci Dnya Savan ngilterenin dnyadaki stnlne son vermek ve ngiltereyi smrgelerinde kertmek iin balatmt. Halbuki anakkalenin dmesiyle birlikte Dou Almanya iin tamamen kaybedilmi, ngiltere iin kazanlm olacakt. Alman mparatorluunun yetkili siyasi, ekonomik ve askeri kurumlar arasnda, yukarda belirttiimiz zere cephane yardm konusundaki yazmalar devam ederken, anakkalede de kara ve deniz savalar devam ediyordu. Liman von Sandersin yazdna gre, sekiz buuk ay sren kara arpmalar srasnda, Alman yapm sava gemileri Gben ve Breslav bir defa dahi olsun anakkaleye gelmediler.28 Bu iki gemi, anakkale Muharebeleri devam ederken, olas bir Rus saldrsna karn stanbul Boazn savunmakla grevlendirilmilerdir. anakkale Savalarnda hizmet gren ilk ve tek Alman kara birlii ise Haziran ay sonuna doru anakkaleye gelerek, Liman von Sanders komutasndaki V. Ordu emrine verilmi bir istihkm bl idi. Astsubay ve erleri eitli yollardan ve tek balarna seyahat ederek Trkiyeye gelmilerdi. 200 mevcutlu bu blk Gney grubunda ve Seddlbahire kar kullanld. Bu bln mevcudu, scak haval iklimin etkisi,

680

alamadklar bir beslenme tarz ve yemekler, ar muharebeler ve zayiat yznden ksa zamanda 40a dt. Bundan sonra da muntazam bir blk halinde deil, her iki cepheye dalm retmenler olarak hizmet etmeye devam ettiler.29 Alman ve Avusturya-Macaristandan asl yardm, Ekim 1915te Srbistann malp edilerek Berlin-stanbul balantsnn kurulmasndan sonra gelmitir. Kasm ay balarndan itibaren silh ve cephane ykl ilk gemiler Tuna zerinden yola kmaya baladlar. 15 Kasm 1915te 24 cm apnda mkemmel ve motorlu bir Avusturya bataryas anakkaleye ulat. Aralk aynda yine Avusturyadan 15lik bs bataryas geldi.30 anakkale harp sahnesinde bulunan Alman er, astsubay ve subaylarnn says ise 500 kiiye kmt.31 Berlinden sava malzemesi ykl ilk tren ise ancak 17 Ocak 1916da stanbula hareket etmitir. Sonu Alman mparatorluu Birinci Dnya Savana girerken en nemli hedefleri arasnda ngilterenin dnyadaki stnlne son vermekti. Bunu da ngiltere smrgesi altndaki Mslman halklar, takip edecei slam politikas ile, ngiltereye kar ayaklandrarak gerekletirmeyi hedefliyordu. Osmanl Devletini mttefik olarak bu savaa sokarken, Osmanl padiahnn Halifelik makamndan bu ynden faydalanmak istiyordu. Bylece Alman mparatorluu, Orta Asya ve Uzak Dou pazarlarna ulamak iin Osmanl Devletini bir atlama ta olarak gryor ve Dou politikasn, Osmanl Devleti zerinden yrtmeyi amalyordu. Bu nedenle de Almanya iin Osmanl Devleti Dounun kaps konumundayd. anakkalede Osmanl Devletinin malup olmas demek, Almanyann Dou politikasnn iflas ve ngilterenin dnya gc olmaya devam etmesi demekti. Bu sebeple Osmanl Devletinin anakkale savunmasnda baarl olmas Alman mparatorluunun karlar dorultusunda ve Almanyay dorudan ilgilendiriyordu. Zira anakkale Muharebeleri Dounun efendisini belirleyecek olan muharebelerdir. Douyu tilaf Devletlerine brakmak istemeyen Almanya, anakkale Muharebeleri srasnda Osmanl Devletine yardm etmeye alm, ancak Srbistan yolunun kapal olmas, Dou Cephesinde Ruslar kesin malup edememi olmas ve kendi kurumlar arasndaki anlamazlklar vb. nedenlerden dolay bu yardm istedii boyutta edememitir. Srbistan yolunun 1915 yl sonlarna doru almasyla Almanya ve Avusturya-Macaristandan Osmanl Devletine yaplan silah ve malzeme yardmlar artmaya balamtr. Bu yardm ve destekle g kazanacak Osmanl birlikleri karsnda verecei byk zayiat hesaplayan ngilizler 19 ve 20 Aralk gecesi Anafartalar ve Gelibolu blgesinden kuvvetlerini geri ekmilerdir. Almanyadan bekledii yardmlar alamamasna ramen, anakkale Muharebelerini tamamen kendi imkanlar ile srdren ve muzaffer olan Osmanl Devleti, muhtelif cephelerde bir milyona yakn dman kuvvetlerini megul etmek ve durdurmakla mttefiklerine en byk yardm yapm oluyordu. Bu nedenledir ki, anakkale Muharebelerinden sonra, Osmanl Devletinin askeri ve siyasi arl hem Balkanlarda hem de mttefikleri arasnda artmtr. DPNOTLAR

681

Walder, David, anakkale Olay (ev. M. Ali Kayabal), kinci Bask, Milliyet Yaynlar,

Haziran 1970, s. 59. 2 Pomiankowiski, joseph, Osmanl mparatorluunun k, (ev. Kemal Turan), Kayhan

Yaynevi, stanbul 1990, s. 108 vd. 3 anakkale Muharebelerinin balamas, geliimi, sonular ve tilaf Devletlerinin bu

muharebelerdeki hedefleri hakknda geni bilgi iin bkz.: Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi anakkale Cephesi Harekt, V/I (1993), V/II (1978), V/III (1980), Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Askeri Tarih Yaynlar, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993. 4 Ylmaz, Veli, 1nci Dnya Harbinde Trk-Alman ttifak ve Askeri Yardmlar, Birinci Basm,

stanbul 1993, s. 120. 5 Almanyann Birinci Dnya Harbinde Osmanl Devletinden beklentileri ve 2 Austos 1914

Osmanl-Alman gizli ttifak Antlamas iin bkz. Mhlmann, Carl, Deutschland und die Trkei 1913-1914, Politische Wissenschaft Schriftenreihe der Deutschen Hochschule fr Politik in Berlin und des Instituts fr Auswrtige Politik in Hamburg, C. VII, Berlin 1929. 6 anakkaleyi savunmakla grevlendirilmi olan V. Ordunun Komutan General Liman von

Sanders, hatratnda anakkale Muharebeleri hakknda detayl bilgi vermektedir. Liman von Sanders, Balkan Harbinden sonra olduka kt duruma dm olan Osmanl ordusunu yeniden slah etmek iin, 1913 ylnda stanbula gnderilmi olan Alman Askeri Misyonunun bakan idi. Almanya ile yaplan andlama gerei be sene mddetle ve geni yetkilerle stanbula gelen von Sanders, nce Osmanl I. Kolordu Komutan daha sonralar srasyla-Birinci Dnya Sava ierisinde-I. ve V. Osmanl Ordular Komutanl ve son olarak da Yldrm Ordular Grup Komutanl grevlerinde bulunmutur. Bkz., Sanders, Liman von, Trkiyede 5 Yl (ev.: M. evki Yazman), Burak Yaynevi, stanbul 1968. 7 8 9 Sanders, a.g.e., s. 67. Bkz., Sanders, a.g.e., s. 97. Wallach, Jehuda L., Bir Askeri Yardmn Anatomisi, (ev: Fahri eliker), Genelkurmay

Basmevi, Ankara 1977, s. 183. 10 11 Bundesarchiv-Berlin (BA), Ausw<rtiges Amt (AA), R 43, Nr. 2458/9, (24. M<rz 1915). Bu tarihte Romanya henz tarafszd. Almanya tarafndan kendi topraklar zerinde

Osmanl Devletine yaplacak her trl silh ve cephane yardmna msaade etmemekteydi. 12 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, (30. M<rz 1915).

682

13

Matthias Erzberger, 1903den beri Alman mparatorluk Meclisinin merkez yesi idi. Birinci

Dnya Sava esnasnda zaman zaman Trkiyeye gelerek, Osmanl Devleti yetkilileri ile grm ve Osmanl Devletinin genel durumu hakknda kapsaml raporlar hazrlayarak, bu raporlar Alman Dileri Bakanlna sunmutur. 1918de tilaf Devletleri ile Compiegne Atekes Antlamasn imzalad. Bkz., olak, Mustafa, Alman Ariv Belgelerine Gre Alman mparatorluunun Dou Politikas erevesinde Kafkasya Politikas, (Baslmam Doktora Tezi), Samsun 1999. 14 Resmi yollardan, kendi topraklar zerinde silh naklinin yaplmasna msade etmeyen

Romen yetkililerine rvet vererek veya kaak yollarla Romanya topraklar zerinde silh naklinin yaplmasn da Erzberger imknsz gryordu (Bkz., BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, (26. 7. 1915). 15 Basserman ve drt arkada tarafndan imzalanan bu raporda, anakkale

Muharebelerinin sonuna yaklald u gnlerde, Osmanl Devletindeki cephane skntsnn devam etmesi halinde bu sava kaybedecei belirtiliyordu (Bkz., BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 21. Juli 1915). 16 Liman von Sanderse gre, stanbulun bir Ingiliz-Fransz filosu tarafndan igali, ancak

Karadeniz Boaz azna ayn zamanda bir Rus karmas yapmakla mmkn grlebilirdi. mttefikin byle bir harekta girimesi, stanbulu kazanmalar ile sonulanabilirdi. (Bkz. Sanders, a.g.e., ss. 66-67. 17 Alman mparatorluunun Dou politikas (Ostpolitik) kavram, o dnemde ok geni bir

alan ieriyordu. Bu kavramdan, Almanyayann Rusya, Polonya, Ukrayna, Baltk lkelerine ynelik politikalar anlald gibi, Kafkasya, ran, Hindistan politikalar da anlalmaktayd. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz., Baumgart, Winfried, Deutsche Ostpolitk 1918. Von Brest-Litovsk bis zum Ende des Weltkrieges, Wien-Mnchen 1966. 18 Alman mparatorluu, Birinci Dnya Sava sresince ngiliz himayesindeki Mslman

halklarn, ngilizlere kar ayaklanmalarn para, silh, askeri personel ve malzeme ile destekleyerek, ngiliz mparatorluunu zayf drmeye almtr. Bu konuda en byk yardm mttefik Osmanl Devletinden gryordu. Nitekim Osmanl Devleti fiilen savaa girdikten hemen sonra, Osmanl padiah halife sfat ile 11 Kasm 1914de smrge altndaki Mslman halklar, halifenin dmanlarna kar cihata aryordu. Bu konudaki geni bilgi iin bkz., olak, a.g.e., s. 19 vd. 19 1915). 20 21 Bkz., BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 21. Juli 1915. Bu sebeple, anakkale Muharebeleri devam ederken, stanbula Karadenizden Bassermann, Almanyann Birinci Dnya Savandaki ana hedeflerinden birinin de

ngiltereyi Msrdan karmak oluunu belirtmektedir. (Bkz., BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 24. Mrz

yaplabilecek bir Rus karmasna kar tedbirler alnmt (Bkz. Sanders, a.g.e., s. 67). 22 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 26. 7. 1915.

683

23

Alman ekonomik evreleri bu raporunda, anakkalede mttefik Osmanl Devletinin

ykn azaltmak iin gerekirse Almanyann Msrdaki ngiliz kuvvetlerine kar, Trklerin yannda savamak zere Alman askeri gndermesine, Alman halknn scak bakacan belirtmekteydiler (Bkz., BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 20 Juli 1915). 24 Erich von Falkenhayn, Alman Ordularnn 12 Eyll 1914te Marnede durdurulmas

zerine, Moltkenin yerine fiilen Alman Ordular Yksek Komutanl grevini stlenmitir. Nisan 1916 tarihine kadar bu grevde kalmtr. Badatn ngilizlerden kurtarlmas iin 9 Temmuz 1917de Trkiyeye gelmi ve Mareal nvanyla Yldrm Ordular Grub Komutanlna atanmtr. Trkiyenin bu mevcut askeri g ile Badat geri alamayacan ve Filistin Cephesinde de savunmada kalmas gerektii eklindeki dncesini Trk Harbiye Nezaretine bildirince, Enver Paa ile aralar alm ve Falkenhayn ubat 1918de Almanyaya geri dnmtr. Yerine Liman von Sanders atanmtr. (Bkz., NeueDeutsche Biographi, C. V, ss. 11-15). 25 26 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 23. Juli 1915. Bu cmlenin belgedeki orijinali yledir: mndliche und schriftliche Mitteilungen ber

die Lage der trkischen Verteidigung auf Gallipoli erhalten. Alle betonen bereinstimmend und mit Nachdruck, dass baldige und tatkr<ftige Untersttzung unsererseits ntig ist. Bkz., BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 25. Juli 1915. 27 28 29 30 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 25. Juli 1915. Sanders, a.g.e., s. 90. Sanders, a.g.e., s. 100. Bu bataryalarn anakkaleye gelii hakknda geni bilgiyi, dnemin stanbuldaki

Avusturya-Macaristan Askeri Ateesi yazm olduu hatratnda vermektedir. Bkz., Pomiankowiski, a.g.e., s. 111 vd. 31 Sanders, a.g.e., s. 121.

684

Gelibolu'da Trk mgesi: 1915 Avustralya Edebiyat ve Tarih Yazclnda Trk Askeri / Dr. Michael Tyquin [s.384-391]
Aratrmac / Avustralya Avustralyallarn ve mttefik birliklerinin Nisan 1915te anakkale Yarmadasna karma yapt anakkale Sava ya da Gelibolu karmas gen Avustralya tarihinde yeni ufuklar aan bir olay olmutur. Bu olay ayn zamanda modern Trk Devletinin kurulmasna da katkda bulunmutur. Avustralya ikonografisindeki merkezi neminden dolay, Avustralya askerlerinin bu savata yaadklar hakknda ok ey yazlmtr. Olay kaytlara geirmek, zmlemek ve duygusallatrmak iin sarf edilen milyonlarca kelime sayesinde, Avustralyallarn bu savataki vatanlar igal edilen dmanlarn -Trk askerleri- hibir zaman tam olarak kavrayamadklar savunulabilir. Bu makalede Avustralyallarn anakkale karmasndaki deneyimi hakknda yazlan ok saydaki almadan kk bir rnek incelenmektedir ve Trklerin 1915 ylndaki Avustralya literatr ve tarihiliindeki grnmnn esneklii ele alnmaktadr. Yazarn tezi, Trkler ile ilgili olarak mevcut olan popler tasavvurun, sonradan gazilerin anlattklar belli belirsiz hatralarndan cesaret alan Avustralyal resmi tarihilerin bir rn olduu ve bunun modern yazarlar tarafndan da yorumsuz olarak aktarlddr. ada bir analist bu eilimi ortaya koymu ve unlar yazmtr: Sava yazarlarnn gemiteki askeri olaylardan sanat yaratma tutkusu, bunlarn ounlukla siyasi, kltrel ya da felsefi retilerin yaylmasna alet edilmesine ynelik giriimler yoluyla sekteye uramtr.1 Avustralyann ulus olma yolunda Trklere byle bir sreci uygulad sylenebilir. Trk dmanl tartma konusu olduunda ou Avustralyal, askeri tarihteki biz ve onlar blnmesini tartrken Kitlesel olarak ikiye blnme olarak adlandrabileceimiz ey, kkleri Byk Savan hakikatlerine kadar ulaan, modern an devaml var olan yaratc alkanldr. Biz hepimiz bir taraftayzdr, onlar da kar taraftadr. Biz isimleri ve kimlikleri olan bireylerizdir; o ise kitlesel bir kiilikten baka bir ey deildir. Biz grnrzdr, o ise grnmezdir. Biz normalizdir, o ise gariptir. eklinde yazan Paul Fussel tarafndan etkili ve gzel bir ekilde aklanan bir tuzaa der.2 Ancak bu daha sonraki dnrler ve gazeteciler -1915-1918den bu yana olduka deien bir ulus ierisinde Avustralyal Anzak efsanesini imdilerde yaatmaya alan grupla ayn yaklam savunanlar-3 tarafndan paylalan ya da tasavvur edilebilen bir dnce deildir. Bu Trk efsanesinin 1915ten gnmze kadar byk oranda desteklendii ve ok az eletirildii almalar arasnda resmi tarih almalar, gnlkler, anlar ve Avustralya literatr ve tarihindeki almalar bulunmaktadr. 1914 ylnda ngiliz donanmasnn anakkale Boazna karma yapt haberleri geldiinde, gazete editrleri haritalarna ve ansiklopedilerine sarlarak Osmanl mparatorluu ve vatandalar hakkndaki kt bilgilerini yenilemeye altlar. Trkler birden Britanya mparatorluunun ve dolaysyla da Avustralyann dman oluvermiti. Sradan Avustralyallar bu lke ve vatandalar hakknda ok az bir bilgiye sahipti. Byk

685

Trk ancak fabllarda ve operalarda geiyordu-egzotik bir lkeydi ve her ne kadar Avrupann hasta adam olsa da balangta neredeyse hi tannmyordu. Resmi Tarih Avustralyann bu konudaki resmi tarihi, kendisi bizzat Geliboluda Trk tutsaklar ve Trk cesetlerini gren bir sava muhabiri olan C.E.W. Bean tarafndan derlenmitir. ngiliz okul sisteminde eitin gren Bean, Avustralyada Anzak efsanesi -eski dnyann siyasi artndan oluturulan yeni bir ulusun asker sembol- olarak bilinenleri neredeyse tek bana derlemitir. Kemal Atatrk de on yl sonra ayn yeniden yaplanmay izleyecekti. Bean klasik gelenekte eitim grmt ve Boazlarn yanndaki Antik Truva blgesini olduka iyi biliyordu. Homerin Odesasndaki cesaret ve duygusallk temalarn, zellikle 1915 ylnda kard The Anzak Book 4 olmak zere almalarnn ounda kullanmt. ada dnrlerden birisi bu kitab zmlerken unu gzlemlemitir: The Anzak Booku inceleyenlerin en ok dikkatini eken husus, Anzaklarn dmanlarnn cesurluklarn n plana karma zellikleri olmutur Bean dmanlarn gsterili bir ekilde tasvir ediyordu; Abdul isimli iiri, Trklerin cesaretini [u ekilde]onaylyordu: We will judge you Mr Abdul by the test by which we can, that with your breath, in life, in death, You played like the Gentleman.5 Ancak Beanin idealletirdii Avustralya askerlerinden sadece birka bu grnm

paylamaktayd. 1915 ylnn ilk aylarnda, Trkler ile ilgili grleri dmandan teye gitmiyordu. Yaplan propaganda ie yaramt ve sert atmalarn ancak ilk birka haftasndan sonra Avustralyal askerler karlarndakilerin insani niteliklerini anlamaya baladlar ve daha sonra onlar, bir anlamda kaderin kendi kontrolleri dnda her iki tarafa getirdii bu savan vahetini paylatklar insanlar olarak grdler. O andan sonra Trkler artk resmi propagandann tasvir edilemeyecek canavar olarak grlmemeye baladlar. Trk de insand ve Anzaklar kadar hassast. Onun da kan akyordu, korkarak ac ekiyordu ve lklarla lyordu; onlar da arkasnda acl ana-babalar ve dul eler brakyordu.6 Bean, tm zahmetli aratrmalar sonucunda, Avustralyal askerlerin Trkler hakkndaki dncelerinin, kendisinin sahip olduu deerli dman ideali ile uyutuunu ortaya koydu. Beanin, Diggerlarn -Avustralya askerleri- kahramanlk ideallerini izah edebilmesi iin, 1915in ilk yllarndaki Trk kart hislerin kimi zaman acmasz gerekliklerinin arndrlmas ve hatta etkilerinin yok edilmesi sreci gerekli idi. Ayn savan daha tarafsz yaklaml bir tarihi ise, Avustralya ordusunun shhiye hizmetlerinin resmi tarihidir.7 Bir shhiye subay olan Albay A.G. Butler, her iki taraf da siperlerde savaan askerler olarak grdn yazmtr. Ancak, burada da gerek Trk arayanlar hayal krklna uramaktadr; nk Butlern yaymlanmam almalar Trkler hakknda ne dman olarak ne de klinik bir hasta olarak hibir tanmlamada bulunmamaktadr. Butler daha ziyade, dmann zehirli gaz kullanmadn ve hem hastane gemilerine hem de Kzlha bayrana sayg gsterdiini belirtmekle yetinmitir.

686

Bean, resmi tarihinin sadeletirilmi bir versiyonunda zellikle Gelibolu karmas zerinde duran ksa bir alma yaymlamtr.8 Trk birliklerini ve bunlarn zelliklerini ayrntl bir ekilde ele almasna ramen kesinlikle Trklerden dman olarak bahsedilen hibir zmleme bulunmamaktadr. Bu, ayn almada Avustralya ve bazen de Yeni Zelanda birliklerinin ayrntl olarak incelenmesi ile bir ztlk sergilemektedir. Ancak Bean 1 Mays tarihinde gnlne unlar yazmtr: Kampa her gn Trk tutsaklar getiriliyor. Avustralyallar bu tutsaklara kesinlikle iyi gzle bakmyorlar. Sakat brakma ile ilgili hikayeler duymular Dolaysyla, adamlarmz -Avustralyallardmanla karlatklarnda tutsak almayacaklar.9 Bean kendi tarafnda bir baarszl kaydetmitir: Trk askerlere kendi tarafnzda [Geliboluda] bu ekilde davranlmas insann yzn kzartyor.10 karmann en iddetli ilk birka gnnde teslim olan baz Trk askerler snglenmiti veya vurulmutu. Geliboludaki savaa Avustralya birliklerinde faal olarak katlan ve kar siperlerdeki Trklerle kar karya gelen askerler tarafndan yazld kadaryla, yaplan gzlemler resmi tarihin sade versiyonlarndan genellikle daha canl olmutur. Ancak buradan da, muadilleri olarak bahsedilen ksmlar da dahil olmak zere, Trkler ile ilgili olarak tam bilgi edinmek mmkn deildir. Genellikle sade bir ekilde, hedef, elence kayna, lmcl bir manzarann yorucu bir unsuru ya da -daha nadir olmak zere- ayn aclar paylaan insanlar olarak grlmtr. Gnlkler ve Anlar Belirgin kstllklarna ramen, askerlerin gnlkleri de gnmze kadar ulaan resmi belgeleri destekleyici nitelikteki nemli tarihsel kaynaklardr. Dnceli Avustralya askerleri asndan, zellikle krsal blgelerden askere alnan birlikler ile karlatrldnda iki halk arasndaki benzerlikler olduka arpc gelmi olmaldr. Bu durum, gnmz yorumcularndan biri tarafndan almalarnda u ekilde dile getirilmitir: Dman Trkler bile, kfredilen bir rakipten ziyade ayn baskya maruz kalan kader arkadalar olarak grlmekteydi.11 Her iki orduda da krsal blgelerden gelen ok sayda asker mevcuttu. Savan patlak vermesi birok cahil ve memleket zlemi eken insann silah altna alnmasna yol amt. Dolaysyla, Anzaklarn Trk rakiplerine kar kskanlk dolu bir hayranlk besledikleri anlalmaktadr-Gnmz standartlarna gre ar milliyeti gibi grnen kyaslamalar yoluyla ortaya konulsa bile, bu hayranlk Geliboluda bulunan dier lkelerin askerleri tarafndan da duyulmaktayd. lkelerinden uzaktaki ok sayda Avustralya askerinin glgesinde kalan [rnein] Yeni Zelandallar, belki de Trklerden baka milletlerde grlmeyen bir zihinsel direni haline dnecek zellikler sergileyecekti.12 Avustralyal askerlerin Trklere bak, genellikle hibir duygusallk ya da his iermeyen ak ve hatta muhtasar bir nitelikteydi. rnein; Sabah pusuya yatp bir kovuktan bakan bir Jacko vurdum. Tavan avndan fark yoktu.13 Yine benzer ekilde; Trkleri bir periskoptan nianlayp vurmak byk bir zevk. Trklerin ok iyi bir mizah anlay var. Eer birinin kafasna nian alp onu skalarsanz, sizinle alay etmek iin krek sallyorlar ve eitli akalar yapyorlar.14 Bir baka rnek ise bir ark avuundan: Burada syleyebileceim tek ey udur; Trkler ylesine

687

byk savalar ki tam ocuklarmza greler. Onlar karmzda dman olarak grmyoruz. ok drste savayorlar.15 1915 ylnn sonlarna doru, artk savan bitmesinin drt gzle beklendii dnemlerde, Trklere artk neredeyse ayn aclara maruz kalan ve dayanan kader arkadalar olarak bakmaya baladlar. 1920lerde Komnizmin geici olarak popler olduu ksa sreli dnemde geerli olan bu dnce, ayn dnemde Avustralyallar tarafndan yazlan almalara yansmamtr. 1930lu yllarda Avustralyada geni bir okuyucu kitlesine sahip olan Avustralyal yazar Ion Idress de Anzaklarn arasnda hafif svari olarak savamtr. Idress Eyll 1915te gnlne unlar yazmtr: Biraz nce Quinns Postta ok elendik ve glmekten krldk. ocuklar bir hedef tahtasn siperin zerinde havaya kaldrp sallyorlard. Trkler hedefi her vurduklarnda ocuklar vuruu iaretliyordu. Hedefin dna isabet eden atlarda ise hedefin dn iaretliyorlard. Karavana atlarda ise alayl ekilde baryorlard. Trkler de sesli ekilde kahkahalar atp ate etmeye devam ediyorlard. Bir sre sonra subay geldi ve tabii ki elence sona erdi.16 1990 ylnda, gazeteci Harvey Broadbent hem Trk hem de Avustralya tarafndan savaa katlan gazilerle bir dizi rportaj kaydetti. Rportajlarn deifreleri her iki tarafta savaa ve dmana ynelik tepkilerin benzerliini ortaya koyuyordu: Ateli bir vatanseverlik ve dmana sayg. Rportaj yaplan kiilerden biri olan Memi Bayraktar, vatan kurtarld diyordu ve bu nokta popler literatrde eitli yazarlarn zerinde durduu bir husustu.17 Avustralyallarn aksine, savunulan topraklar Trkler iin kendi vatanlaryd; Avustralyallar iin ise sadece yeni bir sava alanyd. Bir baka rportajda, Avustralyal bir katlmc, o zamanlar Avustralya birlikleri tarafndan sahip olunan ortak bir bak asnn altn iziyordu: Sanrm Avustralyallar kendilerini Trklerden daha stn gryorlard. Trklerin kendilerine ait bir dili ve alfabesi vard. Sanrm onlar kk grdk.18 Daha sonra tutumunu deitirse de, bu kk grme Beanin Mays 1915in balarndaki bir yazsnda da grlmektedir: Trkler pek eitimli grnmyordu. Atei gizlemeye teebbs bile etmiyorlard ve bylece adamlarmz siperlerin gei yollar ve hatta tmsekleri zerine oturup olanca gleriyle onlara ate ediyorlard.19 Belki de biraz daha tecrbe kazandka ve gzlemlerini yanstmaya baladka, Bean daha sonra grlerini deitirmeye balad. ngiliz-rlanda kltrnn propagandas ve dier kltrlerin gz ard edilmesi bu tutumuna katkda bulunuyordu ancak Beranin bu tutumu savan sonuna kadar devam etmedi. Savatan dnen herkes Trk dmanlarna kar belirli bir sayg duyuyor ve kayplar ve ekilen aclar paylayorlard. kinci Dnya Sava sonrasnda 1915-1918 savanda Avustralya askerleri ile ilgili olarak yazlan en nemli eserlerden birisi, B. Gammagnin The Broken Years isimli eseridir. Bu ilgin bir kitaptr nk gemiteki aclar bu kitaba tam ve savaa katlan baz kiilerin mektuplarna yer vermitir. Byle bir yaklamn snrlamalar ortadayd ve kitab inceleyenlerden birinin de syledii gibi; Bu mektuplar yazanlar, Avustralya kuvvetlerinin en tipik olmayan rneklerini tekil etmekteydi.20 Geri planda kalan Trkler hakknda ok az ey sylenmekteydi ve daha sonra da belirsiz bir atfta bulunularak, Bunu lkem iin bir grev kabul ediyorum ve Avustralyamzn gl genlerine zarar vermek iin elinden geleni yapan dmandan intikammz almak iin frsat

688

kollayacam21 deniyordu. Benzer ekilde bir subay da gnlnde unlar yazyordu: Can almaktan nefret edeceim ama gya kltrl berbat Hunlarn mttefiklerinden intikam almak iin hakl bir sebebim var.22 Gammagnin iki kiiden ald hatra yazlarnn dipnotunda da belirttii gibi, her ne kadar yaralar Trkler am olsa da dmanlarn Trkler olarak deil, dnyann bu aclar yaamasna sebep olan Almanya olarak gryorlard. Gerekte tek dmanlarnn Almanya olduuna dair genel bir kan mevcuttu.23 Gammagenin tahminlerine gore, Trkler oyunu mtarekenin koullarna bal kalarak oynadlar ve Avustralyallar da bundan olduka etkilenerek Trklere Jacko ya da Abdul ya da Johny Trk adlarn taktlar; hatta savataki molalarda sk sk birbirleriyle iletiim kurdular. Avustralyal bir asker yle yazyordu: ou durumda arkadalarmzn Trklerle ok iyi ilikileri oldu ve hatta birbirlerinden sigara alp veriyorlard24 Gammage sava alanndaki dmanlklarla ve siperlerdeki dostluklar hakknda birka olaya deinmektedir ancak iki ordunun genel olarak birbirine kar tutumu hakknda daha ayrntl zmlemeler sunmamaktadr. Trklerden nefret etmeyerek ayrldlar. ok iyi ve cesur bir ekilde dvyordu. Gelibolu, sonu olarak iki tarafn, sportmen bir ekilde katld bir oyun olmutu. Tpk bir nesil nce Beann youn bir ekilde maruz kald gibi, Gammagea da benzer bir devlet okulu cesareti alanmt ve Avustralya askerinin Trklere baklar genellikle olduka ilginti. Bir sedye taycs gnlne unlar yazmt: Adamlarmzn sert ve acmasz olduu kesinlikle phe gtrmez. Buna benzer szler baz yazarlar ve savaa katlanlar tarafndan daha ok Trkler iin ve nadiren de kendileri iin kullanlmtr. Ayrca bir baka geerli noktaya daha deinerek, bir Trk vurmak, ou iin mparatorluun gemiinin karanlk bir dmann vurmaktan farkszd demi ve bylece ldrme isteini celp ederken gerekli olan bir etkeni, dmann bir insan olduunu unutmay tanmlamtr.25 Avustralyallarn deneyimleri ile ilgili olarak yazlan temel almalarn olduka az almann says, ngilizlerin anakkale Boazn alma giriimlerinin baarszl ile ilgili olarak 1915 ylndan bu yana yazlanlardan ok daha geride kalmtr. Yine burada da, baarszln yaratcs olan Trklerden ok az bahsedilmektedir ve byle bir yaklamn arkasnda yatan sebeplerin savan sonucu zerindeki etkisi neredeyse hi incelenmemektedir. Bu ngiliz ve Fransz yazarlarn daha analitik olduu anlamna gelmemelidir. En azndan George Cassarn The French and the Dardanelles isimli almas 1914-1915 ylndaki Trkiye ile ilgili siyasi ve stratejik hususlar daha geni bir ekilde ele almaktadr ama yine de Trk askerlerini tamamen gz ard etmektedir.26 Ancak daha sonra, pek ok Avustralyalnn almasnda olduu gibi, anakkale Savann sosyal tarihini ortaya koymamaktadr. 1920-2000 Arasndaki Avustralya Literatr ve Tarih almalar Gelibolunun Avustralyann ulusal kimlii zerindeki nemini yanstan ok sayda literatr mevcuttur. 25 Nisan 1915 tarihindeki kartmadan sonraki otuz yl boyunca, Avustralyal baz eski askerler ahit olduklar byk olaylar ile ilgili olarak geree ya da kurguya dayal kitaplar yazmtr. Bunlardan bazlar tamamen okul ocuklar iin yazlmtr ve bu gelenek hala devam etmektedir.

689

Aada, kinci Dnya Sava sonrasnda ocuklar tarafndan Gelibolu ile ilgili olarak yazlan bir alma rnei verilmitir. Trkler Hal seferlerinden bu yana savalara karmtr ve er ya da ge baz memleketlerin anakkale Boazn ele geirmek iin giriimler yaplacann farknda olmulardr. Kendileri zerinde karlar olan Almanlarn bazen abartya kaan her trl tevikleri ile, zaten gl olan boazlarn gvenliini daha da arttrmak istemilerdir [Buna ak bir ekilde tenezzl etmilerdir]. Balangta berbat Trkler diye kk grseler de, Avustralyallar Trklerden nefret etmemilerdir.27 Bu yazar yle devam etmitir: Gen Trkler lkelerini uygar bir demokrasi haline getirmeyi dnyorlard ancak bu ynde izledikleri yntemlerde muhalefet ve zorbalktan kanmamlardr. Bu tip basmakalp szler, on dokuzuncu yzyl smrgeci Avustralya tarihinin daha retici ynlerini ak bir ekilde gz ard etmektedir. K.K. Jamesin 1965 tarihli ve Gelibolu adl almas, yaylmalarna ve birimlerine sk sk deinen kapsaml bir almadr ancak aralarnda Byk Savataki Trk Harekatlarnn Tarihesi (1932), Selaheddin Beyin anakkaledeki Deniz Savalar (1920) ve Mehat Beyin Sedd-l Bahir (1920) isimli almalar da bulunan ok sayda kaynaktan yararlanlmasna ramen, zmleme ve gzlem asndan pek kayda deer bilgiler iermemektedir.28 Popler tarihi Patsy Adam-Smith Gammagenin izinden giderek 1978 ylnda olduka geni bir okuyucu kitlesine ulaan The Anzaks isimli bir kitap yaymlamtr.29 Ancak dman ad altnda geen belirsiz atflarn haricinde Trklerden pek bahsedilmemitir. Avustralya kamuoyunun sava ile ilgili olarak Trklerin bak as hakknda pek fazla bilgi sahibi olmad phe gtrmez. Mustafa Kermale iki defa deinilmitir ve baz yerlerde de Trkler hakknda notlar verilmitir; ancak koskoca kitapta dmana hibir sz hakk tannmamtr. te yandan Avustralyallarn askerlerinin baarlar hakknda daha da bilinlendirilmesine katkda bulunurken, tpk Beanin sahip olduu tarzda Anzak efsanesinin bir baka aziznamesi olmutur. Daha kkl bir yaklam ise, Fewster, K., V. Baaran ve H.H Baaran tarafndan yazlan Gelibolu ve anakkaleye Trk Bak isimli kitapta sergilenmitir.30 Yazarlar gl bir sava kart kararllk ortaya koymular ve Avustralyallarn sava ile ilgili olarak imdi sahip olduklar bak asna kar kmlardr. Yazarlar Trklerin 1980li yllarda Avustralyallar ile ilgili olarak deien grlerini tartmlar ve Trk birliklerinin vatan aklarn, yiitliklerini ve ho mizalarn ve [Almanlar asndan bakldnda] yetkin liderlerinin olmas durumunda savata ne kadar baarl olduklarn ele almlardr. Avustralyallarn Gelibolu Savana katlmas ile ilgili dikkat eken bir baka alma ise, J. Robertsonun Anzak and Empire adl kitabdr. Robertson, kitabndaki birka sayfay Anzaklarn Trklerle ilgili grlerine ve Avustralyal tutsaklara nasl davrandklarna ayrm ve unu ileri srmtr: Savan dier ynleri ile karlatrldnda tutsaklar ok daha az gndeme gelir. Avustralyann Geliboludaki sava tutsaklar pek de ilgi grmemitir Avustralyann savat cephelerin uzaklarndaki deneyimleri resmi tarihte yer bulmamtr; Anzak geleneinin dnda kalmtr ve Avustralya mparatorluk Kuvvetlerinin (AIF) sava olarak Trk askerine duyduu sayg

690

ile elimektedir.31 1992 ylnda, Patsy Adam-Smith Geliboludan Koreye Sava Tutsaklar adl almasn yaymlamtr ancak Robertson tarafndan ileri srlen bu iddialar ele almamtr. Sadece Toros Dalarndaki bir sava tutsaklar kampndan bahsetmitir ve Japonlarn tutsaklara kar izledii tutum ile karlatrldnda belirgin bir ztlk sergilemitir. Yine de Patsy Adam-Smithin de Trklerin bak asndan olaylara bakamad sylenebilir. Avustralya sanatndaki gerek kahramanlardan birisi, savata sedye tayc olarak grev yapan, yarallar cepheden hastane blgesine Simpson adn verdii bir eek ile tayan ve bir keskin niancnn kurunu ile hayatn kaybeden John Simpson Kirkpatrickdir. Kirkpatrick, ok saydaki resimleri, heykelleri ve baka sanatsal almalar ile gnmze dek hatrlanmtr. Bu nemli ahsiyet ile ilgili olarak son zamanlarda yaplan en kapsaml alma, Peter Cochranein, Simpson and the Donkey.32 isimli eseridir. Bu kitapta da Trklerden hi bahsedilmemektedir ve Cochranein bir Trk tarafndan Trk topraklarnda ve Trklere kar yaplan bir savata hayatn kaybeden biri hakknda yazd kitabnda Trklerden bahsetmemesi olduka ilgintir. 1993 ylnda, Chris Coulthard-Clark Kazclar: Avustralya Askeri Geleneini Hazrlayanlar isimli kitabn yaymlad.33 Bala ramen, Trklerin Avustralyann askeri gelenei ya da aslnda Anzak efsanesi zerindeki merkezi nemi hakknda hibir yoruma yer verilmemitir. Ayn yl, benim Gelibolu: Shhiye Sava adl kitabm yaymlanmtr.34 Geliboluda bulunan birliklerde yer alan askerlerin gnlkleri ve mektuplar zerinde kendi abalarmla gerekletirdiim youn almalar, Avustralyal askerlerin Trklere kar duyduklar saygy dorulamaktadr ancak Trkler Hunlar ile ayn eytani bak asndan grlmemesine ramen, bunun hibir ekilde Bean tarafndan ifade edilen asil yaklam ile yakndan bir balants yoktur. Avustralyal bir cerrah gen bir Trk askeri ameliyata almadan nce meslektalarn ieri arm ve adamn fiziini hayranlkla meslektalarna gstermiti. Bu Beanin daha sonra Avustralya askerlerini tasvir ederken kulland tarz ve klasik anlamda Homerin dizelerini anmsatyordu. Hi phesiz, Truvann Boaza den glgesi Beanin haricindeki baka eitimli Avustralyallar da etkilemiti. Avustralyallarn Gelibolu ile ilgili almalarnda belirgin bir ekilde Trklerin yer almamasn inceleyen son zamanlardaki birka almadan birisi Denis Wintern 25 Nisan 1915 adl kitabdr. Winter 1994 ylnda yaymlanan kitabnda Avustralyallarn Trklere kar tutumlar hakknda iki sayfa ayrmtr ve daha sonra baka yazarlarn Trkler ile ilgili yorumlarna yer vermitir: Trklere kar duyulan nefret, ksmen eitim srasnda alanan fikirlerin bir rnyd ancak bu nefretin en derin kkleri her askerin kendi ierisinde yaad rahatszlk ve dehetin kayna olarak Trklerin erkekleri tanmlamasnda yatmaktayd onlar da Trkleri bu dorultuda ele aldlar.35 Winter daha sonra savan yorumcular ve tabii ki o zamanki ve imdiki medya tarafndan bir anlamda gz ard edilen ancak gnlklerde ve mektuplarda bahsedilen tutsaklarn ldrlmesi hususunu aklamtr. Okul kitaplarna dnecek olursak, Avustralyadaki orta eitim kurumlarndaki renciler tarafndan ders kitab olarak kullanlan kitaplar arasnda D. Stewart ve J. Fitzgeraldn Byk Sava: Kaynaklar ve Kantlar ve K.J. Masonn Ulus Olma Deneyimi: 1900den Bu Yana Avustralya ve Dnya adl kitaplar bulunmaktadr. Bu kaynak kitaplar Trklerden sadece genel olarak bahsetmekte

691

ancak bundan teye gitmemektedir ve Trkleri sadece dman olarak gstermektedir. Bylece, 1970ten bu yana Trk kltrnn daha iyi ekilde anlalmasnn lkenin ok kltrl yapsna katkda bulunmu olmas gereine ramen, bir nesil daha 1915 ylndaki Trkler ile ilgili bilgi sahibi olmamaya tevik edilmektedir. 2001 ylnda, Avustralyal akademisyen Jefrey Grey Avustralya Ordusu isimli kitabn yaymlad ve kitabn kalnlnn 300 sayfa olmasna ramen Grey Trklerden sadece birka kez bahsetmi ve hatta kitabnn indeksine dahi dahil etmemitir. Gnmz Avustralya ordusunun Trk dmanlar karsnda savatklar Gelibolu ile bir kan ba olduu dikkate alndnda bu kayda deer bir durumdur. Grey sadece unlar yazmtr: Avustralya ordusunun Msrdan Fransaya doru hareket etmesi, Avustralyann birka anlamda gerek savaa girdiini gsteriyordu. lk gnlller [1915] savaa Trklere kar deil [buraya vurgu eklenmitir] zararsz kk Belikaya saldran Almanlara kar savamak iin katlmlard.36 Sonu Bu alma, Avustralyann 1915 ylndaki Gelibolu Savann bir miras olarak Trklerin tipik bir profilini aldn ve Trklerin Avustralya tarihinde bir muhatap, asker ya da oyuncu olarak yerinin henz tam olarak kavranamadn ortaya koymaktadr. Belki de bunun ayns Avustralya askerinin Trk folklrndeki yeri iin de sylenebilir. O zamanlar bizzat yaayan son kiiler de yava yava hayatlarn kaybetmeye baladka elimizde artk sadece gnlklerle, fotoraflarla, karikatrlerle ve sava zaman propagandalar kalyor. Yeryznn aa tarafnda yaana birinin perspektifinden Trklerin tanmlayc bir grnmn oluturmak kolay bir i deildir. Bu ii Avustralyallar asndan daha da zorlatran bir baka husus da, Anzak efsanesinin bir anma ve ac kltr haline dntrlmesidir. Olduka dar grl bir ekilde, Anzak efsanesi sadece iki toplumunAvustralya ve Yeni Zelanda halklarnn tarihsel anlayn etkiler. Bu tehdit edici bir nitelie sahip deildir; ulusal baary yceltir ve bir ulusun douunda rol oynar; ancak Avustralyallarn savalarn gereki olmayan bir ekilde grmelerini de tevik eder.37 denilmitir. Bu ortak deneyimdeki nc ortak olarak Trklerin gz ard edilmesine ramen, zerinde durulan nokta olduka geerli bir husustur. Bu bilgisizlik, gnmz gazetecileri, Avustralya ve ngiliz Milletler Topluluunda yazlan literatrler sayesinde daha da ilerlemitir. Bir yorumcu Birinci Dnya Sava ile ilgili Avustralyada yazlan literatrleri aklarken, gnmzdeki ou okuyucunun zihninde eduyumsal bir tepki oluturan bir drstle ve dorulua, ak szlle ve gerekilie, yaknla ve canlla sahip olduu eklinde tanmlamtr.38 Ancak bu Avustralyallarn Gelibolu ve burada karlatklar Trkler ile ilgili bak as konusunda geerli bir konum olamaz. Britanyann 1914-1918 yllar ile ilgili hatralar hakknda, unlar yazlmtr: Birinci Dnya Sava, askerlerin ve sivillerin fedakarlklar arasnda oluan uuruma dayal olarak sava deneyimlerinin olduka youn bir ekilde efsaneletirilmesine sebep olmutur Bunun amac sava anlarn evrenselletirmek, bunu bir btn olarak millete mal etmekti. Savaa katlan eski askerler bu sre ierisinde marjinalletiler.39 Bir baka yazarn gzlemleri ise yle olmutur: ekilen aclar ve

692

yaplan sorgulamalar kiisel dzeyde kald.40 Trklerin Avustralyallar ile yaadklar ldrme, yaralama ve yaralanma deneyimleri de kiisel ve ounlukla dehet verici nitelikte oldu. Trklerin sessiz kalmasnn ve medyann neredeyse grnmez esiri olmasnn sebebi bu mudur acaba? Birinci Dnya Savann en kalc miraslarndan birisi, hendek savalarnn asla kapsaml bir tarihinin olamayaca, bunun derin bir deneyimin sonsuzluunda kald, belki de hendek savann halklarn bilincinde yaamaya devam edeceidir41 Trkleri tam olarak anlamadan ayn eyi Gelibolu iin syleyebilir miyiz?0 DPNOTLAR 1 R. Gerster, Big-Noting the Heroic Theme in Australian War Writing, Melbourne

niversitesi Basmevi, 1987, s. ix. 2 P. Fussell, The Great War and Modern Memory, Oxford niversitesi Basmevi, Londra,

1975, s. 75. 3 Anzak ilk kez 1915te hem Avustralya hem Yeni Zelanda askerlerini tanmlamak iin

kullanlan bir ksaltma szcktr. 4 C. E. W. Bean, The Anzak Book: written and Illustrated in Gallipoli, by the Men of Anzak

for the Benefit of the Patriotic Funds connected with the A & NZAC, Cassell, Londra, 1916. 5 D.A. Kent, Beans Anzak and the Making of the Anzak Legendin A. Rutherford and J.

Wieland (Eds.), War and Australias Creative Response, Allen & Unwin, Sydney, 1997, s. 34. 6 7 M. Shadbolt, Voices of Gallipoli, Hodder & Stoughton, Aucland, 1988, s. 111. A.G.Butler, The Official History of the Australian Army Medical Services 1914-18, Ciltler I

ve III, Australian War Memorial, Canberra, 1930 ve 1943. 8 C. E. W. Bean, The Story of Anzak, 1924, (Queensland niversitesi Basmevi yeni

basks), Brisbane, 1981. 9 10 11 12 13 K. Fewster, Frontline Gallipoli, Angus & Robertson, Sydney, 1983, s. 82. Fewster, a.g.e., s. 149. R. Gerster, a.g.e., s. 31. M. Shadbolt, a.g.e., s. 16. Letters from Harold Campell, 12 December 1915. M. Campbell & G. Hosken (Basklar)

Four Australians at War, Kangaroo Press, Sydney, 1986, s. 48.

693

14

Letter of Private Thomas Gardner, J. Morice, Six Bob A Day Tourist, Penguin, Melbourne,

1985, s. 40. 15 R. East, (Ed.) The Gallipoli Diary of Sergeant Lawrence of the Australian Engineers of the .

1st AIF, Melbourne University Press, Melbourne, 1981, s. 35. 16 17 18 19

I. Idriess, The Desert Column, Angus & Robertson, Sydney, 1932, s. 46. H. Broadbent, The Boys Who Came Home, ABC Books, Sydney, 1990, s. 130. A.g.e., s. 130. K. Fewster, Gallipoli Correspondent: the frontline diary of C. E. W. Bean, Angus &

Robertson, Sydney, 1983, s. 105. 20 21 L. L. Robson, in Meanjin Quarterly, C. 33, no. 3, Melbourne, Eyll, 1974, s. 321. B. Gammage, The Broken Years: Australian Soldiers in the Great War, Australian

National University, Canberra, 974, s. 43. 22 23 24 A.g.e., s. 43. A.g.e., s. 43. R. East, (Ed.) The Gallipoli Diary of Sergeant Lawrence of the Australian Engineers of the

1st AIF, Melbourne University Press, Melbourne, 1981, s. 22. 25 26 27 a.g.e., s. 92. G. Cassar, The French and the Dardanelles, Allen & Unwin, Londra, 1971. D. Collins, Anzak Adventure: the story of Gallipoli told for young readers, Angus &

Robertson, Sydney, 1959, s. 48 ve 83. 28 29 30 31 32 Angus & Robertson, Sydney, 1965. P. Adam-Smith, The Anzaks Thomas Nelson, Melbourne, 1978. Hedjin Press, Melbourne, 1985. J. Robertson, Anzak and Empire, Hamlyn, Melbourne, 1990, s. 213. P. Cochrane, Simpson and the Donkey: the Making of a Legend, Melbourne University

Press, 1992. 33 Melbourne University Press, 1993.

694

34 1993. 35 36 37 38

M. Tyquin, Gallipoli: the Medical War, University of New South Wales Press, Sydney,

D. Winter, 25 April 1915, University of Queensland Press, 1994, s. 174. J. Grey, The Australian Army, Oxford University Press, Melbourne, 2001, s. 48. J. Williams, Anzaks, The Media and the Great War, Sydney University Press, 1999, s. 7. Laird, J. (Ed.) Other Banners: an Anthology of Australian Literature of the First World

War, Australian War Memorial, Canberra, 1971, s. 5. 39 40 41 A. Gregory, The Silenced Memory, Berry Publishers, Oxford, 1994, s. 214. M. Shadbolt, a.g.e., s. 16. T. Ashworth, Trench Warfare 1914-1918: the live and let live System, Macmillan, London,

1980, s. 22. KAYNAKLAR The Anzac Book written and Illustrated in Gallipoli, by the Men of Anzac for the Benefit of the Patriotic Funds connected with the ANZAC, Sun books, Melbourne, reprinted 1975. Adam-Smith, P. The ANZACS, T. Nelson, Melbourne, 1978. Adam-Smith, P. Prisoners of War from Gallipoli to Korea, Viking, Melbourne, 1992. Adcock, A. Australia Triumphant: with the Australians and New Zealanders in the Great War on Land and Sea, Simpkin Marshall, Hamilton & Kent, London, 1916. Akelik, R. Before and After Gallipoli: a Collection of Australian and Turkish Writings, Australian-Turkish Friendly Society Publications, Melbourne, 1986. Ashmead-Bartlett, E. Australia in Action: the Story of Gallipoli, Government Printer, Sydney, 1915. Ashworth, T. Trench Warfare 1914-1918: the live and let live System, Macmillan, London, 1980. Austin, R. J. Black and Gold: the History of the 29th Battalion, 1915-1918, Slouch Hat Publications, Melbourne, 1997. Austin, R. J. Cobbers in Khaki: the History of the 8th Battalion, 1914-1918, Slouch Hat Publications, Melbourne, 1997.

695

Austin, S. & R. The Body Snatchers: the History of the 3rd Australian Field Ambulance 19141918, Slouch Hat Publications, Melbourne, 1995. London, 1916. Bean, C. E. W. The Story of Anzac, 1924, reprinted by University of Queensland Press, Brisbane, 1981. Beeston, J. Five Months at Anzac, Angus & Robertson, Sydney, 1916. Bennett, J. Gallipoli: based on the screen play by David Williamson from a story by Peter Weir, Angus & Robertson, Sydney, 1981. Blair, D. Dinkum Diggers: An Australian Battalion at War, University Press, Melbourne 2001. Bowles, J. The Young Anzacs, London, 1918. Broadbent, H. The Boys Who Came Home, ABC Books, Sydney, 1990. Bruce, Mary, Captain Jim, Ward Lock, Melbourne, 1919. Buitenhuis, P. The Great War of Words: British, American and Canadian Propaganda and Fiction 1914-1933, University of Columbia Press, Vancouver, 1987. Buley, E. C Childs History of Anzac, London, 1916. Butler, a.g.The Official History of the Australian Army Medical Services 1914-18. C. 1 ve III, Australian War Memorial, Canberra, 1930 and 1943. Campbell, M. & G. Hosken (Eds.) Four Australians at War, Kangaroo Press, Sydney, 1986. Cassar, G. H. The French and the Dardanelles, Allen & Unwin, London, 1971. Cochrane, P. Simpson and the Donkey: the Making of a Legend, Melbourne University Press, 1992. Collins, D. Anzac Adventure: the story of Gallipoli told for young readers, Angus & Robertson, Sydney, 1959. Coulthard-Clark, C. The Diggers: Makers of the Australian Military Tradition, Melbourne University Press, Melbourne, 1993. Curran, T. Not only a Hero: an Illustrated Life of Simpson, the Man with the Donkey, Anzac Day Commemoration Committee, Queensland, 1998. Bean, C. E. W. The Anzac Book, Cassell,

696

Davison, Graeme, The Use and Abuse of Australian History in S. Janson & S. Macintyre (Eds.) Making the Bicentenary, Australian Historical Studies, C. 23, no. 91, October, 1988. Denton, Kit Gallipoli: One Long Grave, Time Life Books, Sydney, 1986. Dolman, W. The Blue and Brown Diamond: a History of the 27th Battalion, AIF, 1915-1919, Lonnen & Cope, Adelaide, 1921. Donely, B. Black over Blue: the 25th Battalion AIF, at War 1915-1918, University of South Queensland Press, Toowomba, 1997. East, R. (Ed) The Gallipoli Diary of Sergeant Lawrence of the Australian Engineers of the 1st AIF, Melbourne University Press, Melbourne, 1981. Fewster, K., V. Baarin & H. H Baarin A Turkish View of Gallipoli and Canakale, Hedjin Press, Melbourne, 1985. Fewster, K. Gallipoli Correspondent: the frontline diary of C. E. W. Bean, Angus & Robertson, Sydney, 1983. First Battalion History Committee, The History of the 1st Battalion AIF, 1914-1919, Melbourne, 1919. Fowler, J. E. Looking Backward: Being the Reminiscences of a Light Horseman on Gallipoli, Pirie, Canberra 1979. Frame, T. First in Last Out, the Navy at Gallipoli, Kangaroo Press, Sydney, 1990. Gammage, B. The Broken Years: Australian Soldiers in the Great War, Australian National University, Canberra, 1974. Gerster, R. Big-Noting: the Heroic Theme in Australian War Writing, Melbourne University Press, 1987. Giannopoulos, G. Apo to Nesto hos to Sangrio, Athena: Hellenik e Eurockdotike, 1988. Gregory, A. The Silenced Memory, Berry Publishers, Oxford, 1994. Grey, J. A Military History of Australia, Cambridge University Press, New York, 1998. Grey, J. The Australian Army, Oxford University Press, Melbourne, 2001. Hickey, M. Gallipoli, J. Murray, London, 1995. Hogue, O. Trooper Bluegum at the Dardanelles, London, 1915.

697

Inglis, K. Anzac Remembered: Selected writings, Department of History, University of Melbourne, 1998. Inglis, K. The Anzac Legend, Meanjin Quarterly, March 1965. Inglis, K. The Australians at Gallipoli, in Historical Studies, Melbourne, C. 13 (40), October, 1967. Idriess, I. The Desert Column, Angus & Robertson, Sydney, 1932. James, K. K. Gallipoli, Angus & Robertson, Sydney, 1965. Kent, D. A. Beans Anzac and the Making of the Anzac Legend in A. Rutherford and J. Wieland (Eds.), War and Australias Creative Response, Allen & Unwin, Sydney, 1997. Kerr, G. Lost Anzacs; the Story of Two Brothers, Oxford University Press, Melbourne, 1997. Lack, J (Ed.), Anzac Remembered and Selected Writings by K. Inglis, University of Melbourne Press, 1998. Laird, J. (Ed) Other Banners: an anthology of Australian Literature of the First World War, Australian War Memorial, Canberra, 1971. Laird, J. (Ed) The Australian Experience of War, Mead & Beckett, Sydney, 1988. Lindsay, N. Equal to the Task, History Publications, Brisbane, 1999. Mason, K. J. Experience of Nationhood: Australia and the World since 1900, McGraw-Hill, Sydney, 1983. McKernon, M. The Australian People and the Great War, Nelson, Melbourne, 1980. McQueen, H. Gallipoli to Petrov, Arguing with Australian History, Allen & Unwin, Sydney, 1984. Morice, J. Six Bob A Day Tourist, Penguin, Melbourne, 1985. Partridge, E. Frank Hornywood, Private: a personal record of the 1914-18 War, Melbourne University Press, Melbourne 1987. Philips, J, E. P. Malone & N. Boyak, (Eds.) The Great Adventure: New Zealand Soldiers describe the First World War, Allen & Unwin, Wellington, 1988. Pugsley, C. Gallipoli: the New Zealand Story, Hodder & Staughton, Auckland, 1984.

698

Reid, R. A duty clear before us: North Beach and the Sari Bair Range, Gallipoli Peninsula 25 April-20 December 1915, Department of Veterans Affairs, Canberra, 2000. Robertson, J. Anzac and Empire, Hamlyn, Melbourne, 1990. Robson, L. L. review in Meanjin Quarterly, vol. 33, no. 3, Melbourne, September, 1974, pp. 3202. Ross, J. The Myth of the Digger, Australian Soldiers in two World Wars, Hale & Iremonger, Sydney, 1985. Rutherford, A & J. Wieland (Ed.) War: Australias Creative Response, Allen & Unwin, Sydney, 1997. Sanders, M. L. British Propaganda during the First World War 1914-1918, Macmillan, London, 1982. Serle, G, Digger Tradition and Australian Nationalismin Meanjin Quarterly, No. 101, vol 24/2, (1965), pp. 149-158. Shadbolt, M. Voices of Gallipoli, Hodder & Stoughton, Auckland, 1988. Stewart, D. & J. Fitzgerald, The Great War: sources and evidence, Thomas Nelson, Melbourne, 1995. Thompson, A. Anzac Memories: Living with the Legend, Oxford University Press, Melbourne, 1994. Tracey, M. P. Australian Prisoners of War, Australian Department of Defence, Canberra, 1999. Treloar, J. L. An Anzac Diary, Armidale, 1993. Tyquin, M. Gallipoli: the Medical War, University of New South Wales Press, Sydney, 1993. Waite, F. The New Zealanders at Gallipoli, Whitcombe & Tombs, Auckland, 1921. White, T. A. The History of the Thirteenth Battalion AIF, Tyrells Ltd., Sydney, 1924. Williams, H. The Gallant Company: a Soldiers Story of 1915-18, Sydney, 1933. Williams, J. ANZACS, The Media and the Great War, Sydney University Press, 1999. Winter, D. 25 April 1915, University of Queensland Press, 1994. Wrench, C. M. Campaigning with the Fighting 9th: in and out of the Line with the 9th Battalion AIF, Boolarong Publications, Brisbane, 1985.

699

I. Dnya Sava Balarnda Kafkasya ve evresine likin Stratejik Yaklam ve Faaliyetler / Dr. Vahdet Keleylmaz [s.392-397]
Gazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tarih aratrmalarnda belki de en zor olan yakn tarihin incelenip yazlmasdr. nk her ey yerli yerine oturmam veya yakn tarih nesnel bir tarzda incelenemeyecek durumda olabilir. Yaananlar henz scaktr ve bu dzlemde tarihin znesi ve nesnesi olanlar hl ilgili zeminde yer alyorlarsa yazlabilecekler nesnel tarihiliin dna tarlabilir ya da -yle olsa da olmasa dasiyasal/iktisadi beklentilerin arac olarak deerlendirilebilir. Ancak Birinci Dnya Sava yllar artk ok geride kalmasna, yaananlara taraf olan insanlarn ve hatta devletlerin de oktan tarihe karmasna ramen, bu srete Kafkasya ve evresindeki gelimelerin ve bu gelimelerin tetikledii hadiselerin tarihilik asndan benzer zorluklar ierdiini sylemek pek de yersiz olmasa gerektir. Bunun balca iki nedeni vardr. Bunlardan birincisi, Mim Kemal kenin ifadesiyle yzyln kan davas1 olan Ermeni sorunudur. Dieri ise Sovyetler Birliinin dalma srecinden sonra jeopolitik/stratejik nemi tartlmayacak kadar ak olan Kafkasya odakl scak atmalar ve yansmalardr. Bu almada, konunun anlalmasna katk salayabilecek sava ncesindeki baz hususlara deinilmekle birlikte, bilimsel nesnellii salamaya alan bir anlayla -incelediimiz ariv belgelerine dayal olarak- Birinci Dnya Sava balarnda Kafkasya ve evresine ilikin stratejik yaklam ve faaliyetlere k tutulmaya allacaktr. Birinci Dnya Sava ncesinde osmanl Devletinin iinde bulunduu durum, uluslararas ilikiler ve stratejik deerlendirmeler bakmndan gerek savaa girii ve gerekse Almanlar yannda yer almasnda nemli rol oynamtr. nk Balkan savalar sonrasndan Birinci Dnya Savann balangcna kadar olan srete Osmanl Devletini idare edenlerin, dier endielerinin yan sra, hi de yersiz olmayan bir Rusya tehdidi alglamas olduu ve bundan dolay lkelerinin toprak btnln gvenceye alabilecek araylar iinde olduu aktr. Bu tehdit alglamasnn birka yn vardr. Bunlardan biri II. Balkan Sava srasnda Trk ordusunun Edirneyi Bulgarlardan geri almas ve bunu korumaya almas esnasnda ve hatta bir antlama ile bu durumu hukukletirdikten sonra bile aleyhte bir Rus mdahalesiyle nceki snrlarna ekilmeye zorlanacana ilikindir.2 Dieri ise, Ruslarn ncl ve basksyla 1914 yl ubat aynda, Ermenilerin de yer ald ark vilayetlerinde blgede oluturulacak iki idar blme yabanc genel mfettilerin atanmasn ve Hristiyan ve Mslman cemaat temsilcilerinden oluan seilmi meclisler oluturulmasn ngren ve bu programn uygulanmasnda Rusyaya belli bir yetki veren bir Osmanl-Rus szlemesine imza atmak zorunda kalan Osmanl yneticilerinin anlan blgenin gelecei hakkndaki kayglaryla ilgilidir.3 teki ve belki de en nemlisi ise Rusyann niha hedefi olan stanbul ve Boazlar ele geirmek iin uygun zaman ve frsat beklediine dairdir.4 Ali hsan Sabise gre; Esasen Ruslar Ankara ve Ulukla taraflarndan Erzurum cihetine doru bir demiryolu ina etmekliimize teden beri mani oluyorlard. Bu da, ayn Boazlarn takviyesini istememek gibi Trkiye aleyhinde bir dncenin mahsulyd. nk bu demiryolu ina edilirse Ruslara kar mdafaa kudretimiz artacakt.5

700

inde bulunduu zor koullarda Osmanl Devletinin herhangi bir byk g tarafndan toprak btnlne gvence salayabilecek bir ittifak yapabilmek iin gereken ve beklenen ilgi ve destei grd de sylenemez. Ne var ki Birinci Dnya Savann kn tetikleyen Saraybosna suikasti sonrasnda deien konjonktr 2 Austos 1914 tarihli Trk-Alman gizli ittifak Antlamasnn yaplmasnn zeminini oluturmutur. Osmanl Devletinin Birinci Dnya Savana henz resmen girmemiken tilaf Devletleri, Osmanl topraklarna ynelik askeri hazrlklarna hz vermilerdir. Rusya ise Kuzey ran topraklarn kullanarak snrna yakn Trk topraklarna kar saldrlar balatm, Trk-ran snr blgelerinde yaayan Ermeniler, Nasturiler ve baz airetler, eitli vaadlerle Trkler aleyhine harekete kkrtmtr.6 Osmanl Devleti de Birinci Dnya Savana resmen girmeden nce aynen Rusyann yapt gibi kar etkinliklere girierek blgenin Trk ve Mslman halklaryla temasa gemitir. Ancak Osmanl Ermenilerinin Rusya ile balantl faaliyetleri ve bunun dourduu sonular, geri kalan Kafkas halklarnn Osmanl Devleti ile olan ibirlikleri ve bu srete yaananlara gre kyaslanamayacak lde -hem de bilimsel aratrma snrlarnn ok tesinde bir istismar ve kan davas haline dntrlerek- ilenmitir. Bu durum konuyu etraflca bilmeyen kimi evrelerde de yanltc n kabullere de yol amtr.7 Almanlar Osmanl Devletinin kendileri safnda bir an nce savaa girmesini isterlerken Ruslarn bir kolordularn Kafkasyadan Avrupa ynne aldklarn belirtip bu blgenin Trkler iin istikbal olduunu vurgulayarak Erzurumdaki askerle Trk ordusunun Kafkasyaya girmesini istemilerdir.8 phesizdir ki Almanlarn srarnn nedeni Avrupa cephelerinde karlarnda daha az dman askeri bularak rahatlamakt. Fakat Almanlarn bu isteklerinin kendileri asndan ne anlama geldii Enver Paa tarafndan anlalamayacak bir durum olmasa gerekti. Onun -sonraki srete- stanbuldaki Amerikan Bykelisi Henry Morgenthauya, kendilerini Almanlara borlu hissetmeleri iin bir neden olmadn, Trklerin Almanlar iin yaptklarnn onlardan grdkleri destekten daha fazla olduunu belirtmesi ve bu grlerine kant olarak ordularn Kafkas cephesine yarak Bat cephesinde kullanlabilecek byk Rus birliklerini burada megul ettiklerini belirtmesi bu adan kayda deer bir ifadedir.9 Beyrut valisi Bekir Sami Bey 30 Temmuz (13 Austos) tarihli ve Dahiliye Nezareti ifre kalemi antetli bir belgede kendi grlerini ortaya koyarken Kafkasya asndan ayrca nem tayan ifadelere de yer vermitir10: Trk Alman gizli ittifak antlamasnn varlndan haberdar olmad siyaset-i devlet mechulm olmala beraber ifadesinden anlalan Bekir sami Bey, lkenin karlarnn ttifak- Mselles ile badaabilecei dorultusunda olduunu belirtirken halen tilaf- Mselles devletlerinin ynetimi altnda btn slam dnyasnn mahkm olduuna deinerek Kafkasyadan Hindistana kadar uzanan Mslman lkelerinde, Rusyann -ksmen Almanyaya kar gndermeye mecbur kalacaKafkasyadaki kolordusundan baka Rus ve ngiliz askeri olmak zere elli altm binden ok mevcut olmadna dikkat ekmitir. Ayrca Tunus, Cezayir, Trablusgarb, Msr ve Fasta dahi azami

701

yz bin kiilik kuvvet yoktur dedikten sonra Kafkasyal olduu iin orann durumuna ilikin daha fazla bilgi edinebildiinden bahisle biraz ayrntl bilgi sunmutur. Ona gre; Kuzey Kafkasyann kadim ahalisi btn Mslmanlarn, Dastanllar, eenler ve erkeslerin cengverlikleri, Rusyaya kar dmanlklar izaha muhta olmadndan mdrik ve oraca maruf vesait ile erkestan ve Dastanda ihtilal karmak pek mmkndr. 6 Austos 1330 (19 Austos 1914) tarihinde, iki aydr Rus snrlar iinde olan Abdlcebbar ve Mutasm efendiler tarafndan da Birinci Dnya Savann balamasnn baz blgelerdeki yanklar ve Ruslarn faaliyetlerine dair bir rapor gnderilmitir. Buna gre;11 Sivastopolde Osmanl uyruu olan Mslmanlar Ruslar canibinden karlmakta olduu ve posta vapurlarnn seferleri kesildii gibi Ruslar tarafndan iddetli bask ve snrlamalar icrasna balanmtr. Yerli Mslmanlar galeyan halindedir. Batumda, Karsta ise Mslmanlar kyama amade bir haldedir. Fakat giri ve k tamamen kesildii ve muharebe haberlerini neredenlere mcazat ilan edildii cihetle imdilik bir ey yaplamamaktadr. Buralarda bulunan byk aalar kmilen kesilmi ve yeniden istihkmlar inasna balanmtr. Kafkasyada, Rostofta ise, erkesler isyana hazr olup bu cihetten bir hareket beklemektedirler. Yaltada, Akmescitte bulunan Mslmanlar ise genellikle itiaa hazrlanmlar ise de oralarda klliyetli miktarda asker bulundurulmakta ve ihtilat ve ictimaat kesin olarak yasaklandndan doal olarak fiili bir eser gsterilememektedir. Ayn zaman dilimi iinde Rusya ile ibirlii iinde olan Ermenilerin Osmanl kart faaliyetlerinin de daha nceki isyan ve komitecilik deneyimlerinin de bir sonucu olarak etkili bir biimde devam ettiine phe yoktur. Hatta Austos aynda Kafkasyadaki Ermeniler ve bilhassa komiteciler muhtemelen kendilerine ayak ba olmamas iin- ailelerini Erivana gndermek yoluna gitmilerdir. Erzurumdaki komitecilerin de ailelerini kmilen Rusya ve Erivan cihetine armalar dikkat ekicidir.12 Drdnc Ordu Mfettii Cavid Paann bizzat Bakumandan Paa hazretlerine kaydn tayan ve 12 Austos 1330 (25 Austos 1914) tarihli yazmaya cevap olarak gnderdii 13 Austos 1330 (26 Austos 1914) tarihli ifreli yazmas Kafkasyaya ilikin nemli bilgiler iermektedir: Kafkasyada ihtilal hareketleri ifa edilmek zere Ruslara Osmanl Devleti tarafndan sava ilan edildii zaman orada bulunan Dastann Avar ve een kabilelerinden ve en etkililerinden adamlar hazrlanmtr. Ahmet Fazl Paa kadim vatan olan Kafkasya iin bu iin yorucu olmadn ve yann ilerlemi olmasnn kendisinin bu ihtilali vucuda getirmesine engel olmadn, Doksan senesinden evvel Petersburgu terk ederek Trkiyeye gelmesinin bu maksada mebni olduunu beyan etmekle birlikte; vaki olan tekliflerinin hkmete kabul ve icra edilmemesinden dolay Kafkasya ahalisini ayaklanmaya tevik etmek zere gnderdii adamlarn Ruslar tarafndan mahvedilerek yalnzca bir kiinin stanbula dnebildiini ve bu ihtilal sonucunda 15.000 kiiye yakn Dastanlnn Sibiryaya srldnden bakaca en ileri gelenlerin Ruslar tarafndan aslarak kylerinin yakldn belirtmitir.13 Anlalan odur ki, Fazl Paa Osmanl Devletinin bir an nce sava amasn istemitir ve Kafkasyada istenilen ve beklenilen ihtilalin gereklemesi ve baarya ulamasnn n koulunun bu olduuna inanmaktadr. nk;

702

 Hkmet-i Seniyyece Ruslara (ilan-) harbden evvel ahalinin ihtilale kyam ettirilmesi maksadn adem-i husulnden baka bilahare erbab- kyamn Ruslar tarafndan imha edilmesi gibi ind-Allahta mucib-i mesuliyet ahvalden tevakki etmekte olduu ve kendisinin icra-y nfuz ettii Avarlarla eenlerin kyam ettikleri takdirde umum Kafkasya ahalisini ve hatta Rus zulmet-i askeriyesinde bulunan zabitann Rus aleyhine kyam edeceklerini ve bundan baka Rus idaresinden dilgr olan Grc bykleri ve Rus ordusunda bulunan Grc generallerle muhaberede bulunarak bunlarn dahi bizim taraftan muavenet grdkleri takdirde Rus esaretinden kurtulmak iin ihtilale hazr bulunduklarn ve muharebe olduu takdirde Irak havalisinde bulunan een ve Kafkasya muhacirlerini ve Krdleri toplayarak Tebriz zerinden bizzat Kafkasyaya dahil olub aknclk edebileceini ve o srada gnderecei adamlar vastasyla Kafkasya halkn ihtilale kyam ettireceini syledikten maada kendisinin vuruduna intizar eden Avar ve een ve Krd ve Grclerin adam gndermeksizin kendisinin hareketinin uyuuyla kyam edeceklerini suret-i katiyede temin eyledii ve devlete Ruslarla muharebe yaplmad takdirde maksad hasl olamayaca gibi beyhude yere kan dkleceini14 belirtmi ve bu konuda Enver Paann mtalaasn sormutur. Cavid Paann Mehmed Fazl Paaya ilikin gr ise onun teden beri cesaret ve zverisiyle bilinen, zinde vcutlu gece gndz dncesi Kafkasya zerine yrmek ve harb etmekten ibaret15 bir kii olduu ve Kafkasya arazisini ok iyi bildii dorultusundadr. Cavid Paann 17 Austos 1330 (30 Austos 1914) tarihli yeni bir ifreli yazmas Kafkasyaya ynelik giriimlerin iindeki Alman parman gstermekte ve bir an nce Ruslarla harbe giriilmesi yolunda yukarda deinilen grlerde ynlendirici olabileceklerini kuvvetle dndrmektedir: Kafkasyada ihtilal ifas iin Mehmed Fazl Paa hazretleriyle teden beri dnmekte bulunduumuz cihetle marnileyhin arzusu vechile Badad Alman konsolosu vastasyla stanbul sefirinden teminat dahi alndndan buradan tertib edilmi en gzide be kii yarn yola karlacaktr16 Bu yola kacak kiilere, kendilerine katlacak baz eenlerle birlikte Kafkasya snr zerindeki Dastan-een muhacirlerinin oluturduu slam Sur kyndeki Dastanllardan gerekenleri alarak Kafkasya cihetine geip etecilik yapmalar ve halk Rus hkmetine kar ayaklandrmalar talimat verilmitir. Ayrca bunlara bomba, silah gibi nesnelerin Osmanllar tarafndan verilirse daha ok etki yapacandan bahisle; slam Sur kynn bulunduu snr bl kumandan ya da bal olduu kaza kaymakam vastasyla Trkiye tarafnda uygun yerlerde depolara konmu olan ibu nesnelerin anlan ky ahalisi olan Dastan muhacirlerine verilerek bunlar araclyla Rusya dahilinde datlmas iin gerekenlere irade buyrulmas da deinilen bu belgede Cavid Paa tarafndan istenmitir. Bu arada Harbiye Nezaretine Kafkasya ile ilgili grev almak iin dileke veren gnlller de vardr. Bunlardan biri ilk tekil edilecek Kafkasya alayna tayinini istekte bulunmutur.17 Bu konuda grev isteyenlerden bir dieri ise ahsn tantrken aslen Dastanl olduunu, Kafkasyadan Hazar Denizine kadar olan dalk kesimde meskn een ve Lezgi ve Avar ve Kumuk ahalisiyle eyh amil merhumun kabilelerinin kendisini iyi tandklarn, lisanlarn bildiini belirterek kendisinin eyh

703

amilin sergerdelerinin yer ald Mihrhanzadelereden olduunu vurgulam ve oraya gidip zveriyle hizmet etmek ve atalar gibi kabilesinin bana geip Ruslarla savamak istediini ifade etmitir. On yedi senedir Dastandan kal beri muhabere ettiini ve stanbuldan talimat alp gittii takdirde orada pek ok iler grmek mmkn olduunun kendisine yazldn syleyen bu gnll emir buyrulursa her trl zveriye hazr olduunu da arz eylemitir.18 Faaliyetler devam ederken stanbulda bulunan baz Hristiyan Grclerin de deniz yoluyla Kafkasyaya yakn Trk limanlarna gittikleri anlalmaktadr.19 Kafkasyada yrtlen etkinliklere k tutan bir belgeye gre; Kafkasya ihtilalini gerekletirme almalar devam ederken Trk yetkililer Almanlarn Osmanl Devleti iin zararl faaliyetler yapabilecekleri endiesini tamlardr.20 1914 yl Eyll ay iinde, Trk makamlarna Ermeni Tanak ve Hnak komitelerinin Rusya hkmetiyle anlat ve harp vukuu takdirinde Trkiye Ermenilerinin bunlara katlacaklarna ilikin istihbarat gelmitir. stelik Ruslar Odesa, Sivastopol ve sair Karadeniz blgesindeki yerlerde yz seksen kii kadar Osmanl uyruu Mslman Trk casusu diye tutuklamlardr.21 Bu durum hem Trk tarafnn ilerinin hi de kolay olmadn hem de Rusyann Ermenilerin gnll desteiyle kar hazrlklar iinde olduunu gstermektedir. Bu koullarda bile Tekilt- Mahsusa bakan Sleyman Asker; Trklerle i birlii yapmasalar bile, hi olmazsa yanszlklarn salamaya almak ve bu cihetle kesin zorunluluk olmadka Ermenilerin kalplerini bile krmamak lzmu hakknda gerekenlerin dikkatinin ekilmesini istemitir.22 stanbuldan gnderilen baz Grcler kayklarla Rusyaya gnderilmitir. Bu arada Rusyadaki Rumlar ile Ermeniler ve keza Osmanl uyruu olup Rusyaya firar edenler gnll olarak Rusyada istihdam edilmilerdir. Erzurum ve havalisinde Osmanl askeri donanm bakmndan ok eksiktir. Bir sre sonra Rusya kart faaliyetler iin kurulmu olan Kafkas htill Cemiyeti iin Erzurumda bir genel merkez, Trabzon ile Vanda birer blge ynetim kurulu oluturulmutur.23 Ayrca stanbuldan Sleyman Asker Bey tarafndan- blgede grevli Rza Beye, u talimat gnderilmitir: 1. Grcistanda baarl olmak iin Grcler ve zellikle Hristiyanlaryla iliki kurmak ve rgtleriyle temasa girmek gereklidir. 2. Almanlarla talihimizi balam ve ibirlii etmi olduumuzdan bunlarn maksadmza hadim bir surette istihdamlar gereklidir. 3. Bundan dolay orada bulunan Grcler ve Almanlarla birlikte hareket etmek -rgte ve tm duruma egemen olmamz kaydyla- karmza uygundur. Bunun iin Alman ve Grclerle sizden tekil ettiiniz karma komisyonun oyu olmadka hi bir hareket yaplmamas ilkesini koymak ve tamamen korumak gereklidir. 4. Grcler dahilde rgtlenmeye sevk ve Muzele de bu husus gereken surette telkin ediliyor.

704

5. Kerelinin kurulmas arzusunda bulunduu lejyon behemehal sizin uygun greceiniz yerde ve denetim altnda bulunmaldr. 6. Dikkat ekecek nmayikr hareketler yaplmamas, henz bizim tarafta yaplacak dzenleme ve hazrlklarn tmyle tmyle rtlmesi gerei icap edenlere bildirilmelidir. 7. Muzel ve Kerelinin iyi idare edilmesi ancak kabil olamayacana kanaat hasl olduu dakikada gereine bakmak zere durumun bildirilmesi.24 Trk yetkililerce tasarlanan Kafkasya ihtilalinin alt yaps hazrlanmaya allrken Badatta Irak ve Havalisi Umum Kumandanlna gnderilen bir ifreyle gerek ran dahilinde ve hudud zerindeki aair arasnda ve gerekse Kafkasya dahilinde25 o ana kadar ne gibi tekilat ve hazrlk yapld ve daha ne gibi kiilerin hangi mntkalara gnderilerek tekilatn ne derecelerde tamamlandnn bildirilmesi istenmitir. Musul Svari Kolordu Kumandan Mehmed Fazl Paaya gnderilen bir ifre ile ayn ekilde neler yapld sorulmutur.26 Musul vilayetinden gelen ifrede ise, Hindistana gitmeleri dnld halde mevcut koullardan dolay bu yolculua kmalar zorlaan Abdrreid ve Ali Efendiler Mehmed Fazl Paann vaki istei zerine ona katlarak Kafkasya ve Trkistan taraflarnda birlikte faaliyete gemeyi kabul etmilerdir.27 Musul Vilayetine ekilen bir baka telgrafla, Kafkasyada ihtilal hareketleri meydana getirmek zere yaplan tekilat ve tertibatn rana dahi temil edildii, Azerbaycan cihetinde vukua gelen isyan hareketlerinin bu tekilatn fiili eserleri olduu bildirilerek vaziyet-i siyasiye faaliyet-i umumiyeyi tacil edecek mahiyette bulunduundan randa Rusya kart faaliyetlerin ivediletirilmesi istenmitir.28 Musul vilayetinden gelen cevabi cevabi telgrafta, kendilerine verilen emrin uygulanaca bildirilmitir.29 Badat vilayetinden stanbula gnderilen ifrede ise yaplan iler hakknda bilgi verildikten sonra Mehmed Fazl Paann Erzuruma doru gitmekte olduu bildirilmitir.30 Sonu Tarihsel tanklklarn eitlilii hemen hemen sonsuzdur. nsann syledii veya yazd her ey, imal ettiklerinin tm, dedii her ey onun hakknda bilgi verebilir ve vermelidir31 Fakat Tarihte her sahada misal o kadar oktur ki bunlardan ustalkla bir seimle istenen her trl netice karlabilir.32 Anlan asrlk kan davasn gdenler de ustaca seimlerle hatta eklemelerle ya da ayn srete olumsuzladklar tekinin de savan maduru olduunu33 ve olanlarn nedenlerini gz ard etmekle, kendi istedikleri sonular gerein ta kendisi gibi sunabilirler, sunmulardr da. Ancak bylesi bir tutum doru deildir. nk Tarih incelemesi, nedenlerin incelenmesidir. Neden, niin sorusuna yant aramayanlarn kendilerine tarihilik yaktrmalar doru deildir.34 Tarihin bir mahkeme ve ahitlerin de sanklar olamayacan35 hatrdan karmadan tarihi tanklklar tenkide tabi tutarak hakikati durmakszn yakalamaya almak lazmdr. Bu balamda denilebilir ki; Rusya ve Osmanl Devleti kar saflarda yer alrlarken bu iki devletin etrafnda kaderlerini byk lde bu devletlerden birinin kazanmasna balam ve bu dorultuda alan unsurlar tarihin aknn ve konjonktrn bir sonucu olarak devreye girmilerdir. Bu erevede Osmanl Ermenilerinin tilaf Devletleri ve zellikle de Rusya

705

tarafndan sava kazanmalarna yarayabilecek bir unsur olarak deerlendirildii, Trk ve Mslman Kafkas halklarnn ise ttifak Devletleri ve bilhassa da Osmanl Devleti ile ibirliine girdikleri, hatta Hristiyan Grc halknn da baz unsurlaryla bu ibirliine katldklar tarihi bir vakadr. Bu nedenle Birinci Dnya Sava balarnda Kafkasya ve evresindeki gelimeler incelenirken btncl bir yaklamla her iki tarafn birbirine olduka benzeyen ve savatan zaferle kmak iin gerekletirdikleri etkinlikler ayn lde ilgiye deer. in ilgin olan taraf aradan geen zamana ve bu srete deien dnyaya karn Sovyetler Birlii sonras dnemde Rus nfuzunun lkelerinden/blgelerinden ekilmesini isteyen Kafkasya halklarnn neredeyse tmyle Birinci Dnya Sava balangcnda Osmanl Devleti ile yakn temas ve ibirlii iinde olanlardan meydana gelmesidir. stelik Rus arlnn vaktiyle Kafkasya ve tesinde egemen olabilmek iin kulland ve anlan savata ibirlii yapt Ermenilerin ise gncel atmalar iinde -trl nedenlerle- blgedeki Rus etkisinin srmesinde byk nem tayan stratejik bir manivela olarak Rusya Federasyonu tarafndan deerlendirilmekte olduu da yadsnamaz. DPNOTLAR 1 Mim Keml ke seksenlerde ariv belgelerini byk lde tketerek kaleme ald bir

almasnn kendi bulgu ve sonularn destekleyen yeni bilgi ve belgeleri de ekleyerek gelitirdii yeni basmnn nsznde [ Yzyln Kan Davas Ermeni Sorunu (1914-1923), stanbul, 2000. ]; Kresel Toplum 21. yzyla zg evrensel bir etiin retilmesi iin sivil toplumlar aras bir moral ebekelemeye giderken Ermeni sorunu bir kez daha jenosit tannmas ad altnda ABDnin i siyasetine giriverdi. Doksanlardaki durgunluk ve belki de zln arkasndan Ermeni Sorununun milenyumun banda yeniden canlandrlmas, belki de uluslararas atmosferin tekine gsterdii duyarlln kulanlna, hatta istismarna yol ayor. Hem de Trk soylularnn bir iftirann siyasallamas ile ulusal hakarete maruz kalmalaryla. Aslnda Ankara istedii kadar tarihi bilim adamlarna braknz tezine yapsa da, dm tarihsel platformu am durumda. Daha dorusu bu incelemede analize tabi tutulan Ermeni Sorununun i yz, bu jenosit tasarlarnn mimarlarnn umurunda deil. nk kresellemenin bu kavanda etnikliin destanlatrlmas ilgili uluslarn zgemiinde deil zkimliinde aranmal. Zaten, dm de burada. nk, Ermeni nasyonalistleri, Diaspora Ermenileri, hatta Ermenistan yurttalar iin jenosit, onlarn kimlik ve kiiliini oluturan temel zne. Bu tema etrafnda kurmular kltrel varlklarnn hikmet-i vcudunu. Evet, bu Vamk Volkann Kanba adl almasnda da vurgulad gibi, sosyo-psikolojik boyutlar ar basan victimization (kurbanlatrma) kompleksi. Bunu ellerinden tarihi bilgi ve belgeler nda, aldnz vakit kendilerini tanmlayacak tekinden, tekini dehumanize eden insanlkdlatracak-temel olgudan mahrum kalacaklar. Bu da tarihin deil, psiko-analistlerin sorunsal. Pratikte de zerine eilmesi gereken disiplin budur. demektedir. 2 Vladimir Potyemkin ve dierleri: Uluslararas likiler Tarihi 2 (eviren: Attila Tokatl)

stanbul, 1978, s. 411. -Vahdet Keleylmaz Atatrkn Bulgar Basnndaki nemli Bir Polemik

706

Hakkndaki Bilgi ve Grleri ve Ulusal D Politika zerine, A. . Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi (Atatrk Yolu), Yl: 10, Say: 20 (Kasm 1997) den ayr basm. 3 Alan Bodger: Rusya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, Osmanl mparatorluunun

Sonu ve Byk Gler, eviren: Ahmet Fethi, stanbul, 1999, s. 110. 4 Kanaatimiz odur ki Goeben ve Breslaun (sonradan verilen isimleriyle Yavuz ve Midilli)

Trkiyeye gelileri de -dier nedenlerin yansra-aslnda Rus donanmasn Karadenizdeki stnlne ve Boazlara ynelik her hangi bir harekete geebilme ihtimaline kar alnm bir tedbirdir. nk Trk- Alman ttifak asndan bu iki geminin gelii tesadfi deildir. Trk tarafnn byle bir istei ve beklentisi olduu Enver Paa tarafndan dile getirilmi ve stanbuldaki muhataplar tarafndan Berline bildirilmitir. Berlinden verilen talimat zerine anlan iki gemi rotasn stanbula evirmitir. [Ulrich Trumpener: Germany and the Ottoman Empire (1914-1918), Princeton-New Jersey, 1968, s. 25-27. ] Zaten Enver paa da bu gemilerin geleceini bildiindendir ki, 4 Austos 1914 tarihinde Bahr-i Sefid (Akdeniz) Boaz Kumandanlna gayet mahrem bir talimatyla Alman ve Avusturya sava gemilerinin boazdan giriine izin verileceini bildirmitir. Ayn makalede, Osmanl Devletini resmen savaa sokacak Karadeniz olayn gerekletiren donanmann da 22 Ekim 1914 tarihinde Enver Paa tarafndan verilen bir emirle harekete getii anlalmaktadr. [Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Savana Giriimizle lgili Tartmalar ve Yeni Belgeler, Tarih ve Toplum, S: 114 (Haziran 1993), s. 20-22] Ayrca daha Birinci Dnya Sava kmadan nce stanbuldaki Rus bykelisinin, Osmanl Devletinin ngiltereden sipari ettii ve teslim zaman yaklamakta olan gemilerin Trk donanmasna katlmas hususundaki ekincelerini ngilizlere beyan ederken dier gerekelerinin yansra-Karadenizdeki Rus stnlnn korunmas amac aktr. [Bilal N. im: Aegean Question, Dokuments Volume-II (1913-1914), s. 594-595.] Rus bykelisinin bu isteine uygun olarak-yalnzca iki hafta sonra-anlan dretnotlardan biri olan Sultan Osmana, devir teslim treni iin ngilterede bulunan Osmanl yetkilisi Rauf Orbay bunlara Trk bayra ekilmesini beklerken 3 Austos 1914 gn ngilizlerce el konmutur. (ngilizlere verilen gemi siparileri ve bu elkoyma hakknda baknz: Mim Kemal ke-Erol Mtercimler: Sultan Osman, stanbul, 1991.) Berlinden verilen talimatn ngilizlerin elkoyma kararyla ayn zamana rast gelmesi Yavuz ve Midillinin nemini gsteren bir baka ayrnt mdr? Bu zerinde dnlmeye deer bir konudur. 5 6 Ali hsan SABS, Harp Hatralarm, Birinci Dnya Harbi, C. 1, stanbul, 1991, s. 141. srafil KURTCEPHE: Birinci Dnya Savanda Bir Sryani Ayaklanmas, A. . Osmanl

Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Say: 4 (1993) s. 291-296. -srafil Kurtcephe ve Suat AKGL: Rusyann Birinci Dnya Sava ncesinde Krt Airetleri zerindeki Faaliyetleri, A. . Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Say: 6 (1995), s. 249-256. 7 Bu n kabulleri tayanlarn tmn, her hangi bir nedenle Trkiyeye kar olumsuz

duygular besleyen kiiler olarak nitelemek doru deildir. stelik bu n kabuller byk lde I. Dnya Savandan daha nceki olaylarla da temellendirilebilmektedir. Bu konudaki rneklerden biri

707

Gronaunun [Mustafa Kemal Atatrk ve Cumhuriyetin Douu (ev. Glderen Koralp Pamir), stanbul 1994. ] yaptdr. Bu kitabn Trke basmna nsz yazarak aklayc notlar ekleyen Prof. Dr. Toktam ATEin ifadesiyle, (s. 35) Her ne kadar Dietrich Gronau, Trkleri ve Trkiyeyi seven bir yazarsa da, baz konularda Avrupal nyarglardan kendini tmyle kurtarmas mmkn olmamaktadr. Osmanllarn Ermenilerle ilgili olarak organize bir katliam asla sz konusu deildir. Her iki taraf da karlkl byk aclar ve skntlar ekmiler ve ok kan aktmlardr. Yazarn 1895 ile 1896 yllar arasnda Osmanllar tarafndan yaplan organize bir katliamla 100.000den fazla Ermeninin yok edildii ifadesi zerine bu notu den Ate, Gronaunun 1915 ylnda Dou Anadoluda Ermenilere uygulanan kitle katliamnn sorumluluu en azndan eklen ona aittir dedii Talat Paay Berlinde bir suikast sonucu ldren Ermeninin mahkeme tarafndan serbest braklmasna deindii paragrafa ise (s. 78) yukarda anlan aklamasyla ilintilendirdii u notu dmtr: Bu mahkeme tam bir hukuk skandaldr. Bir baka notta deindiimiz Avrupal nyargs ile Talat Paann sululuuna inanlm ve katili neredeyse bir kahraman muamelesi grerek, sudan bir bahane ile beraat ve tahliye edilmitir. . 8 ATASE Arivi, K: 243, D: 1009, F: 4-7-21/3. (Bundan sonra ariv ad verilmeyecektir. K:

Klasr, D: Dosya, F: Fihrist anlamnda kullanlmtr.). 9 171. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 K: 1828, D: 1, F: 1-1/1. K: 1828, D: 1, F: 1/2. K: 2818, D: 59, F: 1-2. K: 1828, D: 1, F: 1/3. K: 1828, D: 1, F: 1/4-1/5. K: 1828, D: 1, F: 1/5. K: 1828, D: 1, F: 1/7. K: 1828, D: 1, F: 1/8. (20 Austos 1330 tarihlidir.). K: 1828, D: 1, F: 1/9. (21 Austos 1330 tarihlidir.). K: 1828, D: 1, F: 1/12. (rnein: 10 Eyll 1330 tarihli bir telgrafla Kemal Bey Grc Jehuda WALLACH, Bir Asker Yardmn Anatomisi (ev. Fahri eliker), Ankara, 1985, s.

Timidinin ilk vapurla gndermesi iin Asker Beye bu isteinin sylenmesini bildirmitir.).

708

20

K: 249, D: 1036, F: 11. (Trkler, Almanlarn ve onlarla yakn ibirliinde olan baz Grc

komitesi mensuplarnn kendilerini bir oldu bitti ile anszn savaa sokabilecekleri endiesini tamlardr). 21 Vahdet Keleylmaz, I. Dnya Savanda Ulusal Gvenlik ve Dil Bilir Eleman htiyac,

Asker Tarih Blteni, Yl: 25, Say: 48 (ubat 2000), s. 146-147. 22 23 K: 249, D: 1036, F: 14. Vahdet Keleylmaz, Kafkas Harektnn Perde Arkas, Atatrk Aratrma Merkezi

Dergisi, Cilt: XVI, Say: 47 (Temmuz 2000) den ayr basm, s. 371-376. 24 25 26 27 K: 249, D: 1036, F: 18. K: 1828, D: 1, F: 1/19. K: 1828, D: 1, F: 1/22. K: 1828, D: 1, F: 1/23. (Mehmed Fazl Paann bu isteine Enver Paa da muvafakat

vermitir. Ayn belgedeki derkenarda bu grlmektedir. Bu muvafakat Musul Vilayetine ekilen bir telgrafla bildirilmitir: K: 1828, D: 1, F: 1/24.). 28 29 K: 1828, D: 1, F: 1/27. (1 Terin-i Evvel 330 tarihli ve Sleyman Asker imzal). K: 1828, D: 1, F: 1/28. (Trk faaliyetlerinin devam ettii srete; 1914 Eyllnde Odesa

yoluyla hareket eden Ali Murteza Efendi grev blgesi olan Dastanda zellikle nfzlu kiilerle irtibata gemeye gayret gstermi, Avar hanlarn ziyaret etmitir. Ancak Avar hanlar kendisine ancak ayaklanmann bymesinden sonra harekete geebileceklerini sylemilerdir. Ali Murteza, Tekilt- Mahssann vaad etmi olduu para, silh ve cephane gelmeyince byk sknt ekmi ve bu nedenle rana dnm ve sunduu raporda, yeterli para saland takdirde Kafkaslarda ihtill karmak, kprleri uurmak, hatt Bak petrollerini yakmak gibi ilerin mmkn olabileceini dile getirmitir. Bundan sonra etkinliklerine devam eden Ali Murteza, bir grupla birlikte Bakye gitmitir. Msavat Cemiyeti ile irtibat kurulmu ve bu cemiyet Rus Kafkas Ordusunda bulunan bir Grc subay araclyla Rus ordular hakknda bilgi toplayarak ilgililere ulatrmak, ran zerinden Bakye kadar silh karlmas iin gerekli nlemleri almak gibi ileri stlenmitir. Msavat Cemiyeti lideri olan Mehmet Emin Resulzde ise Osmanl Devletinin Tahran Eliliine gnderdii raporlarla, Rus ordular hakknda bilgi vererek kendilerine silh yardm yaplmasn istemi fakat bu mmkn olamamtr: Sadk Sarsaman, Birinci Dnya Sava Srasnda ran Eliliimiz le rtibatl Baz Tekilt- Mahssa Faaliyetleri, A. . Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Say: 7 (1996), s. 209-217. ] Ayrca Resulzdenin bu dnemi iine alan anlar iin baknz: Resulzde Mehmed Emin (Sabk Azerbaycan ura-y Millisi Reisi), Azerbaycan Cumhuriyeti, Keyfiyet-i Teekkl ve imdiki Vaziyeti, ehzdeba (stanbul), 1339-1341.

709

30 31

K: 1828, D: 1, F: 1/30-1/31. Mark Bloch: Tarihin Savunusu ya da Tarihilik Meslei (ev. Mehmet Ali Klbay),

Ankara, 1985, s. 42. 32 33 Ariel-Will Durant: Tarih zerine (ev. Hseyin Zamantl), stanbul, 1983, s. 114. Anadoluda birinci Dnya Sava ve onun uzants olan Milli Mcadele dneminde

Mslman nfustan iki buuk milyon kii ya da toplam nfusun %18 i lmtr. Ancak bu oran anlan nfus kaybn yeteri kadar aklamamaktadr. nk bilimsel erevede projeksiyon yntemiyle yaplan bir deerlendirme ile olaan koullarda olmas gereken Mslman nfus ile savatan sa kabilen nfus arasndaki fark 4. 093. 905 kii gibi ok daha yksek bir kayb gstermektedir ki Anadolu Mslmanlarnn urad lm telefat baka hibir devlette olmad kadar yksektir. [Justin MCCARTY, Mslmanlar ve Aznlklar (ev. Bilge Umar), stanbul, 1998, s. 141-148.]. 34 35 29. E. H. Carr: Tarih Nedir (ev. Misket G. Grtrk), stanbul, 1980, s. 115. Leon E. Halkn: Tarih Tenkidinin Unsurlar (ev. Bahaeddin Yediyldz), Ankara, 1989, s.

710

Kafkas Cephesinde Kader n: Sarkam Harekt ve Sonular / Yrd. Do. Dr. Tuncay n [s.398-408]
Yznc Yl niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri 1.Dnya Sava yllarnda byk bir Trk ordusunun dman ateinden ok dondurucu souklar, alk ve hastalklar yznden Sarkam civarndaki karl dalarda neredeyse tamamen yok olmas, bir yazarmzn yllar nce ifade ettii gibi hl kafalarmzn ierisinde beyazlam bir kor scakl ile durmaktadr.1 Sarkam yenilgisi, sadece byk bir ordunun yok olmasna neden olmakla kalmam, etkilerini bugn dahi hissedebildiimiz bir felketler dizisine de yol amtr. Yenilginin ardndan Kafkas cephesindeki dengenin Ruslar lehine bozulmas zerine Dou Anadoludaki Osmanl vilayetleri igale uram, igal yllarnda blge, eine az rastlanr derecede byk bir tahribata maruz kalm, yre halkndan milyonlarca insan ya hayatn kaybetmi ya da yerini yurdunu terk ederek baka blgelere g etmek zorunda kalmtr. Bu bakmdan Sarkam harekt yakn tarihimizin en nemli olaylarndan birisidir. Kafkas cephesinde Osmanl-Rus sava, Rus ordusunun 1 Kasm 1914 tarihinde Osmanl snrn geerek taarruz etmesi zerine balamt. Ruslarn bu ilk taarruzunu Deveboynu izgisinde karlamak niyetinde olan 3. Ordu Komutan Hasan zzet Paann fazla direnmeden Pasinler izgisindeki kuvvetlerini geri ekmesi zerine Ruslar, Erzurumun 60 km. kadar dousunda bulunan Kprkye kadar kolayca ilerlemilerdi.2 Genel bir taarruzdan ziyade Osmanl donanmasnn Karadenizdeki saldrlarna3 karlk vermek amacyla harekete getikleri anlalan Rus kuvvetleri, erzak ve levzm depolarnn bulunduu Sarkamtan daha fazla uzaklamak niyetinde olmadklarndan bu izgide taarruzlarn durdurmulard.4 Esasen Ruslar, birliklerinin nemli bir blmn bat cephesine nakletmi olduklarndan bu cephede fazla kuvvet bulundurmuyorlard.5 Rus ordusunun Kafkas cephesindeki bu zaafndan yararlanmak isteyen Enver Paa, Osmanl kuvvetlerinin Ruslar karsnda geri ekilerek savunmada kalmasn doru bulmuyordu. Bu nedenle cephedeki duruma mdahale ederek 3. Ordunun Kprky ynnde taarruz etmesini emretti. Bu emir zerine Trk ordusunun taarruzuyla 7 Kasm sabah balayan Kprky savalarnda, Ruslar mevzilerini terk ederek bir gnlk mesafede bulunan Azap srtlarna kadar ekilmek zorunda kaldlar. 16-17 Kasm gnlerinde Azap srtlarnda devam eden arpmalarda her iki taraf da kayda deer bir sonu elde edemeyince, Kafkas cephesindeki arpmalar bir sre iin sona erdi.6 arpmalarn bu ekilde sona ermesi Ruslar tarafndan memnuniyetle karlanm, Rus Kafkas Ordusu Bakomutanlndan, Sarkam Grup Komutan General Bergmanna, zel bir emir almadka taarruza teebbs etmemesi bildirilmiti.7 Bylece balangta rt sava, olarak karlkl gidi geliler eklinde tezahr eden sava bir durgunluk dnemine girmi oldu. Cephedeki bu durgunluk Enver Paann blgeye intikaline kadar devam etti.

711

Harekt Plan ve Amac Kprky ve Azap savalarnda elde edilen snrl baarlar da yeterli grmeyen Enver Paa, kesin sonuca ulamak iin harekt plannn ciddi surette deitirilmesi gerektiine inanyordu. Bylece imdiye kadar istenilen sonucu salama hususunda yetersiz kalan cephe taarruzlarndan vazgeerek bir kuatma hareketiyle dmann imha edilmesine karar verdi. Bu karar vermesinde, Almanlarn birka ay nce Tannenbergde kazandklar zaferin de byk lde etkili olduu anlalmaktadr. Zira Hindenburg komutasndaki Alman ordular, 1914 yl Austosunda baarl bir kuatma hareketiyle Ruslarn stn kuvvetlerini Tannenbergde ar bir yenilgiye uratmlard.8 Bu yenilgi, Ruslarn kuatma hareketleri karsnda ok zayf kaldklarna dair bir kanaat olumasna neden oldu. Nitekim bu srada Berlinde bulunan Trk ataesi, stanbula gnderdii bir raporda; Ruslarn berkitilmi mevzilerine taarruz etmenin yararsz olduunu, Ruslara kar en etkili hareketin kuatma olacan bildirmiti.9 Osmanl ordusunda grev yapan Alman asker heyeti bakan General Liman von Sanders dndaki mttefik Alman subaylar ve Alman bykelisi Wangenheim, Enver Paann tasarlad kuatma hareketini kendi menfaatleri asndan yararl gryorlard.10 Almanlar, Kafkas cephesindeki Rus kuvvetlerinin baarl bir evirme harektyla yenilgiye uratlmas halinde, Ruslarn buraya kuvvetli bir ordu gndermek zorunda kalacaklarndan Lehistan cephesindeki Alman ve Avusturya kuvvetlerinin yknn hafifleyeceini dnyorlard.11 Fakat ok g artlar altnda yaplacak olan bu harektn riskli olduunu grerek, byle bir taarruzdaki tm sorumluluun Trklere ait olacan belirtmekten de geri kalmamlard.12 Enver Paann bu taarruzla ulamak istedii hedef, Almanlarn beklentilerinin ok tesindeydi. Aras vadisindeki Rus kuvvetlerini imha etmek zere tasarlanan kuatma harekt, aslnda byk ve kapsaml bir plann sadece ilk ve en nemli blmn oluturmaktayd. Enver Paa, Rus kuvvetleri imha edildikten sonra Kafkas halklarnn Trkler lehine bir isyan balatacaklarna13 ve bylece Kafkasya, ran ve Trkistann ele geirileceine inanyordu.14 Hatta bununla da yetinmeyerek Afganistan ve Hindistan zerine yrmek azminde olan Enver Paa, 1914 Kasmnda Liman von Sanderse tasarlad kapsaml harektn plan ve amalarn izah etmiti. Liman von Sanders anlarnda bu olay u ekilde nakletmektedir:15 Enver elindeki haritann zerine 3. Orduya yaptraca bir hareketin krokisini izdi. Buna gre Enver, anayol istikametinden ve cepheden 11. Kolordu ile Ruslar oyalarken, dier iki kolordu (9. ve 10. Kolordular) sola doru ve dalar zerinden gnlerce devam edecek bir yryle Sarkamta Ruslarn yan ve arkasn evirecek, sonra da 3. Ordu Kars zapt edecek. Konumann sonunda hayal ve dikkat ekici fikirler ortaya att. Bana ileride Afganistan zerinden Hindistana yryeceini bile syleyerek veda etti. 3. Ordu Komutan Hazan zzet Paa, tasarlanan kuatma harektnn baarl olacana inanmyor ve taarruz konusunda da pek istekli grnmyordu. Ordu komutannn grlerine pek

712

fazla deer vermeyen Enver Paa, bizzat cepheye gidip durumu grmek istediyse de meclis buna raz olmad. O da yerine Hafz Hakk Beyi sz konusu kuatma hareketinin icra edilip edilemeyeceini aratrmak zere Kafkas cephesine gnderdi. Hafz Hakk Bey, cephedeki yetkililerle grp bir durum deerlendirmesi yaptktan sonra 3 Aralkta u raporu gnderdi: Bir kolordu ile cepheden ve iki kolordu ile Bardz-Oltu zerinden ihata ile Ruslara muvaffakiyetli taarruz yaplabileceini yerinde tetkik ettim. Rtbem tashih olunursa ben de bu ii yaparm. Hafz Hakk Bey, ordu komutan ile kolordu komutanlarnn yeterli derecede azim ve cesaret sahibi olmadklarndan, byle bir taarruza samimi olarak taraftar grnmediklerini de raporuna eklemiti.16 Hafz Hakk Beyden istedii cevab alan Enver Paa, ordu komutann taarruza tevik etmek veya gerekirse taarruzu bizzat komuta etmek zere cepheye gitmeye karar verdi.17 Yannda Genelkurmay Bakan General Bronsart von Schellendorf, Harekt ubesi Bakan Yarbay Feldman ve dier maiyeti ile 6 Aralkta stanbuldan hareket etti. Denizyoluyla nce Trabzona ve oradan Erzuruma ulatlar.18 Araln 15inde Kprkydeki ordu kararghna geldiler. Burada yaplan grmede, Enver Paann huzurunda samimi grlerini ifade etmekten kanan Hasan zzet Paa, istemeyerek de olsa icra edilecek harekt hakknda Enver Paa ile mutabk kalm gibi davrand. Enver Paa da harektn komutasn Hasan zzet Paaya havale edip ben Erzuruma gidiyorum, ya oradan stanbula dnerim veya seyirci sfatyla hareketinize bakarm diyerek 17 Aralkta Erzuruma dnd.19 Sk sk cepheyi dolaan ve askerlerin durumuyla yakndan ilgilenen Hasan zzet Paa, birliklerin bir k taarruzu iin yeterli donanma sahip olmadklarn ok iyi biliyordu. Gney cephesinden buraya intikal eden birlikler ierisinde hl entariyle dolaan askerler vard. Gnden gne iddetlenen souklar yznden donarak hayatn kaybeden askerlerin says giderek artmaktayd.20 Ordunun yiyecek ve ulatrma hizmetleri de yetersizdi. Nitekim Menzil Mfetti-i Ummliinin 26 Ekim 1914 tarihli raporunda 3. Ordunun durumu u ekilde deerlendirilmiti:21 3. Ordunun bulunduu yerde bile iaesi iin mevcut menzil kollar yetersizdir. Hareket halinde alk muhakkaktr. Douda demiryollar olmadndan, menzil kollar ne kadar arttrlsa yine kfi gelmez. On gnlk erzak tayan menzil kollar olsa dahi on birinci gn yine alk ba gsterir. Balangta Enver Paaya itiraz edemeyen Hasan zzet Paa, mevcut durumda ordunun byk bir kuatma harektn gerekletiremeyecei kanaatine varm ve bu durum sinirlerini iyice ypratmt. Neticede bir gn dndkten sonra 18 Aralk 1914 gecesi telgrafla Enver Paaya istifasn arz etti. Hasan zzet Paa bu telgrafnda yle diyordu:22 Ben bu hareketleri icra iin nefsimde kuvvet ve itimat gremediimden ve esasen fevkalde bir asabiyet gelerek rahatsz olduumdan memuriyet-i hazramdan affm istirham ederim. Enver Paa bu telgraf alnca, ordu komutanln kendi uhdesine alarak harektn sevk ve idaresini eline ald. General Bronsart, 3. Ordu Kurmay Bakanlna, 3. Ordu kurmay Bakan Yarbay Guze ikinci bakanla, Yarbay Feldman ise Harekt ubesi Mdrlne atandlar. Bu arada

713

taarruza taraftar olmayan kolordu komutanlar da deitirildi. 10. Kolordu Komutan Ziya Paa, daha nce (6 Aralk) emekliye sevk edilerek yerine Hafz Hakk Bey atanmt. imdi sra dier iki kolordu komutann deitirilmesine gelmiti. 9. Kolordu Komutan Ahmet Fevzi Paann yerine Giresunlu Ali hsan Paa ve 11. Kolordu Komutan Galip Paann yerine ise Abdlkerim Paa tayin edildi.23 Bylece harekta taraftar olmayan komuta kademesinin yerini gen, enerjik ve cesur bir kadro alm oldu. Enver Paa, ordu komutanln uhdesine aldktan sonra 19 Aralkta taarruz emrini imzalad. Bu emre gre taarruz 22 Aralk gn balayacakt. Harektn amac, dmann asl kuvvetlerini Kars istikametinden ayrarak Aras vadisine doru, gneye atmak yani cephe gerisiyle balantsn kesip imha etmekti. Tarihimize Sarkam Harekt adyla geen bu k taarruzu, tpk Enver Paann stanbulda Liman von Sanderse anlatt ekilde planlanmt. Buna gre 11. Kolordu ve 2. Nizamiye frkas, sa kanatta Aras vadisinde kalacak ve cepheden taarruz ederek Ruslar oyalayp asl cepheden geri ekilmelerine engel olacakt. 11. Kolordu burada dman oyalarken, 10. Kolordu d (Narman) -Oltu zerinden Bardz ve 9. Kolordu ise Aras-d arasndaki dalardan Ktek ynnde sol koldan sratle ilerleyerek, Sarkam-Kars yolunu kesip Rus ordusunu kuatarak imha edecekti.24 Bu harekta katlacak olan muharip kuvvetlerin mevcudu; 9. Kolordu 25.000, 10. Kolordu 30.000 ve 11. Kolordu 35.000 olmak zere toplam 90.000 kiiydi.25 Harekt baladnda 11. Kolordu eski yerinde Arasn gney ve kuzeyinde, 10. Kolordu Tortum ve Kzlkilise civarnda, 9. Kolordu ise Koa, Hezardere, Cansur, Pertanus civarndayd.26 mha edilmek istenilen Rus kuvvetleri mevcudu ise General Bergmannn komutasndaki Sarkam Grubu ve General stominin idaresindeki Oltu Mfrezesinden ibaret olup toplam 65000 kiiydi. Ayrca cepheye getirilen ihtiyat kuvvetleri de vard.27 Ruslarn bu cephedeki asl kuvvetlerini oluturan Sarkam Grubu, Aras vadisinde; Karaurgan-Sanamer-Ardos-Azapky-Zars-Yzveren hattnda bulunuyordu.28 Erzak kollarnn yetersizlii, yrenin sarp oluu ve da geitlerinin karlarla kapl olmas gibi nedenlerle harekta katlacak olan savalara cephe gerisinden yeterli miktarda yiyecek gnderilmesi mmkn grlmyordu. O nedenle kuatma kuvvetleri, yanlarnda tayabildikleri erzakla harekt srdrmek zorundaydlar. Harekt baladnda birlikler, yanlarna sadece drt gnlk erzak alabilmilerdi. Bu erzak, kuru ekmek ve zeytinden ibaretti.29 Bundan sonraki yiyecek ihtiyalarn dmandan alacaklar ganimetle temin edeceklerdi. Nitekim harekttan ksa bir sre nce cepheyi tefti ettikten ve askerin perian durumunu grdkten sonra Enver Paa, yaynlad bir emirnamede zetle yle diyordu:30 Askerler hepinizi ziyaret ettim ayanzda arnz, srtnzda paltonuz olmadn da grdm. Lkin karnzdaki dman sizden korkuyor, yakn zamanda taarruz ederek Kafkasyaya gireceksiniz. Siz, orada her trl nn ve nimete kavuacaksnz

714

Grld gibi harektn baarl olabilmesi kuatma kuvvetlerinin, en ge 4-5 gn ierisinde, Ruslarn erzak ve levazm depolarn ele geirip Aras vadisinden Karsa doru ekilmelerine frsat vermeden ricat yollarn kapatmasna balyd. Aksi taktirde Rus kuvvetleri, Trk kuatmasndan kurtulmak zere hzla geri ekilip Kars Kalesine snabilir31 veya bata Sarkam olmak zere stratejik blgelere kuvvet kaydrarak baarl bir savunma yapabilirlerdi. Bu durumda erzak ve levazm depolar zamannda ele geirilemeyeceinden kuatma kuvvetleri byk bir yiyecek skntsyla kar karya kalacandan harekt, byk lde baar ansn kaybedebilirdi. Harekt plannn bu zelliinden dolay, Rus ordusunun ricat yolu zerinde yer alan ve yine bu kuvvetlerin ana lojistik ss durumunda bulunan Sarkam kasabas Trk taarruzunun en nemli stratejik hedefi haline getirmitir. Sarkam kasabas, Karsn 50 km. kadar batsnda yksek dalarn nadiren geit verdii stratejik bir blgede bulunmaktadr. Bu konumu ile eskiden beri yreden geen asker ve ticar yollarn kavak noktasnda yer almtr. Gneydou ucundan kuzeydou ucuna kadar srasyla; plakda, Spkada, Soanlda, ve Turnagelda gibi yksek dalarla epeevre kuatlm olan bu kasaba civarnda asker adan son derece nemli iki geit bulunmaktadr. Bunlardan biri, Soanldann Spkadayla birletii yerde bulunan Soanl Geididir (2 300m). Eskiden beri ticaret kervanlarnca da kullanlan bu nl geit,32 Erzurum-Kars yaylalar arasndaki balanty salamaktadr. Sarkam bu geidin Kars Yaylas tarafndaki balang noktasndadr. kinci nemli geit ise kasabann 4-5 km. kadar kuzeybatsnda, Soanldann Turnagelda ile birletii yerde, oruh havzasn Aras havzasna balayan en kestirme yolun getii Bardz Geididir (2 500 m). Bardz ve Kzlkilise istikametinden gelen yol, bu geidi atktan sonra Yukar Sarkam ky zerinden Sarkama ve oradan da Aras havzasna inmektedir.33 93 Harbinden sonra Rus hakimiyetine geen bu blge,34 stratejik nemine binaen Rus ordusunun Kafkas cephesindeki ileri ss haline getirilmitir. Ruslar, bu amala o zamanlar Sarkam ya da erkezky olarak adlandrlan bugnk Yukar Sarkam kynn 3 km. kadar dousunda kk ve modern bir garnizon kasabas ina etmilerdi. Sarkam ad verilen bu kasaba, snr birliklerinin ihtiyalarn karlamak zere 1890l yllarda bir demiryolu hattyla Kars ve Gmr zerinden Tiflise, yani Kafkasyann merkezine balanmt.35 Ayrca bu demiryolu hattna paralel olarak Osmanl-Rus snrndaki Karaurgandan Tiflise kadar uzanan bir ose yol daha vard ki bu yol da Sarkamtan geiyordu. Rus birliklerinin yurtiiyle balants byk lde demir yolu vastasyla salanyor; birliklerin btn levzm, mhimmt, cephanesi, ihtiyat eyas ve hastaneleri hep bu kasabada bulunuyordu. Sarkam Grubunun sahip bulunduu tek telsiz istasyonu da yine buradayd.36 Ruslar Trk kuatmas karsnda geri ekilmeyi tercih ettikleri takdirde -Enver Paa bunu kuvvetle muhtemel gryordu- Aras vadisinden Karsa doru ricat iin kullanabilecekleri balca yol vard ve bu yollardan ikisi Sarkamtan geiyordu. Kprky-Ktek-Sarkam osesi, her mevsimde byk birliklerin geiine msait yegne yol olduundan Ruslar phesiz ncelikle bu yolu kullanmak isteyeceklerdi. Bu yolun 8-10 km kadar gneyinde yer alan Horasan-Hanege-Micingirt-Sarkam yolu ise hem dolambal ve hem de pek bakml olmadndan daha ok yazn veya kuru havalarda

715

kullanlabilmekteydi. Bu iki yolun dnda Arasn gneyinde Velibaba-Pasin-Karakilise-Kazman zerinden Karsa giden nc bir yol daha vard. Dier yollara az ok paralel olarak uzanan bu yol, Sarkamn 15 km kadar gneyinde bulunan Karakurtta Aras nehrini geerek Sarkama da ulayordu. Ancak bu yol byk birliklerin geii iin msait deildi. Bu durumda yrenin anayolu konumunda bulunan Ktek-Sarkam yolunun kesilmesi halinde Ruslar, tam anlamyla kuatlm olacakt.37 Kald ki Sarkam ele geirdikten sonra Kazman yolu da kolayca kontrol altna alnabilirdi. Ruslar kn en iddetli gnlerinde Sarkam hedef alacak bir Trk taarruzuna ihtimal vermediklerinden, burada kayda deer miktarda bir savunma gc bulundurmaya da gerek duymamlard. Birka blkten ibaret olan Sarkamtaki Rus birlikleri, snr muhafzlar ierisinde bir istisna olarak 1877den kalma eski berdan tfekleriyle donatlmt. Sarkam savunmasnda ok etkili olabilecek bir tek toplar dahi yoktu ve hepsinden nemlisi Enver Paa btn bunlar biliyordu.38 Grld gibi harektn hedefine ulamas byk lde Sarkamn ele geirilmesine balyd. Bunun iin harektn baskn eklinde ve mmkn olabildiince seri olarak icra edilmesi planlanmt. Harektn Balamas ve Baarsz Olu Nedenleri Enver Paa, taarruza balamadan nce dman uyarabilecek hareketlerden kanlmas hususunda kesin emir vermiti. Ancak bu emre ramen Hafz Hakk Bey, genel taarruz tarihinden iki gn nce yani 20 Aralktan itibaren General stomin komutasndaki Oltu Mfrezesine kar kk apl taarruz hareketlerine balad. Ancak yukarda da belirtildii zere Rus Bakomutanlnn emri gereince, Sarkam Grup Komutan General Bergmann, taarruz keif icrasna tevessl etmediinden Trk tarafnn faaliyetlerinden haberdar deildi. Bu nedenle General stominin Hafz Hakk Bey komutasndaki Trk birliklerinin taarruza getiini bildirmesi zerine adeta akna dnm ve buna bir anlam verememiti. Bylece Hafz Hakk Beyin kuku yaratan aceleci hareketlerine ramen 22 Aralkta balayan genel taarruz, Ruslar iin tam anlamyla bir baskn olmutur.39 Bu artlar altnda balayan Trk taarruzunun baar ans olduka yksekti. Rus komuta heyeti henz taarruzun amacn anlayamadndan gerekli nlemleri almakta gecikmiti. Harektla birlikte balayan iddetli tipi, Rus kuvvetlerinin arkasna doru ilerleyen 9. ve 10. Kolordularn dmana grnmeden ilerlemesini salyordu. Harektn ilk gn 10. Kolordu, Oltu Mfrezesini bozguna uratm, 9. Kolordu ise karsna kan birka blk dman kuvvetini perian bir ekilde geriye doru atmt. Youn kar ve iddetli tipiye ramen devam eden cebri yryler srasnda bir miktar kayp verildiyse de Trk taarruzu ilk gnlerde baaryla devam etti. Enver Paa ve ordu karargh, Sarkam civarndaki ilk arpmalar balatacak olan 9. Kolorduyla birlikte ilerlemekteydi.40 Taarruz emrine gre, 24 Aralk gn 9. Kolordu Ktek, 10. Kolordu Bardz ynnde ilerleyecekti. Oysa 9. Kolordu 24 Aralkta Ktek yerine Bardza, 10 Kolordu ise Bardz yerine Oltuya varm ve nc birliklerini Kars istikametinde harekete geirmiti. Harekt planndaki bu deiikliin nedeni,

716

Hafz Hakk Beyin geni bir yay izerek kendince daha uygun olan Oltu-Ardahan ynnde ilerlemek istemesidir. Bu arada Aras vadisine giden yollarn ve zellikle Ktek yolunun kar nedeniyle kapanm olduu da haber alnmt.41 Bu durumda Enver Paa, taarruz plann deitirmek zorunda kalarak 9. Kolordunun Ktek yerine Bardza ve 10. Kolordunun Bardz yerine Kop geidi ynne ilerlemesini emretmiti.42 Bylece kuatma cephesi, eski plana gre douya doru kaydrlarak 15 km. kadar uzatlm oluyordu. Cephenin uzamas, sfrn altnda 20-25 derece souklarda kar ve tipiye ramen dinlenmeye frsat bulamadan ilerleyen Trk birliklerinin iini bir hayli zorlatrmt. Ancak harekt yinede baar sansn kaybetmemiti. nk Rus komuta heyeti hl taarruzun maksadn tam olarak anlayamadndan kararszlk ierisindeydi. Gerek maksad, ancak harektn balamasndan gn sonra anlayabilmi ve Sarkamta kuvvet toplamaya karar vermilerdi.43 Hafz Hakk Bey, Enver Paann geniletilmi harekt planna da uymad. Byk bir kolordu ile malup ettii iki alaydan ibaret Oltu Mfrezesini takip etmekten vazgemeyerek, Abdlkerim Bey komutasndaki 32. Tmeni Kop ynne gnderdikten sonra kendisi 30 ve 31. Tmenlerle Ardahan istikametinde taarruza devam etti.44 Hafz Hakk Beyin Ardahana doru ilerlemesinden sonra 9. ve 10 Kolordular arasndaki irtibat ar k artlar ve mesafenin almas nedeniyle neredeyse tamamen kesildi. Bundan sonra kolordular genellikle birbirlerinden haberdar olmadan hareket etmek zorunda kaldlar. Bylece bir an nce Sarkam ynnde ilerlemek yerine kk bir dman kuvvetinin arkasna taklarak Sarkamtan uzaklaan Hafz Hakk Bey, 10. Kolorduyu k ortasnda Allahuekber Dalarna srerek byk bir ksmnn donarak ehit olmasna neden oldu. Daha da nemlisi bu davranyla, zaferle sonulanabilecek bir harektn byk bir hezimete dnmesine istemeden bile olsa hizmet etmi oldu. 24 Aralkta Bardza ulaan 9. Kolordu kararghnda Enver Paa ile st dzey komuta heyeti arasnda bir takm gr farkllklar ortaya kmaya balad. Enver Paa, Sarkamtaki Rus kuvvetlerinin ok zayf olduunu belirterek, 25 Aralkta Sarkama yrmek niyetinde olduunu ifade etmi ve maiyet komutanlarnn grlerini almak istemiti. Kolordu komutan Ali Ahsan Paa, Bronsart ve Feldman, btn kolordu birliklerinin henz Bardza ulaamadn ne srerek, bu kuvvetler gelinceye kadar ve 10. Kolordu da Beyky-Vartanut hattna ulancaya kadar 9. Kolordunun Bardzda beklemesinin daha doru olacan ifade ederek Enver Paann grne katlmadklarn bildirdiler. Aslnda her iki grnde kendince hakl yanlar vard. Birlikler gnlerdir istirahat etmeden cebri yrylere zorlandklarndan bitkin haldeydiler. Oysa imdi Bardzda kolorduyu gnlerce besleyebilecek miktarda erzak ele geirildiinden, askerleri burada bir sre dinlendirmek ve arkadan gelen kuvvetlerle daha da glenerek Sarkama taarruz etmek fena bir fikir deildi. Ancak bu gr savunanlar, dman kuvvetlerinin alaca kar nlemleri hi dnmemilerdi. Nitekim Bardzda bu ekilde kaybedilecek olan her dakika, zayf bir savunma gcne sahip bulunan Sarkama Ruslarn yeni birlikler getirmesine ve buray iyice tahkim etmelerine frsat verecekti. Bu ise harektn baar ansn byk lde azaltacakt. Sonunda Enver Paa, komuta heyetinin grlerini dikkate almayarak kendi dncesine gre harekt devam ettirmeye karar verdi. Bu karar, ordu komutan ile st dzey komuta heyeti arsndaki gven duygusunu sarsm oldu.45

717

Enver Paa, Bardzdan taarruz emri vermek zereyken Rus ordusundaki aknlk ve panik hali hl devam etmekteydi. Sarkam Grup Komutan General Bergmann, Aras vadisindeki asl cepheden Sarkama kuvvet gndermek yerine 23 Aralkta btn cephede Kprky istikametine doru taarruz iin emir vermiti. Bu arada Tiflisteki Kafkas Ordusu Bakomutan Graf Vorontsov-Dashkov, Trklerin taarruza gemesiyle birlikte cephesindeki durumun nem kazandn haber alr almaz sava idare etmek zere yardmcs General Myshlayevskiyi Sarkama gnderdi. General Myshlayevski 24 Aralk gn Sarkam Grubunun Karargh olan Micingirte ular ulamaz st dzey komutanlarla bir toplant yapt. Bu toplantda ne srlen en gereki gr, Ordu Kurmay Bakan General Yudeniche aitti. General, Trkler sa kanattan byk kuvvetlerle bir kuatma harektna balam olduklarndan, Sarkam Grubunun ana cephede balatt taarruzun hemen durdurulmasn ve Aras vadisinden bir miktar kuvvetin derhal Sarkama gnderilerek burann tahkim edilmesini teklif etti. General Bergmann, ise kuatma harektn hl laykyla anlayamam olduundan bu gre itiraz ederek ana cephedeki taarruzun devam konusunda srarn srdrd. Myshlayevski de durumu kavrayamadndan Bergmannn grn kabul ederek, daha nce balatlan taarruzun devam ettirilmesini emretti. Ana cepheye yaplan bu taarruz karsnda Trk kuatma kuvvetlerinin geri dneceini umuyordu. Myshlayevski, ana cephedeki taarruzun ynetimini Bergmanna brakarak kurmay heyetiyle birlikte Sarkama hareket etti ve buray kendisine karargh olarak seti.46 Ancak Sarkama geldikten sonra burann Trkler tarafndan ciddi surette tehdit edildiini anlad ve ge de olsa fikrini deitirerek Yudenichin Micingirtte teklif ettii nlemleri almak zorunda kald. Bylece 24 Aralk gecesi ge vakitte Sarkam Grubu birliklerinin nceki mevzilerine dnmelerini emretti.47 Rus komuta heyetinin yapt bu byk hatalara ramen 24 Aralk akam Sarkamta savan kaderini Ruslar lehine deitirecek birtakm gelimeler oldu. Sarkama 2. Trkistan kolordusunun her alayndan birer takm askerle iki obs topu geldi. Aras vadisindeki asl cephede bulunan bu birlikler, Trk taarruzunun haber alnmasndan nce ordu nbeti generali tarafndan Kafkas zel Bataryasn oluturmak zere acilen Tiflise arlmlard. Bylece tamamen tesadf eseri olarak 24 Aralk akam Tiflise gitmek zere Sarkama gelmi bulunuyorlard. Trklerin Sarkam yaknlarnda grlmeleri zerine bu birlikler alkonuldular. Bu srada Sarkamta byk bir panik vard. Sarkam Mfrezesi Komutan General Voropanof ne yapacan arm durumdayd. Sarkam savunmas iin gerekli olan nlemler daha ok orada tesadfen bulunan birtakm subaylarn kiisel abalaryla alnyordu. Demiryolu iilerinden birlikler kurulmaya baland. Tiflisteki hastalk izninden dnmekte olan Albay Bukretof, Myshlayevskinin emriyle, buradaki dank kuvvetlerden bir mfreze oluturarak 25 Aralk akam Sarkamn kilidi durumunda bulunan Bardz geidine ulat.48 Yine tesadfen Sarkamta bulunan Topu subay Mushelov, iki obs topunu ehrin ana meydanndaki kilisenin yanna yerletirdi.49 Ruslar bylece Sarkam savunmas iin ilk muntazam kuvveti oluturdular. Bu birlikler 2 obs, 8 ar makineli tfek ve 2000 tfee sahipti.50 Rus tarafnda bu gelimeler olurken Enver Paa, Sarkamtaki kuvvetleri hl toplar da olmayan birka blkten ibaret zannediyor ve bu kuvveti nemli bir engel olarak grmediinden

718

ordunun ertesi gn Sarkama gireceine kesin gzyle bakyordu. Nitekim 24-25 Aralk gecesi vermi olduu taarruz emrinde, ordu kararghnn 25 Aralk gn leden sonra Sarkama nakledileceini belirtmiti. Bu emre gre Sarkam taarruzu u ekilde icra edilecekti: 9. Kolordu, 29. ve 17. Tmenleriyle Sarkam ve Sarkam civarndaki geitleri ele geirerek buralarn savunmas iin gerekli nlemleri alacak, 28. Tmen ise Bardz ve Yeniky yolunu tutacakt. 9. Kolordu bu ekilde Sarkama taarruz ederken, 10. Kolordu, Sarkam istikametinde yryecekti. Ancak kendisiyle salkl bir haberleme salanamayan bu kolordu, nasl ve ne zaman Sarkama ulaacana dair ordu komutanlna bilgi verecekti.51 9. Kolordu, nde Albay Arif Bey (Baytn) komutasndaki 29. Tmen olmak zere 25 Aralk sabah saat 7de Sarkama yrmek zere Bardzdan hareket etti. Birlikler henz sertlememi diz boyunu aan kar ile mcadele ederek yryorlard. Kzlkilise kyne gelindiinde nclerle ana birlikler arasndaki mesafe iyice azaldndan burada mola verilmiti. Ancak bu srada kararghyla birlikte kye gelen Enver Paa, sert bir ifadeyle, Albay Arif Bey ile Kolordu Komutan hsan Paaya hemen harekete geerek yry hzlandrmalarn emretti. Bu olay komutanlar arasnda Bardzda balayan soukluu bir kat daha artrd. Yry dzenli fakat asker bitkin bir halde olduu iin yava yava devam etti. Akam saat 16da ncler Bardz geidine ulatlar. Geit noktasnn her iki tarafnda buraya 15 dakika nce ulam olan Albay Bukretof komutasndaki dman avclar mevzilenmiti. Akam olunca hava iyice souduundan yorgun asker arasnda donma vakalar grlmeye balamt. Bardz geidine ulatktan sonra Enver Paa ile komuta heyeti arasnda yeni bir ihtilaf daha ortaya kt. Arif Bey ve hsan Paa, askerleri dinlendirmek, geride kalan birlikleri ileri yanatrmak ve afak skmeden karanlktan yararlanarak dman geitten atmak niyetindeydiler. Oysa Enver Paa dmann toparlanmasna frsat vermemek iin bir an nce Sarkama girmek istediinden bu fikri kabul etmedi. Saat 19 sralarnda bir da topunun geit noktasna doru ate etmesini emretti. Niyeti dman mevzilerinde grnmekte olan karartlarn top olup olmadn anlamakt. Bu atee karlk verilmeyince karartlarn top olmadna karar verildi. Gerekten de Ruslarn bu noktada toplar yoktu. Bylece Sarkamta top olmadndan emin olan Enver Paa, gece taarruzu iin emir verdi.52 Sarkamtaki Rus savunmas yukarda da ifade edildii zere alelacele oluturulmu 2000 kiilik derme atma bir kuvvetten ibaretti. Bu kuvvetin bir kolorduya kar koymas mmkn deildi. Ancak harekt baladnda tmenden oluan ve 25000 kiilik bir mevcuda sahip olan 9. Kolordu, kn en iddetli gnlerinde sarp dalardan ilerlemek zorunda kald iin hem ok fazla kayp vermi, hem de kuvvetlerini henz Sarkam civarnda toplayamamt. 25 Aralk akam 29. Tmenin alayndan sadece ikisi; 86. ve 87. Alaylar Sarkam yaknlarna ulaabilmiti. Harekete getiinde 8000 mevcutlu olan bu tmen, daha dmanla ciddi bir atmaya girmeden %50 kayp vererek 4000 kiiye dmt. Sarkam yaknlarna ulaabilenlerin miktar ise 2000 kii civarndayd. Bu kuvvetler yanlarnda 8 adet da topu getirmeyi baarmlard.53 Grld gibi Sarkama taarruz etmek zere olan Trk kuvvetleriyle buray savunan Rus kuvvetleri sayca birbirlerine eit durumdaydlar. Ancak Trk kuvvetlerinin a ve yorgun olmas Ruslar asndan nemli bir avantajd.

719

25 Aralk akam gnein batndan sonra balayan gece taarruzu, alt saat srerek gece yarsna kadar devam etti. Bu taarruz srasnda sng hcumu ile geri atlan dman kuvvetleri makineli tfeklerin namlularn skerek Bardz geidini terk edip Sarkama doru ekildiler. Dman takip eden iki blk Yukar Sarkam yaknlarna kadar ilerledi.54 Artk buradan Sarkamn klar grlmeye balamt. Ancak Bardzdan beri srekli olarak Enver Paaya muhalefet eden hsan Paa burada da sahneye karak yorgun askerin dinlendirilmesi iin taarruzun durdurulmasn teklif etti. Ayrca birliklerin gece taarruzuna alk olmadklar da ne srlyordu. O zamana kadar hsan Paann muhalefetine kar direnmeyi baaran Enver Paa, bu defa teklifini kabul etmek durumunda kald.55 Sarkamn kilidi konumunda bulunan Bardz geidi ele geirilmi, Sarkama bu kadar yaklalm ve zafer iin uygun bir frsat yakalanmken, hsan Paann pasif kalmas, sebebiyle Sarkam taarruzunun durdurulmas, harektn kaderini bir anda Trkler aleyhine dndrd.56 Harektn bandan beri inisiyatifi ellerinde bulunduran Trk kuvvetleri bu tarihten itibaren stnlklerini kaybederek hzla byk bir hezimete doru srklenmeye baladlar. Baka bir ifadeyle, kuatma harektn zamannda anlayamayan Rus ordusunun hatalarndan da yararlanarak, bir zafer kazanma ans yakalayan Trk ordusu Sarkam civarndaki mcadeleyi 10 gn kadar daha srdrmeyi baardysa da esasen 25-26 Aralk gecesi sava kaybetmi oldu. Gece taarruzunu durduran birlikler, Sarkam srtlarndaki ormanlk alanda gecelediler. Bu srada 17. tmen de sava alanna yetiti. Bu gece ar souk ve iddetli tipi yznden 17. ve 29. Tmenler mevcutlarnn yarsndan fazlasn kaybettiler. Ate yakmay baarabilen askerlerin durumu bir dereceye kadar iyiydi. Biroklar ise bir ate ba bile bulamadklarndan donarak ehit olmulard.57 Trk kuvvetleri bu ekilde byk kayplara urarken 11. Kolordu dmann Aras vadisindeki asl kuvvetlerini ezemediinden Ruslar, buradan Sarkama devaml surette kuvvet kaydrmaya baladlar. Sarkama ilk ciddi takviye kuvveti 25 Aralk akam geldi ve gece boyunca devam etti. 26 Aralkta Sarkamtaki Rus kuvvetleri nceki gne gre bir kat artm bulunuyordu.58 Bundan sonra zaman btnyle Trk kuvvetleri aleyhine ilemeye devam etti. A ve perian bir halde Sarkam civarndaki dalarda akta geceleyen Trk kuvvetleri eriyip yok olurken, scak klalara, bol yiyecee ve iyi bir donanma sahip bulunan Sarkamtaki Rus kuvvetlerinin says srekli olarak artt. Bylece her geen gn, Trk kuvvetlerini hezimete doru bir adm daha yaklatrm oluyordu. Trk kuvvetleri her eye ramen Sarkam taarruzunu inatla srdrdler. Gerekte baar anslarn kaybetmi olan birliklerin bu azmi, aknlk ierisinde bulunan Rus komutanlarn mitsizlie sevk ediyordu. Bakomutan Vekili General Myshlayevski, Sarkam yaknlarnda esir edilen bir subayn zerinde ele geirilen Trk taarruz emrini grnce, harektn amacn ge de olsa anlad. Sava kt zerinde dnmeyi renmi olan general, Trk kuvvetlerinin eriyip gittiinden haberdar olmad iin tek kurtulu aresi olarak derhal geri ekilmek gerektiine inanyordu. 26-27 Aralk gecesi Bergmann ve Yudenich ile Micingirtde yeni bir durum deerlendirmesi yapt. Bergmann da onunla ayn fikirdeydi. Fakat Yudenich durumu anlamt. ok kt artlar altnda savaan Trk kuvvetlerinin birka gn ierisinde hi savaamayacak bir duruma geleceini izah etti. Bu izahat

720

zerine Myshlayevski, Sarkamtaki durum aklk kazanana kadar geri ekilmeyi ertelemeye ikna oldu. Bu tavr ile Yudenich, belki de Rus ordusunu kurtarm ve hatta savan kaderini belirlemi oluyordu.59 Rus kararghnda bu tartmalar olurken 10. Kolordu Sarkama ulamak zere Allahuekber Dan gemekle meguld. Yaklak olarak 20000 kiilik mevcutla balayan bu trman 19 saat srd. Oltu Mfrezesinin peine taklarak hi gerek yokken sarp dalara doru srklenen bu kolordu, Allahuekber Danda ok byk bir zayiat verdi. Da aarak, gney yamalarndaki Beyky ve Bakye ulaabilenlerin says 3200 kiiden ibaretti. lerinden birounun ayaklar donduundan %20si i gremez haldeydi. Geriye kalanlar soua ve tipiye dayanamayp genellikle donarak ehit olmulard. Buna ramen bu birlikler, 27 Aralkta Selim yaknlarna ulaarak Sarkam-Kars demiryolunu tahrip ettiler. Sadece keif kollar tarafndan gerekletirilen bu harekt, aslnda Ruslar iin ciddi bir tehlike oluturmuyordu.60 Fakat harektn bandan beri byk bir mitsizlik ierisinde bulunan Myshlayevski, Sarkam Grubunun tutsak olacana inanarak, Trkler tarafndan kapatlmam tek yol olan Karakurt-Kazman zerinden Tiflise kat.61 Trklerin sava kazandna emin olduundan, Kafkasya hkmet merkezine durumun tehlikeli olduunu bildirdi. Myshlayevskinin cepheden getirdii kt haberler Kafkasyada byk bir panie yol at.62 Ruslar asndan durum Myshlayevskinin zannettii kadar vahim deildi. 10. Kolordunun da Sarkam civarna intikal etmesiyle birlikte Enver Paann plan sadece teorik olarak gereklemi oluyordu. 28 Aralk gn Sarkam kuatan iki Trk kolordusunun toplam mevcudu, a ve perian halde bulunan 5000 kiiden ibaretti. Oysa ayn gn Sarkamta Ruslarn 15000 kiilik bir kuvveti, 34 adet toplar ve birok makineli tfekleri vard.63 Buna ramen Trk kuvvetleri bir ara Sarkama girmeyi baardlar. Fakat iddetli arpmalardan sonra geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu arpmalar srasnda Ruslarn uzun menzilli sahra toplar Trklerin da toplarna kar byk bir stnlk salamt. Bu toplarn atei karsnda ormanlar ierisine mevzilenmi olan Trk birlikleri yerlerinden kprdayamaz hale gelmilerdi.64 Myshlayevskinin Tiflise gitmesinden sonra cephenin komutasn devralan General Yudenich, 1 Ocak 1915 tarihinde kar taarruza geerek Trk kuvvetlerini Bardz-Sarkam-Eekmeydan geidi arasndaki gende evirmek zere bir kuatma harekt balatt.65 Trkler iin durum mitsizdi. Enver Paa, 2 Ocak 1915 gn 9. ve 10. Kolordular, Sol Cenah Ordusu adyla birletirerek generallie terfi eden Hafz Hakk Paann emrine verdi. Bu ordunun toplam mevcudu 1500 kii kadard.66 Enver Paa, artk yapacak bir ey kalmadn grerek, 3 Ocak gn cepheyi terk edip Erzuruma hareket etti.67 Ertesi gn Hafz Hakk Paa, 9. Kolordu karargahna gelerek elde kalan birliklere ricat emri verdi. Ancak ricat iin de ok ge kalnmt. Bir gn nce kolorduyu kuatan Rus birlikleri taarruza getiler. Hafz Hakk Paa atna atlayarak kurun yamuru altnda glkle uzaklaabildi. 9. Kolordu, saat 15 sralarnda dmana teslim oldu. Esir edilenlerin miktar 106 subay ve 80 erden ibaretti. Teslim edilen mhimmat miktar ise ie yaramaz bir halde bulunan bir top, 3 makineli tfek ve birka hayvandan ibaretti.68 9. ve 10. Kolordulardan arta kalanlar da yollarn takip ederek Bardzn dousundaki ermik ky zerinden Erzuruma doru ekildiler.69

721

Bylece byk mitlerle balayan Sarkam Harekt, tarihimizin en ac malubiyetlerinden biri olarak noktaland.70 Bu harekt srasnda btn glklere ramen hibir zaman bozgunluk ve ylgnlk belirtisi gstermeyen 3. Ordunun urad kayplar ok bykt. Hafz Hakk Paann ricat emri verirken syledii gibi; ereften baka her ey mahvolmutu.71 En ok zayiat kuatma harektn yapan 9. ve 10. Kolordular vermiti. Bu kolordularn 55000 kiilik mevcudundan geriye sadece 3000 kii kalmt. 35000 mevcutlu 11. Kolordudan geriye kalanlarn miktar ise 15000 kiiydi. Buna gre toplam zayiat 75000 kii kadardr.72 Hasta ve yaral olarak saf d kalanlarla esir denler de bu rakama dahildir.73 Ruslar 1915 yl baharnda harekt blgesinden 23000 ehit naa toplayarak defnetmilerdi.74 Ancak naalarna ulalamayan ya da resm kaytlara gemeyen ehitler de hesaba katldnda can kaybnn daha fazla olduu sylenebilir. Sarkam Harektnn Sonular Sarkam Harekt, Trkler asndan byk bir hezimetle sonulanrken mttefik Alman kuvvetleri iin beklenenin tesinde yarar salamtr. Yukarda ifade edildii gibi Almanlarn bu harekttan en nemli beklentileri, olabildiince fazla Rus kuvvetini Kafkas cephesinde tutarak, AlmanAvusturya cephesinin ykn hafifletmekti. Trk ordusunun bu cretkr kuatma harekt, Ruslar korkutmu olduundan Sarkam yenilgisinden sonra da Kafkas cephesindeki kuvvetlerini srekli takviye etmek zorunda brakmtr. Bylece Trk ordusu sava kaybetmi olsa bile sava yllar boyunca Almanlar memnun edecek miktarda Rus kuvvetini Kafkas cephesinde baarmtr.75 Bu harekt srasnda 3. Ordunun neredeyse tamamen yok olmas Anadoluyu Rus istilsna kar byk lde savunmasz brakmt. Ancak Ruslar elde ettikleri baarnn meyvelerini toplamak hususunda pek de aceleci davranmadlar. Bu sava srasnda Trkler kadar olmasa bile kendileri de ar kayplara uramlard. Ruslarn verdii kayp 16000 l ve yaral, 12000 hasta76 ve 2000 esir77 olmak zere toplam 30000 kii civarndayd. Ayrca harektn yaratt korku ve endie bundan sonra daha temkinli hareket etmelerine neden olduundan, ok gl olduklar dnemlerde bile ar hareketlere teebbs etmekten kanmlardr.78 Oysa savan bandan beri Ruslarla ibirlii ierisinde hareket eden Anadoludaki Ermeni eteleri, Ruslar kadar temkinli hareket etme gereini duymuyorlard. Sarkam yenilgisini frsat bilen Ermeni eteleri, Osmanl topraklarnda bamsz bir devlet kurmak amacyla birok yerde isyan ederek Trk ordusunu cephe gerisinden tehdit etmeye ve bu hareketleriyle Rus ordusunu Anadoluya girmeye tevik etmeye balamlard. zellikle 1915 yl Nisan aynda Van vilayetinde balayan isyann tehlikeli boyutlara ulamas zerine Ruslar, uygun ortamdan yararlanarak Gnll Ermeni birliklerinin nclnde snr geip kuzeyde Tahir GediiHorasan izgisine, gneyde ise Malazgirt-Van dorultusunda ilerleyerek buralar igal ettiler. RusErmeni ibirliinde gerekletirilen isyan ve igallerin, bu cephedeki Trk kuvvetleri ile yre halknn can gvenliini ciddi surette tehdit etmeye balamas zerine Osmanl hkmeti, 27 Mays 1915 tarihinde bir kanun kararak Ermenileri gney vilayetlerine tehcir etmek zorunda kald. Bylece tutmay

722

Sarkam yenilgisi dorudan olmasa bile dolayl olarak Ermeni tehcirinin nemli nedenlerinden biri olmutur.79 Sarkam yenilgisinden sonra bir daha eski gcne ulaamayan Osmanl ordusunun bu zaafndan yararlanmak isteyen Ruslar, 1916 yl Ocak ay balarnda yeni bir taarruz balatarak Erzurum, Bitlis, Trabzon vilayetleri ile Erzincan sancan da ele geirdiler.80 ki yl kadar dman igalinde kalan bu blge ahalisi, ok byk can ve mal kayplarna urad. Ruslardan destek gren Ermeni etelerinin vahet tarznda gelien saldrlar srasnda pek ok masum insan hayatn kaybederken81 yaklak olarak 1,5 milyon insan da yerini yurdunu terk ederek i blgelere g etmek zorunda kald.82 Bylece Hristiyanyla Mslmanyla blge nfusunun ounluu ya telef oldu ya da evinden barkndan ayrlmak zorunda kald. Baz tahminlere gre btn bu olaylar sonucunda blge nfusu %75 orannda azalmtr.83 gal srasnda byk bir tahribata urayan blgenin geim kayna, byk lde insan gcyle yaplan tarmsal faaliyetlere bal olduundan Sarkam yenilgisi, savatan nce de ekonomik durumu pek iyi olmayan dou vilayetlerinin iyice fakirlemesine neden olmutur. Sarkam yenilgisinin siyasal dnce alannda da nemli etkileri oldu. ttihat ve Terakki Hkmetinin adeta resm bir ideoloji olarak benimsemi olduu Trklk-Turanclk fikri, savatan nce yurt genelinde olduka geni bir taraftar kitlesi bulmutu. Esir Trk illerini arlk Rusyasnn boyunduruundan kurtararak Trk birliini salama arzusu, zellikle gen kuan kutsal lks haline gelmiti. Sava baladnda, Turan idealiyle yanp tutuan pek ok gen, Ruslara kar savamak zere gnll olarak Kafkas cephesine komutu. Ancak byk idealler uruna balatlan Sarkam harektnn ar bir yenilgiyle sonulanmas, birok insann hayallerini ykm oldu.84 Sarkam yenilgisi ve ardndan yaanan gelimeler, Rusyann Trk smrgelerini kaybetmek niyetinde olmayan gl bir devlet olduunu ispat etti. Rusyann bu gc karsnda Milli Mcadele yllarnda Trklk-Turanclk fikri, yerini byk lde Trkiye milliyetiliine brakt.85 1. Dnya Savann iki yl kadar uzamasna neden olan anakkale cephesinin almasna da vesile olan Sarkam Harekt, etkisini sadece Kafkas cephesinde deil savan genel seyri zerinde de hissettirmitir. Rus Ordular Bakomutan Grandk Nikola, 2 Ocak 1915 tarihinde Londraya gnderdii bir telgrafla mttefiklerinden u ekilde yardm talep etmiti:86 Telefonlar ve telgraflar ilemez hale getiren dondurucu k, Trk ordularn durduramyor. Baku petrolleri ve Hindistan yolunun, Trk-Alman mttefiklerinin eline gemesi tehlikesi vardr. kinci bir cephe alarak, Trk ordularnn durdurulmasn dilerim. Ayn gn ngiliz Asker Bakan Lord Kitchener, Trklere kar bir harekta girimek zere gerekli hazrlklarn yaplacana dair Grandke teminat verdi.87 Bylece 1914 yl Eyll ve Kasm aylarndan beri anakkalede bir cephe amay dnen tilaf Devletleri, 1915 yl ubat ay ortalarnda denizden anakkale Boazna saldrarak burada yeni bir cephe atlar.88 tilf Devletlerinin bu cepheye byk kuvvetler gndermesi mttefik Alman ve Avusturya kuvvetlerinin ykn iyice hafifletmitir.89 Sonu

723

Yakn tarihimizin messif hadiselerinden Sarkam Harektnn bir macera olduu ve bir maceraperest olan Enver Paann bu harektla Almanlarn Avrupa cephesindeki ykn hafifletmek uruna, 90000 askeri Sarkam dalarna gmdne dair lkemizde yanl fakat yaygn bir gr vardr. Bu gr byk lde, ttihatlar ve dolaysyla Enver Paa aleyhine adeta bir karalama kampanyasnn balatld mtareke dneminde yazlan eserlerin etkisiyle olumutur. Sarkam Harektna 9. Kolordu Kurmay Bakan olarak katlan erif Kprlnn, Enver Paaya kar duyduu husumetin etkisinde kalarak yazd anlar, Enver Paa ve Sarkam Harektn karalama kampanyasnn ncln yapmtr. Sarkam Harektnn zerinden 86 yl gibi uzun saylabilecek bir zaman getii iin bugn bu harekt, mtareke gnlerindeki duygusal ortamn etkisinde kalmadan daha gereki olarak deerlendirme ansna sahibiz. Byle bir deerlendirme yapldnda Sarkam Harektnn yiyecek, klk donanm ve ulatrma hizmetlerinin eksik olmasna ramen olduka yksek bir baar ansna sahip olduu sylenebilir. Kuatma harektnn amacn anlamakta geciken Rus komuta heyetinin aknlk ierisinde yapt byk hatalar da bu ans bir kat daha artrmtr. Ancak benzer hatalara Trk komuta heyetinin de dmesi, zellikle 9. Kolordu Komutan hsan Paa ile 10. Kolordu Komutan Hafz Hakk Beyin verilen emirlere uyma konusundaki isteksizlikleri ve hadiselerin en kritik annda Sarkama tesadf eseri bir miktar Rus kuvvetinin gelmesi, zafer ans beliren Trk ordusunun byk bir yenilgiye uramasna neden olmutur. Nitekim bu harekt srasnda Rus ordusunda grev yapan Maslofki ve Nikolski gibi subaylar da harektn, baar ans yksek, cretkr bir taarruz olduunu ve kendileri iin ciddi bir tehlike oluturduunu kabul etmilerdir. Onlara gre kahramanca arpan Trk askerleri, harektn ilk gnlerinde galip gelebilecek durumdayken, Enver Paann maiyetindeki st dzey komutanlarn inisiyatif sahibi olmamalar nedeniyle bunu baaramamlardr. DPNOTLAR 1 2 3 smail Habib Sevk, Sarkam ve, Cumhuriyet, 19 Haziran 1937. Mehmed Emin, Umum Harpte Osmanl Cephesi Vekayii, stanbul 1338, s. 6. Karadeniz olay hakknda geni bilgi iin bkz. Nusret Baycan, Karadeniz Olay ve 1.

Dnya Harbine Giriimiz, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, VIII / 22 (Kasm 1991), s. 175-182; Mustafa Balcolu, Birinci Dnya Savana Giriimizle lgili Tartmalar ve Yeni Belgeler, Tarih ve Toplum, XIX / 114 (Haziran 1993), s. 340-341. 4 5 Nikoski, Sarkam Hareketleri (ev. Kaymakam Nazm), Ankara 1935, s. 4. Merkezi Tifliste bulunan Rus Kafkas Ordusu kolordudan mteekkildi. Ruslar, Almanya

ve Avusturya ile savaa baladklarnda Osmanl Devleti ile henz sava halinde olmadndan, Kafkaslardaki kolordularndan ikisini bat cephesine nakletmilerdi. Osmanl Devletiyle sava baladktan sonra bu cephedeki kuvvetin yetersiz olduu grld. Cepheyi takviye etmek zere

724

Kprky savalar srasnda Tiflisteki 2. Trkistan Kolordusu Aras vadisine intikal etti. Bylece iki kolordu Sarkam Grubu adyla birletirilerek 1. Kafkas Kolordusu Komutan General Bergmannn emrine verildi. Bunlarn dnda sava alanna hizmet taburlar ve ikinci derecede birtakm birlikler de gelmiti. Bkz. Maslofski, Umum Harpte Kafkas Cephesi (nr. Kaymakam Nazm), Ankara 1935, s. 23 vd. ; Nikolski, a.g.e., s. 3, 59. 6 323. 7 8 Nikolski, a.g.e., s. 6. Tannenberg zaferini kazanan Alman ordularnn sahip bulunduu imknlarla Kafkas Kprky ve Azap savalar hakknda daha geni bilgi iin bkz. Birinci Dnya Savanda

Trk Harbi Kafkas Cephesi 3.Ordu Harekt, I (Genelkurmay Bakanl Yayn), Ankara 1993, s. 97-

cephesindeki mevcut imknlar birbirinden ok farklyd. Tannenberg zaferi, iyi donanml kuvvetlerle uygun bir mevsim ve corafyada elde edilmiti. Bkz. Ali hsan Sabis, Harp Hatralarm Birinci Dnya Harbi, II, stanbul 1990, s. 263; H. Ik, Birinci Dnya Savanda Rus Cephesinde lk Muharebeler ve Sarkam Harekt, Drdnc Asker Tarih Semineri Bildirileri, Ankara 1987, s. 312. 9 10 Birinci Dnya Savanda Trk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekt, I, s. 348. Liman von Sandersin muhalefeti, Berlinde gl bir siyas nfuza sahip bulunan

Wangenheim etkinlii karsnda baarl olamamtr. Bkz. Joseph Pomiankowiski, Osmanl mparatorluunun k (ev. K. Turan), stanbul 1990, s. 90. 11 Guze, Byk Harpte Kafkas Cephesindeki Muharebeler (ev. Kaymakam Hakk), 79

Numaral Asker Mecmua, Say: 20 (1 Knunsani 1931), s. 34. 12 13 Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 269. Sava balamadan nce Kafkasyann Trk ve Mslman halklaryla, hatta burann Grc

ahalisiyle Osmanl Devleti arasnda Tekilt- Mahsusa vastasyla ibirlii salanmt. Bkz. Vahdet Keleylmaz, Kafkas Harektnn Perde Arkas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, XVI / 47 (Temmuz 2000), s. 367-393; Philip H. Stoddard, Tekilt- Mahsusa (ev. T. Demirel), stanbul 1993, s. 50 vd. 14 15 16 238 vd. 17 Guze, a.g.e., s. 37. Ahmet zzet Paa, Feryadm, I, stanbul 1992, s. 194; Guze, a.g.e., s. 35. Liman von Sanders, Trkiyede Be Yl (ev. . Yazman), stanbul 1968, s. 55 vd. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb, III / I, stanbul 1983, s. 356 vd; A. . Sabis, a.g.e., s.

725

18 128. 19 20 21

evket Sreyya Aydemir, Orta Asyadan Makedonyaya Enver Paa, III, stanbul 1972, s.

Fahri Belen, Birinci Cihan Harbinde Trk Harbi, I, Ankara 1964, s. 140. Guze, a.g.e., s. 50. ATASE Arivi; Kls. 69, Dos. 15, F. 29, 29-1, 29-2, 29-3. Dnemin Genelkurmay Harekt

ubesi Mdr olan Yarbay Ali hsan (Sabis) Bey henz sava balamadan Harbiye Nezaretine sunduu bir raporda, mevcut artlarda Kafkas cephesinde stratejik bir taarruza gemenin felketten baka bir sonu vermeyeceini ifade etmiti. Bkz. hsan Ilgar, Ali hsan Paann Bir Raporu ve Bir Mektubu, Hayat Tarih Mecmuas, Yl 5, I / 5 (Haziran 1969), s. 57. 22 23 24 Fahri Belen, Birinci Cihan Harbi, I, s. 140. Ali hsan Sabis, a.g.e., II, s. 263 vd; A. N. Kurat, a.g.e., s, 270. Taarruz emrinin tam metni iin bkz. erif Kprl, Sarkam hata Manevras ve Meydan

Muharebesi, stanbul 1338, s. 126-128; Guze, a.g.e., s, 50-51. 25 W. E. D. Allen- P. Muratoff, 1828-1921 Trk- Kafkas Snr Harpleri Tarihi, Ankara, 1966,

s. 264. Harekta dorudan doruya katlmayan Strange Beyin 5.000 kiilik mfrezesi toplam kuvvet miktarna dahil edilmemitir. 26 27 28 29 30 31 32 A. . Sabis, a.g.e., s. 274. W. E. D. Allen- P. Muratoff, a.g.e., s. 246. Nikoski, a.g.e., s. 7. J. Pomiankovski, a.g.e., s. 94; Guze, a.g.e., s. 41. . Kprl, a.g.e., s. 122; A. Baytn, a.g.e., s. 62. . Kprl, a.g.e., s. 131. Evliya elebi Soanl geidini yle anlatr;Yine bat tarafna giderek aml yollar ve

beller ap Soanl geidi adl byk bir geide geldik. Rumda, Acemde, Belhde ve Buharada herkesin bildii bir beldedir ki onu geen tccar ve yolcularn beli iki kat olur Bkz Evliya elebi, Seyahatname, I-II (nr. T. Kuran-N. Akta), stanbul 1986, s. 643. 33 Blgenin coraf yaps hakknda daha geni bilgi iin bkz. Hseyin Saraolu, Dou

Anadolu Blgesi, stanbul 1989, s. 37 vd. 34 Nihat Erim, Devletler Aras Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, I, s. 395 vd.

726

35

lber Ortayl, arlk Rusyas Ynetiminde Kars, . Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits

Dergisi, Say: 9 (1978), s. 346. 36 37 38 39 40 41 42 43 Maslofski, a.g.e., s. 88, 132, 146. Nikolski, a.g.e., s. 56. . Kprl, a.g.e., s. 128; Guze, a.g.e., s. 40, 52. W. E. D. Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 245 vd. Nikolski, a.g.e., s. 9 vd. . Kprl, a.g.e., s. 135 vd. Guze, a.g.e., s. 39. . Kprl, a.g.e., s. 145. Fahri Belen, XX. Yzylda Osmanl Devleti, stanbul 1978, s. 222; Fahri Belen, Birinci

Cihan Harbi, I, s. 140. 44 45 46 47 48 49 50 51 52 . Kprl, a.g.e., s. 145. . Kprl, a.g.e., s. 138 vd. ; A. Baytn, a.g.e., s. 73 vd. Nikolski, a.g.e., s. 13 vd. ; Maslofski, a.g.e., s. 89 vd. Maslofski, a.g.e., s. 94 vd. Maslofski, a.g.e., s. 98, 105; Nikolski, a.g.e., s. 16. W. E. D. Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 245. Maslofski, a.g.e., s. 105 vd. Sz konusu taarruz emrinin tam metni iin bkz. A. . Sabis, a.g.e., s. 282. A. Baytn, a.g.e., s. 76 vd. ; . Kprl, a.g.e., 154 vd. ; Alptekin Mderrisolu, Sarkam

Dram, II, stanbul 1988, s. 360. 53 54 Maslovski, a.g.e., s. 166; W. E. D. Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 247. A. Baytn, a.g.e., s. 83; Birinci Dnya Savanda Trk Harbi Kafkas Cephesi 3 nc Ordu

Harekt, I, s. 425. 55 56 . Kprl, a.g.e., 162. Guze, a.g.e., s. 40; L. von Sanders, a.g.e., s. 56 vd.

727

57 58 59 60

. Kprl, a.g.e., 162. W. E. D. Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 247. W. E. D. Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 249. 19. Svari Numune Alay Komutan Erzincanl Sleymanolu Ahmed Hamdi Beyin

Hatralar (1311-1343), Asker Tarih Blteni, Say: 37 (Austos 1994), s. 153; . Kprl, a.g.e., 178. 61 62 63 64 Maslofski, a.g.e., s. 112 vd. Fahrettin Erdoan, Esir Trk Ellerinde Hatralarm, (basm yeri yok) 1954, s. 64 vd. Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 252; . Kprl, a.g.e., s. 183. A. Baytn, a.g.e., s. 89, 92, 98. Kuatma hareketini yapan Trk birlikleri sahra toplarn

dalardan aramadklar iin Sarkam civarna ksa menzilli da toplarn getirebilmilerdi. 10. Kolordu sahra toplarn Kosor boaznda brakmt. Bkz. 19 ncu Svari Numune Alay Komutan Erzincanl Sleymanolu Ahmed Hamdi Beyin Hatralar (1311-1343) , Asker Tarih Blteni, Say: 37 (Austos 1994), s. 152. 65 66 67 68 69 70 Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 255; A. Baytn, a.g.e., s. 108. A. . Sabis, a.g.e., s. 294 vd. H. Ik, a.g.m., s. 329, A. Baytn, a.g.e., s. 121; 89 Kprl, a.g.e., s. 194. Maslofski, a.g.e., s. 161, nu: 5-22; Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 259. Ruslar tarihlerinde defa byk felketlerden kurtaran k hadisesine dikkat eken F.

Krzolu, bu klar Mareal K olarak nitelendirir. Bkz. M. Fahrettin Krzolu, nklp Tarihi Ders Notlar, Erzurum 1977, s. 13. 71 72 73 Kprl, a.g.e., s. 193. Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 264. zellikle tifs salgnndan lenlerin says olduka fazlayd. Bu ekilde vefat edenler,

alan byk ukurlara topluca defnediliyordu. Erzuruma dnen Hafz Hakk Paa da bu hastalk nedeniyle vefat etmiti. Bkz. 19. Svari Numune Alay Komutan Erzincanl Sleymanolu Ahmed Hamdi Beyin Hatralar (1311-1343), Asker Tarih Blteni, Say: 37 (Austos 1994), s. 157-158. 74 Maslofski, a.g.e., s. 152.

728

75 76 77 78 79

Guze, a.g.e., s. 46, 48. Allen-P. Muratoff, a.g.e., s. 265. F. Belen, Birinci Cihan Harbi, I, s. 144. Guze, a.g.e., s. 46. Bu konu hakknda daha geni bilgi iin bkz. Vakt- Seferde craat- Hkmete Kar

Gelenler n Cihet-i Askeriyece ttihaz Olunacak Tedbir Hakknda Kann- Muvakkat (14 Mays 1331) , Dstr, Tertib-i Sani, VII, Dersaadet 1336, s. 609; Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990; Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekt- htilliyesi (haz. H. Cengiz), Ankara 1983; Enver Konuku, Vann Ruslar Tarafndan gali, Yakn Tarihimizde Van Uluslararas Sempozyumu (Van 2-5 Nisan 1990), Ankara 1990, s. 22; Stanford J. Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II (ev. M. Harmanc), stanbul 1983, s. 378; Justin mc Carthy, lm ve Srgn (ev: B. Umar), stanbul 1998, s. 193-197; Tuncay n, Vanda Ermeni Komiteleri ve Faaliyetleri, Trk Kltr, XXXIX / 462 (Ekim 2001), s. 597-605. 80 Ruslarn dou vilayetlerini ele geirmesi hakknda daha geni bilgi iin bkz. Birinci Dnya

Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3 nc Ordu Harekt, II, s. 1 vd. ; Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab, III / III, Ankara 1991, s. 63 vd. ; Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 283 vd. 81 Cemal Paa Rus istils srasnda Trk ve Krtlerden ldrlenlerin saysnn bir milyonu

getiini ifade etmitir (Bkz. Cemal Paa, Hatralar, stanbul 1959, s. 363-364). Rus ve Ermenilerin yre halkna kar giritikleri bu saldrlara dair yaynlanm olan belgeler iin bkz. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezalimi, I, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yayn, Ankara 1995. 82 Bu gler hakknda daha geni bilgi iin bkz. Nedim pek, Birinci Dnya Sava

Esnasnda Karadeniz ve Dou Anadoluda Cereyan Eden Gler, Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 12 / 1 (Mays 1999), s. 161-224; Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas (1913-1918), stanbul 2001, s. 227-244; Justin mcCarthy, a.g.e., s. 263-266. 83 ark Vilayetlerimiz, kdam, 6 Austos 1918, s. 1; Yerasimos Stefanos, Milliyetler ve

Snrlar Balkanlar, Kafkasya ve Orta-Dou, stanbul 1995, s. 288. 84 Faik Tongu, Birinci Dnya Savanda Bir Yedek Subayn Anlar, stanbul 2001; evket

Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, stanbul 1987, s. 141-161. 85 86 Rafael Muhammetdin, Trkln Douu ve Geliimi, stanbul 1998, s. 116. M. F. Krzolu, a.g.e., s. 13.

729

87

C. F. Aspinal-Oglander, Byk Harbin Tarihi anakkale Gelibolu Asker Harekt, I (ev.

T. Tunay), stanbul 1939, s. 65. 88 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, I, anakkale Cephesi I nci Kitap, Genelkurmay

Bakanl Yayn, Ankara 1993, s. 75, 115 vd. 89 Guze, a.g.e., s. 46 vd.

730

I. Dnya Sava'nda Osmanl Devleti'nin Azerbaycan ve Dastan'a Askeri ve Siyasi Yardm / Dr. Nsr Yceer [s.409-433]
ARATIRMACI / TRKYE 1. Giri Devletin ynetimini deta tek bana elinde tutan Enver Paann iradesiyle 2 Austos 1914te Almanya ile gizli bir ittifak Antlamas yaplnca Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesi kanlmaz olmutu. Bunun hemen akabinde Amiral uson (Souchon) komutasndaki Goben ve Breslav adl Alman zrhllarnn anakkale Boazndan geerek stanbula gelmesi ve Enver Paann emriyle Trk donanmasyla birlikte Karadenize alarak 29 Ekim 1914te Ruslarn Sivastopol, Odesa, Novarosisk ve Kefe deniz slerini bombalamas tilf Devletlerinin Osmanl Devletine sava iln etmesine neden oldu. Osmanl Devleti de 11 Kasm 1914te tilf devletlerine sava iln ettiini aklamasyla; drt yl boyunca yedi deiik cephede imparatorluun yklmasyla sonulanacak bir savan iinde buldu kendisini. Bu savata nemli cephelerden biri phesiz Ruslarla etin muharebelerin yapld Kafkas cephesidir. Odesa ve Sivastopolun bombalanmasndan sonra douda Trk snrndaki Rus birlikleri harekt ve faaliyetlerini artrm, 1 Kasm 1914 sabah Rus birlikleri Musun, Narman, Ktek ve Kaleboaz blgelerinden Trk snrn geerek sava balatmlardr.1 Bunun zerine sava Kafkaslara tayacak Sarkam taarruzuyla 22 Aralk 1914 tarihinde balayan muharebeler 14 Ocak 1915 tarihinde 3. Ordu birliklerinin souk hastalk ve donanm yetersizlii gibi faktrlerin de etkisiyle nemli bir ksmnn yok olmasyla dramatik bir ekilde bozgunla sonulanmtr. Sarkam malubiyeti sonucu ok gsz duruma den 3. Ordu karsnda Rus Kafkas Ordusu 1915 ve 1916 yllarnda salad stnlkle taarruzlarn gelitirerek Dou Karadeniz ve Dou Anadolunun nemli bir blmn igal etti. Rus ordusunun bu stnl Rusyann i bnyesinde yaanmaya balayan buhranla 1917 ylnda yava yava kaybolmaya balad. Rusyada 12 Mart 1917de meydana gelen htill sonucu arln devrilmesi ve Rusyann iine dt siyas ve sosyal alkantlar, orduda da etkisini gstermeye balamt. Nihayet 7 Kasm 1917de meydana gelen Bolevik htilli, olaylara yeni bir yn vermiti. Bolevik htilli sonrasnda Rus siyasetinin deimesiyle Kafkas cephesinde bar imkn ortaya kmt. Alman cephesinde byk darbeler yiyen Rus ordusunun durumu ok ktlemiti. Bolevik Rus idarecilerinin mracaat zerine Almanya mtarekeyi kabul etti. 15 Aralk 1917de Brest-Litovsk ehrinde bir taraftan Almanya, Avusturya, Bulgaristan ve Osmanl Devleti, dier taraftan da Rusya arasnda mtareke yapld ve bar grmelerine baland. te yandan Trk-Rus Kafkas cephesinde de 18 Aralk 1917de Erzincan Mtarekesi akdedildi. Erzincan Mtarekesinin imzalanmasnn ardndan Rus ordularnn igal ettikleri blgelerden ekilmeye balamalaryla, bu blgeler, Ermeni etelerinin faaliyet alan hline geldi. Cepheden ekilen Rus birliklerinin yerini mtareke hkmlerine aykr olarak Ermeni

731

eteleri alarak, Rus igal blgesindeki Trk nfusa kar byk apl bir imha hareketine giritiler. Gayeleri buralarda Ermeni ounluunu meydana getirmekti. Blgedeki Trklerin can ve mal emniyeti kalmamt. Bu durumda, Trk ordusunun harekete gemesi bir zorunluluk hline gelmiti.2 Bolevik htillinin meydana getirdii ynetim boluu Kafkaslarda da hissedildi. Bundan kaynaklanan anari ve terrn yaygnlamasndan endielenen Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan ileri gelenleri 11 Kasm 1917de Tifliste bir araya gelerek Maveray Kafkasyann durumunu grmeye baladlar. Toplantda bir konuma yapan Grc temsilci Noy Jordaniya zetle unlar syledi: Son yzylda Transkafkas, Rusya ile omuz omuza almtr ve kendini Rusya Devletinin ayrlmaz bir paras kabul etmitir. imdi bize bedbahtlk yz vermitir. Rusya ile ilikiler kesilmi ve Transkafkas tek kalmtr. Biz ayaa kalkmalyz ve kendimizi kurtarmalyz ya da anarinin kucanda mahvolmalyz. Neticede Jordaniya Transkafkas felaketten kurtarmak iin unsurun bir araya gelmesiyle bir hkmetin kurulmasn teklif etti ve toplantda Transkafkas Hkmetinin kurulmas kabul edildi. 14 Kasmda hkmetin kurulduu iln edilerek bakanlar kurulu akland. Kabinede; Eitim, Adalet, Ticaret ve Sanayi, Ulatrma ve Kanunlara Nezaret Bakanl Azerbaycana verilmiti.3 Gney Kafkasyay ynetmek iin milletin katlmyla oluturulan bu konfederasyon salam bir yapya sahip deildi. Aralarnda tarih ihtilaflar olan bu unsurlar arasnda bir birlik yoktu ve tarihi artlar neticesinde mecburiyetten bir araya gelmilerdi. Bu milletlerin yakn ve uzun vadeli deiik hedefleri vard. Grcler ve Ermeniler iin en nemli sorun Trkiye ile Kafkas cephesinin tasfiyesi iken Azerbaycan Trkleri, memleketlerinin merkezi ve en byk ehri olan Baknn Boleviklerden bir an evvel kurtarlmas iin alyorlard. Grc ve Ermeniler ve kendi ilerinde serbest hareket ederek, her biri mill tekiltlarn kurmu ve mill amalarn gerekletirme yolunu tutmulard. Fakat ilerinde vaziyeti en kt olanlar Azerbaycan Trkleriydi. nk Ermeniler ve Grcler eski arlk ordularnda bulunan subay ve askerlerini toplayarak kendi ordularn tekil ettikleri hlde Azerbaycan Trkleri bundan mahrum kald. nk arlk dneminde Rus ordularna buradaki Trklerden asker alnmyordu. Dolaysyla bir asrdan fazla sren Rus idaresinde, Azerbaycan Trkleri askerlii unutmulard.4 Brest-Litovsk grmelerinde Osmanl Hkmetinin Kars, Ardahan ve Batum zerindeki istekleri, Sovyet Rusya Hkmetince kabul edilmeyince grmeler 10 ubat 1918de kesilmiti. Bunun zerine Enver Paann emriyle 3. Ordu Komutan Vehip Paa Ermeni birliklerine kar ileri harekta geti ve 1914 ylndaki Trk-Rus snrna ulald. Trk ordusunun ilerleyii karsnda 3 Mart 1918 ylnda Sovyet Rusya hkmeti Brest-Litovsk Antlamasn imzalad. Bu antlama ile Kars, Ardahan ve Batum Osmanl Devletine brakld. Brest-Litovsk Antlamasnn hkmlerinin tatbiki iin Vehib Paa Transkafkas Hkmetine 10 Mart 1918de bir nota vererek, Ermeni ve Grc birliklerinin Kars, Ardahan ve Batumdan ekilmesini istedi. Fakat Grcler Batumun, Ermeniler Karsn Osmanl Devletine verilmesine kar ktlar. Ayn zaman Brest-Litovsk Antlamasn tanmadklarn iln ederek Osmanl Devleti ile bu meselenin zm iin grmeler yaplmasn teklif ettiler. Osmanl

732

Hkmeti bu teklifi kabul ettiini bildirdi.5 Kars, Ardahan ve Batumun geleceine dair grmelerin Trabzonda yaplmas kararlatrld. Konferans 14 Mart 1918de resmen ald. Transkafkas Hkmeti konferansta Grc henkelinin bakanlnda bu millete mensup 43 kiilik bir heyetle temsil edildi. Konferansta sorunlarn dile getirmek ve Osmanl yardmn temin etmek iin Dastandan gelen delegeler de vard. Grmelerde Osmanl Hkmetini Adliye Nazr Halil (Mentee) Bey ile Albay Hseyin Rauf (Orbay) temsil ediyordu. Konferansn al konumasn yapan Albay Rauf Bey Osmanl Devletinin Transkafkasyada bar esas alan iyi ilikiler kurmak isteini belirterek, Kafkasyada kurulan bu hkmetin ynetim ekli ve siyas niteliinin akla kavumasn istedi. nk Transkafkas Hkmeti ve parlmentosu olan Seym Meclisi bamsz bir devlet olduunu dnyaya iln etmemiti. Ayrca Sovyet-Rusya ile olan balantsnn niteliini de aklamamt. Ortada belirsiz bir durum mevcuttu. Transkafkas Hkmeti temsilcileri bu belirsiz durumu aklamada glk ekiyorlard. Geen zaman ierisinde Seym Meclisinde bulunan btn gruplarda bamszln iln edilmesi eilimi dodu. 22 Nisan 1918de meclis byk ounlukla Transkafkas Demokratik Federetif Cumhuriyetini iln etti. Transkafkas temsilcileri bir ay sren grmelerde Brest-Litovsk Antlamasnn Kars, Ardahan ve Batuma ilikin hkmlerini kabul etmemiler ve Trabzon Konferans herhangi bir antlamaya varlmadan 14 Nisan 1918de sona ermiti. Osmanl Devleti antlama artlarn kuvvet kullanarak yrrle koymaya mecbur kaldndan Trk ordusu ileri harektna devam etti ve Kars, Ardahan ve Batum Osmanl snrlarna dhil edildi.6 2. Batum Bar Konferans ve Transkafkas Hkmetinin Dalmas Trabzon Konferansnn bir sonu alnmadan dalmas zerine 3. Ordunun ileri harektndan sonra ortaya kan yeni asker ve siyas sorunlarn grlecei Batum Konferans 11 Mays 1918de balad. Transkafkas Hkmeti konferansa 45 kiilik heyet gndermiti. Heyetin bu kadar kalabalk olmas Transkafkas Hkmetinin iinde bulunduu siyas karkl yanstyordu. Transkafkas Konfederasyonunun parlmentosu olan Seym Meclisindeki mill gruplara dhil olan her siyas parti kendisini temsil edecek bir ye gnderme fikrine sahip idi. Bu partilerin birbirlerine olan gvensizliini gsteriyordu. Ancak asl temsil grevini alt kii stlenmiti. Bunlar Grcistanda Babakan ve Dileri Bakan sfatyla heyet bakan Chenkeli ve Nikoladzo, Azerbaycanda Mehmet Emin Resulzade ve Mehmet Hasan Hacinski, Ermenistandan Kaaznuni ve Hatisyan idi. Konferansa Osmanl Devleti ve Almanyann da uygun grmesiyle Kuzey Kafkas Dallar ttifakn temsilen Haydar Bammat, Abdlmecit ermoyef, Temirhanov ve Gandemirov katlmlard. Alman heyetinde Fon Lossov eski Tiflis Elisi Kont ulenberg, Yakn Dou uzman diplomat Von Vezenberg bulunmuyordu. Osmanl Devleti Adliye Nazr Halil (Mentee) Bey bakanlnda bir heyeti konferansa gndermiti. Bu heyette 3. Ordu Komutan Vehip Paa da yer almt.7 Konferansn al konumasn Halil Bey yapt. Mevcut durumu ve Osmanl Devletinin isteklerini sralad. Halil Bey, Transkafkas Hkmeti Brest-Litovsk Antlamasnn artlarna uymadndan anlama ile kazanlm haklarn ancak kuvvet yoluyla elde edildiini bu durumda Osmanl karlarnn mevcut durum karsnda yeniden deerlendirilip belirlendiini belirterek on iki madde ve ilveden ibaret olan Osmanl Devleti ile Transkafkas Cumhuriyeti arasnda bar ve

733

dostluk hakknda antlama metnini mzakere iin Transkafkas temsilcilerine takdim etti. Antlama metninde Osmanl Devleti savata verdii kayplara karlk olarak yeni topraklar talep ediyordu. Bu talepler Ahska, Ahlkelek, Aleksandrapol, Emiedzin kazalar ve Kars-Aleksandrapol-Culfa demir yolunu ihtiva ediyordu.8 Osmanl Devleti Brest-Litovsk Antlamas ile belirlenen snrn tesinde toprak taleplerinde bulunmakla arlk Rusyasnn yklmasndan sonra Kafkaslarda ortaya kan bu tarih frsattan azam lde yararlanmay amalamaktadr. Tiflis merkezli Transkafkas Konfederasyonunun ok zayf bir yap arz etmesi Osmanl Devletini cesaretlendiren bir baka faktrdr. Ancak Osmanl isteklerinin bu ekliyle kabul edilmeyecei Transkafkas Hkmeti temsilcileri tarafndan ifade edildi. Grmeler srasnda Grclerle Ahska ve Ahlkelek blgelerinde arpmalar olurken, GmrCulfa demir yolundan yararlanma talebini Ermeniler kabul etmedii iin, 1., 2. Kolordu Grup Komutan Yakup evki Paa, bu blgelerdeki Trk birliklerine harekt emri vermi ve 15 Maysta Gmr, 28 Maysta Karakilise ele geirilmiti. Bu baarlarla bir yandan Batumdaki Transkafkas heyeti, Trk isteklerini kabule zorlanrken, bir yandan da ad geen blgelerde Ermenilerin yapt katliam durdurulmutu. Trk birlikleri Erivan ve Tiflis istikametinde ilerleme kaydetmelerine ramen Transkafkas heyeti Halil Mentee Beyin ileri srd artlar kabul etmemiti.9 Bu durum karsnda Halil Bey tutumunu sertletirdi ve Transkafkas heyeti bakan henkeliye bir nota verdi. Kafkaslardaki mevcut durumu yanstan sz konusu notada u ifadeler yer alyordu: zat lilerine malm olduu zere Kafkasn durumu ok kritik ve karktr ve zmlenmeye muhtatr. Bak ve etrafnda yz binlerce Trk ve Mslman kendilerine inklp diyen vicdansz haydutlarn kanl penesinde inliyor. Bu zavalllar tehdit eden, dzelmesi imknsz felaket gnden gne artmaktadr. Saysz mteekkil haydut glerinin tecavzne maruz kalan Kafkasn baka blgelerindeki Trk ve Mslman halkn durumu hi de mit verici deildir. Reis hazretleri, kabul edersiniz ki, bu ad tamaya lyk olan hibir hkmet, komu olduu bir arazide byle katliamlarn cezasz kalmasna dayanamaz ve yine kabul ediniz ki, Kafkas mahveden bu anari mnasebetiyle Devlet-i Ali-i Osmaniyenin durumu ok naziktir. nk bu anari Devlet-i Ali-i Osmaniyenin halk ile ayn rk ve dine mensup bir halkn asayii ile dahi alakas vardr. Dier taraftan genel harbin gerei olarak Devlet-i Aliye kendi ordusunu dier cephelere Kafkas yolu ile gndermek mecburiyeti karsndadr. Bu da imdiki muayyen olmayan duruma son vermeyi gerektiriyor.10 Halil Bey bu notaya ilveten Osmanl Devletiyle kalc bir barn yaplabilmesi iin Transkafkas Konfederasyonunu tekil eden her toplumun kendi bamsz devletlerini iln etmeleri gerektii eklindeki yeni yaklamyla grmelere deiik bir boyut kazandrd. Zaten mill karlar birbirleriyle atan bu toplumun zoraki gerekleen bu beraberlii devam ettirme hususunda istekleri de zayflamtr. nk Ermeniler ve Grcler Trk ordusunun ilerleyiine Ermeniler ve Grcler engel olmaya alrken, Azerbaycan ileri gelenleri Osmanl idarecilerini tevik etmekteydiler. Bu durum karsnda Transkafkas Konfederasyonunun meclisi Seym 26 Mays 1918de yapt son toplantsnda konfederasyonu feshetmitir; ayn gn Grcler ve Ermeniler kendi

734

mstakil devletlerini iln etmilerdir. 28 Mays 1918 tarihinde de Azerbaycan bamszln iln etti. Yeni kurulan bu devletten Grcistann bakenti Tiflis, Ermenistann bakenti ise Erivan idi. Azerbaycan Cumhuriyetinin bakentinin Bak olmas gerekirdi. Ancak, buras, 31 Aralk 1917de Kafkas fevkalde komiseri olarak Petrograddan gnderilen Ermeni komnistlerinden Stephan aumyann dzenledii bir darbe ile Azeri ynetiminin devrilmesiyle 18 Mart 1918de Boleviklerin ynetimine girdi. Bu sebeple Azerbaycan Cumhuriyetinin bakenti geici olarak Gence oldu. 28 Maysta bamszln iln eden Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinde Transkafkas Konfederasyonu meclisi olan Seymde bulunan Azerbaycanl yelerden bir Mill Meclis meydana getirildi. Bu meclisin bakanlna Mehmet Emin Resulzade seildi. Sekiz bakandan oluan Azerbaycan Hkmetinin ilk babakan Feth Ali Han Hoyski oldu.11 30 Mays 1918de Azerbaycan Cumhuriyetinin kurulmas hakknda Babakan Hoyskinin imzalad bildiri btn lkelerin dileri bakanlklarna gnderildi. Azerbaycan Devletinin bamszln iln etmesi Rusya ve ran rahatsz etmiti. ran yetkilileri kesin belirlenmemi snrlar ierisinde yeni kurulmu devletin Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti olarak adlandrlm olmasnn Osmanl Devletinin yardmyla Gney Azerbaycanla birleebilecei ynnde bir hazrlk olduundan ran yetkilileri pheleniyorlard. 4 Haziran 1918de imzalanan Dostluk Antlamas bu pheleri daha da artrmt. rann duyduu rahatszla son vermek iin Azerbaycan Hkmeti d yazmalarnda Kafkas Azerbaycan ifadesini kullanmaya balad.12 Kafkasyadaki siyas gelimeler, Sovyet Rusya ve Almanyann tasvip etmemesine ramen Enver Paann istedii ekilde Osmanl Devletinin lehine sonuland. Bamszlklarn iln eden Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycan ile 4 Haziran 1918de ayr ayr bar antlamalar imzaland. Bu antlamalarda Grcistan ve Ermenistann gl bir devlet olarak ortaya kmamalarna zellikle dikkat edilmitir. Grcistanla yaplan antlamaya gre Brest-Litovsk baryla tespit edilen snr Osmanl Devletinin lehine daha da geniliyordu. Osmanl Devleti Batum ehrinden baka Ahska ve Ahlkelek kazalarn almak suretiyle bu blgedeki snrn 1828deki genilie ulatryordu.13 Osmanl Devleti, Ermenistan ve Azerbaycan arasnda yaplan antlama ile 1877deki snr esas kabul edilmitir. Bylece; Gmr-Culfa demir yolu Osmanl Devletine gemekte, Tebriz ve Kuzey ranla irtibat salanp buraya kuvvet sevkyat rahata yaplabilmekte idi. Ayrca Culfa Nahcivan blgesinin elde edilmesiyle Azerbaycanla komuluk kurulup yardmlama kolayca salanabilecekti. Osmanl Devletinin Grcistan ve Ermenistan ile imzalad antlamalarda yukarda belirtilen hususlardan baka; bu iki devletin ordusunun Osmanl Devletince uygun grlecek byklkte olmas, demir yollarnn Trk ordusu tarafndan kullanlabilmesi, dolaysyla bu devletlerin topraklarna girilip oralardan geilmesi, Osmanl Devletiyle savaan devletler uyruklularnn snr d edilmesi gibi hkmler de yer alyordu.14

735

Osmanl Devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda Kars, Ardahan ve Batumun statsnn grld Trabzon Konferansnda balayan yaknlama Batum grmelerinde iyice artm; iki devlet arasnda siyas, asker, hukuk, iktisad alanlar kapsayan bir antlama imzalanmtr. Yaplan antlamann birinci maddesinde; Osmanl Devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda daima bir kardelik ve dostluk var olaca vurgulanmakta, ikinci maddesinde; Azerbaycann Grcistan, Ermenistan ve Osmanl Devletiyle olan snrlar ayrntl biimde belirtilmektedir. Antlamann dier nemli maddeleri ise unlardr: Azerbaycan Cumhuriyeti tarafndan istenildiinde Osmanl Devleti intizam ve asayi temin etmek iin bu lkeye asker gnderebilecektir. Azerbaycan Cumhuriyeti snrlar ierisinde hibir etenin kurulmasna ve faaliyetine meydan verilmeyecektir. ki taraf, demir yollarnn iletilmesi ve kullanlmasnda birbirine kolaylk gsterecektir. Antlamann 7nci, 8inci ve 9uncu maddelerinde; konsolosluk, hukuk ve ekonomik faaliyetlerle posta ve telgraf ilerine dair i birliini n gren antlamalarn yaplmas kararlatrlmtr. Esas antlama metnine ek olarak askerlik ilerine ait antlama da yaplmtr. Buna gre; Azerbaycan Cumhuriyeti, Osmanl Devleti ve onun mttefikleriyle savaan devletlerin btn memurlarn snr d ederek, sava devam ettii mddete bunlar devlet hizmetine almayacaktr. Osmanl Devleti Azerbaycan Cumhuriyeti snrlar dhilinde asker amal her trl nakliyat ve sevkyat serbeste yapabilecekti ve bu amala demir ve kara yollarndan yararlanabilecekti. Ayrca petrol mecralarnn mevcut durumlarnn korunmas hususunda Osmanl Devleti ile Azerbaycan ve Grcistan Cumhuriyetleri arasnda bir itilfname imzalamtr. Bu antlamalar Osmanl Devleti adna Adliye Nazr Halil Mentee ile 3nc Ordu Komutan Mehmet Vehip Paa, Azerbaycan Cumhuriyeti adna ise Dileri Bakan Mehmet Hasan Hacinski ile Mill Meclis Bakan Mehmet Emin Resulzade imzalamtr.15 Grld gibi Osmanl Devleti yeni kurulan ve en nemli hayat kaynaklar igal altnda bulunan Azerbaycan Cumhuriyetini siyas ve asker alanda desteklemi, onu meru bir devlet olarak tanm, bu zor gnlerinde ayakta durmasna yardmc olmutur. Yaplan bu antlamalar, aralarnda soy ve kltr birlii olan bu iki devletin uzun bir ayrlktan sonra birbirlerine yaknlamalarn salamtr. Nahcivan ve Karaba yoluyla coraf yaknlamann da tesis edilmesiyle bu antlamalarla gelecek iin tam bir dayanma ve yardmlamann temelleri atlmtr. 3. Azerbaycann Durumu

736

Osmanl Devletinin siyas desteiyle Azerbaycan Devleti kurulmutu fakat Azerbaycanda yaayan Trklerin, iinde bulunduu tehlikelere kar vatan koruyarak istiklllerini srdrecek bir asker kuvvetleri bulunmuyordu. nk; arlk Rusyas idaresi altnda yaayan Trklerin (baz istisnalar dnda) kltrel, ilm, iktisad ve asker sahalarda ilerlemelerine bilinli olarak engel olunmutur. arlk Rusyas, devlete olan ballklarna phe ile bakt Trkleri genelde askere almam, onlara silh vermeyerek yllarca askerlik mesleinden uzak tutmu ve onlarn bu sahada gelimelerini byk lde nlemiti. Bu kstlamalara ramen Rus ordusunda 200den fazla subay ve Samed Mihmandarov, Ali Aa hlinski ve Hseyin Nahcivanski gibi generaller grev yapmlardr. Asker sahada hl byle iken, devlet ynetimi ve brokrasiden de Trkler mmkn olduunca uzak tutulmulardr. Trklerden kaymakam olan, emniyet tekiltnda grev yapan ok nadir olup, ulatklar en yksek devlet memuriyeti mtercimlikten teye gidememitir. Buna mukabil Ermeni ve Grcler askere alnmlar, bu alandaki yeteneklerini gelitirmilerdir. Bunlardan Rus ordusunda grev yapan ok sayda subay ve general de yetimitir. Ayn zamanda, her trl devlet iinde grev alarak aralarndan yksek brokratlar ve valiler de kmtr.16 Yllardr arlk rejiminin baskc ynetiminde yaamak zorunda kalan Azerbaycan Trkleri, Bolevik htillini yeni bir dnemin balangc olduunu dndkleri zellikle demokratik aydnlar sevinle karlamlardr. Mehmet Emin Rezulzadeye gre: 1917 Devrimi mahkm snflara hrriyet, mahkm milletlere muhtariyet verecekti. Bolevik ihtillin akabinde Bakde yaayan muhtelif gruplar, petrol sanayicileri ittifak da dhil olmak zere ehri idare etmek iin sosyal tekiltlarn yrtme komitesini kurdular. Artk legal bir hl kazanan Boleviklerin faaliyetleri de gelimeye balad. Ancak onlar henz Bak Konseyinde aznlkta bulunmuyorlard. 6 Mart 1917de 52 bin ii tarafndan seilmi Bak Konseyinin 52 yesinin 9unu Bolevik Parti yeleri oluturuyordu. Buna ramen gyabnda Konsey Bakan seilen Leninin gvendii Boleviklerden Ermeni asll Stephan aumyan mevcut artlarn gerei olarak yerini karlkl antlama esasna gre eserlerin lideri Sako Saakyana verdi.17 Geen bir yl zarfnda Bakde Trklerin aleyhine ban Ermeni Tanaksutyun Partisinin ektii Ermeni ve Bolevik Ruslar da meydana gelen gl bir ittifak olumaya balad. Leninin haklara zgrlk vadeden beyannamesinin uygulamaya yansmayacann iaretleri alnmaya balamt. Sovyet Rusya iin Bak petrolleri hayati bir neme sahipti. Birinci Dnya Savann ve ihtillin etkisiyle kme noktasna gelen Sovyet-Rusya ekonomisi ancak Bak petrolleriyle g kazanabilirdi. Bu sebeple Kafkasyann zellikle Baknn elde tutulmas iin Sovyet liderleri gerekli tedbirleri almakta gecikmediler. Lenin Stephan aumyan geni yetkilerle donatarak Bakye gnderdi. aumyan, Bakde bulunan Rus iilerine ve Tanaksutyun Partisinin ynlendirdii Ermenilere dayanarak 18 Mart 1918de Baky muhtelif sosyal snflar adna yneten komiteyi devirerek idareyi ele geirmitir.18 aumyan Baky yeniden Sovyet-Rusya idaresine sokmak iin, bask ve terr takip ettii politikann bir arac olarak kullanmaya balad ve Trklere kar geni kapsaml bir sindirme hareketi balad. Ermeni ve Ruslardan oluturduu Bolevik ttifak, Azerbaycan bamszlnn en byk siyas partisi olan Msavat Partisinin sosyal tabann yok edip nce Bakde daha sonra aama aama btn Transkafkasta egemen olmay plnlyordu. Bu plnn ilk aamas olarak 30 Mart-1 Nisan 1918 tarihlerinde Ermeni-Bolevik birlikleri Bakde 12.000 Trk katlettiler.

737

Ayn tarihlerde bu katliam hareketleri baz kazalarda da gerekletirildi. amah kazasnda katledilen 8000 kiiden 1653n kadnlar 695ni ocuklar oluturuyordu. Azerbaycann genelinde 1918 ylnn yaz aylarnda Ermeni-Bolevik terr 50.000den fazla Trkn cann almtr. Kanl Mart olaylarndan sonra Stephan aumyann kurduu Bak Halk Komiserleri Sovyetinin anti-Trk siyaseti Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetine Osmanl Devletinin asker yardmn zorunlu hale getirmiti.19 Bakdeki Bolevik aumyan idaresinin tekil ettii ve ounluu Ermenilerden oluan Bolevik kuvvet, Azerbaycan topraklarn igale balayarak Gence istikametinde ilerlemeye balamlard. Dier yandan Gmr ve Karakilise muharebelerinden malp olarak ekilip Azerbaycan topraklarna giren Ermeni kuvvetleri ve Azerbaycanda yaayan Ermeniler, Karaba ve Gence havalisinde terr estirip masum, silhsz halk katlediyorlard. Bu ekilde doudan ve batdan ayn unsurun istilsna maruz kalan Azerbaycan Hkmeti, Gencede ok az milis kuvvetiyle aresizlik iinde bu tehlikelere kar koymaya alyordu. Azerbaycan topraklarnn igalden kurtarlmas, Osmanl Devletinin yapaca asker yardmla mmkn olabilirdi. 4. Osmanl Devletinin Azerbaycana Yardm Transkafkas Konfederasyonunun dalmasyla kurulan Grcistan ve Ermenistann siyas ve asker tekiltlanmas Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetine oranla daha iyi durumda idi. Ermeni ve Grc mill ordusunun kurulmas kolaylkla gerekleti. nk Kafkas Cephesinde Rus ordusunun bnyesinde zellikle Ermenilerden tekil edilmi gnll birlikler bulunuyordu. Rus ordusunda grev yapan Ermeni subaylardan bu ordunun komuta kademesi oluturuldu. Ermeni mill emellerini gerekletirmek iin kurulan bu ordu esasen kurulduu andan itibaren macerac ve Trk dman kat millyeti dairelerin emrinde hareket etti ve mevcudu 17 bini bulan bu Ermeni birlikleri Azerbaycan Trklerine kar terr faaliyetlerine balad.20 Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarnn bata Bak olmak zere nemli bir ksm igale urad. Bakden bat istikametine taarruza geen ounluunu Ermenilerin meydana getirdii Bolevik birlikler, Bak ile Gence arasndaki topraklar igal ederek Gkay kasabasna kadar ilerlemilerdi. Azerbaycan halk savunmasz bir durumda olduu iin bu istilclar durduracak bir kuvvete ihtiya vard. Azerbaycan Trkleri kendilerini kurtaracak kuvveti ancak Osmanl Devletinin salayabilecei midini tayorlard. Gencede kurulmu olan Azerbaycan Mill Komitesi ilk defa Naki Keykurunu stanbula gndermi. Enver ve Talat Paa ile gren bu zat Osmanl Devletinden yardm isteinde bulunmu ve olumlu cevap almt. Benzer yardm talepleri Trabzon Konferansnda Azerbaycan ileri gelenleri tarafndan Osmanl delegelerine iletilmiti.21 Azerbaycann her yerinde Trk halknn terr ve katliama maruz kald bir ortamda N. Yusufbeyli genel durumu u ekilde ifade ediyor: Alnan yeni bilgiler Transkafkasyann her yerinde dehetli anarinin hkm srdn gsteriyor. Vatanda savann dehetli devri balyor, hergn insanlar yaralanyor, katlediliyor. Gpegndz Gencede hi ekinmeden kudurmu soyguncular Mslman kadnlara tecavz ediyor ve deerli eyalarn alyorlar. imdi sadece Azerbaycan Trklerini deil, btn Transkafkas bryen anariyi kendi glerimizle halledemiyoruz. Mays aynn balarnda durum iyice arlat iin Azerbaycann deiik yerlerinden temsilciler Batuma gidip Trkiyeden yardm isteme karar aldlar. Ayrca Transkafkas Meclisinin Trk grubuyla yapt ortak

738

toplantda Osmanl Devletinin yardmn hzlandrmak iin M. Y. Caferov, N. Yusufbeyli ve H. Hasmemedovun Batuma ve stanbula gnderilmesine karar verildi. Batumda bulunan Azerbaycan delegeleri Azerbaycann son durumu hakknda Mill rann yesi N. Yusufbeyliden ve Azerbaycann deiik yerlerinden gelen delegelerden detayl malumat aldktan sonra 4 Haziran Dostluk ve Birlii Antlamasnn drdnc maddesine dayanlarak Osmanl Hkmetinden yardm istenmesi kararn aldlar. Bu maksatla Mill ra Bakan M.Emin Resulzade ve Dileri Bakan Mehmet Hasan Hacnski Azerbaycana yardm gnderilmesi hakknda Osmanl delegeleriyle grmeler yapt. Antlama artlarnn gerei olarak Azerbaycana asker birlik gnderilmesini talep ettiler. Btn Azerbaycan halk Osmanl askerinin gelmesini sabrszlkla bekliyordu. Azerbaycan Babakan Feth Ali Han Hoyski yardm konusunda u mtalada bulunuyor: Trkiye Azerbaycan Sulhnamesinin bir maddesine gre memleketinize ne vakit lzm olsa hakkmzn mdafaas iin Trkler bize bir miktar asker vermeliydiler. Ona gredir ki, darda kalnca bu areye bavurduk. Trkler emel ve vazifelerini iyi niyetlerle yerine getirdiler. Elbet ordusuz, gsz grlmesi pek mkl olan iler ok zorluklarla yava yava yryordu. Bize dardan g almak iin baka millet ve devlete mracaat ettiimizde bir sonu hasl olmazd. Ona gredir ki, dinda ve millettamz olan Trkiyeye mracaat edildi.22 Azerbaycan ve Dastandan gelen yardm istekleri ve Musuldaki 3. Ordudan Azerbaycann durumunu tetkik iin gnderilen heyetin orada tekilt yaplmaya uygun bir ortam var eklindeki raporlar Enver Paay Kafkas siyasetini ikinci kez uygulamaya koymak iin harekete geirdi. Trklerin ve Mslmanlarn etkin olaca Osmanl Devleti ile Sovyet Rusya arasnda bir tampon devlet durumunda olacak Kafkas Konfederasyonunun meydana getirilmesi iin uygun bir zeminin mevcut olduu son aylarda yaanan siyas ve asker gelimeden anlalmt. Osmanl Ordular Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paa Azerbaycan igalden kurtarmak iin gerekletirmeyi dnd Azerbaycan harekt konusunda iki yaknna grev vermeyi uygun grd. Bunlardan biri Kutl Ammare kahraman amcas Halil Paa, dieri ise vey kardei Yarbay Nuri Beydi. Halil Paa 29 Haziran 1918de sonunda grevinden istifa eden Vehip Paann yerine ark Ordular Grubu Komutanlna atanmt. Enver Paa Azerbaycan igalden kurtarmak amacyla Azerbaycan Trklerinden tekil etmeyi dnd Kafkas slm Ordusu23 komutanlna Yarbay Nuri Beyi getirdi.24 Ancak kadrosunda tmen komutanlarnn bulunaca byle bir orduya yarbay rtbesi ile komuta edilemeyeceinden Nuri Beyin rtbesi tmgenerallie ykseltildi. Ayn zamanda Padiah V. Mehmet Reat tarafndan kendisine Kafkas slm Ordusu Komutan olduu ve Kafkaslarda Padiah adna asker ve siyas faaliyetlerde bulunabileceini bildiren bir ferman verilmiti. Kafkas ileri konusunda kendisine geni yetkiler verilen Nuri Paa tarafndan seilen 20 subay da stanbuldan Musula gelmiti. Nuri Paa Musulda bulunduu srada Trklere kar Bakde Ermenilerin ve Ruslarn katliam yaptklarna dair haberler geliyordu. Azerbaycann durumu sratle hareket etmeyi gerektiriyordu. Nuri Paa mahiyetindeki subaylarla birlikte Genceye gitmek zere 8 Nisan 1918de Musuldan yola kt. Azerbaycan topraklarna girdiinde halk tarafndan cokuyla karland. Nuri Paa 25 Mays 1918de halkn sevgi gsterileri arasnda Genceye geldi ve Kafkas slm Ordusunun kurulmas almalarna balad.25 15 Haziran 1918 itibaryla Musuldaki 6 Ordudan Kafkas slm

739

Ordusu tekilt iin ou subay olmak zere 149 subay ve memur, 488 astsubay ve er gnderilmiti. Geri kalan subay ve astsubaylar ise Haziran ay sonuna kadar Azerbaycana gnderileceklerdi. Kafkas slm Ordusu Talimatnamesinin 11nci maddesi gerei subaylar bulunduklar rtbenin bir stne sahip olacaklar ve burada bulunduklar srece fahr rtbelerinin yetkilerini kullanabileceklerdi.26 Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paa, 25 Mays 1918de Genceye gelip kararghn kurarak ordu tekili iin faaliyetlere balaynca, bu iin dndnden daha zor olduunu anlad. Ermeni eteler Azerbaycann her tarafnda zulm ve katliam yapmakta olup, Bakde bulunan Bolevik ynetimin tekil ettii birlikler harekete geerek Azerbaycan topraklarn bat istikametinde igal etmeye balamt. Azerbaycann durumu zaman kaybedilmesine tahamml gstermeyecek derecede kritikti. Bu durumda Azerbaycana gelen Trk subaylarnn almalaryla Azerbaycan Trklerinden birlikler meydana getirmeleri, onlara askerlii ve savamay retmeleri uzun bir zaman iinde gerekletirilebilecek bir faaliyetti. Bu yzden Nuri Paa, yalnzca kk milis kuvvetlerden ibaret olan Kafkas slm Ordusunun iyi donatlm, muharebe kabiliyeti yksek bir tmenle takviye edilmesi gerektiini 3. Ordu Komutan Vehip Paaya ve Enver Paaya bildirdi. Daha nce Mill Meclis Bakan M. Emin Resulzadenin de bu ynde bir istei olmutu. 3. Ordu Komutan Vehip Paa Bakomutanlk Vekletine ektii telgrafta; Azerbaycan Hkmetinin kendisine mracaat ederek Bolevik tecavzne kar koruma ile emniyet ve asayiin temini konusunda yardm istediklerini bildirerek, Azerbaycan Hkmetinin istei dorultusunda en cesur ve kabiliyetli, yksek asker deere sahip imdiye kadar an ve erefle kendisini kantlam 5. Kafkas Tmeninin yardm iin, Albay Mrsel Bey komutasnda yola karldn belirtip, icap ederse bu tmenin takviye edileceini bildirmiti.27 Kafkas slm Ordusunun takviyesi iin gnderilen Mrsel Paann komutansndaki 5. Kafkas Tmeni 3. Orduya bal 2nci Kolordu kuruluunda bulunuyordu. 5. Kafkas Tmeni u birliklerden meydana geliyordu: 9, 10 ve 13nc Piyade alaylar, iki blkl (19ncu ve 42nci blkler) mrettep svari alay, 5. Kafkas Sahra Topu Alay, 1nci ve 2nci Bataryalardan meydana gelen Sinayder Topu Taburu, 4. ve 5. Bataryalardan meydana gelen Da Topu Taburu ile dier yardmc unsurlar. 5. Kafkas Tmeninde toplam 257 subay 5575 er bulunuyordu. Gence halk 5. Kafkas Tmenini byk bir coku iinde kurbanlar keserek ve binalara Trk bayraklar ekerek karlamtr.28 Kafkas slm Ordusunun kurulmas esnasnda ounluu Ermenilerden meydana gelen 20.000 kiilik bir kuvvet, Bakden batya doru istillarn genileterek Genceye yakn bir mesafede bulunan Gkay kasabasna gelmi bulunuyordu. 5. Kafkas Tmeninin bu istily durdurmas ve geri atmas ok zordu. nk bu tmenin bir ksm birlikleri Ermeni terrn nlemek iin Azerbaycann muhtelif blgelerinde grevlendirilmiti. Durumu ok tehlikeli gren Nuri Paa, ark Ordular Grubuna sk sk yardm isteyen raporlar gnderiyordu. Nuri Paa 30 Haziran 1918 tarihli raporunda; Bugnk harp vaziyetimiz endie vericidir. Bolevikler ilerliyor ok acele yardm gelmezse netice pek vahim olacak. Bize derhl kuvvet gndermeniz ehemmiyetle istirham olunur diyordu.29 Romanya cephesinde bar salanmas zerine Batuma sevk edilen 15. Piyade Tmeni, 1nci Kafkas Kolordusu emrine verilmiti.

740

Batumdan Gmrye gelen 15. Piyade Tmeni blgede Ermenistan snr boyunca emniyeti salyor ve demir yollarn kontrol altnda bulunduruyordu. Enver Paa, Nuri Paann acil olarak takviye birlik istemesi zerine Kurmay Yarbay Sleyman zzet Bey komutasndaki 15. Piyade Tmeni 38nci ve 56. alaylar, topu birlikleri ve yardmc birlikler ile 36. Piyade Tmeninden 106. 107. alaylar aamal olarak Bak cephesine gnderilmiti. Yeni birliklerle takviye edilen Kafkas slm Ordusu Bolevik igalini durduracak bir gce ulamt.30 5. Azerbaycan Kurtulu Savann Balamas, Gencede Ermenilerin taat Altna Alnmas Azerbaycan Cumhuriyetinin 1918 ylnda nfusu iki milyondan fazla olup bakenti Bak idi. Ancak Bak igal altnda olduu iin Gence geici olarak bakent olmutu. 28 Maystan beri Tifliste faaliyet gsteren Azerbaycan hkmeti ve Mill ras 16 Haziranda Genceye gelerek faaliyetlerini burada srdrd. Gence aynn iki yakasnda kurulu ehrin nfusu 60.000 idi. ehrin bat kesiminde Trkler, dou kesiminde ise Ermeniler yayordu. Burada 20.000 Ermeni yayordu ve 600 askerden meydana gelen bir taburluk bir silhl gleri mevcuttu. Azerbaycann her tarafnda mevcut olan Trklerle Ermeniler arasndaki gerginlik Gencede hissediliyordu. ehrin iki yakas arasnda irtibat kesilmi bulunuyordu. 25 Mays 1918de karargh subaylaryla Genceye gelen Nuri Paa Ermenileri itaat altna almak iin onlarn silhlarn toplamaya karar verdi. Ancak Ermeniler silhlarn vermeye yanamadlar. Onlarn direniini krmak ancak kuvvet yolu ile gerekleebilirdi. Fakat elde kuvvet yoktu. 5. Kafkas Tmeni birliklerinin Genceye ulamalar beklendi. Binba Zihni Bey komutasndaki Mrettep 2. Svari Alay 6 Haziranda, Binba Cemil Cahit Bey komutasndaki 9ncu Kafkas Alay 10 Haziran 1918de Genceye geldi. Bu iki alaydan oluan kuvvete Gence Mfrezesi ad verildi.31 Gence Mfrezesi, 11 Haziranda, Ermenilerin silhlarn toplayarak onlar itaat altna almak iin harekete geti. Ermeniler silhl mukavemete baladlar. Bu arada nc grubundan koparak Ermenilerin eline esir den 15 piyade ve svari asker Ermeniler tarafndan paralanarak ehit edilmiti. Nuri Paa Ermenilerin fazla kan dklmeden teslim olmalarn isteyen bir mektup gndermi ve Ermenilerin can ve mal gvenliinin Trk ordusunun korumas altnda bulunacan ifade etmiti. Ancak Ermeniler direniten vazgemeyince kuatma iyice daraltld. 12 Haziranda direnmenin bir ie yaramayacan gren Ermeniler silhlarn teslim ederek itaat ettiler.32 Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paa, Ermenilerin silhlarnn alnmas iinde antlamazl yumuak bir tarzda zmeye gayret etmi, kan dklmesini mmkn olduunca nlemeye almtr. 6. Gkay Muharebesi Osmanl Hkmetinin Azerbaycan kurtarmak iin yapt asker yardmlar Bakde tepkiyle karlanmt. Bakde yaynlanan Ermeni yanls Trk dman gazetelerde Azerbaycann tamamn igal etmek ve Gencedeki hkmeti datmak iin devaml S. aumyan kkrtc yazlar kyordu. Bakinski Raboiy gazetesinde A. Emiryan Tarih Dersler Hakknda balkl bamakalesinde; Biz btn inklp kartlarn tutuklamak yerine, onlarn toplanmalarna, glenmelerine ve d dmanlarmzla ittifaka girmelerine, inklp aleyhinde hcuma gemelerine imkn verdik. Bu

741

balanmaz bir hata idi. Ancak imdi doru yoldayz. Savunma deil ne olursa olsun hcuma gemek, yine ve yine tekrar ediyoruz ki, hcuma gemek lzmdr. Bizim baka k yolumuz yoktur. Bu yazdan bir gn sonra Bak Hkmetinin Ordu ve Donanma Bakan G. H. Korganov Genceye doru taarruz emri verdi. Burada asl maksat Osmanl birliklerinin tamam Gencede toplanmadan Azerbaycann giri kaps durumunda bulunan Genceyi tutmakt. Gence ynne taarruza geilmesinde Leninin S. aumyana gnderdii telgraf da etkili olmutu. Lenin telgrafnda unlar sylyordu: Sizin salam ve kat siyasetinize meftunuz. Bu siyaseti imdiki ok zor durumun gerektirdii ok ihtiyatl bir diplomasi ile birletirin, o zaman biz galip geliriz. Zorluklar oktur. Henz bizi emperyalistler arasndaki uyumazlklar arpmalar ve mcadeleler halas ediyor. Bu arpmalardan istifade edin, diplomasiyi renmek lzmdr. S. aumyan 12 Haziran 1918 tarihli telgrafnda Bak Ordusunun Gence istikametinde balatt harekt hakknda bilgi verdi. Bak Ordusunun %70i komuta heyetinin tamamn Ermeniler meydana getiriyorlard. aumyan iktidarna esas destei Tanakc Ermeniler veriyorlard. Bak Ordusunun komuta heyetinde Mslmanlara kar dmanlklaryla tannan Albay 3. Avestisya, Gazarya ve Hamazasp bulunuyordu.33 5. Kafkas Tmeninin btn birliklerinin cepheye ulamad bir tarihte Bolevik, Rus ve Ermenilerden meydana gelen Bak Ordusunun Kafkas slm Ordusunun kararghnn bulunduu Gencenin hemen dousundaki Gkay kasabasna kadar ilerlemi olmas byk bir tehlike yaratmt. Bolevik birlikleri Bakden Gkaya gelinceye kadar yzlerce Trk kyn yakmlard. kol hlinde ilerleyerek, kuzey kolu Gkay kasabasna yaklaan Bolevik, Rus ve Ermeni kuvvetleri, getikleri Ermeni yerleim yerlerinden takviye alarak 28-30 bin civarnda bir kuvvete ulamlard. Yry hlinde bulunan 29ncu Trk Taburuyla muharebeye giren dman bu taburdan 200 askern zayiatna neden olmutur. Muharebeler 17 Hazirandan 30 Haziran 1918e kadar devam etmitir. Kafkas slm Ordusu Komutanl Boleviklere kar genel taarruzu 28 Haziranda balatma karar alm, bu tarihe kadar toplanabilen svari ve piyade milis kuvvetleri cepheye sevk edilmi, 5. Kafkas Tmeninin geride bulunan birlikleri Gkaya ulaarak, taarruz iin silh ve cephane ikmali yapmtr. 28 ve 29 Haziranda arpmalar zellikle sabah ve akam saatlerinde btn iddetiyle srmtr. Ancak blgede hava scaklnn askern tahamml snrlarnn zerine kmas le saatlerinde iki taraf da arpmalara kendiliinden ara vermeye zorlamt. Susuzluk da had safhaya ulamt.34 30 Haziran gn 5. Kafkas Tmeninin sol cephesi boyunca Ermeni mntkalarndan ilerleyen Bolevik kuvvetleri, tmenin gerisinde kalm olan Gkay kasabasna sabaha kar bir baskn dzenleyerek, ok tehlikeli bir durum yaratmlard. Derhl ihtiyatta bulunan askerler ile bir ksm milis kuvveti Binba Ahmet Hamdi Bey komutasnda Gkaya sevk edilmitir. Ayn zamanda Gencede bulunan 25. Tabur ile Gkay yaknlarnda bulunan Karamaryan ve Atataki birliklerin bir ksm kuvvetlerin Gkaya sevk etmiti. Gerekli kuvvet yna yapldktan sonra topu ve makineli tfek desteinde taarruza geen Trk kuvvetleri dman kuatm ve Boleviklerin kuzeyden ilerleyen bu kolunun nemli bir blmn imha etmitir. Bu muharebede ok miktarda silh ve cephane ele geirilmitir. Gkay malbiyetinden sonra, douda Karamaryana ekilmeye alan Bolevik

742

birlikleri, 13. Kafkas Alay tarafndan iddetle takip edilerek cephede stnl ele geiren 5. Kafkas Tmeninin dier birliklerinin de ortak taarruzu sonunda Karamaryanda da tutunamayarak, gerisinde ok miktarda silh brakp, bozgun halinde, dou istikametinde ekilmiti. Bylece Gkay mntkasndaki Ermenilerin itaat altna alnmasndan baka Gkay ve Karamaryar havalisi Bolevik igalinden kurtarlmtr. 7. Salyan arpmalar Gkay kasabasnn dousunda muharebelerin srd tarihlerde Bak Hkmeti Salyana birlik sevk etmeye balad. Bak Hkmetinin Salyan mntkasn ele geirmek istemesindeki esas neden blgenin tahl kaynaklarna el koymakt ve gelecek k skntsz geirmekti. Salyan kasabasnn kilometre gneyine kadar yaklaan Bak birlikleri Kr rma boyunca, orada yaayan Trk ahaliye kar saldrya geti. Mevcudu iki binden fazla olan bu kuvvetin elinde 12 makineli tfek ve alt adet top bulunuyordu. Bu gelime zerine Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paa, arlk ordusunda grev yapm ve sonra Kafkas slm Ordusu emrine girmi olan Binba Nazm Ramazanof emrine bir piyade bl, bir makineli tfek takm, 140 mevcutlu atl bir milis kuvveti vererek 16 Haziran 1918de Saylan mntkasna sevk etmiti. 2 Temmuz 1918e kadar devam eden arpmalarda dman hrpalanm ve gneye doru ekilmek zorunda kalmtr. Saylan Muharebesinde Trk mfrezesinden 12 er ehit olmu, dman ise 132 l vermitir. Saylan mntkasnda ikinci arpma 12 Temmuz 1918de Yenivasilevka-Bank hattnda meydana gelmiti. Bu arpmada Binba Ahmet Hamdi Bey komutasndaki Trk birlii, dman malp ederek bozgun halinde kamalarn salamtr.35 Bu muharebe de gstermitir ki; Boleviklerin esas kuvvetlerine kar cepheyi tutmakla grevli olan 5. Kafkas Tmeni tehlikeye maruz kalan Azerbaycann her tarafna yetimeye almaktadr. Tmenin ancak 5800 bulan mevcudu ile bu kadar geni bir blgede muharebe etmesi ve baarl olmas, 5. Kafkas Tmeni subay ve erlerinin Azerbaycan kurtarmakta ne kadar kararl ve cesur hareket ettiklerini gstermektedir. 8. Aksunun Kurtarlmas Gkayda Bak Ordusunun ilerleyii durdurulduktan sonra cephede inisiyatif Kafkas slm Ordusuna gemiti. Artk devaml taarruz eden Trk kuvvetlerine kar Bak Ordusu savunmada kalm bu durum Baknn zaptedilmesine kadar devam etmitir. Kafkas slm Ordusu Bak ynndeki ilerleyiini iki istikamette gerekletirmitir. Birinci istikamet Gkay-amah-Bak karayolu, ikinci istikamet Gence-Bak demiryoludur. Gkay Muharebesinde yenilgiye urayan Bolevikler, Trk birliklerinin takibi altnda 3 Temmuz 1918de Kurdemir-Aksu hattna kadar gerileyerek burada savunmaya ekilmilerdi. 5. Kafkas Tmeninin cephesi ise Mssl-Kilisli hattnda oluturulmutu. 5 Temmuz 1918de Nuri Paa da cephede bulunduu hlde 10 uncu ve 13. Kafkas Alaylar Bolevik cephesine kar taarruza geti.

743

Arazinin sarp olmas sebebiyle alaylar ok ihtiyatl hareket etmilerdi. 6 Temmuzda yeniden taarruza geen Trk birlikleri Bolevik cephesini yarp onlar ekilmeye mecbur etmitir. Aksudan ykselen dumanlar Boleviklerin buray yakarak ekildiklerini gsteriyordu. Bu muharebede harekt blgesinde snn ok yksek olmas birliklerin seri hareketlerine engel olmutur. me suyunun temini de baka bir problemdi. Askeri tehdit eden baka bir husus ise bulac hastalklarn ba gstermesiydi. Mssl cephesinde stma, Karamaryan ve dousunda dizanteri ve kolera salgn vard ve 5. Kafkas Tmeninde grevli Levazm Binba Fuat Beyin koleradan lmesi znt yaratmt.36 9. Kurdemir Blgesindeki arpmalar Bolevik savunmasnn krlarak Aksunun zapt edilmesine ramen Msslde kuatlm olan baka bir Bolevik kuvveti buradan sklp atlamamt. Bu olumsuz gelime zerine Kafkas slm Ordusu Komutanl 250 piyade ve svari ile takviye edilen Hasan Bey Mfrezesine 7 Temmuz 1918de Kurdemir istikametinde taarruza gemesi emrini vermitir. iddetli arpmalardan sonra Kurdemir yaknlarndaki Karasakal istasyonu zapt edilmitir. Bu arpmada 28.000 tfek ve makineli tfek mermisi ile 87 top mermisi sarf edilmiti. Trk birliklerinin elinde yeterli cephane bulunmadndan cephanenin idareli kullanlmasna dikkat edilmiti. 8 Temmuz 1918de Hasan Bey Mfrezesi 13. Kafkas Alay emrine verilmi Karasakal istasyonu yaknlarnda Bolevik Rus ve Ermeni kuvvetleriyle atmalar tekrar balam, dman ekilmeye mecbur edilerek Gkdelikli-ayl hatt ele geirilmitir. 10 Temmuzda yaplan taarruz karsnda Kurdemirdeki Bolevik kuvvetler sebatla arpyorlard. Muharebeler boaz boaza cereyan ediyordu. Boleviklerin elinde zrhl tren ve zrhl otomobillerin bulunmas ve cephanelerinin bol olmas Trk birliklerine zor anlar yaatmtr. Nihayet 10 Temmuz akamna doru 13nc Kafkas Alayna takviye olarak 1 da topu takm ve 46 nc Taburun gelmesi ile Boleviklerin Kurdemirdeki direnileri imknszlam, bu yzden ekilmeye mecbur kalmlardr 3 gn 2 gece devam eden muharebelerden sonra Kurdemir kurtarlarak, dou istikametinde ekilen dmann takibine devam olunmutur.37 Kurdemirin kurtarlmas Kafkas slm Ordusunun Bak Ordusuna kar olan durumunu kuvvetlendirdi. ounluunu Ermenilerin tekil ettii Bolevik kuvvetlerinin mtemadiyen gerilemesi S. aumyan karamsarla drd. aumyan 13 Temmuzda Lenine ektii telgrafta: Rusyadan ciddi bir yardm ulamazsa vaziyeti dzeltmek mmkn olmayacaktr. Cephede vaziyetimiz fenadr. Dman durdurmaya yalnz bizim kuvvetimiz kfi gelmiyor. Rusyadan cidd yardm gnderilmesi gerekmektedir. Yardm gnderilmesi konusuna arlnz koyun. Vaziyet ok karktr diyordu. Lenin aumyann bu isteklerine kar Deniz lerinden Sorumlu Halk Komiserliine bir mektup gndererek; Hazar Denizine sava gemilerinin gnderilmesini hzlandrmalarn rica etti.38

744

Anlalan odur ki, Bak hkmetinin yardm arlarna Moskova iinde bulunduu glklerden dolay somut bir cevap verememektedir. Bu nedenle aumyan Trklerle kar yaplan sava kendi z kuvvetleri ve imknlaryla vermek zorunda kalmtr. 10. amahnn Kurtarlmas 19 Temmuz 1918 tarihinde 13. Kafkas Alay verdii emirle, amah kasabas istikametinde taarruza geerek, kasabay zapt edip dman imha etmesi istenmiti. Gece boyunca yaan yamur muharebe alann amur deryasna evirmesine ramen 13. Kafkas Alay harekta balayp amahnin biraz gneyindeki Medrese srtlarn igal etti. arpmalar 20 Temmuz gecesi de devam etmitir. Trk birliklerinin iddetli taarruzu neticesinde Boleviklerin amah savunmas krlm ve kasaba Trk birliklerinin eline gemitir. Trk birliklerinin takibinde Marazi istikametine ekilen dman, 21 Temmuz muharebesi ile burada da tutunamam, Bak istikametinde kana devam etmitir. Bu muharebede 28. Tabur Komutan Yzba zzet Efendi ehit olmutur. Trk birliklerinin Bakye yaklamakta olduklarn gren Almanlar, Trk Genelkurmayna bask yaparak harektn durdurulmasn istememilerdi. Bakomutan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paa bu istekleri olumlu karlar gibi grnp harektn durdurulmas iin ak emirler verirken gerek ark Ordular Grubu Komutanlna gerekse Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paaya gnderdii kiiye zel gizli emirlerde; taarruzun srdrlmesi ve Baknn zaptnn geciktirilmemesi iin sk sk uyarlarda bulunuyordu. Bu ekilde Alman itirazlarna aldr edilmeden, 23 Temmuza gelindiinde Trk birlikleri Bakye 70 kilometre kadar yaklam bulunuyorlard.39 Sahip olduu coraf konumun kendisine salad savunma stnlne ramen amah kasabasnn Kafkas slm Ordusunun eline gemesi Bak Ordusundaki ylgnl artrmtr. Kafkas slm Ordusundan ald ar darbeden sonra Bak Ordusunun birlikleri geri ekilmeye devam etti. Bu durum Bak Bolevik hkmetinin otoritesini haddinden fazla sarsmt. Bolevik Hkmetinin iktidardan dmesine yalnzca, cephede Bolevik birliklerinin slm Ordusunun ilerlemesini durdurmas engel olabilirdi. S. aumyan kzl birliklerin baarszln onlarn disiplinsizlii ve sava kabiliyetlerinin yetersizliinde deil komuta heyetinin korkaklnda gryordu. Lenine gnderdii telgrafta; bizim ordunun esas ounluunu tekil eden Ermeni birlikleri yiitlikle vurusalar da birliklere komuta eden heyetin korkakl gerilemenin sebebidir ifadesini kullanyordu.40 11. Almanyann Trk Ordusunun lerleyiini Engelleme Giriimleri Almanya, Osmanl Devletinin Azerbaycana yapt asker yardma ilk batan itibaren kar kmtr. Almanyann Kafkas siyasetinin esas hedefi Bak petrolleri zerinde imtiyaz elde etmekti. Almanya Gney Kafkasta kontrol ele geirmek iin Grcistan s olarak semi ve Grcistanla, Batum konferans bitiminde imzalad antlama ile bu devleti bir bakma himayesi altna almt. Almanya Grcistanda bulunan Alman tutsaklar ve Alman asll Grc vatandalardan birlikler oluturarak izledii siyasetin asker desteini tekil etmeye almtr. Almanya yeni kurulan devletlerden Grcistan ve Ermenistan resmen tanrken Azerbaycana kar souk bir politika izlemi

745

ve tanmamtr. Almanya Osmanl birliklerinin Azerbaycana sevkyatn engellemek iin birtakm faaliyetlerde de bulunmutur. yle ki: 10 Haziranda Boral istikametinden Azerbaycana doru hareket eden Trk birlikleri ile Alman-Grc birlikleri kar karya geldi. Mttefik olan Trkiye ile Almanya Transkafkas siyasetinde kar cephelerde yer almlard. Kk apl bir atma neticesinde Alman-Grc gleri geri evrildi ve ok sayda esir alnd. Bundan baka Almanyann Grcistandaki asker ve siyas temsilcisi olan General Von Kress Grcistan hkmetine bask yaparak Gmr-TiflisGence demir yolunu asker sevkyata kapattrmt. Ayrca General Von Kress Bak taarruzuna Almanyann da birka tabur askerle katlmak istediini bildirmiti. Onun bu istei Almanyann Bakde karlarn koruyacak bir silhl g bulundurma dncesini aka ortaya koymutur.41 Kafkas slm Ordusunun Bakye yaklat gnlerde Alman Genelkurmay Enver Paaya kar tutumunu sertletirdi. Mareal Ludendorf Enver Paaya iletilmek zere Osmanl Genelkurmaynda grevli general Von Zekte gnderdii bir yazda; Osmanl Devletinin mttefiklerinin onayn almadan Brest-Litovsk Antlamas hkmlerine aykr olarak Azerbaycanda harekt balattn ve bu gelimelerin Alman karlarna ters dtn, bu yzden siyas ve asker destein gzden geirilebileceini belirterek Derhal Kafkasyay brakp ekilin! uyarsnda bulunmutur.42 Mareal Ludendorfun Azerbaycan meselesinin yakndan takip ettii konulardan olduunun bir baka gstergesi de Yldrm Ordular Grubu Komutan General Liman von Sanderse gnderdii telgraft. Sz konusu telgrafta zetle u noktalar vurgulanyordu. Batumda yaplan antlamalar Trkiyeyi savata esas grevinden uzaklatrmamal ve bizim Kafkasta ham madde elde etmemizi gletirmemeliydi. nk bu yzden derin bir ferahlama umuyorduk. Enverin bata gelen grevi ngilizler ile Filistinde savamakt. Ancak Enver ile Trk hkmeti ngiltereye kar savamaktan ok, Kafkastaki Panislmist amalar gz nnde tutuyorlar. Almanyann hammadde kaynaklarndan yararlandrlmamas bizi sava amalar bakmndan Trkiye ile kart bir duruma sokuyor. Almanlarn bu emperyalist siyasetlerini, Osmanl Devletinin Adalet Bakanln yapm olan Halil Mentee Bey isabetli bir yaklamla Alman Hkmeti Kafkaslarn kendilerinin olmas gerektii, Osmanl Devletinin de ran ve Trkistanla megul edilmesi grne sahipti eklinde deerlendiriyor.43 Alman Genelkurmaynn bir giriimi de, Azerbaycann durumu ve Trk harektnn hangi aamada olduunu yerinde grp deerlendirmesi iin blgeye stanbuldaki subaylarndan Feldman gndermek oldu. Bunun zerine Enver Paa 2 Temmuz 1918 tarihli ark Ordular Grubu Komutan Vekili Esat Paaya gizli ve kiiye zel kaydyla gnderdii emirde; Batuma gelerek Kafkaslarda alacak olan Harekt- Harbiye ube Mdr Feldmandan mmkn olduu kadar harektn hedefinin gizlenmesini ve onun yanl bilgilendirilmesini istemitir. Austos aynn sonlarna gelindiinde Alman Genelkurmay Enver Paaya olan basklarn had safhaya karmlar, Baknn yalnz Alman birlikleriyle igal edilmesini isteyecek kadar ii ileri gtrmlerdir.44 Btn bu gelimeler neticesinde Enver Paa deiik siyas manevralar yapmak zorunda kalmtr. Enver Paa, gerek ark Ordular Grubu Komutanlna ve gerekse Kafkas slm Ordusu

746

Komutanlna

gnderdii

ak

telgraf

emirlerinde;

Trk

birliklerinin

Azerbaycan

ilerinde

ilerlemeyeceini ve Bakye ynelik bir harektn yaplmayacan, Kafkas slm Ordusuna asker, silh ve cephane gnderilmemesini istiyor. Ancak kiiye zel gizli kaydyla gnderdii emirlerde Kafkas slm Ordusunun ihtiyac olan asker, silh ve cephanenin derhl gnderilmesini, ordunun her trl hazrln ikmal ederek Bakye kar bir an nce taarruza geilip ehrin Almanlarn mdahalesine frsat verilmeden ele geirilmesini istiyordu. Hatta harekt engelleme giriiminde bulunabilecek Alman mfrezeleriyle atmaya dahi girilebileceini bildiriyordu.45 Osmanl Devleti, Azerbaycan kurtarma harektna balad andan itibaren Sovyet Rusyay, Ermenistan Grcstan, Azerbaycan Ermenilerini, ngiltereyi ve mttefiki Almanyay deta ortak oluturulmu bir cephe olarak karsnda bulmutu. Kafkas slm Ordusu Sovyet Rusyann dorudan destekledii Bolevik Rus ve Ermeni Kuvvetleriyle savarken, Austos 1918den itibaren Baknn yardma gelen ngiliz birlikleriyle de savamak zorunda kalmt. Fakat Almanya yapt siyas ve asker basklarla Osmanl Devletini en az dier devletler kadar zor durumda brakmtr. En son olarak Baknn kaybedilmek zere olmasndan dolay aresizlik ve tela iinde bulunan Sovyet Rusyann Berlin Bykelisi Adolf Loffenin giriimleri Almanyay Osmanl Devletine kar daha somut hareket etmeye yneltmiti. Adolf Loffe Brest Litovsk Antlamasnn Osmanl Devletince inendiini belirterek Trklerin Azerbaycanda ilerleyiini durdurmak iin harekete geilmesini istedi. Almanya Trkleri durdurmak iin arln koyacan buna karlk Sovyet Rusyann da Almanyann ihtiyac olan petrol salamasn talep etti. Almanyann bu teklifini Lenin kabul etti. Bylece Bak petrolleri Almanya ile Sovyet Rusyann Kafkaslarda ortak hareket etmesini salayan faktr oldu. ki devlet arasnda sren grmeler 27 Austos 1918de Brest-Litovska ek bir antlama imzalanmasyla sonuland. Bu antlamaya gre Almanya Trk birliklerini Bakden uzak tutmas karlnda Sovyet Rusya Bakden kan petroln drtte birini veya aylk belli bir kotay Almanyaya verecekti.46 Bu antlama ile Almanya petrolden kaynaklanan ekonomik menfaatlerini mttefiklik balarndan stn tutmutur. Drt yl boyunca ou kez Almanyann Avrupa cephelerinde ykn hafifletmek iin yeni cepheler amaktan kanmayan dolaysyla on binlerce askerini ehit veren Osmanl Devletine kar Sovyet-Rusya petrol iin tercih edilmitir. 12. Azerbaycan Mill Ordusunu Kurtarma almalar Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paa 25 Mays 1918de Genceye gelince Azerbaycann asker gc hakknda bir aratrma yapt ve umduundan daha kt bir durumla karlat. Nuri Paa mevcut durumu Enver Paaya ve 3. Ordu Komutan Vehip Paaya gnderdii raporda yle ifade etmektedir. Merkezi Gence olan Mill Kolordu ad verilmi 1000 kiilik mevcudu bulunan bir kuvvet vardr. Bu kuvvetin yars Osmanl esirlerinden meydana gelmektedir. Bu birliin subay mevcudu 250 olup yalnz 23 Mslman geriye kalan Rustur. Kurdemir cephesinde 400 kadar asker vardr. Cephe komutan Knyaz Mogolof adnda albay rtbesinde bir Grcdr. Grcler imdiye kadar bu cephede bulundurduklar 300 kadar askeri Tiflise geri ekmilerdir. O tarafta bulunan slmlar askerlie istekli grnyorlar ancak silh, cephane ve elbise yoktur. Silh ve cephane ile birlikte be-on bir kat

747

elbiseye ihtiya vardr. Silh altna alnacak askerlerin talim ve terbiyesi iin 6. Ordudan temin edilen asker heyetin tamam bir ay iinde gelecektir. Bu iler olana kadar Kafkasta i grebilecek muntazam bir kuvvete ihtiya vardr.47 Bu rapordan da anlalaca zere Kafkas slm Ordusu henz isimden ibaret olup, Azerbaycanda dzenli bir birlik bulunmamaktadr. Mill kolordu ad verilen kuvvetin mill bir nitelii bulunmad gibi mevcudu da bir tabur kuvveti kadardr. Transkafkas Hkmetinin Kurdemir cephesine gnderdii az saydaki kuvvet bu hkmetin dalma srecinde geri ekilmitir. Nuri Paa, grld gibi esas gcn iki Osmanl tmeninin meydana getirdii ve Azerbaycanl milislerin de bulunduu Kafkas slm Ordusuyla Azerbaycan kurtarma muharebeleri yaparken ayn zamanda Azerbaycan Trklerinden mill bir ordu meydana getirmek iin de almalar balatmtr. Kafkas slm Ordusuna bal asker alma bakanl kurarak yeni bir tekiltlanmaya gidilmi ve seferberlik ilerinin bu bakanlka yrtlmesini salamtr. Kafkas slm Ordusunun Bakye doru gerekletirdii zafer yry genlerde vatan sevgisini coturmu, silh altna girmek isteyen genlerin saysnda nemli artlar olmutur. Kafkas slm Ordusu Asker Alma bakanl gazetelere iln vererek orduya girmek iin mracaatlarn artmasndan byk memnunluk duyulduunu belirtmitir. Bu ilnda dinin ve vatann muhafazas iin slm Ordusuna kayd olunmak zere kent ve kasabalardaki komutanlklara mracaat edenlerin miktar her geen gn oaltmakta, din, vatan rz ve namusu korumak iin dmana kar yaplan hazrlklar memnuniyet verici grlmektedir deniliyordu. Bu seferberlik almalar sayesinde 1. Azerbaycan Tmeni emrine 2898 asker girmitir. Ordu kurmak iin birtakm kanun dzenlemeler de yaplmtr. Buna gre btn Azerbaycan vatandalar askerlik mkellefiyetine dhil edilmi, sava esnasnda 18 yandan itibaren genler sava mkellefi saylm, bar dneminde bu ya snr 20 olarak kabul edilmitir. htiyatlk ya da 40 olarak belirlenmitir.48 Nuri Paa silh altna alnan Azerbaycan askerlerinin eitimi iin Osmanl subaylarn grevlendirmiti. Fakat esas olan Azerbaycan Ordusuna komuta edecek Azerbaycan Trklerinden meydana gelecek subay kadrosunu tekil etmekti. Bunun iin Azerbaycan Mill Harp Okulunun almasn uygun grd. Gencede alan Harp Okulunun komutanlna kabiliyetini takdir ettii Albay Atf Beyi getirdi. Nuri Paa Harp Okulunun eitim ve retim faaliyetleri ile yakndan ilgilendi ve mill subay kadrosunun yetimesine byk nem verdi. 1918 Haziran aynn balarnda faaliyete geen Harp Okuluna ok sayda mracaat olmu, bunlarn arasndan 100 kii seilmitir. Okulun eitim retimini dzenleyen nizamnamede rencilerin takm komutan olarak yetitirilmesi ayrca onlara icabnda bl idare etme yetenei kazandrlmas da n grlmtr. Bir talimgh nitelii tayan okulda eitim ve retim programlar devre olarak hazrlanmtr. Nazar ve uygulamal dersler ile kltr dersleri detaylaryla programlarda yer almtr.

748

Azerbaycan Ordusunun astsubay ihtiyacn karlamak iin Gencede Austos aynda kk zabit mektebi adnda ikinci bir okul daha almtr.49 Gence Harp Okulu 1. dnem rencilerinin mezuniyet snavlar 26-27 Ekim 1918 tarihinde yapld. Eitim drt aydan fazla dnemde gereklemitir. Snavlarda Mill Azerbaycan Kolordusu Komutan General Aliaa hlinski, 2. Tmen Komutan Albay Nazm Bey, Albay Seyfullah Mirza Kacar, Eitim Bakan Nesib Bey Yusufbeyli ve Nuri Paann babas Hac Ahmet Bey hazr bulunmulardr. Btn renciler snavlarda baarl oldular ve 6 aylk bir kta grevinden sonra subay olmaya hak kazandlar. Mezuniyet yemeinde rencilerin yetimelerinde Osmanl subaylarnn byk zveri ve gayret gsterdikleri dile getirilerek kran duygular belirtildi. Eitim Bakan N.Yusufbeyli yapt konumada komu milletlerin Azerbaycan genlerinin nasl bir kabiliyet ve istidata sahip olduklarn grdler. Bu kuvvete sahip olan lkem gelecekten korkmamaktadr50 demitir. Seferberlik ve askere alma ilerinin, belli esaslara balanmas, Harp Okulu ve Astsubay okulunun almas Azerbaycan Mill Ordusunun temelini oluturmak iin gerekletirilen faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerin yan sra Nuri Paa Azerbaycan Mill Ordusunun ekirdeini meydana getirmek amacyla bir Azerbaycan Kolordusu tekil etmek iin 13 Austos 1918de bir tamim yaynlad. Bu tamimin ierii yle idi: 1. Azerbaycan Cumhuriyetinde ordu tekil etme ilerini Kafkas slm Ordusu tanzim ve idare edecektir. 2. Kurulacak kolordunun harp tz hazrlanmtr. 3. Svari ktalar muhtelif mntkalarda tekil edilerek, bunlar sonradan ihtiyaca gre daha byk birlikler hlinde tekiltlandrlacaklardr. 4. Tekil edilmekte olan kk birlikler kolordu ve tmen kararghlarnn tekiline kadar dorudan Kafkas slm Ordusuna bal bulunacaklardr. 5. Kolordunun subaylarnn tm Mslman olacaktr. Btn subaylar ve erler Osmanl niformas giyecekler; svariler, merasimlerde erkez niformas giyeceklerdir. 6. Mevcut Azerbaycan Kolordusu hemen lvolunacaktr. Kolordunun Gence ve dier mntkalarda bulunan her nevi silh, cephane, mhimmat, araba, hayvan ve elbiseleri yeni tekil edilecek kolorduyu donatmak zere Kafkas slm Ordusu emrine verilecektir. Azerbaycan Kolordusu 15 Austos 1918 tarihine kadar bunlarn listesini Kafkas slm Ordusuna gnderecektir. 7. Yeni tekil olunacak birliklerde konuma ve yazma Trke olacaktr. Yaymlanan bu tamim Azerbaycanda faaliyet gsteren btn Osmanl birlikleri ile Azerbaycan Kolordusu Komutanlna ve Azerbaycan Hkmetine gnderilmitir.

749

Yeni tekil edilecek olan Azerbaycan Kolordusu muhtelif yerlerde kurulacak drt piyade alayndan oluan iki piyade tmeninden meydana gelecekti. Hkmet, silh altna alnacak erleri mstahkem mevki komutanlklar vastasyla toplayacakt. Tekil edilecek tabur, alay ve tmen komutanlar Osmanl subaylar olacak, daha sonra bunlarn yerlerini yetiecek Azerbaycan Trk subaylar alacakt. Kurulacak alaylarn iaesini mahall idareler vastasyla mntka ve mevki komutanlar Azerbaycan Hkmeti hesabna temin edecekti. Rus Ordusunda generallik yapm olan Ali Han hlinski bu kolordunun komutanlna getirilmitir.51 Nuri Paann bu kolorduyu kurmaktaki amac; Osmanl birliklerinin Azerbaycandan ekildikten sonra doacak boluun bu kolordu tarafndan doldurulmas ve Azerbaycan Cumhuriyetinin bamszlnn garantisi olmasdr. 13. Trk Ordusunun Bakye Yaklamas Nuri Paa; mevcut siyas durumun Baknn sratle igalden kurtarlmasn zorunlu kldn, ok mecbur kalnmadka ilerlemeye ara verilmemesini, duraklamalarn ok kymetli olan zamann kaybna neden olduunu, bu yzden dmann toparlanmak iin imkn bulabileceini belirterek harekta ara verilmeden bir an nce hedefe ulalmasn istemitir. Nuri Paann ordunun her trl art altnda ilerlemesi gerektii yolundaki kesin emri zerine ilerlemeye balayan Trk birlikleri 26 Temmuz 1918de Karasu istasyonunu ele geirdiler. 27 Temmuzda Hac Kabul istasyonu, 28 Temmuzda engi posta mevkii ele geirildi. Bu suretle Bakye ynelen kska iyice daralm oluyordu. 30 Temmuz sabah yeniden taarruza geilerek Baknn 10 kilometre batsnda bulunan Kobi ky zapt edilmiti. 31 Temmuzda cereyan eden muharebelerde Nevag ve Akbulak istasyonlar ele geirilmiti. Eybat-Balacari demir yolunun dousunda savunmaya ekilen Bak Ordusuna kar 1 Austos sabah yeni bir taarruz balatld. iddetli arpmalar sonunda 736 rakml Volivorata da ele geirildi. Bolevik Rus-Ermeni birliklerinin, stratejik nemi bulunan bu mevkii geri almak iin dzenledii kar taarruzlar baaryla pskrtld ve Bakye 2 kilometre mesafede bulunan Salhane ve Kla srtlaryla Hachasan ky de ele geirildi. Bu etin muharebelere Boleviklerin deniz ve hava unsurlar da itirak ediyorlard. Hazar Denizinde bulunan sava gemilerinden Trk mevzilerine topu atei ald gibi Bakden kalkan uaklar da bu bombardmana itirak ediyorlard. 1 Austosta Baknn zapt edilebileceini Nuri Paaya rapor eden ark Cephesi Komutan Mrsel Paa, Bak ele geirildiinde kesinlikle yamaya giriilmemesi, iki taraf arasnda katliama meydan verilmemesi iin Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paadan emir ald. Trk birliklerinin Bolevik savunma hattn yarmalar ve Bakye girmeleri an meselesi idi.52 Kafkas slm Ordusunun Bak kaplarna dayanmas, Mart katliamnn sorumlusu olan banda S. aumyann bulunduu Bak Hkmetini ok korkutmutu. Baknn evre kentlerle ilgisi kesilmiti. 24 Temmuzda Bakde gayrimslim iilerin dzenledii mitinglerde konuan liderler Kafkas slm Ordusunun hcumunu durdurmak iin ngilizlerden yardm isteme fikrini ortaya attlar.

750

25 Temmuzda yaplan Bak ras toplantsnda S. aumyan genel durum hakknda bilgi verdikten sonra ngilizlerden yardm istemeyi kesin bir dille reddetti. Bu konuda Sovyet-Rusya Hkmetinin gnderdii Stalinin imzasn tayan telgraf okudu. Stalin Baknn Sovyet-Rusya idaresinde kalmasn istiyor ve yabanc kapitalist casuslara cephe almay, hatta bunlarn hapse atlmasn talep ediyordu. Buna ramen aumyan ve dier halk komiserlerinin plnlamalaryla Bolevikler maceraperest muharebeleri balattklarndan dolay eletirildiler. Rusyann yardm gndermeyecei belirtilerek, ngilizlerden yardm alnmasnn gerektii bildirilmi ve 236ya 259 oyla ngilizlerden yardm istenmesine ve bir koalisyon hkmetinin kurulmasna karar verilmitir. Bunun zerine S. aumyan Halk Komiserleri urasnn istifa edeceini bildirdi. Bu gelimeler zerine 26 Temmuzda Lenine gnderdii telgrafta; Bakye bir ordu gnderilmesini, Baky kurtarmann ancak bu yolla mmkn olacan belirttikten sonra ngiliz yardm hususunda direktiflerini beklediini bildiriyordu. Lenin cevabnda kesin vaadetmemekle birlikte ordu gnderme imknlarn aratracan bildirerek, Baknn ynetiminde Tanaklarn nemli rol oynadn belirterek V. Sovyet Kurultayna ve Merkezi Sovyet Hkimiyetine kar gelen Tanaklarn her trl hareketi hainlik olarak deerlendirilecektir ifadesini kullanyordu.53 30 Temmuz 1918de Bak Ordusunun komutanlarndan Avetisov, Bak rasna, direnmenin herhangi bir fayda salamayacan bildirdi. Ayn gn Ermeni Mill urasnn liderleri Boleviklerden iktidar brakmalarn talep ettiler. S. aumyan 31 Temmuz saat 16.00da iktidar brakmak zorunda kald. Bundan sonra Ermeni ve Tanaklarn arlkta olduu Tanak, Menevik-Eser ittifak ile Merkezi Hazar Diktatoryas (Sentrokaspi) ad verilen bir koalisyon hkmeti kuruldu. ktidardan devrilen Bak Halk Komiserleri Ardahan isimli gemi ile Bakden kamay denediler fakat gemi yeni hkmetin karar ile Hazar donanmas tarafndan durduruldu ve komiserler hapsedildiler. Sentrokaspi Hkmeti yeleri arasnda yksek rtbeli deniz subaylarndan Peenkin, Tukov, Buev, Lemleyin, Vermakov, Tanak Partisinden Arekelyan ve Malik Yoluyan, Menevik Partiden Ayolla ve Sadovel bulunuyordu. Yeni hkmetin ilk faaliyetlerinden birisi Enzelide bulunan ngilizlerle irtibata geip onlardan yardm istemek oldu.54 S. aumyann iktidardan dmesine neden olan Kafkas slm Ordusu bir seri galibiyetten sonra esas hedefi olan Baky kuatm bulunuyordu. Enver Paann Baknn teslim olmaya zorlanmas direktifi dorultusunda Mrsel Paa 3 Austosta Sentrokaspi Hkmeti Ordusuna ve Bak Ermeni Mill rasna Trke ve Rusa yazlm bir mektup gndererek onlardan teslim olmalarn istedi. Mrsel Paa mektubunda bildiiniz gibi Bak Trk birliklerince kuatlmtr. Eer siz Baky teslim etmeye raz olursanz oradaki insanlarn millyetine ve dinine baklmakszn hukuklar korunacaktr. zellikle arzu eden Ermenilerin bir zarar grmeden Ermenistana gitmelerine msaade edilecektir. Eer ehri teslim etmezseniz kuvvet yolu ile alnacaktr. O zaman akacak kanlarn mesulu siz olacaksnz. ehri teslim etmeyi kabul ediyorsanz derhl temsilcinizle cevap gnderin, diyordu. Ancak bu mektuba Bakden herhangi bir cevap verilmedi ve Baknn savunulmas karar alnd. Bu srada, eski Rus Ordusunda nl bir albay olan Lazar Bierakov Sentrokaspi Hkmetine bir telgraf gnderdi. Albay Bierakov telgrafnda unlar bildiriyordu: Eski hkmet btn

751

yalvarlarma ramen bana yardm gndermediinden Trklere mukavemette etkisiz kaldm. Fakat imdi hcuma geiyorum. En ksa zamanda cepheye yetieceim. Baky savunan glerle buluma saatimiz yakndr. Eminim ki dman mahvedeceiz. Ben ngilizlerden asker, zrhl otomobil, top ve makineli tfek talep ettim ve Bakye gndermelerini istedim. Btn Rusyann gz Baky savunan glerin zerindedir. Bizim galibiyetimiz Rusyann kurtuluuna yardmc olacaktr. Bierakovun bu telgraf Sentrokaspi Hkmetini ve Tanak Ermenileri o kadar sevindirmiti ki, telgrafn metni Rusa ve Ermenice olarak oaltlp ehirde datlmtr. Bir kurtarc olarak Bak Hristiyan halkna takdim edilen Bierakov giyinii ve sa tra ile Ermeni ve Rus genleri model olmutur. Ancak bu iyimserlik havas fazla uzun srmedi. Temmuz ayndaki arpmalarda Kafkas slm Ordusu birliklerine kar bir varlk gsteremeyip cepheden kaan Alb. Bierakov Hrdalan mevkiinde Trk kuvvetlerine yenilerek Bak cephesini brakp Dastana gitmek zere Kuzeye yneldi.55 Sentrokaspi Hkmeti artk ehrin savunulmasndaki btn mitlerini iln edilecek seferberlie ve zellikle de ngiliz yardmna balamt. Hkmet Austos aynn banda eli silh tutan btn ahaliyi mecbur seferberlie tbi tuttu ve seferberlikten kaanlarn iddetle cezalandrlaca bildirildi. Bakye Albay Stoksun komutasndaki 70 piyade ve birka subaydan meydana gelen ilk ngiliz 4 Austos 1918de geldi. Yine 9-17 Austos tarihleri arasnda 3 tabur 1 topu bataryas ve birka zrhl tattan oluan General Densterville komutasndaki esas ngiliz yardm Bakye ulat. ehrin Hristiyan ahalisi 20-30 bin mevcutlu bir ordunun gelmesini bekliyordu. Ancak yardma gelen ngiliz askerlerinin toplam says 1500 ancak bulmutu. Baky savunacak Ermeni, Rus ve ngilizlerin kuvvetlerinin toplam asker says 10.000e ancak ulamt. Yine de bozuk olan moralle kk bir ngiliz birliinin gelmesiyle bir lde dzelmi zira ehirden alnan haberler asla teslim olunulmayaca, ne pahasna olursa olsun ehrin savunulaca eklindeydi.56 14. I. Bak Taarruzu 5 Austos 1918 saat 04.25te balayan Trk taarruzu karsnda Ermeni, Rus ve ngilizlerden meydana gelen Bak savunma birlikleri, mevzileri elde tutmak iin olaanst bir aba sarf ediyorlard. Ancak, gittike iddetlenen Trk taarruzu bu direnii krmaya balam ve savunma birlikleri kademe kademe ekilmek zorunda kalmlard. ehre hkim Bolyof mevkiinde bulunan yksek srtlar ele geirilmiti. Direnii krld anlalan Sentrokaspi birliklerinin, cephesinin merkezi olan Salhane ve mezarla doru dzensiz bir ekilde ekildii grld. Trk topusunun Bakde bulunan klalar hedef alan atlar gayrimslim halk arasnda korku ve panik yaratm ve halk gemilere binip ehirden ayrlmak iin iskeleye hcum etmiti. ehrin ele geirilmesi an meselesi idi. Sentrokaspi birliklerinin birinci savunma hatt krlm, ikinci savunma hattna yaklalm, dolaysyla Baknn kurtuluu ok yaklamt. Ancak taarruza balamadan nce yeteri kadar top mermisi tedarik edilememiti. Bu nedenle topunun ilerleyen piyadelere verdii ate destei gittike azalmaya balam ve 5 Austos leden sonra topu cephanesi tamamen tkenmiti. 5 Austos taarruzunda Trk birlikleri kahramanca arpmalarna ramen, top mermisinin tkenmesi yznden ve kar tarafn topu ve makineli tfek atei karsnda ilerleme durmu ve

752

Sentrokaspi birliklerinin kar taarruzu ile Trk birlikleri, Bakye 4 kilometre mesafede olan EybatBalacari demir yolunun batsndaki hatta ekilmek mecburiyetinde kalmlard. 5 Austos muharebesinde Sentrokaspi birlikleri l ve yaral olarak 2000; Trkler ise 9u ehit 19 yaral subay, 139u ehit 444 er zayiat vermitir. Trk taarruzunun pskrtlmesi Bakde moralleri ykseltmiti. 6 Austostan itibaren Bakde eitli unsurlardan eli silh tutan 15-65 yalar arasnda olan erkekler askere arlarak zorla silh altna alnmaya balanmtr. Bu uygulamaya kar kp asker olmak istemeyen Trklerden 600 kii idam edilmitir.57 Bakdeki Trkler, ehrin zaptnn uzamasndan endieye kaplmlar, Trk askerlerinin moralini ykseltmek ve onu daha da cesaretlendirmek iin 10 Austos 1918de bir bildiri hazrlamlar ve Trklere ulatrmlardr. Bildiri metni yledir: Bak denilen milyon ve milyar ehrinin kaplar nnde gnlerden beri zafer kuunun kanadn yakalamak isteyen Trk Ordusuna. Bu gzel gnl kapc ehri eer siz zapt edemezseniz, Trkn ve Ordusunun erefini imdi iinde bulunduunuz hendeklere gmeceksiniz Eer siz bu servet ve altn ehrini zapt edemezseniz, sevgili byk vatanmza en kymetli bir hediye takdim etmek frsatn karm olacaksnz. Eer siz, yeil denizin bu mehur ehrini zapt edemezseniz, Kafkas Trkleri ve Trkistan Mslmanlarnn kalbine saplanm olacak zehr-i hanerin zerine Eyvah! ki Trk bize imdada gelmedi! cmlesi yazlm olacaktr. Kafkasya feryat edecek, Trkistan alayacaktr. Eer siz, bu byk slm ehrini zapt edemezseniz, Allah diyenlerin varln senaatl krlerle ortadan kaldran ve kaldrmak isteyen dmanlar nden ve arkadan sizi saracak ve gcrdayan diler yeni zulmler iin bilenmi olacaktr. Eer siz, demir oluklardan dnyaya devlet aktan ve sulhn terazisinde ok ar basacak olan bu harp ehrini zapt edemezseniz, tarihin huzurunda mahcubne yere bakacaksnz. Ve bugn dost dman memleketlerinde en kk bir evde en isiz adamlarn bile dillerinde gezen Bak ehri hadise ve hailesi, Trklerin bozgunluuyla bitmi olacaktr. Dmanlar azim ve pek azim bir zaferin anahtarn ellerine geirmi olduklarn belki de biraz hakl olarak iln edeceklerdir. Dostlar, byle bir zayiadan hsl olacak hayflarn gizleyemeyecekler ve bizi emleriyle kahredeceklerdir. Ey Trk asker! Eer sen bu ehri alamaz isen, Bakde senin iin hazrlanan sofralar misafirsiz kalacak, senin iin dikilen elbiseyi dmann giyecektir. Senin iin yaplan adaklar yerine

753

getirilemeyecek, senin ayana (uruna) kesilecek kurbanlar dmanlara kalacaktr. Senin iin hazrlanan altn keselerini dman yama edecektir. Eer sen bu ehri almaz isen, slm gelinlerinin duvaklarn kfirler yrtacak; yine mbarek slm kanlar, krmz araplar gibi vah ikenceler urunda (altnda) akacaktr. Senin zaferin iin duaya kalkan elleri zalimler kesecektir. Eer sen bu sar kl altn ehri almazsan kadnlar salarn yolacak, akllarn kaybedecektir. imdiye kadar akan kanlar bo yere akm olacak, sen de bu tozlu toprakl yerler iinde perian ve sefil kalacaksn. Trkn gzlerini oyup ipliklere dizen dmanlara bayramlar hazrlayacaksn. Fakat sen ey Trk askeri! ngilizlerin gcn kendi zorunla anakkalede krdn. En byk harp gemilerinin byk gllelerine aylarca gs gerdin. Kuttlamarede 14.000i esir aldn. Karndaki dmann ounu, Ermenileri belki Azerbaycandan, Karstan beri nne katarak da bu ehre tktn. Trk adn byten anakkale, Kuttlamare, Galiya, Romanyadan sonra Kafkasya gelecek ve Bak ehri de yiitlik tacnn bir elmas ta olacaktr. Al Baky! Vatanna bir altn armaan yap!58 5 Austos taarruzunun baarszlkla sonulanmasndan sonra stanbulda bulunan Azerbaycan Delege Heyetinin Bakan Mehmet Emin Resulzade 7 Austosta Azerbaycan Dileri Bakan M. Hasan Hacnskiye Baknn bir an nce kurtarlmas isteini ieren bir mektup yazd. 1918 yaznda bat cephesinde Almanyann yenilmi olmas uluslararas dengeleri esasl bir ekilde deitirebilirdi. Bu olaylar yakndan takip eden yaanabilecek yeni gelimeleri iyi deerlendiren M. Emin Resulzade mektubunda u konulara dikkat ekiyordu: Hangi yolla neyin pahasna olursa olsun Bak derhl alnmaldr. Aksi takdirde biz balam faktrler karsnda ok zor durumda kalabiliriz. Bakye hcum yalnz Azerbaycan adna olmaldr. Onu Azerbaycan hkmeti tutmaldr. Baka trl olursa ok zorluklar doabilir.59 15. II. Bak Taarruzu 5 Austosta yaplan Trk taarruzunun pskrtlmesi Kafkas slm Ordusunun Bak zerindeki basksn hafifletmemiti. kinci taarruzun yaplaca 14 Eyll tarihine kadar Bak etrafndaki arpmalar aralklarla devam etmitir. Bu sre zarfnda Kuba ve Hamaz kasabalar zapt edilip Azerbaycan Devletinin hkimiyeti Dastan ynnde geniletilerek buradaki Bolevik faaliyetleri nlenmitir. Ayrca Baknn hemen batsnda bulunan ve Trk birliklerinin ilerleme istikametinde iki nemli engel olarak grnen ve devaml tahkim edilen 364 rakml Yanarda ve 311 rakml Binegadi tepeleri Sentrokaspi birliklerinin ve ngiliz askerlerinin inat savunmas krlarak ele geirilmi ve Bak kuatmas iyice daralmt.60 kinci Bak taarruzundan mutlak surette sonu almay ve ehri kurtarmay amalayan Nuri Paa, Bak nlerinde bulunan birlikleri takviye iin ark Ordular Grubundan yardm isteinde bulundu. Bunun zerine 15. Piyade Tmeninden donanm iyi olan 56. ve 36. Kafkas Tmeninden 106. Kafkas Alay, 15. Piyade Tmen Komutan Yarbay Sleyman zzet Beyin komutasnda Kafkas slm Ordusuna katlmak zere 3 Eyllde Gmrden yola karak, 9 Eyllde Bak cephesine ulat. Taarruzda Kafkas slm Ordusu birliklerinden 5. Kafkas Tmenine Mrsel Paa, 15. Piyade Tmenine

754

Yarbay Sleyman zzet Bey, Gney Grubu birliklerine ise Albay Cemil Cahit Bey komuta edecekti. Yarbay Halim Pertev Bey Gney Grubu iinde bulunan ve Azerbaycan Trklerinden meydana gelen 4. Alaya komuta edecekti. Taarruz iin btn hazrlklarn tamamland Bak cephesinde 8000 Osmanl askeri ile 6000 civarnda Azerbaycan milis kuvveti toplanm bulunuyordu. ark Ordular Grubu Komutan Halil Paa ile Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paa 10 Eyllde cepheye gelerek taarruz hazrlklarn gzden geirmilerdi.61 kinci Bak taarruzu ncesinde Osmanl Devleti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasndaki dostluk ve i birlii en yksek seviyesine ulam, stanbulda bulunan Azerbaycan delegeleri tahta kan Mehmet Vahidettinin kl kuanma trenine katlarak Azerbaycan Devleti adna tebriklerini sunmulardr. Mehmet Emin Resulzade padiaha yz yllk esaretin sona erdiini, bamszln devamnda Trkiyeden dostluk ve iyi ilikiler beklediklerini bildirdi. Padiah delegelere Azerbaycann bamszlnn korunmas iin desteklerinin devam edeceini, d dmanlara kar birlikte hareket ederek galip geleceklerini syledi ve tm Azerbaycana selm ettiini szlerine ekledi. Padiah bir sre sonra stanbulda bulunan Azerbaycann olaanst temsilcisi Ali Merdan, Topubaovu kabul etti. Grme srasnda Ali Merdan Topubaov padiaha yle hitap etti. Sultanm az evvel dier delegelerimize hitaben sylediiniz Azerbaycanllar benim evltlarmdr szlerinizi hepimiz byk bir samimiyet ve memnuniyetle hatrlayacaz. Azerbaycan isteyen oktur. Lkin Azerbaycanllar bundan hi korkmazlar. nk Azerbaycann arkasnda byk bir dost vardr. Dost yok karde var diye sze balayan Sultan Azerbaycanllar Trklerin kardeleridir. Bu kardelik sonsuza kadar devam edecektir; siz durumu cidd deerlendirmelisiniz ve midinizi yitirmemelisiniz. Bu devir gei devridir. Osmanl ve Azerbaycan Trkleri bu durumun iyiye gitmesinin ahidi olacaklar. Lkin halkn morali olmal, gelecee inanmal ve gelecek iin almaldr. Hibir zaman Osmanl sizden yardmn esirgemeyecektir dedi.62 Kafkas slm Ordusunun ikinci Bak taarruzu iin hazrlklarn tamamlad tarihlerde Sentrokaspi Hkmeti de elindeki btn imknlar kullanarak ehri savunmann gayreti iine girmiti. Baknn Trk ahalisi Kafkas slm Ordusunun ehri kurtarmasn sabrszlkla beklerken Ermeni, Menevik Eser ve Bolevik unsurlar korku ve tel iinde idiler. Ve Sentrokaspi Hkmetinin hazrlad yalan beyannmelerle avunmaya alyorlard. Gya Kafkas slm Ordusunun ehri kuatan kuvveti ancak bir alay olup bunlar kolaylkla malp edilebilecekti. Ancak hkmetin ald tedbirlerden durumun hi de kmsenecek bir boyutta olmad hemen anlalyordu. Hkmet genel bir seferberlik iln ederek hasta, yal, sakat, kk yata olmalarna bakmakszn eli silh tutan btn Bak ahalisini ehrin savunmasnda grev almaya ard. Bunlardan muhtelif birlikler tekil edilmeye alld. rnein; hukukular birlii, artistler birlii ve dkknclar birlii gibi. Bu srada Baky savunanlarn lehine meydana gelen bir baka gelime de, Dastanda faaliyet gsteren Albay Bierakovun 500 kadar askeri vapurla Bakye gndermesiydi. Baknn yardmna gelen ngiliz birliinin mevcudu verilen kaplardan sonra 900e inmiti. Bu durumda ehri savunacak kuvvetlerin toplam miktar 10.000 asker civarnda idi. Bakden gelen haberlerden Sentrokaspi birliklerinin moral durumunun iyi olmad, disiplinin bozulduu anlalmaktayd. Ayn zamanda Trk kuatmas

755

nedeniyle Baknn kara balant yollar kesildiinden ancak deniz yolundan kstl olarak yiyecek ve dier ihtiya maddeleri gelebiliyordu. ehirde ekmek ve yiyecek sknts ekilmeye balanm, Kubadan Bakye gelen ime suyunun da kesilmi olmas halkn honutsuzluunu iyice artrm ve hkmet aleyhinde protesto mitingleri dzenlenmitir.63 Bakde morallerin iyice bozulduu byle bir ortamda Trk taarruzu 14 Eyll 1918 tarihinde saat 02.00de gece baskn eklinde balad. Bak savunma hattn yarmak iin 5. Kafkas Tmeni, batdan Eybat-Balacari demir yolu istikametinde ilerlemeye balad. Birinci Bak savunma hatt saat 03.00te, ikinci Bak savunma hatt saat 06.00da ele geirildi. Salhane ve Salyanski klalarndan hcuma hazrlanan dman, topu ateiyle datld. Taarruzun ba kahraman olan 56. Alay, Bakye hakim tepeleri ele geirip, nnde bozgun hlinde kaan dman askerlerini ehre doru srmeye balad. Volivorata da ile Baylog arasnda bulunan mevziler ele geirildi. 56. Alayn nnden kaarak Krmz Klada direnmeye alan Ermeni, Rus ve ngiliz askerleri klann topa tutulmasyla burada da tutunamayarak panik hlinde ehrin ilerine doru kalarn srdrdler. 13. Alayn mezarlk mevkiini ele geirmesi zerine buray savunan birliklerin sahile ekilip gemilere binerek kama teebbs burada younlaan topu atei nedeniyle sonusuz kald. Trk askerleri saat 16.00da ehrin batsndaki mahalleleri ele geirmi bulunuyorlard.64 5. Kafkas Tmeninin taarruzuna paralel olarak ehrin kuzey ynnde 15. Piyade Tmeninin balatt taarruz baaryla gelimi ve Balacari srtlar ele geirilmiti. 15. Piyade Tmeni emrinde savaan Azerbaycan milislerinden oluan Mutevi Mfrezesi, Sabuncu mevkiini zapt etmiti. Sokak arpmalarnda fazla zayiat verilmemesi iin 14 Eyll akam taarruz durdurulmutu. Trk topusu gece boyunca ehirdeki asker noktalar ate altnda tutmutur.65 Nuri Paa 14 Eyll akam verdii emirle 15 Eyll sabah taarruza devam edilerek ehrin kurtarlacan bildirdi. Sabaha kar hcuma geen 13., ve 56. alaylar ehre girmeye baladlar. Ermeni ve Rus birlikleri muharebe dzenini kaybetmi olarak baz evlere ve mahalle aralarna mevzilenerek son direnilerini gsteriyorlard. Bat cephesinden yaplan taarruzla Baknn zaptna adm adm yaklalrken, kuzey cephesinde 38. ve 107. Alaylarn taarruzlar sonunda da dmann kuzey cephesi kertilmiti. Malagankent ve ernigorot ele geirilmi ve sokak arpmalar balamt. Azerbaycan milisleri Kla istasyonunu ve Zih dan zapt etmilerdi. 15 Eyll saat 15.00e kadar devam eden harekt sonunda Baky savunan Ermeni ve Rus direnii tamamen krld iin, ehrin teslim olmasndan baka bir seenek kalmamt. 14 Eyll akam ehrin ertesi gn zapt olunaca anlalm, bu yzden Baky savunan birlik komutanlarnn ou gemilere binip kaabilmek iin birliklerinin bandan ayrlmlard. Bu hl cephede genel bir bozgun havas yaratm, askerler mevzilerini brakarak limana doru kamaya balamlardr. Bu panik durumunu engellemeye alan Sentrokaspi Hkmeti Sava Bakan General Baratn kaan askerlerin ayaklar altnda kalmtr.66

756

Baknn savunulmasnda byk mit balanan 39. ngiliz Tugaynn Komutan General Dunsterville Trk hcumuna kar direnmenin mmkn olmadn grerek kuvvetlerine limana doru ekilme emri vermiti. Aslnda ngiliz generali Bakye geldii gnden beri kuvvetli Trk kuatmas karsnda Sentrokaspi glerinin duramayaca kansndayd. Bu grndeki haklln 14 Eyll arpmalar ortaya koymutur. General Dunsterville Trklere esir dmemek iin Bak limannda toplad askerlerini gemilere bindirerek saat 22.00de Enzeliye gitmek zere ehirden kamtr. General Dunstervillenin bu baarszl tugay komutanl grevinden alnmasna, yerine General Thomsonun getirilmesine neden olmutur.67 Bu srada Bakden kaanlar arasnda, ngiliz askerlerinin Bakye gelmesine kar kt iin iktidardan drlen Stephan aumyan da vard. aumyanla birlikte aparidze, Azizbekov, Vezirov Leogonov ve Fioletov gibi isimlerin de bulunduu 26 Bak Sovyet komiseri Trkmen isimli gemi ile Bakden ayrldlar. Ancak Astragana gitmesi gereken gemi, Hazar denizinin dou kysnda bulunan Krasnovodska uram, burada ngilizlerin destekledii Bolevik kartlar tarafndan hepsi gemiden alnp ldrlmlerdir.68 15 Eyll saat 10.30da Bakden 5. Kafkas Tmeni kararghna gelen iki kiilik bir heyetle ehrin teslim artlar kararlatrlmtr. Bu artlar unlardr: 1. Bak kaytsz artsz derhl teslim edilecek. 2. ehri savunan askerler teslim olacaklar. 3. Her trl silh ve cephane ile devlet mal eya ve binalar teslim edilecek. 4. Nargin adasnda bulunan Trk, Alman ve Avusturyal esirler teslim edilecek. 5. Silh depolar, erzak, otomobil ve kamyonlarn zrhl otomobillerin ve uaklarla birlikte btn malzemeleri teslim edilecek. 6. Gelen bu heyete halkn can ve mal emniyetinin salanaca ve kimseye zarar verilmeyeceine dair Kafkas slm Ordusu Komutanlnca yazlan beyannameler verildi ve ehre gnderildiler. Bylece sokak arpmalarna girilmeden ve fazla zayiat verilmeden Bak teslim alnm oldu. Hackabulde bulunan Gney Grubu Komutan Albay Cemil Cahit (Toydemir) Bey Bak Mevkii Komutanlna getirilmi, ehirde asayi ve emniyeti salamak iin de 56. Alay grevlendirilmitir. Albay Cemil Cahit yaynlad emirle btn ahalinin silhlarn teslim etmesini, herkesin can ve malnn Trk Ordusunun korumas altnda olduunu bildirmitir.69 Otuz alt saat sren kinci Bak taarruzunu gerekletiren 5. Kafkas Tmeni ile 15. Piyade Tmeninin toplam zayiat 1000 asker idi. Austos aynn bandan itibaren Bak cephesinde bulunan 5. Kafkas Tmeninin 15 Eylle kadar verdii zayiat ise 30u subay olmak zere 1130u bulmutu. kinci Bak taarruzunda Azerbaycan milislerinden meydana gelen Mutevi Mfrezesi 11 ehit ile 44 yaral vermitir.70

757

Gencede bulunan Kafkas slm Ordusu karargh Baknn kurtarlmasyla buraya nakledilmitir. 9 Eyllden beri ordu gzetleme mevki olan Gzdeke gelerek harekt yakndan izleyen ark Ordular Grubu Komutan Halil Paa ve harekt yneten Nuri Paa 16 Eyllde Baknn hemen dnda cephedeki birliklerin resm geidini izledikten sonra ehre girdiler.71 Dou Trkl iin gerek ilim ve irfan, gerekse zengin kaynaklaryla bir sanayi ve ticaret merkezi olan Bak iin aylardan beri ok kan aktlp ehitler verilmiti. Baknn Trklerin eline gemesiyle yz yldr bamszlndan yoksun olan Azerbaycan esaretten kurtulmu, 28 Maysta kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti 15 Eyllde bakentine kavumutu. buuk aylk zorlu mcadeleden sonra Trk askeri artk Bakde idi ve ehir artk gerek sahiplerine kavumutu. Almanlarn btn basklarna ramen harekt durdurulmam, Alman asker kartrlmadan Anadolu Mehmetii ile Azerbaycan Mehmetii omuz omuza vererek, bu topraklar kurtarm ve zerinde yaayan Trkleri hrriyetlerine kavuturmulardr. Baknn kurtuluu kutlu bir gn olan Kurban Bayramna tesadf etmiti. Azerbaycan Trkleri ifte bayram bir arada yayorlard. Azerbaycan Cumhuriyeti Babakan Feth Ali Han Hoyski, 19 Eyll tarihli mesajna Kafkas slm Ordusu Komutan Saadetli Nuri Paa Hazretlerine diye balayarak devamla Komutanz altnda bulunan cesur Trk askermiz tarafndan Azerbaycann bakenti olan Baknn dmandan temizlenmesi mnasebetiyle milletim, yksek ahsnza ve dnyann en cesur ve soylu asker olan Trkn oullarna minnettar olduunu arz etmekle iftihar ederim demekteydi. Baknn kurtarl, Kuzey Kafkasyada da sevinle karlanmtr. Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Hkmet Bakan Abdlmecit ernoyef, Nuri Paa Hazretlerine diye balad mesajnda; Baknn zaptn mjdeleyen kutlu telgrafnzn bende, kahraman ordunuzla Kafkas ileri hakknda byk bir sevin hasl ettiini vnle arz ederim. Trkln menfaatini en ksa zamanda temin edecek birinci adam olduunuzu mit etmekteyim. Bu parlak baarnz zel bir memurla Kuzey Kafkas Mill Cemiyetine bildirdim. Bendenizle birlikte btn Kuzey Kafkas ahalisi kahraman Osmanl ordusuyla anl komutanna tebriklerimizi arz ederiz ifadesini kullanmtr.72 Baknn igal altnda bulunduu dnemde Gencede almalarn srdren Azerbaycan Hkmeti Baknn zapt edilmesiyle birlikte Babakan Feth Ali Han Hoyski tarafndan buraya nakledildi ve 20 Eyll 1918de bir hkmet bildirisi yaynland. Babakann imzasn tayan bu bildiride u ifadeler yer alyordu. Bakenti olan Bakye henz gelmi olan Azerbaycan Hkmeti bununla ehirde ve etrafta yaayan btn ahaliye din ve millet fark gzetmeksizin emrediyor ki: Azerbaycan Hkmetinin tbiyeti altnda yaayan hibir millete farkl davranlmayacak, canileri, yamaclar, katilleri ve cemaatin asayiini bozanlar hkmet byk cezaya idama varncaya kadar duar edecektir. Ahali bunu bilmelidir ki, soylu Trk milletinin kahraman ve fatih askerlerine emir verilmitir ki cinayetle, yama ve apulla megul olanlar nerede grseler cezalarn versinler. Trk Azerbaycan Hkmetinin an ve erefine yaramaz ki onun bakentinde gnahsz adamlarn hak ve hukukuna tecavz olunsun.73 Azerbaycan Hkmetinin ve Trk askerlerinin ald tedbirler sayesinde Bakde sratle emniyet temin edilerek dzen salanmt. Azerbaycan Cumhuriyetinin glenmesi iin elverili bir ortam olumutu. Trk ordusu Azerbaycanl kardelerine kar byk tarih grevini yerine getirmek iin Bakde bulunuyordu. Ve bu gen devleti glendirmeye alyordu.

758

16. Karaba Harekat Azerbaycan Devletinin kurulduu iln edildikten sonra rk Ermeniler Karaba

Azerbaycandan koparma ve Trkleri Karabadan uzaklatrma faaliyetlerini younlatrmlard. Karaban merkezi uada oluturulan ynetim organnda Ermeni ve Trkler eit olarak yer alrken 1918 Temmuzunun ikinci yarsndan itibaren Ermeniler benimsemedikleri bu ynetim organn ykma abas iine girdiler ve bu ynetimi lavettiler. Ermeniler 1918 Austosunda uada topladklar bir kurultayda 7 kiiden oluan bir kurul setiler ve bu kurulu Karaba hkmeti olarak adlandrp btn hkimiyetin bu hkmete devredilmesini istediler. Ermeni Mill Komitesinin ileri gelenlerinden tekil edilen bu tek tarafl hkmet btn faaliyetlerini Trklerin evlerini mallarn brakarak Karabadan kamalar salamaya yneltmiti. Bu amalarna ulamak iin Ermeni Mill Komitesi silhl birlikler meydana getirmeye Karaban Azerbaycann dier yerleriyle ilikisini kesmeye alyordu. Ermeni millyetilerinin dndkleri bir dier husus da kn gelmesiyle yaam artlarnn glemesi ve buna paralel olarak basklarn artrarak Karaba Trklerinin kurulan Ermeni hkmetini tanmak zorunda brakmalar idi.74 Bu esnada dier bir tehlike de nl eteci Antranikin birlikleriyle Karabaa ynelmi olmasyd. Antranik komutasndaki 6000 kiilik Ermeni kuvvetinin Nahcivan blgesindeki Trk kylerini yakp ykt haberleri zerine 11. Kafkas Tmeni bu blgeye sevk edildi. Ermeniler malp edilerek 20 Temmuz 1918de Nahcivandan karldlar.75 Buradan Karaba blgesine gelen Antranik, Ermenileri Trklere kar tekiltlandrmak iin faaliyete balad. Amac, Ermenileri topluca Trklerin zerine saldrtarak Karabadaki Trk nfusunu azaltmak ve bu blgenin tmyle Ermenilerin kontrolne girmesini salamakt. ua yolunu kontrol altna alan Antranik, buradaki Trkleri ldrmeye balad. Karaba Mntkas Komutan Yarbay smail Hakk Bey, Nuri Paaya gnderdii raporla; Ermenilerin saldrlarn nleyecek bir birliin Karaba blgesine gnderilmesini talep etti. Ermeni saldrlar Dantravir, Zayig, Abdallar ky, Kerevis ky, Agadi kyleri, Madat, Sisyan, Yaylak nahiyelerinde younlat. Buralarda Ermeniler vicdanlar szlatan saldrlar gerekletirmeye baladlar. Sakallar yolunarak ldrlen ihtiyarlar, gsleri kesilip yavrularnn azna verilen kadnlar ve dier deiik ikencelerle ldrlen Trklerin grnts insan dehete dryordu. Mevcut tehlikeli durum karsnda Yarbay smail Hakk Bey, Nuri Paadan Karaba harektna bir an nce balanmasn aksi takdirde Ermenilerin bu havalide yaayan Trklerin hepsini katledeceini bildirmiti.76 Dier yandan Ermeniler, Adam ile uakale arasnda bulunan Askeran Boazn kontrolleri altna alarak, usakaleye ekilen 20.000 Trk burada kuatm bulunuyorlard. Ermenilerin genel bir katliama hazrlandklar bu kritik gnlerde Nuri Paa, Trklerin z topra olan Karabaa vakit kaybedilmeden kuvvet sevk edilmesini emretti. Albay Cemil Cahit Bey Karaba harektn gerekletirecek olan 1. Azerbaycan Tmeni Komutanlna atand. 1. Azerbaycan Tmenini; 5. Kafkas Tmeni emrinde bulunan 106. Piyade Alay, 9. Kafkas Alay ile Azerbaycan milislerinden tekil edilen toplam 1200 mevcutlu 1. ve 2. Azerbaycan alaylar ve 250 svari mevcudu bulunan Azerbaycan Svari Alay tekil ediyordu. 6 Ekimde Adamda toplanan 1. Azerbaycan Tmeni 7 Ekimde harekta balad. uakaleye ulaabilmek iin Adamn 8 kilometre gneyinde bulunan ve

759

bu mevkiin mstahkem kaps niteliindeki Askeran Boazn gemek gerekiyordu. Buras Ermenilerce olduka kuvvetli bir ekilde tahkim edildiinden, nce Askeran mevkiinin gerisine sarkmak gerekecekti. Bunun iin 2. Azerbaycan Alay ve Svari Alay Askerann karsna sevk edilerek Kalbuk-Taba hattnda mevzilendirildi. 9. Kafkas Alay iki topu bataryas desteinde Adam zerinden Mirkent-Akbulak hatt istikametinde taarruza balam ve buralar ele geirerek Ermenileri gney ve gneydou ynnde ekilmeye zorlamt. Askerana kar 9. Kafkas Alaynn cepheden taarruza gemesi ve 25. Taburun dman gneyden kuatmaya balamas sonucu Askeran savunan Ermenilerin direnileri krlm ve bozgun hlinde buradan ekilmilerdi. usakaleyi doudan ve batdan sktrmak iin Azerbaycan Svari Alay Kalfal istikametine sevk edildi. Piyadelerin de uakale nne gelmesiyle, Antranik muharebeye cesaret edemediinden, kuvvetlerini uann gneyine ekmek zorunda kald. Kuatmadan kurtarlan ua ele geirildi. Trkler cokuyla kurtarclarn kucakladlar.77 erkez giysisi giyinmi Trk genleri askerleri karlamak iin nc olarak gnderildiler. Orkestra gnn havasna uygun paralar alarken din adamlar ve ehrin ileri gelenleri karlama treninde hazr bulmular, ellerindeki tuz ve ekmei gelenlere ikram etmilerdir. renciler ellerindeki bayraklarla askerlere sevgi gsterisinde bulunurken, kadnlar askerlere iek demetleri sunmulardr. Ermeniler de karlama trenine kendi orkestralar ve 300 kiilik bir temsilci grubuyla katlmlardr. Albay Cemil Cahit Bey ua halkna yapt konumada, amacnn kan dkmek olmadn aksine bar ve huzuru tesis etmeye altn belirterek devletin nazarnda btn halklarn eit hukuka sahip olduunu bildirdi.78 Albay Cemil Cahit Bey Trklerin Ermenilerden grdkleri bunca zulm ve kyma kar fke ile hareket etmemitir. ki taraf arasnda bir atmaya meydan vermemek iin Trk ileri gelenleriyle bir toplant yaparak onlara yle hitap etti: yiliinizi dnerek sylediim szlerimi kabul ediniz ve emirlerime uyunuz. Ermenilere imdi itaat teklif edeceim. Kabul etmedikleri takdirde bir orduya itaatsizliin cezas ne ise onlara vereceim. taat ederlerse hayat, namus ve mallar gvencem altnda olacandan hibir ferdin ufak bir hareketine msaade etmeyeceim. taat etmedikleri hlde dahi haklarnda verilecek cezay ifaya yalnz askerm memur olacaktr. Trk halknn tamamen seyirci kalmasn ve herkesin i ve gcne u dakikadan itibaren balamasn talep ve emir ederim.79 Albay Cemil Cahit Beyin uada yaayan Ermenilere yapt Trk kuvvetlerine mukavemet gsterilmemesi ve itaat etmeleri yolundaki ars Ermenilerce kabul edildi. Ancak Ermenilerin bu szlerinde samim olduklarna inanmak pek mmkn deildi. nk tarih tecrbeler gstermitir ki, Ermeniler Trk ordusu karsnda zayf olduklar zaman uysal ve itaatkr olmular. fakat savunmasz Trklere kar her trl fenal yapmaktan geri kalmamlardr. uada gvenliin salanmasndan sonra 1. Azerbaycan Tmenine bal birliklerin Karabada Ermeni etelerini takip ve etkisiz hale getirme harektna devam edilmitir. Davanl, Maraal, Kaledere, Gorus, Adere, Adam, Akbulak, Hirhan ve Davutlar mntkalarnda Ermeni eteleri faaliyetlerini younlatrdlar. Antranik kuvvetlerinden 700 piyade 200 svariden meydana gelen bir

760

birlikle Gorus mntkasnda arpmalar olurken, ahnezerov adl bir ete reisi, emrindeki 600 mevcutlu Gence Alay, 400 mevcutlu ua Alay, 200 mevcutlu Samsun Alay adn verdii birlikleriyle Karaban deiik yerlerinde Trklere kar terr faaliyetleri gerekletiriyordu. Zengezur blgesinde de Ermeni eteleri faaliyetlerini artrm, silhsz Trk halkna kar terr ve ldrme eylemleri balatmlard. Yalnzca Sisyan mntkasnda 500den fazla savunmasz Azerbaycan Trk ldrlmtr.80 Ermeni eteleri Karaba ve Zengezur blgelerinde silhsz Trklere kar youn bir biimde terr ve ldrme eylemlerini srdrrken stanbulda ve Kafkaslarda faaliyet gsteren Ermeni tekiltlar gerekleri arptrarak dnya kamuoyunca Kafkas slm Ordusu birliklerinin Karabada Ermenilere kar katliam gerekletirmekte olduklarna dair gerek d beyanatlar vererek propagandalar yapmaya baladlar. Bu propagandalar tilf devletleri zerinde etkili olmutur. tilf devletleri Osmanl Devletine bask yaparak Karabada bulunan Trk birliklerinin bu blgeyi terk etmelerini ve hatta btn Kafkaslardaki Trk birliklerinin geri ekilmesini istemilerdir. Uygun mtareke artlar hazrlama faaliyeti iinde olan Osmanl Hkmetinin tilf devletlerinin bu isteklerine kar kmas mmkn grlmyordu. ok zor durumda bulunan Sadrazam Ahmet zzet Paa aresizliini stanbulda bulunan Azerbaycan Cumhuriyetinin temsilcisi Alimerdan Bey Topubaova itiraf etmitir. 21 Ekimde yaplan grmede A.Topubaov Ahmet zzet Paaya byk karde Trkiyenin yapt yardma Azerbaycan halknn minnettarln bildirince Ahmet zzet Paa konumaya balayp; Byk karde kk kardee yardm etmelidir ve edecek. Ancak grdnz gibi artlar deimitir. Biz ve mttefiklerimizin durumunda kesin deiiklikler olmutur. Meselelerin hlledilmesinde bizim etkimiz kalmad. Meseleleri Wilson ve onun taraftarlar hallediyorlar demitir.81 Bu grmeden iki gn sonra Ahmet zzet Paa 23 Ekim 1918 tarihli emriyle Karaba harektnn durdurulmasn istemitir.82 Bu gelime zerine Kafkas slm Ordusu Komutanlnca Karabada bulunan Osmanl birliklerinin bal bulunduklar tmenlere katlmalar ve I. Azerbaycan Tmeninin Azerbaycanl General Yusufofa teslim edilmesi emredilmitir. 7 Ekim 1918 tarihinde balayan Karaba harektnn Osmanl birlikleri tarafndan gerekletirilen safhas bir ay srm ve 8 Kasmda grevin General Yusufofa devredilmesiyle sona ermitir.83 17. Dastan Harekt Bolevik ihtillinden sonra Azerbaycan Trklerinin yaamak zorunda kaldklar terr ve katliam olaylarnn bir benzeri de Kuzey Kafkasyada yaanyordu. Buradan Trklere akraba; een, Osetin, Kumuk, Balkar ve Karaay gibi topluluklarn durumlar iyi deildi. Bir yandan ngiliz ajanlarnn kkrtt arlk yanls Ruslarn, te yandan Rus Kazaklarnn bask ve tehdidi altnda bulunuyorlard. Ancak onlar iin asl tehlike Bolevik hareketiydi ve Bolevikler kuzey Kafkasya ve Dastan ele geirmek iin youn bir faaliyet srdryorlard.84 Bolevikler Mahakale, (ncikale) Timurhan ra gibi nemli merkezleri denetimleri altna almlar, Bakden Mahakaleye kadar uzanan demiryolu hattnn byk bir ksmn da kontrol ediyorlard.85 Boleviklerin silh, cephane ve para ynnden bir

761

skntllar olmad gibi aralarnda eitimli ok kii bulunduundan propaganda yolu ile halk etkileyebiliyorlard. Buna karn Dastann asker gc kk milis kuvvetlerinden ibaretti ve ekonomik durum da iyi deildi. imdiye kadar Boleviklie fazla ilgi duymayan halkn bu aldatc propagandalarn tesiri altnda uzun sre Boleviklie ilgisiz kalmas zor grnyordu.86 Karklk iinde bulunan Dastann kurtuluu iin siyas faaliyetler srdrlyordu. Dastann ileri gelenlerinden Abdlmecit ermoyef, Haydar Bammat ve Mehmet Kar Dibrov gibi ahslar lkelerine destek aramak iin trl zorluklarla Trabzona gelmiler ve burada dzenlenen konferansa katlarak Osmanl Devletinden yardm istemilerdir. Trabzon Konferansnn dalmasndan sonra Batuma gelen Dastan heyeti burada Trk heyeti ile grp yardm taleplerini yenilemilerdir. Osmanl Hkmeti ile grmeler yapmak iin Batumdan stanbula gelen heyet burada ok iyi karlanm, stanbul basn ziyarete ve Dastann sorunlarna geni yer vermitir.87 Bata Enver Paa olmak zere Osmanl Hkmeti Dastan heyetinin yardm isteini olumlu karlamtr. Alnan bu siyas destee gvenilerek 11 Mays 1918de Kuzey Kafkas Cumhuriyetinin kurulduu btn devletlere iln edildi. Kurulan devleti Osmanl Devleti resmen tand. Bu gelimelerden memnun olmayan Sovyet Rusya olay Osmanl Devletinin Moskova Bykelisi Galip Kemali Bey nezdinde protesto etti.88 Osmanl Devleti ile Kuzey Kafkas Cumhuriyeti arasndaki ilikiler 8 Haziran 1918de Batumda dostluk ve ibirlii antlamasnn imzalanmasyla iyice pekiti. Bu antlamayla Osmanl Devleti Kuzey Kafkas Cumhuriyetine asker yardmda bulunmay kabul ediyordu. Bu gelimeler zerine Sovyet Rusyann tahrikleriyle Bolevikler harekete geti. Zaten ubat 1918den beri Bolevik glerin igali altnda bulunan Vildikafkas ehri ve blgesinde arpmalar oluyordu. Osmanl subaylarnn tekil ettii Dastan milisleri 4 Austos 1918de kar taarruza geerek 17 Austosta ehri Boleviklerden ald. Ancak bu baarlarn yaratt sevin fazla srmedi. Kuzey randan Bakye gelen, fakat burada Kafkas slm Ordusu karsnda tutunamayarak Dastana ynelen Kazak Albay L. Albay Bierakov kuvvetleri 15 Austos 1918de Derbenti daha sonra kuzeye ilerleyerek Mahakaleyi igal etti.89 Baknn zaptedilmesinden sonra buradan kaan Ermenilerin kendisine katlmasyla Albay Bierakov kuvvetlerinin says 6000e ulamt.90 Ermeniler yapt bu takviye ile daha da kuvvetlenen Albay Bierakova kar Dastan Milis kuvvetlerinin baar gstermesi mmkn deildi. Kuzey Kafkas Cumhuriyetinin bamszln kazanmas iin Kafkas slm Ordusunun Dastan Albay Bierakov kuvvetlerinin igalinden kurtarmas gerekiyordu. Dier yandan kurtarlan Azerbaycann kuzeyden ve denizden emniyetinin salanmas da Dastan Albay Bierakov kuvvetlerinden temizlemekle mmkn olacakt. Bu nedenle Nuri Paa 20 Eyllden beri Dastan harektna hazrlanan 15. Piyade Tmenine Derbenti kurtarmas iin emir verdi.91 Dastan harektn gerekletirecek olan 15. Piyade Tmeni ve Dastan milislerinden meydana gelen kuvvete Kuzey Kafkas ordusu ad verilerek komutanlna erkez asll olan Yusuf zzet Paa getirilmiti. Yusuf zzet Paa ayn zamanda Kuzey Kafkas Cumhuriyeti nezdinde Osmanl Devletinin siyas ve asker temsilcisi sfatn da tayordu. Kuzey Kafkas ordusu kurmay bakanlna

762

Haziran 1918 tarihinden beri Dastanda milis kuvvetleri oluturma faaliyetini srdren Yarbay smail Hakk (Berkok) tayin edilmiti.92 Nuri Paann 1 Ekim 1918 tarihli emriyle Kurmay Albay Sleyman zzet Beyin komutasndaki 15. Piyade Tmeninin Dastana sevki balad. 15. Piyade Tmeni 56. ve 38. Piyade Alaylar ile topu bataryasndan meydana geliyordu. Derbent cephesine nce 56. Piyade Alay ulamt fakat Albay Bierakov kuvvetleriyle henz temas salanamamt. 38. Piyade Alay cepheye ulaamamasna ramen Derbenti igal altnda tutan Kazak askerlerin takviye almasna veya geri ekilmesine frsat vermeden Derbent taarruzuna karar verildi. 56 nc Piyade Alay Mollakent-drabos hattndan 5 Ekim saat 08.30dan itibaren Derbent zerine harekta balamt. Zrhl tren ile denizden donanmann da destekledii Albay Bierakov kuvvetleriyle aralklarla srdrlen muharebeler sonunda 6 Ekim 1918de Derbent kalesi ve istasyon ele geirilmitir. Fransz asll olup Rus Ordusunda yetimi olan Albay Bertran komutansndaki Albay Bierakov kuvvetlerinin bir ksm gece karanlndan yararlanarak kamay baarm, elbise deitirerek halkn arasna karan dier askerler tespit edilerek esir edilmilerdir. arpmalarda 25 er ehit olmu 1 subay ile 28 er de yaralanmtr. Bu muharebelerde Dastann milis kuvvetleri ar hareket ettikleri iin kendilerinden fazla istifade edilememitir.93 Nuri Paa Derbentin ele geirildiini 7 Ekimde ark Ordular Grubu Komutanlna ektii telgrafla bildirmitir.94 Derbentin 4-5 km kuzeyinde Albay Bierakov kuvvetleriyle arpmalarn srd 13 Ekim 1918de dzenlenen bir trenle Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Hkmeti iln edilmiti. Hkmetin ilanndan bir gn nce Derbente gelen Kafkas slm Ordusu Komutan Nuri Paa, Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Cumhurbakan Abdlmecit ermoyef, Kuzey Kafkas Ordusu Komutan Yusuf zzet Paa ve 15. Piyade Tmeni Komutan Albay Sleyman zzet trende hazr bulunmulardr. Tren saat 10.00da Hkmet Kona nnde balam, gndere Kuzey Kafkas Cumhuriyeti bayra ekilmitir. Trende Cumhurbakan Abdlmecit ermoyef, Nuri Paa ve Yusuf zzet Paa birer konuma yapmlardr. Trenden sonra cumhurbakan ordu komutanlar ile tmen komutannn katld bir toplant yaplmtr. Toplantda Albay Bierakov kuvvetlerine kar ok zor artlarda mcadele verildii dile getirilmi bununla beraber 15. Piyade Tmeninin bir an nce Mahakaleyi ele geirerek Dastann igalcilerden temizlenmesi kararna varlmtr.95 Derbentin kuzeyinde arpmalarn devam ettii 13 Ekim 1918de Kuzey Kafkas Cumhuriyeti hkmeti igal kuvvetleri komutan Albay Bierakova bir ltimatom vererek 20 Ekim tarihine kadar Dastan topraklarnn boaltlmasn istedi. Geen zaman zarfnda Albay Bierakov ltimatomda belirtilen istek dorultusunda bir harekette bulunmad gibi 16 Ekimde meydan okur nitelikte sert bir cevap gnderdi. yle ki: Beni memleketimden kovmaya hakknz yok. Ben Kazak kkenliyim ve Kafkaslym. Bu topraklar Rusyanndr. Emrimdeki asker ise Rus Ordusunun bir blmdr. Binen-aleyh kmayacam, hem Trklerin kendi memleketlerine hayr

763

olmadktan sonra size hi olmaz. Haberiniz yok mudur? ngiliz toplar anakkale yaknnda patlyor. Filistin ve Suriye kmilen istil edildi. Dolaysyla azam olarak iki haftaya kadar Trklerin kmilen buralardan ekilecei muhakkaktr. Ol vakit yalnz kalacaksnz ve bir ey yapmaya kudretiniz olmayacaktr. Bu mektubuma 18 Ekim 1918 tarihine kadar cevap isterim. Eer cevap alamazsam Derbentin istirdad iin hareket edeceim. Derbentte ne kadar asker olduunu ben pekl biliyorum.96 arlk yanllar ile Bolevikler arasnda atmalarn devam ettii bu dnemde Albay Bierakovun eski rejimin geri geleceine dair mitlerini koruduu anlalmaktadr. Dier taraftan savan gidiatn iyi takip ettii savan sonucuna dair yapt deerlendirmede grlmektedir. Albay Bierakovun asker gcn olduundan fazla gstermeye almasna karn arpmalarn devam ettii 1918 Ekim ay boyunca Trk kuvvetleriyle kesin sonulu bir muharebeye girm=mek zorunda kalm ve ehrin kaps niteliindeki Tarki danda savunmaya gemilerdir. 27 Ekimde Mahakale Kuzey Kafkas Ordusu tarafndan gney ve batdan tamamen kuatlmtr. Yine bu srada Dastann nemli ehirlerinden biri olan Timurhan ra milis kuvvetleri tarafndan ele geirilmitir.99 Dastan harektnda son durak olan Mahakalenin ele geirilmesi iin, Tarki danda mevzilenen Albay Bierakov kuvvetlerinin buradan atlmas gerekiyordu. 5 Kasm 1918de balamas kararlatrlan taarruza 15. Piyade Tmeninden 1700 piyade ile 2000 milis kuvveti itirak edecekti. Milislerin sava kabiliyeti fazla olmadnda esas harekt 56. Alay ile Mrettep Alay gerekletirecekti. 38. Alay ihtiyatta braklmt fakat arpmalarn srd en kritik bir devrede taarruza katlmtr. Harekt plnna gre Binba Mehmet Fehmi komutasndaki 56. Alay bir basknla 2362 rakml tepeyi ele geirecek, sonra Binba Nuri komutasndaki Mrettep Alay (107. Alay 2. Tabur ile Makineli Tfek Bl ve B.Alay 46 nc Taburdan meydana gelmiti) 56 . Alayn ve topu ateinin desteiyle 1579 rakml tepeyi ele geirecekti. Birlikler iki tepe arasndaki gedikten geerek Mahakaleye ulaacaklard. 5 Kasmda sabaha kar 56 nc Alayn baskn taarruzu balad. Havann ok souk olmas, fundalk arazinin ilerlemeye engel olmas nedeniyle taarruz istenilen sratte geliemedi. Trk taarruzunu sezen Albay Bierakov kuvvetleri iddetli atee balamt. Taarruz istikameti olan Tarki dann gney yamalar olduka dik ve kayalk bir arazi yapsna sahipti. Patikann yanlar duvar gibi dik olduundan askerler bu yamalar trmanarak tepeye doru ilerlemek zorunda kalmlard. Havann aydnlanmasyla topular Albay Bierakov kuvvetlerini ate altna almlard. Buna ramen kayadan bir duvar arkasna mevzilenen Albay Bierakov birlikleri yukardan aa tfek makineli tfek ve bomba ile Trk birlikleri zerine youn bir atee balamlard. Hatta byk kaya paralarn Trk birliklerinin zerine yuvarlayarak tepeye trmanmalarna engel olmaya alyorlard. Bu etin artlara ramen 38. Alayn 3. Taburyla takviye edilen 56. Alay saat 11.00de 2362 rakml tepeyi ele geirmitir. 56. Alay insan st bir gayretle 2362 rakml tepeyi ele geirerek stratejik adan elde ettii avantajla Mrettep Alaya top ve makineli tfekle yan ate destei salayarak Mrettep Alayn saat 12.30da 1579 rakml tepeyi ele geirmesine yardmc olmutu.100 56. Alay ile Mrettep Alay zapt edilen bu iki stratejik tepede savunmalarn glendirmeye altklar srada, Albay Bierakov kuvvetleri 1579 rakml tepeye kar bir taarruz balattlar. Bu

764

taarruza Hazar Denizinde bulunan iki sava gemisi ve Mahakale elektrik santral civarnda konulandrlan uzun menzilli toplarda youn bir atele destek salamt. Bu ani taarruz karsnda 1579 rakml tepeyi savunan Mrettep alay mevzilerini terk edip ekilmeye balamtr. Mrettep Alayn ekilmesi 56. Alay 2. Taburu zor durumda brakm iddetle devam eden arpmalarda 2. Tabur son bomba ve kurununu attktan sonra olduka fazla zayiat vererek geri ekilmek zorunda kalmt. Alay komutanlar kaybedilen yerlerin yeniden zapt edilmesi konusunda mitsizlie kaplmalarna ramen 15. Tmen Komutan Albay Sleyman zzet Bey, arpmalarn halen youn bir biimde devam ettii n saflarda arpmalara katlarak dalan askerleri tmen flamas altnda toplayp yeniden taarruz dzenine sokmay baard. 15. Piyade Tmeni ihtiyatta olan 38. Alay kar taarruza dhil etmi sabaha kadar devam eden arpmalarda byk bir fedakrlk gsterilerek Tarki dann btn stratejik noktalar ele geirilmitir. Btn gn ve gece devam eden arpmalar ok zor artlarda srdrlm, dondurucu souk altnda yaplan muharebeler yznden asker iki gn boyunca uyku yz grmemitir. Yiyecek ve iecek temininde byk skntlar yaanm, yarallar tarif edilemez zorluklar altnda omuzlarda tanmtr.101 6 Kasm saat 09.00dan itibaren yeniden harekta balanarak Albay Bierakov birlikleri tamamen Tarki dandan atlmlardr. Zaferle sonulanan 6 Kasm muharebeleri ayn zamanda Dastanda yaklak bir aydan beri devam eden arpmalarn sonu olmutur. Kazanlan bu son zaferle Dastan igal kuvvetlerinden kurtarlmtr. 56 Kasm muharebelerinde 113 er ehit olmu, 318 asker yaralanmtr. Btn Dastan harekt mddetince cereyan eden muharebelerde ise 15. Piyade Tmeninden 192 ehit 362 yaral ve 20 kayp olmak zere 574 zayiat verilmitir.102 Tarki dandan Albay Bierakov kuvvetleri atldktan sonra baz tilf devletleri temsilcileri ile Yusuf zzet Paa ve Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Cumhurbakan Abdlmecit ermoyef arasnda grmeler balamt. tilf temsilcileri; Osmanl Devleti ile tilf devletleri arasnda mtarekenin imzalandn bildirmiler, Yusuf zzet Paa bu aklamay nce bir aldatma olarak deerlendirmi fakat mtarekenin imzaland daha sonra stanbul kaynakl haberlerle de dorulanmtr. Bu grmelerden dolay arpmalara iki gn ara verilmesi ve birliklerin Mahakalenin hemen dnda bekletilmesi gnlerdir ak arazide iddetli souk altnda bulunan askerde znt yaratmt. 8 Kasmda, Mahakaleden gelen bir heyet 15. Tmen Komutan Albay Sleyman zzetle grerek; Albay Bierakovun ehri boalttn vapurlara binerek kamak zere olduunu bildirmiti. 6 Kasm arpmalarnda ayandan yararlanan Albay Sleyman zzet 15. Tmeni 38. Alay Komutan Albay Selim Beyin emrine vererek Mahakaleye sevk etmitir. 15. Piyade Tmeni dzen ve disiplin iinde bando eliinde 8 Kasm saat 16.30da Mahakalenin byk caddesinden geerek Konaklayaca klalara gitmitir. Gemilerle ehirden ayrlan Albay Bierakov kuvvetlerinin olas bir saldrsna kar savunma tedbirleri alnmtr.103 9 Kasmda otomobille Mahakaleye gelen 15. Piyade Tmeni Komutan Albay Sleyman zzetin yerletii evde, Cumhurbakan Abdlmecit ermoyef, Yusuf zzet Paa, Mill Komite Bakan Danyal Bey ve halktan gelen temsilciler ziyaret etmilerdir. Bu srada hkmet kona nnde toplanan halka tmen bandosu konser veriyordu. Mill Komite Bakan Danyal Bey Albay Sleyman

765

zzete hitaben yapt konumada Siz Cumhuriyetimizin kurulmas iin byk hizmetlerde bulundunuz. Cesaret ve yiitliinizi her yerde ispat ettiniz. En nihayet bizzat Tarki Dandaki muharebelerde en n saflarda bulunarak ve yaralanarak bize ncikaleyi baladnz. Biz sizi ilelebet unutmayacaz dedikten sonra deerli bir klc hediye vermitir. Kuzey Kafkas Ordusu Komutan Yusuf zzet Paa da Albay Sleyman zzeti ven bir konuma yaptktan sonra nc dereceden kll Osmanl nian ile altn liyakat madalyas takmtr.104 8 Kasmda Trk birliklerinin Mahakaleye girmesiyle Dastan harekt fiilen sonulandrlm oluyordu. Ancak Trk askerinin salad ksa sreli gvenlik ortamnda Kuzey Kafkas Cumhuriyeti, kkleme ve messeselerini oluturma frsat bulamamtr. Trk birliklerinin Mondros Mtarekesinin gerei olarak blgeden ekilmesiyle Dastan topraklar arlk yanls General Denikin kuvvetleriyle Kzlordunun mcadele alan haline gelmiti. Piimaho ve Mikail Halilovun kurduu hkmetler bu karmaa ortamnda esasl bir icraat yapamam, ordu kurma almalarnda baarl olamamtr. Babakan Mikail Halilovun Ruslarla antlama giriimlerinden bir sonu alnamad ve Dastan Mill Meclisi dald.105 Mays 1919da Kuzey Kafkas Cumhuriyeti General Denikin tarafndan ykld. 30 Mart 1920de General Denikin Kzlordu karsnda malup olunca Dastan Sovyet ynetimine girdi ve 20 Ocak 1921de Dastan zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.106 18. Sonu Mondros Mtarekesinin 11. ve 15. maddeleri gerei Trk birliklerinin Kafkaslardan ekilmeleri gerekiyordu. Trk birliklerinin Dastan ve Azerbaycan tahliye etmesi byk zorluklar altnda gerekleti ve 20 Ocak 1919da tamamland. Nuri Paa komutasndaki Kafkas slm Ordusunun yapt muharebelerin sonularna bakarak Azerbaycan ve Dastan kurtarma grevini baaryla yerine getirdiini rahatlkla syleyebiliriz. 28 Mays 1918de kurulan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti bamszlna gerek manada Trk Ordusunun Azerbaycan topraklarn igalden kurtarmasyla kavumutur. Mill nitelikli bir devletin kurulmas, Osmanl Devletinin Azerbaycana yapt yardm ve demokrasi kltrne sahip aydn Azerbaycan liderlerinin gayreti sayesinde baarlmtr. XIX. yzyln balarndan itibaren Ruslar tarafndan silinmeye allan mill devlet bilinci bu sefer demokratik boyutta diriltilmitir. 1918 ylnda snrlar Trk askerleri tarafndan izilen ve bugnknden daha geni olan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin bir zellii de topraklarnda yaayan btn halklarn eit kabul edildii, Trk ve slm dnyasnda kurulan ilk demokratik cumhuriyet olmasdr. Azerbaycan ve Dastan harektn gerekletiren Trk subay ve erlerinin gstermi olduklar fedakarlk ve kahramanl kranla anmak gerekir. Uzun sren savalarn sonuna doru yorgun ve moralsiz zannedilen Trk askerinin neler baarmaya muktedir olduu burada bir kez daha grlmtr. Ancak btn bu zorlu mcadelenin rn olan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti uzun sre yaayamam, 23 aylk bir bamszlk dneminden sonra 27 Nisan 1920de yeniden Rus igaline maruz kalmtr. Bununla birlikte, dklen bu kanlarn boa gittiine hkmetmek doru olmaz.

766

Bu dnemde yaratlan mill devlet bilinci nesilden nesile tarihi miras olarak tanarak canl tutulmu ve doan uygun ortamla birlikte bamszln yenilenmesi salanmtr ve 28 Mays 1918 tarihinin Azerbaycan Devletinin kurulu tarihi olduu yaynlanan bir bildiri ile yeniden iln edilmitir. DPNOTLAR 1 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekt, c. 1, Ankara, Gnkur.

Basm Evi 1993, s. 101. 2 Nsr Yceer; Birinci Dnya Savanda Osmanl Ordusunun Azerbaycan ve Dastan

Harekt (Azerbaycan ve Dastann Bamszln Kazanmas 1918) Ankara 1996, s. 13-14. 3 4 5 6 7 Cemil Hasanl; Azerbaycan Tarihi 1918-1920, Ankara 1998, s. 35. A.g.e., s. 37, Yceer; s. 36. Yceer; s. 14-17. Hasanl; s. 55-75 Yceer, s. 20. A. Nimet Kurat; Trkiye ve Rusya, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990, s. 475.

Hasanl; s. 79. 8 9 10 11 12 13 14 15 Hasanl; s. 80. Kurat; s. 477. Hasanl; s. 88. Yceer; s. 30-31. Hasanl; s. 97-103. Kurat; s. 477-478. Y. Hikmet Bayur; Trk nklp Tarihi, c. 3, Ks. 4, s. 191-193. Osmanl Devleti ile Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv

Belgeleri (1575-1918), Babakanlk Osmanl Arivi, Yayn No: 9, Ankara 1993, s. 226-235. 16 M. Emin Resulzade; Azerbaycan Cumhuriyeti, ehzadeba Evkaf- slmiye Matbaas,

1923, s. 79 Hasanl; s. 32. 17 Hasanl; s. 32.

767

18

smail Berkok; Byk Harpte imali Kafkasyadaki Faaliyetlerimiz ve 15. Frkann Herakt

ve Muharebeleri (94 Sayl Asker Mecmuann 44 Sayl Tarih Ksm), Askeri Matbaas, stanbul 1934, s. 5. Kurat; s. 478-480. 19 20 21 22 23 Aygn Attar; Trk Ordusu Transkafkasyada, Asker Tarih Blteni, Say 50, s. 20. Hasanl, s. 39. Yceer; s. 55-57. Hasanl; s. 81-104. Almanya, Osmanl kuvvetlerinin Brest-Litovsk Antlamasyla belirlenen snrn dousuna

gemesini istemediinden, hele Azerbaycanda balatlacak bir harekta kar kacandan, kurulacak ordunun Azerbaycan halkndan tekil edilmi bir kuvvet grnts vermesine zellikle dikkat edilmitir. Kurulan orduya da Kafkas slm Ordusu adnn verilmesi Osmanl birlikleri meydana getirmi, bir ksm Azerbaycan milis kuvveti de orduda yer almtr. Enver Paa, Azerbaycan harektn gerekletirecek olan Kafkas slm Ordusunun faaliyetleriyle direkt olarak ilgilenmitir. 24 25 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3 nc Ordu Harekt, s. 525-538. ATASE Arivi; Tarihiler Koleksiyonu (TAR. Kol) KI. 1, D. 1, F. 1-121. a.g.a., I. Dnya

Harbi Koleksiyonu (BDH. Kol), K. 3823, D. 22, F. 7, 7-1. 26 27 28 29 30 31 A.g.a., TAR. Kol., K. 1, D. 1, F. 1-120. A.g.a., BDH. Kol., K. 3823, D. 22, F. 7-3. A.g.a., TAR. Kol., K. 1, D. 1, F. 1-119. A.g.a., TAR., Kol, K. 1, D. 1, F. 1-117. A.g.a., TAR. Kol., K. K. 1, D. 1, F. 1-115. E. Kaymakam Rt; Byk Harpte Bak Yllarnda 5. Piyade Frkas, (93 Sayl asker

Mecmuann 34 Sayl Tarih Ksm). stanbul Asker Matbaas, 1934, s. 28. Mehman Sleymanov; Kafkas slm Ordusu ve Azerbaycan, Bak 1999, s. 183-184. 32 ATASE Arivi; Bar Faaliyetleri Koleksiyonu (BAF Kol. ) K. 1141, D. 582, F. 1 (2, 3).

Rt; s. 31. 33 34 Hasanl; s. 117-118. M. Sleymanov; s. 118-120. A.g.a., TAR. Kol., K. 1, D. 1, D. 1, F. 1-118, Rt; s. 47.

768

35 36 37 38 39 110. 40 41

ATASE Arivi; BAF Kol., K. 3823, D. 22, F. 7-5, Rt; 90, 91-102. Yceer; s. 89. Sleymanov; s. 232. Yceer; s. 89-90. M. Sleymanov; s. 229. ATASE Arivi; BDH Kol., K. 3819, D6. F. 5. BDH Kol. K. 3823, D. 22, F. 76. Rt; s. 104-

M. Sleymanov; s. 242. M. Taylan Sorgun; Bitmeyen Sava (Kutl Ammare Kahraman Halil Paann Anlar).

stanbul 1972, s. 223. Rt; s. 40. 42 411-414. 43 44 34. 45 46 Yceer; s. 95. Tadeusz Swetochowsk; ev.: Nuray Mert, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Bayur; s. 165, 219, 220. ATASE Arivi; BDH Kol., K. 3187, D. 7, F. 3-2, 3-3. a.g.a., BDH Kol., K. 3821, D. 15, F. . Sreyya Aydemir: Makedonyadan Ortaasyaya Enver Paa, c. III, stanbul 1978, s.

Azerbaycan 1905-1920, Balam Yaynlar, stanbul, 1988. s. 181-183. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 ATASE ARV; TAR. Kol., K. 1, D. 1, F. 1-120. Rt; s. 55-56. Sleymanov; s. 402-403. A.g.e., s. 144-148. A.g.e., s. 404-405. ATASE Arivi; BDH Kol., K. 3821, D. 15, F. 4, 4-1. Yceer; s. 99-102. Hasanl, s. 122-123; Sleymanov, s. 247. Hasanl, s. 124. Attar, s. 22. Sleymanov; s. 271. Attar; s. 24.

769

56 57 58

Yceer, s. 103. Sleymanov; s. 174-175. ATASE Arivi, BDH Kol., K. 3819, D. 6, f. 61-1, 67-1, 69-2. Rt, s. 143. Cemalettin Takran, Gemiten Gnmze Karaba Meselesi, Gnkur. Basm Evi,

Ankara, 1995, s. 103-105. 59 60 61 62 63 64 65 Hasanl, s. 128. Rt, s. 171-179. Yceer, s. 114. Hasanl, s. 137, 138. ATASE Arivi, BDH Kol., K. 3819, D. 6, F. 63-3; Sleymanov; s. 335. Rt; s. 150-161. Rt, s. 202-204. Sleyman zzet; Byk Harpte 15. Piyade Tmeninin Azerbaycan ve imali Kafkasyadaki

Harekt ve Muharebeleri, 103 Sayl Askeri Mecmuann 44 Sayl Tarih Ksm, Askeri Matbaa, stanbul 1936, s. 41. 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 Rt; s. 209-211; Attar, s. 30. Attar, s. 215. Tadeus Swetochowski, s. 118. ATASE Arivi, BDH Kol., K. 3823, D. 22, F. 7-8, Rt, s. 213. A.g.e., BDH Kol., K. 3830, D. 5, F. 189, 189-1. TAR Kol., K. 1. D. 1, F. 1-109. Rt, s. 214-225. ATASE Arivi; BDH Kol., K. 3831, D. 6, F. 5-3, 5-4, 5-7. Kurat, s. 539; M. Sleymanov, s. 365. Sleymanov, 376-377. ATASE Arivi; BDH Kol., K. 3187, H. 7, H. 7, F. 3, (18-19). A.g.a., BDH Kol., K. 3822, D. 18, F. 77. Yceer, s. 133-134.

770

78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93

M. Sleymanov, s. 384. ATASE Arivi, BAF. Kol, K. 1141, D. 582, F. 1-7. ATASE Arivi, BAF. Kol., K. 1141, D. 582, F. 1-8; Sleymanov, s. 386-388. Sleymanov, s. 389-390. ATASE Arivi, Tar. Kol., K. 1, D. 1, F. 1-101. Yceer, s. 136. ATASE Arivi BDH Kol. K. 1, D. 1, F. 1-120; Kurat, s. 480. Berkok, s. 23. A.g.a., BDH Kol. K. 3822, D. 17, F. 1. Kurat, s. 484-485. A.g.e., s. 486-487. Berkok, s. 6, 7, 18. Y. Hikmet Bayur, Trk nklp Tarihi, c. 3, Ks. 4, Ankara 1967, s. 254. A.g.a., BDH Kol., K. 3822, D. 18, F. 38. K. 3823, D. 23, F. 6. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi Kafkas Cephesi 3 nc Ordu Harekt, s. 596. A.g.a., TAR Kol. K. 1, D. 1, F. 1-105, 1-106. BDH Kol., K. 3823, D. 22, F. 59.

94 A.g.a., BDH Kol., K. 3823, D. 23, F. 66. 95 Sleyman zzet; s. 93. 96 A.g.e., s. 111. 97 Berkok, s. 81. 98 A.g.e., s. 83-85; Sleyman zzet, s. 140-141. 99 A.g.a., BDH Kol., K. 3826, D. 35, F. 2. 100 A.g.a., TAR Kol., K. 1, D. 1, F. 1-102. Sleyman zzet s. 192, 198. 101 A.g.a., BDH Kol. K. 3828, D. 41, F. 14, 14-1. Sleyman zzet, s. 203-205.

771

102 Berkok, s. 93-101. 103 A.g.a., TAR Kol. K. 1, D. 1, F. 1-102; Sleyman zzet, s. 219-202. 104 Sleyman zzet, s. 221-222. 105 Trk Ansiklopedisi, c. 12, s. 192. 106 Ana Britannica, c. 9, s. 238.

772

Kafkasya'da Son Trk Zaferleri / Yrd. Do. Dr. Mesut Eran [s.434-439]
Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trk corafyas iinde mstesna bir yere sahip olan Kafkasya, etnik, din ve tarih nedenlerle Trkln ayrlmaz bir parasdr. Kafkasyann Asya ile Avrupa arasnda, nemli ticaret yollarnn kesitii yerde bulunmas ve ticari zenginlii pek ok milletin buraya hakim olma arzusunu kabartmtr. Blgede ilkalardan itibaren Romallar, Sasniler, Persler, skitler, Bizansllar, Hazarlar, Byk Seluklu mparatorluu ve Moollar; XVI. yzyldan XIX. yzyla kadar Osmanl Devleti ile ran etkili olmulardr. Dier yandan blge Altn Ordu Hanlnn yklmasndan sonra Ruslarn taarruzlarna maruz kalmtr. XVI. yzyldan itibaren yeni bir siyasi g olarak ortaya kan Moskova Knezliinin 1552 ylnda Kazan, 1556da da Astrahan ele geirmesiyle Kafkasya nlerine gelen Ruslarla Osmanl Devleti ve ran arasnda asrlarca srecek mcadeleler balamtr. Osmanl Devletinin Kafkasya ile olan ilk ilikileri XV. yzyln ikinci yarsnda balam, 1451 ve 1454te Abazya blgesi ele geirilmi, 1475deki Krm seferiyle de Kuzey Kafkasyadaki Terek ve Kuban nehirleri arasndaki blgeler elde edilmi, 1479da Anapa, Taman ve Koba iskeleleri fethedilmitir.1 1578de Tiflisin, 1588de de irvan ve Gence blgesinin Osmanl egemenliine girmesiyle blgede kesin olarak Osmanl hakimiyeti salanmtr. Ancak XVI. yzyldan itibaren Rusyann blgeyle ilgilenmesi zerine Kafkasya zerindeki mcadeleler Rusya, Osmanl Devleti ve ran arasnda XVII. ve XVIII. yzyllarda da devam etmitir. 1768-1774 Osmanl-Rus Savan kaybeden Osmanl Devletinin Kk Kaynarca Antlamas ile Krma bamszlk verilmesi ve 1783te de Krmn Rusya tarafndan ilhak zerine Kafkasyadaki durumu sarslmtr. 1828-1829 Osmanl-Rus savandan sonra imzalanan Edirne Antlamas ile Osmanl Devleti Kafkasyadan tamamen uzaklamtr.2 Kafkaslarda bu suretle yalnz kalan Ruslarla Kafkasyallar arasnda Mridizm hareketinin de etkisiyle yeni bir mcadele balad. Bu mcadelelerde de Kafkasyallar, Osmanl Devletinden yardm talebinde bulunmular, Osmanl Devleti de gerekli yardm yapmaya almtr. 1853-1856 Krm Harbinde ise Osmanl Devleti Kafkaslardan gerei gibi faydalanamad gibi Kafkasyallarn mcadelelerine de destek olamad. 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi ise Osmanl Devletinin aleyhine sonuland ve Osmanl Devleti, Kafkasya kabileleri zerindeki dorudan hakimiyetini de yitirdi. Kafkasyann Rusyann eline gemesinin artk iyice kesinletii XIX. yzyln sonlarna doru, Osmanl Devleti blgede nemli grd yerlerde ehbenderlikler aarak blgeyi yakndan izleme imkan buluyordu. Bundan baka buradaki Mslman halkla Osmanl Devleti arasnda kltr balar devam etmi ve bu erevede, eitim ilikilerine nem verilerek, bu blgeden Darl-fnn ve Darlmuallimne renci kabul edilmitir.3 Dier yandan Kafkasyadan Osmanl Devleti topraklarna byk bir g yaanm ve bu g hareketi Osmanl Devletinin yklna kadar devam etmitir ki bu durum da Osmanl Devletinin Kafkasya politikalarnda belirleyici faktrlerden biri olmutur.

773

Osmanl Devletinin son dnemlerinde ynetimi ele geiren ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1905 ylndan itibaren Kafkaslarla ilgilenmi, zellikle 1905 Rus-Japon Harbi srasnda meydana gelen karklklardan istifade etmek isteyen baz Kafkas Trkleri, Paristeki ttihat ve Terakki merkeziyle irtibata gemiler, zellikle Ermeni kymndan ikayetle yardm istemilerdi.4 ttihat ve Terakki Cemiyetinin iktidar ele geirmesinden sonra Kafkaslarda Rusyaya kar takip dilen siyasetin asl amac Rusya ile Osmanl Devleti arasnda byk bir slam Devleti kurmak suretiyle iki devlet arasndaki irtibat kesmek, Rus tehlikesinden uzak kalmak iin bir tampon devlet meydana getirmekti.5 1917 Rus htilalinden az sonra bu ihtilal srasndaki karklklardan faydalanma meselesinin ttihat ve Terakki Frkas merkez tekilat tarafndan ele alnd anlalyor. lk hedef Azerbaycan ve zellikle Kafkaslarda Trkiye lehine faaliyetlerde bulunacak tekilatn kurulmas idi. Bu maksatla ttihat ve Terakki Frkasnn Kafkas ubesi kurulmu ve bunun bana da Hasan Rueni Bey getirilmitir.6 Dier yandan Trk dnyas ile ilgili byk idealleri olan,7 Rusyada arln yklmasyla yeni bir frsat doduuna inanan ve byk Trk birliini salamann yolunun Kafkaslardan getiini dnen Enver Paa Azerbaycan ve Dastan zerinde aktif bir politika izlemeye balamtr. I. Dnya Savanda Kafkasya Savalarnn Nedenleri I. Dnya Savanda birok cephelerde savaan Osmanl Devleti iin Kafkasyann ayr bir nemi vard. Blgedeki Trk ve Mslman ahalinin durumu, Ermenilerin katliamlar, Ruslarn Ermenileri kkrtmalar gibi nedenlerle Kafkasya, savan en nemli cephelerinden birini oluturuyordu. Dier yandan Rusyann idaresini bir darbeyle ele geiren Bolevikler, 27 Ekim (8 Kasm) 1917de bir bar dekreti (kararnamesi) yaynlamlar,8 ayrca 3 Aralkta Rusyann ve Dounun Btn Mslman Emekilerine hitaben nerettikleri beyannamede9 Rus igali altnda yaayan yabanc milletlere ve Trkiye bata olmak zere dier Mslman milletlere birok vaatlerde bulunmulard. Bu durum ve zellikle her milletin geleceini kendisinin belirlemesi hakknn ifade edilmesi, Rusyadaki Mslmanlar arasnda byk heyecan ve mit uyandrmt. 3 Mart 1918de Almanya, Avusturya-Macaristan, Osmanl Devleti, Bulgaristan ve Rusya arasnda imzalanan BrestLitovsk Bar bu mitleri daha da kuvvetlendirdi. Ayrca ihtilalden sonra zel bir komite tarafndan idare edilen Kafkasyada 15 Kasm 1917 tarihinde Mavera-y Kafkas Komiserliinin tekili ilan edildi.10 Bu komiserlik, Grc, Ermeni ve Azerbaycan temsilcilerinden oluuyordu.11 Fakat ihtilal sonras dalan Rus ordusunun silahlar Ermenilerin eline geti. Rus ordusunda gnll savaan Ermeni askerler Ermeni ordusunda grev aldlar. Grcler de ngilizler ve Franszlar tarafndan destekleniyorlard ve Ermenilerle birlikte Trkiyeye ile Rusya arasnda bir set oluturulmak isteniyordu.12 te yandan dalan Rus ordusunun yerini alan birliklerden, zellikle Ermeniler, Byk Ermenistan kurmak dncesiyle harekete getiler. Bu arada Osmanl Devleti, AvusturyaMacaristan, Almanya ve Rusya arasnda Brest-Litovsk bar grmeleri devam ediyordu. Ermenilerin taarruzlar konusunda Ruslarla yaplan yazmalar sonusuz kalnca III. Ordu Komutan olarak blgede bulunan Vehip Paa13 Enver Paadan ald emir zerine 5 ubat 1918den itibaren

774

Erzincan Mtarekesinin14 yrrlkten kalktn ilan etti ve Trk kuvvetleri, 12 ubattan itibaren Erzincan istikametine doru ilerlemeye baladlar.15 3 Mart 1918 gn Osmanl Devleti, AvusturyaMacaristan, Rusya ve Almanya arasnda Brest-Litovsk Bar imzaland ve Mavera-y Kafkas Hkmeti ile Trabzonda yaplan grmelerin bir sonu vermemesi zerine III. Ordu Komutan Vehip Paa askeri harekata devam etti. Trk kuvvetleri 14/15 Nisanda Batumu, 25 Nisanda Kars ele geirerek 1877-78 Osmanl-Rus snrna ulatlar16 Trabzon Konferansn takiben Mavera-y Kafkas hkmetiyle aradaki sorunlar grmek zere Batumda bir konferans toplanmas kararlatrld. Trk askeri harekatnn etkisiyle Mavera-y Kafkas Hkmeti Osmanl Heyeti tarafndan ileri srlen artlar kabul etti. Ayrca bamsz bir devlet olduunu ilan ile Osmanl Devleti ile grmelerde bulunmak zere henkeli bakanlnda bir heyeti Batuma gnderdi. Batumda 11 Maysta balayan grmeler 4 Hazirana kadar devam etti17 Batumda bar grmeleri devam ederken Trk askeri yetkilileri tarafndan Ermenilere bir ltimatom gnderilerek, Gmrnn boaltlmas istendi ve 15 Mays 1918de Gmr, Trk kuvvetlerince ele geirildi. Bunun zerine Rusya bunu protesto etti ve Brest-Litoysk Antlamasna gre Rusyann Kafkaslarda byk fedakarlklarda bulunduu belirtilerek, Osmanl Devletine asla toprak braklmayacan bir nota ile bildirdi.18 Bu srada Mavera-y Kafkas Cumhuriyeti Seymi Tifliste yapt son toplantsnda (26 Mays 1918) kendini feshetti ve Mavera-y Kafkas Cumhuriyetinin sona erdiini bildirdi. Ayn gn Grcler ve Ermeniler; 28 Maysta da Azerbaycan, bamszln ilan etti.19 Bu mstakil devletlerle Osmanl Devleti arasnda Batumda ayr ayr antlamalar imzaland. Ancak Rusya burada imzalanan antlamalar tanmayacan bildirmiti. Dier yandan Rusya Merkez Yrtme Kurulu ve Moskova Sovyetinin 14 Mays 1918 tarihli ortak toplantsnda Lenin, sunduu d politika raporunda Kafkaslarda o gnk durumun zmlemesini yaparken, Osmanl Devletini Almanyann bir uydusu olarak gstermesine ramen Almanya, Osmanl Devletinin Kafkaslara ve zellikle Bak petrolne el koymasndan ekinmekteydi. Bunu nlemek iin Grcistan, Menevik hkmetinin koruyucusu durumuna girecek, onu Osmanl Devletine kar destekleyecek, hatta Tiflis yolunda, Kutayiste balak Alman ve Trk ordular arpacak,20 iki taraf kayplar verecek ve esir alacaktr.21 Ancak ngilizlerin Bakye22 kmasndan sonra Almanlar Trk ordusunun harekatnn gerekliliine inanmaya balamlardr.23 Nitekim Almanlar, Bakye kar gerekletirilecek Trk asker harektna bir Alman birliinin de katlmasn talep etmiler, ancak bu talepleri Trk tarafnca kabul edilmemitir.24 Azerbaycan Harekt Osmanl Devleti ile Mavera-y Kafkas Cumhuriyetleri arasnda imzalanacak antlamalar tanmayacan ilan eden Sovyet Rusya, Kafkaslarda Ermenileri destekleyen bir politika izlemeye balad ve Boleviklerin olduka kuvvetli olarak bulunduklar Baknn idaresi, 18 Mart 1918de Boleviklerin eline geti. Ermeniler Bakde byk bir katliama giritiler ve binlerce Azeriyi katlettiler. Bu arada Osmanl Devleti ile Mavera-y Kafkas Hkmeti arasndaki sorunlar grmek zere toplanan Batum Konferans (11 Mays-4 Haziran 1918) esnasnda Osmanl Devleti ile Azerbaycan arasnda bir antlama imzaland. Bu anlamann IV. maddesine gre Azerbaycan hkmeti, lke iinde gvenlii salamak zere Osmanl Devletinden askeri yardm25 istemek hakkna sahipti.

775

Ayrca Osmanl Devleti ile Azerbaycan ve Grcistan arasnda bir petrol antlamas imzaland. Bu antlamaya gre Bakden Batuma borularla petroln aktarlmas garanti ediliyordu.26 Trk Ordusunun Kuzey Kafkasya ve Azerbaycana yardm etme ii ciddi bir aamaya gelince bu defa ngilizler de telalandlar. ngilizlerin Kuzey rann ve Baknn kaderine kaytsz kalamayacaklar akt. Mttefiklere Kafkas petrol sahasn kaptrmamak iin randa bulunan Rus, Kazak ve Ermeni mfrezelerini bir yl nce Iraktaki askeri harekat srasnda baarl grlen Albay Biarahof kumandasnda tekilatlandrarak yola kardlar.27 Biarahof, Dastandaki Trk faaliyetleriyle Derbent ehrinin ve yolunun Dal eteler tarafndan ele geirilmi olduu haberlerini duyunca kuzeye ilerleyerek Kuzey Kafkasyann kaps saylan Derbenti zaptederek oraya yerleti. Biarahof kuvvetleri hakknda imali Kafkas Kumandanlnn 7 Eyll 1918de Kafkas slam Ordusu Komutanlna gnderdii telgrafta; bu kuvvetlerin nemli miktarda ngiliz parasna sahip olduklar, yanlarnda drt ngiliz zabitinin bulunduu, Boleviklerle yaptklar muharebeyi kazanarak Petrovsku igal ettikleri ve anlalan maksatlarnn da Kafkasyadan Trkleri karmak olduu bildirilmiti.28 te yandan, Baknn Ermenilerin elinde bulunmas ve katliamlarn devam etmesi, Ruslarn bu katliamlara seyirci kalmas, Osmanl Devletinin tarihi ve siyasi nedenlerle Azerbaycana olan ilgisi, Enver Paann zikredilen idealleri ve ayrca Batumda imzalanan antlama gereince Azerilerin Trk ordusunu bir kurtarc olarak grmeleri, Osmanl asker harektnn Bakye kadar uzanmasn gerektirdi. Blgede bulunan Kafkas slam Ordusu29 komutan Nuri Paann 31 Mays 1918de bildirdiine gre, Bolevikler Dastan ve Kuzey Kafkasyay tamamyla ellerine geirmek zeredirler. Her yerde Ermenilerin tecavz artmaktadr. Bak sratle zaptedilmezse buralarda durum daha da tehlikeli bir hal alacaktr. Baknn bir an evvel ele geirilmesi zorunludur, ancak mevcut kuvvetlerle bunu gerekletirmek mmkn deildir.30 Nuri Paann bu istei ark Ordular Grubu Komutan Vehip Paa tarafndan uygun grld ve Kafkas slam Ordusunu takviyeye 5. Kafkas Frkas tahsis edildi.31 Bu arada Bolevikler, karlarnda dzenli bir kuvvet bulunmadndan Genceye doru ilerlediler. 5. Kafkas Frkas, karlarndaki Bolevik kuvvetlerini Bakye ekilmeden imha etmek amacyla harekete geti ve 20 Haziranda Gkaya geldi. Frkann kuvveti 225 muharip subay, 5277 muharip piyade idi. Azerbaycan Cumhuriyeti kuvveti ise 30 muharip subay, 727 muharip erden oluuyordu. Karlarndaki Bolevik kuvveti ise 10.000den fazla piyadeden oluuyordu. 27 Haziranda balayan atmalar 2 Temmuzda dmann kuzeye atlmasyla son buldu.32 Trk Ordusu ileri harekatna devam ederek Aksuyu, 5. Kafkas Frkasnn tek ikmal yolu olan demiryolunun devaml ve gvenli almas iin Krtemiri ve kuzeyden ekilen dmann derlenip toparlanmasna frsat verilmeden Bak ana ilerleme yolu zerindeki emahy ele geirdi. Ancak Nuri Paaya gre mevcut siyasi durum, Bak nn sratle ele geirilmesini gerektirmekteydi. Zira dman perian ve kuvvetleri de azd. Nitekim Kafkas slam Ordusu Komutanl bu durum karsnda Bakye kar kati taarruzun 26 Temmuzda yaplmasn emretti. ark Cephesi Komutanl ise yeterli hazrlklar yaplamad iin Bakye taarruzun ancak 28 Temmuz sabah yaplabileceini aklad.33 Ancak 31 Temmuzda balayabilen harekt 15 Eyll 1918 gn sabah saat 9.00da Binba Fehmi Beyin komutasndaki 56. Piyade Alaynn Bakye girmesine kadar devam etti. 38. Piyade Alay saat 15.00te Baknn

776

ernigorat ksmna girerken halk, ellerinde beyaz bayraklarla 38.Piyade alayn karlad. Albay Cemil Cahit Bey, Bak Mevki Komutanlna atand. Baknn ele geirilmesinde 17 Ermeni, 9 Rus ve 10 Grc subay ile 1151 Ermeni, 383 Rus, 4 ngiliz ve eitli milletlerden 113 er esir alnd. Azerbaycan Milli Hkmeti de hemen Genceden Bakye tand. Ordunun Bak cephesindeki meguliyetinden yararlanarak Karaba taraflarnda bakaldrarak ua kasabasn kuatm olan Ermenilere kar 5. Kafkas Frkasndan iki alay sevkedildi.34 Baknun zapt, edildii, Enver Paaya 16 Eyllde duyuruldu. Enver Paa da ark Ordular Grubu Komutan Halil Paaya bir kutlama telgraf gnderdi. Kuzey Kafkasya Harekt Gney Kafkasyada ve zellikle Azerbaycanda bu gelimeler yaanrken Kuzey Kafkasyallar da gney komularyla anlap Rusya ile balarn kesmek ve dtan yardm alarak memleketteki karkla son vermek istiyorlard. Brest-Litovsk Bar bunun iin msait bir zemin hazrlamt. Nitekim Haydar Bammatof bakanlnda bir Kuzey Kafkas heyeti Osmanl Hkmeti tarafndan davet edildikleri konferansa katlmak zere Trabzona geldi.35 Trabzonda yaplan grmelerde delegeler Kafkaslarda hangi frkadan olursa olsun btn Kafkas Mslmanlarnn arasndaki ihtilaflarn sona erdirilmesi iin Trk kuvvetlerinin mutlaka Kafkaslara yrmesi gerektiini ifade etmilerdi.36 Delegeler buradan Batuma, oradan da daha etrafl grmelerde bulunmak zere stanbula geldiler. stanbula gelilerindeki maksad da yle akladlar: Darl-hilfeye imali Kafkasyann istiklalini Trkiyeye ve mttefiklerine tasdik ettirmek iin geldik. Arzumuz Trkiye ile dostluk ve sayg; bir ittifak ve ittihad dairesinde yaamaktr.37 stanbulda 1918 yl Haziran ay balarna kadar kalan Kuzey Kafkas Heyeti Osmanl Devletinden ncelikle asker yardm talebinde bulundu. Sultan Mehmet Reatla da gren delegeler z hemdin ve hemcins olduklar Trklerle yaknlamaktan duyduklar memnuniyeti dile getirdiler.38 Ayrca u anda domu olan frsattan yararlanlmasn, ne kadar klse ve krlsa bile yetmiseksen milyonluk bir Rus unsurundan teekkl edecek yeni Rus hkmetinin zamanla bymek, Karadenize inmek ve Korkun vandan balayan istila siyasetine devam etmek isteyeceini ifade eden delegelere gre yaplmas gerekenler de unlard: Karadenizin Osmanl hakimiyeti altnda ve Ruslardan zade kalmas iin Krm gibi, Ukrayna gibi Kafkasyann da eklen mstakil ve serhadd-i ark- imalde bir sed olmak zere tekili lazmdr stiklalin ve derhal Hkmet-i Osmaniye ile ittifakn ilan iin evvelemirde Hkmet-i Osmaniyeden yaplacak muavenet ve mzaheretin, kuvvet ve mhimmatn ie balanabilecek surette Kafkasyaya sevk ve irsli lazmdr.39 Bu arada 11 Mays 1918 gn Dastann Timurhanura ehrinde milli ve bamsz Kuzey Kafkas Cumhuriyeti ilan edildi.40 Bamszln Osmanl Devletine teblii zerine Bb- li tarafndan Kuzey Kafkasyann bamszl tannd gibi, en feci mezalime maruz kalan Kafkas ahalisine her trl yardmn yaplaca bildirildi.41 Dier yandan 8 Haziranda Batumda Osmanl Devleti Kuzey Kafkas temsilcileri arasnda Rusyann protestosuna ramen geni kapsaml bir antlama imzaland.

777

Bu antlamaya gre Kuzey Kafkas Cumhuriyetinin istemesi halinde Osmanl Devleti silah kuvvetiyle yardmda bulunacaktr. Ayrca bu antlamayla Kafkas demiryollarndan Osmanl ordusunun diledii gibi yararlanmas da karar altna alnyordu.42 stanbulda bulunan Kuzey Kafkas delegelerinin almalar ve Bolevik igaline urayan Kuzey Kafkas halknn feryadnameleri zerine Osmanl hkmeti, Kuzey Kafkasyada bir askeri tekilat oluturmak zere Yusuf zzet Paay Kuzey Kafkas Cumhuriyeti nezdinde Osmanl hkmetinin siyas ve asker temsilcisi olarak atad. 16 Austos 1918 tarihinde stanbuldan ayrlan Yusuf zzet Paa, 2 Ekimde Bakye ulat. Baknn ele geirilmesinden sonra Kafkas slam Ordusu Komutan; bulunulan durum iinde 15. Piyade Frkasn, 38. ve 56. Piyade alaylar ile birlikte Kuzey Kafkasya harekatna memur edeceini, harekat sonunda 15. Piyade Frkasnn 9. Orduya iade olunacan bildirmiti. Yaplan hazrlklardan sonra 15. Piyade Frkas Kuzey Kafkasyadaki harekatna balad. ncelikle Derbent43 ele geirildi. Kuzey Kafkas Komutan Yusuf zzet Paa, yannda Kuzey Kafkas Cumhurbakan Abdlmecid ermoyef olduu halde 8 Ekimde, slam Ordusu Komutan Nuri Paa da 12 Ekim 1918 gn Derbente geldi. 13 Ekim gn Nuri Paann da katld bir trenle Derbent hkmet konana imali Kafkas Hkmet-i Cumhuriyesinin bayra ekildi ve hkmetin tesisi resmen ilan edildi. imali Kafkas Kumandan Yusuf zzet Paa, Frka komutan Sleyman zzet Beyi kutlayarak padiah adna nc rtbeden Kll Osman Nian ve Altn Liyakat Madalyas ile dllendirdi.44 15. Piyade Frkas da frka blgeden ayrlncaya kadar Yusuf zzet Paann emrine verildi. Ancak bu arada Osmanl Devleti de I. Dnya Savanda yenilgiyi kabul ederek mtareke iin tilaf devletlerine bavurmutu. Osmanl Devleti ile tilaf Devletleri arasnda imzalanan Mondros Mtarekesinin ok ar hkmlerinin Kafkasya ile ilgili olanlar yleydi: rann kuzeybat ksmndaki Osmanl kuvvetlerinin derhal harpten evvelki hudud gerisine alnmas hakknda evvelce verilmi bulunan emrin yaplmas, Mavera-y Kafkasn Osmanl kuvvetleri tarafndan ksmen boaltlmas emredilmi olduundan, dier ksmlar mttefikler tetkik ederek istediklerinde boaltlmas ve Maveray Kafkas demiryollar da dahil tekmil demiryollarnn tilaf subay ve memurlarnn idaresine braklmas, tilaf devletlerinin Batum ve Baky igal edebilmeleri.45 te yandan Sadrazam Ahmet zzet Paa da Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan nce 20 Ekimde Kuzey Kafkas Ordu Komutanlna gnderdii ifre telgrafta mttefiklerle beraber bugn malup bir vaziyette kalarak eref ve namus- millimize mugayir olmayarak gsterilecek artlar ile sulh temennisinde bulunduklarn belirttikten sonra hudut harici slamlar muhafaza maksadyla yaplan faaliyetlerden ve imdiye kadar Kafkasyada anasr- slamiyeye edilen muavenetlerin maatteessf idamesine imkan kalmamtr. Bu vaziyete gre Kafkasyadaki mevcudiyetimizin 26.10.1334 tarih ve 5267 numrolu emir mucibince seri bir surette kapanmas ve Brest-Litovsk Muahedesi haricinde ran ve Kafkasyada igal ettiimiz arazinin hin-i tahliyesinde gsterilecek lzumsuz hareketlerin memleketimizin mukadderat- atiyesine pek byk zarar vereceinden baka olduklar yerde kalmalar mltezim olan ahali-i slamiye iin de vahim akibetler tevlit edecei ehemmiyetle dikkate alnarak tahliyenin muntazaman ve hibir tarafn mutazarrr olasna katiyen meydan vermeyerek icrasn tekiden talep ederim46 demekteydi.

778

Bu durumda Kafkasyadaki kuvvetlerin geri arlmas ihtimali doduundan Yusuf zzet Paann derhal harekete geerek Derbent kuzeyindeki dman kuvvetlerini imha etmesi ve Petrovskun ele geirilmesi gerekmekteydi. Nitekim 26 Ekimde harekete geen 15. Piyade Frkas uzun sren muharebelerden sonra 8 Kasmda Petrovsku ele geirdi. 6 Kasm gn yaplan muharebelerde yaralanan 15. Piyade Frkas Komutan Sleyman zzet Beyi ziyarete gelen Kuzey Kafkas Komutan Yusuf zzet Paa, hkmetin ngilizlerle mtareke yaptn, kabul edilen mtareke koullarna gre, Brest-Litovsk Muahedesi dnda igal edilen Kafkasyadaki kuvvetlerin geri ekileceini bildirdi. Bu durumda blgenin savunmas yerli kuvvetlere braklacak ancak Osmanl askerlerinden isteyenler de blgede kalabileceklerdir.47 Ancak Osmanl hkmetince alnan 20 Kasm 1918 tarihli yeni bir kararla Kafkasyada hibir Osmanl askerinin kalmayaca, buradaki ktalarn sratle blgeyi terk etmeleri emredildi. Bu karara uyularak 15. Piyade Frkas, Derbent ve Petrovsk istasyonlarndan ayrld. Az sonra da 5. Piyade Frkas Baky terk etti. Bu suretle Osmanl Devletinin zor bir dnemde Azerbaycan ve Dastanda gerekletirdii asker harekt sona erdi. Nitekim Bak de 17 Kasm 1918 sabah, Azerbaycan hkmetinin protestosuna ramen ngilizler tarafndan igal edildi. Osmanl Devletinin I. Dnya Savann bu en zorlu dneminde, Kafkasyada gerekletirdii harekt, byk bir fedakarlk rneidir. Osmanl ordusunun iinde bulunduu zor artlara ramen Azerbaycan ve Dastann istiklal ve istikbali iin yapt etin ve kanl savalar, Trk ordusunun tarihindeki en anl sayfalardan birisini oluturmutur. DPNOTLAR 1 382-383. 2 Muahedt Mecmuas, IV/2. c, stanbul 1298, s. 72-73; smail Berkok, Tarihte Kafkasya, M. Fahrettin Krzolu, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1976, s.

stanbul 1958, s. 416. 3 Osmanl Devleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Dair

Ariv Belgeleri, Ankara 1992, s. 87-88, Belge28, 29, 37. 4 5 6 7 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, C. II, K. IV, Ankara 1983, s. 84. Akdes Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 526. Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 512. evket Sreyya Aydemire gre bu idealler: Douda ve Kafkasyada igaller yaratmak

kafi deildir. Ayrca Azerbaycanda mstakil bir hkmet kurulmal. Ama bunun bana geecek olan reis daha dorusu, bu idare geici olmal, oraya tayine dilecek hkmdar Halil Paa ile kendi arasnda sr halinde kalmal. Bu belki bir ehzade olabilir. Yahut belki de Enver Paa hanedanndan biri. Mesela Nuri Paa. Hem Kafkasyada Enver Paann tasavvurlar yalnz Azerbaycan zerine deildir. Bir de Kuzey Kafkasya ve hele Dastan Mslmanlar vardr. Onlar da kurtarlacaktr. Hatta ilk

779

heyetlerini stanbula gndermilerdir. lk hedef

Dastanda Timurhan-ura ehridir. Ama

erkezistana doru da yollar ak (. Sreyya Aydemir, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt III, 1914-1922, stanbul 1978, s. 367). Ayrca bkz. K. Tuncer alayan, Dnya Sava Sonunda Enver Paann Kafkasyadaki Planlar ve ngiltere, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Prof. Dr. F. Armaolu zel Says, C. XIV, Temmuz 1998, S. 41, s. 513-520. 8 9 10 Selami Kl, Trk-Sovyet likilerinin Douu, stanbul 1998, s. 33. Soviet Documents on Foreign Policy, London 1951, s. 14-15. Edvard Hallet Carr, Sovyet Rusya Tarihi, Bolevik Devrimi, ev. Orhan Suda, stanbul

1989, s. 310. 11 Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 462; Hseyin Baykara, Azerbaycan stiklal Mcadelesi,

stanbul 1975, s. 245-246. 12 Stefenos Yerasimos, Trk-Sovyet likileri, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul

1979, s. 14. 13 Enver Paa tarafndan Vehip Paa kumandasna verilen III. Ordu, Kafkas Seferi iin

ayrlmt ve Karadeniz sahilindeki Tirebolu kasabasyla Frat nehrinin kolu olan Karasu zerindeki Kemah arasnda konulandrlmt. Bir yla yakn bir zamandan beri dinlenmekte olan bu ktalar, moral ve malzeme bakmndan, Kafkas cephesindeki Trk ktalarnn harbin bandan beri iinde bulunduklar durumdan ok daha iyi bir durumdaydlar. htiyat kuvvetleriyle beraber Vehip Paa 45. 000-50. 000 kiiyi ve yeni Alman obsleri de dahil 160 Topu kullanabilecek durumdayd (Allen, W. E. D, Paul Muratof, Caucasan Battlefields, A History of the Warson the Turco-Caucasian Border, 18281921, Cambridge 1953 s. 460). 14 Erzincan Mtarekesi; Brest-Litovskta varlan n antlama gereince Osmanl Devleti ile

Rusya arasnda 5/18 Aralkta 1917de Erzincanda imzaland. Bu antlama ile 29 Ekim 1914te balam olan Trk-Rus Harbi sona erdi (Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 333). 15 16 17 18 19 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Say 85, Belge No: 2027. Kl, Trk-Sovyet likilerinin Douu, s. 419. Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 473-474. Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 529-530. Baykara, Azerbaycan stiklal Mcadelesi, s. 254; Naki Keykurun, Azerbaycan stiklal

Mcadelesinden Hatralar, Ankara 1998, s. 161. 20 Allen, Caucasian Battlefields, s. 478.

780

21 22

Yerasimos, Trk-Sovyet likileri, s. 26. Bak, 18 Mart 1918 tarihinden itibaren Moskovadan Kafkaslar Fevkalade Komiseri olarak

gnderilen Ermeni Stephan aumyan bakanlndaki Bak Sovyetinin elinde bulunuyordu. 25 Temmuz 1918de Bak Sovyeti Trklere kar ehrin savunmasn yapmak zere ngiliz askerlerinin davet edilmesine karar verdi. aumyan ve arkadalarnn muhalefetine ramen Bak Sovyeti ngilizleri davet etti. Bakde ynetim deiti. Bata aumyan olmak zere pek ok kii hapse atld ve daha sonra idam edildi (Bayur, Trk nklab Tarihi, s. 224; Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 535). Ayrca ngilizlerin Kafkasya politikasnn safahat iin baknz; N. Luxemburg, Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve eyh amil (Trkesi: Sedat zden), stanbul 1998. 23 24 Yerasimos, Trk-Sovyet likileri, s. 26. Mustafa Budak, Nuri Paann Kafkas slam Ordusu Hakkndaki Raporu, Kafkas

Aratrmalar IV, stanbul 1998, s. 86. 25 Azerbaycan Mill Komitesi tarafndan, Trkiyenin yardmn salamak amacyla Ocak

1918de Azerbaycan Milli Emniyet Genel Mdr Naki Keykurun ile Hsameddin Bey Trkiyeye gnderilmilerdi. (Naki Keykurun, Azerbaycan stiklal Mcadelesinden Hatralar, s. 86-87). 26 27 28 29 Naki Keykurun, Azerbaycan stiklal Mcadelesinden Hatralar, s. 214; Kurat, s. 669. Allen, Caucasian Batllefields, s. 484. ATASE Arivi, Klasr: 3822, Dosya: 14, Fihrist: 67. Kafkas slam Ordusu, Bakomutanlk Vekaleti tarafndan Azerbaycanda er Piyade

alayl Piyade frkasndan oluacak bir Kolordunun teekkln, burada grev alacak general, stsubay ve subaylarn bir st rtbe tamalarn, btn grevlilerin rtbesinin maann bir misli fazla maa almalarn ieren bir tekilatlanmayla oluturulmu ve Komutanlna da Enver Paann kardei Nuri Paa atanmt. (Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekat, Gn. Kur. Yay. Ankara 1993, s s. 553). 30 31 32 33 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, 553. Budak, Nuri Paann Kafkas slam Ordusu Hakkndaki Raporu, s. 74. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi s. 560-562. Bak Sovyetinin ngilizleri davet etmesi zerine 4 Austosta ngilizler Bakye girmiler,

General Bierakov Bakden ayrlarak Terek boylarna ekilmiti. ngiliz Generali Dunsterville 2500 ngiliz-Fransz askeri, 8000 Ermeni, bir miktar Rus askerinden ibaret kuvveti ile Baky savunmaya alyordu (Allen, Caucasian Batllefields, 491-492).

781

34 35

Budak, Nuri Paann Kafkas slam Ordusu Hakkndaki Raporu. s. 79. Haydar Bammat, La Caucase et La Revulation Russe, Paris 1929 s. 40; Y. H. Bayur, Trk

nklab Tarihi, s. 187-198. 36 37 38 39 40 41 Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 469. Ati, 27 Nisan 1334/1918, No: 144. Albayrak Gazetesi, Tiflis, 17 yun/Haziran 1918, say: 29. ATASE Arivi, Klasr: 1857, Dosya: 722, Fihrist 1/23. Tasvir-i Efkar, 14 Mays 1334/1918, No: 2454. Mesut Eran, I. Dnya Harbinde Osmanl Devletinin Kuzey Kafkasya Siyaseti

(Yaynlanmam Doktora Tezi), Erzurum 1995, s. 56. 42 43 tanesidir. 44 93. 45 46 47 Trk stiklal Harbi, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, C. I, Ankara 1962, s. 29-56. ATASE Arivi, Klasr: 526, dosya: 369, Fihrist: 43. Eran, Birinci Dnya Harbinde Osmanl Devletinin Kuzey Kafkasya Siyaseti, s. 134. Sleyman zzet, Byk Harpte (1334-1918) 15. Piyade Frkasnn imali Kafkasyada Babakanlk Osmanl Arivi., HR HM. O. 107/10. Bu ehir Kuzey Kafkasya ile gneyi birbirine balayan en nemli birka geitten bir

Harekat ve Muharebeleri, 103 sayl Askeri Mecmuann Tarih Ksm, Say 44, 1 Kanun- evvel 1936, s.

KAYNAKLAR Albayrak Gazetesi, Tiflis, 17 yun/Haziran 1918, Say: 29. Allen, W. E. D, Paul Muratof, Caucasan Battlefields, A History of the wars on the TurcoCaucasian Border (1828-1921), Cambridge 1953. Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Say 85, Belge No: 2027. ATASE Arivi, Klasr: 1857, Dosya: 722, Fihrist 1/23. ATASE Arivi, Klasr: 3822 Dosya: 14 Fihrist: 67.

782

ATASE Arivi, Klasr: 526, Dosya: 369, Fihrist: 43. Ati, 27 Nisan 1334/1918, No: 144. Aydemir, . Sreyya, Makedonyadan Orta Asyaya Enver Paa, Cilt III. 1914-1922, stanbul 1978. Babakanlk Osmanl Arivi, HR HM. O. 107/10. Baykara, Hseyin, Azerbaycan stiklal Mcadelesi, stanbul 1975. Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Tarihi, C. II, K. IV, Ankara 1983. Berkok, smail, Tarihte Kafkasya, stanbul 1958. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesi 3. Ordu Harekat, Gn. Kur. Yay., Ankara 1993. Budak, Mustafa, Nuri Paann Kafkas slam Ordusu Hakkndaki Raporu, Kafkas Aratrmalar IV, stanbul 1998. Carr, Edvard Hallet, Sovyet Rusya Tarihi, Bolevik Devrimi, ev. Orhan Suda, stanbul 1989. alayan, K. Tuncer, Dnya Sava Sonunda Enver Paann Kafkasyadaki Planlar ve ngiltere, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Prof. Dr. F. Armaolu zel Says, C. XIV, Temmuz 1998,. Eran, Mesut, I. Dnya Harbinde Osmanl Devletinin Kuzey Kafkasya Siyaseti, Yaynlanmam Doktora Tezi, Erzurum 1995. Haydar Bammat, La Caucase et La Revulation Russe, Paris 1929. Sleyman zzet, Byk Harpte (1334-1918) 15. Piyade Frkasnn imali Kafkasyada Harekt ve Muharebeleri, 103 sayl Askeri Mecmuann Tarih Ksm, Say 44, 1 Kanun- evvel 1936. Keykurun, Naki, Azerbaycan stiklal Mcadelesinden Hatralar, Ankara 1998. Kl, Selami, Trk-Sovyet likilerinin Douu, stanbul 1998. Krzolu, M. Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1976. Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990. Luxemburg, N., Ruslarn Kafkasyay galinde ngiliz Politikas ve eyh amil, (Trkesi: Sedat zden) stanbul 1998.

783

Muahedt Mecmuas, IV/2. c, stanbul 1298. Osmanl Devleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Belgeleri, Ankara 1992. Soviet Documents on Foreign Policy, London 1951. Tasvir-i Efkar, 14 Mays 1334/1918, No: 2454. Trk stiklal Harbi, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, C. I, Ankara 1962. Yerasimos, Stefenos, Trk-Sovyet likileri, Ekim Devriminden Milli Mcadeleye, stanbul 1979.

784

I. Dnya Sava'nda ran Avarlar ve Trkiye (1914-1917) / Do. Dr. Sadk Sarsaman [s.440-452]
Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri A. ran Avarlar Hakknda Genel Bilgiler Bu makalede ncelikle ran Avarlar hakknda genel bilgiler verilecek, bilhare sava ncesinde randaki Avar nfusu ve yerleimleri ele alnacaktr. Son olarak da mevcut kaynaklar nda Avarlarn Osmanl Devleti ile ilikileri ve Osmanl Devletinin de Avarlar zerindeki politikalar deerlendirecektir. Deerlendirmeler yaplrken Birinci Dnya Savanda rann genel durumu, Avarlarn zel artlar ve sava ortam gzden uzak tutulmayacaktr. Bu almann amac ncelikle Trk boylar ierisinde nemli bir yer tutan Avarlarn tarihinin bir kesitini aydnlatmaktr. Zira, Avarlarn tarihi hakknda bilinenler son derece snrldr. zellikle de Birinci Dnya Sava ve Avarlar konusunda hibir alma mevcut deildir. Bu makale sz konusu boluu doldurmay amalamaktadr. Bylece Osmanl Tarihinin Birinci Dnya Sava genelindeki zel bir boyutu da irdelenmi olacaktr. Ouzlarn Bozok kolundan olan Avarlar XI. asrdan itibaren rana yerlemeye balamlardr.1 ran Avarlarnn en byk ksmn Anadoludan rana g eden Avar boylar oluturmaktadr. ran Avarlar eitli blgelerde yaamakta ve ayr ailelerin idaresinde bulunmaktadrlar. Bu da daha ok onlarn rana farkl zamanlarda g etmi olmalarndan ileri gelmitir. Akkoyunlu ve Safavi Devletlerinin Trk gebe topluluklara dayanmas dolaysyla Avarlar da Anadoludan rana g eden topluluklar ierisinde oldular. Halep Trkmenlerinden olan Gndzl Avarlarnn nemli bir ksm ile yine Halep Trkmenlerinden Alpl Avarlarndan bir grup bu dnemde rana gitmitir. XV. yzyl sonlarnda Akkoyunlular zamannda Anadoludan rana youn bir Avar g oldu. 1501de Safavi Devleti kurulduktan sonra da rana yeni Avar oymaklar geldi. Kuh-Giluye Avarlar Mansur Bey ve torunlar idaresinde Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasandan balayarak Safavi hkmdar ah Abbas dnemine kadar Kuh-Guliye vilayetini idare ettiler. Ancak, ah Abbas Kuh Guliyede bulunan Aralu Avarlarn Horasan, Huvar, Rey ve Simnan taraflarna srdrd. Araludan byk bir kolun daha sonra Urmiye blgesindeki boydalarnn yanna gittii grlr. Bylece Kuh-Guliye Avar yurdu olmak vasfn kaybetti. Alpl Avarlarnn ah Abbas devrinde rana gelmi olmalar pek muhtemeldir. nk ah Abbas devrinden nce ran tarihlerinde onlarn adna rastlanmyor. manlu Avarna gelince, bu oba Trkiyedeki Dulkadrl blgesinde yaayan byk manlu Avarnn bir koludur. Bu kolun da ah Abbas devrinde gelmesi kuvvetle muhtemeldir. te yandan Anadoluda balayan Celali ayaklanmalar yznden pek ok oyman rana gidip ah Abbasn hizmetine girdii de bilinmektedir.

785

XVIII. yzyln ilk eyreinin sonlarnda, yani Nadir ahn siyasi sahnade grnmek zere bulunduu sralarda Avarlarn dal yle idi: a) Urmiye Avarlar: Urmiye Glnn batsnda Selmas ile Unu arasnda yer alan Urmiye ehri ve civarnda youn olarak yayorlard. Burada ilk defa manlu Avarlar yerlemiti. Bu oyman bir kolu sonradan Kasmlu adn tad ki bu ad ah Abbas devrinde manlu Avarnn banda bulunan Kasm Sultandan gelmektedir. Urmiye Avarlarnn dier oymaklar Gndzl ve Araludur. Bunlar Urmiyeye Kuh-Guliyeden gelmilerdi. Araludan kan Mahmutlu oyma da Urumiyede yaamaktadr. A. Duprenin ifadesine gre Urmiye Avarlar Kasmlu ve Aralu adl iki kola ayrlmakta, bu kollar da Karalu, mamlu, Davudlu, Usallu, Kllu, Gani Begl, Kileli, Tutmaklu, Adaklu, Kara Hasanlu, Ali Bekl, Terzil, ah Baranlu, Yeherl, Kuh-Giluyeli gibi obalardan meydana gelmektedir. b) Hamse Avarlar: Hamse Kazvin ile Zencan arasndaki idari blgenin addr. Bu idari blgenin merkezi Zencandr. Avarlar bu blgede Kazvinin gneybatsndan balayarak Saynkale ve Sultaniyeye kadar uzananyerlerde ve kuzeydeki yukar Tarum ve Aa Tarumda ve hatta Halhal evresinde yogun bir ekilde yaamakta idiler. Bunlara genellikle Hamsel Avarlar denilmitir. Hamsel Avarlarnn ounun Eberl oymandan olduu bilinmektedir. Yine XVIII. yzylda ad geen Kutulu Avarlarnn Hamse Avarlarndan olmas mmkndr. c) Kirman Avarlar: Burada ah Tahmasbdan beri Avarlar yaamakla beraber Kirman Avarlar siyasi bir g olamadlar. Kirman Avarlarnn hangi oba ve boylardan meydana geldii bilinmemektedir. Bunlar Tahmasb zamannda Horasandan Ferah blgesinden gelmi olabilirler. d) Horasan Avarlar: ah Tahmasb zamannda Horasanda Heratn gneyindeki Ferah blgesi Avar beyleri tarafndan idare edilmiti. Fakat daha sonra buradaki Avarlarn ne olduklar bilinmemektedir. Kirman blgesine gitmi olmalar muhtemeldir. Asl Horasan Avarlar ah Abbasn Kuh-Guliyeden Ebiverd snr blgesine srd Gndzl ve Aralu oymaklarna mensup obalar idi. ah Abbas Kuh Guliyede bulunan Aralu Avarlarn Huvar, Rey ve Simnan taraflarna srdrmt. Araludan byk bir kolun daha sonra Urmiye blgesindeki boydalarnn yanna gittii grlr. Anlaldna gre Nadir ahn adn duyurduu gnlerde bu adlar ortadan kalkm ve onlarn yerini Kse Ahmedl ve Krklu almt. Nadir ahn da Krkl obasna mensup olduu bilinmektedir. e) Dier Avar Yerleimleri: Ayrca Huzistanda Gndzl Avarlar, Kuh-Guliyede Gndzl ve Aralu avarlar ve Farsda Kazerun blgesinde ok daha az nfuslu Avar oymaklar vardr. randa XVIII. yzyln ilk eyreindeki bu Avar dal daha sonralar pek byk bir deiiklie uramamtr. randaki Avarlarn ilk defa siyasi bir g olarak ortaya kmalar XII. yzyla dayanr. Biz onlar balarnda Yakup Bey bulunduu halde bu yzyln ilk yarsnda Huzistan blgesinde Salgurlu Beylii ile mcadele ederken gryoruz. Avarlar Yakup Beyden sonra Avar Beyi olan umla zamannda Huzistanda bir beylik kurmaya muvaffak oldular. Huzistandaki Avar Beylii 1155-1195 yllar

786

arasnda hkm srd. Krk kadar kaleye hkmetti. Beylerden bazlarnn para kestirdii de bilinmektedir.2 ran Avarlarnn siyasi alanda en etkili olduklar dnem Nadir ah dnemidir. Nadir ah 1736da Safavi egemenliine son vererek Avarllar hakimiyetini kurdu. Hz. Ebubekir, mer ve Osman ile Hz. Aieye sebbolunmasn (svp-sayma, ilenme) yasaklad. Ayrca Nevruzun kutlanmas ve dier baz adetlerin slamiyete aykr olduu grn egemen kld. Nadir ah randa bylece iiliin mutedil bir kolu olan Cafarilii hakim klm oldu. randa Avarllarn idaresi Nadir ahn 1747de ldrlmesinden sonra da devam etti. Avarllarn egemenliine 1804de Zendler tarafndan son verildi.3 B. Birinci Dnya Sava ncesinde ran Avarlar Makalemizin asl konusu ran Avarlarnn Birinci Dnya Sava dneminde Trkiye ile ilikileri olduundan, Avarlarn sava balamadan nceki durumlar hakknda ayrca bilgi vermeyi gerekli gryoruz. Zira, deien zaman ierisinde bulunulan corafyalar ve kabile adlarnda kk de olsa baz deiiklikler meydana gelmitir. rann btn blgelerine dank ve dzensiz olarak adacklar halinde serpilmi olan Avarlarn ana hatlar ile yaadklar yerler yle tarif edilebilir: Rumiye Glnn kuzeybat kylar, Hamse Eyaletinin gney ksm, dalk blgelerden Hemedan ve Kirmanah Vilayetlerinin snrlar ki burada Esedabad yresinde youndular. Huzistan, Fars ve Kirmandda ok sayda bulunuyorlard. Bocnurdun gneyi ile Sebzevar ve Niapur aras, Cveynin kuzeyi ve Kirmann gneyi ile Sircan, Melyir, Devletabad, Abade, Kengaver, Miyane, Goan havalisinde de kalabalk olarak Lord yaamaktaydlar. Ayrca Tebriz, Zincan, Kazvin ve iraz blgelerinde de pek az ve airetler halinde yayorlard.4 Kazvinin gneybatsnda 97 kylk Avar adl bir kaza daha bulunuyordu.5 Curzonun ifadesine gre Rumiye nfusunun byk bir ounluu Avarlardan olumakta idi.6 ran Avarlar pek ok boya ayrlrlar. Bunlarn nemlileri unlardr: Gndzl, Beykiilu, Kkl, manlu, Krklu, Haydar-Muhammedahlu, Seyifkulu Ouladi, Cahan-Kariahlu, MollaTahirlu, Sultan Alilu, Mirikutlu, Ata-Ua, Pir Muratlu, Cellilu, Araflu, Kasmlu, Mircanlu, Kamerbazlu, Gamazlu, Ustaculu, Eberlu, Aralu, Alplu, Imrlu, Usalu, Avar Ua, Beel, Papalu, Celyir, Kse Ahmedlu, Kuh-Gilulu, Kr Hasanlu, Tevhidlu, Bedirlu, Kutulu, Tekelu. Ayrca Aaeri oymaklar ierisinde de Avarlar bulunmaktadr.7 randaki Avar nfusuna gelince 1881 yl kaytlarna gre randaki Avarlarn Rumiyede 25.000, Hamsede 10.000, Kazvinde 5.000, Hemedanda 7.000, Huzistanda10.000, Kirmanda 6.000, Horasanda 8.000, Farsta 8.000 ve Mazenderanda 5.000, adr olmak zere toplam 91.000 adrdr.8 adr bana ortalama 5 nfus kabul edilse bu tarihlerde randaki Avar nfusunun 455.000 olduuna hkmedilebilir. 1958 yl Avrupa kaytlarna gre ise randaki Avarlarn toplam nfusu 400.000 olarak gsterilir.9

787

Birinci Dnya Savana rastlayan yllarda Avarlar yerleik hayata geme mcadelesi ierisinde idiler. Yar gebe bir hayat sryorlar, yaylak ve klaklara sahip olarak gruplar halinde yayorlard. Ksmen de yerleik hayata gemi durumda idiler. Rumiye, Hamse, Esabadat yresinde yaayanlar artk tamamen yerleik bir hayat yaamakta idiler. Avar Ua oyma da yarleik hayata geen boylardand.10 Zamanmzda ran Avarlarnn hemen hepsi yerleik hayata gemi, kendi tabirleriyle tat olmulardr.11 Geimleri ziraat, hayvanclk ve halcla dayanan Avarlar genellikle ii mezhebine mensupturlar. Aralarnda nadiren Sunni unsurlar da yer almaktadr. ah smail tarafndan itimad telkin eder bir kuvvet olarak Horasan Eyaletine yerletirilen Avarlar arasnda ise hi Sunni unsur bulunmaz.12 Avarlar anlatrken ran musikisinde bulunan Avar makamna deinmemek mmkn deildir. Burada Avarlarn kltr ve sanat ynn bulabiliyoruz.13 1. Birinci Dnya Sava Srasnda Osmanl-ran likilerine Bir Bak ran 1907 ngiliz-Rus Anlamas ile Rusya ve ngiltere arasnda nfuz blgelerine ayrlmt. Buna gre, Gney ran ngiliz, Kuzey ran da Rus nfuzuna verilmi, Merkez ran ise her iki devletin de etki alan dnda tutulmutur. Grlyor ki Birinci Dnya Sava balangcnda ran Devleti tam bamsz bir durumda deildi. ran Devleti her ne kadar sava baladnda btarafln iln etmi ise de topraklarnn hasm glerin mcadelesine sahne olmasna engel olamamt. ran topraklar Osmanl, Alman-Rus, ngiliz mcadelelerine sahne olmutur. Bu mcadeleler bazen birer birer, bazen de ikier ikier gruplar halinde cereyan etmitir. Hatta mttefik olan Osmanllar ile Almanlar arasnda da ortak bir ran politikas mevcut olmadndan randa gizliden gizliye bir Trk-Alman rekbeti14 de srp gitmitir. Almanya bu mcadelede mill politikalar gden grup ve frkalar destekler grnerek yer tutmaya alrken Osmanl Devleti islmclk politikas ile rana yaklamay uygun grd. Aslnda Almanyann politikas da slm sylemleri tamamen reddeden bir politika deildi. Almanlar zaman zaman Rus ve ngilizlere kar slmiyetin hamisi roln oynamakta idiler. Nitekim Wassmuss gibi kendisini hac, hoca iln eden,15 Von Kardrof gibi Muharrem Taziyesine katlarak gstermelik gz ya dken16 ii mctehidlerin ellerini pen,17 Acem kyafeti ile dolap Mslman olduunu ilan eden18Almanlarn randaki propoganda faaliyetleri de bu dnem ran ile alakadr olan herkesce bilinir. Ancak Almanlar, Osmanl nfuzunda bir slmclk politikasn reddediyor ve ran Mslmanlar ile Osmanl Mslmanlarnn kaynamalarna engel olmaya alyorlard. Bu yzden Almanlar randa Osmanl Devletini dlayarak i grmek istediler. Daha Osmanl Devletinin savaa dahil oluundan nce bir Trk-Alman ortak projesi olarak hazrlanan ve Afganistana geme grevi verilen Rauf Bey Heyet-i Seferiyesi henz Badata gelmeden Almanlarn ihtiraslar ve lsz hareketleri neticesinde hibir i gremeden dald.19 Bundan sonra Rauf Bey bir ksm kuvvet ile ran zerinden Afganistana gemeye alrken Almanlar da Trklerden ayr olarak baka bir heyetle Afganistana ulama gayreti ierisine girdiler.

788

Rauf Bey hem ran Devleti yetkililerinin hem de randa faaliyet gsteren Alman konsolos ve subaylarnn kar koymalar neticesinde Kirindden geri dnmek zorunda kald. Ataemiliter mer Fevzi Beyin nerisiyle Rauf Bey Heyet-i Seferiyesindeki subaylarn ran ordusunun ekirdeini oluturmak zere ran emrine verilmesi ranllara bir neri olarak sunuldu. Bu neriye gre Heyet-i Seferiyenin nizami birlikleri de ranllarn emrine verilebilecekti. Rus esaretinden kurtularak Tahrana firar etmi olan subaylardan da bu ama iin yararlanlabilecei mer Fevzi Beye bildirildi.20 Osmanl subaylarndan Mlzimi Evvel Kzm Beyin de dahil olduu Alman Binbas Niedermayer bakanlndaki heyet ise Rus ve ngiliz nfuz blgelerinden geerek tebdili kyafet ile zahmetli ve maceral bir yolculuktan sonra 22 Austos 1915 tarihinde Afganistana ulamay baard. Niedermayer ve heyeti Afgan Emiri ile irtibata geti. te yandan Almanlar randa byk paralar harcayarak milis kuvvetleri toplamlar, Ataemiliter Kont Kanitzin organizasyonunda ran jandarmalarn da yanlarna ekerek Ruslarla cidd bir mcadeleye girmilerdi. Bu tarihlerde Osmanl Devleti Kuzey randaki bu mcadelelerde geri plnda, sanki, Almanyann glgesinde imi gibi grnyordu. Ruslarn 7 Kasm 1915 tarihinde Tahran tazyik etmeye balamalar zerine Almanyann Tahran Bykelisi Prens Reuss ve Kont Kanitzin teviki ile Demokrat Partisinin ve ran milliyetilerinin liderleri Tahrandan ayrlarak Kuma hareket ettiler21 ve burada Kasm 1915 sonlarnda Def-i Mill Komitesini kurdular. Milliyetilik yn ar basan Def-i Mill Komitesinin kurulmas randa artan Alman nfuzunun bir sonucu olarak deerlendirilebilir. randaki Trk diplomatlar Def-i Mill Komitesini ve Almanlar eletiren raporlarn zaman zaman stanbula gnderdiler. nk Trk yetkilileri ran siyasetinde Almanlarn glgesinde kalmann rahatszln yayorlard. Tahran Ataemiliteri mer Fevzi Bey de 16 Ekim 1916 tarihi itibariyle VI. Ordu Kumandanlna bu konuda bir rapor gnderdi.22 Dier taraftan Almanlarn General Baratov kumandasnda ileri harekta geen Rus kuvvetleri karsnda tutunamamas ve pepee alnan malbiyetler neticesinde Kont Kanitzin intihar ettiini gryoruz. Ancak Almanlarn malbiyetleri Osmanl Devletini de etkiledi ve Osmanl-ran snrnda Rus tehlikesinin belirmesine sebep oldu. Bunun zerine ran ilerini de organize etmek yetkisi ile Goltz Paa, Enver Paa tarafndan VI. Ordu Kumandanlna getirildi. 5 Aralk 1915 tarihinde Badata gelerek grevine balayan Goltz Paa randaki Trk ve Alman glerinin Ruslara kar birlikteliini ve organizasyonunu salayacakt. Goltz Paa randaki btn mttefik kuvvetlerin idaresini Miralay Bop Beye brakarak kendisi Badatta oturmaya devam etti. Ancak Bop Bey de Rus kuvvetlerinin ilerlemesine engel olamad. Bunun zerine Miralay Bopa destek olmak zere taburdan mteekkil bir Osmanl kuvveti ran Grubu ad ile Miralay Bop Beyin emrine verildi. Fakat, Bop Bey Rus ilerleyiini yine de durduramad.

789

Bu durumda Osmanl kuvvetlerinin Rus ve ngilizler tarafndan iki ynl tazyik altna alnmas ve Kuttlammarede Osmanllarca kuatma altnda tutulan ngiliz kuvvetlerinin kurtarlmas ihtimali belirmiti. Fakat, Kuttlammarede bulunan General Tawsend kumandasndaki ngiliz kuvvetlerinin 29 Nisan 1916 gn teslim olmalar Irak Cephesini rahatlatmtr. Buna ramen, ran Cephesindeki Rus kuvvetleri ilerlemelerini srdrdler. Ruslar Mays ay ierisinde Hanikine ulatlar. Bunun zerine hem Rus tehlikesini bertaraf etmek hem de ran ynetimini Osmanl Devletine taraftar olan gruplarn denetimine vermek ve hatta Afganistan ve Hindistanla balant salamak maksadyla Ali hsan Bey kumandasndaki XIII. Trk Kolordusu ran ilerine gnderildi.23 Bu kolordu Ruslar malp ederek nce 1 Temmuzda Kirmanana ve son olarak da 11 Austosda Hemedana girdi. Bu sralarda Trk kuvvetlerinin denetiminde bulunan blgede merkezi Kirmanah olmak zere Nizamsaltana Hkmet-i Muvakkatas oluturuldu. Bu hkmet Trk nfuzu altnda faaliyet gsteriyordu. Kirmanah Hkmet-i Muvakkatas ile yakn iliki ierisinde bulunan ve teden beri ttihd- slma dair faaliyetleri ile dikkati eken Osmanl Tahran Ataemiliteri mer Fevzi Beyin24 de tevikleriyle buradaki ulema, tccar ve siyas partilerin ileri gelenleri Def-i slm ad altnda bir cemiyet oluturdular. Osmanl Devletinin byle bir cemiyet kurdurmaktaki gayesi ttihd- slm anlayn hkim klarak ran halkn dinen halifeye ve stanbula balamakt.25 Nizamssaltanann da bu konuda faaliyet gsterdii grlr. O, iiliin merkezi durumundaki Necef ve Kerbeladaki mctehidler tarafndan nceden cihad hakknda verilmi olan fetvalar Badattan isteyerek bu fetvalar onlarn rencileri durumundaki Kirmanahdaki mctehidlere dzenlettirerek ranllarn imzas ile yeniden yaynlad.26 2. Birinci Dnya Savanda ran Cephesinde Avarlarla likilerimiz Daha Birinci Dnya Savana dahil olmadan evvel ran airetlerine ynelik almalar ierisine girmeye baladk. ran hakknda elde edilen istihbarat bilgileri ve Trk basnnda yer alan kkrtc haberler de bu hususta tevik edici bir rol oynamakta idi. 1914 Eyllnden itibaren gazetelerde yer alan haberlere gre randa airetler ile Rus kuvvetleri arasnda iddetli atmalar yaanmaktadr. rnein, Ekim ay ierisindeki bir haberde Urmiye civarndaki Rus kuvvetleri ile airetler arasnda on gnden beri iddetli atmalar yaanmakta olduu, atmalarn zellikle Urmiyenin 5 km dousunda bulunan Avva adl bir yerde younlat kaydedilmektedir. Ayrca airetlerin Bomavend kasabasna iddetli bir ekilde hcumlarda bulunduklar, Urmiyeye saldrlarnda klliyetli zayiat vermelerine ramen yine de taarruzdan vazgemedikleri mjdesi verilmektedir.27 Osmanl Devleti henz savaa girmeden Musul Mebusu brahim Fevzi Bey Musul, Sleymaniye blgelerinden airet kuvvetleri toplamaya balamt. brahim Fevzi Bey Mfrezesi 18 Kasmda hareket ederek 23 Kasmda ran topraklarna dahil oldu. Bu mfrezenin Halit Bey kumandasndaki Halit Bey kumandasndaki blm ile mer Naci Bey Mfrezesinin ibirilii neticesinde 4 Ocak 1915 gn Urmiye Trk kuvvetlerinin eline geti.28 Bundan sonra mfrezeye yeni katlmlar oldu. Yeni

790

katlanlar ierisinde Avar gnllleri de vard. Ancak, brahim Bey Mfrezesi 27 Ocak tarihli Sofiyan Muharebesinde malup olunca dier airet kuvvetleri gibi Avar gnllleri de dald.29 Buna ramen randaki Trk yetkililer airet kuvvetlerinden mitlerini kesmediler. Tahran Bykelisi Asm Bey 1915 yl Mart aynda rana girmesi kesinleen I. Kuvve-i Seferiye Kumandan Halil Beye pe pee telgraflar gndererek onu airet kuvvetleri konusunda umutlandrd. O, Avarlar da dahil olmak zere kuzey ran airetlerini elde ettiini belirtiyor, yeterli miktarda silah ve cephanenin gnderilmesi durumunda airetleri Ruslara kar ayaklandrabileceinden bahsediyordu.30 Halil Bey Asm Beye bu abalarndan dolay teekkr ederken Bakumandan Vekili Enver Paa Tahran Bykelisine gnderdii telgraflarda ranllara verilecek olan top, tfek, subay, para ve her trl istein karlanacan belirterek Asm Beyi tevik ediyordu.31 Aslnda I. Kuvve-i Seferiye kumandan Tahran Bykelisinin Asm Beyin hazrlayaca airet kuvvetlerinin Ruslar oyalayc teebbslerde bulunmalarnn bile yeterli olaca grnde idi. Halil Bey kumandasndaki Kuvve-i Seferiye 17 Nisan 1915 gn Ruslar kovalayarak Urmiyeye girdiklerinde Urmiye Avarlar da Osmanl kuvvetlerini barlarna bastlar.32 Bu arada Urumiyede airetlerden bir svari grubu oluturulmaya alld. Bu grubun kumandanlna svari Binbas shak Bey erkn- harbiyesine de Yzba smail Hakk Bey getirildi. Airet svari grubunda bir ksm Avar atls da yer ald. 28 Nisan-1 Mays 1915 tarihlerindeki Dilman savalarnda bu airet kuvvetleri de grev yaptlar.33 Dilman yenilgisi zerine airet kuvvetlerinin ounluu sava srasnda bal bulunduklar Kuvve-i Mrettebe Kumandan Binba Salih Beyi terketmiler, O da kalan birka kiiyi de serbest brakmtr.34 Ruslar 2 Haziranda Urmiyeyi zaptettiklerinde bu defa dier airetler gibi Avarlar da Ruslara meylettiler. Bu dnemde randa dank halde yaamakta olan Avarlar bulunduklar yerlerdeki etkili gce gre tavr alyorlard. Duruma gre bazlar Trk, bazlar Alman bazlar da Rus ve ngilizlere meylediyorlard. nce Trklere destek olan bir grup daha sonra Ruslara dnebiliyor, Almanlar destekleyenler ngilizlere taraftar olabiyordu. Bu kaygan zeminde Avarlar da kaygan bir politika takip ediyorlard. Kazvin, Meyane blgesi Avarlar genellikle bu blgeler Rus kontrolnde olduu iin Ruslarla ibirlii ierisinde grndler. Devletabad blgesi Avarlar Almanlarla ve Nizamssaltana ile yakn iliki ierisinde idiler. Kengaver Avarlar da Almanlarla ibirliine girdiler. Buralar Ruslarn eline getiinde de Ruslara ynelme ihtiyac duydular. Birinci Dnya Savanda ran Cephesinde Avarlarla siyasi ilikilerimiz XIII. Kolordunun Hemedan zapt ve sonrasnda Bicarn ele geirilmesi ile birlikte hz kazanmtr. Savan bandan beri bir ksm beyanname ve fetvalar Avarlara ulatrlmsa da bu almalardan bir sonu elde edilememitir. 18 Austosta Bicar boaltmak zorunda kalan Ruslar 6.000e yakn piyade ve svari kuvveti bulunan Avar Emiri Cihanah Hann arazisine sndlar.35 Bicarn elde tutulmas Hemedann gvenlii asndan son derece nemliydi. Mlazimi Evvel Yusuf Efendi Bicar

791

Kumandanlna getirildi. Yusuf Efendi Sine Mfrezesi Kumandan Hac Arif Beye bal olarak almaktayd.36 Ruslara kar etkili olabilmek iin bu blgede gerekten nemli bir g olan Avarlar yanmza ekebilmemiz lazm geliyordu. Bunun iin ise dikkatli bir politika izlemek gerekiyordu. Zira, Sine civarndaki Krt airetleri ile aralar ak olan Avarlar Krtler Osmanl Devletine taraftar olduklar iin Rus taraftar gibi grnmekte idiler, Krt airetleri de Avarlar ktlemek amacyla onlar Rus taraftar gibi gsteriyorlard.37 Asl amalar mal ve mlklerini korumak olan Avarlarn ncelikle zamann icaplarna gre hareket ettikleri grlmektedir. Kolordunun Hemedan igal etmesi ve Bicara kadar gelmesi zerine Avar Emiri Cihanah Han Kolordu Kumandanna itaat ve ballk arzederek cihada itirak etmek istediini bildirmitir. Afar Emiri 8.000 atl ve piyade38 ile muharebeye itirak edebilecei taahhdnde bulunduu gibi Kolordu ile irtibata gemek zere adamlarndan Ali Ekberi Sineye gnderdi. Bunun zerine Ali hsan Bey de cihad iin gerekli hazrlklara girimesini Cihanah Hana emretti.39 Ali hsan Bey 20 Austos 1916 tarihinde Cihanah Hana gnderdii telgrafnda Hemedana bir mutemed adamn ve birka atl gndermesini isteyerek u talimat vermitir. Ruslar o tarafa katiyyen sokmaynz ve inaallah yakn vakitte Kazvini feth iin yrrken siz de Sultaniye ve Zencan, Mncil taraflarn zabt ve istirdd ediniz. imdilik Sultaniye ve Zencan taraflarna sk sk adam gndererek o taraflarda ve Kazvin ve Ret taraflarnda Ruslarn ne yaptklarna dair bana sk sk haber gnderiniz.40 Ali hsan Beyin yanna mutemedi olarak Seyyid Sultan ve beraberinde de birka atly Gerus yoluyla Hemedana gnderen Cihanah Han Ruslarn Avarlara ve arazilerine zarar vermesini engelleyebilmek iin bir miktar nizamiye askeri ile 4-5 topun kendi yanna gnderilmesini istedi. Bu isteklerinin gereklemesi durumunda Hamse mntkasn Ruslardan temizleyebilecei vaadinde bulundu. Avar emiri acilen hareket edilmezse btn Zencan ahalisinin Ruslar tarafndan katliama urayaca ve mallarnn yama edilecei endiesini tayordu.41 Dier taraftan da Cihanah Han Trk kuvvetlerini derhal Kazvin istikametinde saldrya gemeye tevik ederek bu durumda Ruslarn Kazvinde dahi tutunamayarak hezimete urayacaklar ihbarnda bulunuyordu. Byle bir harekat balatlacak olursa Avarlar da Sultaniye hattndan taarruza gemeyi taahht ediyorlard.42 yle anlalyor ki Avarlar bir an nce blgelerinin atma ve yama alan olmaktan karlmasn ve Trk egemenliine gemesini arzuluyorlard. Bugnlerde Cihanah Han ile Ali hsan Beyin aras gayet iyi idi. Avar emiri sk sk gven tazeliyor, malnn Ruslarca yamalanmasna ehemmiyet vermediini Osmanl Devleti ve ttihad- slama sarslmaz bir ba ile bal olduunu ifade ediyordu.43 Avarlardan Kolordu ile irtibata geen sadece Cihanah Han deildi. Aka Muhammet Avar da Ali hsan Beye bavurarak 100 atls bulunduunu ve slam Ordusu emrinde hizmet grmek istediini

792

bildiriyordu. Ali hsan Bey ise bu kiiden Ave ve Kazvin yolu zerindeki Rus kafilelerine ve Ruslarn erzak ve cephane kollarna hcum ederek mmkn olduu kadar esir ve ganimet elde etmesini, Ruslar srekli taciz etmesini ve gnderecei beyennameleri de civar kylere datmasn istedi. Her esir iin mkafat vereceini bildiren Kolordu Kumandan Aka Muhammedden Kazvin yaknna gelindiinde kendisini ziyaret etmesi ricasnda da bulundu.44 Kolordu kumandannn Avarlardan beklentisi Gerusdaki Trk kuvvetleri ile ibirlii yaparak Ruslar srekli olarak rahatsz etmesi idi. Kolordu kumandan Avarlar tevik iin elde edecekleri ganimetlerin kendilerine helal olduunu iletiyor, bu ganimetleri onlara brakaca taahhdnde bulunuyordu.45 Buna ramen Avarlardan tam olarak emin olunamad. Zira, Bicardaki Trk yetkilileri Cihanah Hana gvenmiyorlard. Tereddt ierisinde idiler.46 Elde edilen istihbar bilgiler de bu istikamette idi. Trk istihbaratna gre Cihanah Hann adamlar Ruslarn Zencandan Bicara taarruz edecekleri yolunda aslsz haberler uydurmular ve kendileri firar ettikleri gibi ehir ahalisi ile Serdar Muktedir kuvvetleri ve Mndemi Airetinin de firarna sebep olmulard.47 Oysa Avarlarn ilettikleri bilgiler doruydu. Nitekim Rus taarruzlar karsnda Yusuf Efendi kuvvetlerinin de tutunamamalar zerine Bicar kaybedildi. Ruslar 29 Austosta 1 alay svari ve 1 batarya toptan oluan kuvvetleriyle Bicara yerletiler.48 Burada Avarlarn verdikleri istihbarat deil belki ciddi bir ekilde savamamalar eletiriye tabi tutulabilir. Ancak, 3 Eyllde asker ve mcahitlerden oluan Trk kuvvetleri kar saldrya geerek Bicar Ruslardan geri aldlar. ehri boaltan Ruslar 35 l verdikleri gibi birok silah ve cephane de brakmak zorunda kaldlar. Osmanl mfrezesi ahali, ayan ve mcahidn tarafndan tantanal bir ekilde istikbl edildi. Ancak, Mlzm- Evvel Yusuf Efendi Bicardan Avar arazisine firar etmi olan Ruslar takip edip etmemek hususunda tereddt gsterdi.49 Bunun zerine Ali hsan Bey Yusuf Efendiyi uyararak tereddtlerini ortadan kaldrmaya alt. O, bu konudaki telgrafnda zetle unlar yazyordu: Avar da bizimle beraberdir. Kendisine hrmet etmelisiniz. Krdistan aairi ile Avarlar arasnda hsn-i mnasebet olmadn haber aldm. Bunun iin Krtlerin Avar arazisine tasallut ve tecavzlerine katiyyen meydan vermeyiniz.50 Bu arada Ali hsan Bey Savubulak ehbenderhanesi Svari Binbas Muhtar Beyin maiyetine iyi binici ve cesur bir zabit namzedi ile birka atl vererek Avarlar nezdine gndermeye karar verdi. Ali hsan Beyin Avarlar zerinde etkili olabilmek iin gsteri ynn zellikle dikkate ald grlmektedir. Aair nezdinde iyi bir intiba uyandrabilmek iin hayvanlar en kuvvetlilerinden seildii gibi askerin giyimi ve hayvanlarn techizatnn ok iyi olmasna dikkat edildi.51 Daha nceki bir tarihte Mlzim-i Evvel evki Efendi de beraberinde birka atl olduu halde Avar blgesine gnderilmiti.52 Dier taraftan Kolordu Kumandan Muhtar Beye Avar Kumandan unvann da verdi. Avar Kumandan Muhtar Beye53 verilen talimatname yledir:

793

1- Avar Kumandanlna tayin edildiniz. 2- Avar airetinden lehimize bilfiil istifade temini vezif-i esasiyenizdir. Bilhassa bunlardan her hafta 5-6 yz kadar atl ile Ruslarn menzil hatlarna aknlar icras, kfile ve kollarn vurmak ve ganim ve esir almak ve her suretle Ruslar taciz etmek matlb olup bu hususta alacanz ganim ve bana gndereceiniz ser faaliyetiniz hakknda bir fikir verecektir. Bu aknlarn Ave ile Kazvin arasnda menzil hattna yaplmas lzmdr. 3- /./Ruslarn Hemedan-Zencan, Hemedan-Bicar yoluna tecvz etmelerini mni olunuz. 4- Airetlerden hizmeti sebk edenlere suver-i muhtelifede mkft veririm. Ancak, her halde bir semere-i nfia olmal ve her taltif iin byle bir vesile ile vucha sizden inh yaplmaldr.54 Ali hsan Bey Cihanah Handan da Avar arazisine Ruslar sokmamasn, Hemedan-Zencan yolu zerindeki Tepedibi ve Kalack taraflarna birka yz atl gndererek Rus Kazaklarnn HemedanZencan ve Hemedan-Bicar yoluna tecavz etmelerine engel olmasn istemitir. Kolordu Kumandan Avarlarn Rus kafilelerini vurup yama etmeleri gerektiine deinerek ele geirilen mallarn fi-sebilillah cihad edildii iin ganimet niteliinde olduuna bir kez daha dikkati ekmitir. Airetleri kendisine balayabilmek iin Trk kuvvetlerine olan gveni glendirmek isteyen Ali hsan Bey Kolordunun gerek gc ile badamayan, ancak, Avarlar motive etme amacna ynelik tevik ve taahhtlerden de geri kalmad. Bu konuda rnek olmak zere Avar emirine gnderdii bir telgrafndan u cmleleri aktarmak istiyoruz Ahvl-i harbiye pekok erite tabi olduundan Kazvin, Tahran, Zencan, Mncil istikametlerine nasl ve ne zaman yryeceimi bu erite gre ben tayin ederim. Size unu syleyeyim ki bu zaman pek karbdir ve ben yrdm zaman hibir Rus kuvveti nmde sebt edemez. Bu defa yle hazrlanyorum ki t Retde soluu alarak Ruslara vapura binmeye vakit brakmayacam. Dier taraftan Tahran iin ayr bir ordu ve Azerbaycan iin ayr bir ordu hazrlyorum. Onlar bir taraftan Tahran ve dier taraftan Azerbaycan ve Tebrizi zaptedeceklerdir.55 te yandan Avar Kumandan 8 Eyllde Bicara gelmi ve parlak bir trenle karlanmtr. Yolculuk srasnda Sine-Sleymaniye yolu zerinde bulunan Avramaniler ve Merdanilerden bir ksm atllar da Muhtar Beye katlmlardr.56 Bu arada Avarlarn merkezi Gerusa gelen Ruslarn geri atlmalar ve kasabann tekrar ele geirilmesi srasnda yarar dokunan Avar emirine harp madalyas verildi.57 Sine Mfrezesinden Bicara gelmi olan aair kuvvetleri Sineye dnnce Avar Kumandan Muhtar Bey Bicarn bo kalmamas iin Emir Avarn 2-3 yz atl gndermesini emretti. Ayrca Zencan ile Bicar arasndaki Yaskendde Bahadrssultan adndaki birisinin 60 kadar atlsn grevlendirdi. Buras Ruslarn daimi postas bulunan Yenikend Ky ve kprsne 6 saat mesafeda idi.58

794

Ancak, Emir Avar kendisine sadece bir kumandan gnderilmesinden memnun deildi. O, birka top ve bir miktar nizamiye kuvvetinin de gnderilmesinde srar ediyordu. Bu sayede civar airetlerin toplanmasnn ve kendi kuvvetlerinin de canlanmasnn mmkn olabileceini ifade ediyordu.59 Cihanah Hann amacnn ncelikle Avar topraklarna girerek ahaliye iddet gsteren ve mallarn yamalayan Ruslara engel olmak olduu anlalyordu.60 Fakat, Kolordu kumandan bu istee olumsuz cevap verdi. Emirin Zencandaki 400 Kazaktan ekinmesini doru bulmadna iaret eden Ali hsan Bey 7-8 bin Avar atlsnn czi saydaki bu Kazak kuvvetini tkrk ile dahi boabileceine dikkat ekti. Ali hsan Bey Avar Kumandan Muhtar Beyden Bicardaki airetlerden ve Avarlardan da yararlanmak suretiyle Yenikend Kyndeki Rus postasna ve Zencandaki Rus kuvvetlerine baskn yapmasn istedi. Airetler kendilerinin muhfazas iin bizden asker isteyeceklerine bilakis kendileri Asker-i slama yardm etmekle, hi olmazsa kendi memleketlerine dman sokmamakla slam ordusuna muvenet etmelidirler. diyen Kolordu Kumandan Avarlarn endielenmelerini gerektirecek hibir durumun mevcut olmad grn onlara empoze etmeye alt. Ona gre Ruslarn Mncile ve Zencan havalisine kuvvet sevketmeleri Trklerin Zencan zerinden kestirme yoldan Mncile ilerleyecekleri endiesinden kaynaklanmaktadr.61 te yandan Cihanah Han ailesini 13 Eyll gn byk bir kafile ile Kirmanah istikametinde yola karmay kararlatrd. Gvenlik gerekesiyle bu yola bavuran Avar emiri 250 atl ve 100 piyadeden oluan kafileye 600 de hayvan ilave etmi idi. Ali hsan Bey Kirmanah Menzil Hatt Kumandanlna, Hanikin, Horasan ve Kazmiye kaymakamlklarna ve VI. Ordu Kumandanlna Badata gidecek olan Emirin ailesine gerekli kolayln gsterilmesi iin tebligatlarda bulundu.62 Bu dorultuda Bicar Kumandan da kafileye 10 kadar muhafz ayrm ve ellerine vesika vererek 2 Ekimde Bicardan hareket ettirmitir.63 te yandan Eyll ortalarnda Bicarda siyasi durum Osmanllar aleyhine dnmeye balad. Bicar ileri gelenleri Emir Muktediri hakim yaptlar. Edinilen istihbarata gre Emir Muktedir Cihanah Hann Ali hsan Beye yazd telgraf telgrafhaneden alarak Baratova gndermiti.64 Kolordu Kumandan Bicardaki temsilcimiz Yusuf Efendiye hkmet ilerine mdahale etmemesini emrettii iin Yusuf Efendi pasif kalm ve Bicarda bu gelimeler olmutu.65 Emir Muktedir ve yakn adamlarndan Beni Efendi Bicardaki Aair Kumandan Yusuf Efendiye zorluk karmaya baladlar. Aaire Osmanl kuvvetlerine iae maddeleri satmamalar konusunda bask yaptlar. Airet kuvvetleri ierisinde fitne-fesat kararak ounu karttlar. Hatta, Yusuf Efendiye aairi datmas teklifinde bulunmaktan bile ekinmediler. Yusuf Efendi Gerus ahalisi Bicar mdafa edebilecekse ve silah altna gireceklerse aairi baka bir yere gnderebileceini syledi.66 Aslnda Bicar halkndaki bu deiiklie Kolordunun Hemedanda beklemesi sebep olmutu. Avar Kumandan Muhtar Bey, Ali hsan Beye gnderdii telgraflarda gce itibar eden aaire

795

Osmanlnn gcn ispatlamak lazm geldiini sk sk vurgulad. Muhtar Bey 2.000 asker, birka top ve makinal tfek gnderilmesi durumunda aairden 10.000 kiilik bir kuvvet toplayabileceini ve Ruslara kar etkili olabileceini bildiriyordu. Aksi takdirde Osmanl ordunun ilerlememesinden dolay mitsizlie dm olan halkn Ruslara boyun emesine muhakkak nazaryla bakyordu. Muhtar Bey bu durumda kendi adamlarnn dahi dalabilecei uyarsnda bulunuyordu.67 Bu tarihlerde Bicarda Muhtar Beyi dorulayan bir gelime daha oldu. Bicar ulema ve sdtndan oluan bir heyet Emir Avar ve Muhtar Beyi ziyaret ederek Ruslarn Bicara yryerek katl ve garatda bulunmalarndan korktuklar iin aair kuvvetlerinin ehirden uzaklatrlmasn istediler. Bicar ileri gelenleri airet kuvvetlerinin Ruslarn dmanln ehir zerlerine ekmekten baka bir ie yaramad dncesinde idiler.68 Bicarda aleyhimize dnmeye balayan siyasi gelimeler69 ve Emir Avarn taleplerinin Kolorduca karlanmamas gibi sebepler yznden Cihanah Han bizimle olan ilikilerinde daha da ll davranma ihtiyacn duydu. Avar Emiri dier taraftan da Ruslardan ald niann hatr ve onlarn galip gelme ihtimali dncesiyle Ruslara mektuplar gndererek katiyyen bitaraf kalaca taahhdnde bulundu.70 Cihanah Han bu taahhdnn gerei olarak Bicardan Kurveye kadar olan telgraf tellerini kestirdi.71 23 Eyllde ran Cephesinde umumi taarruza geen Ruslar Bicar Cephesini kendileri iin uygun bir durumda yakaladlar. Ruslar 1 svari alay ve 2 toptan oluan bir kuvvetle Bicarda Hac Arif Bey kumandasndaki airetlere taarruz ederek ehri zaptettiler. ehrin savunulmasnda ne Emir Muktedir, ne Bahadr Sultan ve ne de Emir Avardan hibir fayda salanamad. Bu atmalarda 2-3 bin Avar atlsnn Hac Arif Beyi yalnz brakmalar Kolordu Kumandann ok kzdrd. O, Nizamssaltanaya gnderdii bir ikayet yazsnda Cihanah Han iin iki yzl ve szne itimd edilen bir adam olmadn arzeyleyelim diyordu.72 Dier yetkililer de Avar emirine gvenmiyorlar ve ilk frsatta Ruslarla terik-i mesai ierisine girecei kanaitini tayorlard.73 Zaten Emirin damad Karinssaltanann Rus taraftar olduu da biliniyordu. Bu kii Rus ileri harekat srasnda Baratovla beraber Kasr- irine kadar gelmiti.74 Dier taraftan Ruslarn Emire gndermi olduklar bir baka telgraf da Cihanah Hann Ruslarla ibirlii ierisinde olduu phesini artrd. Ruslar 24 Eyll tarihli telgraflarnda Cihanah Hann hatr iin atllarn Zencan-Bicar yoluna gndereceklerini belirterek ondan Osmanllarla ilikisini kesmesini istediler.75 te yandan Bicarn elde tutulmasna byk nem veren Ali hsan Bey zaman kaybetmeden yeni bir taarruz harekat balatt. Hanikin Hudut Taburu, 14. ve 15. stihkam Taburlar ile 2 adi cebel topunu Hac Arif Beyin kumandasna vererek Bicar zerine sevketti. Bu birlik 1 Ekim tarihinde Bicar kurtarmaya muvaffak oldu.76 Bu atmalarda Ruslara 30 kadar l verdirilmi olup bir ksm silahlar ile 14 sandk cephane ve ok sayda at ganimet olarak elde edilmitir.77

796

Cihanah Hann her iki taraf da oyalayc bir siyaset gtt anlalmaktadr. O, bir taraftan Ruslara bitaraf kalacan vaad ediyor, dier taraftan da Trklere Ruslar ifalen byle sylediini ifade ediyordu. Hemedana gelerek Kolorduya katlmak istemiyor, imdiden Hemedana gelirse Ruslarn bunu husumet talakki ederek airetinin gerilerini yama ve harab edecei bahanesini ne sryordu. Avar emiri olunun Avar iine gidip orada bekleyeciini ve Trk ordusu ileri harekat balatt zaman verilecek talimata gre Ruslarn yanlarna hcum edeceini belirtiyordu. Ali hsan Bey ise Avar emirinin olunu ve Avar reislerini derhal Hemedana gndermesini talep etti.78 Kolordu Kumandanl Emirin olunun Bicarda toplanan Gerus atllaryla beraber Ruslarn yanlarna hcum etmesini istedi. Aksi takdirde dzenli birliklerle beraber aairin Avar arazisi iinden geerek Ruslara saldracaklar ve bu esnada Avar kylerine bir zarar gelirse mesuliyet kabul edilmeyecei uyarsnda bulundu.79 Tabii ki bu uyar Avarlar harekete geirebilmeye ynelik bir taktik zellii tayordu. Hem Ruslar hem de Trkler tarafndan sktrlan Emir Avar sonunda Kirmanaha ailesinin yanna gitmeye karar verdi. Ali hsan Bey bu karar rendiinde Muhtar Beyden Emiri engellemesini istedi. Avar emirinin yolculuunu engellemeye ynelik bir ksm vaadlerde de bulundu. Kolordu kumandan telgrafnda unlar yazyordu: Ordunun tevakkufu muvakkattr. Revandiz cihetinden Azerbaycana ilerleyecek VII. Ordumuzla tevhd-i hareket iin bundan baka yaknda balayacak ileri harekette soluu Retde almak istediimiz iin esasl hazrlklar yapyoruz. Birka gne kadar 50.000 kiilik bir kuvvet daha size iltihk edecektir. Moskoflar tel rgl tahkimt yapt iin onlar birka dakikada perian edecek ar toplar ve obsler geliyor.80 Bu uyarya ilveten Cihanah Han kararndan vazgeirebilmek iin ayrca yeni bir harp madalyas verilmesi yoluna da gidildi. Ancak, verilen madalya da Avar emirini kararndan dndremedi.81 Muhtar Beyin abalar da bir fayda vermedi.82 Cihahah Hann kararndan vazgememesi Ali hsan Bey tarafndan serte uyarlmasna sebep oldu. Avar emiri bu sert uyar zerine Ailemi Irak- Araba gnderdim. Eer mnfk ve rana dost olmasaydm sirleri gibi yapardmdiyerek sitem etme yolunu tuttu.83 Cihanah Han durduramayacan anlayan Ali hsan Bey Emir Avarn Salabada gelerek kendisiyle grmesini istemise de Cihanah Han bu emri de dinlemedi.84 Hemedan Ordusu ilerlemedike Avar kuvvetlerinin de ilerlemeyeceini syleyen Cihanah Han85 Muhtar Beye ii uzattnz artk imdiden sonra Ruslarn tarafn iltizm edemeyeceimden bizzarre evld- ylimin yanna hareket edeceim.86 diyerek Kurveye uramadan Kirmanaha hareket etti.87 Bunun zerine Kirmanahdaki ataemiliterimize bavurularak Emir Avarn atllarn toplayp Bicardaki ordumuza iltihak etmesinin temini istenildi. Bu kadar byk bir airetin rann tahlisi muharebesinde hibir hisse-i iftihr olmamas cidden yn- teessf olacak.88 szleriyle Avarlar

797

zerinde psikolojik bask yaratlmaya alld. Bu arada Emir Avardan hibir sonu elde edilmezse oullarndan birisinin Ali hsan Beyin maiyetine alnarak taltif edilmek suretiyle Avarlarn kazanlmas da dnld.89 Ancak, yine de Ali hsan Bey 8 Ekimde Kirmanahdaki ataemilitere bir kez daha bavurarak Emir Avar Kirmanaha gelirse ikna edip derhal kendisine gndermesini istedi. Eer itirk etmezlerse bilcmle aair kendisini kfr ile ithm edeceklerdir. Arazi ve emlkine vaki olacak saldrlar menedemeyiz. ikaznda bulundu.90 Emir Avar Kirmanahda fazla durmad. Bir sre sonra da rahatszln beyan ederek scak bir yere gitmek zere Kasr- irine hareket etti.91 Emir 2 Kasmda Serpole gelmi ve 3 Kasmda da 150 atlsyla Luristan Valisi Hseyin Kulu Hann olunun yanna gitmitir.92 Cihanah Hann mmkn olduu kadar Ali hsan Beyin tesirinden uzak kalmak istedii anlalmaktadr. Fakat, yine de Avarlar gibi gl bir airetin nemi ve bu airetin kazanlmasnn kuzey airetleri zerinde uyandraca olumlu tesirler gz nne alnarak dikkatli davranld. mer Fevzi Beyin 8 Ekim tarihli telgraf Emir Avarn ve dier airet reislerinin davranlarn aklayabilecek mahiyettedir. mer Fevzi Bey unlar yazmaktadr: ran zenginleri devletin istikblinden kat- mid edip yalnz kynn mahsuln muhafaza derdine dmlerdir. Bunlar menfi-i ahsiyetlerini istikamet ile deil entrika ile temine mecbur kaldklarndan bu adetten kolayca ayrlmazlar. Bu mkil ahvl tahtnda yegne dstur btarifidir. Ruslara btarafl cret ile satarlar, bize Mslmanlk hatr iin ikram etmi olurlar. Emir bizim muvaffak olduumuzu ve kendi hissiyatmz meydana karmay ister. Fakat bir daha Ruslarn hakk ile yeksn ve kendisinin Badata ilticaya mecbur olacan bilir ve korka korka hep bunu dnr. Bu resnn siyasetidir.93 Bu arada Kirmanah Hkmet-i Muvakkas Reisi Nizamssaltana da Ali hsan Bey ile Cihanah Han uzlatrmaya alt. Bu abalar neticesinde Avar emirinin damad Karinssaltana Kolordudan talimat almak zere Hemedana geldi. Ali hsan Bey Karinssaltanay 2-3 gn sre ile Hemedanda tutarak ona bir talimat vermi ve Avarlardan beklentilerini dile getirmitir.94 Cihanah Han btn bu pazarlklar sonucunda olunun kumandasnda byk bir kuvvetin Hamse mntkasnda bulundurulmasna raz olmutur. Onun gerek amacnn sadece Avar arazisini ve mlkn koruyabilmek olduu ortada idi. Avar emiri bu amacn Hamse mntkasnn Bicar, Sakz ve Sinenin savunulmas asndan stratejik neme sahip olduu tezi ile de destekleyebiliyordu. Ancak, Ali hsan Beyin basklar devam ettiinden Cihanah Han Nizamssaltana ile anlaarak Kolorduya bir teklif daha sundu. Buna gre olu Serdar Fatihi Hemedana gnderecektir. Fakat, O, gerektiinde nemli meselelerde Badattan Cihanah Handan onay alacaktr. Ali hsan Bey ise Emirin olunun tam olarak yetkilendirilmesi halinde bu teklifi kabul edebileceini bildirdi.95

798

Pazarln son aamasnda Cihanah Han olunun emrine bir miktar dzenli kuvvet ve birka top verilmesini ve onun Umum Avar Kumandan unvann almasn istedi. Sonuta Emirin arzusu zerine Serdar Fatih Umum Avar Aairi Kumandanlna tayin edildi. Serdar Fatihin istedii top ve silhlar Bicardaki kuvvetlerden temin edebilecei Cihanah Hana yazld. Serdar Fatihin toplayaca kuvvetlerle derhal Bicar kumandannn yanna gitmesi emredildi. Bugne kadar szde kalan vaadlerin artk uygulamaya konulmasn isteyen Kolordu kumandan Ruslarn sahnede Avar arazisine ve emlakna yaptklar tahrip ve zararlar hatrlatarak Avarlarn Ruslardan kurtulmak iin son bir frsat yakaladklarna iaret etmitir.96 Ali hsan Bey Serdar Fatihe gnderdii talimatnamede ise unlar yazyordu: Sizi Avar Mcahidn-i slamiye Kumandanlna tayin ettim. Derhal Bicara gidip oradaki kumandana mrcaat ve onun verecei emirlere itaat ile f-sebl-illh cihad ediniz. Avar mcahidlerinden toplanacak birka bin piyade ve svari ile beraber memleketinize girip gart eyleyen dman- din-i vatan tard ve perian eyleyiniz. Ruslardan alacanz her nev eslih, ganim, cephane cihad- ekber ve mukaddes yolunda hell olsun. imdiye kadar akvl ile ve muhbere ile vakit geti. Bundan sonra meydan- ceng-i r-nmda mchedt ile sznzn eri olduunuzu isbat eylemenizi arzu ederim.97 Avarlar ise yeni bir oyalama taktiini daha sahneye koyma gayreti ierisinde idiler. Emir Avar 24 Ekim sabah olunu Sahneye gnderip kuvvet toplattracan ve Kolordu kumandannn emri dorultusunda hareket edeceini bildirdi.98 te yandan Ruslar 21 Ekim sabah 2, 5 piyade taburu, 2 alay svari, 2 makinal tfek, 2 toptan ibaret bir mfreze ile Bicardaki Trk kuvvetlerine taarruz ettiler.99 Bicar Mfrezesini takviye maksadyla hareket ettirilen Sine Mfrezesi ge kaldndan savaa itirak edemedi.100 Mcahidinin ve aairin dalmasna ve dmann ok stn olmasna ramen Bicar Mfrezesi akama kadar mdafaaya devam etti. Mfreze cepheden, yanlardan ve arkadan kuatlm olduu halde Ruslarn svari hattn yarmay baarm ve 21 Ekim gn akamleyin saat 5.30da Sine istikametine ekilebilmitir. Bu sava sonunda Ruslar 300e yakn esir aldlar. Bunlardan 10 kadar subay idi.101 ki adi cebel topu da Ruslarn eline geti.102 Ancak, Hemedann gvenlii iin Bicar mutlaka geri almak gerekiyordu. Bunun iin derhal hazrlklara giriildi. Bir mfreze 27 Ekim akam Bicarn 10 km gneybatsndaki Migan civarna geldi. Sol cenah mfrezesi de Bicarn 15 km gneyindeki Bakrabadn gney srtlarn igal etti. Dier taraftan 27 Ekim gn Hemedan, Devletabad ve Sultanabad cephelerinde de Ruslar oyalayc taarruzlar gerekletirildi.103 Migan civarna gelmi olan mfreze ile Bicar Mfrezesi 28 Ekim 1916 sabah Bicarda bulunan 2,5 Piyade taburuyla 2 svari alay ve 2 toptan oluan Rus kuvvetlerine kar taarruza getiler. Nihayetinde Rus kuvvetlerinin Biyanlu istikametinde ekilmesi neticesinde Bicar zaptolundu.104

799

Ruslar Iraktaki ngiliz kuvvetleri ile organizeli olarak 21 Aralkta yeni bir saldr balattlar. Beraberinde topu bulunan 1 Rus svari livas Hemedan ile Bicar arasna girerek Bicara ve Hemedann 50 km kuzeybatsndaki Subanda bulunan Osmanl mfrezesine taarruz etti. Bicarn 30 km gneybatsndaki Noroza kadar sokulan 1 Rus svari bl de Sine-Bicar telgraf hattn tahrip ederek geri ekildi.105 27 Aralkta Bicara ileri karakollarnn birka svari blyle baskn yapan Ruslar bu defa da geri atldlar.106 Kolordu tarafndan Hac Arif Bey emrine verilen Serdar Fatihin Gerusa giderek Avar arazisinden atl toplamas ve Biyanluyu merkez yaparak Hac Arif Beyin kumandasnda Ruslarla mcadele etmesi bekleniyordu.107 Ancak, Kasmn 19u olmasna ramen hl Serdar Fatih yola kmamt. Bu durum Ali hsan Beyi ok kzdrd. O, Nizamssaltanaya gnderdii telgrafnda drt aydan beri oyalama politikasna tbi tutulduunu belirterek unlar yazyordu: Bicara gidip i greceklerse grsnler. Grmeyeceklerse babasnn yanna gidip otursun ve Ruslara verdikleri btaraflk vaadini keml-i muvaffakiyetle if etsinler. Yalan ve hile beni pek igzb eden eylerdir ve benim ordum onun top atei karsnda kaaak 200 atlsna muhta deildir. Cihad- ekbere adem-i itirakle iftihr eylesinler ve t stanbuldan ran kurtarmak iin gelip kan dken Trk dindalarnn bu fedkrl karsnda bizzat rann iinde yaayanlar vicdanlarn nlerine alp dnsnler.108 Dier taraftan glkle Kolordu hizmetine alnabilen bir ksm Avar atllarnn maa istekleri de vard. Denisara gnderilen Avar atllarnn reisi Seyfnnizm yalnz iae ile hizmet etmeyeceklerini, ancak, maal olarak i greceklerini ifade etti. Ali hsan Bey bunun zerine Esadabat hakimine gnderdii telgrafnda Biz para vermeyiz. Defolup gitsinler. Maa bana rci deildir. Ben maa vermem. Bir i grmediler. Memleketlerine gitsinler diyordu.109 Ali hsan Beyin politikas aaire maa vermemek, iaelerinin de ran halk tarafndan temin edilmesini salamakt. O, aair kuvvetleri iin hkmet-i mahalliyelerce iane komisyonlar oluturulmasn salad.110 leri gelenlerin bu komisyonlara yardmda bulunmalarn tevik etti.111 Kolordu kumandan aairin masraflar bu komisyonlar tarafndan da karlanamazsa yk Nizamssaltanata Hkmetine ykmaya gayret ediyordu.112 Bunu salayamazsa aairin gnderildii yerdeki kumandanlk tarafndan hayvanlar da dahil asker gibi iae edilmelerinin teminine alyordu.113 Nizamssaltana aairi toplayabilmek iin ayda 11 tuman maa vermeyi kabul etmiti. Buna ramen aair Kirmanah da bir Hkmet-i eyler Muvakkatasndan ald da maa Ali dnda Kolordu yz Kumandanlndan bulamyorlard.114 koparmaya alyorlarsa hsan Beyden

800

Ancak, zaman zaman Kolordu Kumandanl ile Nizamssaltana Hkmeti arasndaki organizasyon eksikliinden dolay olsa gerek aairin iae, maa ve klk ihtiyalarnn karlanmas hususunda problemler kmakta idi. Bu durumlarda da Ali hsan Bey ihtiyalarn Nizamssaltana tarafndan temininde srar ederek bu tr problemleri Kirmanah Hkmetine havale ediyordu. O, rana gireli uzun zaman olmasna ramen Nizamssaltanann bu ileri hl dzene koyamam olmasndan ikayeti idi.115 Bununla birlikte aair de kendilerine kama frsat hazrlayabilmek iin zaman zaman iae edilmedikleri yalann bahane olarak kullanyorlard.116 Dier taraftan Kolordu kumandan aairin Rus basknlar neticesinde urad zararlar gndeme getirmesinden de rahatszd. O, airetlere Trk kuvvetlerinin de yardmyla zaferler kazanmalarn ve bu sayede elde edecekleri ganimetler ile zararlarn karlamalarn tavsiye etmekte idi.117 Airet kuvvetleri arasnda k bastrdktan sonra cepheyi terketme oran artt. Onlar daha rahat yerlere ekilmek istiyorlard. Ali hsan Bey vatanlarna yeterince sahip kmamakla sulad ranllara sk sk Osmanl ordusunun buraya rann selameti iin geldii mesajn vermeye gayret ediyor ve firarlar nlemeye alyordu.118 Ancak, Irak Cephesinde felaketler birbirini takip ediyordu. 25 ubatta amran Deresi batsnda Beyt-i Nakil mevziinde tutunmak isteyen VI. Ordu byk bir yenilgiye urayarak Aziziyeye doru ekilmeye balad. 25 ubatta Kuttlamare de ngilizlerin eline geti. Bu yenilgi ran Seferinin de sonu oldu.119 Sonu Urmiyeyi ele geirdiimiz dnemlerde Urmiye Avarlar zerinde etkili olduk. Bu blge denetimimizden ktnda Rus etkisi artt. Dier blgelerdeki Avarlar da blgelerini kontrol eden devlete veya gce bal olarak tavrlarn belirlediler. Duruma gre Trk, Rus, ngiliz hatta, Alman taraftar oldular. Avarlarn durumu ran halknn genel durumundan farkl deildi. XIII. Kolordunun ran harekat dneminde zellikle Hamse Avarlar zerinde nfuz sahibi olabildik. Dier Avar gruplar ise Rus ve ngiliz nfuz blgelerinde kaldlar. Bunlara cihat fetvalar ve beyannameleri ulatrld ise de mahhas hibir sonu elde edilemedi. Hatta, Hamse Avarlarndan da beklediimiz destei hibir zaman elde edemedik. Hamse Avarlarndan beklentilerimizi aadaki ekilde maddeletirmek mmkndr. 1- Ruslarn Ave ile Kazvin arasndaki menzil hatlarn vurmalarn salayarak randaki Rus kuvvetlerinin lojistik destekten mahrum braklmas. 2- Rus kuvvetlerinin Hemedan-Zencan, Hemedan-Bicar yollarna tecavzlerine engel olunmas, 3- Avarlar Gerustaki Trk kumandan ile irtibata geirerek Rus kuvvetlerinin yanlarna aknlar yaptrmak suretiyle dmann srekli tazyik altnda tutulmas,

801

4- Kazvin-Ret blgesindeki Rus kuvvetleri hakknda istihbarat yaptrlmas. Ancak, Avarlardan beklenilenin ok ok altnda dahi bir verim alnamamtr. Bunun en nemli sebeplerinden bir tanesi Kolordunun Hemedanda duraklamasdr. Avarlar balangta Kolordunun Tahrana kadar ilerleyeceini dnyorlard. Glye meyletme politikas ierisinde olan btn airetler gibi Avarlar da btn gleri ile Trklere yardm edecekleri taahhdnde bulundular. Kolordudan ayrlacak nizamiye kuvvetleri ile desteklenmelerini istediler. Ancak, Kolordunun ilerlemesi durunca mmkn olduu kadar olaylarn dnda kalmaya gayret ettiler. Ali hsan Beyin basklar sonucunda oluturulan Avar gnll birlikleri de dier airet kuvvetleri gibi zor anlarda firar edip kamakta idiler. Avarlarn tek endielerinin kendi arazilerinin ve menfaatlerinin korunmas olduu grlmtr. Avarlar tam bir idare-i maslahat politikas gderek hem Ruslar hem de Osmanllar uyutma yolunu tuttular. Kolordu kumandannn Avarlar faal klmaya ynelik tazyikleri artnca Emir Avar zaman zaman Nizamssaltanaya ve mer Fevzi Beye120 Ali hsan Bey nezdinde araclk grevi grdermi en sonunda da Kirmanaha giderek onun etki alanndan kurtulmaya almtr. XIII. Kolordunun randan ekilmesinden sonra ran Avarlar zerinde Rus ve ngiliz etkisi hakim oldu.

DPNOTLAR 1 Avar ad evik, ava ve canavara hevesli anlamlarndadr. Bu boyun ad Kagarl Mahmud

ve Fahreddin Mbarek ahn listelerinde Afar, Reidddin ile ona dayanan Yazcolu ve Ebl-Gazi listelerinde de Avar eklinde geer. Mool istilasndan nceki vekayinamelerde ise Afar olarak kaydedilir. XIV. -XVII. yzyllarda Anadoluda her ikisi de grlmekle beraber Avar ad ok daha yaygn kullanlmtr. ran kaynaklarnda bu boyun ad XVI. yzyldan itibaren sadece Afar eklinde yazlmaktadr. Bugn randa bu boyun ad yine Afar olarak sylenmekte ve yazlmaktadr. Kagarl ve Reideddin Avarlarn damgasn vermilerdir. Avarlarn damgas kesien iki oktan oluur? Totemleri tavancl, lenlerdeki lleri sa umacadr. Avarlar islamiyetten nceki dnemde hkmdar slalesi karm olan be Ouz boyundan birisidir. Avarlar Ouzlarn Bozok kolundandrlar. (Faruk Smer, Avar Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi IV, stanbul-1991, s. 160.). 2 3 164-166. 4 Genelkurmay Bakanl, ran, Ankara-1952, s. 101; Ahmet Caferolu, Gney Faruk Smer, Avar, DA, s. 160-164. Faruk Smer, Avarllar, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul-1991, s.

Azerbaycan, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, Say: 35, Ocak-1988, s. 48-49; Simirnof, ranllar, rann Etnorafi Vaziye-

802

ti, Akvm ve Kabili (ev: Erkn- Harbiye-i Umumiye stihbarat Dairesi), stanbul-1927, s. 25; Fahrettin evket, ran, klim, Halk, ktisdiyt, ctimiyt, Messest- Medeniye Vesire, stanbul1341, s. 12; Fuat Kprl, Avar Milli Eitim slam Ansiklopedisi, C. II, s. 34-35; Erkn- Harbiye-i Umumiye stihbarat Dairesi, ran ve Ordusu, stanbul-1927, s. 48; Faruk Smer, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri, Boy Tekilat, Destanlar, (nc Bask), stanbul-1980, s. 292. 5 6 7 Faruk Smer, Ouzlar, s. 292. Lord Curzon, ran, (ev. Erkn- Harbiye-i Umumiye), stanbul-1927, s. 25. Genelkurmay Bakanl, ran, s. 101; A. Caferolu, Gney Azerbaycan, s. 49; Simirnof,

ranllar., s. 11; Erkn- Harbiye, ran ve Ordusu, s. 48; Fahrettin evket, ran, s. 12; Fuat Kprl, Avar, A, s. 31-32; Faruk Smer, Ouzlar, s. 288-292. 8 Fuat Kprl, Avar, A, s. 34 ( XIX. Yzyln birinci yarsna ait Malte Brunun

corafyasnda ran Avarlarnn nfusu 90. 000 olarak kabul ediliyor. Faruk Smer, Ouzlar, s. 292). 9 10 11 12 13 14 A. Caferolu, Gney Azerbaycan, s. 49; Genelkurmay Bakanl, ran, s. 101. Faruk Smer, Ouzlar, s. 292-293. Faruk Smer, Avar, DA, IV, s. 164. Genelkurmay Bakanl, ran, s. 101; Fuat Kprl, Avar, A, II, s. 35. Fuat Kprl, Avar, A, II, s. 35. Bu konuda geni bilgi iin bkz. srafil Kurtcephe, Mustafa Balcolu, Trk Belgelerine

Gre Birinci Dnya Savanda Almanyann ran Siyaseti, OTAM, Say: 3, Ocak-1992, s. 271-284. 15 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Daabert Von Mitusch, Wassmuss Der Deutsche

Lawranse, Leipzig-1937. 16 17 18 l341, s. 17. 19 Bu konuda geni bilgi iin bkz. srafil Kurtcephe, Mustafa Balcolu, Rauf Bey Mfrezesi, Mverrihddevle Sepehr, ran Der Ceng-i Bzrg, Tahran-1966, s. 6. Mehmet Kenan, Byk Harpte ran Cephesi, C. II, stanbul-1928, s. 3, 109. Percy Sykes, ran Tarihi (Harb-i Umumide ran), (ev. Yzba Mehmet Ceml), stanbul-

OTAM, Say: 3, Mays 1992, s. 250-270.

803

20

Genelkurmay Askeri Tarih Stratejik Etd Dairesi Bakanl (ATASE) Arivi, Klasr: 195,

Dosya: 250/825, Fihrist: 13, 15. (Bundan sonraki dipnotlarda bu ariv ksaca ATASE eklinde adlandrlacaktr.). 21 Balangta Trk ve Avusturya elileri de Tahran terkettilerse de bilahre Rus

kuvvetlerinin ran bakentine giremeyecekleri anlaldndan 26 Kasm 1915 gn Reyden Tahrana dndler. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Sadk Sarsaman, Gol Paa ve XIII. Kolordu Harekt Dnemlerinde Osmanl-ran likileri, Baslmam Doktora Tezi, Atatrk niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Erzurum-1995, s. 43-48. 22 23 24 25 26 27 ATASE, K: 3649, D: 2/3, F: 15. Sadk. Sarsaman, Gol Paa ve XIII. Kolordu Harekat., s. 488. Bu tarihlerde mer Fevzi Bey Tahranda deil srekli olarak Kirmanahda bulunuyordu. ATASE, K: 3649, D: 2/3, F: 15. ATASE, K: 4278, 58/581-A, F: 19-1. Tanin, 13 Ternievvel 1330/26 Ekim 1914, No: 9018; Sabah, 16 Ternievvel 1330/29

Ekim 1914, No: 9021. 28 Mehmet Kenan, Byk Harpte ran Cephesi, C. I, stanbul-1928, s. 127; ATASE, K: 4, D:

470/19, F: 35. 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 ATASE, K: 553, D: 2150, F: 5. Mehmet Kenan, ran Cephesi, I, s. 148-149. ATASE; K: 200, D: 28/1040, F: 17-1. lhan Seluk, Yzba Selahattinin Roman, C. I, stanbul-1973, s136-137. Mehmet Kenan, ran Cephesi, I, s. 152-154, 161-172. ATASE, K: 193, D: 594/848, F: 6-7. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-1, 3-4. ATASE, K: 4287, D: 58/581-A, F: 3-11, 3-9. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-2. Cihanahn gerek kuvveti bu rakamn ok altndadr.

804

39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53

ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-2, K: 4278, D: 58/581, F: 2-13. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-20. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-16. ATASE, K: 4278, D: 58/581, F: 1-8. ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-87. ATASE, K: 4278, D: 58/581, F: 6-5, 6-6. ATASE, K: 4279, D: 63, F: 2-11. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-4. ATASE, K: 4275, D: 504/51, F: 8-13. ATASE, K: 200, D: 479/839, F: 19-1; K: 4278, D: 58/581-A, F: 2-8, 3-6, 36. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-21, 3-31, 6-2, 10-4. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-9. ATASE, K: 4278, D: 59/581, F: 12-6. ATASE, K: 4278, D: 59/581, F: 12-6. Avar emiri nezdine gnderilen kii aslnda Savubulak ehbenderi Mmtaz Bey idi.

Ruslar ve ranllar nezdinde byk tesir yapabilmek iin kendisi Muhtar Paa lakabyla lanse edildi. (ATASE, K: 4275, D: 504/51, F: 17). 54 55 56 57 58 59 60 61 ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-2. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-1. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 2-18; K: 4275, D: 504/51, F: 17. ATASE, K: 4277D: 56/504-A, F: 7. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-6. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-6. ATASE, K: 4276, D: 53/584, F: 46. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 12-1.

805

62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

ATASE, K: 4279, D: 497/61, F: 15, -15-4. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-17, 14-20, 14-12. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 9-6. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 16. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-7. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-34. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 16-1, 16. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 16. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-20. ATASE, K: 4279, D: 479/61-A, F: 20-1. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-19, 14-20. ATASE, K: 4279, D: 497/61, F: 23. ATASE, K: 4279, D: 63, F: 2-24, 9-24. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 16-1, 3-35. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-41, 1-4; K: 4278, D: 60/488, F14, 84; Ali hsan Sabis,

Harp Hatralarm Birinci Dnya Harbi, C. III, stanbul-1991, s. 320; M. Kenan, ran Cephesi, II, s. 202; Mehmet Nihat, Irak Seferi Muharebatndan XIII. Kolordunun ran Seferi, stanbul-1926, s. 645. (15-16 Nolu Askeri Mecmua Lahikasdr.). 77 78 79 80 81 82 83 ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-45. ATASE, K: 4279, D: 63, F: 2-7. ATASE, K: 4279, D: 63, F: 2-11. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-4. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-13, 14-14. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-20. ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-50.

806

84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94

ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-18. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-15. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 16. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-15. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-21. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 3-45. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-22. ATASE, K: 4279, D: 63, F: 2-27. ATASE, K: 4279, D: 63, F: 7-6, -7-9. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-28. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-25; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-10, 1-11, 1-19; K: 4279,

D: 63, F: 9-24, 9-8, 5-10. 95 24, 9-8. 96 97 98 99 ATASE, K: 4283, D: 76/X-AF: 1-10, 1-11. ATASE, K: 4283, D: 76/X-AF: 1-12. ATASE, K: 4279, D: 63, F: 2-24, 9-24. ATASE, K: 201, D: 254/842, F: 32. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 14-25; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-19;; K: 4279, D: 63, F: 9-

100 ATASE, K: 201, D: 254/842, F: 32-6, 36. 101 ATASE, K: 201, D: 254/842, F: 90-2. 102 Ali hsan Sabis, Harp Hatralarm, III, s. 322; Mehmet Kenan, ran Cephesi, II. s. 203. 103 ATASE, K: 201, D: 254/842, F: 44-2; K: 4280, D: 65/536, F: 39. 104 ATASE, K: 287, D: 212/1172, F: 1-206; K: 201, D: 254/842, F: 43, 45, 36, 36-1. 105 ATASE, K: 550, D: 564/2137, F: 9. 106 M. Kenan, ran Cephesi, II, s. 214-215.

807

107 ATASE, K: 4280, D: 67/536-A, F: 19-2; K: 4279, D: 63, F: 9-8. 108 ATASE, K: 4279, D: 63, F: 9-24. 109 ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 15-1. 110 ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1, 4. 111 ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 1-26. 112 ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 10-12. 113 ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 10-12; K: 4283, D: 76/X-A, F: 4-3, 5-4, 5-10. 114 ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 54. 115 ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-59, 1-63-70, 1-77. 116ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-77. 117 ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-77; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-66; 118 ATASE, K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-66; K: 4283, D: 76/X-A, F: 1-59. 119 Ali hsan Sabis, Harp Hatralarm Birinci Dnya Harbi, C. IV, stanbul-1991, s. 22; Sabis, III, s. 346; Mehmet Kenan ran Cephesi, II, s. 349. 120 ATASE, K: 4279, D: 497/61, F: 15-1.

808

I. Dnya Sava'nda Trk Cephelerinde Psikolojik Harp / Do. Dr. Sadk Sarsaman [s.453-468]
Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Psikolojik harp ilk alardan beri bilinmekte ve uygulanmaktadr. Bu kavram rakibin moral gcn zayflatmak ve kendi kuvvetlerini zinde tutabilmek iin yaplan faaliyetlerin tamamn kapsamaktadr. Psikolojik harp toplum psikolojisini iyi bilmeyi ve onu menfaati dorultusunda kullanabilmeyi gerektirir. Bu yzden toplum psikolojisi, yneticilerin gznnde bulundurmas gereken son derece nemli faktrlerdendir. Toplum psikolojisini lehine kullanma metotlar toplumun kolektif uuruna ve artlara gre deiebilir. Bu gerektiinde hogr, gerektiinde cesurca ne atlma ve gerektiinde de sertlik gstermek eklinde ortaya kabilir. Tarihteki psikolojik harp uygulamalar incelendiinde kavlen (szl) ve fiilen olmak zere iki trl tatbikat karmza kmaktadr. Kavlen psikolojik harp askere ve halka hitap etmek ve beyannameler yaynlamak suretiyle gerekleirken fiili psikolojik harp etkileyici tavrlar sergilemek suretiyle olmutur. Bazen her iki usul birlikte kullanlmtr. Trk tarihinde bu uygulamalarn pek ok rnekleri ile karlalmtr. Sultan Alparslan Malazgirt Sava srasnda beyaz bir elbise giyerek askerlerinin karsna km ve onlara hitap ederek moral glerini zirveye karm, ehit olacak olursa bu elbise ile defnedilmesini vasiyet etmitir. Sultan Alparslann bu szleri kavli psikolojik harbe gzel bir rnek tekil eder. Yine 1456 tarihinde Belgrat kuatan Fatih Sultan Mehmetin sonradan yardma gelen Macar kuvvetleri karsnda ordunun geri ekilmesi ve hizmete urama ihtimalinin belirmesi zerine yanna kadar yaklaan 3 macar askerini klc ile bierek ordunun toparlanmasn salamas da fiili psikolojik harbe rnek olarak gsterilebilir. Fiili psikolojik harpten bahsedip de, Mustafa Kemal Atatrk hatrlamamak imkanszdr. anakkale savalar srasnda Mustafa Kemalin kalbine bir arapnel paras isabet ettiinde yanndaki askerlerin Vuruldunuz komutanm demesine karlk o, eliyle sus iareti yapm ve muhtemel bir hezimetin nne gemiti. Zamanmzda psikolojik harbin n bir ekli ortaya kmtr ki o da medya destekli psikolojik harptir. Medya destekli psikolojik harbin tipik bir rnei Krfez Sava srasnda yaanmtr. CNN tarafndan sava yayn yaplm ve medya kurulularnca dnya kamuoyu, ABD ve mttefikleri lehine hazrlanmtr. Afganistan Harekat iin de ayn durum sz konusudur. Askeri strateji uzmanlar ordularn savama gcnn maddi g ile moral gcn toplamndan ibaret olduunu ifade ederler. Taraflarn maddi gleri ve siyasal gleri eitse, moral gc yksek olan stnlk kazanr. Hatta, moral gc yksek olan bir ordu, kendisinden asker says ve maddi g olarak kat kat stn olan rakibini dengeleyebilir ve yenebilir.

809

te yandan psikolojik harpte tarih boyunca inan unsurlarnn da kullanldna defalarca ahit olunmutur. Tarihimizden rnek vermek gerekirse 1239-1240 ylar arasnda cereyan eden Baba shak Ayaklanmasnda Seluklular kendisine ve adamlarna silah ilemediini propaganda eden Baba shaka kar paral frenk askerlerini sevk etmek zorunda kalmlardr. Yine 1524 tarihli Kalender elebi syannda da Kalender elebi ve adamlar iin de ayn eyler sylenmi, Osmanl askerleri bu kuvvetlerle savamaktan ekinmilerdir. Bu yzden isyan bastrmakla grevlendirilmi olan Vezirazam brahim Paa daha nce Kalender elebi kuvvetleri ile karlamam olan yenieri birliklerini kullanmak durumunda kalmtr. brahim Paa beraberinde gstirdii yenierileri nceki kuvvetlerle karlatrmadan Kalender elebi zerine yrm ve isyan bastrmaya muvaffak olmutur. Btn bu aklamalarmzda grld zere psikolojik harbin en nemli unsuru propagandadr. Propaganda iermeyen psikolojik harp rnei hemen hemen mevcut deildir. Bu yzden propagandac ve propaganda kaynann nemine dikkat ekmek istiyoruz. Propagandada baarl olabilmek iin propagandacnn titizlikle seilmesi gerekmektedir. ncelikle propagandac fikir belirttii alanda uzman, saygn ve gvenilir olmaldr. Kiileri etkileme amacn tamad hissini uyandrmal, bu faaliyetinden dolay bir kar olmad kanaati toplumda hakim olmaldr. Muhatap kitleler tarafndan sevilen, saylan birisi olmas da nemlidir. Hedef kitlenin grnden olduka farkl bir gr savunan bir propaganda eer yksek inanrl olan bir kaynaktan geliyorsa insanlarda tutum deiimi yaratabilecektir. Buna karlk dk inanrl olan bir propagandacnn muhataplarnn grnden biraz farkl propagandas bile onlar tarafndan kabul edilmeyecektir. Fakat, muhatap kitlenin ileride antitezle karlama ihtimali varsa en faydal yntem antitezden de biraz bahsetmek. Ancak, kendi tezini kuvvetle propaganda ederek kar tezi rtmektir. Bu uygulamaya psikoloji ilminde alama denilir ki alama yaplan kiilerin ileride antitez ile karlatklarnda tutum degitirilerinin ok daha az oldugu tesbit edilmitir. Trk Cephelerinde Psikolojik Harp 1. Cephelerde Kullanlan Psikolojik Harp Aralar Birinci Dnya Sava dneminde radyo, televizyon gibi yayn organlar olmad iin psikolojik harbin malzemelerini ncelikle beyannameler ve gazeteler oluturuyorlard. zel olarak dzenlenen beyannamelerin yannda zaman zaman gazeteler de dman cephelerine ve blgelerine atlabiliyorlard. Beyannameler genellikle propaganda ubeleri tarafndan hazrlanmtr. Bu ubeler tarafndan hazrlanan metinler matbu oluyor ve ok sayda bastrlyordu. Ancak, nadiren bu ubelerin bilgisi dnda hazrlanan beyannamelere de rastlanlmtr. Bu metinler ise gayr-i matbu olmakta idi. Bu beyannamelerin bir uzman elinden kmad ve plansz olduu nicelik ve nitelik olarak hemen kendisini gstermekte idi. Beyannameler muhatap kitlelerin dilinde hazrlanmtr. Uluslararas yaygn dil kriteri kullanlmamtr. O gnlerin en gelimi teknolojisi olan fotoraftan da yararlanlmtr.

810

Beyanname tanziminde mttefiklerin birbirleriyle ibirlii ierisinde olmalar sz konusu olmutur. Bu balant hem tilf Devletleri hem de ttifak Devletleri iin geerlidir. Beyannameler keif balonlar ve uaklar vastasyla atlabildii gibi top ve tfekler vastasyla da beyanname atlyordu. Yine su yollarn kullanarak beyanname gndermek, rzgar gcn hesaba katarak kat balonlar brakmak ve uurtmalardan yararlanmak mmkn olmutur. Cephelere ileri karakol postalar ve keif kollar vastasyla da beyannameler braklmtr.1 Beyannamelerin genellikle gece yars ve sabaha kar cephelere brakld tesbit edilmitir. Bulutlu ve kapal havalardan bilhassa istifade edilmitir.2 Uak ve balonlarla beyanname atma olay ise gndzleri gereklemektedir. nk, uak ve balonlar kapal havalarda ve geceleri uu yapamyordu. 2. Psikolojik Harpte Kullanlan Metotlar A. ftira Atmak Psikolojik harbin temel ilkesi rakibinin moral gcn kertebilmek iin her yola bavurmaktr. Dier bir ifade ile doru-yanl ayrm yapmadan kullanlabilecek olan hereyi kullanmaktr. Muhatap kiiler inandrlamazsa bile pheye drlmeleri salanabilir. Bu konuda rnek olarak tilf Devletlerinin ve Osmanl muhalefetinin intihar eden Veliaht Yusuf zzettin Efendinin ttihatlar tarafndan katledildiini iddia etmeleri gsterilebilir. Belirtildigine gre Yusuf zzettin Efendi gemite Enver Paaya att bir tokatn intikam olmak zere Edirnede ldrlm ve cesedi stanbula getirilmitir.3 Yine Trablusgarp ve Balkan Savalarnda yitirildii bilinen Trablusgarp, kodra, Yanya, Kosova, Cezayir-i Bahr-i Sefid ve Manastr vilyetlerinin ttihatlar tarafndan satlm olduu ifadeleri kullanlmtr.4 ftira propagandalarna rnek olarak ttihatlarn Hz. Muhammedin dairesinde bulunan ve dnyann eitli yerlerindeki Mslmanlar tarafndan hediye edilen mcevher, prlanta vb.yi skp satarak mhimmat paras olmak zere Almanlara verdikleri iddias da gsterilebilir.5 B. Hakllk lkesi Psikolojik harpte kullanlan en nemli husus hakllk ilkesidir. Hakl gldr, prensibinden hareketle taraflar kendilerini hakl karma gayretleri ierisine girerler. Bylece gerek lke ierisindeki kamuoyunu gerekse dnya kamuoyunu yanlarna ekmeyi amalamaktadrlar. Birinci Dnya Savann balatlmas olay ile ilgili olarak tilf ve ttifat devletleri birbirlerini sulamlardr. ngilizler, beyannamelerinde savan Almanlarca balatldn, ngilterenin Alman igalinde bulunan kk madur devletleri korumak iin savaa dahil olduunu iddia etmilerdir.6 Almanlar ise sava kendilerinin balatmadklarn fakat baarl bir ekilde srdrdklerini kaydederler.7

811

Osmanl propaganda beyannamelerinde ise Birinci Dnya Savann sebepleri u ekilde ifade edilir: 1- Rusya, ngiltere ve Fransann btn dnyaya hakim olma ve btn milletleri esaretleri altna almak istekleri. 2- Bu devletlerin btn mslmanlar esir ederek onlarn Mslmanlklarna son vermek ve slamiyeti ortadan kaldrmak istemeleri. Yine beyannamelerde belirtildigine gre bu sebepler yznden harb-i umumide her devlet yalnz bir cephede savarken Osmanl Devleti yedi cephede birden savamak zorunda kalmtr. Zira, dnyadaki tek slam devleti ve makam- hilafet ortadan kaldrlmak istenilmektedir.8 C. Gllk lkesi Taraflar glyz imajn vermek istemiler ve insan topluluklarnda mevcut olan kuvvetliye meyl etme psikolojisinden faydalanmaya almlardr. Bu propagandalarla kendi halklarna ve askerlerine gven telkin ederlerken dmanlarnn savama arzusunu ve maneviyatn sarsmay hedeflemilerdir. Dier bir ifade ile rakiplerini mitsizlie srklemeyi ve teslim olmalarn salamay amalamlardr. Rakip lkede kazanma umudu olmayan bir savan devam ettirildii ve bo yere askerin krdrld psikolojisi hakim klnmaya ve bu dorultuda kamuoyu oluturulmaya gayret edilmitir. Bu maksatla taraflar bitaraf devletlerin kendilerine meyl etmelerini veya katlmalarn da malzeme olarak kullanmlardr. Bu devletlerin tavr deiikliklerini kendilerinin gl olduklarnn ispat eklinde yorumlamlardr. talya, Romanya ve Yunanistan devletlerinin savaa katlmalar bu ekilde deerlendirilmitir. tilaf beyannamelerinde Kba, Panama ve Haiti devletlerinin de Almanlara sava atklar, Guetamala ve Salvador hkmetlerinin tilaf Devletlerine asker yardmnda bulunmaya baladklar, inin ve Brezilyann Almanya ile siyasi ilikilerini keserek limanlarndaki btn Alman gemilerini msadere ettikleri propagandalar da yaplmtr.9 Yine tilaf Devletlerine ait beyannamelerde savan bandan beri Amerika Birleik Devletleri gizli mttefik olarak gsterilmitir. nk bu devletler ABDnin kendi yanlarnda yer ald, yaknda savaa katlaca izlenimini vererek gl olduklarn propaganda etmek istemilerdir. Bu dogrultuda gemileriyle ABDden getirdikleri yiyecek maddelerinden de bahsetmiler, bylece Amerikann kendileri iin yiyecek deposu olduu ve lojistik destek konusunda hibir zaman sknt ekmeyecekleri mesajn da vermek istemilerdir.10 D. Evrensel, Mill ve Din Deerlere Sayg te yandan taraflar psikolojik harbin evrensel, mill ve dini deerlere muhalif olunmamaldr, ilkesini gzetmilerdir. Taraflar beyannamelerinde insanlk aleminin dini ve etik deerlerine sahip ktklarn, rakiplerinin ise bunlar hie saydklarn propaganda etmilerdir.

812

tilaf

beyannamelerinde

Almanlar

zalim

ve

acmasz,

ngilizler

ise

medeni

olarak

gsterilmektedir. Beyannamelerde belirtildiine gre Almanlar esirlere hakaret etmekte, sadece ilkalarda rneine rastlanabilecek ekilde birbirlerine zincirlerle balayp ikence uygulayarak altrmaktadrlar. Buna karlk ngilizler ise esirlere misafir muamelesi yapmakta ve sayfiye hayat yaatmaktadrlar.11 Yine Almanlar ele geirdikleri smrgeler halkna zulm ve vahetler yaptklar halde ngilzler smrgelerinde adalet, refah ve saadet datmaktadrlar.12 ngilizler himayelerinde yaayan milletlerin milli ve dini zelliklerini muhafaza etmelerine imkan tanmakta, btn din ve mezheplere de saygl davranmaktadrlar.13 Ayrca, insan hrriyetine nem veren ngilizler kle alm satmn da yasaklamlardr.14 Yine Almanlarn tilf Devletlerine ait yolcu ve ticaret gemilerine saldrmaya balamalar ve uluslararas hukukun dna kmalar da, tilf beyannamelerinde propaganda malzemesi yaplmtr. Bylece Almanya dnya kamuoyu nnde hukuk tanmaz bir devlet olarak gsterilmeye allmtr.15 Bir beyannamede belirtildigine gre Almanlar batrdklar yolcu gemilerinden kurtulan sivil halka dahi yaama ans brakmamak iin mitralyzle gemileri bombalamaya devam etmilerdir. Buna karlk ngilizler ise ele geirdikleri esirlere Malta, Hindistan ve Msrda bir sayfiye hayat yaatmaktadrlar.16 te yandan ngilizler, slm dinine sayg duyduklarn, hatta, slmn koruyucusu olduklarn srarla vurgulamlardr.17 Bu yzden kutsal topraklarda kumar ve ikiyi yasakladklarndan bahsetmilerdir. Mslmanlarn dini ibadet ve etkinliklerini en rahat gerekletirdii devletin de Britanya mparatorluu olduunu belirtmilerdir.18 Haclarn ve Hicaz Mslmanlarnn sknt ekmesine gnl raz olmayan ngilterenin Cidde zerinden hububat ve yiyecek sevketme karar ald da belirtilmektedir.19 Bu beyannamelerde ngilizler o derece vlmektedir ki bu metinleri okuyan ve ngilizleri hi tanmayan bir kimse sanki bu milleti Hristiyan deil de Hristiyanlarla cihat eden slamn klc bir millet eklinde dnlebilir. Beyannamelerde merutiyet nklb ile Osmanl toplumunda yerlemi olan hrriyet, msavaat gibi deerler de ele alnm olup ttihatlarn Sultan II. Abdlhamitden daha baskc bir politika uyguladklar iddia edilmitir. Bylece halkn hassasiyetle zerinde durduu merutiyet deerlerinin ttht ve Terakki ynetimince ayaklar altna alnd anlatlmaya allmtr. E. Mttefiklerin Arasn Amak Psikolojik harpte kullanlan metotlardan bir tanesi de mttefik devletlerin aralarn ama gayretleridir. Burada ama mttefik askerlerinin ve halklarnn birbirlerine olan gvenlerini zedelemek ve ittifaktan ayrlnmas yolunda kamuoyu olumasn temin etmektir. En azndan mttefik askerlerin birlikte organize ettikleri asker hareketlerdeki baar oran drlebilir. Bu yntem kullanlmas en kolay ve malzemesi bol olan yntemlerdendir. Zira, devletler arasnda daimi dostluk ve daimi

813

dmanlk olmadndan bugnk dost devlet ile gemite kt ilikilerin bulunduu dnemler mevcut olabilir. Bu dnemlere ait bilgiler beyannamelerde kullanlabilir. tilaf beyannamelerinde ncelikle Almanyann tarihi Trk dman olduu tezi ispatlanmaya allmtr. 93 Harbi srasnda Almanlarn Romanyann 60.000 kiilik kuvvetiyle Ruslara yardm etmelerini saladklar, Balkan Harbinde de Alman mparatorunun Yunan amirali elbisesini giymi vaziyette Averof zrhlsnda Amiral Kondoryotisi ziyaret ve tebrik ettii ifade edilmitir. Almanyann Bosna Hersekin Avusturya tarafndan iltihakna ses karmadna deinilmi, Bismarkn Trklerin menfaati iin tek bir Bohemyal askerin dahi feda edilemeyecei szlerine yer verilmitir.20 tilaf beyannamelerinde belirtildiine gre Almanya savata iine dt skntlardan kurtulabilmek iin21 Osmanl devletini de bu belann iine srklemitir. Almanlar bunun iin Enver Paaya ve Osmanl devlet adamlarna rvet vermilerdir.22 ngiliz beyannamelerinde halifenin ve 300.000.000 Mslmann sadk dostu olduklarn syleyen Almanlarn gerekte slam dinine en kk bir sayglarnn dahi bulunmad iddia edilmitir. Bu iddiay desteklemek iin Almanyann Kuzey Afrika valisinin blgedeki askeri ve mlki makamlara gnderdiini iddia ettikleri bir genelgeden bahsederler. Buna gre Alman genel valisi Kuzey Afrikada slamiyetin yaylmasn engellemek iin tedbirler almaktadr. Bu konuda okullardaki retmenlerden de yararlanlmas kararlatrlmtr. Afrikann Mslman ahalisi Almanlar tarafndan domuz yetitirilmeye zorlanacak, Mslmanlar mlki makamlardan izin almadkca ocuklarn snnet ettiremeyeceklerdir. Ayrca, mmkn olduu kadar Mslmanlarn memuriyetten uzaklatrlmasna allacaktr.23 te yandan Almanlarn gnderecekleri askerlerle Msrn ve Krmn kurtarlaca umulurken Berlinden stanbula getirilen be-on bin askerin stanbul ve anakkale boazlarna yerletirildii ve Osmanl bakentinin igal altna alnd ifade edilir.24 Yine hkmet dairelerinde, iskelelerde, imendfer iletmelerinde, fabrikalarda velhasl ekonomik ve stratejik nemi olan btn yerlerde ynetimi ele geirdikleri belirtilir.25 Trkiyenin idaresinin Almanlarn elinde olduu, Alman subay ve memurlarnn Trkiyede st dzey memuriyetleri igal etmi olduklar, Trk grevlilerin ise Almanlarn yannda hizmeti durumunda bulunduklar iddia edilmitir.26 Yine Alman subaylarnn Trk subaylarn, Alman askerlerinin de Trk askerlerini horladklar kaydedilir.27 Bu belgelerde Trk ordusu erkan- harbiyesinin Almanlara terk edildii belirtilmi, Trk kumandanlarn Trk ordusunun ynetiminde hibir yetkilerinin bulunmad ve Almanlarn emirlerini tatbikle grevli olduklar kaydedilmitir.28 Btn bu sebeplerden dolay beyannamelerde Trk askerlerine Alman subaylarn kovmalar ve onlarla balarn koparmalar tavsiye edilmektedir.29 Yine Osmanl Asker Biraderlerimize baln tayan bir beyannamede halkn elinde bulunan buday, arpa, saman, ot, ya ve eitli eyalarn Almanlarca alnp karl bulunmayan ilmuhaber verildii,30 Trk halknn ve zellikle de ocuklarn alk ve sefalet ierisinde yaamaya mahkum edildii, ok sayda ocuun bakmszlktan ld bir zamanda btn hububat, un, zeytinya ve

814

yiyecek maddelerinin Almanlar tarafndan vagonlarla lkelerine nakledildii propaganda edilmitir.31 Bylece Almanyann kesinlikle bir mttefik olmad gibi kan emici vampir konumunda bulunduu imaj verilmeye allmtr. tilaf beyannamelerinde Almanyann Osmanl topraklar zerinde smrgecilik emelleri besledii iddialar da yer alr. Almanlarn Badad Demiryolu Projesini Osmanl topraklarn smrge yapmak amacyla ortaya attklar ifade edilir.32 Almanlara mstemleke lazmsa ite Afrika! Gitsinler mstemlekelerini zapteden ngilizlerden silah kuvvetiyle kurtarsnlar.denilmektedir.33 Btn bu sebeplerden dolay Trk subaylar da Alman boyunduruundan kurtulma mcadelesine davet edilmekte Osmanl Zabitlerimize Ak Mektup balkl bir yazda zerinizden Alman boyunduruunu frlatarak hrriyetinizi tekrar iktisab ediniz. Vatanmzn istiklalini gz nne getirerek szlerimizi gzelce tartnz ve bir an evvel feryad- istimdadna itab ediniz denilmektedir.34 Birinci Dnya Savanda iki tarafn lokomotif gleri olan ngiltere ve Almanya taraflarca zellikle hedef alnm, dier devletler ise fazla sz konusu edilmemitir. tilaf beyannamelerinde bu iki devlet kyaslanmakta, ngiltere adaletin, medeniyetin, iyi niyetin, Almanya ise zulmn, vahetin, ktlklerin temsilcisi olarak lanse edilmektedir. Sonu olarak ngilterenin smrgesi olmak, bamsz olmaktan daha erefli imi gibi propaganda yaplmaktadr. Yine Almanyann mutlaka savatan malub olarak kaca belirtilmekte ve Osmanl Devletinin Almanlarla ayn akibeti paylamamas istenilmektedir. Btn bu propagandalar Trk halknda ve askerlerinde Almanlara kar bir gvensizlik ve nefret ortam yaratmaya yneliktir. Bylece Trk-Alman asker anlamalarnn fiilen uygulanmasnn nn geilebilecektir. Silh ve mhimmat eksiklii olan Osmanl Devleti ile savamak daha kolay olacaktr. F. Kendi Galibiyetlerini, Dmanlarnn Yenilgilerini lemek Taraftar, beyannamelerinde kendi galibiyetlerini, dmanlarnn ise yenigilerini propaganda etmilerdir. Bu belgelerde birbirlerinden ele geirdikleri esir ve ganimet miktarlarn da zikretmektedirler. rnein Kuttulammare muzafferiyeti sonrasnda ngilizlerden ele geirilen esirler ve silahlar halka tehir edilmi35 ve beyannamelerde yer bulmutur. Dier taraftan anakkale Savalarndaki Trk baarlar ve XIII. Kolordunun Hemedana girii Trk beyannamelerinde yer bulmutur. Trk baarlar Arapa olarak hazrlanan risalelerle de Osmanl Devletinin Arapa konuulan blgelerine ulatrlmtr.36 tilaf Devletleri tarafndan faslalarla yaynlanan ve Harb-i Azime Dair Bir Hakikat baln tayan matbu risalelerde bu devletlerin baarlarna yer verilmi olup, ttifak Devletleri Grubundan ve Trkiyeden elde ettikleri esir, top, mitralyz vb. ganimet miktarlar kaydedilmitir. tilaf beyannamelerinde ngilizlerin Basray ele geirmelerinden balayarak Irak ve Havalisi Umum Kumandan Sleyman Askeri Beyin baarszlklar ve intihar; Van, Erzurum, Bitlis, Mu, Erzincan ve Trabzonun Ruslarn eline geii; Filistin ve Suriye cephelerindeki malubiyetlerimiz, Badatn

815

d, erif Hseyin Ayaklanmas vb. olaylar teferruatl bir ekilde ilenmitir. Ayrca Osmanl Devletinin mttefikleri olan Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu ve Bulgaristann eitli cephelerdeki malubiyetlerine de genice yer verilmitir.37 te yandan taraflar rakiplerinin malubiyetlerini duyurmak iin en kk bir frsat bile karmamlardr. rnein, 31 Austos 1916 tarihinde randaki XIII. Kolordu Cephesine Ruslar tarafndan braklan bir beyannamede Revandizden ileri hareket eden bir Trk kolunun Liin Geidinde baskna urad ve iki alayn esir edildii kaydedilmektedir.38 Beyannamelerde taraflarn kendi baarlarnn dnda mttefiklerinin baarlarn da

propaganda malzemesi olarak kullandklar grlmtr. Bu konudaki Trk propagandalarn eletiri nitelii tayan bir Rus beyannamesinde Kendi kzlarnn salaryla iftihar eden kel kadnlar gibi her vakit Almanlarn ileri gitmeleri ile iftihar etmeyiniz. Bu hususta mazursunuz. Zira, aasnn servet ve mal ile iftihar etmek sadk klenin vazifesidir ifadesi yer almaktadr.39 G. gal in Deil Yardm in Geldiini Propaganda Etmek rana giren XIII. Kolordu Kumandanl da bu propaganday uygulamtr. Kolordu Kumandan Ali hsan Bey Hemedana girdikten sonra sakal brakm,40 burada yaynlad beyannamelerde Osmanl Devletinin rann topranda kesinlikle gz olmadn, tek amacnn Ruslara kar bu lkenin toprak btnln ve tam bamszln korumak, ran halkn Ruslarn bask ve zulmlerinden kurtarmak olduunu sk sk beyan etmitir.41 te yandan Trk denetimindeki ran Hkmet-i Muvakkatasnn bakan olan Nizamssaltana da 1916 yl Ekim ay ierisinde 2 adet Farsa beyanname yaynlam ve Trk kuvvetlerinin rann iyilii iin geldiklerini belirterek onlara yardmc olunmasn istemitir.42 H. Subay-Er atmas Yaratmak Beyannamelerde subaylar ile askerler arasna dmanlk sokma politikasnn uyguland da grlmtr. Subaylarn askerlere hakaret ettikleri, kt davrandklar ve hatta memleketlerindeki ailelerinin namuslarna tasallut ettikleri ifade edilmitir. Yine subaylarn sarho gezdikleri, kadn ve hatta erkeklerle ahlaksz ilikiler ierisinde bulunduklar kaydedilmitir. Savata acmaszca askerleri ne sren subaylarn kendilerinin korkaka gerilerde saklandklar da propaganda edilmitir.43 Btn bu gayretlerin amacnn Trk ordusunda mevcut olan ve dmanlarn dahi imrendiren tarihi disiplin geleneini zedelemeye ynelik olduu aktr. Bolevik htilali sonrasnda Ruslar, Trk askerlerine subaylarnn emrine itaat etmemeyi ve Asker Murahhaslar Meclisi oluturarak orduda ynetimi ele almay tlemilerdir.44 Hatta, bir Rus beyannamesinde askerlere subaylarn katletmeleri tavsiye edilerek yle denilmektedir: Ey bedbaht Osmanllar, gznz an, dnnz. Ne iin kr gibi Almanlarn arkasndan felaket ve helaka gidiyorsunuz? Almanlar sizi nereye gtryorlar? ran ve Avusturya sahra dalarnda beyhude kan

816

dkmeden, Badat ile stanbul elinizden gitmeden evvel Alman dostu olan kumandan ve zabitannz kuruna dizip bizim ile akd-i sulh vatannzn hayrnadr.45 3. Beyannamelerde Cihat A. Trk Beyannamelerinde Cihat Almanyadan satn alnd sylenen Goeben ve Breslau adl sava gemilerinin 29 Ekim 1914 tarihinde Rusyann Odessa ve Sivastopol limanlarn topa tutmalar neticesinde Osmanl Devleti savaa dahil olmutu. Bunun zerine 14 Kasm 1914 Cuma gn Osmanl padiah ve Halife V. Mehmet Reat tarafndan cihat ilan edildi. eyhlislm rgpl Hayri Efendinin de imzasn tayan cihad- ekbere dair metin ayn gn Fetva Emini Ali Haydar Bey tarafndan Fatih Camiinde halka okundu. laveten Meclis-i Ali-i lmnin hazrlad ve eyhlislm Hayri Efendi ile birlikte 29 din bilgininin imzasn tayan Cihad- mukaddes beyannamesi adl belgenin btn Mslmanlara duyurulmas iradesi 23 Kasm 1914 gn Halife ve Sultan V. Mehmet Reat tarafndan iln edildi. Bu beyannamede cihat ilnnn slmiyetin dmanlarna ve Halifelik makamna saldranlara kar olduu, Osmanl Devleti ile aralarndaki anlamalara riayet eden dier devletlere kar bar ve dostluk politikalarnn devam ettii ifade edildi.46 Cihad- Mukaddes Beyannamesi ve ilgili metinler Arapa ve Farsa ve dier ilili dillere tercme ettirilerek47 gerek uaklar, gerekse casuslar vastasyla ve eitli yntemlerle ran, Hindistan, Kuzey Afrika, Kafkasya, Orta-Asya vb. blgelere gnderilmeye balanld.48 Bu hususta bilhassa Almanlar nemli bir aba gsterdiler. Alman tayyareleri Fransa ordusundaki Hindistanl, Tunuslu ve Cezayirli askerlerin bulunduu mevkilere beyannameler attlar.49 Cihat beyannamesi ve fetvalarnn uzak yerlere posta ile gnderilmesi uzun zamana ihtiya gstereceinden telgraftan yararlanmak yoluna gidildi. Telgrafla stanbuldan gnderilen metinler mahallinde oaltlarak datld. rnein, Badata telgrafla intikal eden ve oaltlan fetvalar buradan Irak dahiline ve hatta ran ilerine sevkedilmitir. ran ah Ahmet aha, hkmet yelerine, ran Meclisine, randaki valilere, belediye bakanlarna, basna ve erafa fetva suretlerinin gnderilmesi de telgrafla olmutur.50 Dier taraftan Kuds, am, Halep, Hama, Nablus, Akka, Trablus, mft ve ulemalarnn imzalarnn yer ald cihada dair beyannameler de dikkatimizi ekmektedir. Bu beyannamelerde Osmanl Devleti ve slmiyeti, yok etmek isteyen tilf Devletlerine ve bilhassa da ngiltereye kar savalmas istenilmektedir.51 Yine Necef, Kerbela, Samarra veKazmiyedeli ii mctehidlerden de fetvalar alnd,52 XIII. Kolordu rana girdiinde ii mctehidlere de fetvalar ve beyannameler hazrlatlarak halka datlmtr.53

817

Cihat ile ilgili olarak Rus cephelerine atlan beyannamelerde Rus kuvvetleri ierisinde bulunan Mslman askerlerin Osmanl kuvvetlerine iltihak etmeleri istenilmitir. Bylece hem slmn en byk dman olan Rus kuvvetleri malup edilmi olacak, hem de sava ksa zamanda neticelendirilecektir. Bir belgede Allahn inayeti ile ve ibu mttefiklerimizin yardmyla herhalde galip geleceimizden siz Rusya mslmanlar dahi bu erefe nail olmak ve dnya ve ahirette Allaha kar isyan etmi olmamak iin hemen bizlere gelip iltihak etmenizi din kardal namna teklif eyleriz denilmektedir.54 Beyannamelerde Osmanl Devletinin mttefiki olan Almanya ve Avusturya-Macaristan devletleri ise slmn dostu ve yardmcs olarak zikredilir. Rusya ve ngilterenin ynetimi altnda bulunan Mslman topluluklardan bu devletlerle ibirlii ierisinde olmalar ve onlara yardm etmeleri istenilir. Ayrca slmiyetin dmanlarna katlan, yardm eden Sahib-i eriat ve hilafet olan Osmanl Devletine kar savaan Mslmanlarn dnya ve ahirette sorumlu olacaklar ve cehennem ateinde yanacaklar ifade edilir.55 Bu konuda Trkmenlere hitaben Trkmenistan Trkesi ile yazlm olan bir beyannamede de unlar yazldr: Ey mminler! bu yazlgan bashtn okuga. Mslmanlkng harabere kural bulganlngzda zengizge malum bir liga. Bunara sonra karungzda bulgan mslmanlarga ve mslman dostlar bulgan Alman-Avusturya askerlerine kar mltk atmangz Peygamber aleyhisselam (Sebb-lmslim fsk ve ktale kefr) digar (Allah saklasun) kfir balasz. zingznig haberingiz yok. z kulangz birlan zngzni cehenneme talaysz. Bu nasihatini okuga. Karunguzda bulgan mslmanlarng ve mslmanlarng dostlarnca kar mltk atmaynca teslim bulungz. Mslmanlk in mslman bulgan keige baka yol yoktur.56 B. tilaf Beyannamelerinde Cihat ngilizler cihat anlayna zde kar kmakla beraber bu savan bir din sava olmadn, menfaat atmalarndan kaynaklandn beyan etmilerdir. Sultan V. Mehmet Reatn da kendi arzusuyla deil Almanlarn basksyla cihat iln ettiini iddia etmilerdir.57 te yandan gayrimslim ahalinin bulunduu blgelere atlan ngiliz beyannamelerinde ise cihat ilnnn gayrimslim ahaliye soykrm uygulamak maksadyla yapld ifade edilmitir. Bylece ngilizler iki yzl bir politika ile bir taraftan Mslmanlarn gnln ho tutmaya gayret etmiler, dier taraftan da gayrimslim ahaliyi Mslmanlara dman hale getirmeye almlardr. tilaf beyannamelerinde mslmanlarn halifenin cihat ilanna itibar etmedikleri tezi de savunulmutur. Hindistandan Afganistana ve Cezayirden Fasa kadar tek bir Mslmann bile cihat ilann tasvip etmedii ifade edilir.58 Aslnda hissettirmeden bylece Mslmanlar zerinde halifelik nfusunun kalmad propagandas da yaplm olmaktadr. Gerekte isyan sonras Arap beyannameleri ile Bolevik beyannameleri hari olmak zere tilaf Devletlerine ait bildirilerde dorudan doruya halife hedef alnm deildir. Halife ttiht ve Terakki Partisi ile Almanlarn basklar

818

yznden cihat iln etmek zorunda kalm olarak gsterilmitir.59 Sonu olarak her eye ramen tilf Devletlerinin halifenin manevi nfuzundan ekindikleri iin kendilerini onun dman pozisyonuna drmek istemedikleri anlalmaktadr. Trk muhaliflerin beyannamelerinde de cihat ilan eletiri konusu yaplmtr. slam dininin tehlikede olmad, byle bir fetvay gerekli klacak artlarn mevcut bulunmad grleri savunulmutur. Britanya mparatorluunun idaresindeki 350.000.000 Mslmann mesut bir hayat yaadklar halde cihat ilan ile Mslmanlar arasna tefrika sokulduu ve fetvay veren eyhlislam rgpl Hayri Efendinin katlinin vacip olduu ifade edilmitir. ttihatlarn nde gelenlerinden Kuuba Erefin bile cihat ilann eletirdii, Osmanl Devletinin dnya kamuoyu nnde rezil edildiini syledii iddia edilmitir.60 4. ltica nerileri ncelediimiz belgelerde en fazla yer igal eden mesele iltica nerileri olmutur. Beyannamelerin byk ounluunda iltica nerilerinin yer ald grlmtr. ltica nerilerinden ama dmann fiili savama gcn zayflatmaktr. Ne kadar fazla sayda asker iltica ederse dmann gc de o oranda azalacaktr. ltica olaylar ayn zamanda geride kalan asker zerinde de manevi knt, savama azminin krlmas ve firara zenme duygusu yaratacaktr. Beyannamelerde iltica nerilmeden nce askeri ilticaya hazrlama propagandalar

yaplmaktadr. Bu propagandalarda hayat hereyden evveldir prensibi iletilmitir.61 Yine bu propagandalarda savan anlamszl, rakip devlet sava kazansa bile lkesinin bugnk durumdan daha kt bir hale gelemeyecei bamszlk, eitlik, din vb. deerlerin zaten mevcut idare tarafndan ayaklar altna alnm olduu iddialar yer alr. rnein Masum Osmanl Askeri Niin Harp Ediyorsun? baln tayan beyanname de savan anlamszln ortaya koymaya yneliktir. Bu beyanname Ey asker seni bir lahza silahna dayanarak ve ban iki elinin arasna alarak dnmeye davet ediyoruz cmlesi ile balayp slamiyet iin mi? Padiah ve Hanedan- Ali Osman iin mi? lkenin bamszl iin mi? Almanlarn baarsndan emin olunduu iin mi? Servet ve evlad- yalini muhafaza iin mi? savald sorular tek tek sorulmakta ve aklamalar neticesinde olumsuz cevaplar verilmektedir.62 Beyannamelerde iltica vatana ihanet olarak deil de yaplan hakszlklara bir tepki olarak gsterilmektedir. Silah Arkadalarmzdan Bir Trk imzasn tayan bir metinde Bende yllarca bir mddet yalnz kalbimde Trklk duygusu olarak sizinle yanyana dtm ta Kafkasyadan tutunuz Romanyaya kadar yalnayak o kanl izlerin arkasndan kotum fakat artk manas olmayan bu haksz mnazaadan bktm. Kanmz emmekten baka bir ey yapmayan Almanln kurban olmaktan usandm. Ve imdi kymden uzak bu garip yerlerde sizi sizinle beraber harab olup giden vatan dnp alyorum denilmektedir.63

819

ngilizler esirlere iyi muamele ettiklerini, esirlerin kymet itibariyle ngiliz askerlerinden aa olmadn gstermeye almlardr. Onlar iltica edenlerin bolca yiyip ime imkanna sahip olacaklarn, hatta, esirlere maa dendiini kaydederler. laveten hasta esirlerin mtahasss doktorlar tarafndan ihtimam ile tedavi edildiklerini belirtirler.64 ngilizler Trk askerlerinin esir kamplarndaki yaaylarn gsteren fotoraflar cephelere brakarak esirlerin son derece rahat ve mutlu olduklar mesajn vermeye almlardr. Bahtiyar Trk Esirleri balkl bir metindeki u cmleler dikkat ekicidir: Kahire civarndaki sera karargahn ziyaret eden bir adam adeta kendini cennette zanneder. Esirlerin oturduklar yerler havadar, geni ve temiz barakalardr. Tahta karyolalar zerinde kar gibi beyaz arafl yataklar vardr. Tahtakurusu, pire olmasn diye btn tahtalar katranla badana edilmitir. Her esirin yatann banda amarlarn saklamak iin birer anta asldr. Ayak ucunda her esirin kendi yemek kaplar vardr. Esirlerin esvaplar kn ynden, yazn mavi ketenden yaplmtr. Temiz elbiselerdir. Et, balk, peynir, ya, ekmek, yeillik dalar gibi ylmtr. Dorusu yemein bu bolluuna hayran kaldm. Esirlerin arasnda setikleri alarn nezaretinde cesim (byk) kazanlarda yemek yaparlar. Esaret deil hakiki bir saadettir.65 Rus beyannameleri incelendiinde de en ok sz konusu edilen hususun yiyecek maddeleri olduu grlr. Hatta, bu beyannamelerde temel gdalarn dnda lks gdalardan da bahsedildii tesbit edilmitir. Bunda Rusyadaki ar ekonomik kriz neticesinde yaanan skntlarn rol vardr. Zira, Ruslar savunma psikolojisi ierisine girerek eksiklerini hissettirmemeye gayret etmilerdir. Bir Rus beyannamesinde on sene yetecek kadar yiyecek stoklarnn bulunduu, Trk askerlerinden kendilerine iltica edeceklerin mutlu olacaklar kaydedilmitir.66 4 Eyll 1917 tarihiyle 2. Kolordu cephesine atlan bir Rus beyannamesinde de Trk askerlerinin alk ekmekte olduu, Trk tarafnda eker ve et bulunmad, ekmein de yenilemeyecek kadar kt durumda bulunduu iddia edilmitir. Ruslar btn bunlara ramen Osmanllarn kendilerine iltica teklif etmelerini anlayamadklarn ifade ederler. Ayrca, beyannamede Ruslar kar propaganda atana da geerek kendilerinde scak yemek, et, jambon, eker ve ayn bolca mevcut olduunu belirtmi ve Trk askerlerini yanlarna davet etmilerdir.67 Dier taraftan beyannamelerde subaylara ve jandarmaya rvet vererek elde ettikleri sahte belgelerle askerlik yapmayan ok sayda kii bulunduu propaganda edilmi, cephedeki askerin kullanld hissine kaplmas salanmaya allmtr. Asker kaaklarnn da merkez kumandanlar, askerlik ubesi grevlileri, jandarma subay ve erleri, hatta, ky imam ve muhtarlar tarafndan rvet karli korunduu iddia edilerek68 Trk insannda mevcut olan kutsal vatan mdaafas yargsnn zedelenmesine allmtr. Ayrca, beyannamelerde cephedeki asker zerinde geride braktklarndan emin olmama, hissi uyandracak bilgiler yer almaktadr. Askere ailesi ve oluk-ocuunun a ve perian durumda

820

bulunduu, dilenmeye baladklar, ok sayda ocuun bakmszlktan ld, alk nedeniyle kadnlarn fuhu batana srklendii propaganda edilmektedir. Bunun neticesinde askerin en azndan pheye decei ve savama arzusunun krlaca veya ailesini sahiplenmek zere firar edecei beklentisi vardr. Bir beyannamede lkedeki alk ve sefaletin tahamml edilemez boyutlara ulat, stanbulda alktan lenlerin saysnn gnde 250 kiiye ulat iddia edilmektedir. Bu yzden stanbulda pek ok Trk kadnnn Almanlarla evlendii, hatta, namusuyla hret bulmu olan Trk kadnlarnn yiyecek karl Alman askerleriyle zina yapmaya baladklar ifade edilmitir.69 ddialarla ulalmaya allan ama ise beyannameyi okuyan askerlerin kendi ailelerinin de a sefil bir halde bulunduuna hkmetmesi ve elerinin, kzlarnn namuslarndan phelenmelerinin salanmas idi. Bu durumdaki bir askerin ise firar etme ihtimali byktr. Firar etmese dahi btn benliini vererek baarl bir ekilde savaamayacaktr. te yandan slam hukukuna gre Mslman erkekler ile gayrimslim bayanlarn evlenmelerine msaade edilmesine ramen Mslman bir kadnn gayrimslim bir erkekle evlenmesine izin verilmez.70 Osmanl toplumunun bu konudaki hassasiyeti bilindiginden dolay beyannamelerde zellikle bu hususa yer verilmi olabilir. Taraflar rakip lkedeki karklk durumlarndan ve bozgun hallerinden de yararlanmaya almlar, ilticalar bu dnemlerde zellikle tevik etmilerdir. Rusyadaki siyasi istikrarszlk ve askerin iae edilememesinden kaynaklanan sebeplerden dolay Trk ve Alman yetkilileri Rus askerlerinden toplu firarlar olabilecei umuduna kapldlar. Bilhassa 15-16 Nisan 1917 tarihinde kutlanacak olan Rus Paskalyasnda byk apl ilticalar beklenildi. Bu ilticalar kolaylatrmak iin gerekli tedbirlerin alnmas birlik komutanlarndan istenildi.71 tilf Devletleri lke dndaki Osmanl askerlerini psikolojik ynden daha kolay

etkileyebileceklerini dnmlerdir. Zira, gerekten Galiya, ran gibi anavatandan uzak yerlerde grev yapan ve lke ierisindeki gelimeleri takip edemeyen askerin etki altnda kalma ihtimali daha yksek idi. Bu yzden askerlere aile ve oluk-ocuklarnn a perian bir halde ortada brakld, hatta, namuslarnn dahi tehlikeye dt propaganda edilmitir. Yine yurtdndaki askere anavatan igal altnda bulunurken Galiyada, randa, Yemende ne arad sk sk sorulmutur. Bu yntemle hem manta hem de duyguya hitap edilmektedir. Burada psikolojide mevcut olan mantk ve duygu unsurlarnn birletirilmesi yntemi kullanlm olmaktadr. Bu yntemde baar oran yksektir. Zira, herkesin kltr, bilgi ve zeka seviyesi olaylar kavramaya ve tahlil etmeye yetmeyebilir. te yandan beyannamelerde ilticay cazip hale getirebilmek iin ne mmknse yapld grlmtr. ltica edenlere iyi davranlaca, bol yemek ve sigara verilecei, hatta, maa balanaca propaganda edilmitir. Beyannamelerde belirtildiine gre askerler bo yere lp gitmekten kurtulacaklar, altrlmayacaklar, eitim ve savatan uzak olarak sadece yiyip, iip yatarak gnlerini

821

geireceklerdir. Hasta olanlar tedavi ettirilecek, isteyenler ibadethanelerde rahata ibadetlerini yapabileceklerdir. Dier taraftan iltica eden askerin tutumu vatana ihanet deil de yaplan hakszlklara bir tepki olarak gsterilmektedir. Blyece iltica edecek kiiye bu yanl tavrnn doruluuna inanmas iin savunma malzemesi de hazr olarak takdim edilmi olmaktadr. tilf Devletleri btn bu propagandalarnda hibir yarar ummadklarn, sadece Trk askerlerini dndklerini de iddia etmilerdir. Burada propagandacnn yapt propagandadan menfaat beklemedii ilkesi iletilmek istenilmise de inandrc olmad aktr. Ayrca, beyannamelerde savatan sonra firar edenlerin cezalandrlacaklar yolundaki endieler de giderilmeye allmtr. Savatan sonra kimin yaralanarak esir dtnn ve kimin firar ettiinin tesbit edilmesinin mmkn olamayaca belirtilmitir. Yine taraflar rakiplerinin birlik kumandanlarna askerlerinin kendilerine iltica etmi olduuna dair mektuplar da gndermilerdir. Bundan maksat kumandann askerlerine olan gvenini sarsmak ve phe ile bakmasn salamaktr. tilf Devletleri yanlarnda bulunan Trk esirlerine de beyannameler hazrlatarak cephelere atmlardr. Burada ama askerde bu hareketi ilk defa kendisinin yapmad, rnei olan bir davran tekrarlad rahatln uyandrmaktr. 5. Araplar Kkrtmaya Ynelik Beyannameler Psikolojik harpte uygulanan en nemli yntemlerden bir tanesi kullanlabilirlik imkn olan btn unsurlar kullanarak rakip lkenin milli birlik ve beraberliini ykmaktr. tilf Devletleri Birinci Dnya Savanda bu politika dorultusunda Araplar kkrtma yolunu semilerdir. ngilizler daha savan balangcndan itibaren Hicaz ve Arabistana attklar beyannamelerde Arabistann bamszln ve toprak btnln salamay hedef aldklarn propaganda etmeye baladlar. Sava sonunda Arabistann bir kar toprann bile ne ngiltere ne de dier herhangi bir devletin arazisine katlmasna izin vermeyeceklerini bildirdiler.72 eitli propagandalarla Araplar Trklere dman hale getirilmeye allmtr. ttihat ve Terakki yneticilerinin aslen Selanik Yahudilerinden olduklarndan slam dinine, Arap milletine ve kutsal Arap diline dman olduklar, ttihatlardan Trkn atn Arabn enbiyasna stn tutanlar olduu ifade edilmitir. 73 Trklerin slma ve Hz. Muhammede hakaret ettikleri yalanna da bavurulmutur. ttihatlarn amda susuz yere Arap ulemay astklar, Mekke ve Medinede mslmanlar imha ettikleri de kaydedilmektedir.74 Trklerin siyasetlerini zayflara zorbalk yapmak, dini haklar ortadan kaldrmak ve kutsal mekanlara zarar vermek ilkelerinin oluturduu ifade edilmitir.75 Bir belgede Eer Hulefa-y Raidin ttihatclarn yaptklar ktlkleri yapsalard onlarn aleyhine de kyam ederdik denilmektedir.76

822

Bu beyannamelerde Trk hakimiyeti bir felaket dnemi olarak deerlendirilmekte ve Turanilerin emirleri olan Selukiler yemie arz olan afet gibi oraya (Arabistana) geldikleri vakit Arap milleti dalp ve hkmeti muzmail oldu, izzet ve eref sahibi iken zelil ve hakir oldular. Zengin halde iken fakir oldular. Vatanlar ulum ve irfan menba idikten sonra bir cehalet yeri oldu denilmektedir.77 Yine Arap milliyetiliini konu alan bu beyannamelerde bir svarinin Kilisten Sanaya, Sanadan Basraya, Basradan Diyarbakra, Diyarbakrdan Kudse kadar gidecek olsa btn yol boyunca sadece halis Arap rk ile karlaaca ifade edilmekte78 ve Bin senelik uykudan uyannz slogan kullanlmaktadr.79 Beyannamelerde Hicaz Demiryolunun Hicazn bamszlna tasallut etmek amacyla yaplm olduu grne de yer verilir.80 Oysa, Hicaz Demiryolu Projesinin Sultan II. Abdlhamitin ttihad- slam politikasnn bir sonucu olduu aktr. erif Hseyinin Arap syannda nemli bir rol olduu bilinmektedir. O, 24 Eyll 1915 tarihiyle Bakumandanlk Vekaletine gnderdii bir telgrafnda Mekkede El-Teavn-l-slamiadl ittihad- islam esasna dayanan bir cemiyet kurduu mjdesini veriyordu.81 Yine erif Hseyin imzal bir beyannamede Ridaniye Sava sonrasnda Osmanl hanedanna ilk itaat edenler arasnda o dnemin Mekke emirinin de bulunduuna dikkat ekilmektedir. Emirin Osmanl Devletine itaat etme sebebi ise eski Osmanl sultanlarnnn Kuran ve snneti esas almalar ve ahkam- eriyeyi tatbik etmeleri olarak gsterilmitir.82 1911 ylnda Osmanl Devletinin birlik ve btnl uruna Araplarla savatn belirten erif Hseyin ertesi yl yine oullarndan birisinin kumandasndaki bir kuvveti isyanclar zerine sevkettiini ifade etmektedir.83 erif Hseyinin beyannamesinde belirtildiine gre ttihat ve Terakki Partisi ynetimi ele alp da ktlklerine balayana kadar Osmanl Devleti ile bir problemi olmamtr.84 Grld zere erif Hseyin gerekte Osmanl Devletinin sadk bir tebas olduunu, ancak, isyan etmeye mecbur kaldn ispatlamak istemekte ve kendisini hakl kararak suunu mazur gstermeye almaktadr. Beyannamelerde belirtildiine gre ilerinde Cezayir ulemasndan mer-l Necrairiyi ve Arif-ehabi ve erif Bey El-Mveyyid de bulunduu halde 21 ulema ittihatlar tarafndan susuz yere idam edilmilerdir. Hatta, bunlarn aileleri ile oluk ocuklarna da envai ikenceler tatbik edilmi, mal ve mlklerine el konulmutur. Trkler eski Mekke emirlerinden erif Abdlkadir El-Cezairinin mezarna saldrmaktan da geri kalmamlardr85 Bir belgede Mekke Emirinin Trklerin Hz. Muhammedin kabri de dahil olmak zere emakin-i mukaddesedeki kutsal emanetleri yamalamalar karsnda sabredemedii ve slamn emirlerini hafife alan bu kavme kar slamiyeti ve Mslmanlar korumak adna ayakland belirtilmektedir.86 Turan Komitesi diyerek ttihat ve Terakkiyi kasteden erif Hseyin hilafet kurumuna saygl olduu grntsn vermeye almtr. O, bir beyannamesinde halife saraylarna btn Mslmanlarn riayet etmesi gerkirken ittihatlarn Halife II. Adlhamidin sarayn yamaladklarn

823

propaganda etmitir.87 Mekke erifi sonunda er-i erifi hakim klmak, padiah esaretten, Trk milletini birka mtegallibenin elinden kurtarmak iin isyan ettiini belirtmektedir.88 Ancak, erif Hseyin ve yandalarnn Arap blgelerine att beyannamelerde ise Osmanl halifeliini hedef aldklar grlr. Halifenin hilafetine itaat etmeyi gerekli klan artlarn mevcut olmad ifade edilir. Fkh asndan Osmanl sultanlarnn halifelik nvanlarnn geersiz olduu belirtilerek halifelik makamnn gerekte bo olduu gr savunulur.89 erif Hseyin beyannamelerinde Osmanl Devletinin slam d uygulamalar ierisinde olduu grntsn de vermeye almtr. O, bu maksatla Abdullah Cevdet tarafndan yaynlanan ctihaddergisindeki fikirleri de kullanmtr. Bu dergide miras taksiminde kadnlarn erkeklerle eit tutulmasnn istenildii, Ramazanda btn askerin oru bozmasna izin verilerekNell ez-zikr misl- enisin ayet-i kerimesinin hkmnn lavedildii grne yer verilmitir.90 erif Hseyin Femakan minkum marizan evvela sefer ayet-i kerimesi ile hasta ve seferde olanlara orularn kaza etmek hakk verilirken cephede olmayan askerler de dahil olmak zere btn askerin oru bozmasna fetva verilmesini anlalmaz bir davran olarak deerlendirmektedir.91 Btn bu gelimeler karsnda islam dini adna hareket ettiini ve isyana mecbur kaldn ifade eden erif Hseyin yle demektedir: Alem-i slamiyete vuku bulan ihaneti hazmetsek bile ttihatlar tarafndan dine olan hareketi hibir vakit kabul edemediimizden kyama ve dava-y istiklale mecbur kaldk92 Beyannamelerde Trklerin Kabeyi bombalamaktan geri durmadklar yalanna da

bavurulmutur. Bir belgede birka top gllesinin Hacer-l Esvedin yaknna kadar dt ve ykselen alevlerden Kabenin rtsnn alev ald iddia edilmektedir. Belirtildiine gre bu manzara karsnda gz yalarna boulan halk yangn sndrmek iin Kabeye komu, ancak, bu srada Beytullaha isabet eden nc bir glle ile pekok kii burada katledilmitir.93 erif Hseyine ait beyannamelerde bir taraftan Arap milliyetilii, dier taraftan sistemli bir ekilde Trk dmanl propaganda edilmitir. Osmanl Devletinin Araplara zulmettii, Arap kkenli halkn elindeki at, ksrak gibi nakliye vastalarna ve hububat cinsi yiyecek maddelerine el koyduu ifade edilmitir. Bir beyannamenin bal Trklerin Yeld Kasabasndaki Mezalimiadn tamaktadr.94 Yine hbar-l-Taif adl bir beyannamede de Trklerin Taifde Arap esirlerine ve halka yaptklar iddia edilen ikencelerden bahsedilmektedir.95 erif Hseyin beyannamelerinde ngilizlerle balants olmadn da ifade etmektedir. Bir metinde Gya biz ngilizlerle ittifak etmiiz diye sizi ifal ediyorlar. Buna inanmaynz. Size kumanda eden Fahri ve onun gibi mnafklarn planlarna kaplmaynz. Sizi aldatyorlar.denilmektedir.96 Bylece ngilizler istedii iin deil gerekli olduu iin isyan ettii izlenimini vermeye almtr. Oysa, ayn erif Hseyin 1924 ylnda ngilizlerin desteini alan bn-Suud tarafndan Hicazdan kovulunca bu defa tamamen farkl ifadeler kullanacaktr.97

824

erif Hseyinin oullar tarafndan yaynlanan beyannamelerde de benzer yaklamlar sergilenmitir. Bir metinde Cemal Paay olumsuz ttihatlk fikirlerinden vazgeirmeye alan Emir Faysaln btn iyi niyetine ramen onda bir dzelme gremeyince ttihatlarn elinden kat ve isyandan baka are olmad fikrini babasna ilettii belirtilir.98 Gerekte Emir Faysal Medinede bulunan ve Sina Cephesine gidecek olan Hicaz Mcahit Birliini alp getirmek yalan ile Cemal paadan izin almt. Cemal Paadan ayrldktan sonra Mekke ile Medine arasndaki imendifer hatlarn tahrip ederek ve telraf hatlarn keserek isyan balatmtr.99 tilaf Devletleri tarafndan hazrlanarak Trk cephelerine atlan beyannamelerde erif Hseyin isyannn da kullanld grlmtr. erif Hseyinin fotoraflarnn yer ald Arapa beyannamaler Filistin, Hicaz, Suriye, Irak ve Yemen cephelerine atlmtr.100 Bu beyannamelerde peygamber slalesinden olan Mekke emirinin ttihatlarn ktlklerine dayanamayarak slamiyeti savunmak adna ayakland belirtilir.101 erif Hseyin syan Ruslar tarafndan stanbul Boazna atlan beyannamelerde dahi ilenmitir.102 Yemen syannda kullanlan beyannamaler de ierik olarak erif Hseyin syanndaki beyannamalere benzemektedir. Osmanl askeri birliklerine atlan brorlerde mam Yahyann Sultan Osman dretnotunun satn alnmas srasnda Donanma Cemiyetine 1000 lira yardm gnderdii ifadelerine yer verilir.103 Grld zere bu belgede aslnda mam Yahyann Osmanl Devletine bal olduu, ancak, ttihat ve Terakkinin yanl tutumlar yznden isyan etmek zorunda kald izlenimi verilmeye allmtr. 6. Beyannamelerde ttihat ve Terakki Dier taraftan Trk cephelerine atlan beyannamelerin ana temasn ttihat ve Terakki aleyhtarlnn tekil etmi olduu anlalmaktadr. Bu belgelerde ttihatlarn mill ve din deerleri ayaklar altna aldklar iddia edilmi, ynetenlerle milletin kendisi arasnda hibir uyuma olmad ortaya konulmaya allmtr. Beannamelerde ttihat ve Terakki yneticileri mason olarak gsterilmektedir.104 ngilizler Osmanl toplumunun masonluu genellikle siyonizme hizmet eden bir tekilat olarak algladn bildikleri iin beyannamelerde masonluk aleyhtar bir grnt sergilemilerdir. Ayn zamanda ttihatlarn istedikleri zaman padiahlar tahttan indiren ve katleden yenierilerden hibir farklarnn bulunmad ifade edilmi, Sultan Abdlaziz, V. Murat ve II. Abdlhamitin tahttan indirilmeleri rnek olarak gsterilmitir.105 Yahudi dnmesi olarak lanse ettikleri ttihat ve Terakki liderlerinin106 padiaha esir muamelesi yaptklar, Sultan Mehmet Reatn sarayn bir kesinde hapsedilmi olduu, saray ierisinde dahi sznn gemedii, bakatibini ve bamabeyncisini atama hakknn dahi elinden alnd,107 ttihatlarn onayn almadan kzlarn bile evlendiremedii iddia edilir.108 Bir belgede Padiahn emri altta kald. Bu soysuzlarn emri ste kt

825

denilmektedir.109 Propagandalar o derece ileri gtrlr ki Enver Paann padiah olmak istediine hkmedilir.110 Almanlarn Yardm ederseniz kazanacaz ve kazandracaz szlerinin peine taklan ttihatlarn111 Goeben ve Breslau dretnotlarna Sivastopol ve Odessay bombalama izni vererek Osmanl Devletini gereksiz yere savaa soktuklar kaydedilir. Bata Enver Paa olmak zere ttihat ve Terakki liderlerinin Alman Hkmetinden maa alan birer Alman memuru olduklar iddia edilir.112 Yine Enver Paa bata olmak zere ttihat ve Terakki liderlerinin iinden kt millete yabanc ve bu milleti horlayan kiiler olduklar propaganda edilmitir. Hatta, bunlarn zellikle dardan lkeyi ykmak iin grevlendirilmi kiiler olduklar gr savunulmu ve bu yzden 2 milyon lira rvet karlnda Osmanl Devletini savaa soktuklar iddia edilmitir.113 Ayrca, liderlerle halk arasndaki hayat standard farklarna da deinilmi, halk alktan lrken bu kiilerin padiahlardan bile daha lks bir hayat yaadklar Mbayyat ve Nakliyat- Askeriye irketi vastasyla yolsuzlua bulam olduklar iddia edilmitir.114 Beyannamelerde halkn ttihat ve Terakki liderlerinden tamamen nefret etmi olduuna dikkat ekilerek Millet ondan mteneffir, o, milletten mtevahhi ve mctenib. O milletin advv-i biaman millet onun madur- intikamcuhandenilmitir.115 tilaf beyannamelerinde ttihat ve Terakki idaresinin Osmanl lkesini Alman smrgesi haline getirdii116 bakanlklar, orduyu, btn hkmet dairelerini Almanlara peke ektii, Osmanl vatandalar alk ve sefalet ierisinde srnrken lkenin mahsulnn cebren Almanlar tarafndan gasp edilmesine gz yumduu iddia edilmitir.117 Btn bu sebeplerden dolay Osmanl halk isyana arlmaktadr. Osmanl Genlii Mmessil-i Umumisi adna hazrlanan bir beyannamede de halk ayaklanmaya arlmakta Allah da peygamber de, namus da erkeklik de artk sizden biraz hareket isterAskerler silahlarnz atn!Zabitler kllarnz atn!Analar az diye barn!ocuklar artk babalarnz evlerinize arn!Sulh isteyin, hkmete iyi bir sulh yapabilecek namuslu ve tecrbeli adamlarn gemesini isteyinNeden korkuyorsunuz? Neden susup duruyorsunuz? Memleketin kurtulmasn isterseniz, baka are yoktur. Aksi halde pek yaknda ayaklar altnda ineneceksiniz. Haydi bakalm biraz cesaret Allah muininizdi. denilmektedir.118 Yine Beyannamelerde zmir vilayetindeki askeri birliklerin isyan ettikleri, ttihat ve Terakki ynetiminin duruma hakim olmakta glk ektii, isyan bastrabilecek kuvveti temin edemedii ifade edilmekte ve cephedeki askerin de isyana katlmalar tavsiye edilmektedir.119 Beyannamelerde gelimilik kyaslamasna da girilerek daha dn Osmanl Devletinden ayrlan Bulgaristann 5 tane eker fabrikas bulunurken Osmanl Devletinin eker ithal ettiine dikkat ekilmesi120 ve ttihat ve Terakkinin ekonomik alandaki baarszlna iaret edilmesi de ilgintir.

826

tilf propagandalarnda sadece idareciler hedef alnm, Osmanl askerleri ve halk ile hibir problemleri olmad mesaj verilmeye allmtr. Bu dorultuda ngilizler Osmanl Devletinin tarih ve gerek dostu olduklarn, bundan sonra da dost olmaya devam edeceklerini, ancak, ttihat ve Terakki ynetiminin grevden uzaklatrlmasnn art olduunu propaganda etmilerdir. Bylece yneten ve ynetilenler arasna tefrika sokarak bir kaos ortam yaratlmaya allmtr. 7. Trk Muhalefeti Aratrmalarmz srasnda tilaf Devletleri tarafndan Trk ehirlerine ve cephelerine atlan beyannameler arasnda ttihat ve Terakki muhaliflerine ait olanlarna da tesadf edilmitir. Osmanl istihbarat birimlerinin tesbitine gre svirede bulunan efik Esat ismindeki bir Suriyeliye Fransa Hkmeti tarafndan 50.000 frank verilmi olup, bu parann 20.000 frang Prens Sabahaddine, 25.000 frang da eski dahiliye Nazr Reit Beye ulatrlmtr. Bu kiilere hazrlattrlan beyannamelerin bata zmir olmak zere eitli Trk ehirlerine atlaca haber alnmtr.121 Beyanname olarak Menemen ve Edirne civarna atldn tesbit ettiimiz Mcahede gazetesi Hrriyet ve tilaf Frkas mensuplarndan Gmlcineli smail Bey tarafndan Selanikte yaynlanmakta idi.122 Trk muhalefeti de tilf beyannamelerinde olduu gibi ngiltereye dostluk ve sevgi duygular uyandrmaya almtr. Ancak, muhalefete ait beyannamelerde arlk ttihat ve Terakki Frkasnn eletirilmesi olmutur. Bilhassa ttihat ve Terakkinin bask, zulm ve yolsuzluklar zerinde durulmutur. ttihatlarn 15.000 din adamn hapis ve srgn ettikleri kaydedilmi, halk ttihat ve Terakki ynetimine kar isyana tevik edilmitir. Cihat iln eletirilmi ve 350 milyon Mslman mesut bir hayat yaad halde cihat ile aralarna tefrika sokulduu iddia edilmitir. Ayrca, cihat fetvasn veren eyhlislam rgpl Hayri Efendinin katlinin vacip olduuna hkmedilmitir. Yine beyannamelerde resm bilgi kaynaklarna gvensizlik telkin edildii, hatta bu gvensizlik yelpazesinin btn yerli basn kapsayacak kadar geniletildii de grlmtr. Bulgaristann savatan ekilmesi ve ttifak Devletleri grubunda zlmenin balamasndan sonra Osmanl Devletinde muhalefet daha da cesaretlenmeye ve askeri garnizonlara dahi beyannameler brakmaya balad. 22 Ekim 1918 tarihinde Bandrma Subay Gazinosuna Anadolu htilal Komitesi imzal iki beyanname braklmtr. Bu beyannamede ttihat ve Terakki liderleri II. Abdlhamite benzetilmi ve bunlarn ortadan kaldrlmalar gerektii belirtilmitir.123 Beyannameler incelendiinde Trk muhalefeti ile tilf Devletlerinin olaylara bak alarnn ve deerlendirmelerinin tamamen uyduu mahade edilmitir. Bu uyuma tabiidir. Zira, bu beyannameleri hazrlayan muhalefet aksi bir tavr sergilese idi metinleri ngiliz uaklar ile attrma imknn elde edemezdi. Ancak, bu beyannameleri hazrlayan kiilerin muhalefetin ne kadarn temsil ettiini lmek de imknszdr.

827

8. Beyannamelerde Rus htilali Osmanl Devleti Rusyadaki ihtilalleri ezeli bir dmann karklk ierisine dmesi ve zaafiyet geirmesi eklinde yorumlam, memnuniyetle karlamtr. Bu yzden Trk beyannnamelerinde Bolevik idaresine gei ve arlk rejiminin yklmas nedeni ile Rus askerlerinin tebrik edildiine ska tesadf edilir.124 Hatta, IV. Ordu Kumandanl Bolevik htilali nedeni ile Rus askerlerini tebrik etmek, yumuama ve dostluk ortam temin etmek amacyla Osman Beyi murahhas sfat ile Rus ordusu karargahna gndermitir.125 Bolevikler ise beyannamelerinde Rusyann ihtilalden glenerek kt grn

savunmulardr. Rus kuvvetlerinin direncinde hibir eksilme olmad, bilakis imdi hrriyet ve eitlik gibi kutsal deerler iin eskisinden de gl olarak canla bala savalaca belirtilmitir.126 Aslnda Boleviklerin bu tutumu ihtilal sonras Rusyada dzensizlik ve karklk ortaya kt yolundaki sylentilere cevap niteliini tayordu. Bolevik beyannamelerinde, Rus milliyetileri adyla cephelere atlan bildirilere de cevap verilmekte ve muhalifler vatan haini olarak nitelendirilmektedirler.127 Bolevikler beyannamelerinde snf mcadelesi tezlerini de ilemilerdir. Onlar ii ve kyllerin Trk ve Rus vb. hangi milletten olursa olsun karde olduklarna bilhassa dikkat ekerek snf bilincinin uyandrlmasna gayret gstermilerdir. Bir beyannamede Siz burjuva idaresini def ettiiniz anda elinizi uzatabilirsiniz. Ve o vakit kardalarnz Ruslar da o eli skarlar denilmektedir.128 Yine Bolevik beyannamelerinde belirtildiine gre sava aslnda zavall ve sefil halkn kendi haklarn dnmesine imkan brakmamak iin karlmtr.129 Rus beyannamelerinde saltanat rejimi de hedef alnm olup sultann ortadan kaldrlmas tavsiye edilmitir. Bu beyannamelerde Osmanl Devletinin karlat btn olumsuzluklar padiaha balanm ve lkenin kurtuluunun onu batan atmakla mmkn olaca iddia edilmitir. Hatta Ruslar tavsiyenin de tesine geerek Rusya ile Osmanl Devleti arasnda yaplacak bar padiahln ortadan kaldrlmasna balamlardr.130 Rus beyannamelerinde Kahrolsun btn hkmdaran, Yaasn idare-i millet, Yaasn enternasyonel gibi sloganlar da dikkati ekmektedir.131 8 Mays 1917 tarihli bir metinde u ifadelere yer verilmektedir: Siz hibir vakit hr olmadnz. Sizin zerinizden sizin paranz ve oluk ouunuzu istedii gibi istimal eden mstebit sultan vardrSize mstebit sultann bar- mevcudiyetini zerinizden atmanz tavsiye ediyoruz. Boyunduruu atnz. Yaasn hr Trkiye, her dem manal medeniyeti, yaasn proleterya ve sulh- umumi.132 Bolevikler btn milletlerin hr yaamalar gerektiini propaganda etmiler, Yaasn hr milletler slogann cephelerde dahi kullanmlardr. Onlar bu grlerinde samimi olduklarn gstermek iin Finlandiyaya bagmszlk verdiklerini, Rusyada yaayan milletlerin dahi hrriyetlerini tandklarn ifade ederler.133

828

Trk cephelerine atlan Bolevik beyannamelerinde Trk halkna cumhuriyet rejiminin nerildiine de ahit olunmutur. Bir belgede Trk milletinin karakter itibaryle Ruslara nazaran daha fazla cumhuriyete yatkn olduu propaanda edilmitir. Beyanname Kahrolsun mstebit hkmetler, Yaasn Trkiye Cumhuriyeti, Yaasn sulh- umumi sloganlar ile sona ermektedir.134 9. zel Psikolojik Harp Yntemleri Buraya kadarki deerlendirmelerimizin dnda almamz srasnda beyannamelerde

kullanldn tesbit ettiimiz baz zel psikilojik yntemler de unlardr: Korkutma ve Tehdit Birinci Dnya Savanda beyannameler kar taraf tehdit ve yldrma amacyla da kullanlmtr. Tehdit ve korkutma insanlarda ani bir ylgnlk yaratabilse de uzun vadede olumsuz geri bildirim verir. Ancak, kiiler zarar greceklerine inandrlr ve zarardan kurtulmann yollar da gsterilirse korku tutum deiikliine neden olabilmektedir. ngilizlerce zmir valisi Rahmi Beye hitaben hazrlanm olan bu tr bir beyanname 27 Mays 1916 tarihinde zmire atlmt. Bu belgede Ksten Adasyla, zmir Krfezindeki ngiliz gemilerine ate edilmesine son verilmesi, aksi takdirde ehre tayyare hcumlarnn artrlarak devam edecei tehdidinde bulunulmutur.135 Yine 1916 balarnda randaki Trk-Alman kuvvetlerini malub ederek Kirmanah nlerine kadar gelen Ruslar 24 ubat 1916 gn ehrin kendilerine teslimine hususunda bir bildiri yaynladlar. Rus birlikleri kumandan Dahin imzasyla yaynlanan bildiride Rus askerinin ran halk ile deil, Trklerle ve onlarn yardmcs durumundaki asilerle savat belirtilmekte ve tehditvri u ifadelere yer verilmektedir: Eer Kirmanah ehrinin ahalisi Rus askerine hsn-i muamele ederse onlara hi fenlk edilmeyecektir. Aksi takdirde kendilerine aman yoktur. Kirmanah ahalisinin Rus Hkmetine teslim olmaa hazr bulunduklarna almet olmak zere yarn sabah saat 6.00da ehrin en muhterem mollalar ile Kirmanah valisinin benim yani Rus ktaat kumandannn yanna gelmelerini talep ediyorum. Eer sabah saat 6.00da maruz- zikr zevat yanma gelmemi bulunursa Kirmanah ehri Rus topcusu tarafndan tahrp edilecektir.136 Benzeme Yntemi Beyannamelerde kullanlan ve etkili olan bir yntem de benzeme yntemidir. Bu yntemde aslnda taraflarn grleri arasnda pek fazla fark bulunmad tezi savunulur. Bu noktada taraflar kendisinde bulunan ve kar tarafa yakn olan unsurlardan istifade ederler. rnein, Almanlar Bolevik htilli sonrasnda Ruslara Almanyadaki Worwrt gazetesi gibi sosyal demokrat grteki gazeteleri beyanname olarak datmlardr.137 Benzeme yntemi, ayn zamanda kar taraf asker ve halknn propaganday yapanlar dman olarak grmemelerini salamaya yneliktir. nsanlar dman olarak grmedikleri kimseler ile savamayacaklardr.

829

Tehir Yntemi Psikolojik harbin nemli bir unsuru da teirdir. Tehirde izleyenler bizzat vaziyeti mahede etmek imknna sahip olmaktadrlar. Bu yzden tehir etkili bir yntemdir. Btn devlet byk baarlarnn ardndan tehir yntemini kullanmlardr. Osmanl Devleti de anakkalede ve Kuttlamarede bu uygulamaya bavurmutur.138 Hakaret Yntemi Beyannamelerde hakaret yntemi de kullanlmtr. Bir Rus beyannamesinde Trklere Siz evvelce nasl kle idiyseniz, imdi de Almanlarn klesi imisiniz139 eklinde hakaret edilmitir. Hakaret yntemi rakip taraf ile yaknlama salamaz. Bilakis ilikileri ktletirir. Ancak, belki kar tarafn zgveninin sarslmasnda yararl olabilir. Bunun iin de kar tarafn hakaret metninde belirtilen vasflara uyan ynlerinin bulunmas gerekir. Ayrca, hakaret bir dearj yntemi olarak da deerlendirilebilir. Basitletirme Yntemi Beyannamelerde basitletirme yntemine de ska bavurulmutur. rnein ekonomik meselelerle teferruata inilmeyip dorudan halk ilgilendiren hususlar ele alnmtr. Bir ekonomi bilgini gibi bilimsel aklamalara girilmemi, parann deerinin dmesi ve pahalln artmas gibi gstergelerle ekonomik knt anlatlmaya allmtr. Yine Trk milletinin ekmee verdii nemden dolay ekmek ve buday fazla propaganda malzemesi yaplan konular olmulardr. Sonu Yaptmz almalar neticesinde propaganda yntemlerini en iyi kullanan devletin ngiltere olduu grlmtr. ngilizler bolca beyanname bastrmlar ve masraftan ekinmemilerdir. Bu beyannameleri uaklar vastasyla rahata istedikleri yere atabilmilerdir. Yine ngilizler evrensel deerlere sahip kan ve muhatap kitlelerin milli deerlerine en fazla sayg duyan lkenin ngiltere olduunu en iyi ekilde propaanda etmilerdir. 1918 yl ierisinde tilf Devletlerinin tayyare stnlklerinin bir sonucu olarak beyanname savalarnda stnl aka ele aldklar grld. Nitekim Osmanl yetkilileri zaman zaman Trk uaklarnn beyanname atmak maksadyla kullanlmasn yasaklamladr.140 uaklarn daha verimli faaliyetlerde grevlendirilmelerine imkan vermektir. Bunun zerine Enver Paa askerin hkmetleri aleyhinde ktrtlmas anlamn ieren beyannameleri ho karlamadn Trk ordularna bildirirken bu konuda tilf Devletleri cephelerine atlmak zere ngilizce ve Franszca bildiriler de hazrlatt. Enver Paa bu bildirilerde beyanname atan pilotlarn ele geirilmeleri durumunda cezalandrlacaklarn belirterek unlar yazyordu: Bunun sebebi ise

830

Karmzda bulunan dman askerlerini kendi hkmetleri aleyhinde icr-y nfza tevk veya dman tarafna ilticaya tahrk edecek suretde tayyarelerden beyannameler atlmas Osmanl Ordusunda men edilmitir. nk byle bir hareketi biz, shib-i eref ve namus bir askerin vazifesiyle gayr-i kbil-i telf add ve telakki ediyoruz. Binaenaleyh bu hle kesb-i itla ettikden sonra zt- kumandanileri tarafndan da ayn memniyyetin tatbk edileceini kabl ediyorum.141 Enver Paa aslnda beyannameler savanda yenildii ve dmana kendi silahyla karlk veremedii iin byle bir deerlendirme yapm olmaldr. Biz Enver Paann bu bildiriyi savunma psiklolojisi ierisinde hazrladn dnyoruz. Beyanname ile yaplan propaganda faaliyetlerinden elde edilen sonular somut bir ekilde tesbit edebilmenin imkn yoktur. Ancak, urunda savat deerlerin kendi lkesinde ayaklar altna alnd, ailesinin ve namusunun tehlikede olduu dncesine kaplan askerin savama arsuzunun zayflad kesindir.142 29 Haziran 1917 tarihiyle VI. Ordu Kumandanlna gnderilen bir raporda IX. Ordu karsnda bulunan 9. Sibirya Frkas, 47. Rus Kolordusunun 61. ve 3. Avc Frkalar, XXIX. Rus Kolordusunun I. Avc Frkas ve 3. Kafkas Frkas ile XXX. Rus Kolordusunun 71. ve 80. Frkalarnn ve bilhassa III. Rus Kolordusunun 34. ve 13. Frkalar zerinde yaplan propagandalarn ciddi tesirlerinin grld ifade edilmektedir. Bu propagandalar sayesinde sz konusu birliklerdeki askerlerin savama azminin krld ve bar arzusuyla dolu hale getirdikleri kaydedilmektedir. Yine belgede belirtildiine gre yaplan propagandalarn tesirinin hissedilmedii birlikler cepheye yeni gelen birliklerdir.143 Bu arada beyannamelerin tesiri ile konularn deitiren birliklere de tesadf edilmitir.144 Beyannamelerin olumlu ynde kullanld da olmutur. Taraflarn bar iin hkmetleri nezninde teebbste bulunmalar konusunda birbirlerini ikaz ettikleri grlmtr. Cephelerdeki sava hafifletmek, yumuama ve temas ortamna girmek iin beyannamelerden faydalanlmtr. Yine bar grmelerinin resmen balamad dnemlerde beyannamelerle bar artlar hakkndaki resm fikirlerini birbirlerine iletmilerdir145 DPNOTLAR 1 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl (ATASE) Arivi, Klasr: 4391,

Dosya: 157/48, Fihrist: 2-15, 3. (Bundan sonraki dipnotlarda bu arivin ad ATASE eklinde ksaltlacaktr.). 2 3 ATASE, K: 4391, D: 157/48, F: 2-20. ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 5-5, 7-2; K: 394, D: 643-A/159, F: 1-1, 1-15, 1-22; K:

3471, D: 195-A/150, F: 8-1; K: 404, D: 189/1592, F: 22-6. 4 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 22-6.

831

5 6 7 8 9 F: 1-2. 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

ATASE, K: 4026, D: 231/237, F: 1-63. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 4-1. ATASE, K: 4391, D: 157/48, F: 4-11. ATASE, K: 4384, D: 128-71, F: 9-5. ATASE, K: 3443, D: 195/45, F: 4-3, K: 295, D: 596/1215, F: 41, 41-1; K: 383, D: 644/1525,

ATASE, K: 4026, D: 213/237-B, F: 1-18; K: 3473, D: 195-A/150, F: 19-6. ATASE, K: 5103, D: 28/264, F: 4. ATASE, K: 3471, D: 195/150, F: 18-3. ATASE, K: 3443, D: 195/45, F: 4-4. ATASE, K: 3443, D: 195/45, F: 4-4. ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F: 6-33. ATASE, K: 5103, D: 28/264, F: 4. ATASE, K: 3471, D: 195/150, F: 18-3. ATASE, K: 3443, D: 195/45, F: 4-4; K: 368, D: 645/1467, F: 8-1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 4-2. ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 4-4. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-22. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-12; K: 404, D: 189/1592, F: 4-1, 31-1. ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 12-8. ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 5-5. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-71. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 23. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-72.

832

28 29 30 31 32 33 34 35

ATASE, K: 5103, D: 28/264, F: 4. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 7-13. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 21-1. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-71. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 1-38. ATASE, K: 5103, D: 28/264, F: 4. ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F: 18-3. Halil Kut, Halil Paa ttihat ve Terakkiden Cumhuriyete Bitmeyen Sava, Haz: M. Taylan

Sorgun, stanbul, 1972, S. 189-190. 36 37 76. 38 39 40 41 ATASE, K: 200, D: 252/840, F: 49. ATASE, K: 298, D: 569/1215, F: 41-1. ATASE, K: 4278, D: 58/581-A, F: 12. ATASE, K: 298, D: 596/1215, F: 53; Mverrihddevle Sepehr, ran der ceng-i Bzrg, ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 6, 6-7. Bu konuda geni bilgi iin bkz. Sadk Sarsaman, Birinci Dnya Savanda Trk

Cephelerinde Beyannamelerle Psikolojik Harp, (Genelkurmay Bakanl Yayn), Ankara 1999, s. 66-

Tahran-1966, s. 379. 42 43 44 45 46 47 48 49 ATASE, K: 298, D: 596/1215, F: 42. ATASE, K: 4026, D: 213/237-B, F: 1-63, 1-48; K: 3471, D: 195-A/150, F: 17-3. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 14-1. ATASE, K: 298, D: 596/1215, F: 41, 41-1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 2. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 30-2. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 2.

833

50 51 52

ATASE, K: 3665, D: 288, F: 2-1, 4. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 29-3. Sabah, 21 Terinisni 1330/4 Aralk 1914, No: 9057; Tanin, 9 Knnusni 1330/22 Ocak

1915, No: 2187. 53 54 55 56 57 58 F: 8. 59 60 61 62 63 F: 8. 64 ATASE, K: 404, D: 189/1559, F: 22-6; K: 404, D: 189/1592, F: 37; K: 3443, D: 195/45, F: ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 4-1, ATASE, K: 3443, D: 195/45, F: 4-4;. ATASE, K: 349, D: 643-A/1559, F: 1-1. ATASE, K: 391, D: 643-A/1559, F: 1-22; K: 3471, D: 195-A/50, F: 11. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-9; K: 3471, D: 195-150, F: 8-13; K: 5103, D: 28/264, ATASE, K: 4278, D: 58/581-A; F: 12. ATASE, K: 4384, D: 128/71, F: 9-5. ATASE, K: 4384, D: 128/71, F: 9-5. ATASE, K: 404, 189/1592, F: 29. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 4-1; K: 518, D: 831/2016, F: 107. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-9; K: 3471, D: 195/150, F: 8-13; K: 5103, D: 28/264,

4-2; K: 5103, D: 28/264, F: 9. 65 66 67 68 F: 8. 69 F: 8. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-9; K: 3471, D: 195-150, F: 8-13; K: 5103, D: 28/264, ATASE, K: 368, D: 645/1467, F: 11; K: 3471, D: 195-A/150, F: 8-19. ATASE, K: 368, D: 645/1465, F: 4-1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 19-1. ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-9; K: 3471, D: 195-150, F: 8-13; K: 5103, D: 28/264,

834

70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89

Mehmet Zihni Efendi, Nimet-i slm, istanbul-1986, s. 773-776, 814. ATASE, K: 4391, D: 157/48, F: 1-1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 4-2. ATASE, K: 4026, D: 216/237-B, F: 1-32. ATASE, K: 5103, D: 28/264, F: 13; K: 404, D: 189/1592, F: 11. ATASE, K: 368, D: 645/1467, F. 8-4. ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F: 12-1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 9-2. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 9-2. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 9-2. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 28-2. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 5. ATASE, K: 5103, D: 28/264, F: 16, 16-30. ATASE, K: 5103, D: 28/264, F: 15. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 15-1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 15-1, 35. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F. 28-1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 28-2. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 22-6. ATASE, K: 5103, D: 28/264, F: 15-5, 15-6; K: 368, D: 645/1467, F: 10-1, K: 3471, D: 195-

A/150, F. 8-4. 90 91 92 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 15-1. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 1-35. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F15-1, 35.

835

93 94 95 96 97

ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 15-1, 35. ATASE, K: 368, D: 645/1467, F: 8-14, 8-15. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 32-2. ATASE, K: 404, D: 189/1592, F. 22-6. Hlya Toker, Birinci Dnya Savanda Mekke Emiri erif Hseyinin syanBeinci

Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Ankara-1996, s. 213-214. 98 99 K: 368, D: 645/1467, F: 8-8, 8-9. Toker, a.g.m, s. 199-200.

100 ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F. 8-4; K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-22. 101 ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F. 8-11, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-1; K: 4064, D: 366/2, F: 3. 102 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 23. 103 ATASE, K: 5103, D: 28/264, F. 2. 104 ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-22. 105 ATASE, K: 5103, D: 28/264, F15-5, 15-16. 106 ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 4-4. 107 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 15-1, 35. 108 ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-22. 109 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 22-6. 110 ATASE, K: 3443, D: 195/45, F: 7-2; K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-15. 111 ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F: 17-2. 112 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 7-16. 113 ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 5-4. 114 ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 5-5. 115 ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 5-4.

836

116 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 21-1. 117 ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-22. 118 ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-66. 119 ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-66. 120 ATASE, K: 394, D: 643-A/1559, F: 1-9; K: 3471, D: 195-A/150, F: 8-13; K: 5103, D: 28/264, F: 8. 121 ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F: 2. 122 ATASE, K: 3443, D: 195-A/45, F: 5-1, 5-2, 5-4. 123 ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F. 18. 124 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 7-13, 7-14, 12-2. 125 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 12-1. 126 ATASE, K: 368, D: 645/1467, F: 4-1. 127 ATASE, K: 368, D: 645/1467, F: 7-16. 128 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 14-1. 129 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 21-1. 130 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 1-1. 131 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 14-1. 132 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 7-12. 133 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 7-13, 13-8. 134 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 21-1. 135 ATASE, K: 3443, D: 195/45, F: 11-2. 136 ATASE, K: 1837, D: 44/41, F: 1-15. 137 ATASE, K: 4391, D: 154/48, F: 5-5. 138 ATASE, K: 3443, D: 195/45, F: 18.

837

139 ATASE, K: 404, D: 189/1592, F: 7-10. 140 ATASE, K: 4391, D: 157/48, F: 2-1, 2-2. 141 ATASE, K: 3471, D: 195-A/150, F: 13, 13-1. 142 ATASE, K: 4026, D: 213/237-B, F: 6-1. 143 ATASE, K: 4026, D: 213/237-B, F: 6-1, 6-4. 144 ATASE, K: 4174, D: 61, F: 2-5. 145 ATASE, K: 4391, D: 157/45, F: 2-17.

838

B. ERMEN OLAYLARI ngiliz Propagandas, Wellngton Evi ve Trkler / Prof. Dr. Justin McCarthy [s.469-481]
Lousvlle niversitesi Tarih Blm / A.B.D. Birinci Dnya Sava srasnda propaganda iin pek ok sebep vard, fakat bunlardan en yaygn dman kt gsterme arzusuydu. Btn propaganda organizasyonlar dmanlarnn iyi taraflarn hasr alt etmeyi ve kt taraflarna vurgu yapmay amalamaktadr. Bunun en iyi bilinen rnei, I. Dnya Sava srasnda Alman kart propagandadr-sngnn ucundaki bebekler, alktan len Belikallar, tecavz edilen rahibeler Bu propagandann birincil amac, tarafsz kalanlar ngilterenin tarafna ekmektir ve tarafsz olanlarn banda da Amerika Birleik Devletleri gelmekteydi. Propaganda ayn zamanda propaganda yapann kendi tarafnn moralini ykseltmekte de faydaldr. Propaganda insanlarn, eytana/ktle kar dzenlenen kutsal bir hal seferinde savayorlarm gibi hissetmelerini salar. Baz durumlarda, zellikle de ikinci dnya savanda bu dorudur. nk, bu savata kar konulmas gereken ve eytan olduundan kuku duyulmayan bir dman vard. Birinci Dnya Savanda ise bir taraf dier taraftan daha kt olarak tanmlamak ok daha zordu ve bu yzden propagandaya daha fazla ihtiya vard. Dmanlar ktlemeye ynelik genel arzuya ilaveten, ngilizlerin Trklere kar yrttkleri propaganda kampanyasnn altnda ok daha spesifik bir gereke bulunmaktayd. Bunlardan birisi geleneksel ngiliz kamuoyudur. ngilizler Trklere kar olduka karmak duygulara sahipti. Bu bir zamanlar iin gerekten doruydu. Bunun belki de en gzel rnei, kamuoyunun zihninde mnavebeli bir ekilde etkili olan Disraeli ve Gladstoneun Trklere ynelik baklarnn belirginletii 1876daki Bulgar Sava dnemidir.1 Her eyden nce Trklerin kamuoyundaki imaj menfiydi; Trkler Bulgarlara vahet uygulamakla sulanmaktaydlar. Fakat ok ksa bir zaman iinde ngilizler fikir deitirdiler ve kamuoyu bu sefer de Osmanl mparatorluunu (ve tabii ki ngiliz karlarn) savunmak zere Ruslarla savamak iin alamaktaydlar. Bu dnemden I. Dnya Savana kadar geen dnemde pek ok seyyah, diplomat ve dier ngilizler Trkler hakknda nazik yazlar yazdlar ve grleri pek beenilmeyen dierlerinin, zellikle de ngiliz misyonerlerin ve din adamlarnn yazdklarn dengelemeye altlar. Bu kart abalar neticesinde yle bir anlay geliti; Trkler baz alardan kt olsalar da, hala pek ok iyi nitelikler tamaktalar. Onlar Hristiyan deillerdi, ama drst ve gvenilirlerdi. Yani Trk kelimesi iyiydi. Netice olarak, I. Dnya Savann banda ngilizlerin Trkler hakkndaki duygular menfi deildi. Bu, Trkler ve ngilizler savaa giritikleri zaman dahi byleydi. ngiltereye Trkler lehine olan baz haberler de gelmekte, hatta bu haberler hkmet ile ibirlii yapan gazetelerde bile grlmekteydi. Bu haberler, Trkleri onurlu insanlar ve Temiz savaan Trk eklinde tasvir etmekteydiler. ngiliz subaylar ve Trk subaylarnn pek ok ortak ynleri vard; onur her ikisi iin de

839

ok nemliydi, her biri tekinin szlerine ve eylemlerine gvenebilirdi. Bu deerlendirme ngiliz halkna da tanmaktayd. Bu, ngiliz hkmetinin ba dmanlarndan biri hakknda ngiliz halknn inanmasn ya da dnmesini istedii ey deildi. Tek suu size sadece siyaseten muhalefet etmek olan namuslu insanlara kar savamak ok zordur. Trklerin bu imajn deitirmek iin bir eyler yaplmas gerekmekteydi. ngiliz propagandasnn dier bir amac da Birleik Devletlerdeki Rusya imajn tersine evirmekti. ngiltere, ABDnin savata kendi saflarnda yer almasn ya da hi olmazsa tarafsz ama dostane kalmasn istemekteydi. ngilizlerin mttefiki olan Rusya, Yahudilere ynelik zulmlerinden dolay Amerikada hak ettii gibi kt bir imaja sahipti. 1915 ylnda, Almanlara kar yaplan bir Rus saldrs srasnda ok sayda Yahudi, Rus askerleri tarafndan katledilmiti. Bu vahetlere dair haberler ABDye de ulamt ve Amerikallarn ttifak devletlerini alglaynda Rusya menfi bir unsur olmutu. ngilizler, Yahudi nfuzunun Amerikada ok byk olmasndan dolay Ruslarn eylemlerinin ngilizlere zarar vermesinden ve Amerikay savan dnda kalmaya iteceinden korkmaktayd. Aslnda, Amerikadaki Yahudilerin gerek gc, o zamanlar, ok az olduu iin byle bir korkunun olmas glnt. Yahudilerin Gcne inanmak, siyasi gereklerden ziyade ngiliz n yarglarn gstermekteydi. Ancak, byk ve gl bir uluslararas Yahudi rgtne inan, ngiliz hkmetinde bile vard ve hkmet bu inanca dayanmak suretiyle harekete geti. Yahudilere kar bir Rus kym olduu gerekti ve inkar edilemezdi. Ruslarn Amerikallarn zihnindeki kt imajn tersine evirmenin tek yolunun, tilaf Devletleri iin ok daha kt bir imaj izmek gerektiini hissettiler, yani sz konusu olan, Almanlar ve Trkler iin mamul bir eytan imajyd. ngilizler, Hint Mslmanlarnn Osmanl mparatorluundaki Mslman kardeleri ile birlikte ttifak Devletlerine kar bir kutsal savaa -cihada- girimesinden de korkmaktaydlar. Aslnda bunun gereklemesi iin hibir zaman bir frsat olmad. Perde arkasnda grnen ise, bu dnemde ngilizlerin bir Mslman ihtilalinden korkmalaryd. ayet Trkleri eytan gibi gsterebilirlerse, o zaman Hindistanl Mslmanlar Mslman Trklerin gerekten kt Mslmanlar olduklarna ve herhangi bir savata pelerine dlebilecek cinsten Mslmanlar olmadklarna ikna edebileceklerdi. ngilizler iin, her eyden daha nemli olan Amerikallar tilaf Devletlerine (Merkezi Gler) kar evirebilmekti. Ariv kaytlarna bakanlar bilirler ki, savaa girmeden ok nceleri bile Wilson ynetimi ngilizler ve ttifak devletlerinden yanayd. Bunun yannda, Avrupann savana katlmak istemeyenler de vard, ne de olsa izolasyonizm George Washingtonun zamanndan beri bir Amerikan inanc haline gelmiti. Amerikallar savaa girmeleri iin bir meru gerekeye ihtiya duymaktaydlar. tilaf Devletlerinin gerekten kar olunmas gereken devletler olduuna ikna edilmeleri gerekmekteydi. Trkler ak bir hedefti, nk Trklere kar propaganda oktan Amerikann her yerinde balatlmt. Bir nesildir, Amerikal misyonerler ve onlarn Birleik Devletlerdeki destekileri Trkleri Hristiyanln dmanlar ve Hristiyanlara zulm eden zalimler olarak tantmaktaydlar. ngiliz propagandaclar, Osmanl mparatorluuna gitmi olan ve gazetelerde sk sk Hristiyan milletinin kahramanlar olarak

840

lanse edilen misyonerlerin grd byk saygy kendi karlar iin kullandlar. Amerikallarn misyonerlere ynelik sevgi ve sayg hisleri, pek ok Amerikal arasnda tilaf devletleri kart doal bir duygu haline getirmek zere, dinamik bir g olarak harekete geirilebilirdi. Bu duygu daha ok Amerikadaki Almanlar ve rlandallar arasnda ne kmaktayd. ayet Trkler misyonerlere zulmeden zalimler ve Hristiyanlarn katilleri olarak tasvir ediliyorsa, bu leke Almanlara da bulaabilirdi. Almanlar eytan Trklere destek veren ve onlarn dostu olan ve aslnda bu eytans Trkleri savaa iten bir millet olarak tasvir ederek, Almanlarn ne kadar kt olduklar Amerikan kamuoyuna gsterilebilecekti. Bu politika Amerikan kamuoyunu etkilemede byk baar salad. Kamuoyunun fikrini deitirme konusunda gvenilen ve Dileri Ofisine bal bir departman olarak alan ngiliz kurumu, ilk balarda Sava Propaganda Brosu olarak adlandrlmaktayd. Bu bro 1914 ylnda Wellington Evinde bulunmaktayd ve bronun direktr eref Payesine sahip olan C. F. Masterman idi. 1916 yl Aralk aynda bu bro, Albay John Buchan ynetiminde bir Enformasyon Departmanna dntrld ve Masterman da Buchann yardmclna getirildi. Daha sonra, 1918 ylnda Lord Beaverbrookun kontrolnde bir Enformasyon Bakanl kuruldu. Fakat, ngiliz propaganda faaliyetlerine katlan insanlar iin propaganda ofisi her zaman aynyd ve basite Wellington Evi (House) olarak tannmaktayd.2 Wellington Evi, ngiliz hkmetinin en iyi beyinlerinden bazlarn kendine ekmeyi baard. Tarihi Arnold Toynbee de 1914 ylndan itibaren Wellington Evine danmanlk yapmaktayd ve 1917 ylna kadar da, her gn toplanarak propaganda politikalarn belirleyen komisyonda yer ald. Bu siyaset belirleme komisyonunda Toynbeeye Lewis Namier, J. W. Headley Morley ve bir Oxford Klasikisi olan Edwyn Bevin ile pek ok tarihi daha elik etmekteydi.3 Grnte hkmet d vatansever rgtlerin yeleri ve baka zel ya da kamuya mal olmu isimler de bu grevli/resmi propagandaclarla ibirlii yapmlar ya da bunlarn talimatlar dorultusunda hareket etmilerdir.4 ngiliz niversiteleri de propaganda el kitapklar ve uzmanlk salamlardr. Dnemin standartlarna gre, ngiliz propaganda faaliyetleri olduka gelimiti. 1917 yl civarnda, Wellington Evinin 54 personeli bulunmaktayd ve dier departmanlar ve bakanlklardan da nemli lde yardmlar istemekteydi. Mevcut kaytlar, Wellington Evinin kitlesel bir giriim olduunu gstermektedir. Bu kaytlar ayn zamanda datlan yaynlarn saylarn da gstermektedir. (Ne yazk ki, bu kaytlar genellikle ferdi yaynlarn isimlerini vermemektedir.) Wellington Evinin ilk raporu (1915 Haziran) 17 ayr dilde yazlarak yaynlanm olan yaklak 2.5 milyon nsha kitap, bror ve dier yazl propaganda malzemesini listelemektedir. kinci rapor (1916 ubat) ise datlan 7 milyon nshann listesini gstermektedir. ngiliz Propagandas 1914 ylnda 45 deiik yayn datmtr; bu rakam 1915 ylnda 132ye, 1916da 202ye ve 1917 ylnda ise 469a kmtr.5 Ne yazk ki 1917den sonraki yllara ait datm kaytlar bulunmamaktadr. Ancak saynn giderek artmaya devam ettii tahmin edilebilir. Btn bunlar gizlice ve yaratc bir ekilde yaplmaktayd. Wellington Evinin vazifesi, dier btn propagandaclarnkine benzer olarak basitti. Bu vazifeler dmanlar mmkn olduunca kt gstermek, dostlar ve zellikle de ngilizleri olabileceince iyi

841

gstermekti. Bunlarn temel hedefini, doal olarak, Almanya oluturmaktayd, ancak Trklere ynelik de ciddi bir gayret sarf edilmekteydi. Propaganda bir centilmen oyunu olarak dnlmemekteydi. Toynbeenin kendisi de byle dnmekte ve bu yzdende bu ii brakmak istemekteydi. Yine de bu yaplmas gereken bir iti ve ngiliz centilmenleri de yapmaktan geri durmadlar. Ancak, muhtemelen yaptklar iten srekli utan duymaktaydlar ve bu yzden de sava biter bitmez, derhal Propaganda Ofisinin btn kaytlarn imha ettiler. Tabi bu propaganda ofisinin sava srasndaki faaliyetlerinin neler olduunu ortaya karmamz gletirmektedir. ans eseri, Wellington Evinin baz kaytlar ngiliz Hkmetinin dier ofislerine gnderilmitir. Orijinalleri imha edilmi olmasna ramen, kopyalar Dileri Ofisinin ilgili departmanlarnda, zellikle de ABD ile alakal kaytlar Dileri Ofisinde korunmutur. Belgelerin says olduka mtevazidir, ancak Wellington Evinin Trklere kar operasyonlarnn kk bir ksmn gstermektedir. Tarihi kaytlar karartma gayretlerine ramen, Wellington Evinin aktel yaynlar hakknda iyi bir kaynak bulunmaktadr: Wellington Evi tarafndan datlan propaganda kitaplarnn kaytlar sabit bir kitapta el yazsyla tutulmu ve dikkatli bir ekilde korunmutur. Bu kitap, propaganda ofisi tarafndan datlan ya da hibe edilen kitaplarn; kendileri iin yazlan kitaplarn ve bakalar tarafndan yazlmakla birlikte bunlar tarafndan satn alnarak datlm olan kitaplarn bir listesini de iermektedir. Dier btn her eyi imha etmelerine ramen, Wellington Evi, imha etmek iin bir sebep bulamadklarndan olsa gerek, bu kayt kitaplarnn kopyalarn bu imhann dnda tutmutur. Bu kitaplar, Dileri Ofisi Ktphanesine gnderilmiler ve daha sonra da bunlar aratrmaclarn istifadesine sunulmulardr. Bu konuda, bu yayn kaytlarnn sradan bir kayt olarak ele alnd ve bu yzden imha edilmedikleri teorisi ileri srlebilir.6 Ancak, bu sabit kitabn yarm olduuna inanmak iin bir sebebimiz var; nk Wellington Evinin entelektel damgasn tayan ok byk saydaki sava dnemi kitaplar bu kaytlarda grlmemektedir. Hatta bu kitaplardan bazlar bizzat Wellington Evi yeleri tarafndan kaleme alnmtr. Yine de, bu kaytlar ngiliz propaganda ofisinin faaliyetlerinin bir resmini karmak iin yeterlidir. Tablo I. Osmanl mparatorluuna Dair Wellington Evi Kitaplar7

* E.F. Benson, Crescent and Iron Cross, London, Hodder and Stoughton, 1918; New York, Doran, 1918. * E.F. Benson, Deutschland ber Allah, London and New York, Hodder and Stoughton, 1917. * British Palestine Committee, Palestine, reprint of article from November 24, 1917, London, Hayman, Christy, and Lilly, 1917; New York, Doran, 1918. * The Clean-Fighting Turk, a Spurious Claim. reprinted from The Times of February 20, 1917. * Israel Cohen, The Turkish Persecution of the Jews, Passmore and Sons, 1918. * The Commercial Future of Baghdad, Complete Press, London, 1917.

842

* Edward Cook, Britain and Turkey, London, Macmillan, 1914. * Delegates of the Red Cross, Turkish Prisoners in Egypt, Red Cross, London, 1917. * Leon Dominian, The Frontiers of Language and Nationality in Europe, New York, Henry Holt, 1917. * Faiz El-Ghusein, Bedouin Notable of Damascus [sic], Martyred Armenia, London, C. Arthur Pearson, 1917; New York, Doran, 1918. * General Sir Edmund Allenbys Despatch of 10th December, 1917, on the Operations in Egypt and Palestine from 28th June, 1917, till the Capture of Jerusalem (11th December, 1917), reprint from The London Gazette of January 22, 1918, London, H.M. Stationery Office, 1918. * S. Georgevitch, Serbia and Kossovo [yaync bilinmiyor]. * Germany, Turkey, and Armenia: Selections of Documentary Evidence relating to Armenian Atrocities, London, J.J. Keliher & Co., 1917. * Great Britain, Palestine, and the Jews: Jewrys Celebration of Its National Charter, London, The Zionist Organization, 1918; New York, Doran, 1918. * Great Britain, Palestine, and the Jews: A Survey of Christian Opinion, London, The Zionist Organization, 1918. * A.P. Hacobian, Armenia and the War, London, Hodder and Stoughton, 1917; New York, Doran, 1917. * E.W.G. Masterman, The Deliverance of Jerusalem, London, Hodder and Stoughton, 1918; New York, Doran, 1918. * Basil Mathews, The Freedom of Jerusalem, London and New York, Hodder and Stoughton, 1918. * Esther Mugerditchian, From Turkish Toils: an Armenian Familys Escape, London, C. Arthur Pearson, 1918; New York, Doran, 1918. * Martin Niepage, The Horrors of Aleppo, Seen by a German Eyewitness, London, T. Fisher Unwin, 1917. * The Ottoman Domination, London, Fisher Unwin, 1917. * Canon Parfit, Mesopotamia: the Key to the Future, London, Hodder and Stoughton, 1917; New York, Doran, 1918.

843

* Pavle Popovic, Serbian Macedonia, The Near East, Devonshire Square [sic, no other information]. * Report on the Pan-Turanian Movement [bilgi yok]. * R.W. Seton-Watson, Serbia, Yesterday, Today and Tomorrow: a School Address, Vacher and Sons, 1916. * George Adam Smith, Syria and the Holy Land, London, Hodder and Stoughton, 1918. * Harry Stuermer, Two War Years in Constantinople, London, Hodder and Stoughton, 1917; New York, Doran, 1917. * Subject Nationalities of the German Alliance (with a Map Drawn from German Sources), London and New York, Cassell and Co, 1917. * Syria During March 1916: Her Miseries and Disasters, London, Sir Joseph Causton and Son 1916. [listed separately] * S. Tolkowsky, The Jewish Colonisation in Palestine, London, The Zionist Organization, 1918. * Arnold J. Toynbee, Armenian Atrocities: the Murder of a Nation, London and New York, Hodder and Stoughton, 1915. * Arnold J. Toynbee, ed., The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916, London: H.M. Stationery Office, 1916;8 London and New York, Hodder and Stoughton, 1916. * Arnold J. Toynbee, Turkey: A Past and a Future, London, Hodder and Stoughton, 1917; New York, Doran,1917 * Arnold J. Toynbee, The Murderous Tyranny of the Turks, London, Hodder and Stoughton, 1917; New York, Doran,1917. * Josiah Wedgwood, M.P., With Machine-Guns in Gallipoli, London, Darling and Sons, 1915. * Chaim Weizmann and Richard Gottheil, What is Zionism?, two chapters from Zionism and the Jewish Future, London, The Zionist Organization, 1918. * J.S. Willmore, The Welfare of Egypt, London and New York, Hodder and Stoughton, 1917. Bu kaytlarda listelenen yaynlar sadece kitaplar ve byk brorlerden olumaktayd. Bunlar basn aklamalarn, makaleleri ve dier materyalleri iermemekteydi. Propagandann genel temas ise btn yaynlarda tutarllk gstermekteydi:

844

Trkler, ynettikleri btn lkeleri harabeye eviren cahil yneticilerdir. Ortadouda Avrupal bir ynetim ok daha tercih sebebidir. Trkler, zellikle Hristiyanlktan olmak zere, dier btn dinlerden nefret eden Mslmanlardr. Bunlar her zaman Hristiyanlara kt davranmlardr. Trkler Hristiyanlara kar insanlk d zulmlerin sululardrlar, bu sular kitle katliamlar ve korkun cinsel sular da kapsamaktadr. Ya bu eylemlerin yaplmasna talimat vermek suretiyle, ya da Trkleri durdurmaya muktedir olmalarna ramen bunu yapmamalarndan dolay Trklerin bu eytani amellerinin arkasnda Almanlar bulunmaktadr. Osmanl mparatorluundaki halk kitleleri kurtulu iin ngilizleri beklemektedir. Bunlara, ngilizlerin Msr ve Hindistanda sunduu iyi ynetimi takdir eden Mslmanlar da dahildir. ngiliz propagandas, Almanlar Trklerle alakalandrmak iin zel bir gayret sarf etmitir. Bu, zellikle Almanlardan yana olduka yksek bir hassasiyetin olduu ama Mslmanlara fazla itibar edilmeyen Birleik Devletlerde tam bir istihbarat iiydi. ngiliz propagandas, eytani Mslmanlarla ve Asyal Trklerle birlikte hareket eden Almanlarn gerek Avrupallar olamayacan ispatlamaktayd. Wellington Evi yaynlar, ngilterede genellikle Hodder ve Stoughton tarafndan baslmaktayd. Amerikada ise seilen yaync Doran idi. Bu, bir ksm Hodder ve bir ksm ise Stoughtonun olan bir firmayd, ayrca Hodder ve Stoughton baz ciltleri de New Yorktaki kendi matbaalarnda basmaktayd. Wellington Evine gre, yaync firmann bandaki adam olan George H. Doran, New Yorkta (Birlemi Devletlerdeki ngiliz propaganda faaliyetlerinin burada oturan ba olan) Geoffrey Butler ile yakn bir ibirlii iindeydi ve Amerikan Misyonunun ba olan Lord Northcliffe ile de temas halindeydi. Doran, ABDde Wellington Evi iin byk miktarlarda kitaplar ve brorler basarak datt ve bunlara bakldnda Bay Dorann Wellington Evinin bir temsilcisi olduu sylenebilir9 Toynbee ve bakalarnn Alman kart kitaplarnda olduu gibi, Toynbeenin Trkler aleyhine yazd The Murderous Tyranny of the Turks10 ve Turkey: a Past and a Future11 gibi ksa kitaplar da Amerikada Doran tarafndan yeniden yaynland. Doran ayrca, Yakn Dounun Kurtuluu iin bir alma da dahil olmak zere Trkleri hedef alan ok sayda misyoner risalesini de yaynlad. Doran, Wellington Evi listesinde yer almayan baka propaganda yaznlarn da yaynlad, bunlar arasnda ngiliz Filistin Komitesinin hazrlad baka kitaplar da vardr. Wellington Evi kaytlarnn byk ounluu imha edildii iin, bunlarn da ngiliz Propagandas tarafndan desteklenip desteklenmediini bilemiyoruz. Ariv kaytlarnn imha edilmi olmasndan dolay, Wellington Evinin ferdi propaganda malzemelerinin retimindeki paynn ne kadar olduunu bilmemiz mmkn deil. Toynbeenin almalarnn propaganda brosundaki pozisyonu tarafndan hzlandrld bilinmektedir; bundan ve Hodder ve Stoughton tarafndan baslan dier kitaplarn ettlerinden grlmektedir ki btn bu

845

kitaplara Wellington Evi ya da dier hkmet kurumlar tarafndan n ayak olunmutur. Hodder ve Stoughtonun kitaplarnda birbirine benzer ekilde, ngilizlerin sava sonrasnda ellerinde tutma politikas izledikleri Filistin ve Iraktaki ngiliz ynetiminin merulatrlmas bir tesadf olamaz. Ya da propagandann bandaki adam olan Mastermann kendi kitaplarn bu yayn evinde bastrmas da bir tesadf deildir phesiz. ngilizler tarafndan datlan dier kitaplar da nemli lde ngiliz propaganda amalarna uygun kitaplard. Bir Amerikal Ermeni tarafndan New Yorktaki Amerikan Corafya Cemiyeti12 iin yazlan The Frontiers of Language and Nationality in Europe adl kitap da bunlardan biridir. Siyonist rgtn eserleri de Dileri Ofisi ile ibirlii iinde olmalarna ramen bu rgtn kendisi tarafndan retilmekteydi.13 te yandan Toynbeenin, Mastermann ve listede yer almayan dier yazarlarn almalar propaganda brosunun birer rndr, ngiliz siyasi gndeminin bir katalou gibi okunan Bensonun eserleri de muhtemelen ayn cinstendir. Basil Mathews de propaganda amal dier bir kitap yazmtr, Christ and the World at War (sa ve Savaan Dnya) isimli bu kitap, isminden tahmin edilecei gibi, bir vaazlar koleksiyonu idi. Hodder, Stoughton ve Doran yayn evlerinin Wellington Evi ile yakn balantlarndan dolay, sz konusu bu yayn evlerinin listede yer alan btn yaynlar muhtemelen ngiliz hkmetinin tevikleriyle hazrlanan yaynlardr. Kayt kitabndaki yaynlar listesi olduka uzundur, ancak Orta Dou hakknda ok snrl sayda kitap mevcuttur. Tablo sadece baz ciltleri vermektedir, ancak bu kadar bile Wellington Evinin ilgi sahasnn ya da kapsamnn ne kadar geni olduu konusunda bir fikir vermektedir. Bunlar, Filistin, Yahudiler ve Siyonizm ve zellikle de Trkleri iermektedir. Tablo I. Kayt kitabnda yer alan ve mesela Almanlar ve Trkler ya da Almanlarn Orta Douda ne yaptklar gibi eitli konular ileyen pek ok dier kitaba yer vermemitir. Bu darda braklan yaynlar arasnda bile ok byk sayda kitaplar bulunmaktadr. rnek tekil etsinler iin, bu kitaplardan bazlar, aada analiz edilmek zere seilmilerdir. Arnold Toynbeenin Propagandas Propaganda Brosunun en gl elemanlarndan biri olmasna ramen, Arnold J. Toynbeenin Wellington Evi iin yazd hibir kitabnda kime altna dair bir iaret yoktur. Toynbee, yazdklarn kendi namna yazan bir bilim adam eklindeki imajn korumay hep baarmtr. The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916 (Osmanl mparatorluunda Ermenilere Kar Muamele, 1915-1916) adl kitap Arnold Toynbeenin ngiliz Propaganda faaliyetlerine yapt en byk katkdr. Bu kitap grnte Viscount Brycen bir eseridir, fakat gerekte neredeyse tamam Toynbeenin kendi rndr. Kitabn giriinde yaynlanan resmi hikaye, Brycen Ermeniler tarafndan kendisine gnderilen kaytlar okuduunda hayret ve korku iinde kaldn anlatmaktadr. Bu yzden de o gerekleri toplayarak bir kitap yazmaya karar vermitir. Byle bir kitap telif edip edemeyeceini Toynbeeye sormutur. Daha sonra birlikte bu kitab Dileri Bakan olan Lord Greye sunmulardr. Lord Grey de bunu Parlamentoda prezente etmitir. Parlamento bu kitaptan ok etkilenmi ve bir talimatla yaynlanmasn istemitir. Aslnda bunlarn hibiri gerek

846

deildi. Gerek olan, Wellington Evinin bir propaganda cildi iin Bryceden talepte bulunmas ve Bronun elemanlarndan Toynbeenin bu almay derleyebileceini teklif etmesinden ibarettir. Bryce Raporunun objektif gzlemcilerin raporlarnn bir derlemesi olduu sanlmaktadr. Oysa gerekte, yaynlanan raporlarn ana kaynan Ermeni bireyler ve Ermeni rgtlerin gndermi olduu mektuplar oluturmaktayd. Ararat ve Gotnak gibi Ermeni gazeteleri de kaynaklar arasndayd. Fakat, belgelerin ana kaynaklar Amerikan misyonerleri ve misyonerlik rgtleriydi. Bunlarn salad materyaller hakknda neden bu kadar phe duyulduunu anlayabilmek iin, misyonerlerin kendilerinin incelenmesi gerekmektedir. Amerikan Protestan misyonerler 1915 ile 1923 yllar arasnda tam sekiz yl boyunca bir Trkleri ktlme politikasyla megul olmulardr.14 Kendi misyoner rgtlerini kurmak bunlarn amalarndan sadece biri idi, fakat asl amalar ok daha iyiydi. Bunlarn temel amac, aslnda, alk eken Ermeni ve Sryani Hristiyanlara yiyecek temin edebilmek ve yetimlere koruma/barnma salayabilmek iin para toplamakt. Bu gerekten iyi bir amat. Bunlar olduka sessiz aralar kullanarak para toplamaktaydlar. Ancak bunlarn propagandas her adan Trkleri ktlemekteydi, nk hibir ey korkun bir dmann basklar altnda ezilen ve kurtulular iin katkda bulunulmazsa lecekleri eklinde bir tablo izilmesi kadar yardm toplamay kolaylatramazd. Misyonerlerin btn yazlarnda Trkler hibir zaman kurbanlar olarak gsterilmemitir, Ermeniler ise hep kurbandr bu yaznlarda. Ermeniler asla ldrmemilerdir, Trkler ise srekli katletmektedirler. Trklerin yetimlere zulm ettikleri, Trklerin her eyi yakp ykt, Trklerin Ermeni kadnlar ak artrmayla satt, Anadolunun dousunun tamamnda Ermenilerin ounlukta olduu, btn gen Ermeni erkeklerin Trkler tarafndan ldrld, btn Hristiyan kadnlarn tek tek Trklerin tecavzne urad dnlmekteydi. Trkler eitimden nefret etmekte ve srekli olarak eitimlilere zulm etmekteydi. Hibir Hristiyan asla Osmanl hkmetinin bir paras olamamt. Trkler Hristiyanlara ihtiya duyuyorlard, nk kendileri rk olarak doktor, di hekimi, terzi, marangoz, ve azck yetenek isteyen btn meslekler ve ticaret konusunda yeteneksizlerdi. Misyonerler ayrca, Trklerin imdi Ermenileri katlettiini yazmakta ve Trkler beyni olan tek halk olan Ermenileri yok ettikleri iin ve aklsz Trkler lkeyi kendi balarna ynetemeyecekleri iin Batlalarn Osmanl mparatorluunu ynetmek zorunda kalacan yazmaktaydlar.15 Misyonerlerin tasvirlerine gre Ermeniler, dier Yakn Dou sakinlerinden ok daha mutluydular. Mslmanlar ise skntl yzler, solgun yzler, endieli yzler, bakmsz yzler, mell yzler, a yzler, kk ocuklarn hasta yzleri ve eki ve ask bir hal alan yal yzlere16 sahiptiler. Ama Ermeniler hep glmserdi. Protestan misyonerliinin esas propagandas, phesiz, dinseldi. Amerikan yardm

rgtlerinin17 lideri olan James L. Barton yle yazmaktayd, (Ermeniler) kendi hatalarndan dolay ac ekmiyorlar, onlar Hibir Hristiyan gcnn kendilerini koruyamayaca topraklar zerinde

847

bulunduklarndan dolay ve gerek anlamda say kalplerinden skp atp yerine Muhammedi koymadklar iin ac ekmekteydiler.18 Misyonerlerle ngiliz Propaganda Brosu arasnda tam bir ibirlii vard. Toynbeeye malzemeler gndermekte ve karlnda da Wellington Evinin propaganda materyallerini datmaktaydlar. Mesela, Toynbeenin Ermeni Vahetleri adl kitab, Amerikada, misyoner yardm kurulular tarafndan bin adet datlmtr. Amerika Birleik Devletleri Ynetimi de, devletin datm sistemlerini kullanmak suretiyle misyonerlik materyallerini gidecekleri yerlere gndermitir. Amerikan Ynetimi, belirli blmlerinden alntlar yapmalar iin misyonerlere gizli belgeler de vermitir. Bunu da Toynbeenin izledii metotla ile kamufle etmilerdir, Her ne koulda olunursa olunsun kaynak aklanmaz. Misyoner kurulularn liderleri arasnda Toynbeeye en fazla propaganda malzemesi salayanlar James Barton ve William Rockwell idi. James Barton misyonerlik faaliyetlerini Anadoluda srdrmekteydi. O Kongre iin alan bir papazd ve D Misyonlar iin Amerikan Komiserler Kurulunun bayd, bu Amerikan misyonerlik gruplarnn en by idi. Barton ayrca temel yardm kuruluu olan Ermeni ve Sryaniler in Amerikan Yardm Komitesinin de bakanyd. William Rockwell de Columbia lahiyat Seminerinde faaliyet gsteren bir papazd. O ayn zamanda Amerikan Komitesinin Ba Propagandacsyd. Toynbeeye kaynak salama konusunda bu ikisine svireden de Leopold Favre katlmaktayd. Favre, Birinci Dnya Savandaki Ermeni vahetleri koleksiyonlarndan ilkini, Quelques Documents sur le sort des Armeniens en 1915, meydana getirmi olan kiidir. Msr Babakanl yapm olan Boghos Nubar Paa da imdi Ermeni Ulusal Delegasyonunun banda bulunmaktayd ve o da belge salamada katklarda bulunmaktayd. Barton, Rockwell, Favre ve Nubar btn bu insanlar Toynbeeye malzeme salamaktaydlar, el yazmalarn okumaktalar, dzeltme nerilerinde bulunmaktalar ve tashih yapmaktaydlar. Nubar bir belge hakknda Toynbeeye bir mektup yazarak, bu belgenin Trklere ok sempatik davrandn hissettiini belirtmi ve Toynbee de Trkleri savunan bu blm iptal etmitir. Mavi Kitap-Blue Book olarak adlandrlan Bryce cildi, Bryce tarafndan yazlan bir giri yazsyla mektuplar, brorler ve makalelerin derlenmesinden olumaktadr. Bu giri ise, Trklerin iddetle knayan bir bak asyla Ermeni tarihinin bir zetinden ibarettir. Mavi Kitaptaki belgelerde, kaynaklarn ou belirtilmemektedir. Mantkl bir ekilde bunun sz konusu kaynaklar korumak amacyla yapld iddia edilmektedir. Bu kaynaklar, A, B, C, X, F gibi harflerle temsil edilmekte ya da kaynaklar iin bir seyyah veya yabanc bir sakin gibi kelimeler kullanlmaktayd. Yer isimleri de gizlenmekteydi. Kaynaklarn gizlenmesi, Mavi Kitapta bulunan belgeleri aslnda Ermeni Meselesinin ar derecede tek tarafl grldn gstermektedir. Ancak, kaynaklarn kimlikleri bilinse belki bu grnt deiecektir. Gizli kaynaklarn kimliklerinin, ngiliz Kamu Kayt Ofisinde bulunan bir kk kitapk

848

iinde olduu ortaya karlmtr.19 Kitapk Toynbeenin kaynaklarn tanmlamaktadr. Son zamanlarda, Mavi Kitabn oluumu hakknda Arnold Toynbeenin yazlar da Kamu Kayt Ofisinde bulunmutur.20 Sz konusu kitapk ve Toynbeenin kaytlar ilgin bir hikayeyi de ortaya karmtr, bir aldatma hikayesini. Toynbee ve Wellington Evi gerekten kaynaklarn korumaya gayret etmi olabilirler. Ancak, te yandan, kaynaklarn akladklarnda yaptklar aldatmacalar ve saptrmalar ortaya kaca iin de bunlar gizlemeyi yelemilerdir. Bunun yerine, Bryce bahse konu olan Giriinde unlar yazmaktadr, Muhtemel btn kaynaklar grld ve Cevap verenler birbirlerini tanmamaktadrlar. Bu aka bir yalandr. Sz konusu yazarlarn bir ksm yazmadan nce notlarn birbirlerinkiyle karlatran misyonerlerdi. Mektuplarnda, Toynbee raporlarn nasl da bir birine benzediinden bahsetmektedir. O, yazarlarn yazlarn yazmadan nce dierlerinin yazdklarn okuduunu ya da yazmadan nce yazarlarn kendi aralarnda konutuklarn anlamt. Ancak, Mavi Kitap, raporlar tamamen bamsz olduklarndan dolay hikayelerdeki benzerliklerin sadece onlarn doruluunu ispatlayacan sylemekteydi. Benzerlikler aka bunlarn gvenilirliini ispatlamaktayd. Yazarlarn birbirlerini tanmadklar laf ise iki yzllkten, te bir yaland, nk baz durumlarda ayn kiiler baka baka isimler altnda tekrar tekrar kullanlmaktayd. Bunlara bir rnek, Mersovandaki Amerikan misyonerlik kolejinde bir profesr olan Profesr Xenidesdir. Bu kiiden adet alnt yaplmtr. lk iki alntda X Kolejinden bir profesr olarak tantlmaktadr. O gerekten bir kolejde profesrd, ama rencilerinin tamamnn Ermeni olduu bir kolejde ve kendisi de bir Yunand. Eer gerek kimlii verilmi olsa, bu bilgi okuyucularn onun yazdklarn daha doru deerlendirmesini salayacakt, ama gerek kimliinin neden gizlendiini anlamak da zor deil. Xenides tamamen farkl bir baka ifadede de kaynak olarak kullanlm ancak bu sefer Ermeni milliyetinden olmayan bir seyyah eklinde tantlmtr. Bu objektif olarak doru ama yine de aldatmacadr. O bir Yunand ve zaman zaman evinin birka mil tesine gidip geldiinden dolay da bir seyyah idi (!). Mamafih, Mavi Kitapa gre o tamamiyle farkl iki kiiyi. Ancak hibir pheye yer brakmayacak ekilde bir numaral Profesr Xenides, iki numaral Profesr Xenides ile tamamen ayn grleri paylamaktayd. Olaylar duyan - aslnda rapor ettikleri eylerin neredeyse hi birini asla kendi gzleriyle grmemilerdir- misyonerler baz zamanlar sadece Amerikan seyyahlar olarak tantlmlardr. Eer bu kitaba inanlacak olursa, Birinci Dnya Sava dnemi srasnda inanlmaz sayda ok Amerikal seyyahn btn Anadoluyu dolat dnlebilir. Aslnda, bunlarn hepsi misyonerler, ya da onlarn karlar veya kz kardeleridir. Btn hepsi seyyahlar olarak tantlmaktadr. Bunu okuyan okuyucular bunlarn Amerikadan gelmi seyyahlar olduklarn dneceklerdir, ancak gerek byle deildir. nemli sayda yazar, sadece Yetkili Bir Kaynak eklinde listelenmitir. Buna sadece Yetkili Bir Kaynak olarak tanmlanan Ermeni patrii de dahildir.

849

Yazarlarn en geni grubunu, yz elli belgeden elli dokuzunu yazan Amerikan misyonerler oluturmaktadr. kinci srada bireysel olarak, elli iki belge ile Ermeniler gelmektedir. ou kere bunlarn sadece isimleri bilinmekte, sadece isimlerinden ise bunlarn kim olduklar anlalamamaktadr. ou durumda ise bunlarn isimleri bile bilinmemekte ve sadece Bir Ermeni olarak tantlmaktadrlar. Pek ou ne duyduunu rapor ederken, sadece ok az grdklerini aktarmaktadr. artc bir ekilde Objektivite iddiasyla alt belge Osmanllarn yeminli dmanlar olan Danak partisi tarafndan gnderilmitir. Bu, Vandaki isyandan en fazla sorumlu olan devrimcilerin partisidir ve bu blge ile daha pek ok blgeyi Trkler ve Mslmanlardan almaya teebbs etmilerdir ve Dounun Mslmanlarna zulm etmilerdir. Dier makaleler de, Danak ve Ermeni Davasna sempatiyle bakan dier gazeteler de dahil olmak zere gazeteler tarafndan temin edilmitir. Dier Ermeni siyasi temsilcilikler tarafndan da belgeler gnderilmitir. Bu kaynaklar X, Y ve Z eklinde tanmlamak bu kaynaklar daha fazla saklamak iindir. Bu yzden yazarlarn pek ou bilinmemektedir. Pek ok belgede ise, sadece alntlar alp gndermi olan kiinin ismi, bir Amerikan Konsolosu gibi, bilinmekteydi. Ne Toynbee, ne de bir bakas bu ifadelerin gerekten kimler tarafndan yazldn bilmemekteydi. Toynbeenin bildii tek kaynak, sadece bir Amerikan Misyonerinin karsyd ve bu kargaann hakim olduu dnemde misyon merkezinden asla ayrlmam olan bir kadnd. Bu kadn da sadece mlteci olarak tanmlanmaktadr. Toynbee, Brycea Belgelerin yzde otuz -otuz drdnn gerek yazarlarn bilmiyorum diye yazmaktayd. Ancak, bu bilinmeyen/tannmayan yazarlar aynen tannan-bilinen yazarlar gibi kitapta yer almaktaydlar. unu da sylemek gerekir belki, Toynbee gerekten de bu insanlarn kim olduunu renmeye almaktayd. Mesela, gnderdii bir belgelerin kaynaklarnn kimler olduunu renmek zere Bartona bir mektup yazmtr. Barton ise bilmediini sylemitir. Toynbeenin bilmedii sadece isimler deildi, o ayn zamanda mektuplarn orijinallerini de asla grmemiti ve bunlarn kendisine nasl ulatndan da habersizdi. Bartonun baz bilgiler verdii zamanlar ise verilen bilgiler adeta dalga niteliindeydi: Dost bir gcn bir vatanda tarafndan yazlmtr, Birleik Devletler konsolosu tarafndan gnderilen bir ifadedir, ya da smi verilmeyen bir Amerikal yetkilinin ifadesidir. Amerikan misyoner kuruluunun ba propagandacs Rockwell, Toynbeeye pek ok hikayeyi kendisinin ahsen bastn ama bu hikayelerin yazarlarnn kimler olduunu bilmediini yazmaktayd. Favre de benzer eyler yazmt. Bazlarn tanyordu ama ounu deil. Gnderdikleri ifadelerin ait olduu kiilerin kimlikleri sorulduunda Danak Partisi de, hikayeleri yazan ya da anlatanlarn hibirinin kimliklerini bilmediklerini sylemekteydi. Hibirinin kimlii bilinmiyordu ve yine de Toynbee bunlarn hepsini kulland. O, kimliklerini bilmedii iin bu bilinmeyen kaynaklar A, B, C ya da Bir Seyyah eklinde isimlendirdi ve hepsini kitaplarnda kulland. Mavi Kitap ile olan ana problem yazdklarnn tamamnn gerek d olmas deildir. Belgelerin bazlar kesin bir ekilde dorudur. Esas problem, dier tarafa hibir ekilde sz hakk verilmemesidir. Sanki hibir Trk lmemi, hibir Ermeni ldrmemitir. Ermeni etelerden, Osmanl Parlamentosundaki Ermeni temsilcilerin Ruslarla ibirlii yaparak Trklere kar savaan silahl

850

etelere liderlik ettiklerinden, Osmanl memurlarnn/subaylarnn katledilmesinden, Osmanllarn iletiim hatlarnn Ermeniler tarafndan kesilmesinden, Osmanl ehirlerini ele geirmeye teebbs etmelerinden, Vanda giritikleri kitle katliamlarndan, bir milyondan fazla Mslmann Ruslar ve Ermeniler tarafndan ge zorlanmasndan hi sz edilmemektedir. Buna ramen Bryce, Mmkn olan btn kaynaklarla grlmtr diyebilmektedir. Toynbeenin The Armenian Atrocities -Ermeni Vaheti, the Murder of a Nation- Bir Milletin Katli adl eserlerine ksaca bakmakta yarar vardr. Toynbee Ermeni Vahetinde, Bryce Raporundaki sulamalar ve delilleri zetlemekte, fakat btn suu Almanlara ykmak iin byk aba harcamaktadr, bunu iin de Kahireden telgraflar ve New Yorktaki Ermeni yaynlarnda kan mektuplar delil olarak kullanmak suretiyle iddialarn kantlamaktadr. Bu kk kitap, tipik bir propaganda kitab olarak Trklerin eytanlklarnn bir katalou niteliindedir. Ancak, Toynbeenin yazlarndaki bir olaydan bahsetmeye deer: Toynbee kitabnda, skenderiyeye gelen Ermeni mlteciler korkun aclar ekmekteydi, hastalk, kt hava koullar ve alktan lmekteydiler diye yazmaktayd. Bu ifadeler, bu insanlarn bakmn stlenen skenderiyedeki ngilizleri biraz zd. ngiliz misyonunun skenderiyedeki bakanlar, D likiler Ofisine zehir zemberek mektuplarla Ermeni mltecileri beslediklerini ve Ermenilerin alk ya da hastalktan lmediini yazarak ikayetlerini dile getirdiler. Hem lmler, hem de doumlar tamamiyle normal seyrinde gitmekteydi. Toynbee zr dilemek zorunda kald. Toynbeenin bir baka kitab olan The Murderous Tyranny of the Turks-Trklerin Katil Tiranl, baz alntlar asndan ve Wellington Evinin rettii kitap trne bir rnek olmas asndan ilgintir. Temsilen birka seme yapacak olursak: Toynbee, Trkler kendilerinden daha stn olan halklar sakatlamak ve arptmakla uramaktadrlar, demektedir. Toynbeenin iddiasna gre, balangcndan itibaren btn Trk tarihi boyunca bu byle olmutur, Trkler daha stn olan halklar sakatlam ve ezmilerdir. Bylesine rk bir ifadenin ele alnmasna gerek bile bulunmamaktadr. Toynbeeye gre, 1913 ylnda Trkler Arnavutlar yok etmeye almlardr, bu kesin ve ak bir yalandr. Yine Toynbeeye gre, Balkan savalarndan sonra Trkler kendi topraklar zerinde kalan btn Yunanlar ve Slavlar yok etmilerdir. Bu, Toynbeeye gre lm olmalar gereken ama gerekte yaamakta olan ve Trklerin Kurtulu Sava srasnda Trklere kar savaan tm Yunanlar olduka artm olmal. Toynbee ayrca, Trklerin Araplara saldrdn, ve aslnda bu saldr ile birlikte btn Araplar yok etmeyi planladklarn iddia etmektedir. Toynbeeye gre, Trkler hibir medeniyete sahip deildir: Onlar, askeri iddet ve hile geleneinden baka bir eye sahip olmamlardr. Aslnda bu, bir kitabn ve bir tarihinin deersizliinin inanlmaz bir hicvidir. Turkey: a Past and a Future-Trkiye: Gemi ve Gelecek adl kitabnda, Toynbee sulamalarda bulunurken ok daha mutedil davranmakta ve Almanlar, Ermenilerin ldrlmesi iin emir vermekle deil, sadece su ortakl ile itham etmektedir. Almanlarla mukayese edildiinde Trkler bundan da faydalanmaktadr. Kitabn bilimsellii en iyi ekilde, ilave edilen bir haritada grlmektedir. Bu harita, gerekte blge nfusunun te ikisinden fazlas Mslman olmasna ramen Dou Anadolu nfusunu Ermeni olarak gstermektedir.

851

Wellngton Evinin Dier Yaynlar Wellington Evinin dier bir kitab da, yine Bryce Raporuna dayanan ve A. P. Hacobyan tarafndan yazlan, Bryce tarafndan ise bir nsz yazlan Armenia and the War-Ermenistan ve Sava adl kitaptr. Kitabn yzde 12si Bryce Raporundan alntlardan ibarettir. Kalan ksm iin ise Aslen rann sfahan ehrinden bir aileye mensup olan, ama imdi ngilterede ikamet etmekte olan bir Ermeni beyefendisinin rndr. Onun, sylediklerini samimi bilgiler ve yurtsever duygularla anlatt grlmektedir21 denilmektedir. Bir kez daha anonim bir itiraf ve bu sefer rann sfahan kentinden bir Ermeni ailesinin yesi (yani herhangi bir Trk-Ermeni atmasndan uzak biri). Ermenistan ve Sava adl kitap, ngiliz propagandasnn temel temasn tekrarlamaktadr: Almanya Trklerle ayn safta yer almakla ve katliamlar onaylamakla byk bir hata ierisinedir. Dnya Mslmanlar, her biri ynettikleri Mslman toplumlarn takdirlerini kazanm olan ngiltere, Fransa ve Rusyann siyasi ynetiminden memnun olacaklardr. Bir blmn tamam Mark Sykestan yaplan alntlarla temiz bir sava veren Trk grnn reddine ayrlmtr. Amerikann savaa girmesini salamak iin bir tez gelitirilmitir. Wellington Evinin kartlar/eli akt. Kitaplarn dier blmleri Ermenileri ve Trkleri rk bir bak asndan tasvir etmektedir, ve genellikle Ermenilerin erdemlerinden bahsedilirken, Trkler iin ise tam tersi niteliklere sahip olduklar ve milli karakterleri haline gelen bu zelliklerini de hibir eyin deitiremeyecei anlatlmaktadr: Bir rk olarak Trkler, kanla lekelenmi tarihlerinin sayfalarn dolduran uzun antlar dizesine benzer dier ve daha byk bir ant daha eklemitir, bu da onlarn vahi tabiatlarnn deitirilemez olduunun bir kantdr. Onlarla konuurken akl yrtemez ya da onlarla tartamazsnz. Byle bir tabiattan/ftrattan adalet ya da sradan insan hissiyat da beklenemez.22 Hacobiyan, Moollar Trklermi gibi gsteren ve bunun Trkn sabit tabiat olduunu gsterdiini iddia eden taktikler de dahil olmak zere, seici ve doru olmayan bir tarihi kant olarak sunmaktayd. Bu yaklam, ona, Bryce Raporundaki hikayeleri temel Trk karakterinin yeni bir delili olarak gstermesine imkan vermekteydi. E. F. Bensonn23 Deutschland ber Allah isimli kitab sahte de olsa Trklere kar bir kant bile sunmamtr. Kitap basit bir ekilde, Trkleri Ermenileri katletmekle sulam, ve Yunanlara, Krtlere ve Osmanl topraklar zerinde yaamakta olan Trk olmayan dier halklara kar harekete geildii sulamalarnda bulunulmutur. Ayrca, Trkler slam ifsat eden kt Mslmanlardr, aynen Hristiyanl ifsat eden Almanlar gibi. Almanlarn, Trklerin btn caniliini bildiklerini ve durdurabilme imkanlarna sahip olduklar halde hibir ey yapmadklarn iler sren Benson Almanlar da ktlemektedir. Benson yle devam etmektedir, ayet Almanlar ikayette bulunmu olsalard, Trklerin sadece Almanlara Belikallara neler yaptklarn hatrlatmaya ihtiyalar olacakt. Benson, Osmanllar desteklemekteki amalarnn savatan sonra Orta Douyu ele geirmek olduunu syleyerek

852

Almanlara yklenen Benson, aslnda ngilterenin kendi niyetlerinin altnda komik bir eletiride bulunmaktayd. Hedeflenen dinleyicilerin gerek durum hakknda hibir ey bilmedikleri durumlarda, Almanya, Trkiye ve Ermenistan24 propagandann zellikle etkisiz paralar haline gelmi olacakt. Bunun nasl ciddiye alnabilmi olduunu grmek ok zordur. Kitap, yazar, editr ya da sponsor listesi olmadan yaynlanmtr. Kitapta kullanlan materyalin bir ksm Bryce Raporundan alnmtr, dier materyallerin ou ise anonim kaynaklardan (Fraulein O., Bir Alman ahit, ki sve bayan) alnmtr ve hibir materyalin kayna belirtilmemitir. Raporlarn byk ounluu, Alman misyonerlere dayand eklinde etiketlenmitir. Tpk Amerikal meslektalar gibi, onlar da sadece l Ermeniler grmler, hi Mslman cesedine rastlamamlardr. Kitabn en inanlmaz ksm Muhammedi Subaylarn Raporu (A.B. ve C.D.) bal altnda iki ksa blmdr. Burada, Ermenilerin katledilmesi iin verildii iddia edilen tamamen uydurma emirler rapor edilmektedir. Bunlardan biri, Osmanl mparatorluunun dini lideri olan eyhlislamn emridir, Osmanl sisteminde eyhlislamn hibir zaman bu tr bir emir verecek ne konumu ne de gc olduunu syledikten sonra bunun gerek d bir iddiadan te bir ey olduunu sylemek gerekir. phesiz, bu tr raporlarn ngiltereye nasl ulatna dair herhangi bir iaret de yoktur. Sz konusu raporlarn ne dili, ne de ekli Trk belgelerine, hatta Trk mektuplarna benzemektedir. Subaylarn gizli belgelere ulaabilmesi iin yksek rtbeli olmalar gerekir, fakat bunlar Osmanl Genel Kurmaynn bir subay kk bir ehrin ynetimine atadn sylemek gibi bariz hatalar yapmlardr. ayet ikisi de yksek rtbeli subay idilerse, 1915 ylndaki kamuoyu bunlarn Ermeniler hakkndaki raporlar ngilizlere gnderdiine inanabilmilerdir? Cevap muhtemelen evettir. Bu propaganday okuyanlardan hibir bunun doru olup olmadn kontrol edecek durumda deildi. E. W. G. Mastermana25 ait olan The Deliverance of Jerusalem-Kudsn Teslimi balkl cilt, nispeten zararsz bir propaganda rneidir. Bu kitap baz kiilere ok az zarar olmutur. nk bu Kudsn imdi, Hal Seferlerinin baaramadn baaran ngilizler sayesinde, bir kez daha Hristiyanlarn eline gemesinin bir kutlamasdr. Bu temel olarak ngilizler hakknda mspet bir ifadedir. Kudsn ngilizler tarafndan igal edilmesinin iyi mi yoksa kt m olduu tamamen o kiinin hangi tarafta olduuna baldr, fakat bu kitap Trklere ya da bakalarna ok fazla zarar vermemektedir. Buna benzer daha pek ok yayn bulunmaktadr. Bunlarn temel amac ise, ngilizleri vmektir. En dikkate deer kitaplardan birisi, Faiz El-Ghusein tarafndan kaleme alnm olan Martyred Armenia-ehit Edilen Ermenistandr.26 Kitap, ElGhuseinin amn ileri gelen Bedevilerinden biri olduunu ve Havran da yaamakta olan bir Bedevi kabilesinin balarndan -ne anlama geliyorsabirinin olu olduunu ifade etmektedir. Bu kii, eitimini stanbulda alm ve Osmanl hkmetinde bir brokrat olarak almtr. am Valisinin personeli olarak atanm ve daha sonra da Kaymakam, blge yneticisi ya da Mamuretlazizin ba olmutur. Daha sonra da am Meclisinin Hawran yesi olmutur. Faiz, Suriye Valisi Cemal Paa tarafndan tutuklandn sylemektedir. Diyarbakrda

853

hapsedilmitir ancak daha sonra serbest braklmtr. El-Ghuseinin hikayesine gre, Diyarbakrda Ermenilerin katledildiklerine dair ok ey duymutur ve bunlarn kaydedilmesi gereken eyler olduunu dnmtr. Bu yzden nce Basraya, oradan da Hindistana kaarak, raporunu burada yazmtr. Raporunu yazdktan sonra ngiliz D likiler Ofisine ulatrmtr. Kitap bu el yazmasnn ngiliz D likiler Ofisine nasl geldii konusunda hibir ey sylememekte; sadece baslmak zere ngiltereye ulatrldndan bahsetmektedir. Bu raporun, Londrada Wellington Evine teslim edildiine dair de bir gsterge bulunmamaktadr. Bu hikayede ok sayda i tutarszlk ve ehirleri yanl blgelerde konumlandrmak gibi bir Osmanl memurunun yapmamas gerektii dnlen ok sayda hata bulunmaktadr. Bu hatalar ve tutarszlklar bir kenara koysak bile, kitap okunduunda, st dzey Osmanl yetkililer arasndaki konumalar gibi, Faizin asla bilmesine imkan olmayan eyler yazd fark edilecektir. (Aslnda, Talat Paadan alntlar reten ve savann sonuna kadar da faaliyetlerini srdren kk bir alnt retim odas mevcuttu.27 Diyarbakrda cezaevinde iken, Faizin, stanbuldaki kabinede Talat Paann Enver Paaya ne sylediini iitmi olduu grlmektedir ve bunlar da daha sonra yaynlanan raporuna yazmtr. O ayn zamanda, Ermeni devrimci liderlerin gizli faaliyetlerini de bilmektedir, bu konudaki haberler de ona yani Diyarbakr hapishanesine ulam olmaldr. Akcas bunlar ihtimal dndan daha da te bir eydir. Faiz byk ayrntlar da vermektedir. Ermenilere neler yapldyla, onlarn eyalarnn kimler tarafndan alndn ve bunlarn hangi Osmanl yetkililerine hediye olarak sunulduunu ilikilendirmektedir. Ahmet Bey Ermeni mallarn ald diye sulamalarda bulunduunda, doal olarak bahse mevzu olan kiinin yzlerce Ahmet Beyden hangisi olduunu ve yazarn byle bir Ahmet Beyi tanyp tanmadn da sylemek imkanszdr. Aldatmaca iin yaplan saptrmalar/yanllar tespit etmek daha kolaydr: Balkan Savandan sonra ok byk saylarda Trkler Zeytine yerlemitir demektedir. Ama gerekte oraya hi kimse yerlememitir, ama okuyucular arasnda bunu kim bilebilirdi ki? Sava hikayeleri ad altnda, Trklerin Ermenilere ne yaptklar hakknda anlattklar hikayeler de kesinlikle korkuntur. Bu hikayeler arasnda Trk askerlerin Ermeni cesetlere tecavz ettii bile sylenmektedir. Sadece kitap okunduunda bunun bir dzmece olduu, Faiz al-Ghusein hakknda anlatlanlarn ounun da Osmanl raporlarnn bir aratrmasnda ulalm olduu gibi grlecektir: Oysa, gerekte byle bir ahs yoktur. O gerekten, Suriye ya da Mamuretlazizde bulunan hkmet grevlisi olarak alm olsayd, hkmet memurlar listesinde isminin bulunmas gerekirdi. Bu listelerde Faiz Ghusein bulunmad gibi, sadece Faysal bile yoktur. En basit ifadelerle syleyecek olursak byle bir kii yoktur. Wellington Evi kaytlarn yakt iin, hi kimse bu kitabn gerekten kim tarafndan yazldn bilemeyecektir, ancak undan emin olunabilir ki, bu kitabn yazar mitolojik Faiz deildir. Dier bir rnek de, kim olduu belirtilmeyen Mark Sykes tarafndan yazlm olan The Cleanfighting Turk, a Spurious Claim -Temiz-Savaan Trk- bir Uydurma ddiadr. Mark Sykes byk bir

854

seyyah ve ok zeki bir adamd. Savatan sonra, Orta Dounun ngiliz ve Franszlar tarafndan bllmesine yol aan Sykes-Picot Anlamasnn mzakerecileri olan iki kiiden biriydi. Sykesn gayretlerinin deeri, Trkleri ok sevmeyen ngiliz Babakan Lloyd George tarafndan da dorulanmaktadr. Lloyd George, Trklerin karalanmasyla ok yakndan ilgilenmekte ve Propaganda Brosu ile de ahsen ilgilenmekteydi. Propaganda Ofisine belirli konularn gelitirilmesi talimatn vermiti: Trklerin iyi ynetim konusundaki yetersizlikleri, onlarn kt ynetimi ve bunlarn tesinde Trklerin sanayilemi btn halklar katlettikleri. O ayrca propagandann el altndan, gizlice yaplmas gerektiini eklemitir: Btn bu faaliyetlerin arkasnda bizim olduumuzun ortaya kmamas iin, bu faaliyetlerin tedricen/aama aama yaplmas gerektiini ve makalelerin zamana yayarak datlmas/yaylmas gerektiinin nemini belirmeme gerek yok sanrm. Sir Mark Sykesn Timesda yaynlanan Temiz-Savaan Trk makalesi tam bizim istediimiz gibidir.28 Sykesn makalesi basn iin retilen makaleler iin bir ablon/l olarak dnlebilir. Ne yazk ki, dier makalelerin hangileri olduunu asla bilemeyeceiz. Birileri, Amerikan ve ngiliz basnn okuduktan sonra, Bu Wellington Evinin ii diyebilir, ancak bu ispatlanamaz. Kitap kaytlarnda gazete ve dergi makalelerine dair hibir kayt ortaya karlamamtr. Sykesn makalesi bir istisnadr, nk bunun meneinin kayd baka bir yerde yani D likiler Ofisinin kaytlarnda muhafaza edilmitir. D likiler Ofisi bir sorun grmekteydi, yukarda bahsedildii gibi bu problem, Trklerin ngilterede pek ok insan nezdinde hala iyi bir imaja sahip olmasyd. Bunlar zellikle Trklerin Temiz Sava Trk olarak adlandrlan imajndan rahatsz olmaktaydlar, bu imaj gerekten de Trklerin asker olarak iyi iler karmasndan ve gvenilir erefli insanlar olmasndan kaynaklanmaktayd. Bu konuda bir eyler yaplmalyd. Birileri bu imaj tersine evirmek iin aleyhine bir eyler yazmalyd. Ve bundan dolay D likiler Ofisindeki patronlar Wellington Evini Temiz Savaan Trk imajna kar bir eyler yapmaya ynlendirildi.29 Orijinal mesajn yazlmas bir ekilde yanltc olmaktayd. Wellington Evi, Temiz Savaan Trk imajna kar propaganda yaplarak bunun yok edilmesini isteyen bir talimat ald. Wellington Evide bu talimata cevaben unlar yazmaktayd, Btn dnyada Trklerin temiz savann ispatlanmasn neden bizden istiyorsunuz?. Mesele daha sonra vuzuha kavuacakt. 30 Wellington Evi, Mark Sykesa giderek ondan Trklerin iyi olan imajna saldran bir makale yazmasn istedi. O da bu konuda ayn fikirdeydi ve bir makale yazd. Yazd makalenin Wellington Evi tarafndan ok deitirilip deitirilmediini bilinmiyor, bilinen ise temel makaleyi onun yazddr. Ayrca bildiimiz bir baka ey de, Mark Sykesn makalesi yazldktan sonra London Times ile sadece yaynlanmas iin bir anlama yaplmad, bu makalenin yaynlad nshadan yz bin adet satn alnmas konusunda da anlalddr. The Times bir vatanseverlik rnei gstererek olduka iyi bir fiyat nerdi31 ve D likiler Ofisi de onlarla ekie ekie pazarlk ederek fiyat daha aa ekti. Yz bin nsha iin krk paund dendi.

855

The Times tarafndan yaynlanan bu makale32 btn Amerikada ve baka yerlerde yeniden basld ve yeni basmlar yaplrken acmasz mstebitler, vicdansz zorba, katksz barbarlar, soysuz, ve yer yzn harabeye eviren ibareleri kullanlmaktayd. Sykes Osmanl hkmeti bakanlarnn azndan uydurma alntlarda yapmt, tabi Talat Paann planlarn kibarca Sykesa anlattna inanrsanz. Makalede insan gerekten artan unsurlar arasnda kolayca dzeltilebilecek tarihi yanllklarn olmasdr, mesela Trklerin (dorusu Moollardr) Bagdad igal ve yerle bir etmeleri gerei gibi. Sykes bunu bizden ok daha iyi bilmekteydi. Trklerle Moollarn tarihlerini birbirine kartr. Moollarn sebep olduu btn ykmlar Trklerin omuzuna ykle Bu tr eyleri ancak bu makaleyi okuyacak olanlarn gerek hikaye hakknda hibir fikre sahip olmadn bilenler yazabilirdi. Ama Sykes gerei bilmekteydi.33 Hem Lloyd George hem de D likiler Ofisi ok memnundu. Bu yaynn kopyalarndan sadece Amerikaya otuz iki bin nsha gnderilmitir.34 Hoddard ve Stoughton/Doran, 1904 ylnda Diyarbakra ngiliz Konsolos yardmcl greviyle atanan, kitapta belirtilmemesine ramen ngiliz ordular Msrda iken orduda hizmet gren bir Ermeni Protestan Rahibin ei olan Bayan Esther Mugerditchian35 tarafndan yazlan bir mektubun geniletilmi versiyonu olduu belirtilen From Turkish Toils, Trk Zahmetinden, adl bir kitap yaynlamtr. Kitapta, Ermeniceden evrildiine dair bir ifade yer lamasna ramen, kim tarafndan evrildiine dair bir bilgi bulunmamaktadr. nsznde ise, yine bilinmeyen bir kii tarafndan, Ermenilerin ektikleri skntlardan dolay Almanlar sulanmaktadr, oysa esas metinde Almanlara dair hibir atf bulunmamaktadr ve bu da bu kitabn tipik bir ngiliz propaganda ii olduunun delilidir. nanlabilir unsurlarla (Osmanl askerleri erzak ve silahlar sakladklar yerleri gstermeleri iin Ermenilere ikence yapmaktadr), analizleri yapldnda sorunlu olduklar belirlenen dier unsurlarn (ikence hikayelerinin aksine, Trk askerleri tarafndan Ermenilere hitaben yaplan sylevlerde, bunlarn Ermenileri ortadan kaldrmak iin ne kadar uzun zamandan beri planlar yaptklarn akladklar belirtilmektedir-sradan askerler gizli hkmet planlarn ele geirmi ve bu planlar her naslsa Bayan Mugerditchiana ulamtr) karmndan oluan metnin kendisi de mkemmel bir propaganda parasdr. Okuyucularn bu tr analizler yapt ise phelidir. The Ottoman Domination-Osmanl Hakimiyeti, anonim yazlm ve Raound Table Magazinede yeniden yaynlanm ksa bir almadr. Bu alma sadece bir grup slogandan olumaktadr: Trkiyenin paralanmas yaamakta olan bir topluluun yok edilmesi deildir, esir milletlerin hapishaneden kurtarlarak zgrlklerine kavuturulmasdr. Trkler herkese kardr, ve fethettikleri hibir halk ynetimleri konusunda onlarla uzlamaya varmamtr. Osmanllarn tebalarna ynelik politikalarnn ilk aamas ihmaldir, Hamidyen (II. Abdulhamidin ynetimi) dnemi zulm dnemidir; Jn Trkler aamasi ise imha dnemidir. Bu yayn, Trklerin ncelikle 2.000.000 Ermeniyi (ki bu rakam imparatorluk topraklar zerinde bulunan Ermenilerin saysndan olduka fazladr) ldrdn ve imdi Araplarn kkn kazmaya baladn iddia etmektedir.

856

Ortadoudaki ngiliz propagandasnn amac dman Trkleri karalamaktan teydi. Bu propaganda ayn zamanda ngilizlerin mmkn olan en iyi ynetimi sunduklarnn propagandasn yapmaktayd. Britain and Turkey-ngiltere ve Trkiye, ngilizlerin Osmanl mparatorluuna ilan ettikleri sava merulatrmaya almaktayd. The Welfare of Egypt-Msrn Refah, bu koloni zerindeki ngiliz idaresini vmekte ve Mslmanlar zerinde ngiliz hakimiyetini merulatrmay amalamaktayd. Wellington Evine gre, bu kitap Mslmanlarn ngiliz ynetimini tercih ettiklerini gstermekteydi.36 Turkish Prisoners in Egypt-Msrdaki Trk Esirler tam olarak ngilizlerin sava esirlerine ne kadar insancl davrandklarnn resmini izmektedir. The Freedom of JerusalemKudsn zgrl ve The Deliverance of Jerusalem-Kudsn Teslimi, ngilizlerin Osmanllar malup ederek Kutsal ehri ele geirmesine ynelik ksa methiyelerdir. Bu kitaplar, Avrupa ve Amerikadaki Hristiyanlarn desteini salamay amalamaktayd. Kuds zerine yaplan yaynlar ve Siyonist rgtn yaynlar hem, zellikle Amerikada olmak zere, Yahudi desteini salamay ve hem de ngilizlerin Filistini igaline meruiyet salamay amalamaktayd. Bunlar, Siyonizme destek verem ngiliz politikaclarn ve nder kiilerin ifadelerini ve ngiltereye destek veren Balfour Deklerasyonundan dolay ona teekkr eden Siyonistlerin ifadelerini de iermektedir. Bu yaynlarn datld dnemde, ngilterenin halihazrda kendisini diplomatik olarak Arap dnyasnn uzun dnemli bir igaline hazrlam olduunu37 nemle kaydetmemiz gerekmektedir. Syria During March 1916: Her Miseries and Disasters-1916 Martnda Suriye: Sefaleti ve Felaketleri, ilk olarak ngiliz ynetimi altnda olan ve basna sansrn uyguland Kahirede yaynlanm olan bir grup makaleden olumaktayd. Bu kitap, Osmanl Suriyesinde varsaylan dehet dolu yaamla ilgilidir. Temel olarak Arap sempatizanlar hedeflemekte (bu yzden de Amerikada yaynlanmamtr) olan kitap, ngilizlerin Araplara kar olan gerek sevgisi tezini gelitirmekte ve Trklere ise tam tersi bir konum atfetmektedir (Jn Trkler, Trkiyedeki herhangi bir rktan daha fazla ve daha derin ekilde Araplara kar garaz beslemektedir. Bu tr bir tanmlama Trklere ya da isimlendirildikleri haliyle stanbulun kara muhafzlarna ynelik mahir bir saldr bile deildir. Bir Sonsz Tablo II. Gnmz Bibliyografyalarnda nerilen Kitaplarn Bir rnei

* E.F. Benson, Crescent and Iron Cross * E.F. Benson, Deutschland ber Allah * Faiz El-Ghusein, Bedouin Notable of Damascus, Martyred Armenia * (J. Lepsius), Germany, Turkey, and Armenia: Selections of Documentary Evidence * A.P. Hacobian, Armenia and the War * Esther Mugerditchian, From Turkish Toils

857

* Martin Niepage, The Horrors of Aleppo * Harry Stuermer, Two War Years in Constantinople * Arnold J. Toynbee, Armenian Atrocities: the Murder of a Nation * Arnold J. Toynbee, ed., The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire, 1915-1916 * Arnold J. Toynbee, Turkey: A Past and a Future * Arnold J. Toynbee, The Murderous Tyranny of the Turks Kaynak: Richard G. Hovannisian, The Armenian Holocaust38 Wellington Evinin propagandaclar ilerini son derece iyi yapmaktaydlar. Onlar sadece sava srasnda etkin olmamlar, propagandalarnn tesiri o amandan beri sregelmitir. Bugn hala, Wellington Evinin kitaplar Amerikal okul ocuklarna ve niversite rencilerine nerilmektedir. Bu kitaplar okullar iin temel tarih kaynaklar ve Ermeni bilim adamlarnn temel dayanaklarn tekil etmektedir. Wellington Evinin konularndan birini, muhtemel en etkili olann, seen tablo II Wellington Evinin zellikle nem verdii Ermeniler konusuna dair yaynlarn iermektedir. Richard Hovannisiann standart bir bibliyografya niteliindeki Ermeni Tarihi haricinde, bu kitaplarn her biri tavsiye edilen kitaplar listesindedir. Bibliyografyada Benson tarafndan kaleme alnan sadece bir kitap, belki ismi Deutschland ber Allah olduu iin rabet grmemektedir. Toynbeenin kitaplar ve hayali Ghuseinin kitab da dahil olmak zere dier btn kitaplar tavsiye edilmektedir. Birinci Dnya Sava srasndaki ngiliz propagandasndan hibir ey kaybolmamtr. Wellington Evinin Birinci Dnya Sava boyunca yapt propaganda rutin bir ekilde yeniden ve yeniden baslm, alntlar yaplm ve bunlara inanlmtr. Bu kitaplarn ou internet zerinden dnyaya yaylm, bazan kitaplarn tamam sitelerde kopyalanmtr. Fransa ve Birleik Devletlerde I. Dnya Sava propagandalar nce ifadelerde grlm, daha sonra da yasama organlarnn yelerinin yorumlarnda. Bu kitaplar, Avrupa ve Amerikadaki okul ocuklarna retilen tarih iin bir temel oluturmaktadr. Sava zamannda sylenen yalanlar yarm yzyl ya da daha fazla bir sre iin kulukaya yatmtr. imdi bunlar kabul gren yaklamdr. Pek ok kii Trklerin I. Dnya Savanda neler yaptklarn bildiklerine inanmaktadrlar. Aslnda, onlarn bildikleri ngiliz Propaganda Bakanlnn onlarn inanmasn istediklerinden ibarettir. DPNOTLAR 1 2 Baknz David Harris, Britain and the Bulgarian Horrors of 1876, Chicago, 1939. ngiliz propaganda rgt hakknda ayrntl bilgiler iin baknz, George C. Bruntz, Allied

Propaganda and the Collapse of the German Empire, Stanford, 1938. 1972 Arno Press yeniden

858

basm New York, 1972, zellikle sh. 18-24. and M. L. Sanders and Philip M. Taylor, British Propaganda during the First World War, 1914-18, London, 1982. 3 4 Sanders, ss. 40-41. En iyi bilineni, amac ngilizlerdin savataki amalarn merulatrmak olan ve 1914

Austosuna kurulan Ulusal Yurtsever Birlikleri Merkez Komitesidir. Bu Komitenin Onursal Bakan, Babakan Asquith ve bakan yardmclar Earl of Roseberry ve Arthur Balfourdur. (Bruntz, s. 19; Sanders, p. 42.). 5 6 Sanders, s. 108. Bu listenin bir kopyas olmakla birlikte, biraz baka olan dier bir liste de sava srasnda

gizli bir datm iin baslmtr, ancak bu liste kaytlara girmemitir. Bir kopyas hala mparatorluk Sava Mzesi ktphanesinde bulunmaktadr. Bu ktphane ksaca Wellington Evi Ktphanesi olarak da bilinmektedir, ancak kaytlarn salad delil olmakszn bu raflardaki kitaplar listelerde yer alm olabilir. 7 edilmitir. 8 9 10 11 Parlamento, Talimatla Makaleler, Cd. 8325. INF 4/5, Wellington Evi nceleme Komisyonu Bakan Anthony Hope-Hawkinsin mektubu. London, Hodder and Stoughton, 1917, ve New York, Doran, 1917. 1917 ylnda Doran tarafndan bir kitap eklinde baslmtr, ancak orijinal hali Round Kaytlarda gsterilmedii yerlerde, ya da mevcut olan yerlerde, yaynclar ve tarihler ilave

Tableda yaynlanan makalelerdir, Round Table, C.. 27, SS. 515-547. 12 13 Dominian bir aland ve daha nce Dileri Bakanlnda memur olarak almt. birliinin bir rnei iin baknz, Justin McCarthy, The Population of Palestine, New York,

1990, pp. 50-51. 14 Trklere kar yaplan propagandalardan biri iin baknz, Justin McCarthy, Missionaries

and the American Image of Turks, in. Cass tarafndan Londrada yaynlanacaktr. Bu makale, misyonerlik faaliyetleri ve inanlar ile alakal olarak burada verebildiimizden ok daha fazla referans iermektedir. 15 American Committee for Armenian and Syrian Relief, Armenia: An Appeal to the Citizens

of the United States on behalf of the Armenian Sufferers., New York, 1916. 16 Near East Relief, The New Near East, October, 1921.

859

17 18

The American Committee for Armenian and Syrian Relief and, later, Near East Relief. American Committee for Armenian and Syrian Relief, The Call of the Dying and Destitute

Armenians and Syrians to the Sunday Schools of America, New York, American Committee for Armenian and Syrian Relief, 1917, p. 1. 19 F. O. 394/40/179902, Osmanl mparatorluu ve Kuzey Bat randa Ermeni ve Sryani

Hristiyanlara yaplan kt muamelelerle alakal dkmanlar: Yer ve ahs isimleri iin bir anahtar yayndan alnmtr 11Eyll 1916. 20 FO 96/205-212, Trklerin Ermenistanda yaptklar vahetlerle alakal Arnold Toynbeenin

makale, risale be brorlerinin derlemesi. Baka bir yoldan tanmlanmadka, aada verilen Toynbeenin eserlerine yaplan atflar ve bu eserlerden alntlar, bu ariv belgeleridir. Toynbeenin, propaganda materyalleri arasnda en belli bal olan. Blue Book zerinde almas bu kitab yaklmaktan kurtarmtr. Belki de Toynbee, imha emirlerine kar gelerek bunlar kendisi kurtarmtr. 21 22 23 24 Odur. 25 26 Wellington Evi yesi Masterman ile herhangi bir ilikisi olup olmad net deildir. Bu kitap pek ok dilde yeniden baslmtr ve pek ok kaynakta isim farkl zikredilmitir Brycen nsz, s. xiii. s. 31. Benson, Canterbury Bapiskoposunun olu, tannm bir romanc ve biyografi yazar. Benzer bir balkla Lepsiusun daha sonra yazd kitap ile olan balants henz

incelenmemitir. Bu kitaptaki hikayelerin tamamnn olmasa bile pek ounun kayna byk ihtimalle

(Ghussein, Ghusayn, vesaire.). 27 28 29 30 31 32 Baknz inasi Orel ve Sreyya Yuca, The Talt Pasha Telegrams, Lefkoa, 1986. F. O. 395/139/42320, February 24, 1917. F. O. 395/139/18029. F. O. 395/139/25497. F. O. 395/139/51086. February 20, 1917.

860

33 34 35 36 37

F. O. 395/139/42313. F. O. 395/139/47048. Baz zamanlar yazarn ismi Megerditchian eklinde telafuz edilmektedir. Schedule of Wellington House Literature, S. 49. Yer isimleri konusunda Siyonist yaynlar en doru olanlardr, tam tasvirlerle Siyonist

yerleimlerini anlatmaktadrlar. Bunlar zellikle ngilizler iin iyi propagandalar deillerdi ve nadiren Byk Britanyadan bahsetmekteydiler. 38 1978. Cambridge, Massachusetts, National Association for Armenian Studies and Research,

861

Ermeni Tehciri ve Gerekler / Prof. Dr. Yusuf Halaolu [s.482-502]

Trk Tarih Kurumu Bakan / Trkiye Osmanl Devleti tarafndan yzyllar boyunca millet-i sadka olarak kabul edilen Ermeniler, Avrupa devletlerinin ark Meselesi olarak hret bulan politikalar neticesinde, XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren zayflayan Osmanl idaresine kar ciddi bir sorun tekil etmeye balamlardr. Fransz Devriminin fitilini ateledii milliyetilik cereyanlar ile zayflayan Osmanl Devletinin topraklarna gz koyan Avrupal glerin Hristiyan aznlklardan kendi emellerini gerekletirebilmek iin yararlanma arzular, Ermeni Kilisesi tarafndan da desteklenen Ermeni milliyetiliini tevik etmi; balangta burjuva ve ehir kkenli olan ve elitist bir zellik tayan Ermeni milliyetiliinin Ermeni toplumunun tm katmanlarna yaylarak ayrlk bir renge brnmesini hzlandrmtr. Bu srecin dnm noktas, literatrmzde 93 Harbi olarak bilinen 1877-78 Osmanl-Rus Sava ile bu sava mteakiben imzalanan Ayastefanos (3 Mart 1878) ve Berlin (13 Temmuz 1878) andlamalardr. 93 Harbi sresince Rus ordusu ile yakn bir ibirliine girmi olan Ermeni meclisi, savan ardndan, Rus ar II. Aleksandra Frata kadar olan blgenin Trklere geri verilmeyerek burada Rusyaya bal bir Ermenistan kurulmas eklinde zetlenebilecek bir muhtra gndermitir. Siyasi dengeler sebebiyle gerekletirilmesi Ruslar tarafndan dahi mmkn grlmeyen bu talebin bir nebze olsun telafi edilebilmesi iin Ruslar, anlamaya, Ermenilerin sakin olduu Dou Anadolu vilayetlerinde slahat yaplmas ve buradaki Hristiyanlarn Krt ve erkeslere kar korunmasnn temin edilmesi gerektiini bildiren mehur 16. maddeyi eklemilerdir. Bu, ayn Kk Kaynarca Andlamasnn (21 Temmuz 1774) 7 ve 14. maddelerinin arlk Rusyasna Orta Dou politikalar konusunda bir meruiyet salad gibi Anadolu zerindeki Rus emel ve tasarruflar iin de bundan sonra hukuki bir zemin tekil edecek bir biimde dzenlenmitir. Ancak, olas bir Osmanl dalmasnn nimetlerinin sadece Ruslara braklamayacak kadar kymetli olduunu idrak eden Dvel-i Muazzamann dier yeleri Ayastefanos Andlamasnn Osmanl aleyhindeki ar hkmlerinin toplanan Berlin Kongresi ile tadil edilmesini kararlatrmlar; neticede birok madde tekrar dzenlense de, bundan sonra Osmanl Devletinin iilerine mdahalede en nemli unsuru tekil edecek olan slahat sorunu, 61. madde ile olduu gibi braklmtr. Ermeni Meselesi artk siyasallam ve Dvel-i Muazzama mensuplar, zellikle de ngiltere ve Rusya arasndaki ekime neticesinde uluslararas bir boyut kazanmtr. Mevcut durumdan istifade etmek isteyen Ermeniler de bir adm daha atarak hzla yurt iinde ve dnda siyasi teekkller kurmaya balamlardr. Bu teekkllerin en nemlileri siyasi varlklarn gnmze kadar srdren Hnak (1887 ylnda Cenevrede kurulmutur) ve Tanaksutyun (1890 ylnda Tifliste kurulmutur) frkalardr. Oluumlarnda bariz bir Rus destek ve etkisinin grld bu teekkller, Makyavelist bir yaklamla, salt byk gler arasndaki siyasi ekimelerin nihai hedefleri olan Trk topraklarnda bamsz bir Ermenistan kurulmasna yetmeyeceini, gayelerini gerekletirebilmek iin kendilerine

862

byk glerin ifte standartl yardmn salayacak baka vastalara da bavurmalarnn elzem olduunu ksa srede anlamlardr. Bu vastalarn en nemlisi, sonularndan Trkiye Cumhuriyeti olarak yakn gemie kadar muzdarip olduumuz iddet ve terrdr. Her ne kadar nfus ierisinde asla ounluu tekil etmemi olsalar da Anadolu topraklar zerinde hak iddia eden Ermeniler ile bu topraklarn gerek sakini Trk ve Mslmanlar arasnda ilk ciddi olaylar 1890 ylnda Erzurum ve stanbul Kumkapda patlak vermitir. Bu, Ermeni terr ve iddet sinsilesinin ilk halkasdr. Sultan II. Abdlhamid ve hatta kendisi de bir Ermeni olan Patrik Akyan da dahil olmak zere Osmanl idarecilerine suikast teebbslerinden masum Mslman halkn katledilmesine kadar geni bir yelpazede cereyan eden Ermeni faaliyetleri, baarl bir propaganda neticesinde, Bat kamuoyunda taraftar bulmu ve II. Abdlhamidin Kzl Sultan, Trk halknn ise masum Ermeni halknn katlinden sorumlu barbarlar olarak nitelendirilmesinin amili olmutur. 11 Mays 1895de Sasun olaylarn mteakip Avrupa devletlerinin Osmanl idaresine verdikleri notada, slahat yaplacak vilayetlerin Vilyt- Sitte adyla Erzurum, Bitlis, Van, Sivas, Mamretlaziz ve Diyarbekir olarak belirlenmesi, her ayrlk akmn ihtiya duyduu corafi alan mefhumunun da Ermenilerin uurunda yer bulmasn ve toprak iddialarnn kendilerince meru bir zemin kazanmasn hzlandrmtr. Bat dnyasna ynelik Ermeni propagandasnda, vuku bulan iddet olaylarnn msebbibinin II. Abdlhamidin baskc rejimi olduu iddias, ttihad ve Terakkinin iktidara geliini mteakip yaanan gelimelerde de grlecei zere aslszdr. mparatorluun hzla paralanmakta olduunu gren ttihadlarn II. Merutiyetin balarnda iyi niyetli ittihad- ansrlar uruna Ermeni komiteleri ile birlikte hareket etme araylar, fayda vermemitir. Ayrlk isyanlar gn be gn artmakta, mparatorluk kan kaybetmektedir. stelik, Osmanl topraklarnda gz olan iki hasmn, ar II. Nicholas ile VII. Edwardn, 1908 ylnda, Revalde, Osmanl mparatorluunun paylam hususunda anlamalaryla Rusya ve ngiltere arasndaki ekimeden yoksun den Osmanl diplomasisinin harekat sahas hzla daralmaktadr. Trk entelektelinin zihninde son yurt Anadolu zel bir hassasiyet kazanmaktadr. Fonda bu gelimelerin yaand bir dnemde, Ermeniler ite bu topraklar zerinde de aslsz bir ekilde hak iddia etmektedirler. Birinci Cihan Harbi, artk krlma noktasdr. Osmanl Hkmetinin Birinci Cihan Harbine girme karar almasnn en nemli nedenlerinden biri, hzla akmakta olan kum saatini durdurarak mparatorluu Rusyaya kar koruyabilme endiesidir. Bu ereveden bakldnda, Doudaki Ermeni aznln tasarruflar ayr bir nem kazanmaktadr. Daha 1912 ylnda, stanbuldaki Rus bykelisi Dileri Bakan S. D. Sazanofa gnderdii raporunda, Van, Byezid, Bitlis, Erzurum ve Trabzon konsoloslarmzn bildirdiklerine gre bu vilayetlerdeki Ermenilerin hepsi Rusya tarafndadrlar ve bizim ordularmz bekliyorlar21 Kasmda Byezid konsolosunun bildirdiine gre, btn Ermeniler Trkiyeye kar dmanca tavrda bulunuyorlar ve Rusyann protektrln, Ermeni topraklarn igal etmelerini bekliyorlar. Ermeni Patrii Rusyaya Trkiyedeki Ermeni halkn kurtarmas iin yalvarmaktadr.1 demektedir. 1914 ylna gelindiinde, Ermeni komiteleri de Trkiyedeki ubelerine u tlimat vermilerdir: Rus ordusu snrdan ilerler ve Osmanl ordusu geri ekilirse her tarafta birden eldeki vastalarla bakaldrlacaktr.

863

Osmanl ordusu iki ate arasnda braklacak, resm binalar bombalanacak, iae depolarna sabotajlar dzenlenecek; aksine Osmanl ordusu taarruza geerse Ermeni askerleri Ruslara katlacak ve silah altna alnanlar ktalarndan kaarak, Trk birliklerinin geri cephelerine zarar vermek ve lke iinde eitli olaylar karmak iin eteler kuracaktr.2 Nitekim, savan banda Dou Cephesinde yaanan gelimeler aynen yukardaki raporlarda ngrld ekilde seyretmitir. Ermeniler, seferberlik ilan edildii 3 Austos 1914 tarihinden itibaren ordudan kamaya balamlar; Trk askerlerine kar Zeytunda silahl saldr tertip etmiler; Rusyaya g ederek Ruslar tarafndan Trk ordusuna kar savamak zere oluturulan etelere katlmlar; Rus ordusunun 1 Kasm 1914te Dou Anadolu zerine balatt taarruzu mteakip de birok vilayette isyan karmlardr. Bu Ermeni isyanlar arasnda en by ve aralarnda tehcir karar da bulunmak zere sonular asndan en nemlisi, Vandaki isyandr. Van ve evresinde memur ve jandarmalar ldrlm, karakollar ve Trklerin evleri saldrya uram, resm binalar yaklarak isyan btn Van blgesine yaylmtr. Osmanl hkmetinin seferberlik ilnndan itibaren dokuz ay boyunca iyi niyetle ve kk tedbirlerle ii zmeye almas fayda etmemi, Ermeniler konusunda kkl tedbirler alma lzumu gn getike nem kazanmtr. Bu tedbirlerin en nemlisi, tehcir karardr. te bu makale tehcir srecinin nasl iletildii zerinde duracak ve gerein Ermeni propagandas tarafndan sunulan manzaradan tamamen farkl olduunu gsterecektir. A. Tehcir Kararnn Alnmas ve Uygulanmas Vanda Ermeni isyan btn hzyla devam ettii bir srada, stanbula, dier blgelerde de Ermenilerin isyan ettikleri, yol kestikleri, mslman kylerini basarak halkn katlettikleri yolunda haberler geldi. Trk ordusu sava alannda olduu iin cephe gerisindeki bu olaylar nleyemiyordu. Nihayet Bakumandan Vekili Enver Paa bu duruma bir are olmak zere, 2 Mays 1915te Dahiliye Nazr Talt Paaya u yazy yollad: Van gl etrafnda ve Van valiliince bilinen belirli yerlerdeki Ermeniler, isyanlarn srdrmek iin daima toplu ve hazr bir haldedirler. Toplu halde bulunan Ermenilerin buralardan karlarak isyan yuvasnn datlmas dncesindeyim. 3. Ordu komutanlnn verdii bilgiye gre Ruslar 20 Nisan 1915te kendi snrlar iindeki mslmanlar sefil ve perian bir halde snrlarmzdan ieriye sokmulardr. Hem buna karlk olmak ve hem yukarda belirttiim amac salamak iin, ya bu Ermenileri aileleriyle birlikte Rus snr iine gndermek, yahut bu Ermenileri ve ailelerini Anadolu iinde eitli yerlere datmak gereklidir. Bu iki ekilden uygun olann seilmesiyle tatbikini rica ederim. Bir mahzur yoksa isyanclarn ailelerini ve isyan blgesi halkn snrlarmz dna gndermeyi ve onlarn yerine snrlarmz iine dardan gelen mslman halkn yerletirilmesini tercih ederim.3 Tehcir kararnn ilk iareti saylan bu yaz ile Enver Paa, Ermenilerin isyan karamayacak ekilde datlmalarn istiyordu. Eer, Ermeniler toplu halde tutulmak yerine, ufak niteler halinde

864

eitli yerlere datlacak olurlarsa, isyan etme imknlar da kalmam olurdu. Yine bu yazdan, uygulamann yalnz Ermenilerin isyan ve karklk kardklar yerlerde gerekletirilmesinin istendii anlalyor. Nitekim ilk tehcirde buna zellikle dikkat edilmitir. Dahiliye Nazr Talt Paa, durumun nezketi karsnda Meclis-i Vkeldan karar almadan ve bu ile ilgili bir geici kanun kartmadan Ermeni tehcirini balatt ve sorumluluu tek bana zerine ald.4 Talt Paa nce Van, Bitlis ve Erzurum blgelerinde bulunan Ermenilerin harp sahas dna karlmalar konusunu ele ald. Bu maksatla 26 Nisan 1331 (9 Mays 1915) tarihinde Erzurum Valisi Tahsin Beye ayr ve Van Valisi Cevdet Beyle Bitlis Valisi Mustafa Abdlhalk Beye birlikte ifre emirler gnderdi. Bu ifrelerinde Talt Paa, zetle Van gl evresinde ve Van vilyetince bilinen muayyen mevkilerdeki Ermenilerin isyan ve ihtill iin daimi birer ocak halinde bulunduklarn bildirmekteydi. Bunlarn youn ekilde skin olduklar yerlerden karlarak gneye doru sevklerinin kararlatrldn, kararn derhal tatbiki iin vlilere mmkn olan her trl yardmn yaplmas gerektiini ve Bakumandanlk Vekletinden 3 ve 4. Ordu Komutanlarna tebligat yazldn, esasen ok faydal sonular verecek bu teebbsn, Vanla birlikte Erzurumun gney ksm ve Bitlise bal nemli kazalara, bilhassa Mu ve Sasun ile Talori civarna da temilinin iyi olacan vurgulad. Ayrca valilerden, ordu komutanlaryla ibirlii yaparak derhal uygulamaya gemelerini de istedi.5 Talt Paa, 10 Mays 1331 (23 Mays 1915) tarihinde 4. Ordu Komutanlna gnderdii ifrede de baka vilyetlere nakledilecek Ermeniler hakknda bilgi vermekte ve boaltlmasn istedii yerleri u ekilde belirtmekteydi: 1- Erzurum, Van ve Bitlis vilyetleri; 2- Halep Vilyetinin merkez kazas hari olmak zere skenderun, Beylan (Belen), Cisr-i ugur ve Antakya kazalar dahilindeki ky ve kasabalar; 3- Mara ehir merkezi hari olmak zere Mara sanca; 4- Adana, Sis (Kozan) ve Mersin ehir merkezleri hari olmak zere Adana, Mersin, Kozan ve Cebel-i Bereket sancaklar. Erzurum, Van ve Bitlis vilyetlerinden karlan Ermeniler, Musul vilyetinin Gney ksm ile Zor sancana ve Merkez hari olmak zere Urfa sancana yerletirileceklerdi. Adana, Halep, Mara civarndan karlan Ermeniler ise Suriye vilyetinin Dou ksm ile Halep vilyetinin Dou ve Gneydousuna, Hkmetin tayin ettii yerlere nakledilecek ve oralarda iskn edileceklerdi. Nakliyat ilemlerine nezaret etmek zere Adana blgesine, refakatinde bir mlkiye mfettii ile maliyeden de bir zel memur bulunmak zere mlkiye mfettilerinden Ali Seydi Bey, Halep ve Mara iin de ayn ekilde Hamid Bey tayin edilmi ve Ali Seydi Bey grevi bana gitmitir.

865

skn mahallerine ulaan Ermeniler, hl ve mevkiin durumuna gre ya mevcut ky ve kasabalarda ina edecekleri evlere, veyahut hkmet tarafndan tayin edilecek yerlerde yeniden kuracaklar kylere yerletirileceklerdi. Ermeni kylerinin Badad demiryolundan en az yirmi be kilometre uzakta olmas art koulmutu. Nakli icb eden Ermenilerin sevk ve isknlar mahall memurlarn idaresine braklmt. skn yerlerine sevkedilen Ermenilerin can ve mallarnn korunmasyla iae ve istirahatlarnn salanmas, gzerghlarnda bulunan idar memurlara aitti. Nakledilecek Ermenilerin, btn tanabilir mal ve eyalarn birlikte gtrebilecekleri ve tanmaz mallar konusunda da mufassal bir tlimatnme hazrlanarak tebli edilmesi kararlatrlmt.6 Dou Anadolu vilyetleriyle baz Gneydou Anadolu vilyetlerinden karlarak, Diyarbekir Vilyetinin gneyine, Frat nehri vadisine ve Urfa-Sleymaniye yaknlarna gnderilmelerine karar verilen Ermenilerin, yeniden fesat yuvalar meydana getirmemeleri iin Bakomutanlk baz uyarlarda bulunmu, bunun iin 26 Mays 1915 tarihiyle Dahiliye Nezaretine gnderdii bir yazda u hususlarn dikkate alnmasn istemitir: l- Ermenilerin gnderildikleri yerlerdeki nfsu oradaki airet ve mslman saysnn %10 nisbetini gememelidir. 2- G ettirilecek Ermenilerin kuracaklar kylerin herbiri elli evden ok olmamaldr. 3- Ermeni gmen aileleri seyahat ve nakil suretiyle de olsa ev deitirmemelidir.7 Ermeniler konusunda Dahiliye Nezaretinin tedbir ald bu srada Rusya, Fransa ve ngiltere Hkmetleri 24 Mays 1915te bir bildiri yaynladlar. Burada bir aydan beri Ermenistan diye adlandrdklar Dou ve Gneydou Anadoluda Ermenilerin ldrldklerini ileri srdler. Buna karlk kkrttklar ve destekledikleri Ermenilerin Trklere kar iledikleri cinayetleri grmezlikten gelerek, olaylardan Osmanl Hkmetinin sorumlu tutulacan bildirdiler.8 Meselenin bu ekilde milletleraras bir hviyet kazanmas zerine Talt Paa tehcir konusundaki sorumluluu daha fazla tek bana yklenemeyeceini anlayarak konuyu bir kanun hkm haline getirmek ve dier kabine yelerini de bu sorumlulua ortak etmek istedi. Bu maksatla, 12 Receb 1333/13 Mays 1331 (26 Mays 1915) tarih ve 270 numaral tezkireyi Sadarete gnderdi.9 Bu tezkirede Talt Paa, Osmanl topraklarna gzdiken istilclarn, ihtiraslarn gerekletirmek iin Osmanl tebaas olan Ermeniler arasna nifak soktuklarn ve yardm ettiklerini, isyan eden Ermenilerin dmana kar savaan ordunun harektn gletirmek iin her eit engellemeleri yaptklarn, askere erzak ve mhimmat nakline mni olduklarn, dmanla ibirlii yaptklarn, bir ksmnn dman saflarna katldklarn, asker birliklere ve masum halka silhl saldrda bulunduklarn, ehir ve kasabalarda katl ve yamaclk yaptklarn, dman deniz kuvvetlerine erzak temin ettiklerini ve mstahkem mevkileri dmana gsterdiklerini akladktan sonra, devletin selmeti iin kkl tedbire ihtiy duyulduunu ve bunun iin, harp sahasnda olaylar karan Ermenilerin baka blgelere nakline karar verildiini ifade etmekteydi.

866

Tezkirede ayrca, Ermenilerin hangi blgelerden ve nereye gidecekleri konusundaki karar aklandktan baka, bunlara muhacirn tahsisatndan, daha nceki mal durumlarna uygun emlk ve araz verilecei, muhta olanlara yardm edilecei, let-edevt ve tohumluk gibi retime dnk faaliyetlerinde devletin kendilerine yardmc olaca, terk ettikleri memlekette kalan mallarnn deftere kaydedilecei ve bu konuda bir tlimatname hazrlanaca da yer almakta idi. Dahiliye Nezaretinin bu tezkiresi Sadaret tarafndan kaleme alnan 15 Receb 1333/16 Mays 1331 (29 Mays 1915) tarihli bir tezkire ile Meclis-i Vkelya intikal ettirildi. Sadaret tezkiresinde de Talt Paann tezkiresindeki ifadeler tekrar edildikten sonra, devletin selmeti iin tatbikine balanlan ve halen devam eden bu uygulamann yerinde olduu ve bunun bir usul ve kaideye balanmas gerektii dile getirildi.10 Meclis-i Vkel da 30 Mays 1915 tarihinde uygulamay kabul eden bir karar ald. Meclis-i Vkelnn bu konu ile ilgili mazbatasnda, devletin varlnn ve emniyetinin korunmas urunda yaplan mcadeleye, kt tesiri olan bu gibi zararl faaliyetlerin etkili tedbirlerle nlenmesinin kesinlikle zaruri ve Dahiliye Nezaretince bu konuda alnan tedbirlerin son derece isabetli ve yerinde olduu belirtildi. Ayrca, yerlerinden karlan Ermenilerin gayrimenkul mallaryla ilgili bir beyanname neredilerek, tayin edilecek komisyonlar tarafndan tesbitinin yaplmas ve gnderilen Ermenilere gittikleri yerde durumlarna uygun i sahalarnn almas ve muhacirn tahsisatndan kendilerine yardm yaplmas kararnn alnd ifade edildikten sonra, nakliyatn emniyet iinde yaplmas konusunda ilgililere gerekli tlimatn yazlmas talimat verildi.11 Sadaretten 16 Receb 333/17 Mays 331 (30 Mays 1915) tarihinde Dahiliye, Harbiye ve Maliye Nezaretlerine yazlan yazda, tehcirin nasl uygulanaca belirtildi.12 Buna gre: a) Ermeniler kendilerine tahsis edilen blgelere can ve mal emniyetleri salanarak rahat bir ekilde nakledileceklerdir b) Yeni evlerine yerleinceye kadar iaeleri muhacirn deneinden karlanacaktr c) Eski mal durumlarna uygun olarak kendilerine emlk ve araz verilecektir d) Muhta olanlar iin hkmet tarafndan mesken ina olunacak, ifti ve ziraat erbabna tohumluk, let ve edevat temin edilecektir e) Geride braktklar tanr mallar kendilerine ulatrlacak, tanmaz mallar tesbit ve kymetleri takdir edildikten sonra, buralara yerletirilecek olan mslman gmenlere tevzi edilecektir.Bu gmenlerin ihtisaslar dnda kalan zeytinlik, dutluk, ba ve portakallklarla, dkkn, han, fabrika ve depo gibi gelir getiren yerler, ak arttrma ile satlacak veya kiraya verilecek ve bedelleri sahiplerine denmek zere mal sandklarnca emanete kaydedilecektir. f) Btn bu konular zel komisyonlarca yrtlecek ve bu hususta bir tlimatnme hazrlanacaktr.

867

Talt Paann 13 Maysta Sadarete tezkire vermesinden bir gn sonra, 14 Mays 1331 (27 Mays 1915) tarihinde Vakt-i seferde icraat-i hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedbir hakknda Kanun- Muvakkat karld.13 19 Mays 1331 (1 Haziran 1915) gn Takvm-i Vekyide yaynlanarak yrrle giren bu geici kanunun14 birinci maddesi ordu, kolordu ve frka komutanlarna, sava srasnda Hkmetin emirlerine, memleketin savunulmasna ve asayiin korunmasna kar kanlara, silhl saldr veya direnite bulunanlara kar derhal asker tertibat alma, tecavz ve direni srasnda isyanclar imha etme yetkisi veriyordu. kinci madde ise ayn komutanlara, casusluk ve vatana ihanet ettikleri anlalan ky ve kasaba halkn, tek tek veya toplu halde baka yerlere sevk ve iskn imkn tanyordu. Bylece bu kanun, Dahiliye Nezaretinin kendiliinden balatm olduu tehcir iini orduya devretmi oldu. 27 Receb 333/28 Mays 331 (10 Haziran 1915) tarihinde yaymlanan tlimatname15 ile de, tehcire tabi tutulan Ermenilerin mallar koruma altna alnd. Bir bakan ile biri mlk, dieri de maliyeden olmak zere iki yeden oluan Emvl-i Metrke Komisyonu (Terkedilmi Mallar Komisyonu) kuruldu. Bu komisyonlar, boaltlan ky ve kasabalardaki Ermenilere ait mallar tesbit edecek, mufassal defterlerini tutacakt. Defterlerden biri mahall kiliselerde korunacak, biri mahall ynetime verilecek, biri de komisyonda kalacakt. Bozulabilir eya ile hayvanlar ak arttrma ile satlacak ve paras korunacakt. Komisyon gnderilmeyen yerlerde, beyannme hkmlerini mahall grevliler yerine getirecekti. Bu mallarn Ermeniler dnnceye kadar korunmasndan hem komisyon, hem de mahall idareler sorumlu olacakt. 1. Tehcirin Gayesi Belgelerden anlaldna gre, Talt Paann balatt ve Meclis-i Vkelnn da uygun grd tehcir, dorudan doruya cephelerin gvenini sarsacak blgelerde uygulanmtr. Bunlardan birincisi Kafkas ve ran cephesinin geri blgesini oluturan Erzurum, Van ve Bitlis dolaylardr. kincisi ise Sina cephesi gerilerini oluturan Mersin-skenderun blgeleridir. nk Ermenilerin bu blgelerde dmanla ibirlii yapt ve bir karma hareketini kolaylatracak faaliyetler iinde bulunduklar tesbit edilmiti. Daha sonra bu uygulama isyan karan, dmanla ibirlii yapan ve Ermeni komitaclarna yataklk eden dier vilyetlerdeki Ermenilere de temil edildi. Balangta Katolik ve Protestan Ermeniler tehcir d brakldklar halde daha sonra, bunlardan zararl faaliyetleri grlenler de sevke tabi tutuldu. Ermenilerin tehciri ikinci olarak, Eylet-i sitte ad verilen vilyetlerde, 8 ubat 1914te Osmanl Devletiyle Rusya arasnda imzalanan ve Ermenilere deta bamszlk veren anlamadan kurtulma anlam da tamaktadr. Zira Birinci Dnya Savann kmasyla bu anlamann uygulamasndan kurtulan Osmanl Devleti, savan sona ermesinden sonra, bamsz bir Ermenistan demek olan byle bir uygulamadan kurtulmann en kesin yolunun, buradaki Ermenileri Rus snrndan daha uzak ve emin bir yere sevki dnm olmaldr. Nitekim Rusyann Ermenileri kullanarak Dou Anadoluya hakim olmak istedikleri Rus Bykeliliinden 26 Kasm 1912 tarihinde Rusya Dileri Bakan S.D. Sazanofa gnderdii raporda ak olarak belirtilmektedir.16 Bu raporda: Bu anlatlanlar Ermeni

868

halknn gittike Rusya tarafn tutmakta olduunu gstermektedir ve bu istein gerekten de iten ve samimi olduu ortadadr. Rusyaya olan sempati Ermeni burjuvas ve aydnlar arasnda da yaygndr. htillci partiler artk gittike itibarn kaybediyor ve yerine konservatif programyla yeni partiler kuruluyor. Van, Byezid, Bitlis, Erzurum ve Trabzon konsoloslarmzn bildirdiklerine gre bu vilyetlerdeki Ermenilerin hepsi Rusya tarafndadrlar ve bizim ordularmz bekliyorlar. Veya Rusyann kontrol altnda reformlar yaplmasn istiyorlar. 21 Kasm Byezid konsolosunun bildirdiine gre, btn Ermeniler Trkiyeye kar dmanca tavrda bulunuyorlar ve Rusyann protektrln, Ermeni topraklarn igal etmelerini bekliyorlar. Ermeni Patrii Rusyaya Trkiyedeki Ermeni halkn kurtarmas iin yalvarmaktadr denilmektedir ki, yukardaki ifadeler, Ermenilerin desteklenmesinin sebeplerini ve Rusyann emellerini btn plaklyla ortaya koymaktadr. Bu sebeple 22 Haziran 1331 (5 Temmuz 1915) tarihinde Adana, Erzurum, Bitlis, Haleb, Diyarbekir, Suriye, Sivas, Trabzon, Mamuretlaziz, Musul vilyetleriyle Adana Emvl-i Metrke Komisyonu bakanlna, Zor, Mara, Canik, Kayseri ve zmit Mutasarrflklarna, tebligat gnderilerek Ermenilerin isknlarna tahsis edilen blgelerin, grlen lzum zerine geniletildii bildirildi. Buna gre: l- Kerkk sancann ran snrna seksen kilometre mesafede bulunan ky ve kasabalar dahil olduu halde Musul vilyetinin dou ve gney blgesi; 2- Diyarbekir hududundan yirmibe kilometre dahilde, Habur ve Frat nehirleri vadisindeki yerleim yerleri dahil olmak zere Zor sancann dousu ve gneyi; 3- Haleb vilyetinin kuzey ksm hari olmak zere dou, gney ve gneybatsnda bulunan btn ky ve kasabalarla, Suriye vilyetinin Havran ve Kerek sancaklar dahil olmak zere demiryolu gzerghlarndan yirmi be kilometre darda bulunan kasaba ve kylerde mslman nfusunun %l0u nisbetinde iskn edileceklerdi.17 Talt Paa, zellikle Batl lkelerin ve basnnn aksi propagandalarndan dolay, devaml olarak Ermeniler hakknda alnan tedbirlerin onlar imha maksadn tamadn her frsatta ifade etmitir. Nitekim 16 Austos 1331 (29 Austos 1915) tarihinde Hdavendigr, Ankara, Konya, zmit, Adana, Mara, Urfa, Halep, Zor, Sivas, Ktahya, Karesi, Nide, Mamuretlaziz, Diyarbekir, Karahisar- Sahib, Erzurum ve Kayseri vali ve mutasarrflarna gnderilen bir ifre telgrafda tehcirin gayesi u ekilde aklanmaktadr.18 Ermenilerin bulunduklar yerlerden karlarak tayin edilen mntakalara sevklerinden hkmete takib edilen gaye, bu unsurun hkmet aleyhine faaliyetlerde bulunmalarn ve bir Ermenistan Hkmeti tekili hakkndaki mill emellerini takib edemiyecek bir hale getirilmelerini temin esasna matuftur. Bu kimselerin imhas sz konusu olmad gibi, sevkiyat esnasnda kafilelerin emniyeti salanmal ve muhacirn tahsisatndan sarfiyat yaplarak iaelerine ait her trl tedbir alnmaldr. Yerlerinden karlp, sevkedilmekte olanlardan baka, yerlerinde kalan Ermeniler bundan sonra yerlerinden karlmamaldr. Daha nce de tebli edildii gibi asker aileleriyle ihtiya nisbetinde sanatkr, Protestan ve Katolik Ermenilerin sevkedilmemesi hkmete kesin olarak kararlatrlmtr.

869

Ermeni kafilelerine saldrda bulunanlara veya bu gibi saldrlara nayak olan jandarma ve memurlar hakknda iddetli kanun tedbir alnmal ve bu gibiler derhal azl edilerek Divan- Harblere teslim edilmelidir. Bu gibi olaylarn tekrarndan vilyet ve sancaklar sorumlu tutulacaklardr. Daha nce de Ankara vilyetine 14 Mays 1331 (27 Mays 1915) tarihinde gnderilen gizli ifrede Ermeniler hakknda hkmete alnan tedbirler, srf memleketin syi ve inzibatn temin ve muhafaza mecburiyetine mstenittir. Ermeni unsuruna kar Hkmetin imhakr bir siyaset takibetmedii, imdilik tarafsz bir vaziyette kaldklar grlen Katolik ve Protestanlara dokunmam olmas gstermektedir denilmekteydi.19 te yandan Ermenilerden zararl kimselerle komite reislerinin srlmeleri konusunda Hkmetin kard tebligatn, baz yerlerde yanl anlald grlmektedir. Buna bal olarak pekok yerde, yakalanan Ermeni eteler, faaliyetlerini daha rahat srdrebilecekleri yerlere sevkedilmitir. Bunun zerine Talt Paa 19 Mays 1331de (1 Haziran 1915) btn vilyetlere bir tamim daha yaynlayarak bu gibi Ermenilerin bulunduklar yerlerden alnarak fesat karmasna imkn bulamayacaklar yerlere yerletirilmelerini ve srgn ileminin sadece bozguncu ve isyanc Ermenilere uygulanmasn tebli etmiti.20 Ayrca tehcire tabi tutulan Mamuretlaziz vilyetine gnderilen 31 Mays 1331 (13 Haziran 1915) tarihli ifre ile de, Divn- Harbi rfye verilmi Ermenilerden baka, srlmesi gereken Ermenilerin bu konudaki husus tebligata uygun olarak vilyetin uygun yerlerinde bulundurulmas ve bunlarn Musula sevklerine ihtiya ve lzum olmadn, imdilik aileleriyle birlikte nakl-i hne suretiyle vilyet hricine Ermeni sevkinin uygun grlmedii bildirilmiti.21 1 Haziran 1331de (14 Haziran 1915) Erzurum, Diyarbekir, Mamuretlaziz ve Bitlis vilyetlerine gnderilen ifrede ise, tehcir edilen Ermenilerin yollarda hayatlarnn korunmas, sevkiyat srasnda firara yeltenenlerle muhafazalarna memur olanlara kar saldrda bulunacaklarn yola getirilmesinin tabii olduu, ancak buna hibir ekilde halkn kartrlmamas ve Ermenilerle mslmanlar arasnda ldrmeye yol aacak ve ayn zamanda darya kar da pek irkin grnecek olaylarn kmasna katiyyen frsat verilmemesi istenmiti. 2. Tehcire Tabi Tutulan Ermenilerin Yeni skn Blgelerine Nakli Ermeni kafileleri, iskn sahalarna datlmak zere yol kavaklar zerinde bulunan Konya, Diyarbekir, Cizre, Birecik ve Halep gibi belirli merkezlerde topland. Belgelerdeki ifadelere gre, kafilelerin, muhtemel zorluklarla karlamamalar dncesiyle kendilerine en uygun ve yakn gzerghlardan nakilleri plnlanmtr. Ayrca gzergh seiminde, kafilelerin emniyet ve muhafazalarnn salanmas dncesi de nemli rol oynamtr. Nitekim Kayseriden, Samsundan gnderilenler Malatya zerinden; Sivas, Mamuretlaziz, Erzurum ve havalisinden gnderilenler ise Diyarbekir-Cizre yolundan Musula sevkedilmilerdir.22 Bununla birlikte, yollarn ok kalabalk olmas, sancaklarda asayiin bozulmas ihtimalinin belirmesi hallerinde, bu gzergahlar dna da klmtr.23 Urfadan Reslayn ve Nusaybin yoluyla gidenler, Arap kabileleriyle dier airetlerin saldrlarndan korunmak zere Siverek yolundan gnderilmilerdir.24 Bat Anadoludan gnderilen kafileler ise Ktahya-Karahisar-Konya-Karaman-Tarsus zerinden Kars-Mara-Pazarck yoluyla Zora sevkedilmilerdir.25 Btn bu gzerghlarn seiminde tren yollar

870

ve nehir nakliye aralarnn bulunduu yerler tercih edilmitir. Bu srada en emniyetli yolun tren ve nehir yolculuu dncesi bunda nemli rol oynamtr. Nitekim Bat Anadoludan iskn mahalline gnderilenlerin hemen hepsi trenlerle nakledilmilerdir.26 Cizre yolu ile sevkedilenler de tren ve ahtur denilen nehir kayklaryla tanmlardr.27 Tren ve nehir nakliyatnn bulunmad yerlerde kafileler hayvan ve arabalarla belli merkezlere toplanmlar ve buradan trenlere bindirilmilerdir. Osmanl Hkmeti sava artlarna ramen, sevkiyatn bir dzen iinde yrmesine ve kafilelerin herhangi bir zarara uramamasna itina etmi, bunun iin elindeki btn imknlar zorlayarak nakli gerekletirmeye almtr. Buna ramen, cepheye devaml surette asker ve zahire nakli sebebiyle, muhacirlerin sevkinde vasta skntsna dld ve eitli zorluklarla karlald anlalyor. Nitekim zaman zaman istasyonlarda byk ylmalarn meydana geldii, vasta darlndan sevkiyatn zaman zaman aksad,28 hasat mevsimi olmas, araba ve hayvana duyulan ihtiya yznden kafilelerin zorlukla hareket ettikleri grlyor.29 Btn bu zor artlara ve imknszlklara ramen hkmetin, tehcire tabi tutulan Ermenileri byk bir intizam ierisinde yeni yerleme alanlarna sevketmeyi baard yabanc misyon tarafndan da dorulanyor. Nitekim, Amerikann Mersin Konsolosu Edward Natan, 30 Austos 1915te Bykeli Hanry Morgenthaua gnderdii raporda, Tarsustan Adanaya kadar btn hat gzerghnn Ermenilerle dolu olduunu ve Adanadan itibaren bilet alarak trenle seyahat ettiklerini, kalabalk yznden sefalet ve ektikleri zahmete ramen Hkmetin bu ii son derece intizaml bir ekilde idare etmekde olduunu, iddete ve intizamszla yer vermediini, gmenlere yeteri kadar bilet saladn, muhta olanlara yardmda bulunduunu belirtmitir.30 Amerika konsolosunun bu tesbitleri, Osmanl grevlilerinin merkeze gnderdikleri raporlarla da dorulanmaktadr. Buna karlk Ermeni komiteleri, tehcir srasnda bile, saldrlarna devam etmek suretiyle, deta tehcirde devletin ne kadar isabetli davrandn gstermilerdi. Nitekim Mamuretlaziz Amerika Konsolosu Lesli de Vis tarafndan Amerikann stanbul Sefiri Morgenthaua 12 L 1333 (23 Austos 1915) tarihli yazd mektupta, Ermenilerin merkez vilyette ve kylerinde gerekletirdikleri cinayetler anlatlmaktadr.31 1080 taahhd numarasyla postaya verilen mektup, Osmanl gvenlik tekiltnca, usul dairesince alm, tercme edilip okunmu ve yine usulnce kapatlarak sefrete gnderilmitir.32 3. Ermeni Kafilelerine Yaplan Saldrlar ve Buna Kar Devletin Ald Tedbirler Ermeni sevkiyatnn ksa zamanda tamamlanmas zorunluluu ve Savan getirdii olumsuz artlar, kafilelerin emniyetinin salanmasn ve iaelerinin teminini gletiren en nemli sebeplerin banda gelmektedir. Bu yzden yollarda, yer yer grlen salgn hastalklar yznden 25-30 bin civarnda can kayb olduu tahmin edilmektedir.33 Mesel, 8 Z 1333 (17 Ekim 1915) tarihli belgede, Hamada bulunan kafilede hergn tifo ve dizanteriden 70-80 kiinin ld ve derhal tedbir alnmas hususunda emir verildii grlyor.34 Ayrca kafilelerden bazlarna Arap airetlerinin, zellikle HalepZor arasnda yaptklar saldrlar sonunda bir miktar Ermeninin ldrld tesbit edilmektedir. Mesel belgelerde Halebe bir saat mesafede Meskeneye kadar olan yollarda Urbann gasb iin yapt saldrlar sonucu ikibine yakn Ermeninin ldrld,35 Diyarbekirden Zora ve Surutan Menbi

871

yoluyla Halebe sevkedilen Ermenilerden de iki bin kadarnn yine Urban airetlerinin saldrlarna maruz kalarak soyulduklar grlmektedir.36 Yine Diyarbekir blgesindeki kafilelerden iki bine yakn Ermeninin, eteler ve ekya tarafndan Mardin civarna gtrlerek ldrldklerinin istihbar olunduu kaytlarda yer alyor.37 Yine Erzurum-Erzincan arasnda da 500 kiilik baka bir kafilenin Krdlerin saldrlar sonucu katledildii haberi alnm, bunun zerine Diyarbekir, Mamuretlaziz ve Bitlis Vilyetlerine 1 Haziran 1331 (14 Haziran 1915) tarihiyle gnderilen ifre telgrafla, sevkiyat srasnda gzerghta bulunan air ve kyllerin taarruzlarna kar her trl vastann kullanlmas, katle ve gasba cret edeceklerin iddetle tedibi emredilmitir.38 Ayrca 13 Haziran 1331/27 Haziran 1915 tarihli bir belgede, Dersim blgesinde, Dersim ekysnn Erzurumdan sevk olunan Ermeni kafilelerinin yolunu keserek katlettikleri ve onlar kurtarmann kabil olmad, Erzurum Vilyetinden bildirilmitir. Hkmet, Dersimlilerin bu cinayetlerinin katiyyen ciz olmadn ve kafilelerin emniyet iinde sevkleri iin derhal tedbir alnmasn emretmitir.39 Yukardaki kaytlardan 1915 ylndaki tehcir esnasnda toplam olarak 8-9 veya 10 bin civarnda Ermeninin ekya saldrlar sonucu ldrld grlyor. Bu rakkam Osmanl belgelerinden elde edilen kesin say olup, bunun dnda bir ldrlme kaydna rastlanlmyor. Osmanl Devletinin, bir yandan cephede savarken bir yandan da kafilelerin iae ve emniyetlerinin salanmas iin olaanst gayret sarfettii anlalyor. Nitekim nakledilen Ermenilerin, ekyann saldrlarna maruz kalarak ldrlmeleri ve soyulmalar karsnda, derhal ilgili blge yetkililerine talimat gndererek, bundan byle zabtiyesiz hi bir kafilenin yola karlmamasn ve sevkyatn emniyet iinde yaplmas iin gerekli tedbirlerin alnmasn istedii grlmektedir. te yandan, sevkyatn yapld illerdeki grevlilere gnderdii emirlerle Ermeni kafilelerine saldrda bulunanlarn yakalanarak cezalandrlmalarn, ayrca kafileleri koruyan muhafzlarn saylarnn arttrlmasn emretmitir. Hkmetin, bu emre istinaden 23 Austos 1331 (5 Eyll 1915) tarihinde ilgili vilyetlere ektii ifre telgrafta, Ermeni kafilelerine saldranlardan ka kiinin cezalandrld sorulmutur.40 Ayrca dier bir tedbir olarak, Ermeni kafilelerinin sevki srasnda ihmali veya yolsuzluu grlen grevlileri tesbit etmek zere tahkik heyetleri kurulmutur. Mahkeme-i stintak birinci reisi sm Beyin bakanlnda Ankara Vilyeti Mlkiye Mfettii Muhtar Bey ile zmir Jandarma Mntka Mfettii Kaymakam Muhhiddin Beyden oluan bir heyet, Adana, Halep, Suriye, Urfa, Zor ve Mara blgelerine41; Mahkeme-i Temyiz Reisi Hulusi Beyin bakanlnda r-y Devlet azalarndan smail Hakk Beyin de katld heyet Hdavendigr, Ankara, zmit, Karesi, Ktahya, Eskiehir, Kayseri, Karahisar- Sahip ve Nide blgelerine gnderildiler.42 Bitlis eski Valisi Mazhar Bey bakanlnda Dersaadet Bidyet Mdde-i Umumsi Nihad ile Jandarma binbalarndan Ali Naki Beylerden oluan nc bir heyet ise, Sivas, Trabzon, Erzurum, Mamuretlaziz, Diyarbekir, Bitlis ve Canik blgelerinde grevlendirildi. Bu heyetin bakan olan ve Sivasta bulunan Mazhar Beye 20 Eyll 1331de (3 Ekim 1915) mahrem kaydyla ekilen bir ifre telgrafta, heyetlerin vardklar yerlerde gerekli incelemeleri yaptktan sonra, neticelerini devaml olarak merkeze rapor etmeleri istenmitir.43

872

Heyetlere verilen tlimatlara gre, jandarma, polis, memur ve mirleri, haklarnda yaplacak tahkikat neticesine gre Divan- Harbe sevkedileceklerdi. Divan- Harbe sevkedilenlerin bir listesi de Dahiliye Nezaretine verilecekti. Vali ve kaymakamlar hakknda yaplacak tahkikatn neticesi nce Nezarete arz olunacak ve verilecek emre gre muamelesi yrtlecekti. Divan- Harb bakanlar veya yeleriyle asker memurlardan da suiistimali grlenler bulunursa, bal olduklar ordu komutanlklarna bildirilecekti. Tahkik heyetlerinin verdikleri raporlar nda, grevini ktye kullanan (kafilelerden para ve eya almak, gerekli ekilde koruma grevi yapmad iin kafilelerin tecavze uramalarna yol amak, sevk emrine aykr hareket etmek, kadn karmak gibi) pek ok grevli, iten el ektirildiler. Bir ksm Divan- Harblerde yarglanarak ar cezalara arptrldlar.44 4. Tehcire Tabi Tutulmayan ve Tehcirden Kurtulmak in Din Deitiren Ermeniler Yukarda da belirttiimiz gibi, tehcir karar btn Ermenilere uygulanmad. Balangta baz blgelerde (Urfada Germi ve Birecik, Erzurum, Aydn, Trabzon, Edirne, Canik, anakkale, Adapazar, Halep, Bolu, Kastamonu, Tekirda, Konya ve Karahisar- sahip) yaayan Ermenilerin bir blm tehcir haricinde brakldlar.45 Fakat, daha sonra bunlarn da eitli tedhi olaylarna kartklar grlnce byk bir ksm tehcir edildiler.46 Hasta ve mlar tehcir edilmedikleri gibi, Katolik ve Protestan mezhebinden olanlar, asker ve aileleriyle, memurlar, tccarlar, baz amele ve ustalar da tehcir d tutuldular. Nitekim Mara ve Adana vilyetlerine gnderilen telgraflarda, hasta, m, sakat ve yallarn sevkedilmemeleri ve ehir merkezlerine yerletirilmeleri hususunda talimat gnderilmitir.47 21 Temmuz 1331/3 Austos 1915 ve 2 Austos 1331/15 Austos 1915 tarihinde ilgili vilyetlere gnderilen telgraflarla Katolik ve Protestan mezhebinde bulunan Ermenilerin sevkedilmemeleri ve bulunduklar ehirlere yerletirilerek nfus saylarnn bildirilmesi emredilmitir.48 Bu gibiler, vilyet dahilinde eitli ehirlere iskn edilmilerdir.49 Yanllkla tehcire tabi tutulanlar ise, aratrlarak o srada bulunduklar ehirlere yerletirilmilerdir.50 Fakat, tehcir harici tutulanlardan, zararl faaliyetleri grlenler ister Katolik, ister Protestan olsun yeni iskn sahalarna sevkedilmilerdir.51 2 Austos 1331de (15 Austos 1915) Erzurum, Adana, Ankara, Bitlis, Halep, Hdvendigr, Diyarbekir, Trabzon, Konya, Van vilyetleriyle, Urfa, zmit, Canik, Kayseri, Afyon, Karesi, Mara, Nide, Eskiehir mutasarrflklarna gnderilen ifre telgrafla, Osmanl ordusunda subay ve shhiyye snflarnda hizmet gren Ermeniler ve ailelerinin bulunduklar yerlerde braklarak tehcire tabi tutulmadklar grlmektedir.52 Ayrca, merkez ve taradaki Osmanl Bankas ubelerinde, Reji daresinde ve baz konsolosluklarda alan Ermenilerin de hkmete sadk ve iyi halleri grldkleri srece tehcir edilmemeleri kararlatrlmtr.53 Bunlar dnda, yetim ocuklar ve dul kadnlar da sevke tabi tutulmayarak, bu gibiler yetimhanelerde ve kylerde koruma altna alnmlar ve kendilerine madd yardmda bulunulmutur.54 te yandan sevkiyat esnasnda yetim kalan ocuklar da Sivasa gnderilerek oradaki yetimhanelere

873

konmutur.55 Korunmaya muhta Ermeni aileler hakknda 17 Nisan 1332/30 Nisan 1916da genel bir emirname yaynlanmtr. Bu emirnmede: a) Erkekleri sevkedilen veya askerde bulunan kimsesiz ve velisiz ailelerin, Ermeni ve yabanc bulunmayan ky ve kasabalara yerletirilerek, iaelerinin muhacirn tahsisatndan verilmesi, b) 12 yana kadar olan ocuklarn, blgelerindeki yetimhanelerin yeterli olmamas halinde, zengin mslman ailelerin yanna verilerek yetimelerinin ve eitimlerinin salanmas, c) Hali vakti yerinde olmayan mslman ailelere ise muhacirn tahsisatndan, ocuklarn iae masrafn karlamak zere 30 kuru denmesi, d) Gen ve dul kadnlarn kendi rzalaryla, mslman erkeklerle evlenmelerine izin verilmesi, yer almaktayd.56 Tehcir srasnda baz Ermenilerin tehcirden kurtulmak iin din deitirme yoluna gittikleri grlmektedir. Osmanl ynetimi, sadece tehcirden kurtulma amacna ynelik bu tip isteklerin kabul edilmemesini kararlatrmtr. Bu cmleden olarak, 18 Haziran 1331/1 Temmuz 1915te ilgili vilyet ve sancaklara gnderilen tebliatta, sevkedilen Ermenilerin bazlarnn toptan veya ferd olarak yerlerinde kalmak amacyla ihtid ettiklerinin anlald belirtilerek, bu gibilere katiyyen itimat edilmemesi gerektii, bunlarn islm ad altnda yine fesatlklarn srdrebilecekleri hatrlatlm, ihtid etmi olan Ermenilerin de sevkedilmeleri emredilmitir.57 Ayn ekilde kocalar askerde olan Ermeni kadnlarnn ihtidlarnn da kabul edilmedii 16 Tern-i evvel 1331/29 Ekim 1915 tarihinde Karahisar- Sahip Mutasarrflna gnderilen ifre telgraftan anlalmaktadr.58 Bununla beraber, tehcirin sonlarna doru, ihtid etmek isteyen Ermenilerin mracaatlar olumlu karlanm ve Terin-i evvel 1331/Ekim 1915 sonundan itibaren din deitirmelere msaade edilmeye balanmtr.59 Nitekim 22 Tern-i evvel 1331/4 Kasm 1915 tarihinde btn vilyet ve mutasarrflklara gnderilen genelgede; sevkedilmeyip, teden beri oturduklar yerlerde kalan Ermenilerle, sevkedilecekler arasnda olup da zel bir emirle gnderilmeyenler veya yerlerine iade edilmi olanlarn ihtidlarnn kabul edilecei yer almakta idi.60 Bu genelgeden sonra Menteede ihtid etmek isteyenlerin mracaatlar kabul edildii gibi,61 bu gibilerin mallar da iade edilmitir.62 Nitekim Sivasa gnderilen 24 ubat 1331/9 Mart 1916 tarihli ifre telgrafta da ihtid veya baka sebebten dolay sevkedilmeyen ve yerlerinde braklan Ermenilerin mallarnn tasfiyeye tabi olmad bildirilmitir.63 Sevke tabi tutulan Ermenilerden ihtid etmek isteyenlerin mracaatlar ise, yeni iskn yerlerine varmalarndan sonra kabul edilmi ve o tarihten geerli saylmtr.64 Yerlerinde kalan baz Ermenilerin ihtid istekleri ise, ileride sevklerine tesir etmemek art ve kaydyla kabul edilmitir.65 Din deitirenlerden sevke tabi tutulacaklarn nfus tezkirelerine din deitirdiklerine dair kayt dlmemesi, seyahat srasnda yalnz ikamet ettikleri yerin ismi yazlan belgeler verilmesi kararlatrld.66 Bundan maksadn, din deitirme kisvesi altnda lke iine szmaya alan Ermeni fesat yuvalarnn faaliyetlerinin nlenmesi hedeflenmiti.

874

Osmanl Hkmeti tehcir srasnda yurt dndan gelecek veya yurt dna kacak Ermenilerle ilgili tedbirler de ald. Osmanl tebaas olan 17-55 yalar arasnda bulunan erkek Ermenilerin67 yurt dna kmalar yasakland. Tarafsz devletlerin vatanda olan Ermenilere ise sava sonuna kadar dnmemek artyla Osmanl lkesinden ayrlmalarna izin verildi. Dardan Osmanl lkesine girmek isteyen Ermenilere ise, hangi lke vatanda olursa olsun katiyyen msaade edilmedi.68 Tehcire tabi tutulan Ermenilerin bavurduklar bir hileli yol da kendilerini yabanc bir devletin vatanda olarak gstermeleriydi. Tehcir srasnda bu gibi iddialar byk sorunlar karmtr. Sevke tabi tutulan baz Ermenilerin Amerika vatanda olduklarn iddia etmeleri zerine Amerika elisinin, hkmet nezdinde teebbse geerek bu gibilerin sevkini durdurmasn istedii anlalmaktadr. Hkmet, bu gibi iddialarn doruluunu tesbit etmekte bir hayli glk ekmitir. Nitekim 25 Haziran 1331/8 Temmuz 1915te Mamuratlaziz vilyetine gnderilen bir telgrafta, gerekten Amerika tbiiyetinde bulunan Ermeni varsa, miktarlarnn tesbiti ve bunlarn sevkedilmesinden vazgeilmesi istenmitir.69 Tehcir srasnda Amerika konsoloslarnn veya dier devletlerin temsilcilerinin Ermenilerle yakndan ilgilendikleri anlalmaktadr. Baz Amerika konsoloslar, ehir ehir dolaarak Ermeniler hakknda tahkikatta bulunduu gibi,70 baz Alman subaylarnn da Halep, Konya, Adana tren hatlar boyunca dolaarak Ermenilere ait pek ok resim ektikleri ve bunlar Osmanl Hkmetini tenkit iin kullanacaklar renilmitir. Hatt grevli yabanc memurlarn Ermeni memurlar vastasyla yalan yanl haberler toplayarak d lkelerde aleyhte propaganda malzemesi olarak kullanmalar zerine hkmet, 30 Austos 1331/12 Eyll 1915te ilgili vilyetlere ifre telgraf gndererek, ecnebilerin aleyhte kullanabilecekleri davranlarna meydan verilmemesi iin gerekli tedbirlerin alnmasn istemitir.71 5. Sevkedilen Ermenilerin htiyalarnn Karlanmas Hkmet, Ermeni tehcirine balamadan nce btn vilyetlere yazlar yazarak, blgelerinden geecek kafilelerin btn ihtiyalarnn karlanmas iin gerekli tedbirlerin alnmasn ve yiyecek stoklanmasn bildirdi.72 ae temini iin skn- Air ve Muhacirn Mdriyetine eitli emirler ve tlimatlar verildi.73 htiyalarn tesbit ve temini iin skn- Air ve Muhacirn Mdr kr Bey bizzat grevlendirildi.74 Sevkyat srasnda kafilelerin ihtiyalarnn karlanmas iin Konyaya 400.000, zmit Sancana 150.000, Eskiehir sancana 200.000, Adana vilyetine 300.000, Haleb vilyetine 300.000, Suriye vilyetine 100.000, Ankara vilyetine 300.000,75 Musul vilyetine de 500.000 kuru olmak zere76 toplam 2.250.000 kuru tahsis edildii belgelerden anlalmaktadr.77 Ayrca vilyetler kendi imknlar nisbetinde yardmlarda bulunduklar gibi, zaman zaman ihtiya durumuna gre merkezden yeni para tahsislerinin de yapld tesbit edilmektedir.78 Bu arada Amerikadan Ermeni muhacirlere verilmek zere gnderilen bir miktar para da Amerikan misyonerleri ve konsoloslar tarafndan Hkmetin bilgisi dahilinde Ermenilere datlmtr.79 Bunun dnda Amerikada yaayan baz Ermenilerin, aralarnda topladklar paralar gizli yollardan, tehcire tabi tutulan Ermenilere gnderdikleri de belgelerde yer almaktadr.80

875

Osmanl Hkmeti, sevkiyat iin bu kadar byk paralar harcarken, bir yandan da tehcire tabi tutulan Ermenilerin devlete ve ahslara olan bolar, ya ertelenmi ya da tamamen defterden silinmitir. Nitekim, Talt Paa tarafndan 19 Mays 1331/1Haziran 1915te Mara Mutasarrflna gnderilen bir ifre telgrafla, Ermenilerin borlarnn alnmamas istenirken,81 btn vilyetlere 22 Temmuz 1331/4 Austos 1915te gnderilen dier bir emirde de, iskna tabi tutulan Ermenilerin ar- anam ve dier vergi borlarnn ertelenmesi talimat verilmitir.82 Dier taraftan sevkedilen kafilelere hastalk durumlarnda tedavi edilmeleri iin salk grevlileri atanmtr.83 Ayrca, tehcir edilenler arasnda bulunan sulu ve zanllar hakkndaki takibat da ertelenmitir.84 6. Tehcire Tabi Tutulan Ermenilerin Mallar Yukarda da belirtildii zere, 27 Receb 333/28 Mays 1331 (10 Haziran 1915) tarihinde yaynlanan tlimatname ile tehcire tabi tutulan Ermenilerin mallar koruma altna alnmtr. Ayn tlimatnameye gre, bozulabilir mallarla hayvanlar veya iletilmesi zorunlu olan imalthaneler, kurulan komisyonlar tarafndan ak arttrma ile satlacak ve paralar sahiplerine yollanacakt. Osmanl Hkmetinin bu tlimatnamenin uygulanmas srasnda byk titizlik gsterdii anlalmaktadr. Herhangi bir suiistimale meydan vermemek iin byk bir dikkat gsterilmitir. Emvli Metrke Komisyonlar eliyle deerleri zerinden sahipleri adna mzayede yoluyla satlmas ve kendilerine denmesi kararlatrlmtr.85 Bu satlar srasnda birtakm dedikodularn kmas zerine hkmet, 21 Temmuz 1331/3 Austos 1915te mutasarrflklara, vilyetlere ve Emvl-i Metrke Komisyonlarna ifre telgraf gndererek, ad geen mallarn devlet memurlarnca satn alnmasn, eitli suiistimallere meydan verecei gerekesiyle yasaklamtr.86 Ancak daha sonra bu karar, baz vilyetlerde gerek deeri zerinden ve pein para denmesi artyla kaldrlmtr.87 Hkmet her trl yolsuzluu nleyecek tedbirleri almaktan geri durmamtr. Nitekim 29 Temmuz 1331/11 Austos 1915te Sivas Emvl-i Metrke Komisyonu Bakanlna gnderilen bir ifre telgrafta, ihtikr ve suiistimale mni olacak tedbirlerin alnmas istenmektedir.88 Yine ayn tarihte btn vilyetlere gnderilen bir tebliat ile de bu konuda alnacak tedbirler ve uygulamalar maddeler halinde belirtilmitir.89 Bu tlimata gre: a) Tahliye edilmi olan blgelere hibir pheli ahs sokulmayacak; b) Eer baz ahslar ucuza mal satn almlarsa, satlar feshedilecek ve gerek deeri takdir olunarak, meru olmayan bir menfaat teminine meydan verilmeyecek; c) Tehcir edilen Ermenilerin, istedikleri eyay gtrmelerine msaade edilecek; d) Gtremeyecekleri eyadan, durmakla bozulacak olanlar zaruri olarak satlacak, fakat bozulmayacak durumdaki eyalar ise sahipleri adna korunacak;

876

e) Tanmaz mallarn icar, fera ve rehin gibi ilemlerinin sahipleriyle olan ilgilerinin bozulmamasna dikkat edilecek ve tehcirin balad tarihten itibaren bu hkmlere aykr olarak yaplan uygulamalar varsa feshedilecek; f) Bu mallar hakknda anlamazlk durumlarna meydan verilmeyecek; g) Sevke tbi tutulan Ermenilere, mallarn yabanclar dnda istedii kimseye satmalarna izin verilecekti.90 Tlimatnamelerdeki bu hkmler byk bir titizlikle uygulanmaya allm, sevkedilen Ermenilerden kalan sanat ve ticaret messeseleri iskn irketleri kurularak, deerleri zerinden bu irketlere intikal ettirilmitir.91 Satlan mallarn bedelleri Emvl-i Metrke Komisyonlar tarafndan sahiplerine gnderilmitir.92 Nitekim iskn mahallerine varan muhacirler, kendilerine aktarlan bu paralarla ilerini kurmular ve blgeye uyum salamlardr. 7. Tehcir Uygulamasnn Dardaki Akisleri ve Belgelerle Tehcir Tehcirin yapld blgelerde bulunan yabanc gzlemciler, harb iinde olmasna ramen Osmanl Hkmetinin bu ii byk bir titizlikle ve iyi bir ekilde yrttn yazmlardr. Buna karlk ilerinde Rusya, ngiltere, Amerika devletlerinin de bulunduu lkeler ile ou Bat basn, olaylar olduundan farkl bir biimde arptarak vermilerdir. Nitekim yukarda da belirttiimiz gibi, Amerikann Mersindeki konsolosu Edward Natan, baz aksaklklar grlmesine karlk, sevkiyatn son derece intizaml bir biimde srdrldn ve kafilelere tren bileti salandn raporunda belirtmi olmasna ramen,93 stanbuldaki Amerika sefiri Hanry Morgenthau olaylar tamamen ters ekilde lkesine bildirmi94 ve Amerikan basn da bunlar Trkler aleyhine kullanmtr.95 Gazetelerde kan iddialara gre Morgenthau, Osmanl Hkmetine rvetler vererek baz Ermenileri satn alarak Amerikaya gndermi; ayrca stanbuldaki ngiliz, Rus ve Fransz tebaasn da kurtarmtr. Gazetelerde kan btn bu aslsz ve yanl beyanlar, Amerikada bulunan bir Trk vatanda 14 Eyll 1915 tarihinde Osmanl Hkmetine rapor etmitir.96 Bununla beraber Ermenilerin katledildikleri iddiasnn Avrupada yaylmasnda Morgenthaun yansra97 byk apta bilgileri yine Morgenthaudan alan Lord James Bryce98 ve Alman protestan papaz Johannes Lepsiustur.99 Ayrca Wellington House yesi Arnold Toynbee de,100 Morgenthaunun salad bilgilerden en ok yararlananlardan biri olmutu. Amerikada 1907-1913 yllar arasnda ngiliz bykelilii yapan sko asll James Brycein kaleme ald kitap, ngiliz Dileri Bakanl Sava Propaganda Brosunun ynlendirmesiyle Trkiye aleyhine yrtlecek propagandada kullanlmak zere Arnold Toynbee tarafndan yaynlanmtr.101 Bu ahslarn eserleri, bundan sonraki Ermeni soykrm iddialaryla kaleme alnan eserlere de kaynak tekil etmitir. zellikle Morgenthaunun raporlarnn, kendisinin yannda ktip olarak bulunan Agop S. Andonian ile hukuk danman ve tercman olan Arshag K. Schmavonian adndaki Trk Ermenileri tarafndan kaleme alnd biliniyor.102 Keza kitabn yazanlar da yine Arshag K. Schmavonian ile bilhassa gazeteci Burton J. Hendrick ve Amerika Dileri Bakan Robert Lansingdi. Morgenthaunun roporlaryla uyumayan bu

877

eserin yazlma sebebi Heath W. Lowry tarafndan kaleme alnan Bykeli Morgenthaunun yksnn Perde Arkas adl kitapta ak ve geni bir biimde anlatlmaktadr. Burada temel hedefin Amerikan halkn, savan zaferle sonulanmas gereine inandrmak amac olduu vurgulanmtr.103 Keza randa bulunan ngiliz konsoloslarnn muhtemeldir ki Propaganda Brosunun ynlendirmesiyle hazrlanan raporlarnda yer alan 1.000.000 Ermeninin ldrld gibi iddialar, ngiliz parlamentosunda tartlm ve Trk Hkmetinin protesto edilmesi karar alnmtr. Ayrca, bir propaganda kitab olan ve Arnold Toynbeenin nezaretinde Ermeni olaylar hakknda yaynlanan Mavi Kitapta, Osmanl lkesinde bulunduu iddia edilen 1.800.000 Ermeniden te birinin katledildii haberleri kmtr.104 Buna bal olarak, yine The Timesde 20 Eyll 1917de kan bir makelesinde Trkleri Acmasz bir ezici, Vicdansz bir zorba, Gerek bir barbar olarak sulam, tm dnyay yakp yktklarn ifade etmitir.105 Bu maksatl yaynlara karlk, baz Bat basn da olaylarn kasten saptrldn yazmtr. Nitekim Stokholmde yaynlanan bir gazetede Ermenilerin sakin olduklar Vilyat- Osmaniyyede ktal bal ile kan makalede, bu gibi iddialarn glnl ve byle aslsz haberlerin karlnn sebepleri izah edilmektedir.106 Osmanl Hkmeti, Hariciye Nazr Mstear imzasyla 22 Knn- evvel 1332/4 Ocak 1917 tarihinde ngiliz iddialarn tekzb etmitir.107 Tekzb yazsnda Osmanl lkesinde yaayan Ermeni nfusun hibir zaman bir milyona bile ulamad, bu miktarn da savatan nceki gler dolaysiyle daha da azald ifade edilerek iddialar yalanlanmtr. Ayn belgede, Times Gazetesinde, Ermenilerin katledilmesinden Almanlarn da sorumlu tutulduuna dair iddialarn da yer ald hatrlatlmaktadr.108 O tarihten gnmze kadar gelen devrede tehcir konusunda Batda ve Amerikada ok ey yazlp izildi. Ama yukarda da belirtildii gibi bunlarn hibiri gerek ve gvenilir belgelere dayanmamaktadr. Ermenilerin, tamamen duygusal ve siyas mlhazalara dayanan belgelerin arkasna gizlenmek suretiyle, dnya kamuoyunu aldattklar bir gerektir. Nitekim, balangta yz binlerden balayp, milyonlara kadar varan rakamlarla ifade edilen Ermeni katlim hikyeleri, hep Hanry Morgenthaun raporlarndan ve bunlardan istifade ederek kitaplarn yazan Lord Brycein, Johannes Lepsiusun ve Arnold Toynbeenin eserlerinden ve bunlardan alntlarla hazrlanan kitaplara dayandrlmtr. Halbuki Osmanl Devletinin Yldz Tasnifi, ifre Kalemi ve Emniyet-i Ummiye Mdriyeti gibi, tehcirin gizli belgelerine dayanarak akladmz ve belgelerini yaynladmz bu kitaptan da anlalaca gibi, devlet gvenliinin salanmas iin zaruri olarak yaplan tehcirin hibir zaman onlar imha etmek amacna ynelik olmad, Osmanl hkmet yetkilileri tarafndan her frsatta beyan edilmitir. Bu tr beyanlara Osmanl resm belgelerinde ska rastlanmakta, devletin imha etmek gibi bir dncesi bir yana, bunu im eder bir ifade dahi gememektedir. Bilakis gvenliklerinin ve iaelerinin salanmas hususunda devlet byk madd fedakrlklarda bulunmutur. yle ki, Avrupa devletlerinin katliam iddilarndan bunalan devlet, 12 Ca 1337/13 ubat 1919 tarihinde, tehcirin soruturulmas ve nedenlerinin tesbiti iin 2er kiiden oluan tarafsz hukukulardan bir

878

komisyon kurulmas iin sve, Hollanda, spanya ve Danimarka hkmetlerine bir nota vermitir.109 Ancak bu devletler 6 Mays 1919da verdikleri cevaplarda, bu teklifi reddetmilerdir.110 1915 Maysndan 1916 Ekim ayna kadar yaklak bir buuk yl devam eden g ettirme ve yerletirme srasnda devlet, yukarda belirttiimiz tlimatnamelerle ve mahallinde ald tedbirlerle, o gnn zor artlarna ve sava iinde bulunulmasna ramen, Ermenilerin canlarn ve mallarn koruyabilmitir. Adet yeni bir cephe am gibi idar, asker ve mal klfete girmitir. ayet Osmanl ynetiminin gerek hedefi soykrm olsayd, byk masraflara girmek yerine bulunduklar yerlerde Ermenileri imha yoluna gitmez miydi? Buna karlk ayn tarihlerde Rusya da, Kafkaslardan bir milyona yakn mslman gmeni a ve perian bir ekilde Osmanl topraklarna srm, yollarda yzbinlerce gmen lmtr. Bu yzden Osmanl Hkmeti, bir yandan da bu mslman gmenlerin yerletirilmeleri ve iaelerinin temini ile uramak durumunda kalmtr. Aada sunacamz yeni belgelerden, asrn en plnl yer deitirme hareketi olan Ermenilerin iskn sahalarna nakilleri, byk bir disiplin iinde gerekletirilmitir. Gerekten de, eitli yollardan sevkedilen Ermenilerin ayrldklar ve vardklar yerlerdeki saylar devaml ekilde kontrol edilmi, Ermenilerin belli bir yerde youn olarak bulunmalar sakncal bulunarak, ayr kasaba ve kylere yerletirilmeleri plnlanmtr. Aadaki tablo, 27 Mays 1331-9 Haziran 1915ten 26 Knn- san 1331/8 ubat 1916 tarihine kadar Anadolunun muhtelif blgelerinden iskn sahalarna nakledilen ve yerlerinde braklan Ermenilerle ilgili olarak, Osmanl Arivinin ilgili tasniflerindeki belgelerden derlenmitir:111 Sevk edilen Adana112 14.000 Kalan 15-16.000 733

Ankara (Merkez) 113 21.236 Aydn114 250 Birecik115 1.200 Diyarbekir116 20.000 -

Drtyol117 9.000 Erzurum118 Eskiehir119 Giresun120 Grele 5.500 7.000 328 -

250 -

Halep121 26.064

879

Haymana122 zmir123 zmit124

60

256 58.000 -

Kalack125

257 5.769 2.222 4.911

Karahisar sahip126 Kayseri127 45.036 Keskin 1.169 -

Krehir128 747 Konya129 1.990 Ktahya130 1.400 51.000 4.000

Mamuretlaziz131 Mara132 Nallhan Ordu 36 8.845

479 -

Perembe 390 Sivas133 Sungurlu Srmene Tirebolu 136.084 576 290 45 3.400 42.766 6.055

Trabzon134 Ulubey 30

Yozgat135 10.916 TOPLAM 422.758

880

te yandan skn- Air ve Muhacirn Mdiri kr Beyin 5 Terinievvel 1331 (18 Ekim 1915) tarihinde Halebden gnderdii telgrafta, Halebe sevk edilen Ermenilerin tahminen yzbin civarnda olduu bildirilmitir.136 Bu arada Musul ve Zor havalisine sevkedilmek zere 5 Eyll 1331 (18 Eyll 1915) tarihi itibariyle Diyarbekirde 120.000, 15 Eyll 1331 (28 Eyll 1915) tarihi itibariyle de Cizrede 136.084 Ermeni nfusun topland kaytlardan anlalmaktadr.137 Bu nfustan bir ksmnn u blgelere yerletirildii belirtilmektedir.138 Suriye Vilyetine 37.702 Men-Bb-Maarra kazalarna Urfa-Zor-Musula 29.957 Kerek ve Havrana 65.147 5.700

Hama-Humusa 12.000 Kuneytra-Baalbek-Tebek ve Domaya Rakka ve Obike 25.000 Zora 6.120 Halepte TOPLAM 30.000 212.118 492

kr Bey 21 Terinievvel 1331 (3 Kasm 1915) tarihinde Nizipten bir ifre telgraf ekerek, sevkiyatn gayet intizaml bir ekilde devam ettiini beyan etmitir.139 Yukarda listede tehcir edilen nfusa dahil olup da henz sevkedilmemi olduu belirtilen Adanadaki kalan nfus ise daha sonra iskn sahalarna nakledilmitir.140 Buna gre sevkedilen nfus toplam 438.758, Haleptekilerle birlikte iskn sahasna varan nfus ise 382.148dir.141 Grafikte de grld gibi ikisi arasnda elli alt bin alt yz on kiilik bir fark bulunmaktadr. Tehcir edilenlerle, tehcir blgelerine varanlar arasndaki bu 56.610 kiilik fark, belgelerden elde edilen bilgiye gre, u ekilde ortaya kmtr: 500 kii Erzurum-Erzincan arasnda; 2000 kii UrfaHalep arasndaki Meskenede; 2000 kii Mardin civarnda ekya ve urbann (Arap airetleri) saldrs sonucu katledilmi, ayrca yukarda belirtildii gibi, say verilmemesine karlk bir o kadar, yani yaklak 5 bin ve belki de biraz daha fazla kii de Dersim blgesinden geen kafilelere yaplan saldrlar sonucu ldrlmtr.142 Bu bilgiler nda toplam 9-10 bin kiinin tehcir esnasnda katledildii tesbit edilmektedir. Ayrca yollarda alktan da lmler olduu belgelerden anlalmaktadr.143 Bunun dnda tifo, dizanteri gibi hastalklardan da yaklak 25-30 bin kiinin telef olduu tahmin edilmektedir ki,144 bu ekilde 50 bine yakn kii yollarda kaybedilmitir. Kalanlarn ise

881

bir ksm, yola karlm olmakla birlikte, henz iskn mahalline varmadan tehcirin durdurulmas sebebiyle, bulunduklar vilyetlerde alkonulmutur. Mesel 26 Nisan 1916da Konya vilyetine, vilyette henz yollarda olan Ermenilerin sevkedilmeyerek vilyet dahilinde iskn edilmeleri iin yaz gnderilmitir.145 te yandan tehcir kapsamnda bulunan Ermenilerden bir blmnn Rusyaya, Bat lkelerine ve Amerikaya karldklar da tahmin edilmektedir. Nitekim belgelerde, Osmanl ordusunda silah altnda bulunan Ermenilerden 50.000inin Rus ordusuna iltihak ettii, yine Trklerle savamak zere 50.000 Ermeninin de Amerikan ordusunda -drt yldr eitim grd gibi kaytlar yer almaktadr. Gerekten de, Amerikada yaayan bir Ermeninin Mamuretlazizde dva vekili olan Murad Muradyana yazd mektupta bu trden bilgiler bulunmaktadr.146 Mektupta, bir ksm Ermeninin Rusyaya ve Amerikaya karldklar ve Amerikada eitilen 50.000 askerin Kafkasyaya hareket etmekte olduu aka ifade edilmektedir. Btn bu belgelerden de anlalaca gibi, Osmanl tebaas pek ok Ermeni, harpten nce ve harp iinde Amerika ve Rusya bata olmak zere eitli lkelere dalmlardr. Mesel ticaret maksadiyle Amerikada bulunan Artin Hotomyan adl bir Ermeninin 19 Ocak 1915te Emniyet-i Ummiyye Mdriyyetine gnderdii bir mektupta eitli yollarla binlerce Ermeninin Amerikaya karld ve bunlarn a ve perian bir halde yaadklar ifade edilmektedir.147 Yine mektupta bildirildiine gre, merkezi stanbulda bulunan ve Osmanl lkesindeki Ermenileri menfaat karlnda Amerikaya karan bir ebeke kurulmutur. ebeke mensuplarndan biri, stanbul Parmakkapda atalhan karsnda kunduraclk yapan Kayserili Karabetolu Aramoyisdir. Bu kii, Ermeni askerlerinin silah ve elbiselerini saklayp, be-on lira karlnda onlarn Amerikaya veya dier lkelere kamalarn temin etmektedir. Mektubun sahibi olan Artin, bu ihbar yapmasnn ahs bir kinden kaynaklanmadn belirterek, bunun sadece bir insanlk vazifesi ve vatan hizmeti olarak kabul edilmesi gerektiini kaydetmektedir. Yukardaki bilgiler, Anadolu ve Rumelinin eitli blgelerinden tehcire tabi tutulan Ermenilerin saylar ile, yeni iskn merkezlerine ulaanlarn saylarnn birbirini tuttuunu gstermekte ve dolaysyla tehcir srasnda herhangi bir katlim olaynn olmadn ortaya koymaktadr. te yandan tehcire tabi tutulan Ermenilerin saysnn 500.000 civarnda olduu tesbit edildiine gre, tehcire tabi tutulmayan Katolik ve Protestanlarla yine tehcir dnda tutulan stanbul, Bursa, Ktahya v.s. Ermenilerinin ve bu srada Rus igali altnda bulunan Kars ve Van gibi dou illerindeki Ermenilerle birlikte, Osmanl Ermenilerinin toplam nfuslarnn da ancak 600.000 il 800.000 arasnda olduu ortaya kmaktadr. Nitekim 1918 ylnda, Ermeni Delegasyonu bakan olan Boghos Nubar Paann Fransa Dileri Bakanl Fevkalde Yetkili Bakan Monsieur Goutya gnderdii raporda: Kafkasyada randa 250.000

40.000

Suriye-Filistinde 80.000 Musul-Badadda 20.000

882

olmak zere 390.000 kiinin Trkiyeden srgn edildiini, aslnda srgnlerin toplam saysnn 600-700.000 kiiye ulatn ve bunlardan ayr olarak llerde uraya buraya dalm srgnleri kapsamadn bildiriyor.148 Boghos Nubar Paann verdii yukardaki rakkamlardan 290 bin kiinin tehcir haricinde Osmanl topraklarn terkedenler olduu anlalyor. Dolaysyla srgnlerin toplam says olarak verilen 600-700.000 kiiden 290 bin kii karlacak olursa, tehcire tabi tutulan nfusun, bizim yukardaki cetvelde verdiimiz 400 bin civarnda olduunu gsteriyor ki, bu da Ermeni delegasyonu bakannn, tehcirin gerekletirilmesi sonrasna, yani 1918 ylna ait verdii saylarla, bizim yukarda Osmanl belgelerinden kararak verdiimiz rakkamlar arasnda byk lde uygunluk grnmekte ve Ermenilerin iddia edildiinin aksine sa salim iskn yerlerine vardklarn ve dolaysyla soykrm iddialarnn ne kadar dayanaksz olduu ortaya kmaktadr. Nitekim o srada Amerika Sefiri bulunan Morgenthau da gnlnde Ermeni protestanlarnn vekili olan Zenop Bezciyanla olan grmesinde Bezciyann ifadelerinden hayrete dtn belirtiyor.149 Bu grmesiyle ilgili olarak Morgenthau: Ermeni protestanlarnn vekili Zenop Bezciyan urad. Schmavonian kendisini benimle tantrd. Okul arkadaymlar. [erilerdeki] artlar hakknda bana ok ey anlatt. Zordaki Ermenilerin hallerinden olduka memnun olduklarn sylemesine ardm; ilerini kurup, hayatlarn kazanmaya balamlar bile; bunlar ilk gnderilenler olup katledilmeden oraya varma benziyorlar. Bana eitli kamplarn nerelerde olduunu gsteren bir liste verdi ve yarm milyon kiinin buralara nakledildiini sandn syledi. K bastrmadan onlara yardm edilmesi gerektii hususunda srarlyd diyor. Yukardaki ifadeden bykelinin, bir Ermeninin azndan Ermenilerin hallerinden memnun olduklarnn ifade edilmesi karsnda nasl hayrete dtn gsteriyor. Keza 1917de Deyr-i Zora gelen sveli Sven Hedinin stanbul Ermenilerinden olan tercman da, Frat kenarnda yer yer yzlerce beyaz adr grdn, ierisinde barnanlarn Kafkas cephesinden veya Halepten gelen Ermeni kadn ve ocuklar olduunu anlatyor.150 Tehcir karar, yukarda da akland gibi, Komitac Ermenilerin mstakil Ermenistan kurma dncesiyle, sava iinde bulunan kendi devletlerini arkadan vurmalar yznden zorunlu olarak alnmtr. Belgelerden, Ruslarn Ermenileri nasl kandrdklar ve kkrttklar anlalmaktadr.151 Harpte ele geirdikleri yerlerin kendilerine verilecei ve bamszlklarnn tannaca gibi Rus vaatlerine inanan Ermeniler, birok ihtill cemiyetleri kurmulardr.152 Murad adl bir Ermeninin olu tarafndan yazlan bir manzme, Ermenilerin maksadn aka ortaya koymaktadr.153 Ermenilerin, tehcir ncesinde balattklar tedhi faaliyetlerini, sevkiyat srasnda da srdrdkleri grlyor. Gerek snr blgelerinde, gerek i blgelerde dmanla ibirlii yaptklar ve mslman halka kar katlimlarda bulunduklar sadece Osmanl belgelerinde deil, Rus belgelerinde de ortaya konuyor.154 Nitekim sava sonrasnda da Ermeni mezliminin devam ettiine dair bilgiler bulunuyor. Mesel 1335te Hanov adl bir Ermeni komutasnda Nahvana giden 1200 kiilik bir birliin, oradaki mslmanlara yaptklar mezalim bunlardan biridir.155 Ayrca 18 ve 22 ubat 1336/3 ve 7 Mart 1921 tarihlerinde Mamuretlaziz vilyeti vli vekili Mmtaz Beyin gnderdii telgraflardan, Franszlarn himayesine giren Ermenilerin Kilikyadan Adanaya kadar mstakil bir Ermenistan hayali iinde bulunduklar anlalmaktadr.156

883

Osmanl Hkmeti, Ermenilerin yaptklar mezalimi anlatan belgeleri bir kitapta toplamaya karar vermi ve btn illere yazlar gndererek, Ermenilerin yapt mezalimi anlatan ve ele geirilen silah ve ekiyay grntleyen belge ve fotoraflarn gnderilmesini istemitir.157 Bu belge ve fotoraflarn nda Ermeni Komitelerinin mal ve Harekt- htilliyyesi, ln- Mertiyetten evvel ve sonra adyla bir kitap neredilmitir.158 8. Tehcirin Tamamlanmasndan Sonra Ermeniler Tehcir srasnda gerek iklim artlar, gerekse meydana gelen ylmalar yznden zaman zaman sevkiyatn durdurulduu olmutur. 12 Terin-i san 1331/25 Kasm 1915ten itibaren vilyetlere gnderilen emirlerle, k mevsimi dolaysiyle sevkiyatn geici olarak durdurulduu bildirilmitir.159 ubat 1331/21 ubat 1916da bu emir, Ermeni sevkiyatna son verilmesi eklinde btn vilyetlere tebli edilmitir. Ancak, bunun zararl kimselere temil edilmeyecei, komitalarla alkas olanlarn derhal toplatlarak Zor sancana sevkleri gerektii belirtilmitir.160 Bununla beraber Osmanl Hkmeti grlen idar ve asker lzum zerine ilk emirden yirmi gn sonra, yani 2 Mart 1332/15 Mart 1916 tarihinde vilyetlere ve sancaklara gnderdii ikinci bir genel emirle, Ermeni sevkiyatnn durdurulduunu ve bundan byle hibir sebep ve vesileyle sevkiyat yaplmamasn bildirmitir.161 Bu sebeple henz iskn mahallerine varmam, yani yollarda olan Ermenilerin, bulunduklar vilyet dahiline yerletirilmeleri talimat verilmitir. Bu arada Ermeni nfusun byk ksmnn Suriye tarafna nakledilmesi sebebiyle, stanbuldaki Ermeni Patrikhanesi de lavedilerek Kudse nakledilmitir (28 Temmuz 1332/10 Austos 1916). Bu arada Sis ve Akdamar Katogikosluklar da birletirilerek Kudse kaldrlmtr.162 Yeni kurulan patrikhanenin bana ise Sis Katogikosu Sahak Efendi getirilmitir.163 B. Tehcir Sonras Durum ve Geri Dn Kararnmesi Birinci Dnya harbinin sona ermesinden sonra Osmanl Hkmeti tehcire tabi tutulan Ermenilerden isteyenlerin tekrar eski yerlerine dnmeleri iin bir kararname kard. 22 Knn- evvel 1334de (4 Ocak 1919) Dahiliye Nazr Mustafa Paann Sadarete gnderdii yazda, Ermenilerden dnmek isteyenlerin eski yerlerine nakledilmeleri konusunda ilgili yerlere tlimat verildii ve gereken tedbirlerin alnd belirtilmektedir.164 Hkmetin hazrlad 18 Knn- evvel 1334/31 Aralk 1918 tarihli dn kararnamesine gre: 1- Sadece geri dnmek arzusunda bulunanlar sevkedilecek, bunun haricinde kimseye dokunulmayacak 2- Yerlerine iade edileceklerin, yollarda perian olmamalar ve dn mahallerinde mesken ve iae sknts ekmelerinin nlenmesi iin gerekli tedbirler alnacak; gidecekleri blgelerin idarecileriyle irtibat salanp bu konudaki tedbirler salandktan sonra sevkiyat ve geri dn ilemlerine balanacaktr.

884

3- Bu artlar dahilinde dnecek olanlara ev ve arazileri teslim edilecektir. 4- Yerlerine daha nce muhacir yerletirilmi olanlarn evleri tahliye edilecek. 5- Akta kimse kalmamas iin geici olarak birka aile bir arada yerletirilebilecek. 6- Kilise ve mektep gibi binalarla bunlara gelir getiren yerler, ait olduu cemaate geri verilecek. 7- Yetim ocuklar, istenildii takdirde hviyetleri dikkatlice tesbit edilerek velilerine veya cemaatlerine iade olunacak 8- htid etmi olanlar arzu ederlerse eski dinlerine dnebilecekler. 9- Mhted Ermeni kadnlardan, bir mslmanla evli bulunanlar eski dinlerine dnme konusunda serbest braklacaklar. Eski dinlerine dndkleri takdirde kocasiyle aralarndaki nikh ba kendiliinden bozulmu olacaktr. Eski dinine dnmek istemeyen ve kocasndan ayrlmaya raz olmayanlara ait meseleler ise mahkemelerce halledilecektir. 10- Ermeni mallarndan, henz kimsenin tasarrufunda bulunmayanlar, kendilerine teslim edilecek; hazineye intikal edenlerin iadesi de, mal memurlarnn muvafakati ile karara balanacak. Bu konuda ayrca aklayc zabtnameler hazrlanacak. 11- Muhacirlere satlan mlklerin sahipleri dndke, peyderpey bunlara teslim edilecek. Bu konuda 4. madde aynen tatbik edilecek. 12- Muhacirler, ellerinde bulunan ve eski sahiplerine iade edilecek olan ev ve dkknlarda tamirat ve ilveler yapmlarsa ve arazi ve zeytinliklerde ekim yapmlarsa, her iki tarafn da hukuku gzetilecek. 13- Ermenilerden muhta olanlarn dnlerinde sevk ve iae masraflar, harbiye tahsisatndan karlanacak. 14- imdiye kadar ne miktar sevkiyat yapldnn ve bundan sonra her ayn on beinci ve son gnlerinde nerelere ne kadar sevkiyat olduu bildirilecek. 15- Osmanl snrlar dna kp da geri dnmek isteyen Ermenilerin, yeni bir emre kadar kabul edilmeyecekleri yer almakta idi. Yukarda zikredilen bu kararnamedeki hkmler, Ermenilerden baka yerlerini terketmek durumunda kalan Rum muhacirlere de temil edilmitir. Geri dn kararnamesiyle ne kadar Ermeninin dnd hakknda bir aklama olmamakla beraber, Mondros Mtarekesinden sonra, Anadolunun daha nce Ermenilerle meskn olan blgelerinde, nemli miktarda Ermeni nfusun bulunduu, hatt baz blgelerde igal kuvvetlerinin

885

destei ile eskisinden daha fazla sayda Ermeni nfusun mevcut olduu bilinmektedir. Nitekim Trk stikll Mcadelesi srasnda zellikle Franszlar tarafndan Antep, Mara ve Adanaya nemli miktarda Ermeninin getirildii, hatt bunlardan asker birlikler ve milis kuvvetler oluturulduu bir gerektir. Hatt Franszlarla gelen Ermeniler ve milis kuvvetleri, Fransann desteinde yre halkna insanlk d muamelelerde bulunmu, binlerce insan ocuk, kadn demeden katletmi, fakat Fransann bu blgeleri terketmesiyle, Anadoludan ayrlmtr. Bugn gerek Suriyede, gerekse Fransa ve Amerikadaki Ermenilerin menei bunlar ile tehcir srasnda gidenlerle dayanmaktadr. Bu durum, dolayl olarak tehcir ncesinde ve sonrasnda Ermenilerin bir katliama uramadklarn gsteren en nemli hususlardan biri olarak deerlendirilmelidir. Sonu I. Dnya Sava sebebiyle Kafkas Cephesinde bulunan Osmanl ordularna ihanet eden ve Ruslarla birlikte hareket ederek Van, Kars ve Erzurum gibi Osmanl vilyetlerinin Ruslarn eline gemesine yardmc olan Ermenilere kar, Osmanl Devletinin tehcir uygulamas, her devletin tabii olarak kendini mdafaas olarak grlmelidir. zellikle Osmanl Devletini aralarnda paylamay dnen Rusya, ngiltere, Almanya, Fransa gibi Bat devletleri tarafndan kkrtlarak harekete geirilen Ermenilerin, komiteler ve dernekler kurarak bamsz bir Ermenistan oluturma abalar, savunmasz masum pek ok Trkn ldrlmesiyle sonulanmtr. yle ki, Karsta, Vanda, zmitte, Erzurumda, Bitliste ve dier Osmanl vilyetlerinde akl almaz hunharlkla gerekletirilen katliamlar, igalci Rus komutanlar bile tiksindiren boyutlara ulamtr.165 Nitekim Rus ve Ermeniler tarafndan sadece Kars ve Ardahanda otuz bin mslmann katledildii belirtilmekte,166 bu say btn Osmanl vilyetleri genelinde dnlecek olursa yzbinleri gemektedir. Osmanl Devleti, bir tedbir olarak, sava mddetince, nce sava sahasna yakn yerlerdeki Ermenilerden balamak zere mecburi iskn uygulamtr. Daha sonra bu nakil, Ermeni etelerinin katliamdan vazgememeleri ve Osmanl Devleti aleyhine yabanc devlet mensuplarna bilgi aktarmalar sebebiyle, Katolik ve Protestan mezhebinde olanlar ile, yetimler, kimsesiz kadnlar ve hastalar hari olmak zere, dier btn Ermenileri de kapsayacak ekilde geniletilmitir. Bununla beraber devlete ball bilinen Ermeniler, bu kararn alnmasna ramen tehcir harici tutulmutur. Tehcir tabii olarak meakkatli gemitir. Binlerce insann bir anda yerlerinin deitirilmesi muhakkak ki kolay bir ey deildir. Bununla beraber, kafilelerin hangi gzerghtan gidecei, toplanma mahallerinin nceden tesbiti, nakilde zellikle tren istasyonlarnn merkez olarak seilmesi ve naklin byk lde trenle yaplmas, kafilelerin iae ihtiyacnn devlet tarafndan karlanmas, kafilelere shhiye memurlar tayin edilmesi, kafilelerin gven iinde hareketleri iin zabtiye eliinde gnderilmeleri gibi tedbirlerin alnm olmas, tehciri, belki de asrn en sistemli yer deitirmesi haline getirmitir. Tabii ki, yukarda da belirttiimiz gibi, nakil srasnda, Ermeni etelerinin katliamna urayan halktan baz guruplarn kafilelere bir tepki olmak zere saldrlar vukubulmu ve yaklak dokuz-on bin kii katledilmitir. Ayrca tpk Rumeliden Anadoluya g eden Trklerde olduu gibi, bu ekilde byk nfus ktlelerinin yer deitirmelerinde her zaman rastlanacak bulac hastalklar

886

sebebiyle de lmler meydana gelmitir. Hi phesiz bunlarn hibiri tehcir emrini verenlerin istedikleri eyler deildir. Nitekim grlen sui istimallere kar, devaml tedbirler alnm, kafilelerinin korumasz karlmamas iin emirler verilmi, sui istimali grlenler cezalandrlmtr. Savan sona ermesinden sonra ise isteyenler iin geri dn kararnamesi karlm,167 dnenler iin hukuk dzenlemeler yaplm, tehcirden kurtulmak iin din deitirenlerin istedikleri takdirde eski dinlerine dnebilecekleri bildirilmi, mslman aileler yannda bulunan yetim Ermeni ocuklar Ermenilerden oluturulan komisyona teslim edilmi,168 dnenlere belli bir mddet iae yardm yaplm,169 ikyetler ve Ermenilere fenalkta bulunanlar iin tahkikat komisyonlar kurulmu,170 memleketlerine dnenlerin mallar iade edilmi,171 dnenlerin yol masraflar karlanm,172 baz vergilerden muaf tutulmu,173 resm dairelerde geici olarak muhafaza edilen eyalar geri verilmi174 ve geri dnenlerin mallarnn iadesiyle ilgili komisyonlar kurulmutur. Yukardaki bilgiler, hkmetin Ermenileri soykrma ve hatt katle ynelik bir dncede olmadn, devletin kendi gvenlii iin bir tedbir olarak savan devam mddetince tehciri uyguladn, sava sonrasnda Ermenilerin memleketlerine geri dnmelerine izin verildiini ortaya koymaktadr. Nitekim, bir mddet sonra Trkiyeyi igal eden Rus, ngiliz ve Fransz kuvetlerinin yannda nemli sayda Ermeninin bulunduu175 ve bu igal srasnda mslman halka yaplan akl almaz ikence ve katliamda bu Ermeni guruplarn nasl rol oynadnn, igalci devletlerin kendi resm belgelerine de yansd ve bu sebeple igalcilerin Anadoluyu terkleriyle birlikte, byk sayda Ermeninin de birlikte Anadoludan ekildikleri bir gerektir. Buna karlk Osmanl Devletinin yukardaki kararlar ve uygulamalar, soykrm dncesinde olan bir devletin alaca kararlar olmad gibi, Dahiliye Nezaretine bal ifre Kalemi ve Emniyet-i Ummiye Mdriyeti gibi dairelerin gizli belgelerinin hi birinde de, deil katliam yapmak, im bile edilmedii grlmektedir. Buna karlk, bata Amerika konsoloslar olmak zere, pekok yabanc gazeteci ve misyon eflerinin tehciri takip ettikleri, hatt fotoraf ektikleri ve bir katliamdan sz etmedikleri belgelerden anlalyor. Fakat ne gariptir ki, buna ramen Avrupada ve Amerikada, zellikle Amerika sefirinin raporlar ve baz batl gazetelerin yaynlar ile tehcir, bir Ermeni katliam eklinde kamuoyuna duyrulmutur. Bunda, Osmanl Devletini ve bilhassa Anadoluyu paylamay dnenlerin, bu tehcirle emellerine belli bir sre set ekilmesi rol oynam olsa gerektir. Yoksa, tilf devletleri stanbulu igal ettiklerinde, Osmanl Devletinin btn ariv belgelerine de sahip olduklar bir dnemde, bunu zaman geirmeksizin ortaya karr ve sorumlular daha o zaman mahkum ederlerdi. Nitekim ngilizlerin soykrmla suladklar Osmanl ileri gelenlerinden pek ounu Maltaya gnderdikleri ve mahkeme ettikleri ve bu mahkeme sonunda sulayacak bir delil bulamadklar bilinmektedir. Bugn Ermeni soykrm olarak Trkiyeyi sulayan devletlerin tarih bilim adamlar, Osmanl Arivinde yllardr aratrma yapmaktadrlar. Bu aratrmalar kendi lkelerinde yaymlanm ve tarih ilmine nemli katklarda bulunmulardr. Bu tr kitaplarda kullanlan Osmanl ariv malzemesi ilk elden kaynaklar olarak sunulmutur. Oysa ki, binden fazla yabanc aratrcnn byk nem verdii ve gvendii arivin, ne gariptir ki Ermenilerle ilgili olan belgeleri, Bat dnyasnda inandrc bulunmamakta, bilhassa Trk aratrclar tarafndan yaymlanan kitaplar da tpk 1915te olduu gibi

887

siyas bir yaklamla deersiz addedilmektedir. Ayrca ne gariptir ki, 1921 ylndan 2001 yl bana kadar binden fazla yabanc ilim adamnn aratrma yapt Osmanl Arivinin kapal olduu iddia edilmektedir. Bu arada cidd batl tarih aratrmaclarnn, zellikle siyas ve hayat mlhazalar sebebiyle Ermeni sorununu aratrmak istemedikleri de dikkati ekmektedir. Nitekim yukarda belirtilen tarihler arasnda, Amerika Birleik Devletlerinden Osmanl Arivinde aratrma yapan alt yz on, Fransadan yz elli, ngiltereden yetmi be, Almanyadan yz yetmi ilim adamndan Ermeni asll olmayan bir-iki kii hari hi kimse bu konuda aratrma yapmamtr. te yandan dorudan Ermeniler iin alan ve Ermeni katliamn aratran Hilmar Kaiser ve Ara Sarafyan gibi aratrclara istedikleri izin verildii gibi, Osmanllar, Ermenileri soykrma tabi tutmakla sulayan bu aratrmaclardan birinciye alt bin, ikinciye ise bin civarnda fotokopi de verilmitir. Buna ramen Osmanl Arivlerinin almadn iddia edenlerin aslnda, gerek hedefleri ortaya kmaktadr. Bu hedef, soykrm iddiasyla, Osmanl Devletinin son zamanlarndaki Bat siyasetinin temeli diyebileceimiz ark Meselesinin yeniden canlandrmasndan baka birey deildir. Aada 1 Ocak 1998 ile 2001 yl bana kadar son yl iinde Osmanl Arivinde aratrma yapan yabanc aratrmaclarn ve bunlarn yllara gre yaptklar aratrma saylarnn bir listesini sunuyorum. Bu yl zarfnda 52 lke aratrmaclar tarafndan 549 aratrma yaplm ve bunlarn iinde, Ermenilerle ve zellikle tehcirle ilgili hibir aratrma gerekletirilmedii gibi izin talebinde de bulunulmamtr. Bu durumda Osmanl Arivinin kapal olduu iddiasnn da hangi derece samimi olduu dnlmelidir. lkeler ABD 36 Almanya 1998 1999 2000 2001 Toplam 50 6 35 14 3 3 3 6 3 2 5 1 12 1 2 1 14 12 1 4 35 18 3 4 1 3 19 5 124 2 41 13 3 9 7

Arnavutluk 5 Avustralya Azerbaycan Bosna-Hersek Bulgaristan 3 Cezayir

ek Cumhuriyeti 1 Filistin Fransa 3 9

888

Gney Kore Grcistan 2 Hrvatistan 3 Hollanda ngiltere Irak ran 7 srail 6 talya 3 Japonya Kanada KKTC Libya Lbnan Macaristan Makedonya Msr 2 2 4 6 3 1 1 2 17

2 1 2 5 6 2 1 3 10 18 17 3 1 4 3 4 6 3 6 6 2 2 1 2 3 1 1 4 2 10 7 5 1 2 7 13 8 4 2 4 14 9 1 2 3 2 5 9 10 15 52 3 3 3 6 7 17

Romanya 1 Rusya Sudan 6 1

Suudi Arabistan 3 Tunus 3 4 3 1

Trkmenistan Ukrayna 2

889

rdn Yemen

2 3

1 1 4 7

7 4

Yugoslavya Yunanistan 5 TOPLAM

6 7

3 19 549

13

170 181 189 9

Yukardaki listeye birer aratrmac ile Avusturya, Etyopya, Fas, rlanda, spanya, svire, Kazakistan, Kbrs Rum Kesimi, Kosova, Norve, Polonya, Suriye ve Uman da dahil etmek gerekmektedir. Buna karlk Amerika ve Batl devlet tarihilerinden kurulacak bir ortak komisyonun, Trk tarihileriyle birlikte konuyu ilk Ermeni olaylarnn kt zamandan balayarak tehcir sonrasna kadar birlikte aratrmalar, bu aratrmada Ermenileri hangi devletlerin kkrttklar, cesaretlendirdikleri ve silah yardm yaptklarndan, bir soykrmn olup olmadna kadar aratrlmas, hatt bu aratrmann Osmanl, Rus, Alman, Fransa, ngiltere ve Amerika arivlerinde srdrlmesi teklifi, zannediyorum ki, Osmanl hkmetinin 1919da Batl devletlerden talep ettii ikier tarafsz hukukunun tehciri aratrmasn isteinin reddedildii gibi reddedilecektir. Eer iddia edildii gibi, birbuuk milyon insan katledilmi olsayd, bunlarn toplu mezarlara gmlmesi gerekmez miydi? Bu toplu mezarlar nerelerde bulunmaktadr? Trklere ait toplu mezarlar ortaya karken, Van ehrinin yaklm yknts btn plaklyla ortada dururken, neden Ermenilere ait bir toplu mezar bulunmamaktadr? Yoksa bu gibi iddialar Fransann Cezayirde ve Adanada Trklere, ngilterenin Hindistan ve Afrikada, Amerikann Kzlderililere ve dier yerli halklara, Almanlarn Yahudilere, Rusyann nce Yahudilere, sonra da Trklere kar uyguladklar soykrm ve katliam unutturulmaya m allmaktadr? DPNOTLAR 1 2 3 4 5 6 7 Bkz. Rusya D Politika Arivi (AYPR), Siyas Ksm, nr. 117/293. Tarih boyunca Ermeni Meselesi, Genelkurmay yaynlar, Ankara, 1979, s. 177. ATBD, Aralk 1982, say 81, belge 1830. Bayur, Trk nklap Tarihi, Ankara 1957, III/3, 38. FR., nr. 52/200; nr. 52/281-282. FR., nr. 53/94. Genelkurmay, nr. 1/1, KLS 44, Dosya 207, F. 2-3, nakleden, K. Grn, Ermeni Dosyas,

Ankara 1983, s. 213.

890

8 9 10

Bayur, Ayn eser, III/3, s. 37. BA, BEO, nr. 326758. Meclis-i Vkel Mazbatas, Defter nr. 198, karar sra nr. 163; Bayur, Ayn eser, III/3, s. 37-

38; Grn, Ayn eser, 213-214. 11 12 13 14 III/3, s. 40. 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 ATBD, Aralk 1982, say 81, belge 1832. Bkz. Rusya D Politika Arivi, Siyas Ksm nr. 117/293, s. 647-648. FR., nr. 54/315. FR., nr. 55/292. FR., nr. 53/4. FR., nr. 53/336. FR., nr. 54/10. FR., nr. 54-A/157; nr. 56/280; nr. 56/387. FR., nr. 56/278; nr. 56/280; nr. 56/308. FR., nr. 57/277. FR., nr. 65/95. DH. EUM. 2. ube, nr. 68/99; 2. ube, nr. 68/94; 2. ube, nr. 68/81; 2. ube, nr. 68/67; 2. Bayur, Ayn eser, III/3, s. 40-42. BA, BEO, nr. 326758. Bayur, Ayn eser, III/3, s. 40; Grn, Ayn eser, 214. Takvm-i Vekyi, 18 Receb 1333/19 Mays 1331, 7. sene, nr. 2189; Bayur, Ayn eser,

ube, nr. 68/96. 27 28 29 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/101. Mesel FR., nr. 54-A/393. FR., nr. 54-A/59; nr. 54-A/96.

891

30 31 32 33

DH. EUM. 2. ube, nr. 2D/13. DH. EUM. 2. ube, nr. 68/83. DH. EUM. 2. ube, nr. 68/84. Mesel Trabzon, Erzurum, Sivas, Diyarbekir, Mamuretlaziz, Bitlis vilyetleriyle Mara ve

Canik mutasarrflarna 13 Temmuz 1331/26 Temmuz 1915 tarihli ifre telgrafta, sava balangcndan beri hastalk ve isyan sebebiyle ne kadar Ermeninin telef olduunun bildirilmesi istenmitir (FR., nr. 54-A/112). Ayrca Ereli ve Musulda Ermeni muhacirleri arasnda tifs, dizanteri, stma gibi bulac hastalklarn yaygn olarak grld anlalmaktadr (Konya Vilyetine 25 haziran 1331/8 Temmuz 1915 tarihli telgraf, FR., nr. 57/337; Zor Mutasarrflna 21 Knun- San 1331/3 ubat 1916, FR., nr. 60/219). 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 FR., nr. 57/51; nr. 57/71. FR., nr. 59/244. FR., nr. 56/140; 55-A/144. FR., nr. 54/406; nr. 54-A/73; nr. 54-A/248. FR., nr. 54/9. FR., nr. 54/162. FR., nr. 55-A/84. FR., nr. 56/186. FR., nr. 58/38; nr. 56/355. FR., nr. 56/267. FR., nr. 58/278; nr. 58/141; nr. 55-A/156; nr. 55-A/157; nr. 61/165; nr. 57/116; nr.

57/413; nr. 57/416; nr. 57/105; nr. 59/235; nr. 54-A/326; nr. 59/196. 45 46 47 48 49 FR., nr. 54-A/155; nr. 56/114; nr. 56/225; nr. 56/226; nr. 57/89; nr. 57/177; nr. 59/218. FR., nr. 54-A/271; nr. 54-A/272 (22 Temmuz 1331/4 Austos 1915). FR., nr. 56/27; nr. 67/186. FR., nr. 54-A/252; nr. 55/20; nr. 55/292. FR., nr. 56/112 (6 Eyll 1331/19 Eyll 1915, Konya Vilyetine).

892

50

Bu hususta 13 Eyll 1331/26 Eyll 1915de Sivas (FR., nr. 56/176), Mamuretlaziz ve

Diyarbekir vilyetlerine (FR., nr. 56/172); 1 Terinisni 1331/14 Kasm 1915de Konya (FR., nr. 58/2) ve Ankara vilyetlerine (FR., nr. 58/159) telgrafla emirler gnderilmitir. 51 Austos 1331/2 Eyll 1915 tarihinde Adana vilyetine bu yolda bir telgraf gnderilmitir

(FR., nr. 55-A/23). Ayr. bkz. FR., nr. 61/186; nr. 61/192; nr. 61/222; nr. 61/290; nr. 61/210; DH. EUM. 2. ube, 2F/11. 52 53 FR., nr. 55/18. FR., nr. 56/36 (3 Eyll 1331/16 Eyll 1915); nr. 56/243 (17 Eyll 1331/30 Eyll 1915); nr.

56/360 (28 Eyll 1331/11 Ekim 1915). 54 55 56 FR., nr. 54/411; nr. 54/450; nr. 54-A/325. FR., nr. 61/18-20. Bu emir Adana, Erzurum, Edirne, Halep, Hdavendigr, Sivas, Diyarbekir, Mamuretlaziz,

Konya, Kastamonu, Trabzon vilyetleriyle, zmit, Canik, Eskiehir, Karahisar- sahib, Mara, Urfa, Kayseri, Nide mutasarrflklarna (FR., nr. 63/142) ve 17 Mays 1332/30 Mays 1916da da Ankara vilyetine (FR., nr. 64/162) gnderilmitir. 57 FR., nr. 54/254; 7 Temmuz 1331 (20 Temmuz 1915), nr. 54-A/49; nr. 54-A/232; nr. 55-

A/83; nr. 56/88. 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 54-A/251). FR., nr. 58/146. FR., nr. 57/115. FR., nr. 57/281. FR., nr. 57/344. FR., nr. 58/201. FR., nr. 61/253; nr. 61/225. FR., nr. 59/83. FR., nr. 60/58; nr. 61/221. FR., nr. 61/71. Temmuz 1331 (2 Austos 1915) tarihinden itibaren ya snr 60a karlmtr (FR., nr.

893

68 69 70 71 72 73 74 75 76 77

FR., nr. 53/334; nr. 54-A/251; nr. 54-A/309. FR., nr. 54/356. FR., nr. 54-A/291. FR., nr. 55-A/217. FR., nr. 55/291; nr. 55/341; nr. 57/345; nr. 57/351. FR., nr. 55/152; nr. 55/291; nr. 55/341; nr. 55-A/17; nr. 55-A/77; nr. 55-A/135; nr. 57/110. FR., nr. 55-A/16 (18 Austos 1331/31 Austos 1915 tarihli telgraf). FR., nr. 55-A/17. FR., nr. 53/305. skn- Air ve Muhcirn Mdriyetinin 1331 yl btesi 78. 000. 000; 1332 btesi ise

200. 000. 000 kuru idi ve bu mebla, tehcire tbi tutulan Ermeni, Rum ve Araplarla, dman istilsna urayan blgelerden gelen mslman muhacirlere sarfedilmekteydi (BA, BEO, nr. 334063). 78 79 80 81 82 83 84 FR., nr. 53/305; nr. 55-A/118. FR., nr. 60/281. FR., nr. 60/178. FR., nr. 53/200. FR., nr. 54-A/268. FR., nr. 54-A/226. Knun- evvel 1331/14 Aralk 1915 tarihinde Adliye ve Mezhib Nezaretinden Sadarete

yazlan bir tezkire ile sevkedilenlerin mahkemelerinin gnderildikleri yerlerde, sevkedilmeyenlerin ise bulunduklar yerlerde grlmesi karar alnd bildirilmektedir (BA, BEO, nr. 329176). 85 86 87 88 FR., nr. 53/303. FR., nr. 54-A/259. FR., nr. 55/107. FR., nr. 54-A/385.

894

89

Tehcir edilen Ermenilerin mallar hakknda karlan kanun metinleri iin bkz. har

mahallere nakledilen ehsn emvl ve dyn ve matlbt- metrkesi hakknda knn- muvakkat, Takvm-i Vekyi, 14 Eyll 1331 ve 18 Zilkade 1333, nr. 2303, 7. sene; ayrca bkz. Y. H. Bayur, Trk nklb Tarihi, Ankara 1957, III/3, s. 45-46. 90 91 92 93 94 FR., nr. 54-A/388. FR., nr. 61/31; nr. 60/275; nr. 60/277. FR., nr. 57/348; nr. 57/349; nr. 57/350. Bkz. DH. EUM. 2. ube, nr. 2D/13. Amerika Bykelisinin hatralar daha sonra Ambassador Morgenthaus Story adyla

New York 1918de yaymlanmtr. 95 Bu eserin tahlili iin bkz. Heath W. Lowry, Bykeli Morgenthaunun yksnn Perde

Arkas, stanbul 1991. 96 97 Bkz. DH. EUM. 2. ube, nr. 2F/6. Bkz. Heath W. Lowry, Ayn eser, s. 6567. Lowry eserinde, Morgenthaunun hatralarnn

1918 ylnda Avrupa ve Amerikada ayn anda yaymlandn belirtirken, Morgenthau ile Lespius ve Brycein ilikilerini de btn plakl ile ortaya koymaktadr. 98 Great Britain, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire: Documents Presented

to Viscount Grey of Fallodon, Secretary of State for Foreign Affairs, London 1916. 99 Le rapport Secret du Dr. Johannes Lepsius sur les Massacres dArmnie, Paris 1918.

100 Armenian Atrocities: Murder of Nation, London 1915 ve The Murderous Tyranny of the Turk, London 1917. 101 Justin McCarthy, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Osmanl, Yeni Trkiye, Ankara 1999, II, 140. 102 Bkz. Lowry, Ayn eser, s. 8-17. 103 Ayn eser, s. 6. 104 DH. EUM. 2. ube, Dosya 1, belge 23. 105 Justin McCarthy, Ayn makale, s. 140. 106 DH. EUM. 2. ube, nr. 2/105.

895

107 DH. EUM. 2. ube, nr. 2D/17. 108 FR., nr. 59/19. 109 Hariciye, M, nr. 43/17. 110 Hariciye, M, nr. 43/17. 111 Bu arada Kastamonu, Balkesir, Antalya, stanbul, Urfa ermenileriyle, protestan ve katolik ermenilerle, hastalar, retmenler, yetim ocuklar ve kimsesiz kadnlar sevkedilmemitir. 112 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/77. 113 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/66. 114 DH. EUM. 2. ube, nr. 69/250. 115 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/101. 116 Belgelerde Diyarbekirden ne kadar Ermeninin nakl olunduu bildirilmemektedir. Bununla beraber baka vilyetlerden gelenlerle birlikte 120 bin Ermeninin sevkedildii kaytlarda yer almaktadr. Bu sebeple bu vilyetten 20. 000 Ermeninin sevkedildii varsaylmtr. 117 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/89. 118 FR. nr. 54/9; FR., nr. 54/162. Her iki belgede sevk olunan Ermenilerden 500 kiilik bir kafilenin Erzurum-Erzincan arasnda Krdler tarafndan katledildii, dier belgede ise Dersim blgesinden alnmtr. 119 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/72. 120 Giresun, Perembe, Ulubey, Srmene, Tirebolu, Ordu ve Grele ayn vesikada verilmitir (Bkz. DH. EUM. 2. ube, nr. 68/41). 121 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/76. 122 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/66. 123 DH. EUM. 2. ube, nr. 69/260. 124 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/67. 125 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/79. gnderilen kafilelerin Dersim ekyas tarafndan yine tamamen katledildii bildirilmektedir. Bu kafilelerde ka kiinin bulunduu bilinmediinden tahmin olarak 5. 000 kii

896

126 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/73. 127 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/75. 128 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/66. 129 DH. EUM. 2. ube, nr. 69/34. 130 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/93. 131 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/70. 132 FR., nr. 63/110. 133 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/84. 134 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/41. 135 DH. EUM. 2. ube, nr. 68/66. 136 DH. EUM., 2. ube, nr. 68/80. 137 DH. EUM., 2. ube, nr. 68/71; 2. ube, nr. 68/84. 138 DH. EUM., 2. ube, nr. 68/80; 2, ube, nr. 69/5-6-7-8-9. 139 DH. EUM., 2. ube, nr. 68/101. 140 Halebe gelenlerin yz bin civarnda olduu bildirilmesine karlk (bkz. DH. EUM. 2. ube, nr. 68/80) buraya gelen nfus 100. 000 olarak alnmtr. 141 Tehcir edilen ve tehcir blgesine varan nfus ile ilgili olarak belgelerde kesin rakkamlar verilmekle beraber, baz yerlerden net saylar verilmemesi sebebiyle her ikisi iin de art-eksi %10 oynama sz konusu olabilir. 142 Bkz. FR., nr. 54/9; nr. 54/406; nr. 54-A/73; nr. 54-A/248; nr. 56/140; nr. 55-A/144; nr. 57/51; nr. 57/71; nr. 59/244. 143 FR., nr. 57/110. 144 Bkz. DH. EUM. 2. ube, nr. 68/81; Ayr. bkz. FR., nr. 57/51; nr 57/71. 145 FR., nr. 63/119. 146 DH. EUM. 2. ube, nr. 2F/14. 147 Bkz. DH. EUM. 2. ube, nr. 2F/94.

897

148 Archives des Affaires Etrangres de France, Serie Levant, 1918-1928, Sous Srie Armnie, Vol. 2, folio 47den naklen bkz. Bill imir, Les Departn de Melte et les Allgations Armeniennes, Ankara 1998, p. 49. 149 Bkz. Heath W. Lowry, Ayn eser, s. 47-48. 150 Sven Hedin, Badad, Babylon, Ninive, Leipzig 1918, s. 60-63ten naklen N. Gyn, Ayn makale, s. 13. 151 FR., nr. 45/115 (10 Eyll 1332/23 Eyll 1916 tarihli telgrafla, Van, Bitlis, Mamuretlaziz, Adana, Diyarbekir ve Sivas eyletlerine bu hususta tebligatta bulunulmutur). 152 BA, BEO, nr. 328331; nr. 337081; FR., nr. 56/382. 153 DH. EUM. 2. ube, Dosya 1, belge 45/2. 154 FR., nr. 61/50; nr. 62/24; nr. 63/175; nr. 64/92; nr. 64/163; nr. 64/194; nr. 66/51; nr. 66/56; nr. 66/192; BA, BEO, nr. 343464. 155 Knun- sni 1335 (1 ubat 1920)de Dahiliye Nezretinden Sadarete gnderilen tezkire (BA, BEO, nr. 341351). 156 DH. EUM., 2. ube, nr. 2 F/3; 2. ube, nr. 2 F/5. 157 FR., nr. 62/57; nr. 62/58; nr. 63/241. 158 stanbul 1332. Ayn eser Franszca olarak 1917de yine stanbulda yaynland. smet Parmakszolu tarafndan Ermeni Komitelerinin htill Hareketleri ve Besledikleri Emeller adyla sadeletirilerek yaynland (Ankara 1981). 159 FR., nr. 57/273; nr. 58/124; nr. 58/161; nr. 59/123; nr. 60/190. 160 FR., nr. 61/72. 161 FR., nr. 62/21. 162 Ermeni Patrikhanesi iin 1916da yaplan yeni nizamnme hakknda bkz. Y. H. Bayur, Trk nklb Tarihi, III/3, s. 57-59. 163 FR., nr. 66/202; nr. 66/220; nr. 63/136. 164 BA, BEO, nr. 341055. Dahiliye Nezaretinin bu yazs, Sadaret tarafndan 26 Knun- evvel 1334 (8 Ocak 1919) tarihinde, ilgili olmas sebebiyle Adliye ve Mezahib Nezaretine de havale edilmitir.

898

165 HR. HU. Kr. 173/5. 166 HR. HU. Kr. 122/4; HR. HU. Kr. 122/6. 167 HR. M., nr. 43/34. 168 FR., nr. 96/248. 169 FR. nr. 96/279. 170 BA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, nr. 213/60. 171 FR., nr. 99/35. 172 Bkz. FR., nr. 95/124. 173 DH. SYS., nr. 53/2. 174 FR., nr. 96/230. 175 Mesel 1918 ylnda ukurovay igal eden alt taburluk Fransz kuvvetlerinden taburu, Fransz asker nformas giydirilmi Ermenilerden meydana gelmekteydi. KAYNAKLAR I. Ariv Belgeleri Babakanlk Osmanl Arivi: a) Maliyeden Mdevver Defterler, nr. 16209. b) Tahrir Defteri, nr. 33; nr. 60; nr. 64; nr. 71; nr. 90; nr. 177; nr. 178; nr. 186; nr. 200; nr. 229; nr. 264; nr. 287; nr. 458. c) Bbl Evrak Odas (BEO). nr. 326758; nr. 328331; nr. 329176; nr. 334063; nr. 337081; nr. 341055; nr. 341351; nr. 343464. d) Meclis-i Vkel Mazbatas. Defter nr. 198; nr. 213/60; nr. 213/60. c) Hariciye Tasnifi (HR). Mtareke (M):. HR. M., nr. 43/17; M., nr. 43/34.

899

Harb-i Ummi (HU):. HR. HU., Kr. 173/5; HU., Kr. 122/4; Kr. 122/6. e) Dahiliye-Siyas. nr. 53/2. f) Emniyet-i Ummiye (DH. EUM.). 2. ube, nr. 1/1; nr. 1/9-1; nr. 1/11; nr. 1/13; nr. 1/14; nr. 1/15; nr. 1/16-2; nr. 1/18-2; nr. 1/19; nr. 1/21; nr. 1/22; nr. 1/23 (2D/17); nr. 1/28-1; nr. 1/45-2; nr. 2C/5-2; nr. 2C/5-3; nr. 2D/13; nr. 2F/3; nr. 2F/5; nr. 2F/6; nr. 2F/9; nr. 2F/11; nr. 2F/14; nr. 2F/94; nr. 2/105 (1/76); nr. 68/41; nr. 68/66; nr. 68/67; nr. 68/70; nr. 68/71; nr. 68/72; nr. 68/73; nr. 68/75; nr. 68/76; nr. 68/77; nr. 68/79; nr. 68/80; nr. 68/81; nr. 68/83; nr. 68/84; nr. 68/89; nr. 68/93; nr. 68/94; nr. 68/96; nr 68/99; nr. 68/101; nr. 69/34. g) ifre Kalemi (FR). nr. 45/1; nr. 45/2; nr. 45/115; nr. 46/119; nr. 46/2; nr. 46/119; nr. 52/93; nr. 52/235; nr. 52/102; nr. 52/253; nr. 51/192; nr. 52/249; nr. 52/285; nr. 52/96; nr. 52/97; nr. 52/98; nr. 52/94; nr. 52/297; nr. 52/188; nr. 52/200; nr. 52/281-282; nr. 53/4; nr. 53/94; nr. 53/200; nr. 53/303; nr. 53/305; nr. 53/334; nr. 53/336; nr. 54/9; nr. 54/10; nr. 54/162; nr. 54/254; nr. 54/315; nr. 54/356; nr. 54/406; nr. 54/411; nr. 54/450; nr. 54-A/49; nr. 54-A/59; nr. 54-A/73; nr. 54-A/96; nr. 54-A/112; nr. 54-A/155; nr. 54-A/157; nr. 54-A/226; nr. 54-A/232; nr. 54-A/248; nr. 54-A/251; nr. 54-A/252; nr. 54-A/259; nr. 54-A/271-272; nr. 54-A/268; nr. 54-A/291; nr. 54-A/309; nr. 54-A/325; nr. 54-A/326; nr. 54-A/385; nr. 54-A/388; nr. 54A/393; nr. 55/18; nr. 55/20; nr. 55/107; nr. 55/152; nr. 55/291; nr. 55/292; nr. 55/341; nr. 55-A/16; nr. 55-A/17; nr. 55-A/23; nr. 55-A/77; nr. 55-A/83; nr. 55-A/84; nr. 55-A/118; nr. 55-A/135; nr. 55-A/144; nr. 55-A/157; nr. 55-A/217; nr. 56/27; nr. 56/36; nr. 56/88; nr. 56/112; nr. 56/114; nr. 56/140; nr. 56/172; nr. 56/176; nr. 56/186; nr. 56/225-226; nr. 56/243; nr. 56/267; nr. 56/278; nr. 56/280; nr. 56/308; nr. 56/355; nr. 56/360; nr. 56/382; nr. 56/387; nr. 57/51; nr. 57/71; nr. 57/89; nr. 57/105; nr. 57/110; nr. 57/115; nr. 57/116; nr. 57/177; nr. 57/273; nr. 57/277; nr. 57/281; nr. 57/337; nr. 57/344; nr. 57/345; nr. 57/348-349-350; nr. 57/351; nr. 57/413; nr. 57/416; nr. 58/2; nr. 58/38; nr. 58/124; nr. 58/141; nr. 58/146; nr. 58/159; nr. 58/161; nr. 58/201; nr. 58/278; nr. 59/19; nr. 59/83; nr. 59/123; nr. 59/196; nr. 59/218; nr. 59/235; nr. 59/244; nr. 60/58; nr. 60/178; nr. 60/190; nr. 60/219; nr. 60/275; nr. 60/277; nr. 60/281; nr. 61/18-20; nr. 61/31; nr. 61/50; nr. 61/71; nr. 61/72; nr. 61/165; nr. 61/186; nr. 61/192; nr. 61/210; nr. 61/221; nr. 61/222; nr. 61/225; nr. 61/253; nr. 61/290; nr. 62/21; nr. 62/24; nr. 62/57-58; nr. 63/136; nr. 63/142; nr. 63/175; nr. 63/241; nr. 64/44; nr. 64/92; nr. 64/162; nr. 64/163; nr. 64/194; nr. 65/95; nr. 66/51; nr. 66/56; nr. 66/192; nr. 66/202; nr. 66/220; nr. 67/186; nr. 69/250; nr. 69/260; nr. 95/124; nr. 96/230; nr. 96/248; nr. 96/279; nr. 99/35. Rusya Devlet Arivi:. Siyas Ksm, nr. 37; nr. 62; nr. 113/523; nr. 117/293; nr. 295.

900

II. Kaynak Eserler, Aratrma ve ncelemeler Ahmet Cevdet, Tarih-i Cevdet, XI, stanbul 1309. AKN, Sina-, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, stanbul 1987. Ariv Belgelerine Gre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni Mezlimi, I-II, 1906-1918, Armenian Violence and massacre in the caucasus and Anatolia based on archives, Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1995. Asker Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD), Nisan 1987, s. 86, Belge 2050. BARDAKJIAN, Kevork-, stanbul Ermeni Patrikliinin Douu, Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa 2000. Bayur, Yusuf Hikmet-, Trk nklb Tarihi, I/1, II/2, III/3, Ankara 1963, 1983. Berkes, Niyazi-, The Development of Secularism in Turkey, Montreal 1964. BEYDLL, Kemal-, 1828-1829 Osmanl-Rus Savanda Dou Anadoludan Rusyaya Grlen Ermeniler, TTK Belgeler, nr. 17 (1988). BRAUDE, B. -LEWIS, B. -, Christians and Jews in the Ottoman Empire, New York, London 1982. BRITAIN, Great-, The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire: Documents Presented to Viscount Grey of Fallodon, Secretary of State for Foreign Affairs, London 1916. ark, Y. G. -, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler (1453-1953), stanbul 1953. Danmend, . H. -, Kronoloji, IV, stanbul 1972. EMECEN, Feridun-, XVI. Asrda Manisa Kazs, Ankara 1989. Ermeni Komitelerinin ml ve Harekt- htilliyesi, ln- Merutiyetten Evvel ve Sonra, stanbul 1332. GYN, Nejat-, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983. , XVI. Yzylda Mardin Sanca, stanbul 1969. , Trk Ermeni likileri ve Ermeni Soykrm ddialar, Ermeni Sorunu ve Bursa Ermenileri, Bursa 2000. GRN, Kmuran-, Ermeni Dosyas, Ankara 1983.

901

HALAOLU, Yusuf-, Tapu-Tahrir Defterlerine gre XVI. Yzyln lk Yarsnda Sis Sanca, Tarih Dergisi, say 32 (stanbul 1979), s. 819-892. IIKSAL, Turgut-, Ermeni Faaliyetlerinin Bir Blm 1893 Merzifon Olay Belgeleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say. 82, 83, 84 (1974). , Ermeni Faaliyetleriyle lgili Aratrmalarda Osmanl Belgelerinin nemi ve 1893 Merzifon Olay, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say. 79, 80, 81, (1974). lter, Erdal-, Ermeni Meselesinin Perspektifi ve Zeytn synlar (1780-1880), Ankara 1988. NALCIK, Halil-, Fatih Devri zerine Tetkikler ve Vesikalar, Ankara 1987. , Mehmed II, slm Ansiklopedisi, VII, 513. ttihat ve Terakki Kongresi, stanbul 1332. Karal, Enver Ziya-, Osmanl Tarihi, VIII, Ankara 1962. Kuran, Ahmet Bedevi-, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul 1956. KURAN, Ercment-, Ermeni Meselesinin Milletleraras Boyutu (1877-1897) , Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985. Kurat, Yulu Tekin-, Osmanl mparatorluunun Paylalmas, Ankara 1986. KK, Cevdet-, Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesenin Ortaya k 1878-1897, stanbul 1986. LEPSIUS, Johannes-, Le rapport Secret du Dr. Johannes Lepsius sur les Massacres dArmnie, Paris 1918. Lewis, Bernard-, Modern Trkiyenin Douu, evr. Metin Kratl, Ankara 1970. LOWRY, Heath W. -, Bykeli Morgenthaunun yksnn Perde Arkas, stanbul 1991. McCARTHY, Justin-, I. Dnya Savanda ngiliz Propagandas ve Bryce Raporu, Osmanl, Yeni Trkiye, II, Ankara 1999. MEHMED ASAF, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm, yay. smet Parmakszolu, Ankara 1986. Muahedat Mecmuas, V, stanbul 1298. OKU, Yahya-, Trk-Rus Mcadele Tarihi, Ankara 1953.

902

Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1994. sterreichischer Haus-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv, XII, 463. Polonyal Simeon, Polonyal Simeonun Seyahatnamesi, 1608-1619, yay. Hrand D. Andreasyan, stanbul 1964, s. 89. Ramsaur, Ernest Edmondson-, The Young Turks: Prelude to the Revolution of 1908, Princeton 1957. RUNCIMAN, Steven-, Geschichte der Kreuzzge, Alm. trc. Peter de Mendelssohn, I, Mnchen 1957. Sertolu, Midhat-, Trkiyede Ermeni Meselesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say. 4 (1968). HEDIN, SVEN-, Badad, Babylon, Ninive, Leipzig 1918. MR, Bill-, Les Departn de Melte et les Allgations Armeniennes, Ankara 1998. Takvim-i Vekayi, 18 Receb 1333 ve 19 Mays 1331, 7. sene, nr. 2189. Tarih Boyunca Ermeni Meselesi, Ankara 1979. TEKNDA, ehabeddin-, Fetinden Sonra stanbul, Fethin 511inci Yldnm Konferanslar, stanbul 1964, s. 43. TOYNBEE, Arnold-, Armenian Atrocities: Murder of Nation, London 1915 ve The Murderous Tyranny of the Turk, London 1917. Tunaya, Tark Zafer-, Trkiyede Siyas Partiler, 1892-1952, stanbul 1952. Trk Tarihinde Ermeniler, yay. A. Ssl, F. Krzolu, R. Yinan, Y. Halaolu, Ankara 1995. Uras, Esat-, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1976. WANGENHEM, Deutschisches und Armenien, 1914-1918, yay. Johannes Lepsius, Potsdam 1919. YILDIZ, Hakk Dursun-, 10. Yzylda Trk-Ermeni Mnsebetleri, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu le likileri Sempozyumu, Ankara 1985.

903

Ermeni Soykrm Aldatmacas ve 1919-1920 Adana Katliamlar / Yrd. Do. Dr. Yusuf Ziya Bildirici [s.503-513]
Pamukkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Trkleri, Fransada Germen asll Frank hanedanlarnn hkm srd yllarda dzenlenen I. Hal Seferi srasnda Franszlar tandlar. Hristiyan Avrupa dnyasnn XI. yzyl sonlarnda Kuds kurtarma sylemi ile Trkleri Anadoludan atmak ve btn Orta Douyu ele geirmek iin balatt dini, siyasi, ekonomik amal seferlerin dzenlenmesi amacyla ortaya atlan 100n1 zerindeki projenin byk ounluunda Fransz teorisyenler adlarn duyurdular. Janglrlerinin ky ky dolaarak halk tevik ettii Fransa, Hal seferlerinin balangcndan itibaren etkin bir rol oynam, tm seferlerde kuvvetlerini bulundurmutur. Papalk merkezince yaplan sefer arlarna katlan Fransa krallar zellikle II., III., VII. ve VIII.2 Hal seferlerinde ok etkiliydiler. Rama ve Bizansn politikalar gerei Arminia blgesinden Anadoluya datlan Ermeni topluluklar Franszlar bu seferler srasnda tandlar. ukurova Ermenileri Bizans basksyla snt olarak yaadklar blgeye gelen konuklarn sevinle karlayp, onlara erzak, asker ve danman yardmlarnda bulundular. Frank aslzadesi I. Baudoin, Ermeni danman Bagratn ynlendirmesi ile 6 ubat 1098de geldii Urfada yal ve varisi olmayan Ermeni Prensi I. Toros tarafndan evlatla kabul edildi. I. Baudoin beraberindeki valyeleri Ermeni zenginlerinin varlkl kzlaryla evlenmeye tevik etti. Kars ve ocuklar bu srada ldnden, kendisi de bir Ermeni soylusunun kz ile evlenerek3 onlara rnek oldu. Franklar Adana, Tarsus ve Misis gibi merkezleri de kontrollerinde bulundurdular. Blge Ermenileri ile hakimiyet mcadelesi iin atmalarna ramen yaknlk ve ilgilerini devam ettirdiler. Kutsal amalarla Hal seferlerine kan Franklardan Renaud de Chatillon, 1153 ilkbaharnda Antakya hakimesi Contance4 ile evlendikten sonra Ermeni Prensi I. Torosun asker desteiyle kartma yaptklar Kbrstaki Rumlara tarihin utanla kaydedecei cinayet ve tecavzlerde bulundular. Kiliseler, manastrlar ve adadaki herey yamalanp atee verildi. Kadnlara tecavz edildi. leri yatakiler ve ocuklar boazland. Burunlar kesilerek ar hakaretler edilen papazlarn stanbula5 gnderilmesi, Hristiyann Hristiyana zulm olarak tarihe gemitir. ukurova Ermenileri II. Hetumun (1298-1305) marifetiyle Papalk merkezi ile haberleerek yardm salamaya ve Roma Kilisesinin halkasna girmeye altlar. Kardei Oin (1306-1320) ve onun olu V. Leon (1320-1341) zamanlarnda Fransadan yardm alnmas, Papalk araclyla blgeye Hal seferi yaplmas amacyla giriimlerde bulundular. V. Leon geride evlat brakmadndan, Rupenyan-Hetumyan soyu sona ererken, ukurova Ermenilerini akrabalk kurduklar Kbrsl Frank reisler 6 ynetmeye balayacaktr. Batllarla iliki kurarak varllklarn srdrmeye alan blge Ermenilerinin maceralar ynetim snfnn Franklamas sonucunu douracak, son Ermeni reisi IV. Leon da Batya kaacak ve srgn yaarken 1393te Pariste7 lecektir.

904

Franszlar Hal seferleri srasnda Kutsal Kuds yolunda ilerlerken Suriye ve civarnn zenginliini grmler, blgeyle yakndan ilgilenme gerei duymulard. Bu srada Marunilerin 1250 ylndaki yardmlarna karn, drt yz yl sonra XIV. Lui zamannda Lbnanda yaayan bu topluluk Fransann8 himayesine alnd. Fransann Osmanl Devleti bnyesindeki aznlklarla ilgisi sadece bu blgeyle snrl kalmad. Ayn ilgi ukurova ve dier blgelerdeki Ermeni tarih ve kltr varlklar zerinde, XIV. yzyln sonlaryla XVII. yzyln balarnda zel grevli Fransz aratrmaclarn 9 tespitleriyle younluk kazanacaktr. Fransann ukurova ve dier blgelerdeki Ermeni tarihi varln yayn yoluyla kamuoyuna yanstmas, ilmi aratrmadan ziyade Suriye -Musul- ukurova geninde bir hakimiyet alan oluturmaya zemin hazrlamak eklinde gelime gstermitir. ran Ermenilerinin XVIII. yzyln ikinci yarsnda Adana ve civarlarna yerlemeleri10 iin ileriye ynelik yatrmlar yapan Fransa, Msrl brahim Paann ukurovada askeri kontrol salad yllarda (1832-1840) bir hayli mitlenecektir. Msr, Suriye ve ukurova zerindeki etkinliini ngilterenin abalaryla11 geici olarak kaybeden Fransa, 1852-1853 yllarnda Fransz Bilim Akademisi elamanlar araclyla Sis, Han, Anavarza, Misis Ermenilerinin kltr ve arkeolojisini inceletip, blgedeki etnik nfus zerinde arptrc yaynlarda12 bulunarak Kilikya Ermenistan imajn canlandrmaya almtr. Bu proje; Osmanl Devleti ile ilgili olarak Fransa Dilerine 1581de gnderilen raporda: Eer doudan ran, batdan spanya ve Avusturya, ieriden de aznlklar birlikte harekete getikleri takdirde bu devletin ksa srede yok olacann belirtilmesi13 dncesinden hareketle, Fransann iktisadi karlar zerine bina edilmiti. Yunanllarn Osmanl Devletinden koparlarak Trkler zerinde katliam yaplmasna ngiltere ile destek veren Fransa, Anadoludaki Ermenilerin fikri ve fiili deiimleri iin de almalarda bulundu. Osmanl gayrimslim vatandalar zerinde yabanclarn ve zellikle Franszlarn yakn ilgisi sonucu, 1860l yllarda Anadoludaki Ermenilerde ukurovay vatan edinerek d dnyaya alacak14 sahile ulama fikri younlaacaktr. Scak denizlere inmek, zenginlik kaynaklarna sahip olmak Rusyann da tarihi emellerindendi. Rusya 93 Harbi sonunda Osmanl topraklarndaki Ermeni toplumu zerinde koruyuculuk hakkna sahip olmutu. ngiltere ve Fransann araya girmeleriyle Ayestafanos Antlamasnn 16. maddesinin Berlin Antlamasndaki 61. maddeyle deitirilmesi sonucu Ermeni Meselesi diye siyasi amalarn yrtecekleri bir zemin hazrlamlard. Hindistan yolu ve dnya politikas zerinde Rusyann Ermeniler zerindeki giriimlerini gren ngilterenin bu toplumla ilgilenmesi, Osmanl Devleti topraklar zerinde Ermeni komitelerinin15 isyan, terr ve katliamlarnn planl zaman dilimlerinde gereklemesine neden olacaktr. Alman Generali Moltkenin Ben onlar Hristiyanlam Trkler zannettim diye tanmlad, lkenin pek ok yerinde ibadetlerini bile Trke yapan sadk vatanda Ermenileri Osmanl Devletine ihanet durumuna getiren ruh ve fiil deimesinde, Amerika16 ve Avrupal17 misyonerlerin XIX. yzyl balarndan itibaren youn almalar ile akabinde atklar mektep, kolej gibi kurululardaki telkinlerinin byk nemi vardr. Alman emperyalizminin XX. yzyl balarnda iyice belirginlemesi

905

ngiltere ve Fransay rktm, Osmanl Devletini koruma politikas braklarak Rusya ile ittifaka girilmiti. Bu devletlerin tevik ve yardmlaryla Ermenilerin Trkler zerinde yaptklar katliamlarn devam ettiini, suni bir Ermeni meselesinin Osmanl corafyasnda Ermenistan tekiline ynelik olduunu gren Osmanl devlet adamlar yeni bir denge unsuru olarak18 Almanya ile ittifaklamada bir saknca grmeyeceklerdir. Osmanl Devleti XIX. yzyl balarnda kurumlarnn a geriden takip etmelerine karn, Anadolu, Balkanlar ve Ortadouda stratejik konumunu koruyan bir g olarak varln hissettiriyordu. Sz konusu yzyl ortalarndan itibaren Osmanl devlet adamlarnn an ilerlemelerine ayak uydurabilmek amacyla atklar okullar Fransz eitim sistemi arlkl olacaktr. Buna paralel olarak Osmanl lkesinde alan aznlk ve yabanc okullar arasnda Franszlar, Ermeniler zerinde Katolik mezhebinin yaygnlatrlmas, Bulgar renciler arasnda milliyetiliin19 uyandrlmas ynnde youn alma yapacaklardr. Aznlklar zerindeki fikri eitimin fiili yansmas, Mslman Trkler zerinde imha metodu kullanlarak bamszln salanmas hareketleri eklinde grlecektir. Osmanl Devleti XIX. yzyl sonlarnda Dou Anadoluda Ermeni ihtilal komitelerinin Trkler zerindeki ldrmelere ynelik isyanlarla sarslrken, Fransa marifetiyle gney topraklarnda gelien Zeytun Ermenilerinin20 srekli isyan ve yok etme siyaseti yoluyla bamszla ulama hareketleri ile uramak zorunda kalyordu. Fransa Zetunlularn isteklerini Babli nezdinde desteklerken, devlet ynetimini deitirmeyi amalayan Jn-Trklerin lkesindeki almalarna da21 ev sahiplii yapmaktan ekinmeyecektir. Anadoluda Ruslarn ve Batllarn tevikiyle gelien Ermeni komitelerinin katliam hareketlerinin yan sra, 1911 Fransz-talyan smrge antlamasna karlk olarak gelien Trablusgarpdaki Trktalyan Savana Trk vaheti yaktrlmas yaplm, olaylar Fransz kamuoyunda ters yz edilmeye allmtr. Tarafsz tespitleriyle tannan Fransz yazar Pierre Loti 10 Aralk 1911 tarihli yazsnda22 Bu zntl itirazlarm yalnz talyanlara kar deildir. Szlerim hepimizi, Avrupann btn Hristiyan halkn iine almaktadr. Yeryznde en fazla insan ldren biziz. Dudaklarmzda kardelik kelimesi olduu halde, her yl daha da oalan yakp ykc maddeler icad ederek, Afrikada, Asyada yama ve apul dncesi ile kan ve ate saan bizleriz. Kendi medeniyetlerine uymayanlar, bizim kadar silahlanmam olduklar iin, hibir eyi umursamadan, incelemeden hor gryor, top glleriyle eziyoruz. ldrebildiimiz kadarn ldrdkten sonra, onlar gayemize uygun ekilde iletmeye balyoruz demek suretiyle kendi devletinin ve basnn gerek yzn ortaya koymutu. Dnyada gelien smrgecilik yarnda Almanyann Osmanl Devleti topraklar zerinde gelime salamasna kar, ezeli rakibi ngiltere ile ittifak kurarak karlk veren Fransa anakkale Muharebelerine iki torpido botu, drt denizalt, bir kruvazr, on be mayn tarama gemisi ve deniz uaklaryla23 katlm, 253.000 Trkn cephede ehit edilmesinde ortak rol oynamt.

906

I. Dnya Sava srasnda Osmanl topraklarn paylam anlamalarnda bulunan Fransa, pamuk ve dier kaynaklarn smrecei ukurova ile Suriye, Musulun petrollerinin tanmasnda kullanaca skenderuna24 sahip olmak iin ortaklaryla anlaacaktr. 1909 Adana Olaylar Gemite ukurova iin youn ilgi gsteren Fransa ile blge Ermenilerinin25 istekleri karlkl uyum gstermekteydi. Dou Anadoludaki isyan hareketlerinin sonu vermediini gren Adana Piskoposu Paul Terziyan 6 Temmuz 1898de hazrlad bir projeyi Fransa Hariciye Nazrlna gndermi, Rusyaya kaan 30.000 kadar Ermeninin blgeye yerletirilmesi sonucu kurulacak Ermeni Devletinde siyasi stnln Fransaya ait olacan, bu sayede Fransann Orta Doudaki konumunun kuvvetlenebileceini26 sylemiti. Dou Anadoluda ve stanbulda Trk katliam yaparak kargaa ortamnda Avrupal devletlerin mdahalesi ile byk Ermenistan kurma hayalleri gerekleemeyen Ermenilerin Adana, Drtyol taraflarna srekli nfus kaydrmak suretiyle kk Ermenistan kurma hazrl yaptklar bir gerektir. Adana Gregoryen Ermeni Piskoposu Muegin silahlandrd Ermeniler 14 Nisan 1909da Adanada, hemen ardndan Drtyolda Trkleri ldrp27 yabanc mdahalesine ynelik isyan kardklarnda, her iki merkezde de Dou Anadoludan gelip doluan Ermeniler byk bir nfus younluu oluturmulard. Adana, Sis (Kozan), Cebel-i Bereket ve -il sancaklarndan oluan Adana Vilayetinde, 1909 itibariyle 60.000 Ermeni, 15.000 Rum, 25.000 Arap, 450.000 nfus28 bulunduu Cemal Paann kaytlarnda geer. ngiliz kaynaklarna gre Adana Vilayetindeki nfusu 75.000 Ermeni, 290.000 Mslman; Osmanl kaytlarna gre 57.686 Ermeni, 341.903 Mslman29 bulunduu eklinde bilgiler vardr. Adana nfusunun gayrimslimler lehine artmas aslnda daha ncelere dayanan bilinli hareketlerden kaynaklanmaktadr. Bahe, Kars (Kadirli), Kozan ve Han (Saimbeyli) dnda, Adana ve dier kazalarnda 1525te toplam nfusun %1.4n oluturan gayrimslmler, 1547de %2.3e ykselmi, 1572de ise %2ye dmlerdi. Adana eriyye Sicillerinde 1175/1761 yl cizye beratnda geen Eramine-i Acem ifadesi30 bize XVIII. yzylda doudan Ermeni nfusunun ynlendirildiini gsterir. Blgede yaayan Ermeni halknn ounluu Trk kltrne adapte olmulard. Trke konuurlar, iktisadi yapy31 kontrol ederlerdi. Bizans Devletinin siyaseti gerei slam dnyasna bir set olmalar iin nceden bu blgeye yerletirilen Ortodoks Ermenilerinin dini merkezi olan Sis Katagikosluu da burada bulunmaktayd. Rusyann blge Ermenilerini Emiyadzin Kilisesine balama giriimlerine karn, Osmanl Devleti onlarn inanta daha bamsz yaamalar iin32 bu merkezi kurdurmutu. Bylece Rusyann kontrol blgesi oluturma abasnn geici olarak krlmasna ramen, III. Napoleon zamannda Franszlarn,33 daha sonralar da ngiliz papazlarnn telkinleri sonucu, XIX. yzyln sonlarnda borlandrdklar34 Trklerden geni topraklar edindiler. ukurova Ermenileri ile birlikte blgede ekonomik nfuz sahas oluturmak isteyen Fransz sermeye gruplar, 1906 ylnda imdiki geni ve verimli Mercimek iftlii topraklarn35 ele geirmeye altlar.

907

1885 ylnda Aladalar da firmas vastasyla maden iletme ruhsat alan Franszlar,36 1913te iftlii 75 yl sreyle37 kiralamay38 baarmlard. Eskiden Kilikya diye anlan Adana, Mara ve evresine bir kontrol sahas oluturarak Akdenize inmek, buradan Orta Douya sarkmak amac Fransz, ngiliz ve Ruslarn blgeyle yakn ilgilerinde yara girmelerine neden olmaktayd. Ermeni komiteleri Anadoluyu kan glne dndren eylemlerine ramen, Batllarn mdahalesini alamamlar, yeni bir mitle ukurovay hedef edinmilerdi. Ermeni komiteleri 1905 ylnda Pariste yaptklar bir kongrede Kilikyann istiklali iin mdahale ynnde karar39 bile almlard. stanbul ve Dou Anadolu olaylarn tertipleyen Tanak., Hnak komitecilerinin giriimiyle Van, Mu, Bitlis, Harput, Diyarbakr, Maral Ermeniler40 blgeye dolutular. Adana ve Cebel-i Bereket kylerine anormal sayda Ermeni yerleti.41 Hkmetin resmi kaytlarna gre, Ermeni evlerine nfusta gsterilmeden 5-6 aile yerletirildii ve yalnz 1903ten 1909 ylna kadar geen srede Adanada Ermeni nfusunun %40 orannda42 artt grlmekteydi. Adana tia olarak anlan olaylar srasnda bir evde barnan aile saysnn 10-15e43 kmas komitelerin planl abalarnn rnyd. Tanak ve Hnak komiteleri zerinde etkisini arttran Adana Gregoryen Ermeni Piskoposu Mueg Efendi Drtyoldaki Ermenilerden Bedros kumandasnda yz akn44 Postall adyla gerilla kuvveti oluturdu. Amerika ve Rusyada eitilmi Ermeni fedailerinden subaylar tayin ederek 45 silahl eitimlerini salad. 1908 Merutiyetinin silah tama serbestiyetinden yararlanan komiteciler Kbrs, Beyrut ve zmirden gizlice silah getirirlerken,46 Mueg Efendi 1895in her Ermenisi iin bir Trk sylemiyle intikam alnmasn, bir ceketi olan onu satp silah almaldr vaazyla47 da Ermenileri silahlanmaya tevik ediyor, ky ky dolaarak satt silahlardan48 nemli bir kr salyordu. Olaylar ncesi yalnz Drtyolda 50.000 silahl Ermeni fedaisinin49 bulunmas, Trklere ynelik imha plann aklamaktadr. Mueg Efendi aylar ncesi balatt isyan hazrlklarn tamamlayp, bir bahane ile Msra gitti.50 9 Nisan 1909 Cuma gn sfendiyar ve Rahim adndaki iki Mslman gencin Ermeni Ohannes tarafndan51 Adanada vurulmasyla52 ortam gerginleti. Bakent stanbulda 13 Nisan 1909da (31 Mart 1325) 31 Mart Vakasnn patlak vermesini frsat bilen Ermeniler tarafndan ayn akam birka Mslmann ldrld sylentisinin53 kmas taraflar hareketlendirdi. Mslman evlerine ha iaretleri izen Ermeniler kylerinde, yollarda ve kasabalarda erkek ve kadnlara saldrp, jandarma ve halk katlederek54 Trkleri karlk vermeye zorladlar. Adanann nde gelen dava vekillerinden Gkdereliyan Karabet55 ile Papaz Tatlyan56 Adanada, Papaz Deyr Sehak, Beyr Rupen, Dersak, Hnak Karabet skender57 ve Bedros58 Drtyolda katliama ynelik isyanlar ynlendirdiler. Akam balayan atmalar 14 Nisan 1909 aramba gn Adana merkez ile Hamidiye kasabasna, Erzine, 15 Nisanda Hasanbeyliye, Ocaklya, 17 Nisanda Nacarl, Bahe, Osmaniye, ve Payasa59 srad. Zeytun, Han, Sis ve dier merkezlerdeki Ermeniler nlerine kan Trkleri

908

katlederek Drtyoldaki60 isyana katldlar. Bu srada atmalar Tarsus ve Mersin taraflarna sirayet etmeye balad. stanbuldaki olayn aknln hemen atlatamayan Hkmetin sevkettii askeri kuvvetlerin tamam blgeye henz ulamam, ngiliz, Fransz, talyan, Alman ve dier sava gemileri 25 Nisan dolaylarnda Mersin ve skenderuna gelmilerdi.61 Yerel kuvvetler ve redif taburlarnn devreye girmesiyle blgede ksmen skunet salanmtr. Yabanc sava gemilerinin varln frsat bilen komiteciler sinsice bir plan uyguladlar. 25 Nisan 1909da62 Dede aatan Adanaya gelen Rumeli kuvvetlerine Komiteciler kurun ve bomba yadrdlar. Bylece Adana Olaynn ikinci safhas balam oldu.63 Yabanc mdahalesini salamaya ynelik bu kanl giriimden sonu alamayan bu komitecilerin genilettikleri olaylar 30 Nisandan itibaren64 kontrol altna alnd. Blgede greli ngiliz subay ve grevlilerin amirlerine verdikleri raporlar ile isyan mahalline gelen sava gemilerinin dengeleyici dalm ak ekilde olaylara yabanc mdahalesini nlemiti. stanbul ve Avrupa basnlarndaki Ermenilerin tarafl yaynlarna karn,65 Alman filo komutann Avrupa basnna yattrc bilgiler vermesi66 komitecilerin planlarn alt st edecektir. Olaylarn yatmasndan sonra d basn ve Meclis-i Mebusun milletvekilleri marifetiyle Ermeniler olaylarda mazlum taraf olduklarn, sulularn cezalandrlmas67 gerektiini gndemde tuttular. 2 Mays 1909da blgede skynetim ilan edilmesi karar alan Hkmet, Tekirda Millet Vekili Agop Babikyan, Kastamonu milletvekili Yusuf Kemal (Tengirenk), Dantay Bakatibi Arif Bey ve Yarg Musdigyan Efendiden oluan bir soruturma komisyonunu68 grevlendirdi. Hnak cemiyetibakan Muradyan (Hamparsum Boyacyan),69 Babikyan lmle tehdit ederek70 olaylar ve l saylarn arptrmaya alt. Dahiliye Nazr Ferit Beyin Mslmanlardan 1924 l, 533, yaral Ermenilerden 1455 l 382 yaral olduunu Mecliste71 aklamasna ramen, Ermenilerin say oyunlarna kanan Adana Valisi Cemal Paa, toplam 1700 Ermeni ve 1850 Mslmann72 yaamlarn yitirdiklerini belirtmitir. Osmanl hkmetinin olaylarla ilgili resmi tespitlerine ramen,73 Cemal Paann Ermeni kayplarn yksek tutmas, baz yetkililerin blgeye yabanc mdahalesinden kaynaklanan tedirginlik ve endielerinden kaynaklanmtr. Nitekim, tutuklanan74 Mslman saysnda byk artlar olmas, Cemal Paa tarafndan astrlan 47 Mslmann idam edilmesine hazrlanan dayanaktr. dama mahkum edilen 29 sulu Ermeninin cezalarnn mebbet hapse evrilmesi75 ise ttihat Terakkicilerin76 tarihi yanllklarnn77 bir taraftan dier halkasn oluturmutur. Soruturma Komisyonu yesi Yusuf Kemal Bey tm belgeleri ngiliz Konsolos Yardmcs Doughty Wylieye vererek raporundaki gerekli grd deiiklikleri yapmasn istemiti. stanbula dnen Yusuf Kemal Bey Babikyana raporlarn yeniden yazp Meclise sunmasn nermesine ramen, Babikyan devaml ekilde kaamak yapyordu. 1 Austos sabah Doughty Wylienin sekiz sayfalk Franszca raporunun bir suretini veren Yusuf Kemal Bey, ondan sonu blm olan sekizinci sayfay Trkeye evirerek imzalamasn nerdi. Ertesi gn raporunu bir zarf ierisinde Yusuf Kemal Beye iade eden Babikyan78 sonu blmn kastl olarak kaybedecek, Yeilkydeki evinde pheli bir ekilde l bulunacaktr. Babikyann raporlarnn Meclise ulaamamas nedeniyle Hkmet, eyhlislam Hayri Bey, Hallayan, Zhrap, Vartkes, Ali Mnif Beyin de aralarnda bulunduu sekiz

909

kiilik heyeti olaylarn raporunu hazrlamalar iin grevlendirdi. Heyetin hazrlad rapor79 Ermenilerle Trkleri kar karya80 getirdi. Her iki taraf olaylar nedeniyle birbirlerini sorumlu tutuyorlard. Adana mebusu Ali Mnif Beyin Ermeni tanklarn ve Babikyann olaylar Ermenilerin balattn aklamalarn alan Dahiliye Nazr Talat Bey u sonuca varmt: Olaylardan maksat halk kargaa kartmaya kkrtmak, Avrupann dikkatini ekmek ve ukurovada zerk Ermeni Devletini kurmakt.81 Hkmetin bu ynndeki iddialarn geri ekmesini isteyen Ermeni Patrii Turiyan istifa tehdidinde bulunuyor, ardndan Ermeni idamlarn engellemek amacyla 7 Eyllde istifasn Sadrazama gnderiyordu. Ermeni Ulusal Kurultay da istifa tehdidinde bulundu.82 Dier etkenlerle83 zaten bocalayan Sadrazam Hseyin Hilmi Paa, aksini vaat etmesine ramen, Divan- Harplerde verilen idam kararlarn tasdik edince Talat Paa grevinden84 ayrlmak zorunda kalacaktr. Bylesine ikilemlerin olduu 1909 Adana Olaylar, sonular itibariyle canlarn ve namuslarn mdafaa eden Trklerin cezalandrlmasna ynelik ttihat Terakkicilerin tarihi yanllklarn ortaya koymutur. Devlet ve millet ahengi yerine denge politikasnn stn tutulmasndaki yanllk, I. Dnya Sava srasnda da casusluk, ihanet ve katliamlar grlen ayn Ermenilere gvenen ttihat Terakkicilerin sonlarn hazrlayan zincirin halkas olmutur. Ermeni Lejyonu ve Adanada Yaptklar Katliamlar I. Dnya Sava ncesi kilise, kolej, aznlk ve yabanc okullardaki misyonerler marifetiyle Anadoludaki Ermenilerin fikri ve fiili deiimleri salanmt. Daha nceleri ileri karakolu grevini yapmaya devam edeceklerdi. Ermenilerin Zeytunda yapacaklar isyan Drtyoldan balatlaca hkmet tarafndan renilmiti. ngilizlerin denetimindeki Msrda ermeni komitelerince yaplan toplantda Adana ve evresinde bir isyan yaplmas kararlatrlm. Tanak Styun Komitesi mensubu Sivasl Gazaros 20 Mays 1914te85 blgeye gelerek almalarn balamt. tilaf Devletleri Yunanistandan silah, Kbrstan silah tanmasn salayacaklar, Mara Adana ve skenderundaki86 ayaklanmay karma hareketi ile destekleyeceklerdi. Blgedeki Ermeni isyanlarna destek amac ile 23 Ocak 1915te 60 kiilik mfrezeyi Adanaya karan ngilizler87 ateler karlk grnce geri ekilmilerdi. Bu olaylara 1915 ubat ay ierisinde Abraham Salcyan, Artin, Bedros, Kker Torosolu, Muallim Agop ve Dalolu Artinin skenderun Kylarnda tilaf Devletleri hesabna casusluk88 faaliyetleri eklendi. Blgede yaplan aramalarda ele geirilen yzlerce silah, bomba, dinamit ve barut89 Ermenilerin direni hazrlklarn gstergeleri idi. Osmanl Devleti bir ok cephede anakkalede olumsuz artlarda vatan savunmas iin arprken Ermenilerin casusluk sabotaj, ihanet ve isyanlaryla uramak, kuvvet ayrmak zorunda braklmtr. syann genilemesini nlemek isteyen Hkmet 24 Nisan ve 23 Mays 1915 talimatlar ile Adana, Antakya ve skenderun blgesinde zararl faaliyetleri tespit edilenlerin Halepin Gneydousu ile Zor ve evresine90 sevk edilmesine karar vermek zorunda kald. Alnan sevk kararna uymak istemeyen blge Ermenileri91 Samandana bal yedi kydeki isyanclarla birlikte Musa Dana92 ekilerek 41. Tmen kuvvetlerine direnmilerdir. 21 Temmuzda balayan direni,

910

geceleyin sahile gelen Victor Hugo, Henri Quatre ve baz ngiliz sava gemileri 5000 yakn isyancy Msrn Port Sait93 Limanna karmalar zerine sona ermiti. Ermeni gmenleri Fransaya kanlmaz bir frsat vermiti. ngilizlerin bilgisi iinde Fransa Sava Bakanl 15 Kasm 1916da Kbrsta bunlardan Legion dOrient kurulmasna karar verdi.94 Her biri 200er kiilik alt blkten kurulu bu Dou Lejyonuna95 160 Suriyeli gnll Ermeniden oluan bir blk dahil edildi. Kbrstaki Magosa yaknlarnda bulunan askeri kampta sk bir disiplin ile eitim Lejyon,1917de Filistinde96 Suriyede97 Albay Allenbyye gre hakkn ve Medeniyetin savunucular (!) ile birlikte cephelerde dven lejyona Franszlar, Ermeni Lejyonu98 adn vererek, I. Dnya Savann galibi sfatyla, 1918 Aralk aynn ortalarnda igale baladklar ukurovaya tadlar. Hal seferlerinden itibaren Ermenilerle kltrel balarn srdren Franszlar, ukurovann zengin kaynaklarna sahip olmak iin, onlarn 1915 tehcir olayndan kaynaklanan intikam alma duygularndan yararlanmak isteyeceklerdir. Fransz hkmeti, ukurovaya 1918de ve 1919 ylnn sonlarna kadar Ermenistan adn vermiti. Babakan Clemenceau, Suriye ve ukurova iin Suriye ve Ermenistan Yksek Komiseri unvan ile Georges Picotu askeri idareci olarak atamt. Albay Bremondun Ermenistan Ba Yneticisi sfatyla seildii ukurovada sancak ve kazalara Gouverneur99 denilen Fransz subaylar tayin edilecektir. Posta, demiryolu, polis tekilatlarnda ise Ermeni asll memurlar grev bana getirilecektir. galin ardndan Franszlarn abalaryla blgeye Amerika, Msr, Suriye, Kbrs ve Fransadan 120.000 civarnda100 Ermeni gmen getirildi. Cezayir ve Tunuslu Mslman askerler101 de Fransa adna igal hareketine dahil edildiler. ngilizler, balangta Rusya ile dorudan komu olmamak iin Musulu Fransaya brakmt. 1917 Bolevik htilali ile Rusya ortaklktan ktna gre, Orta Douda fedakarlk yapmaya gerek yoktu. ngilizler, Suriye,102 Kilis ve Toros geitlerindeki askerlerini geri ekmek tehdidinde bulundular. Petrol alanlarna ynelik grmeler sonunda 15 Eyll 1919da Suriye tilafnamesi taraflarca kabul edildi. Buna gre, 1 Kasm 1919 tarihinden itibaren ngiliz kuvvetleri ukurova ve Suriyeden ekilecek, am, Hama, Humus ve Haleb Arap Devleti snrlar iinde kalacak, Sykes-Picot izgisinin batsndaki garnizonlar Franszlara braklacak; Filistin, Musul dahil olmak zere Mezapotamyann103 kontrol ngilizlerde kalacakt. ngilizler Suriye ve ukurovay Franszlara devrederken, Suriyedeki Araplar onlarn aleyhinde silahlandrmak104 suretiyle sonu alamayacaklar bir maceraya itiyorlard. Adanada 1919 Yl Katliamlar Franszlar Ermenilerden 70.000ini Adana kylerine 12.000ini Drtyola 8.000ini Hana (Saimbeyli) dierleriniz de Osmaniye, Kars (Kadirli) ve Sise (Kozan) yerletirdiler.105 Smrgelerinden getirdikleri Mslman askerlere, Trklerin slamiyetten ayrlarak Bolevik olduklarn ve halifeye kar isyan ettiklerini106 devaml telkin ettiler.

911

Batllarn

ve

Komitecilerin

tahrikleriyle

artlanm

Ermenilerden uysallk

gstermeleri

beklenemezdi. Adanada Trklerin elindeki silahlar tehdit yoluyla toplanyor, silahlandrlan Ermeniler tarafndan her gn birka Trk katlediliyor, Ermenilere kurdurulan Tesviye-i Mesalih Komisyonlar marifetiyle Trklerin emvaline el konuluyordu. 10 Ocak 1919da Kahyaolu varnda Abdo Aann iftliini basan askeri kyafetli 15 Ermeni, Abdo Aa, kz ve savunmasz 15 iisini katlettiler.107 Adana Emniyet Mdr Muavinliine getirilen Kel Parsumolu Vahan marifetiyle Ermenilerin yama ve katletme olaylarn108 artrmalar zerine, 19 ubatta toplanan ngiliz-Fransz sava komitesi Ermeni lejyonlarndan bir ksmnn109 datlmasna karar verdi. Adana Valisi Haim Bey110 Anadolu dna srgne gnderildi. Adana balarnda ve mahallelerinde adlar tespit edilemeyen Trklerin katlinden sonra 25 ubat 1919 Sal gecesi sarraf Vanl Ahmet Efendinin Saracan Mahallesindeki evi komusu Agop ve 15 kadar Ermeni askeri tarafndan basld. Ahmet Efendi katledildi. ocuu dipikle yaraland. Boulmaya allan karsnn feryatlar zerine kaan Ermeniler evden ok sayda para ve mcevheri gasp ettiler.111 Adana 4 Martta ba evinde katledilen Dellal Ahmetin112 haberi ile alkaland. ehrin saygn ailelerine dayak atlmak, ucu telli krbalarla armha germek suretiyle113 gzda veren ngilizFransz askeri yetkililerinin ve Ermeni zulm nedeniyle Trkler, Ermenilerin semtlerine114 gidemez oldular. Kolonel Normand adl ngiliz subay, Kara Yusuf etesini arama bahanesiyle avdan dnen Sisliolu Ali Aann infazn Ermenilere yaptrd. Kayklar ve iftliklerdeki Trklerden yakalananlar, eteye yardm ettikleri iddiasyla, Karyaka ve Kumluk meydannda115 Ermeniler tarafndan kuruna dizdiriliyordu. Adanada gzel sesiyle tannan Dabaoullarndan Ragp, Kzl-da Yaylas civarnda dn hazrlklarn yaparken, Kuzucuoluk Ermenileri tarafndan gzleri oyulmak suretiyle ehit edildi. Hafzn iki arkada ise balar kesilerek116 katledildi. Bremond, ete olduklar sulamasyla birok Mslman kuruna dizdirdi.117 Heyet-i Temsiliye ukurovada olanlardan haberdard. Blgenin milis kuvveti kullanlarak kurtarlmas amalanmt. Bu ynde yayn yapan basnda Franszlar tahrik edici ifadeler yer almazken, Ermenilerin yaptklar mezalim iin zaman zaman vahet118 yaktrmas yaplmtr. Zavall Adana daha ne kadar katil ellerde kalacaktr diye yaknlan Adanada hkmetin acizlii119 Trk milletine ikayet edildi. Franszlar Adana Vilayet btesine el koymular,120 silahlandrmaya devam ettikleri Ermenilere her gn sekiz on Trk121 kuruna dizdirmeyi srdrdler. Halk can, rz ve namusundan emin olmadan gn geirmektedir.122 22 Aralk 1919 Pazartesi Adanann Eski stasyon civarndaki Ermeni mahallesinde 14 yalarnda paralanarak ldrlm bir Trk ocuunun cesedi bulundu.123 Glek Boaznda 3 Trk jandarmas da Ermeniler tarafndan ok feci ekilde katledilmiti.124 Franszlar zulmde Ermenileri aratmyorlard. lolu Kyn igal ettikleri srada slam halk bir eve toplanarak, oluk-ocuk demeden 20 kadar nfusu katletmilerdi.125

912

Adanada 1920 Yl Katliamlar Ermenilerin taknlklar nedeniyle Adana esnaf dkkanlarn kapatm, halk komitecilerin nutuklaryla intikam naralar atan Ermenilerin insafna terkedilmiti. Kenarda bucakta yalnz yakalanan Trkler zerinde imha politikas devam etmekteydi. 2 ubat 1920de Ermeni genlerine silah datlaca haberinin126 ardndan, 10 Ocakta biri ncirlik yolu zerinde, dieri akirpaa ynnde ehre gelen iki Trk komiteciler tarafndan ehit edildi127 Fransz subaylar Ermenilerle birlikte varlkl Trklerden tehditle rvet ve para toplamaya128 baladlar. Marataki Trk direnii zerine, Franszlar 27 Ocak-4 ubat tarihlerinde Beyruttan alt tabur asker sevki yaptlar.129 Ermeni ve Asurilere silah datm130 yaplrken, Avrupa kamuoyunu yanl haberlerle131 etkilemeye alyorlard. 22 ubatta Srknt nahiyesinden hayvan almak zere Adanaya gelmekte olan Beceli Kynden Hac Mehmed olu Mehmed ve arkada Emir Ali, ayn nahiyenin Danaclar Kynden Hatibin olu Abdulkadir ve amcazadesi Osman ve Sargeit merkez nahiyesinin sabk muhtar Hallacolu Mehmed gpe-gndz nlerine kan 7 silahl Ermeni tarafndan feci ekilde katledildiler.132 6 Mart 1920de Balar bekisi Karakse olu Mustafann yeeni Dada Mahmut, Ermenilerin pususuna derek ldrld. Ayn gn, Kozana yarm saat mesafede Uyuzpnar mevkiinde posta srcs olan Hasan Aa da Ermeni etelerince katledildi. 7 Mart gecesi Kayarl Karakol Kumandan Mustafa Efendiyi karakolda bulunan Ermeni Jandarmalar, uyurken ldrerek firar ettiler.133 13 Martta ehirde mthi bir patlama oldu. Abidinpaa Caddesinde Ermeni Kilisesi Piskopusu Muegin evinden papazn kardeinin, Arakn ve 5 Ermeninin cesedi karld. Ykntlar arasnda yapm yarm kalm 600 bomba, 8 Alman mavzeri ve binlerce mermi bulunmas134 masum! Ermenilerin ne tr oyuncaklarla uratnn gstergesiydi. 6 Nisanda Adanann eski ailelerinden olan Abuzade Ali Efendi, bana giderken gndz vakti Ermeniler tarafndan ldrld. Ayn gn gece yars 6 kiilik bir Ermeni etesi Bahelidamda Kaplan Beyin iftliini basarak iki ameleyi, bir bekiyi ldrdler.135 10 Nisanda Belemediki dren Milli Kuvvetler, Ermenilerce yzlerine katran srlerek, gnein altnda gnlerce brakldktan sonra len birok Mslmann cesediyle karlatlar. 30 Nisanda demiryoluna bomba koyduklar iddiasyla Trk kuruna dizildi136 Ermenilerin uursuzca Trklere saldrmalarnn nedeni, 11 ubat 1920de Maratan atlmalarnn kzgnlndan kaynaklanan intikam alma saplantsyd. Franszlarn en gvendii Pozant Garnizon Kumandan Binba Mesnil, 19-21 Mays 1920 II. Kavaklhan Muhaberelerinde taburu ile kk saydaki Milli Kuvvetlere yenilmi, daha sonra da k yapmak iin geldii Karboaznn Panzn ukuru mevkiinde 42 Trk kylsne137 teslim olmutu. ukurovada Trk direniinin gelimesi karsnda TBMM hkmetini muhatab kabul eden Fransz

913

hkmeti, Robertde Caix bakanlndaki heyetin Mustafa Kemal Paa ile 23 Mays 1920de grmesini salad. Sonuta 29-30 Mays 1920 gece yarsndan geerli olmak artyla 20 gnlk atekes anlamas imza edildi.138 Gemi tarihte olduu gibi, Franszlar bu atekesi kuvvetlerini takviye etmek, Antep, Mara ve Pozant bozgununun olumsuz izlerini silmek amacyla yapmlard. Atekese ramen, 3 Haziranda Gk Aliolu Duran Ali ile 5 adamnn, Karaolanl Kynden 10 Trkn Ermenilerce katledilmesi139 bunun gstergeleriydi. 15 Haziranda topluca imhasna allan ncirlikin boaltlmasnn ardndan ky Ermenilerce yakld.140 Olanlardan habersiz ele geirilen Cingz Bekir, skender, Mehmet erifi kars Hediye ve iki olu Ermenilerce katledildi.141 Kozann Karacaali Kynden olan Arap Mehmeti kurunla yaralayan142 Ermeniler 4 oban ldrdler. Kulaklarn ve dier uzuvlarn keserek143 vahet sergilediler. 11 Haziran 1920 Kahyaolu Katliamnda 43 erkek, 21 kadn ve says belirlenemeyen ocuklarn ackl sonu144 Adanay ve Ankaray yasa bodu. Ermeniler 12 Haziran 1920 Cumartesi gn Adana bahelerinde halka ate aarak 2 kiiyi ldrdler 7 kiiyi de yaraladlar.145 14 Haziranda ameli ve Grcler kylerinde 5 kii hari toplu katliam yapld haberi146 ehir halkn inletti. 15 Haziranda Camili ve Dedepnar147 kylerini basan 575 kiilik Ermeni-Asuri etesi toplam 95 nfus Trk Ceyhan nehri kysnda katlederek suya attlar.148 Osmaniyenin Hasanbeyli nahiyesinde Ermeni Cumhuriyeti kurduunu ilan eden149 Manok imanyan, Abidinpaa Caddesindeki Ermeni Kilisesini katliam yeri haline getirmiti. Katledilen Trklerin kemiklerinden ynlar olumutu.150 Kozanda binlerce Trk acmaszca katledildi. Muhasebeci Hamdi, Yaz leri Mdr Ali Rza, Emekli Yzba Mehmet Beyler Ermenilerin ikencelerinden sonra frna151 diri diri yaklmak suretiyle katledildiler. Osmanl idaresinde Trlere gre ounlukta bulunan Ermenilerin etkin olduu Han sayesinde Ermeniler mebus karmlar, Amerikal misyonerler burada kolej bile amlar152 ou zaman Fransa, Rusya ve Amerika ile temas ederek bamszlk yollarn aratrmlard. Fransz igaliyle birlikte 1915 tehcirinden dnen Ermeniler Hana akn ettiler. Fransz igali, yllardr hayallerini kurduklar bamsz Ermenistan dn gerekletirebilirdi. Bu nedenle Adana ve Hana nfusta grlmeyen organizatr ihtilalciler doluacaktr. lk i olarak Trk memurlarn iine son verildi. 1909 Adana Olaylarnda ynlendiricilik yapan alyan Karabet Kaymakamlkla grevlendirildi. 12 kiiden oluan intikam komitesinin bakan Terziyan Manikin olu Aram avutu. Kazadaki Ermeni Milli Meclisinin ald karar zerine her biri 700-800 kiiden ibaret silahl iki tabur kuruldu. Fransz usulyle talim yapan bu taburlarn komutan Cebeciyan, Dou Anadoluda Trk kan aktmakta tannan Antranikin intikam alaynda grev alm153 bir Ermeni subay idi.

914

Askeri tekilatlanma ilerini tamamlayan Ermeni komitecileri kasaba iinde yerli ve yabanc Trkleri misafir etme bahanesiyle ldrerek, kendi cenazemizdir sylemiyle Ermeni mezarlnda bir ukura atyorlard.154 Civar kylerin durumu da yrekler acsyd. Kseler kynde Ermeni jandarmas Agop ile Artnin satamasna karlk veren Emine, yedii dayaklardan sonra alt aylk ocuunu155 drecektir. Gizik Durann kars erife, Kozan blgesi igal Komutan Taillardatnn emrine alan jandarma Temeni Misak tarafndan tecavze urad.156 Taillardat, Fekenin Bozat ky Muhtar Hamza ve kardei Musay157 kuruna dizdirtti. Saimbeyli merkezine yarm saat uzaklkta, Ermeni fedailerinin 11 yalarnda 2 Trk ocuunu kuzu gibi boazlamalarna mdahale eden Lozade smail adndaki gen, dierleri gibi kula, burnu kesilmek ve gzleri oyulmak suretiyle katledildi.158 Kasabadan tehditle uzaklatrlan Halil brahimin evine zorla giren Jandarma avuu Artin, onun kz kardeine tecavz etti.159 Blge Kuvay Milliye Komutan Kemal Doan Bey ile yardmcs Osman Tufann160 Develide bulunmalar Ermenileri kzdrmt. Komiteciler yrede katrclk yapan Develili Hikmet olu Kamil, Vahap olu Mehmet, Mehmet olu Halit, Dervi olu Emin ve Mehmet, Salih olu Ali ile Crtlaz Mehmeti koyun boazlarcasna keserek161 ehit ettiler. debel Kynden smail Bey Obruk belinde ldrld.162 Maratan kovulan Ermenilerin de blgeye gelmesiyle, Mart 1920den itibaren civar kylerdeki Trkleri toplayan komiteciler Saimbeylide adlar tespit edilebilen 217 masum insan trl ikencelerle katlettiler.163 Ali Efendinin ayaklarndan kan fkrncaya kadar dvlmesi, sobada kzdrlan ay tann mazlumlarn koltuk altlarna konulmas,164 Cebeciyana namusunu teslim etmeyen Kaytanczade Mrsel Beyin hanm Fatma Hatunun Kalekilisede hazrlanan, idam sehpasnda165 Milli Kuvvetlere tehir edilmesi yaplan vahetin boyutlarn gsterir. Saimbeyli kuatmasn yneten Kemal Doan Beyin istei zerine Dou Blgesi Komutan Osman Tufan Bey cepheye arlm ve greve balamt. Ya gruplar deiiklik arz eden gnll kuvvetler eitimsiz ve acemi insanlard. Askeri eitimli, seme Ermeni birlii ise kullandklar silahlarla daha stn durumdaydlar. 29 Marttan itibaren kuatlan Saimbeylideki esirlere yerden ileyen siperler kazdrmlard. Milli Kuvvetler 15 Mays 1920 itibariyle Saimbeylinin kuzey ynndeki alt binadan oluan mahalli166 ele geirmiler, drt mermisi kalan167 top yardmyla kuatmay srdrmlerdi. Franszlarn ukurova da bataa saplandklarn gren pek ok Ermeni ailesinin Amerikaya gitmek zere blgeden ayrlrlarken, Franszlarn Milli Kuvvetlere kar direni168 ve katliamlar169 devam etmekteydi. Blgede milli hareketin baar gstermesi, Fransz-Ermeni katliam, tecavz ve tedhi hareketlerinin170 boyutlarnda trman gstermitir. Adana ve civarndaki gelimelerinden tedirgin olan, bekledikleri erzak ve asker yardmn alamayan komiteciler Aram avuun 200 seilmi intihar timi ile l Austos 1920 balarnda Saimbeyliden kuatmay yararak k171 yapmlar, katliam yaplaca endiesi kuatma

915

kuvvetlerinin bir ksmnn dalmasna172 neden olmu, kuzey ynnde k yapanlarn Zeytun ve Gksun Ermenileriyle birleme ihtimali173 endieleri artrmt. 23 Eylldeki k hareketi srasnda Rumlu Kynde bulunan Doan Bey katliamdan174 yaral olarak cann kurtarmt. Kozan taraflarnda ate gc etkili silahlaryla arparak Ceyhana ulaan Aram avuun timi, geridekileri kendi kaderleriyle ba baa brakacaktr. Dalk arazi artlarnda dank kuvvetlerin yeniden toparlanmasyla175 Eyll balarnda Osman Tufan Bey komutasnda harekete geen Milli Kuvvetler 4 Eyllde ar176 ele geirmilerdi. ark, yemeni, cephane sknts177 iindeki 10 kiilik Feke kuvveti 7 Ekimde Amerikan Kolejini178 igal etti. Esir tutulan masum Trklerin insanla smaz ikence yntemleriyle toptan katledildii Saimbeyli, Osman Tufan Beyin 15 Ekim gecesi179 dzenledii genel saldr sonucu ele geirildi ve Trk dmanlnn odak noktas olarak yllarca grev yapan bu katliam yuvas tamamen susturuldu.180 ukurovada ise, acmaszca katledilenler zerine yaklan atlar, yllarca deiik ekilde, dilden dile sylenip durdu. Mustafa Kemal Paann organizesinde baarya ulaan ukurovadaki milli direni, emperyalistlere gvenerek Trk kan aktan Ermenilerin Ermenistan mitlerini sona erdirmiti. Varlklarnn yegane teminat Trk idarelerine kar ihanet ederek bir ok lkeye gen soykrmc Ermenileri vatanszlk ve aldatlmln aclaryla dolu yeni bir maceral yaam bekliyordu. Rzgar ekerken frtna bieceklerini unutmulard. Sonu Milletlerin kltrel konumlar ve adalklaryla ilikileri tarihsel srete onlarn istikballerini belirler. Gnmzdeki Ermenilerin vatan Ermenistan deildir. Bu corafi blgeye sonradan gelen bu topluluk, bir ok etnik zmre ile kaynaarak yaamtr. Mizalarnn deikenlii nedeniyle, hakimleri tarafndan srekli srgn edilmilerdir. Bu vesileyle geldikleri Anadoluda Trk idareleri onlarn her alanda gelimelerini salad. Aalanan toplum olmadlar, ayrcalkl millet rnei oldular. Smrlmediler, devletin ynetim kademelerinde, brokraside yer aldlar. Dnyann stratejisine ve hammadde kaynaklarna hakim olmak isteyen Ruslar ve Batl devletler onlarn geleceklerini tayin etti. Srekli bamszlk vaadinin etkisiyle XIX. yzyln balarnda ruh ve fiil deiimi gsterdiler. D tahriklere abuk kapldlar. Kendileriyle ayn Tanrya el aan Trkleri tarihin ender kaydedecei kyma urattlar. Yaklak sekiz yzyl varlklarnn teminat olan devleti paralamaya altlar. Nankrlklerinin bedelini mfik Osmanl Devleti tarafndan ksmen g ettirilerek dediler. Servetlerini kullanarak hayali soykrm masallar ile dnya kamuoyunu kandrmaya altlar. Devlet kurma vaadiyle tekrar geldikleri ukurovada Trk soykrm yaparken, yine krldklarn propaganda ettiler. Devlet kurmalarna bile izin vermeyen emperyalist dostlaryla Anadoludan ayrlrlarken maa olarak kullanldklarn ge anladlar. Gnmzde servetlerini kendi devletlerinin

916

kalknmasndan bile esirgeyerek dnyay kandrmaya alan Ermenilerin Anadoluda yaptklar katliamlar, insan haklar adna insanlar birbirine krdranlarn ansna kara bir leke olarak geecektir. DPNOTLAR 1 2 T. G. Djuvara-Emir ekip, Trkiyeyi Paralamak in 100 Plan, st. 1979. VII. ve VIII. Hal Seferi Kral IX. Louis tarafndan yaplmt. Bkz.: In Demirkent,

Hallar, Trkiye Diyanet Vakf slam Ans., c. 14, s. 525 vd. 3 4 5 6 Steven Runcman, Hal Seferleri Tarihi, ev. Fikret Iltan, Ank. 1989, c. I, s. 157-160. Annesi Alice Ermeni kkenliydi. Bkz.: Steven Runcman, a.g.e., c., II., s. 151. Steven Runcman, a.g.e., c. II. S. 289-291. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, st. 1987, s. 86; Kamuran Grn,

Ermeni Dosyas, Ank. 1985, s. 27. 7 8 9 Steven Runcman, a.g.e., c. III, s. 379. Enver Z. Karal, Osmanl Tarihi, c. VI., T. T. K. yay., Ank. 1976, s. 36. Geni bilgi iin bkz.: Dndar Aydn, Ermeni Meselesinin Ortaya kmasnda Fransann

Rol, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu (Erzurum 8-12 Ekim 1984), Ank. 1985, s. 289. 10 Ayrntlar iin bkz.: Ylmaz Kurt, 16. Yzyl Adana Tarihi, Hacettepe niversitesi Sosyal

Bilimler Enstits baslmam Doktora tezi, Ank. 1992, s: 79-81. 11 12 Enver Z. Karal, a.g.e., c. V, s. 130 vd. Duyun- Umumiyye adna 1880li yllarda Adana Vilayetinin sosyal ve ekonomik

durumunu aratran Vital Cuinet, Ermenileri 97.450, Trkleri 93.200 kii olarak aklayarak Trkleri aznlk durumuna drmeye almtr. Bkz.: Vital Cuinet, La TurguieDasie Tome II, Paris 1891, s. 5 vd. 13 14 15 Dndar Aydn, a.g.e., s. 287. Hayri Mutlua, zmir Ermeni htilal Komitesi ve Terr, st. 1986, s. 150. Komiteler ve almalar iin bkz.: Esat Uras, a.g.e., s. 430 vd.; Osman Karabyk, Trk-

Ermeni Mnasebetlerinin Dn Bugn, st., 1984, s. 58, vd.; Kamuran Grn, a.g.e., s. 129 vd.; Cemal Anadol, Ermeni Dosyas, st. 1982, s. 95 vd.

917

16

Faaliyetleri iin bkz.: M. Hidayet Vahabolu, Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc

Okullar, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 109, Ank. 1990, s. 22 vd. 17 Bkz.: Azmi Ssl, ark Meselesi, Fransa ve Ermeniler, ahinbey Semineri (23 Aralk

1985 G. Aantep), Ank. 1988, s. 43. 18 19 20 21 22 23 24 25 Yeni Tasvir-i Efkar, 23 Kanun- evvel 1324, say: 204. Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, st. 1994, s. 175. Esat Uras, a.g.e., s. 491 vd. Ernest E. Ramsour, Jn Trkler ve 1908 htilali, ev.: Nuran Yavuz, st. 1982, s. 53 vd. Sleyman Kocaba, Tarihte Trkler ve Franszlar, st. 1990, s. 342. A. Thomazi, anakkale Deniz Sava, ev.: Hseyin Ik, Ank. 1997, s. 20. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyata Kadar, c. I, Ank. 1973, s. 157-158. Fransann uzun ve ekimeli sren Katolik propagandas sonucu 1830da Osmanl

Devleti, Ermeni Katoliklerinin varln tanyacaktr. Bkz.: Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu (19141923), Ank. 1991, s. 70. 26 Bayram Kodaman, Sultan II. Abdulhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Trk Kltrn

Aratrma Enstits Yaynlar: 67, Ank. 1987. 27 10 vd. 28 349-350. 29 Salahi R. Sonyel, ngiliz Gizli Belgelerine Gre Adanada Vuku Bulan Trk-Ermeni Cemal Paa, ttihat Terakki ve I. Dnya Sava Anlar, Haz. Behet Cemal, st. 1977, s. Mehmed Asaf, 1909 Adana Ermeni Olaylar ve Anlarm, T. T. K. Basmevi, Ank. 1982 s.

Olaylar (Temmuz 1908-Aralk 1909), Belleten. LI, Say 201, Aralk 1987, s. 1267. 30 31 32 33 34 Ylmaz Kurt, 16. Yzyl Adana Tarihi, s. 79-81. Ahmet Cevdet amurdan, Kozan Tanyalm, Ank. 1973, s 101 vd. Ahmet Cevdet Paa, Tezakir III, ev. Cavit Baysun, Ank. 1963, s 237-239. Mustafa Onar, Kurtulu Savanda Han Gavuru, st. 1975, s. 30. Ahmed Cevdet Paa, Maruzat, st. 1980, s. 113 vd; Kasm Ener, Adana Tarihine ve

Tarmna Dair Aratrmalar, M. E. Basmevi.

918

35 36 37 38

Cezmi Yurtever, Kadirli Tarihi, Alperen Yaynlar, st. 1981, s. 108-109. Alfred Philipson, Kk Asya, ev. Abdullah ve rekas, st. 1979, s. 144. Enver Kartekin, Ramazanoullar Beylii Tarihi, st. 1979, s. 144. Halkn tepkisi zerine, Hkmet iletme akdini iptal etmiti. Bkz.: Mercimek iftlii Ksa

Tarihesi, Adana 1993, s. 1. 39 40 41 Ermeni Komitelerinin Amal ve Hareket-i htilaliyesi, st. 1332, s. 54. Esat Uras, a.g.e., s. 551. Salah, R. Sonyel, ngiliz Gizli Belgelerine Gre Adanada Vuku Bulan Trk-Ermeni

Olaylar, Ank. 1988, s. 32. 42 43 44 Esat Uras, a.g.e., s. 551. Mehmet Asaf, a.g.e., s. 24. Esat Uras, a.g.e., s. 552de Mslmanlara kar hareket iin avu, onba, erlerden

mteekkil kollar kurularak iki yz yeminliden oluan bir fedai etesi hazrlandn belirtmektedir. 45 46 Mehmet Asaf, a.g.e., s. 7. Esat Uras, a.g.e., s. 552de Mersin, skenderun gmrklerinden Adanaya 12.840 akn

silah getirildiini; Salahi R. Sonyel, a.g.e., s. 30-31de Adana genelinde bu saynn 40.000e ulatn belirtmektedir. 47 48 Kamuran Grn, a.g.e., s. 174. Mueg Efendi Kahirede bastrd Adana Katliam ve Tevikileri adl eserinde itirafta

bulunmaktadr. Bkz.: Esat Uras, a.g.e., s. 52. 49 50 51 52 Mehmed Asaf, a.g.e., s. 33. Esat Uras, a.g.e., s. 555; Mehmed Asaf, a.g.e., s. 45. Mehmed Asaf, a.g.e., s. 45te olay tarihini 13 Nisan olarak vermektedir. Cebel-i Bereket Mutasarrf Mehmed Asaf Bey, a.g.e., s. 45te katilin Adana dava

vekillerinden Gkdereliyan Karabet tarafndan Kozandaki iftliine karlp saklandn belirtiyor. 53 54 Esat Uras, a.g.e., s. 556. Enver Yaarba, Ermeni Terrnn Tarihesi, Petek Yaynlar, st. 1984, s. 53.

919

55 49. 56 57

Osmanl Bankas Basknndaki rol nedeniyle mebbed kree mahkum edilmi,

Merutiyetin ilan ile affedilerek serbest braklmt. Bkz.: Damar Arkolu, Hatralarm, st. 1961, s.

Celal Bayar, Bende Yazdm, st. 1965, s. 1479. Bu komiteci I. Dnya Sava banda Fransz donanmasndan Drtyol iskelesine casusluk

amacyla karken tutulup, idam edilecektir. Bkz.: Mehmet Asaf, a.g.e., s. 9. 58 Ermenilerce, Bedros Paa nvanyla anlan komiteci komuta grevini yrtmtr. Bkz.:

Mehmet Asaf, a.g.e., s. 9. 59 60 61 62 63 Mehmet Asaf, a.g.e., s. 9. Mehmet Asaf, a.g.e., s. 9. Salahi R. Sonyel, a.g.e., s. 9. eitli hatrat ve kaynaklarda bir iki gn farkyla bu olay tarihlemektedir. Cemal Paa, Hatralar, st. 1959 s. 345-346; Mehmet Asaf a.g.e., s. 44; Karabet allyan,

Adana Vakas ve Mesulleri st. 1909, s. 34-35. 64 65 66 Takvim-i Vekayi, 3 Mays 1909. Mehmed Asaf a.g.e., s. 46. Alper Gazigiray, Osmanllardan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn

Kaynaklar, st. 1982, s. 219; Salahi R. Sonyel a.g.e., s. 36. 67 68 69 Salahi R. Sonyel, a.g.e., s. 39-43. Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, st. 1967, s. 120. 1908 ntihabnda Sis sancandan milletvekili seilen ermeni isyanlarnda ynlendiricilik

yapm olan Hacnl Ermenidir. Bkz. Ahmet Cevdet amurdan, a.g.e., s. 106. 70 71 72 73 Salahi R. Sonyel, a.g.e., s. 47. Takvim-i Vekayi, 17 Mays 1909. Cemal Paa, Hatralar, s. 346 vd; Kamuran Grn, a.g.e., s. 176. Askeri mahkemede tanklk yapan M. Gilbbons ve M. Chambers adl ngilizler ile ngiliz

byk elisi Lowthera rapor verenDoktor Christe ad Amerikal misyoner rahip, Adanadaki

920

Ermenilerin hemen hemen tmnn ihtilalci olduklarn aklamlard Bkz.; Salahi R. Sonyel, a.g.e., s. 45. 74 Sadece 2 Haziran 1909 itibariyle 412 Mslmana karlk, 174 Gayrimslim tutuklanmt.

Bkz.: Takvim-i Vekayi, 4 Haziran 1909. 75 76 Salahi R. Sonyel a.g.e., s., 50. Olaylardan sonra Dahiliye Nazr olan Talat Paa, Agop Babikyan Adana Olaylarnn

Ermenilerin eseri olduunu bizzat sylediini belirtiyor. Bkz.: Enver Bolayrl, Talat Paann Hatralar, st. 1946, s. 16-17. 77 Adana Mebusu Damar Arkolu, a.g.e., s. 556-58de Yusuf Kemal (Tengirenk) Beyin

azami 1800 Ermeni telefatnn olduunu, 20. 000 rakamla aslsz ve ok mbalaal olduunu yllar sonra kendisine itiraf ettiini sylyor. 78 Bu srada Muratyann yakn takibine uruyor, gizlice grt Yusuf Kemal Beyden tehdit yazlar aldn, kukulu koullar iinde ldrldn phesini

ocuklarna acmasn istiyordu. 4 Austos 1909 tarihli ngiliz gizli belgeleri, Babikyann Ermeni ar eilimlerinden dorulamaktadr. Bkz.: Salahi R. Sonyel, a.g.e., s. 46-47. 79 80 Ali Mnif Bey, Adana Baskn, Hayat Tarih Dergisi, say: 10 Kasm 1969, s. 76. Sabah, Tanin ve Akam gazetelerinin yan sra Cebel-i Bereket Sancann sabk Tahrirat

Katibi Ali lminin, Kolaas Murat Mustafann, Cemal Paann aka Ermeniler lehinde davrandn anlarnda belirten Mehmet Asaf Bey, yanl ikayetler zerine iki kez mahkeme edilmi ve susuz grlerek beraat etmiti. Bkz.: Mehmed Asaf a.g.e., s. 48 vd. 81 82 83 Salahi R. Sonyel a.g.e., s. 50 Salahi R. Sonyel a.g.e., s. 48-49. Hseyin Hilmi Paann, Ermeni yanls yayn ve giriimleri yannda hala ittihad- anasr .

amacnda olan ttihat ve Terakki Cemiyetinin etkisinde kald muhtemeldir. Cemiyet Genel Merkezi, Adana Olaylarndan sonra stanbulda Tanaksutyun Komitesi ile Unsurlar Anlamas yaparak onlar kazanmaya almt. Bkz.: Uras a.g.e., s. 574-575te bu anlamann 3 Eyll 1909 tarihli Tanin gazetesinde yaynlandn belirtiyor. 84 85 Ali Mnif Bey, a.g.m., s. 76-77. Ali Arslan, ngilizlerin skenderunu gal Projesi ve Osmanl Devletinin Ald Tedbirler

(1914-1915), IV. Hatay Tarih ve Folklor Sempozyumu (18-19 Ekim 1996), Antakya 1997, s. 16.

921

86

Salahi R. Sonyel, Yeni Belgelerin I Altnda Emeni Tehcirleri, Belleten, C. XXXVI,

say: 141 (Ocak 1972), s. 36. 87 88 89 90 91 hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, Ank. 1984, s. 253. Cemal Anadol, Tarihin Inda Ermeni Dosyas, st. 1982, s. 308. Ermeni Komitelerinin Amal ve Harekat- htilaliyesi, Milli Kongre, st. 1332, s. 228-229. BOA, DH-FR, 52/93 ve 53/97den naklen: Ali Arslan, a.g.m., s. 17. Bunlarn ileri gelenleri Fransz htilalinden ve Rusyadan etkilenmi eylemci kimselerdi.

Bkz.: Franz Werfel, Musa Dada Krk Gn, ev. Saliha Nazlkaya, Belge Yay., st. 1997. 92 Bu olay, daha sonralar Viyanadaki Ermeni Piskoposunun aslsz szlerine kanan Yahudi

Franz Werfel tarafndan abartlarak yaynlanacak ve Ermeniler mazlum gsterilecektir. Bkz.: Belgelerle Ermeni Sorunu, ATASE Askeri Tarih Yaynlar, Genelkurmay. Basmevi, Ank. 1983, s. 248. 93 ATASE Arivi numara 1/1, klasr 13, Dosya 63, Fihrist 16dan naklen: Azmi Ssl,

Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, 100. yl niversitesi Yayn No: 5, Ank. 1990, s. 93. 94 nsal Yavuz, Fransz Dileri Bakanl Belgelerinde Ermeni Krmlar Sorunu, D. T. C.

F. Atatrkn 100. Doum Ylna Armaan Dergisi, Ankara 1982, s. 661. 95 Lejyonun kurulmas iin aba gsteren Kahiredeki Fransz Askeri Misyon efi Albay

Bremond, 9 Ocak 1919da Adanaya gelen igal kuvvetlerini Genel Vali sfatyla ukurovada idare edecektir. Bkz.: Yeni Adana, 8 Ocak 1953 s. 2. 96 Erdal lter, Milli Mcadelede Dou Lejyonu, Atatrk Yolu, A. . T. . T. E. Dergisi, Mays

1989, yl: 2, say: 3, s. 424. 97 22. 98 Yre halknn Ermeni ntikam Alay, Kamavor yaktrmasn yapt Fransz askeri Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, T. T. K Basmevi, Ank. 1987, s.

kyafetli lejyonerler intikam saplants iindeydiler. Bkz.: Yusuf Ziya Bildirici, Adanada Ermenilerin Yapt Katliamlar ve Fransz-Ermeni likileri, Kksav Yaynlar: 15, Ank. 1999 s. 106. 99 Trk stikll Harbi IV. Gney Cephesi, Genelkurmay Bakanl, Ank. 1966, s. 106.

100 Albayrak, 30 Ekim 1919, 27 Kasm 1919. 101 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, Haziran 1955, say: 12, belge no: 308.

922

102 ngilizlerin Emir Faysal ile aras iyiydi ve onun burada Fransz hakimiyetine kar olduunu biliyorlard. Bkz.: Laurence Evans, Trkiyenin Paylalmas 1914-1924, ev. Tevfik Alanay, st. 1972, s. 134. 103 Laurence Evans, a.g.e., s. 215. 104 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, Trkiye Yaynevi, st. 1919, s. 360. 105 Kasm Ener, a.g.e., s. 338. 106 hsan Ilgar, Trk stiklal harbi Gney Cephesi VI, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, say: 12, st. 968, s. 17. 107 Yeni Adana, 7 Ocak 1953. 108 Yeni Adana, 6 Ocak 1953. 109 Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Ank. 1982, s. 138 vd. 110 Kasm Ener, a.g.e., s. 33. 111 Yeni Adana, 26 Aralk 1977. 112 Yeni Adana, 9 Ocak 1953; Kasm Ener, a.g.e., s. 30. 113 Kasm Ener, a.g.e. s 34; Damar Arkolu, a.g.e. s. 77-79. 114 Yeni Adana, 12 Ocak 1953. 115 Yeni Adana, 13 Ocak 1953. 116 Yeni Adana, 14 Ocak 1953. 117 Kasm Ener, a.g.e., s. 37. 118 rade-i Milliye, 8 Aralk 1919. 119 Albayrak, 21 aralk 1919. 120 ATASE Arivi, k. 93, Dos. 169-337, Fih. 23. 121 T. . T. E. Arivi, Belge no: 10/2710. 122 Adana Ahvali, Adanaya Doru, 22 Aralk 1918. 123 ATASE Arivi, kl. 93, dos. 169-337, fih. 25-1; rade-i Milliye, 12 Ocak 1920.

923

124 Glek Boaznda Mezalim, Adanaya Doru, 22 Aralk 1919. 125 Hakimiyet-i Milliye, 28 Ocak 1920. 126 ATASE Arivi, kl. 189, dos. 33-102, fih. 35; rade-i Milliye, 9 ubat 1920. 127 Yeni Adana, 2 ubat 1953. 128 Hakimiyet-i Milliye, 20 Ocak 1920. 129 ATASE Arivi, kl. 307, dos. 25-34, fih. 15. 130 Yeni Adana, 5 ubat 1953. 131 d, 7 Mart 1920. 132 d, 11 Mart1920. 133 Yeni Adana, 17 ubat 1953; Kasm Ener, a.g.e., s. 126. 134 Faik stn Kadirli, Adanann gali ve Milli Mcadele, st. 1955, s. 12-15; Tevfik Cokun, Kadirli Milli Mcadelesi ve Hatralar, Kadirli 1967, s. 26-29. 135 Yeni Adana, 21 ubat 1953; Kasm Ener, a.g.e., s. 1267 Nisanda bir hoca da balarda l bulunacaktr. 136 Kasm Ener, a.g.e., s. 68. 137 Taha Toros, Kuva-yi Milliye Dergisi, say; 143, Mersin 1972. 138 ATASE Arivi, kl. 946, dos. 1-3, fih. 178. 139 Kasm Ener, a.g.e., s. 156. 140 Nakil olayndan nce Ermeniler, Hac Durmu Aann hizmetisini Gazgden Deresinde dikenli telle bomulard. Samime Acar, 1942 ncirlik doumlu. 1317 doumlu annesinin anlarn nakletti. Grme tarihi 7 Austos 1992. 141 Mahmut Aydnolu, 1325 ncirlik doumlu. Grme tarihi 18 Austos 1992. 142 Ahmet Turan Saylan, 1320 ncrlik doumlu. Grme tarihi 18 Austos 1992. 143 Kasm Ener, a.g.e., s. 157.

924

144 ATASE Arivi, kl. 593, dos. 5-139, fih. 38; Yeni Adana, 1/4/5 Mays 1953; Abdurrahman Bozda, 1325 Adana doumlu. Grme tarihi 23 Mart 1993. Katliamdan sa kurtulan grg ahididir. 145 ATASE Arivi, kl. 593, dos. 5-139, fih. 40. 146 ATASE Arivi, kl. 593, dos. 5-139, fih. 56. 147 evk-i iftiolu, 1336 Dedepnar doumlu. Grme tarihi15 Austos 1992. Olay srasnda alt aylk ocukken sa kulana ald kurun yarasyla katliamdan kurtuldu. 148Yeni Adana, 5-21 Mays 1953; 28 Aralk 1977. 149 ATASE Arivi, kl. 593, dos. 5-139, fih. 40-2 (12/13 Haziran 1920 tarihli telgraf metni). 150 Hayri Aydn, 1944 Adana doumlu Grme tarihi 19 Austos 1993. Kaz srasnda bulunanlardan. 151 T. . T. E. Arivi, belge no: 10/2866; Ahmet Cevdet amurdan, a.g.e., s. 136-140; Yeni Adana, 22 Aralk 1977; Osman Tufan, Kilikya Dou Blgesinde Milli Hareketler ve Kozan Sanca ile Mlhekatnn Kurtulu Hatralar, Bahar Matbaas, (Belirsiz) 1964, s. 86; Ahmet Cevdet amurdan, a.g.e., s. 142. 152 Osman Tufan, a.g.e., s. 96. 153 Mehmet zdemir, Milli Mcadelede Develi, Kayseri 1973, s. 121, 125. 154 Mehmet Baykal, Hain-Saimbeyli Kurtulu Sava Hatralar, Adana 1989, s. 32. 155 Mehmet zdemir, a.g.e., s. 92. 156 Mehmet zdemir, a.g.e., s. 101-107. 157 rade-i Milliye, 8 Aralk 1919. 158 Ali Saip Ursava, Kilikya Facialar ve Urfann Kurtulu Mcadeleleri, Ank. 1340, s. 21. 159 Adanaya Doru, 22 Aralk 1919. 160 Asl ad ve rtbeleri Topu Binba Kemal ve Piyade Yzba Osman Nuri olan Mustafa Kemalin yakn silah arkadalar 1. Ekim 1919da Sivasta greve atanarak blgeye hareket etmilerdi. Bkz: T. . H. Gney Cephesi, IV., s. 8. 161 Mehmet zdemir, a.g.e., s. 70. 162 Mustafa Onar, a.g.e., s. 80.

925

163 Mustafa Onar, a.g.e., s. 100-106. 164 alyan Karabet, alyan Belgeleri (Tarihsiz), s. 98. 165 Osman Tufan, a.g.e., s. 105. 166 ATASE Arsivi, kl. 872, dos. II, fih. 13. 167 ATASE Arsivi, kl. 872, dos. II, fih. 14. 168 d, 4 Mays 1920. 169 ATASE Arivi, kl. 872, dos. II-3, fih. 12; kl. 594, dos. 9. 140, fih. 42, 24; kl. 946, dos. 4-4fih. (65) 9, 169. 170 ATASE Arivi, kl. 594, dos. 9. 140, fih 65; kl. 946 dos. 4. 5, fih. 80, 88. 171 ATASE Arivi, kl. 725, dos. (1) 2, fih. 28-3. 172 ATASE Arivi, kl. 725, dos. (1) 2, fih. 30. 173 ATASE Arivi, kl. 725, dos. (1) 2, fih. 31. 174 ATASE Arivi, kl. 726, dos. (1) 2, fih. 149. 175 ATASE Arivi, kl. 595, dos. (1) 2, fih. 40-2. 176 ATASE Arivi, kl. 597, dos. (1) 2, fih. 53. 177 ATASE Arivi, kl. 2490, dos. (1) 2, fih. 49. 178 ATASE Arivi, kl. 726, dos. (1) 2, fih. 2. 179 ATASE Arivi, kl. 726, dos. 6, fih. 83. 180 ATASE Arivi, kl. 726, dos. 6, fih. 84

926

C. MTAREKE DNEM Son Osmanl Meclis- Mebusan / Yrd. Do. Dr. Erol Kaya [s.514-527]
Atatrk niversitesi Erzincan Eitim Fakltesi / Trkiye Ondokuzuncu yzyln ikinci yars ile XX. yzyln ilk eyrei, Osmanl tarihinin en alkantl dnemini tekil etmektedir. Bu dnemde gelien olaylar hakknda deiik dnce ve yorumlarn ortaya konulmu olmas tabiidir. Bu yorum ve dnceler ortaya konulurken esas olan, tarihi gereklere bal kalmak ve olaylar objektif bir tarzda deerlendirebilmektir. Zaten sosyal ilimlerde mutlak doruya varabilmek fazla mmkn deildir. Zira zaman ierisinde olaylar hakknda yeni bilgiler ve belgeler ortaya ktka meselelere bak asnda da deiiklikler olmaktadr. Hele aratrlan olaylar yaadmz dnemi de ilgilendiriyor ise o zaman, yaplan almalar ayr bir nem kazanmaktadr. Bu anlamda, Osmanl Devletinde anayasa ve hukuk alannda meydana gelen gelimeler, ynetim tarz olarak cumhuriyeti tercih etmi olan Trkiyenin hukuk alanndaki gelimelerine de bir altyap tekil etmesi bakmndan da ehemmiyet kazanmaktadr. Osmanl Devletinde anayasa hareketleri, Avrupada bu alanda ortaya kan hareketlerden ksa bir mddet sonra balad. Avrupada parlamentolar a olarak adlandrlabilecek olan XIX. yzyln eyreine girildii dnemde artk meruti ynetim adeta Osmanl Devleti iin de kanlmaz olmutu. Nitekim 1876da tahta kan II. Abdlhamid, daha nceden anlald zere ksa bir mddet sonra, 23 Aralk 1876da Kanun- Esasyi ilan etti. Zamann ve tarihin eseri olan Kanun- Esas gerei 1877de alan ilk Osmanl parlamentosu II. Abdlhamid tarafndan tatil edildi. Her ne kadar II. Abdlhamid tarafndan meclisin tatili hadisesi Kanun- Esasnin padiaha tand yetkiler arasnda ise de, tatil hadisesinin otuz yl gibi olduka uzun bir mddet olmas bu hususta tartmalara sebebiyet vermitir. Zira sistemi meruti yapan husus, Meclis-i Mebusann mevcut olmas idi. Dolaysyla sisteme meruti rengi veren Meclis-i Mebusann kapal olmas, rejimin temeli hakknda da kukular beraberinde getirmitir. Bu durum 1908de II. Merutiyetin ilanna kadar srmtr. Bu dnemle birlikte zellikle siyasi sahada bir rahatlamann ve bununla beraber bir fikir patlamasnn ortaya kt grlmektedir. Nitekim 1908i takip eden yllarda o zamana kadar rastlanmayan sayda ve eitte siyasi partilerin ortaya ktn grmekteyiz. Bu dnemde yaplan seimler ve meydana gelen Meclis-i Mebusanlarda bariz bir ekilde ttihat ve Terakkinin hakimiyeti mevcuttur. Bu da tabiidir. Zira ttihat ve Terakki, II. Merutiyetin ilannda en etkili olan tekilattr. Bu nedenle, zellikle 1913-1918 yllar arasnda ttihat ve Terakki Cemiyeti, adeta muhalefetsiz olarak tek bana Meclis-i Mebusana ve hkmete hakimdir. ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu hakimiyeti I. Dnya Savann sonuna kadar devam etti. Osmanl Devletinin bu savatan yenik olarak kmas ttihat ve Terakki ynetiminin de sonunu getirdi. Enver, Talat ve Cemal Paalar yurt dna kaarlarken ttihat ve Terakki muhalifi dnceler younluk kazand. Bunun neticesinde, ttihat ve Terakkinin hakim olduu dnemden kalan Meclis-i Mebusan, o

927

dncenin devam olan kiilerle dolu olduu fikrinin de tesiriyle 21 Aralk 1918de Sultan Vahideddin tarafndan feshedildi. Bu tarihten son Osmanl Meclis-i Mebusannn alaca tarih olan 12 Ocak 1920ye kadar artk Osmanl Devletinde meclissiz gnler balamt. Geri Kanun- Esasnin hkmne gre, drt ay ierisinde seimlerin yaplarak meclisin yeniden almas gerekiyordu. Ancak bu dnemdeki hkmetler Kanun- Esasnin bu hkmn uygulamaktan imtina etmilerdir. phesiz bunun deiik sebepleri vard. ncelikle, oluacak Meclis-i Mebusann hkmetlerin uygulamalarna muhalefet edebilecekleri endiesi vard. Ayrca, Mondros Mtarekesi hkmlerine dayanan tilf devletleri Osmanl lkesinin deiik blgelerini igal etmilerdi. Bu durumda yaplacak bir seimde, igal altndaki bu blgelerden Osmanl Meclis-i Mebusanna mebus seilmesi adeta imkansz gibi grlyordu. Eer bu blgelerde seim yaplamaz ve blge halklar temsilcilerini meclise gnderemezler ise bunun, igal altndaki yerlerin fiilen Osmanl Devletinden ayrld anlamna gelirdi ki bu da hibir Osmanl Hkmetinin gze alabilecei bir husus deildi. Yukarda bahsedilen sebeplerden dolay seimleri erteleyen Osmanl hkmetleri, aldklar kararlara dayanak olmas ve Meclis-i Mebusana da bir anlamda alternatif olmas dncesiyle bir Saltanat rs toplama yoluna gitmilerdir. 26 Mays 1919da stanbulda Damat Ferit Paann bakanlnda toplanan Saltanat rs, kendisinden beklenen neticeyi veremedii gibi meclissiz bir dnemin nabz yoklamasndan ileri de gidemedi. te bu gelimeler olurken, Pariste toplanm olan konferans, Osmanl Devleti temsilcilerini dinlemek zere resmi davette bulundu. Bu gelime, zellikle Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan ok olumlu deerlendirmelere sebebiyet verdi ise de sonu tam bir baarszlk oldu. Bu baarszlk, Damat Ferit Paa Hkmetine kar Anadoluda gelien muhalefeti iyice arttrd gibi, Sivas Kongresi sonrasnda Heyet-i Temsiliye tarafndan alnan ve uygulamaya konulan stanbul Hkmeti ile ilikileri kesme karar hkmetin durumunu iyice zora soktu. Nihayetinde sadrazamlk koltuunda daha fazla oturamayacan anlayan Damat Ferit Paa istifa etti ve yerine Ali Rza Paa Hkmeti kuruldu. Ali Rza Paa Hkmetinin kurulmas Milli Mcadele liderleri tarafndan memnuniyetle karland. Bu memnuniyet, hkmet tarafndan Bahriye Nazr Salih Paann Mustafa Kemal ve arkadalar ile grmek zere Amasyaya gnderilmesi ile iyice artt. 20-22 Haziran 1919 tarihleri arasnda Amasyada yaplan mlaktta gndeme gelen en nemli konularn banda Meclis-i Mebusann nerede toplanaca konusu gelmekte idi. Salih Paa, stanbul zerinde srar ederken, Mustafa Kemal Paa meclisin Anadoluda toplanmas fikrinde srar ediyordu. Neticede meclisin, Anadolunun gvenli bir blgesinde almas karar altna alnarak protokol imzaland. Ancak bu karar Ali Rza Paa Hkmeti tarafndan kabul edilmedi. Bunun zerine Sivasta yaplan Kumandanlar Toplantsnda, eitli alternatifler gzden geirildikten sonra Meclis-i Mebusann stanbulda almas kabul edildi. Ayrca Meclis-i Mebusanda faaliyetleri organize etmek zere Rauf Beyin mecliste bulunmasda kararlatrld.

928

Ali Rza Paa Hkmeti tarafndan alnan karar gerei balanlan 1919 seimleri, mevcut artlar ierisinde olabildiince tarafszlk iinde yaplmtr. Ancak bu seimler karsnda Heyet-i Temsiliyenin etkisiz kalmasn beklemek mmkn deildir. Zira oylanan, ayn zamanda Milli Mcadelenin gelecei idi. Bu nedenle Heyet-i Temsiliye, seilmesini istedii baz ahslarn seilmeleri iin kararlar alm ve bunu gerekli yerlere iletmiti. Fakat btn bu faaliyetler hibir zaman seimlerin bamszln glgeleyecek lde olmamtr. gal altnda bulunan ve igal kuvvetleri tarafndan seim yaplmasna msaade edilmeyen blge halklar ise, kendilerinin Osmanl Devletine ballklarn gsterebilmek ve igalleri tanmadklarn ifade edebilmek iin mmkn olan her yola bavurarak temsilcilerini semiler ve Meclis-i Mebusana gndermilerdir. Bunlardan, zmir mebuslarnn mebusluklar meclis tarafndan kabul edilirken Adanallar adna stanbuldaki Kilikyallar Cemiyetinde yaplan oylamada seilen Adana mebuslarnn mebusluklar Meclis-i Mebusan tarafndan kabul edilmemitir. I. Meclis-i Mebusandan Beklentiler Siyasi ve hukuki adan olduka nemli sonular olan Son Osmanl Meclis-i Mebusanndan,1 olaya taraf olan Padiah, tilaf Devletleri ve Heyet-i Temsiliyenin beklentileri olduka deiik idi. Bu beklentileri u ekilde genelletirmek mmkndr: A. Padiahn Beklentileri Sultan Vahideddin, meclisin almas hususunda olduka gnlsz davranmtr. Bunun sebepleri arasnda, Ali Fuat Trkgeldinin de belirttii gibi, seilen mebuslarn ttihat olduklar hususundaki genel kanaat olsa gerektir. Zira, gerek, Birinci Dnya Savana girmeyi ve gerekse sava esnasndaki birtakm olaylardan dolay ttihat ve Terakki ismi pek de hayrla yad edilmeyen bir isim haline gelmiti. Buna bir de ngilizlerin mfrit ttihat dmanl eklendiinde padiahn ttihat bir meclisi istememe sebepleri kendiliinden ortaya kmaktadr. Padiahn meclisin almas hususundaki olumsuz kararn deitirmesinde, stanbulun Osmanl bakenti olmaktan karlaca yolundaki haberlerin de etkisi olabilir. Gerekten, Peyam- Sabahn 4 Ocak gn Pall Mall gazetesine dayanarak verdii habere gre bakent Anadoluya gidecek, stanbul yalnz hilfetin merkezi olacakt. Aralk sonunda Matinde bakentin Bursa veya Konyaya tanacan bildirmiti. Trkiyeden stanbulu bile koparmay dnen tilf Devletlerine kar bir tepki olarak da Padiahn meclisin almasna rza gstermi olaca akla gelmektedir.2 Padiahn meclis hakkndaki fikrinde etkili olan bir dier dncede, tilf Devletlerine kar Meclis-i Mebusan bir tehdit ve denge arac olarak kullanmak istemi olmas olabilir. Buna gre, kendisini hemen her konuda sktran tilf Devletlerine kar meclis, bir anlamda Padiahn nefes almasn salayacak bir konumda bulunuyordu. Padiah, meclisi kullanmak suretiyle, tilf Devletlerine kar daha geni bir alanda politika yapma imkanna da sahip olmu olmaktayd. B. tilaf Devletlerinin Beklentileri

929

Meclis-i Mebusann almas ncesi gelien olaylar ngilizlerce ho karlanmamt. Zaten Ali Rza Paa kabinesi hakknda olumlu dncelere sahip olmayan ngilizleri, Meclis-i Mebusana katlmak iin seilen mebuslarn ounlukla ttihat ve Terakki mensuplar olduklar yolunda gazetelerde kan yazlar iyice tedirgin ediyordu. Bunun zerine, mttefiklerin endielerini yattrmak iin eski sadrazam Tevfik Paa, ngiliz Yksek Komiserliine 1 Ocakta yapt ylba ziyaretinde genel durum hakknda Amiral de Robeck ile gryordu. Bu grmede Tevfik Paa, ttihat ve Terakki Cemiyetine bal olan kimselerin eitli yerlerden meclise seildiini fakat bunlardan bazlarnn daha imdiden istifa ettiklerini ve edeceklerini sylyordu. Amiral de Robeckin, bu mebuslarn milliyeti hareketi ne dereceye kadar temsil ettikleri yolundaki sorusuna dorudan cevap vermekten kanarak milliyeti hareketin btn milletin fikirlerini yanstmadn savunmutu. Meclis-i Mebusann toplanmasnn tek gayesi bulunduunu ve bunun da bar antlamasnn onayndan ibaret olduunu, bu grevi tamamladktan sonra varlk sebebinin ortadan kalkacan belirterek3 Trkiyenin Avrupa devletleriyle karlkl durumu ancak bundan sonra akca ortaya kacak ve bylece Trkiye yeni bir bar ve dzen devresine girecektir diyordu.4 Byk bir ihtimalle Paa, padiahn telkiniyle, ttihat bir meclisin uyandraca kt izlenimleri silmek iin ngiliz Yksek Komiserliine gelmi bulunuyordu. Bylece Padiah, st dzey bir kii vastasyla ngilizleri teskin etmek istemiti. Ancak grmede yer alan, Meclis-i Mebusann toplanma gayesinin bar antlamasn onaylamak olduu, ondan sonra varlk sebebinin ortadan kalkaca mesaj ile padiah, dolayl da olsa meclisi feshetme ykmlln alm oluyordu. C. Heyet-i Temsiliyenin Beklentileri Milli mcadele liderleri, Meclis-i Mebusann toplanarak icraata balamas meselesiyle Erzurum Kongresinden itibaren yakndan ilgilenmeye balamlard. Bunun iin Meclis-i Mebusann toplanmas hususu Kongre Beyannamesinde 8. madde olarak yer ald ve meclisin derhal toplanarak hkmet icraatnn meclisin denetimine tbi olmas istendi.5 Bu madde, Erzurum Kongresini toplayan gcn, yani millet iradesinin Meclis-i Mebusandan beklentilerini gsteriyordu. Buna gre, bir milliyet ve milliyetilik asr olan ve smrge altnda bulunan milletlerin kendi zlerine dnerek bamszlk mcadelesine giritikleri bir dnemde, Trk Milletini ynetenlerin de artk milli iradeye tbi olmalar kanlmazd. Zira bu durumda, maddede de aka belirtildii gibi, milli iradeye dayanmayan kararlar millete kabul edilemezdi. Maddenin devamnda, o gnk artlarda, ngilizler bata olmak zere tilf Devletlerinin byk etkisi altnda bulunan merkezi hkmete de bir uyar bulunmakta idi. Millete dayanmayan kararlar yabanclar tarafndan da muteber saylamazd. O halde ne yaplmalyd? Yaplmas gereken, merkezi hkmetin Millet Meclisini derhal toplayarak millet ve memleketin kaderi konusunda verecei btn kararlar onun denetimine vermeliydi. Mustafa Kemal Paa, meclisin bir an nce almas meselesini Sivas Kongresini a konumasnda da dile getirirken ayn zamanda bundan beklentilerini de ifade ediyordu: Meclis-i Millinin henz toplanmam olduu bir srada, mahsur ve istikllini zayi etmi olan hkmet-i merkeziyenin mnferit ve gayri meru bir karar veyahut mal-i milliyeye muhalif baz teklif-i

930

hariciyeye inkyat ve serfr etmi gibi emrivakilerin ihtimali zuhuratna kar Erzurum ve Sivas Kongrelerinin ruh-u milliyi temsilen ve birbirini takiben itima, muhakkak bir fal-i hayr- selmettir.6 Bu ifadelerden de aka anlalaca zere Mustafa Kemal Paa ve Heyet-i Temsiliye, Erzurum ve Sivas Kongrelerinin toplanma sebebini, Meclis-i Mebusann henz toplanmam olmasna balamaktadrlar. Meclis-i Mebusan henz toplanamadna gre, bamszln kaybetmi olan merkezi hkmetin mnferit ve meru olmayan bir karar veyahut milli emellere aykr emrivakilerine kar koyma grevini bu kongreler yerine getirecekti. Mustafa Kemal Paa, Erzurum ve Sivas Kongrelerini, bir anlamda, Meclis-i Mebusann henz toplanamam olmasndan dolay Anadoluda meydana gelen milli otorite boluunu geici olarak doldurmak grevine haiz organlar olarak grmekteydi. Nitekim konumasnda yer alan ruh-u milliyi temsilen ifadeleri ile de Meclis-i Mebusan ile kongreler arasndaki balanty gstermektedir. Bylece, milletin istek ve emellerinin tecelligah olacak olan ve millet adna karar alacak olan Meclis-i Mebusan alncaya kadar Anadoluda millet adna karar verecek yeni teekkller oluturulmu oluyordu. Meclis-i Mebusandan beklentiler meselesi, Heyet-i Temsiliye yeleri ile komutanlarn Sivasta yaptklar toplantda da gndeme gelmitir. Sivastaki bu toplantdan kan sonulardan birincisi, stanbulda alacak olan meclise Heyet-i Temsiliye adna Rauf Beyin katlmas idi. kinci sonu ise; Meclis-i Mebusann stanbulda faaliyetlerine devam etmesinin mmkn olmad, ancak artlarn zorlamas neticesinde Meclis-i Mebusann u an iin stanbul dnda almasnn da imkansz olduu idi. Bu nedenle Heyet-i Temsiliye yeleri, meclisten beklentilerinde daha ihtiyatl bir tutum taknma yoluna gideceklerdi. Btn gelimeler Meclis-i Mebusann tam bir hrriyet ortam ierisinde almasnn mmkn olmadn gsteriyordu. Hatta meclisin kapatlmasna kar alnmas gerekli siyasi, idari ve askeri tedbirler kararlatrlm ve hazrlklara balanmt. Askeri tedbirler, Kuvay- Milliye Umum Kumandan sfatyla Ali Fuat Paa tarafndan alnyordu.7 Mustafa Kemal Paa, Meclis-i Mebusann stanbulda toplanmasndan nce, mecliste izlenmesi gereken yol konusunda grmelerde bulunmak amacyla mebuslar toplantya armtr. Ankarada yaplmas kararlatrlan toplantda Meclis-i Mebusan almadan nce milli bamszlk ve lke btnlnn salanmas gibi konularn grlmesi amalanmt.8 Ocak aynn bandan itibaren Ankaraya gelmeye balayan mebuslarla yaplan grmelerde, ncelikle Meclis-i Mebusandan nelerin beklendii ve bunlarn nasl gerekletirilebilecei zerinde durulmutu. Bu hususta Mustafa Kemal iki husus zerine vurgu yapmt. Bunlardan birincisi, stanbula gitmeyecek olmasna ramen kendisinin meclise bakan seilmesinin salanmas idi. Bylece toplanacak olan meclisin kontrolnn kimde olacann herkese gsterilmesi salanm olacakt. Mebuslardan gerekletirilmesi istenen ikinci husus ise; Meclis-i Mebusanda bir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubunun kurulmas idi.9 Mustafa Kemal Paa, oluturulmasn istedii Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubundan beklentisini ise, milli tekilata ve dolaysyla millete dayanarak, her nerede olursa olsun, milletin mukaddes isteklerini korkmadan dile getirmek ve savunmak olarak ifade ediyordu.10 Ancak btn bu beklenti ve almalara ramen 1920 ylnn Ocak aynda Meclis-i Mebusann almasndan ve almalarna balamasndan Mustafa Kemal Paann nihai anlamda pek mitvar

931

olmadn u szlerinden anlyoruz: Milli Mcadele dmanlarnn mtarekenin bandan beri alarak memleketin i idaresini tam manasyla bir kntye gtrmek niyetlerinden asla vazgemi deillerdi. Byle bir vaziyette, hatta millet ile anlam hkmetler iktidara gelse, hkmetleri denetleyecek Meclis-i Mebusan faaliyette olsa bile, yabanc igali ve her nevi tazyik altnda bulunan stanbuldaki hkmet ile meclisin olumlu bir i yapaca beklenemezdi.11 II. Meclis-i Mebusann Almas ve Faaliyetleri A. Meclis-i Mebusann Almas Osmanl Devletinin son meclis 12 Ocak 1920 tarihinde 72 mebusun katlmyla ald. Padiah temsilen Sadrazam Ali Rza Paann hazr bulunduu alta, Dahiliye Nazr Damat erif Paa, padiahn a nutkunu okudu. Padiahn nutkunda; Balkan savalarndan henz kld ve yaralarnn sarlmad bir dnemde genel savaa katlmann yanl olduu, ancak kendisinin ve milletin, kendi alma arkadalarna dahi haber vermeden savaa girenlerin meru olmayan hareketlerinden ve sava srasndaki ktlklerden azde olduunun phesiz olduu; tilf Devletleri ile yaplan mtarekenin, gemite rnei grlmemi bir ekilde uygulandnn ve sava brakm olduu halde lkenin baz blgelerinin igale uradn, bunun da memlekette normal duruma geri dnmeyi geciktirdii gibi, Yunanllarn zmiri igalinin de halktaki cokuyu arttrd; bu olumsuzluklarn stesinden ancak akllca davran ve saduyuyla gelinebilecei; bir milletin savata yenilmesinin onun siyasi varlk hakkn bozamayaca, devletin haklarnn ve karlarnn korunmasnda Meclis-i Mebusan-Vkel-Hkmet lsnn birlikte almas gerektii, birlik iinde bulunulmas ile erefli bir barn salanabileceini, bundan dolay her trl ayrlktan ve blnmekten kanarak btn milli istek ve arzularn felh- vatan noktasnda birletirilmesi gerektii, gemite zaman zaman uygulanmaya allan slahatlardan olumlu neticenin alnamad, gnn artlarn da dnerek gerekten yararl olacak esaslar dairesinde yeni hkmlerin konulmasnn gerekli olduunu; bu teebbslerin bir an nce gerekletirilmesi iin hkmete gsterilecek kesin kararlla Meclis-i Mebusanca da destek verilmesi isteniyordu.12 B. Meclis-i Mebusann Bakanl Meclis-i Mebusan aldktan sonra bakanlk meselesi birok faaliyete konu olmutu. Bu hususta Mustafa Kemal Paann dncesi biliniyordu ve Ankarada grt mebuslara da bu fikrini izah etmiti. Onun dncesine gre, Erzurum mebusu olarak kendisi Meclis-i Mebusan reisliine seilmeli, fakat durumu iyice emin ve gvenilir grmeden stanbula gitmeyerek zaman kazanmal ve geici olarak grev banda bulunulmuyormu gibi durum ve ilem dzenlenerek meclis, bakan vekillerince ynetilmeli idi.13 Mustafa Kemal Paa bunlar, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde bakanlk yapm, dolaysyla yrtlmekte olan mcadelede liderlii onaylanm, Damat Ferit Paa ve Hkmeti ile giritii mcadeleden baar ile km bir kii olarak istiyordu. Bu fikirlerinin uygulanmasn da, meclise katlan ve meselenin asln kavram olan arkadalarndan bekliyordu.14

932

Ancak meclisteki gelimeler Mustafa Kemal Paann dnd gibi gereklemedi. Bu mesele hakknda Rauf Bey 28 Ocak 1920 tarihli raporunda ilk bilgileri veriyor ve intibalarn anlatyordu. O gne kadar mebuslarla yapt temaslardan kan netice, Mustafa Kemal Paann her ihtimale kar darda, Kuvay- Milliyenin banda kalmalar noktasnda birleiyordu. Onun Meclis-i Mebusan reisliine getirilmesi ile ilgili temaslardan anladna gre, stanbula gelmesi caiz grlmemekte ve bu takdirde gayr- tabii bir vaziyet meydana gelecei, meclisin gerekte darda imi gibi bir tesir yapaca ileri srlmekte idi. Bu itibarla, Rauf Beyin kanaatine gre, Heyet-i Temsiliyeye taraftar bulunanlar dahi sadece meseleyi bu bakmdan mtala ederek oy vermekten ekineceklerdi. Byle kt bir netice ise milli birlik zerinde elbette olumsuz bir tesir yapacakt. Bu nedenle teklifi yapmaktan vazgetiklerini bildiriyordu.15 Rauf Bey, Mustafa Kemal Paann stanbula gelmesi durumunda karlaaca muamele hakknda bilgi verdii telgrafnda; Mustafa Kemal Paann stanbula gelir gelmez tutuklanacan, hatta titlf Devletlerinin, stanbulda bulunan Heyet-i Temsiliye yelerinin tutuklanmalarn, Mustafa Kemalin stanbula gelebilecei rivayetinin dolamasndan dolay geciktirdiklerini bildiriyordu.16 Durumu deerlendiren Mustafa Kemal Paa, meclis bakanlna kendisinin teklif edilmesi isteinden vazgetiini Rauf Beyin 28 Ocak tarihli telyazsna verdii 29/30 Ocak 1920 tarihli cevaba, bakanlk meselesinde mebuslarn istediklerini yapmakta serbest olduklarn bildirerek balyordu. Telin devamnda, bakanln sz konusu ederek baarl olamamann, Kuvay- Milliyenin gszl anlamn ima edeceinden bahsediyor ve tel yazsn; ahsen benim bunlara doymu, isteksiz olduuma sizi inandrmaya hcet yoktur diyerek bitiriyordu.17 Meclis-i Mebusanda bakanlk seimi, 31 Ocak 1920deki beinci oturumda yapld. 115 mebusun katld ilk tur seimleri sonucunda Reat Hikmet Bey 58, Celleddin Arif Bey ise 40 oy aldlar.18 Hibir adayn ounluu salayamamas zerine ikinci tur oylamaya geildi. Ancak ikinci ve nc turlarda da bir netice alnamad. Bunun zerine Celleddin Arif Bey, kendisine oy verenlerin Reat Hikmet Beye oy vermelerini, bylece meclis bakannn byk bir ounlukla seilmesinin salanm olacan ifade etti. Yaplan drdnc tur oylama sonucunda, Reat Hikmet Bey, oylamaya katlan 115 mebustan 65inin oyunu alarak Meclis-i Mebusan Bakanlna seildi.19 Daha sonra yaplan bakanvekillikleri seimi sonucunda da, Birinci Bakanvekilliine Aydn mebusu Hseyin Kzm Bey, kinci Bakanvekilliine ise Karesi mebusu Abdlaziz Mecdi Efendi seildiler.20 C. Meclis-i Mebusann ye Says Meclis-i Mebusann ka mebustan mteekkil olmas gerektii ve buna bal olarak da ka yenin katlmyla meclisin karar alabilecei hususlar, Meclis-i yann, kendi ye saysnn sz konusu olduu toplantsnda gndeme gelmiti. yann 12 Ocakta yapt toplantda sz alan Mahmut Paa, Meclis-i yan ve Meclis-i Mebusann ye saylar ile ilgili olarak Kanun- Esasinin 61. maddesini hatrlatmt.21 Buna gre, Meclis-i yann ye says, Meclis-i Mebusann ye saysnn

933

te birini gememek zere padiah tarafndan seilirdi. Ancak Meclis-i yan Reisi Tevfik Paa buna itiraz ederek, birok vilayetin igal altnda bulunduunu, dolaysyla da bugn iin gerek Meclis-i yan ve gerekse Meclis-i Mebusann ye saysnn tam olarak tesbitinin mmkn olmadn, yan yeleri hakknda padiahn irade-i seniyyesinin ktn belirterek eer bu hususta bir tereddt olursa kurulacak bir hususi encmende bu meselenin incelenebileceini ifade etmiti.22 Bu konudaki grlerini aklayan Damat Ferit Paaya gre ise, Osmanl memleketleri hukuken mevcuttular ve dolaysyla da Meclis-i Mebusann olmas gereken ye says, bir nceki meclisin ye says olan 256 idi. Bunun te bir oran ise 85e karlk gelmekteydi. Oysa son olarak tayin edilen 14 ye ile birlikte yan zalarnn says 59 kiiye ulamt. Padiah tarafndan eer 20 ye daha tayin edilseydi yann says buna da msaitti.23 Konunun asl muhatab olan Meclis-i Mebusanda da, meclisin ye says ve karar almak iin gerekli ounluk yeter saysnn ka olmas gerektii hususlarnda youn tartmalar olmaktayd. Meclisin 22 Ocak 1920 tarihinde yaplan toplantsnda bu husus gndeme gelmiti. Konuyu gndeme getiren Rza Nur Bey, ounluun olup olmadna baklmadan grmelere gemenin doru olmayacan ifade etmiti.24 Bu konudaki tartmalar iki ynde gelimitir. Karahisararki Mebusu mer Feyzi Efendiye gre Dahiliye nazrnn birok defa gazetelere verdii demelerde de belirttii gibi meclisin toplanma says iki yz elli alt idi. Buna gre de meclisin yeter ounluk saysnn yz yirmi dokuz olmas gerekiyordu ve bu sayda mebus toplantlara katlmad mddete mecliste alnan kararlarn durumu da aklanmaya muhtatr.25 Bu gre kar kan Celleddin Arif Beye gre ise, padiahn meclisi a nutkunda da, btn Osmanl lkesinde seimlerin yaplamamasndan dolay zntlerini bildirdii, dolaysyla da seimlerde dikkate alnmas gereken noktann seim yaplabilen mahaller olduunu, Dahiliye Nezaretinden Meclis Bakanlk Divanna gelen cetvelden 170 mebusun seildiinin anlaldn ifade ederek ounluk yeter saysnn 86 olmas gerektiini belirtmiti.26 Cell Nuri Bey de meselenin bir dier cephesine deinerek, eer 256 mebusta srar edilecek olursa hibir zaman bu sayya ulalamayaca iin Meclis-i Mebusann almasnn da mmkn olamayacan belirtmiti. Bu durum, gerek Damat Ferit Paa ve gerekse tilf Devletlerinin menfaatlerine aykr idi. Zira Kanun- Esasye gre bar anlamas mutlaka meclisten geecekti ve geebilmesi iin de meclisin ak olmas gerekli idi.27 Seyyit Bey ise, Meclis-i Mebusann alp almalarna balamasnn zerinden bir buuk aylk bir dnemin getiini belirterek bu konunun grlmesi iin olduka ge kalndn ifade ediyordu. Ayrca Seyyit Bey, Meclis-i Mebusan-Merutiyet ilikisine dikkat ekerek yle diyordu: Merutiyet, Meclis-i Mebusansz olmaz. Meclis-i Mebusann almamasn meru gsterecek hibir zaman, hibir sebep olamaz. Meclis-i Mebusan almamak demek, merutiyet lav olunmak demektir. Merutiyet, Meclis-i Mebusan ile kaimdir. Az olsun, ok olsun, herhalde Meclis-i Mebusann vcudu arttr. Ve bu baka hibir tevil kabul etmez. Kanun- Esasde sarihtir, Merutiyetin en mhim esas Meclis-i Mebusandr, zaruretler de en byk kanundur. Biz de bir buuk aydan beri bu hli kabul etmi ve mzakerta devam etmiiz.28

934

Gerek Meclis-i Mebusanda ve gerekse Meclis-i yanda tartmalara sebebiyet veren meclisin ye says hususunda ilk defa, Dahiliye Nazr Damat erif Paa tarafndan seslendirilen; bir nceki Meclis-i Mebusan ye saysnn 256 olmas hasebiyle bu meclis ye saysnn da teaml gerei o sayda olmas gerektii hususu Meclis-i Mebusanda sadece mer Feyzi Efendi tarafndan dile getirilmi ve byk tepki ekmiti. Bu dnce belki hukuken doruydu ama, demokrasiyi kabul eden insanlarn seim yaplamayan yerler iin uygun bir hukuk zm bulmalar da gerekirdi. ounluunu Kuvay- Milliye taraftarlarnn oluturduu mebuslara gre bu dncenin temelinde Meclis-i Mebusan altrmamak yatyordu. Oysa Milli Mcadele liderleri iin bu meclis ok ey ifade ediyordu ve muhakkak surette grevini ifa etmesi gerekli idi. Kald ki, Seyyit Beyin de izah ettii gibi, merutiyetin en nemli organ Meclis-i Mebusan idi ve onun olmad bir ynetim tarznn merut olduunu sylemek mmkn deildi. Bunun iin de meclisin ak tutulup altrlmas gerekiyordu. Btn bu dncelerle, tepki gren mer Feyzi Beyin dnceleri bir daha mecliste gndeme gelmedii gibi Damat Ferit Paada Meclis-i yanda bu hususta fazla taraftar bulamamt. D. Felh- Vatan Grubunun Kurulmas ve Misk- Millinin Kabul 17 Aralk 1919 tarihli bir genelge ile, her sancak milletvekillerinin kendi aralarndan birini Heyet-i Temsiliye yesi semeleri ve seilen yelerin de Ocak aynn beinden balayarak Ankaraya gelmeleri isteniyordu. Ayrca Heyet-i Temsiliyenin her sancaktan ye olarak gelecek milletvekilleriyle yapaca grmeye, dier milletvekillerinden de elden geldiince ok sayda kiinin katlmas arzu ediliyordu.29 Mustafa Kemal Paa, Ankaraya gelebilen mebuslarla grmelerde bulundu. Ancak bu istenilen ve kararlatrlan seviyede olmad. Bir ksm mebuslar Ankaraya hi gelmediler. Baz mebuslar, arya uradktan sonra stanbula gittiler, bazlar da stanbula giderken yol zeri olduu iin urayp grtler. Mustafa Kemal Paa grebildii mebuslara, vatan kurtarmak, bamszl salamak iin iyi ynetilen bir kurulua sahip olmak gerektiini, bunun iin de stanbulda alacak olan Meclis-i Mebusanda, yeleri birbirine smsk bal ve gl bir Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu kurmalarn tledi. Cemiyetin ismi de geliigzel tesbit edilmemiti. Mustafa Kemale gre, artk halk ne istediini biliyordu ve bu milli istekler Erzurum ve Sivas Kongrelerinde belirtilmi ve dile getirilmiti. Dolaysyla, bu kongrelerin ilkelerine bal olduklarn syledikleri iin millete vekil seilen kiiler, her eyden nce, bu ilkelere bal kimselerden, bu ilkeleri yayan cemiyete nisbetini gsterir nvanda bir grup kuracaklard: Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Grubu.30 Ancak Meclis-i Mebusan aldktan sonra grld ki mebuslarn Mustafa Kemal Paann istedii isimde bir grup tekili mmkn olmayacakt. Nitekim bunun sebeplerini ve kurulacak grubun ismini Ankaraya bildiren Rauf Bey telgrafta yle diyordu: Grup iin urayoruz. Mebuslar arasnda mevki dkn olanlarn mevcudiyeti, dncelerde ayrlklar, hemen her mebusu ayr ayr kazanmak gibi bir zaruret dourmaktadr. Durum o kadar naziktir ki, Mdafaa Hukuktan olan mebuslardan sz verenlerin byk bir ksm bile bu ad evresinde toplanmaktan kanmlardr Kurulmasna altmz gruba aresiz olarak Felah Vatan ad verilecek, milli aba ve sorumluluklar mill

935

kuvvetlerin biricik mil olmas esaslar aklanacaktr.31 Gerektende mebuslar, Mdafaa-i Hukuk Grubu gibi dorudan Anadolu harektn artran iddial bir isim altnda bir araya gelmeyi, stanbulun o gnk durumunda tehlikeli bulmular ve bunun yerine Felah- Vatan Grubu ismini uygun grmlerdi. Seksen kadar mebusla 7 ubat 1920de kurulan32 Felah- Vatan Grubunun ye says zaman ierisinde deiikliklere uramt. Elimizde olan bir belgeye gre, Felh- Vatan ttifakna mensub yeler 88 kiiden meydana geliyordu. Bunlardan 76 tanesi normal yeler olup, 11 tanesi ittifaka dahil olup henz imza etmemilerdi, bir tanesi de, sosyalistlii temsil ettiinden, ruhen beraber olup ittifaka resmen dahil deildi.33 Ancak bu listenin sabit ve kesin bir liste olduunu sylemek mmkn deildir. Zira, seimlerin yaplmasnn zerinden bir hayli bir zaman gemi olmasna ramen mebuslarn stanbula gelmeleri devam etmektedir. Hatta Meclis-i Mebusann, grmelerini tatil ettii 18 Mart gn dahi henz mazbatalar meclisce kabul edilmemi mebuslar bulunmaktayd.34 Dolaysyla gruba dahil yelerin saylarnda srekli deiiklikler olmaktadr. stanbula gelen mebus says arttka buna paralel olarak gruba mensup yelerin says da artmaktadr.35 Felh- Vatan Grubu tekil edildikten sonra Celleddin Arif Bey, Hseyin Rauf Bey, Vasf Bey, Hamid Bey, Bekir Sami Bey, Selahattin Bey, Bahtiyar Bey, Rauf Ahmet Bey, Abdullah Azmi Efendiden oluan dare Heyeti seilmiti.36 Daha sonra ayn toplantda yaplan grmeler neticesinde, grubun dare Heyetine dahil olan ve seimlerde en fazla oyu alm olan Celleddin Arif Beyin grup bakanlna getirilmesi kararlatrlmtr.37 Misk- Milli metni, 12 Ocak 1920 tarihinde alan Meclis-i Mebusanda, eitli gayr resmi ve gizli toplantlarda grlerek tartlmaya balanmtr. Son Osmanl Meclis-i Mebusann kabul edip ilan ettii Misak- Milli beyannamesi milli ve mstakil bir devlet kurmak zere harekete gemi olan Trklerin akd ettikleri, birlikte yaamak zere anlatklar artlar ihtiva eden itimai bir mukaveledir. Misk- Milli, 17 ubat 1920 toplantsnn ikinci celsesinde, Edirne Mebusu eref Beyin verdii bir takrir ile Meclis-i Mebusan huzuruna gelmitir. eref Beyin takririnde, Ahd- Millinin parlamentolara ve umum matbuata tebli edilmesi ve tercihen mzakeresi teklif ediliyor ve arza-i cevabiye mzakereleri ertelenerek bu teklif kabul ediliyordu.38 Bunun zerine krsye gelen eref Bey, Misak- Millinin hazrlanma sebepleri ve ondan beklentiler hususunu aklayarak, aklanan metnin Avrupa parlamentolarna gnderilmesini teklif etmitir.39 Daha sonra eref Bey tarafndan Misak- Milli metni okunarak oya sunulmutur. Misk- Milli, Meclis-i Mebusann 17 ubat tarihinde yaplan itimasnda, umumen ve mttefikan kabul sedalar arasnda oybirlii ile kabul edilmitir.40 E. Meclis-i Mebusanda Yaplan Grmeler

936

Olaanst bir dnemde faaliyete balayan ve kendisi ile ilgili btn taraflarca deiik beklentilere sahip olan Meclis-i Mebusan ilk toplantsn 12 Ocak 1920de yapt. Toplant, Meclis-i Mebusan dahili nizamnamesinin ikinci maddesi gereince, en yal ye olan Hac lyas Efendinin bakanl altnda yapld. Hac lyas Efendiden baka katipliklere, en gen yeler olarak Faik Bey, Mehmet Emin Bey, akir Bey ve Rahmi Beyin getirilmeleri ile geici bakanlk divan teekkl ettirilmi oldu. Daha sonra, toplantda hazr bulunanlarn yemin merasimleri icra edildi. Toplant sonunda da, dahili nizamnamenin sekizinci maddesine uygun olarak mebuslarn be ubeye taksimi yapld.41 Bu tarihten itibaren Meclis-i Mebusan, gndemindeki maddeleri grmeye balad. Meclis-i Mebusann ikinci toplants, 22 Ocakta yapld. Canik Mebusu Mehmet Ali Bey tarafndan, katip tarafndan okunun zabtnamede itima-i fevkalade tabirinin getii vurgulanarak bunun ne manaya geldii bakanlk divanndan soruldu. Bu hususta yaplan tartmalar sonunda yaplan oylama neticesinde zabttaki itima- fevklade tabiri yerine itima- di tabirinin kullanlmas kabul edilir.42 22 Ocakta yaplan toplantda, eitli konularda meclise gnderilen tellerin okunmas sz konusu olduunda baz mebuslar tarafndan, Mustafa Kemal Paann telgrafnn okunmas istenmiti. Ancak buna karlk, stisna olmaz hepsi okunsun sesleri ykselmiti. Sonuta btn telgraflarn okunmasnn zaman alaca dncesiyle Mustafa Kemal Paann telgraf da dahil hibiri okunmad.43 Bylece ilk oturumlarnda baz temel meseleler zerinde gr birliine varan Meclis-i Mebusan, bundan sonraki almalarn baz konular zerinde younlatrmt. Bunlar yle sralamak mmkndr: 1. Mazbatalarn ncelenmesi ve zinler Mazbatalarn incelenmesi ve kabul konusunda meclis son derece hogrl davranm ve zamann nezaketini daima en bata bir sebep saymtr. Bu konudaki en iyi rnekler zmir ve Adana seimleridir.44 Mazbatalarn incelenmesi ve kabul esnasnda gsterilen hogr sadece bunlarla snrl kalmam, zmir ve Adana seimlerine ek olarak Ankara, Antalya ve Sivas mebuslarnn kabulnde de azami hogr gsterilmitir.45 Mazbatalarn incelenmesi esnasnda karlalan bir mesele de Dahiliye Nezaretinin mdahalesiydi. Konya mebuslarnn mazbatalarn ubede incelenmesi esnasnda Meclis-i Mebusan Bakanlna bir yaz gnderen Dahiliye Nezareti, baz mebuslarn isimlerini bildirilerek bunlar hakknda ikayetlerin bulunduu ve bu ikayetlerin mahallerinde inceletildii bildirilerek isimleri yazlan mebuslarn mazbatalarnn tutulmas isteniyordu. Bunun zerine Birinci ube tarafndan mazbatalarn incelenmesi durdurulmutu. Bu hususu dile getirerek mazbatalarn incelenmesi iinin aksadn ifade eden Muvaffak Bey, srekli tahkik evraklar gnderilecek diye bekleyecek miyiz yoksa mevcut evrak inceleyecek miyiz? diye soruyordu.46

937

Bunun zerine sz alan Hamdullah Suphi Bey, Dahiliye Nezaretinden bakanla, bakanlktan da ubeye havale edilen tezkirelerde yalnz ikayetlerin bulunduu, aklama ve mspet hibir ey bulunmamasndan dolay Konya mebuslarnn mebusluklarnn kabul edilmesi gerektiini belirtmiti. Sonuta Konya mebuslar kabul edilmi ve bu durumun nezarete yazlarak balatlan tahkiktn durdurulmasnn istenmesi kararlatrlmt.47 Meclis-i Mebusan ayn hogry, eitli sebeplerle stanbula gelemeyen mebuslarn izin taleplerinde de gstermitir. Nitekim, Mustafa Kemal Paa tarafndan Meclis-i Mebusan Bakanlna ekilen, Hastalma binaen bugnlerde hareketime imkn yoktur. Mezun addedilmekliimi istirhm eylerim. telgrafnn Meclis-i Mebusanda grlmesinden sonra Mustafa Kemal Paann izinli saylmasna karar verilmitir.48 2. Arza-i Cevabiyyenin Hazrlanmas Meclisin yapmas gereken grevlerden birisi de, padiahn Meclis-i Mebusann alnda okunan nutkuna cevap olarak bir Arza-i Cevabibiyyenin hazrlanmas idi. Bunun iin de mecliste bir encmenin tekil edilmesi gerekiyordu. Bu konu ile ilgili olarak, meclisin 27 Ocakta yaplan toplantsnda Arza-i Cevabiyye Encmeninin tekil edilmesi oylanarak kabul edilmiti. Akabinde yaplan oylamada da encmen azalarnn ubelerde seilmeleri uygun grlmt.49 Encmen tarafndan hazrlanan Arza-i Cevabiyye msveddesi, meclisin 16 ubat tarihli oturumunda grlmeye baland. nce, msveddenin blm blm okunarak grlmesi kararlatrlm iken daha sonra btnnn okunduktan sonra para para incelenip grlmesine karar verildi.50 Arza-i Cevabiyyenin son ekli, 19 ubatta yaplan toplantda verildi. Verilen deiiklik nergelerinin grlmesinden sonra Arza-i Cevabiyyenin btn zerinde grmelere geildi. Yaplan oylama sonucunda, hazrlanan Arza-i Cevabiyye metni kabul edildi.51 Arza-i Cevabiyye, Meclis Bakanlk Divan tarafndan padiaha takdim edildi. Takdim nedeniyle Vahideddin tarafndan yaplan aklamada; Arza-i Cevabiyye ve Meclis-i Mebusann kendisi hakkndaki dncelerinden ok memnun olduunu, maruz-u mkilt olan u an- mhimde birlik ve beraberlik iinde almann faydal olacan ve bu hususun Mebusanca da nazar- dikkate alnacan beyan etmiti.52 3. 1336 (1920) Senesi Mart ve Nisan Aylarna Mahsus Muvakkat Bte Kanunu Layihas 1920 yl Mart ve Nisan aylarna ait geici bte kanunu tasars hakkndaki grmelere, Meclis-i Mebusann 28 ubat 1920 tarihinde yaplan toplantsnda baland. Sadrazam Ali Rza Paa bata olmak zere hkmet yelerinin byk ounluunun da izledii toplantda ilk sz, mazbata muharriri sfatyla Saruhan Mebusu Muvaffak Bey ald.

938

Muvaffak Bey konumasnda; Mart ve Nisan aylarna ait geici btenin toplamnn 15.558.000 lira gibi korkun bir rakama vardn, bu durumda senelik bte toplamnn 900.000.000 milyonu geeceini, oysa Maliye Nazrnn Muvazene Encmeninde verdii izaha gre senelik gelirin 50-60 milyon civarnda olaca, dolaysyla 30-40 milyon civarndaki an kapatlmas iin ciddi bir tasarrufa gitmek gerektiini ifade etti.53 Grmenin burasnda sz alan Maliye Nazr Tevfik Bey; 1336 Btesinin daha erken hazrlanmasnn mmkn olmadn, zira bunun iin gemi dneme ait hesaplarn incelenmesi gerektii, ayrca nce hazrlanmam olan 1335 Btesinin hazrlandn daha sonra da 1336 Btesinin hazrlanmasna balandn, ncelikle geici bir btenin hazrlanmasnn byle zamanlarda daha uygun olacana karar verildiini, nk bte ne kadar erken verilirse o kadar yanlma olabileceini, bununla birlikte 1336 Btesinin hazrlandn ve yaknda meclise sunulacan ifade etti. Kanun tasarsnn maddelerinin grlmesine geildi. Bu konudaki grmeler 29 ubatta tamamlanarak tasar meclisin oyuna sunuldu. Neticede 18 ret oyuna karlk 57 kabul oyu ile 1336 senesi Mart ve Nisan Aylarna Ait Geici Bte Kanunu Tasars kabul edildi.54 4. 1336 (1920) Senesi Darleytam Mdiriyyet-i Umumiyyesinin Mart ve Nisan Aylarna Mahsus Muvakkat Bte Kanun Layihas Bu kanun layihasnn mecliste grlmesine, 10 Mart 1920 tarihinde baland. Layiha Encmeni adna ilk konumay yapan Trabzon Mebusu Ali efik Bey; Darleytam Mdiriyyet-i Umumiyesinin 1336 senesine ait Bte Layihasnn Meclis-i Mebusana zamannda verilmemesinden dolay hkmeti tenkit ettiklerini ancak, hizmetlerin durmamas iin bteyi sratle incelediklerini beyan etti.55 Mdiriyyet-i Umumiyyenin almalar hakknda bilgi vermek ve yaplan eletirileri cevaplamak zere sz alan, Darleytam Mdir-i Umumisi Selahattin Bey; mdiriyetin bteyi tanzim ederek zamannda ilgili makama sunduunu, geen senelere gre istenen tahsisattaki artn zamann ve artlarn ortaya kard bir durum olduunu, yurtlarda kalan rencilerin deiik ya gruplarnda olmalarndan dolay personel saysnn renci saysna nisbetle yzde yirmi civarnda olmas gerektiini, bunun da fazla olmadn, renciler arasnda sanata meyilli olanlarn sanat renmeye, retmenlie kabiliyeti olanlarn da darlmuallimine ynlendirildiini ifade etti.56 Darleytam Mdiriyyet-i umumiyyesine ait Geici Bte Kanun Tasars hakkndaki grmeler Meclis-i Mebusanda olduka sert ve teferruatl bir ekilde gemiti. Bu da gayet tabii idi. Zira Osmanl Devleti son olarak drt yl sren bir savatan kmt. Bu savalar binlerce l ve yaral ile birlikte arkalarnda yine binlerce yetim brakmt. Bunlarn bakm ve yetitirilmesi bal bana bir hadise idi. Devletin o gnk ekonomik yaps gz nne alndnda meselenin boyutlar daha iyi anlalmakta idi. Kald ki bu mesele sadece yetim ocuklarn bakm ile de snrl deildi. Bakmlar ile birlikte bunlarn eitim ve retim faaliyetleri iinde nasl yer alacaklar da nemli idi. Nitekim mebuslar tarafndan konunun daha ziyade zerinde durulan yn de bu nokta idi. zellikle Antalya Mebusu

939

Hamdullah Suphi Bey bu ynde bir konuma yaparak Mdiriyyet-i Umumiyye btesi zerinde herhangi bir kesintiye gidilmemesi zerinde srar ediyordu. Zira ona gre yetim ocuklar meselesi devletin gelecei ile de yakndan ilgili idi.57 Meclisteki bu tartmalardan sonra bte layihas hakknda oylamaya geilmi ve yaplan oylama neticesinde 61 kabul, 30 ret ve 6 ekimser ile geici bte kabul edilmiti.58 5. Anam Resmi Meclis-i Mebusann 26 ubatta yapt toplantda, Karahisar- Sahip Mebusu Mustafa Hulsi Bey ve arkadalar tarafndan Ktahya, Eskiehir, Konya, Karahisar- Sahip ve Kastamonu blgelerinde tadat- anama Maysta balanmasna dair bir kanun layihas verildi. Bu teklif, usul olduu zere layiha encmenine havale edildi.59 Layiha Encmeni, kanun layihas hakkndaki grn 10 Martta meclise sundu. Buna gre; teklif encmende incelenmi, Anam Nizamnamesinde Osmanl Devletinde iklim itibariyle anam tadad iin ayr bir zaman dilimi ayrlmayp genellikle Mart balangcnda alndnn anlalm olmasna binaen, ad geen vilayetlerde anam tadadnn, belirtilen sebeplere ramen bir kanun ile kayt altna alnmasnn doru olmayacandan mezkur layihann grmeye alnmasna gerek grlmemiti.60 Tadad- Anam hakknda Maliye Nazr adna aklama yapan Varidat- Umumiyye Mdir-i Umumisi Ltfi Bey, anam tadadnn zamannn deitirilmesi hususunda ellerinde yetki olmadn, anam tadadnn deiik zamanlarda alnmasnn reticinin menfaatine olduunu, iinde bulunulan senede anam tadadna balandndan dolay artk yapacak fazla bir ey bulunmadn belirterek Rumi takvime geildikten sonra ortaya kan on gnlk farkn dikkate alnmayarak tadadn icrasna yine bir marttan itibaren baland belirtti.61 Tadad- Anam meselesi iin Mecliste 13 Martta yaplan bu grmelerden sonra bu hususun bir daha grlmesi mmkn olmamtr. Zira stanbul, tilf Devletleri tarafndan 16 Martta igale urayacak, bunun sonucunda Meclis-i Mebusanda baskna urayarak baz mebuslar tutuklanacakt. Ancak anam resmi, Meclis-i Mebusandan Trkiye Byk Millet Meclisine gei devresinin dikkat eken bir rneini tekil edecek ve Meclis-Mebusann karamad bu kanun TBMMnin 1 numaral ve 24 Nisan 1920 tarihli kanunu olacaktr. III. Meclis-i Mebusan-Hkmet likisi Milli mcadeleden yana olarak 1919 Ekiminin banda kurulmu bulunan Ali Rza Paa Hkmeti, srekli bir bunalm ve bocalama iinde idi. Hem milli mcadelecilerle ayn duyguyu tayor, ayn gre sahip bulunuyor, hem de milli mcadelecilerin tutum ve davranlaryla devlet otoritesini zedeleyeceklerinden, devlet btnln tehlikeye dreceklerinden kukulanyordu. Bir yandan Kuvay- Milliyenin yararl olacana inanyor, te yandan tilf devletlerinin bu konudaki

940

mdahalelerinden korkuyordu. Hem tilf devletlerinin isteklerine kar koyamyor, hem Kuvay- Milliyecilere sz dinletemiyordu.62 Ali Rza Paa Kabinesi, milli davann Meclis-i Mebusann denetimi ele almasyla sona ereceini tahmin etmiti. Padiah ve taraftarlarna, stanbulda Meclis-i Mebusan alnca Anadoluda anarik durum kalmayacan ve hereyin normale dneceini sylemekle tatmin edeceini sanmt.63 Ancak, Meclis-i Mebusan teekkl edip almalarna baladktan sonra, bu defa da, hkmet ile Mustafa Kemal Paa arasnda ve meclis ile hkmet arasnda birtakm anlamazlklar ortaya kmaya balad. Her ne kadar Ali Rza Paa Hkmeti, kurulu dneminde Tekilt- Milliye tarafndan desteklenmi ve kabul grmse de, daha sonraki birtakm uygulamalar ve kabinesi teekkl tarz, Mustafa Kemal ve arkadalarnn tepkisini ekmiti. zellikle Salih Paa ile Amasyada yaplan grmeler sonucunda alnan kararlarn hkmet tarafndan kabul edilmemesi, Ali Rza Paa ve hkmetine kar olan iyi niyetin nemli lde sarslmasna sebep olmutu. Bu gelimeler phesiz ki, byk ekseriyeti Tekilt- Milliye taraftarlarndan meydana gelen Meclis-i Mebusanda da yank bulacakt. Dolaysyla da, meclis ile hkmetin temasa gemesinde gecikme meydana gelmiti. Ancak mecliste Felh- Vatan Grubunun kurulup, mebuslarn byk bir ounluunun i ve d siyasette belli bir fikir etrafnda toplanmalarndan sonra, hkmet ile Meclis-i Mebusann ilikilerinde belli bir istikrar salanmt. Grup kurulup fikirlerini akladktan sonra, Sadrazam Ali Rza Paa tarafndan, esasen daha nceden hazrlanm olan hkmet program ile bu fikirlerin karlatrlmasna lzum grlmt. Hkmet program ile grubun fikirleri arasnda, temelde olmasa bile, baz farkllklarn olduunun grlmesi zerine, sadrazam tarafndan bunlarn deitirilmesi yoluna gidilmiti. Ancak yaplacak deiikliklerin btn hkmet mensuplar tarafndan da kabul edilmesi gerektii iin, Ali Rza Paa tarafndan bu konuda almalar balatlmt. Ali Rza Paa Hkmetinin beyannamesi, Meclis-i Mebusann 9 ubat gnl sekizinci toplantsnda akland. Usul ilemlerinin bittii srada Heyet-i Vkel ile birlikte toplant salonuna giren Sadrazam Ali Rza Paa, sz alarak hkmet beyannamesini okudu. Kabine arkadalar ile birlikte hkmet sorumluluunu yklendikleri gndeki lke durumunun herkese bilindiini, zellikle hemen seim yaptrarak Meclis-i Mebusan toplamak ve haberlemelerin kesilmesine kadar ilerleyen Anadolu ile stanbul arasndaki uzaklamay gidermek gibi ok nemli iki mesele ile kar karya bulunduklarn, hemen bu konular zerinde allarak haberlemenin ve meclis-i mebusan toplantsnn salandn, milli meclisin greve balam olmas sebebiyle artk merutiyet usullerine uygun harekete engel olacak bir hususun kalmadn, padiah ile hkmet ve millet arasndaki birlik ve beraberlii salama amalarna bal kalnarak alldn, memleketteki huzursuzluu giderecek olan bar anlamasnn yaplmasnda Wilson Prensiplerine dayanlarak ak ve mer haklarmzn alnmasna ve korunmasna allacan, anlatt.64 Erzurum Mebusu Celleddin Arif Bey, meclisi bir an nce toplamak hususundaki gayret ve azimlerinden dolay hkmete teekkr ederek balad konumasnda, hkmet beyannamesinde

941

yer alan irade-i milliyyenin artk mecliste tecelli edecei ifadesine aynen itirak ettiini, padiah ile milletin et ve trnak gibi birbirinden ayrlmaz bir btn olduunu belirtti.65 Sivas Mebusu Rauf Bey, hkmet beyannamesinde, igal edilen blge olarak yalnz zmir ve civarnn gsterilmesi zerine sz aldn belirterek; Mondros Mtarekesinin imzalanmasnda rol alm birisi olarak o gnlerdeki gelimeler hakknda izahat verdikten sonra, mtarekeye aykr olarak igal edilen yerlerin Musul, Adana, Antalya ve civarlar ile son olarak da zmir ve havalisi, Balkesir ve Ayvalk olduunu aklad. Ayrca mill hareketin anlamna deinerek, bu hareketin bir veya birka kiinin, siyas topluluklarn ya da dtaki bir kuvvetin etkisiyle domadn, igallerdeki vahilik ve ktlklere kar can ve namus korunmas mecburiyeti ile milletin iinden doduunu, Kuvay- Milliyecilerin hibir zaman asayii bozucu davranlarda bulunmadklarn, bunlarn yurtsever Anadolu ocuklar olduklarn, tek amacn padiahlk ve halifelik makamlarnn ve vatan btnlnn korunmas olduunu bildirerek hkmetin bu gaye urunda baarya ulamasn diledi.66 Hkmet Beyannamesi zerindeki grmeler sona erdikten sonra, Erzurum Mebusu Celleddin Arif Bey ve on dokuz arkada tarafndan hazrlanm olan ve hkmete gven oyu verilmesini isteyen takrir okundu. Sadrazam Ali Rza Paann da takririn muhtevasn onaylamas zerine takririn oylanmasna geildi. Yaplan oylama sonucunda, kullanlan 108 oydan 104 ile hkmetin gvenoyu ald anlald. Dier drt oydan biri bo, biri ekimser, ikisi de ret idi.67 IV. Meclis-i Mebusan-Meclis-i yan ilikisi Kanun- Esasnin terimi ile Meclis-i Umumyi oluturan yan ve Mebusan Meclislerinin karakterleri daha ilk oturumdan itibaren belli olmutur. yan, hkmet taraftar ve bilhassa Hrriyet ve tilf Frkas yneticilerinin etkisi altnda idi. 1919 genel seiminin sonucu olarak, mebusan ise akca Anadolucu yani Mdafaa-i Hukuku idi. Yakn tarihimizde bir parlamentonun iki meclisinin birbirine bu derece zt eilimlere sahip oluu ilk defa grlen bir olayd. yann gelenekilii, Mebusann devrimcilii, her iki meclisin alma ve rnlerinde akca grlecektir. Kayda deer nemli bir nokta da her iki meclisin daha dorusu Osmanl parlamentosunun Mdafaa-i Hukuk rgtnn son derece iddetli basks altnda kalm olmasdr.68 Seimle kurulmu bir meclisin mill hareketin temsilcisi olabilecei endiesi, padiah ile Damat Ferit Paa grubunu, yan kar bir arlk olarak elde bulundurmak amac ile harekete geirmitir. Gerekten yann bilinen yetkileri69 meclisin kararlarn durdurmak bakmndan hayli ar basabilirdi. Bu durumu salamak iin Mehmet Vahideddin ve Sadrazam Damat Ferit imzalarn tayan irade-i seniye ve tezkirei samiyelerle ounluu Hrriyet ve tilf yneticilerinden olan kimseler yan yeliine atanmlardr.70 Padiah tarafndan kayd hayat artyla seilmi bir meclisin Anadolu hareketi karsndaki tutumu hakknda son Osmanl yan muhakkak ki canl bir rnektir. 1876dan beri azledilmemi ve

942

meclis-i mebusansz yaam, mebusann kesintili hayatna karlk krk drt sene (1876-1920) muhafaza edilmi olan yan yelerinin byk ounluu, bu meclisin geleneklerine sadakatle padiah ve Damat Ferit Paa hkmetlerinin yannda destekleyici rollerine devam etmiler, devrimci tez karsnda yan geleneki grlerin sna olmutur. Osmanl mparatorluunun tamamen lafta ve harabe halinde bulunmasna ve yapsnda hibir kalknma gc kalmam olmasna ramen yan, Mdafaai Hukuk hareketini katiyen benimsememitir; baz yelerin bu harekete eilim gstermeleri ise, ona atfedilecek bir gr ifade etmekten uzaktr.71 V. Meclis-i Mebusann Toplantlarnn Ertelenmesi A. Hkmet Deiiklii ve stanbulun gali Yunanllarn ileri harekete geerek erkes Ethemin tuttuu cephe ile Demirci Mehmet Efenin tuttuu cephe arasndaki blgeye taarruzla Glck yaylasn ve Bozda igal etmeleri,72 Kuvay- Milliye hareketini nlemeye alan ve bylelikle memleketi igallerden kurtaracan sanan hkmeti, iinden klmas imkansz ok zor bir duruma soktu ve Sadrazam Ali Rza Paa istifa etti. 8 Mart gn, vezirlik ve mirlik rtbesini de alan Salih Paann hkmeti kuruldu ve Vahideddin tarafndan onayland.73 Salih Paann sadrazaml kabul ettii gnlerde, stanbulun gelecei hususu Londrada youn bir ekilde tartlyordu. stanbulun gelecei ile ilgili olarak son kararn alnd 10 Mart tarihli Konferans toplants, ngiliz, Fransz ve talya temsilcileri arasnda tam bir fikir Jimnastii halinde gemiti. Yaplan grmeler sonunda stanbulun resmen igali kararlatrld.74 stanbulun igali 16 Mart 1920 gn balad. Sabah saat 10a kadar igal edilecek yerlerin ou igal edilmi, Maltaya sevk edilmek zere tutuklanacak kiilerin birou tutuklanm, skynetim ilan edilmi bulunuyordu. ngilizler, bu igal ve tutuklamalar olduka sert ve bazen de kan dkc bir surette gerekletiriyorlard.75 ngilizler tarafndan stanbulun igalini mteakip uygulamaya koyduklar bir dier faaliyet de, daha nceden de rnekleri grlen, nde gelen Kuvay- Milliyecileri ve onlara taraftar ve yardmc olduklarna inandklar kiileri tutuklamak ve Maltaya srmek olmutu. Bu anlamda, aralarnda eski Harbiye Nazr Cemal Paa, Meclis-i yan azasndan rksulu Mahmut Paa ve Sivas Mebusu Rauf Beyin de bulunduu bir grup tutuklanarak Maltaya srgne gnderildiler.76 Mustafa Kemal Paa 16 Mart gn millete yaynlad bildiride de zetle yle diyordu: Bugn, stanbul zorla igal edilerek Osmanl Devletinin 700 yllk hayat ve egemenliine son verildi. Yani bugn, Trk Milleti, uygarlk yeteneini, yaama ve bamszlk hakkn ve btn geleceini savunmaya arld.77 stanbulun igalinin ve Meclis-i Mebusann kapatlmasnn Anadolu hareketine neler kazandrd hususunda olduka gerekci yorumlar yapan Zrcher bu hususta yle demektedir:

943

Mustafa Kemal Paann Anadoludaki mevkiini glendirmesini salayan, stanbuldaki az ok bamsz milliyetilerin etkinliine son vermesi deil, Mttefiklerin, hatta daha ok ngilizlerin eylemleri oldu. Anahtar niteliindeki pek ok kiiyi tutuklayp, sonuta kenti resmen igal eden ngilizler, Osmanl Meclis-i Mebusan kapatarak bakentteki basklarn giderek arttrdlar. Bu eylemleri, hl konumunu salamlatrmak abasnda olan Mustafa Kemali, ban artacak pek ok sorundan da kurtarm oldu. nderlerini yitiren Karakol Cemiyeti, Mdafaa-i Milliye veya ksaca Mim Mim Grubu ad altnda Ankarann itaatkr bir uydusuna dnt; ngilizler tarafndan igal edilen Harbiye Nezareti eylem zgrln yitirdi ve Meclis-i Mebusann yerini stanbuldan kamay baaran mebuslardan baka, mill hareketin yeni temsilcileri arasndan seilenlerle eksiklerin tamamland Ankaradaki Byk Millet Meclisi ald bu ilk Millet Meclisi yumuak bal olmaktan ok uzak olmakla birlikte, gene de kesinlikle ulalamayacak durumdaki stanbul Meclis-i Mebusanna nazaran, ok daha kolay etki altna alnabilecek durumdayd.78 Sonu olarak denilebilir ki, Mttefiklerin stanbulu igal hareketi, Anadolu davasnn ancak Anadolu bozkrlarnda halledilecei hususunda artk kimsede phe brakmamt. B. Meclis-i Mebusann Toplantlarn Ertelemesi Londrada bu gelimeler olurken, stanbulda Meclis-i Mebusan Reisi Celleddin Arif, Reis Vekili Abdlaziz Mecdi ve Sivas Mebusu Hseyin Rauf Beylerle Konya Mebusu Hoca Vehbi Efendiden mteekkil bir heyetin padiahn huzuruna kabul edilecekleri tebli edilmiti. 16 Mart gn Rauf Bey, ngilizler tarafndan yakalanma tehlikesine karlk kalmakta olduu bir arkadann evinden Meclis-i Mebusana gelmiti. Padiah ziyarete gitmek zere Meclis Bakan Celleddin Arif Bey aranrsa da bulunamaz. Bunun zerine Rauf Bey ile birlikte Bakanvekili Abdlaziz Mecdi Efendi ve Konya Mebusu Vehbi Efendi saraya giderler. Ancak Padiah ile yaplan grmeden istenilen sonu alnamaz. Meclis heyetinin, Vahideddini tilaf Devletlerine kar harekete geirme gayretleri sonusuz kalr. Grme, Vahidettinin; Rauf Bey! Bir millet var koyun srs. Buna bir oban lazm. O da benim. szleri ile sona ermiti79 Heyet ge vakit Meclis-i Mebusana dnmt. Celleddin Arif Bey ortadan kaybolduu iin Bakanvekili Abdlaziz Mecdi Efendi bakanlnda bir grup toplants yaplmasna kara verilmiti. Abdlaziz Mecdi Efendi krsye karak Vahideddin ile olan grmelerini mebuslara anlatmaya balad esnada Meclis Muhafz Ktas Kumandan salona girerek, meclise gelen bir ngiliz mfrezesinin Rauf Bey ile Kara Vasf Beyi teslim almak istediklerini haber vermiti. Bunun zerine Rauf Bey ile saylar 25-30 arasnda bulunan mebuslar, ne yaplabilecei hususunda grmelerde bulunmulard. Bata Gmhane Mebusu Zeki Bey olmak zere bir ksm mebus, teslim olunmamasn, gerekirse silahla mukavemet edilmesini, Rauf Beyin de kamasn teklif ediyorlard. Ancak Rauf Bey, dndklerini gerekletirebilmek iin kamay aklna bile getirmedii gibi, durumu biraz daha dramatik bir hale sokabilmek iin de, meclis taarruza uradna gre Meclis Muhafz Ktasnn mukavemet etmesinin Kta kumandanndan istenmesini teklif etmiti. Ancak kumandann, Meclis-i Mebusan Reisi Celleddin Arif Beyin, meclisten ayrlmadan nce her ne sebeple olursa olsun kan dklmemesi emrini verdiini sylemesi zerine bundan bir netice alnamad. Bunun zerine Rauf Bey, Trabzon Mebusu Ali kr Beye; gidip kapdaki ngiliz

944

zabitleriyle grerek, kan dklmesinin nne gemek iin ancak kendisini mzakere salonundan zorla teslim aldklarna dair yazl bir vesika verdikleri takdirde teslim olacan bildirmesini sylemiti. Bu fikrin, mecliste bulunan mebuslarn ekserisi tarafndan da kabul grmesi zerine ngilizlerle gren Ali kr Beyin, teklifin kabul edildii haberini getirmesiyle meclisteki tartmalarda sona ermiti. ngiliz kumandan tarafndan hazrlanan sened80 Rauf Bey tarafndan Meclis-i Mebusan Bakanlna verildikten sonradr ki ngilizler Rauf Bey ile Kara Vasf Beyi alarak meclisten ayrlrlar.81 stanbulun igal edilmesinden sonra Meclis-i Mebusandaki ilk toplant 18 Mart 1920 de yapld. Meclis Birinci Bakanvekili Hseyin Kzm Beyin bakanlnda balayan toplantda, ounluun olduu ifade edilerek grmelere geildi. Sinop Mebusu Rza Nur Bey sz alarak, mebuslardan bazlarnn Meclis-i Mebusandan zorla alnmalarn protesto eden bir konuma yapt. Rza Nur konumasnda; bakentin ve Mebusann tecavze uradklarn, Rauf, Vasf, Faik ve eref Beyler ile Numan Efendinin zorla alnp tutuklandklarn, bylece hukuk-u esasiye ve hukuk-u dvelin inendiini, meclisin artk serbeste karar alamayacan, durumu btn parlamentolar ve zellikle btn parlamentolarn annesi olan Britanya ve bu gibi vekayi-i tarihiyeye ok kez sahne olmu olan Fransa ve talya parlamentolar nezdinde protesto edilmesi gerektiini syleyerek, mill bir vesika olarak tarihe tevdi ettii takriri sundu. Btn merutiyetlerde millet vekillerine salanan dokunulmazln son bulmas dolaysyla kutsal grevlerini gvenle srdrebilecekleri bir durum ortaya kncaya kadar genel birleimlerin ertelenmesi neriliyordu.82 Hseyin Kzm Bey tarafndan oya sunulan takrir oybirlii ile kabul edildi.83 VI. Meclis-i Mebusann Feshi (11 Nisan 1920) Damat Ferit Paa Kabinesinin iktidara gelmesi ile birlikte Meclis-i Mebusann feshedilmesi ynnde hzl bir alma balatlmt. Bu almalar bizzat Damat Ferit Paa tarafndan ve gizli bir ekilde srdrlyordu. Bu arada, Meclis-i Mebusanda genel grmelerin tatil edilmi olmasna ramen mecliste bir araya gelerek kendi aralarnda gr al veriinde mebuslar, Meclis Bakan Vekilleri Hseyin Kzm Bey ve Abdlaziz Mecdi Efendinin, Sadrazam Damat Ferit Paay ziyaret etmeleri kararlatrlmt. Ertesi gn gerekleen grmede Hseyin Kzm Bey, Damat Ferit Paann, mevcut Meclis-i Mebusan ile alp alamayacaklar hususundaki sorusuna verdii cevapta; bunun mmkn olmadn, zira iki tarafnda birbirleri hakknda olumsuz tavrlar olduunu sylyorlard. Damat Ferit Paann srar zerine, bu konuda ne yaplabileceinin, stanbulda bulunan mebuslar ile Damat Ferit Paann da katlaca bir toplantnn mecliste yaplarak bu hususta nelerin yaplabileceinin grlmesi kararlatrlyordu. Ancak Hseyin Kzm Beyin hatralarnda yazdna gre, bu toplant gereklemeden meclisin feshinin kararlatrld haberi alnmt.84 Sonuta Meclis-i Mebusan, padiahn 11 Nisanda yaynlad rade-i Seniye ile feshedildi. Padiah radesinde yle deniliyordu:

945

Esbab- zarure-i siyasiyeden ni Meclis-i Mebusann feshi iktiza etmesine ve Kanun- Esasmizin muaddel birinci maddesinin frka-i mahsusas mucibince lede-l iktiza Heyet-i Mebusann feshi hukuk- ahanemiz cmlesinden bulunmasna binaen Meclis-i mezkrun ber-mucib-i kanun drt ay zarfnda yeniden bil-intihab itima etmek zere bugnden itibaren ber-mucib-i kanun feshini irade eyledim.85 11 Nisanda fesih iradesinin kmas zerine ertesi gn, 12 Nisanda stanbul Muhafz Natk Paa, beraberinde Polis Mdir-i Umumisi Nureddin Bey olduu halde Meclis-i Mebusana gelerek doruca, Meclis Bakan Vekillerinden Abdlaziz Mecdi Efendinin odasna kmlard. Burada, fesih iradesini Abdlaziz Mecdi Efendiye tebli eden Natk Paa, Mecdi Efendiyi grme salonuna davet ederek iradenin orada okunmasn istemi, ancak Mecdi Efendi, fesih iradesinin kendisi tarafndan deil, belki sadrazam veya vkeldan biri tarafndan okunmasnn daha doru olacan belirterek bunu kabul etmemiti.86 Natk Paa daha sonra, iradenin teblii anndan itibaren meclisin feshedilmi olduunu beyan ederek memur ve mstahdemlerin darya karlmas gerektiini tebli etmi ve bu emir polisler tarafndan yerine getirilmi ve Meclis-i Mebusan kapatlmt.87 Meclis-i Mebusann fesih gerekesi hakknda gazetelerde grlere rastlamak mmkndr. Ancak bunlarn ortak zellii, adeta tek bir kalemden km hissi vermeleri idi. Bu yazlara gre Meclis-i Mebusann fesih nedenleri unlard: Seimlerin hrriyet ve serbestlik ierisinde icra edilmemesi, byle bir ortamdan meclise gelen mebuslarn seilmi bir heyet saylamayacaklar, gayrimslim ahalinin seimlere katlmamas ve bunun neticesinde de mecliste temsilci bulunduramamalar, bu durumda da ittihat ve itilf- anasr gayesini takip eden Ferit Paa Hkmetinin bu meclisin meruiyetini kabul edememesi iin kuvvetli bir sebep tekil etmesi.88 Grlecei gibi, hkmet tarafndan Meclis-i Mebusann feshi iin ileri srlerek gerekelerin hibir tutarl taraf yoktu. Bir defa seimler, mevcut artlar ierisinde olabildiince tarafsz ve serbeste icra edilmesine azami zen gsterilmi ve sonuta seimlerin meruluu Ali Rza Paa Hkmeti temsilcileri tarafndan da kabul edilmiti. Ayrca seilerek gelen bu mebuslarn mebusluklar da Meclis-i Mebusanda kabul edilmek suretiyle kanun prosdr de tamamlanmt. Btn bunlardan sonra mebusan seilmi bir heyet olarak kabul etmenin hibir geerli taraf yoktur. Gayrimslim ahalinin seimlere katlmamas ise, mevcut ynetimlerin deil, dorudan bu unsurlarn tasarrufudur. Seim kanununun btn tebaya ak olmasna ramen gayrmslimler kendi kararlaryla bundan imtina etmilerdi. Osmanl ynetiminin fesih kararn almasnda, meclisin Anadoluda toplanabilecei endiesi nemli rol oynamt. Zira Meclis-i Mebusann toplantlarn erteleyen karar, millet vekillerine salanan dokunulmazln son bulmas dolaysyla kutsal grevlerini gvenle srdrebilecekleri bir durum ortaya kncaya kadar genel birleimlerin ertelenmesi eklinde alnmt. Meclisin bu kararna dayanarak, Mustafa Kemal ve arkadalarnn meclisi Anadoluda toplayabilecekleri ve bylece Anadoluda kontrolleri altna alacaklar Meclis-i Mebusandan istedikleri kararlar karabilecekleri bir ortamn olumalar, padiah ve hkmet iin dnlebilecek bir durum deildi. Dolaysyla kendileri

946

asndan ok vahim sonularnn olacana inandklar bu gelimenin nn kesebilmenin en kolay yolunun meclisi feshetmek olduuna inanmlar ve bu yola gitmilerdir. Osmanl ynetiminin ald bu karar, Osmanl meruti hayatnda yeni bir dnemi ifade etmektedir. Artk stanbul merkezli meclislerin yerini Ankara merkezli meclisler alacaktr. Anadoluda yrtlen milli mcadelenin gerekletirilmesi de TBMM eliyle olacaktr. DPNOTLAR 1 Son Osmanl Mebusan Meclisi hakknda daha geni bilgi iin bak: Erol Kaya, Son

Osmanl Meclis-i Mebusan, Samsun 1997. (Yaynlanmam Doktora Tezi). 2 3 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, II, stanbul 1992, s. 220. ngilizlerin Meclis-i Mebusandan byle bir beklentileri yoktu. Zira, daha Haziran 1919

tarihinde, stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii Batercman Ryan, Dahiliye Nazr Ali Kemal ile grrken, meclisli bir Osmanl Hkmeti konusunda olumsuz bir tavr taknarak, bar antlamas iin milli bir onayn gerekmediini, nk Trkiyeye bar artlarn ret imkannn tannmayacan, bunlar kabulden baka bir are bulunmayacan, tarih ve halk nnde padiahn bu savunmay ileri srebileceini sylyordu. Ali Kemalde bu grlere katlmt. S. Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, I, s. 334. 4 Documents on British Foreign Policy, 1919-1939, First Series, Volume IV, London 1952,

s. 1005-1007. 5 Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi, Ankara 1968, s. 111; Btnyle Erzurum Kongresi,

(Yayna Haz: Fahrettin Krzolu), Ankara 1993, s. 253. 6 7 8 9 10 11 12 13 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C. I, Ankara, 1989, s, 8-11. Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul 1953, s. 276. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk-Sylev, III, Ankara 1989, s. 1697-1699 (Vesika 213, 214). Nutuk-Sylev, I, s. 481. Nutuk-Sylev, I, s. 483. Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, s. 280. Takvim-i Vekayi, 13 Kanun- sani 1336/13 Ocak 1920, No: 3748. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk-Sylev, I, Ankara 1986, s. 485.

947

14

Mustafa Kemal Paa, bu dncesini gereken kiilere sylediini, onlar tarafndan da

uygun bulunduunu ve bu yolda alacaklarna sz ve gvence vererek stanbula gittiklerini ifade ediyor. Nutuk-Sylev, I, s. 485. 15 16 17 18 19 Nutuk-Sylev, III, s. 1755 (Vesika 230[a]). Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Ankara 1964, s. 176. Nutuk-Sylev, III, s. 1757-1759 (Vesika 231). MMZC, D: 4, s. 48. MMZC, D: 4, s. 50. Meclisin kar karya bulunduu bar antlamas ncesinde,

Mondros Atekes Antlamas grmelerine katlm, Hariciye Mstearl yapm olan hariciyeci Reat Hikmetin bakan seilmesi herhalde meslei gz nnde bulundurularak yararl grlmt. H. Adnan nelin, Nutukun (Sylevin) inden, stanbul, 1981, s. 157-158. Gololuna gre, Reat Hikmet Bey, sarayn adam idi. Bkz. Mahmut Gololu, nc Merutiyet Ankara 1970, s. 58. 12 ubat 1920 tarihli ngiliz istihbarat raporuna gre ise, Reat Hikmet Bey, belli bal ttihatlardan birisi idi ve Brest-Litovsku ziyareti srasnda Talat Paaya elik ve danmanlk yapmt. Raporda, onun son gnlerde svireden dnd ve svirede iken ttihatlarn fonlarndan milliyetilere epeyi mali yardmda bulunduu iddia ediliyordu. Salhi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Ankara 1995, s. 65. 20 21 MMZC, D: 4, s. 51. Burada, atfta bulunulan Kanun- Esasi maddesinde bir yanllk olmaldr. Zira Kanun-

Esasnin 61. maddesi Meclis-i yana aza seilme artlarn ihtiva etmektedir. yan yelerinin saylar ile ilgili olan Kanun- Esasnin 60. maddesi ise yle dzenlenmiti: Heyeti yann reis ve zas nihayet miktar Heyeti Mebusan zasnn sls miktarn tecavz etmemek zere dorudan doruya taraf hazireti padiahiden nasbolunur. Suna Kili-A. eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, Ankara 1985, s. 37. 22 23 24 25 MAZC, D: 4, s. 4. MAZC, D: 4, s. 4-5. MMZC, D: 4, S. 7-8. Kuvay- Milliyeye muhalif bir mebus olarak tannan mer Feyzi Efendinin bu szleri

mecliste olduka sert itirazlara maruz kalmt. smail Kemal Bey, maksadnz mebusan amamak mdr? diye sorarken, eref Bey, mer Feyzi Efendinin Damat Ferit Paa ile olan yaknlndan dolay Ferit Paann burada ruhu yoktur, Cell Nuri Beyde Ferit Paa burada hkmedemez. diyordu. MMZC, D: 4, s. 8-9.

948

26

Celleddin Arif Beye gre, baz blgelerde seimlerin yaplamamasna ramen meclis

alm ve grmelere balanm ise de bu, o blgelerdeki haklarmzdan vazgetiimiz anlamna gelmemekte idi. Aksine bu konuda Meclis-i Mebusan protestoya davet ediyordu. MMZC, D: 4, s. 9. 27 Cell Nuri Bey, meclisin toplanma says hususundaki tartmalarn Damat Ferit Paadan

kaynakland grnde idi. Ona gre, Damat Ferit Paa canskc bir yola girmiti. Bir yerde byle bir meclis bulunmazsa o halde baka bir meclis amak lazm gelecektir. O da Messesan Meclisidir. MMZC, D: 4, s. 9-10. 28 29 30 31 MAZC, D: 4, s. 151. Nutuk-Sylev, I, s. 451; Nutuk-Sylev, III, s. 1697-1699 (Vesika 213, 214). Nutuk-Sylev, I, s. 481-483. Atatrk zel Arivinden Semeler, (Haz: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett

Bakanl), Ankara 1981, s. 120-121; Atatrk Haftas Armaan, 10 Kasm 1977, s, 23-24. 32 Rauf Orbayn Hatralar II, stanbul 1962, s. 211. 7 ubat 1920 tarihini veren bir baka

alma iin bkz. Nejat Kaymaz, Misk- Milli zerine Yaplan Tartmalar Hakknda, VIII. Trk Tarih Kongresi, C. 3, Ankara, 1983, s. 1945. 33 Tlay Duran, Son Osmanl Meclisi Mebusannda Felh Vatan ttifak, BTTD XI/61 (Eyll

1972), s. 18-19. 34 35 Bkz. MMZC, D: 4, s. 494-497. Bu haberi teyit eden bilgiye, 26 ubat 1920 tarihli leri gazetesinde rastlyoruz. Habere

gre grup, halihazrda doksan alt mebusun itirakiyle meydana gelmekteydi. Biz, Durann verdii liste ile leride yer alan listeyi karlatrmak ve buna, Felh- Vatan Grubu dare Heyetinde yer almas hasebiyle, Saruhan mebusu brahim Sreyya Beyi de dahil etmek 97 yenin bulunduu yeni bir liste yaptk. Liste iin bkz. Kaya, Son Osmanl Meclis-i Mebusan, s. 22-225. 36 Duran, Son Osmanl Meclisi Mebusannda Felh- Vatan ttifak, s. 18. Cebesoy ise,

dare Heyetini Hseyin Rauf, Bekir Sami, Kara Vasf, brahim Sreyya, Adnan, Cmi Beylerden mteekkil olarak vermektedir. Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, s. 305. 37 38 39 leri, 25 ubat 1336/1920, No: 767. MMZC, D: 4, s. 143. MMZC, D: 4, s. 144.

949

40

MMZC, D: 4, s. 144-145. Misk- Milli hakknda daha geni bilgi iin bu eserin Misk-

Millinin Snrlar maddesine baklabilir. 41 MMZC, D: 4, s. 2. Be ubeye ayrlan mebuslarn toplam says listeye gre 140 kiidir.

MMZC, D: 4, s. 3-4. 42 43 MMZC, D: 4, s. 11. MMZC, D: 4, s. 18. Mustafa Kemal Paa telgrafnda; mcadelelerinin, Meclis-i Millnin

almasyla neticelerden birini elde etmi olduunu, ARMHCnin mukadderat- milliyeyi meclise tevdi etmekle mutlu olduunu, cemiyetin bundan sonrada meclisin nigehban ve istinatgh olacan bildiriyordu. Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Ankara 1964, s. 163-164. 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 MMZC, D: 4, s. 30-31, 182-186. MMZC, D: 4, s. 26. MMZC, D: 4, s. 16. MMZC, D: 4, s. 17. MMZC, D: 4, s. 182. MMZC, D: 4, s. 44. MMZC, D: 4, s. 113. MMZC, D: 4, s. 173-175. MMZC, D: 4, s. 181. MMZC, D: 4, s. 230. MMZC, D: 4, s. 293-294. MMZC, D: 4, s. 396-399. MMZC, D: 4, s. 399-403. MMZC, D: 4, s. 406. MMZC, D: 4, s. 416, 424-425. MMZC, D: 4, s. 213. MMZC, D: 4, s. 394.

950

61 62 63 64 65 66 67 68 186. 69 70 71 72 73

MMZC, D: 4, s. 477-478. Gololu, nc Merutiyet, s. 91. Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, s. 301. MMZC, D: 4, s, 71-72. MMZC, D: 4, s. 76-77. MMZC, D: 4, s. 77-79. MMZC, D: 4, s. 87-90. Tark Zafer Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, stanbul 1994, s.

Bunlar iin bkz. Kili-Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, s. 37-38. Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, s. 192. Tunaya, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk, s. 193. Rahmi Apak, stikll Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Ankara, 1990, s. 115. Sadrazam: Salih Paa; eyhlislm: Haydarizade brahim Efendi; Dahiliye: Ebubekir

Hzm Bey; Hariciye: Sefa Bey; Harbiye: Mustafa Fevzi Paa; Bahriye: Salih Paa (Vekleten); Maliye: Tevfik Bey (Vekleten); Adliye: Celal Bey; Evkf: mer Hulusi Efendi; Maarif: Abdurrahman eref Bey; Nafa: Tevfik Bey; Ticaret ve Ziraat: Ziya Bey; r-y Devlet Reisi: Abdurrahman eref Bey (Vekleten). Mehmet Tevfik Biren, Hatralar, II, stanbul 1993, s. 350; Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, stanbul 1988, s. 484. 74 75 76 Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul, 1982, s. 222. HTVD, Vesika No: 574; ATASE, Kl. 111, D. 199-399, F. 2. Bill N. imir, Malta Srgnleri, Ankara 1985, s. 173-175; ATASE, Kl. 111, D. 199-399,

F. 10-12; imir, Malta Srgnleri, s. 170-175. 77 78 79 Nutuk-Sylev, I, s. 561. Erk Jan Zrcher, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, stanbul 1992, s. 32. Rauf Orbayn Hatralar, III, s. 276.

951

80

Sz konusu sened yle dzenlenmiti: Mecliste mevcut ve ekseriyeti haiz olmayan

zann muhalefetine ramen Meclisi Mebusan sakf altndan mebus Rauf Beyle Kara Vasf Beyi cebren aldk. Osman Nuri Ergin, Abdlaziz Mecdi Tolun-Hayat, ahsiyeti, Eserleri, stanbul 1942, s. 116. 81 Rauf Orbayn Hatralar, III, s. 277; Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, s. 313; Yunus

Nadi, Ankarann lk Gnleri, stanbul 1955, s. 11; Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, II, Ankara 1958, s. 553-554. 82 83 MMZC, D: 4, s. 496. MMZC, D: 4, s. 496-497.84 Hseyin Kazm Kadri, Merutiyetten Cumhuriyete

Hatralarm, (Haz: smail Kara), stanbul 1991, s. 170-171. 85 86 87 88 kdam, 13 Nisan 1336/1920, No: 8320; leri, 13 Nisan 1336/1920, No: 80. Hseyin Kzm Kadri, Hatralarm, s. 177. Tasvir-i Efkr, 13 Nisan 1336/1920, No: 3024; kdam, 13 Nisan 1336/1920, No, 8320. Tasvir-i Efkr, 13 Nisan 1336/1920, No: 3024; kdam, 13 Nisan 1336/1920, No: 8320;

Vakit, 13 Nisan 1336/1920, No: 873.

952

1919 Ylnda A.B.D.'Nin Yakn Dou'da Etkin Olma Siyaseti: Ermeni ve Trk Mandaterlii Meselesi / Yrd. Do. Dr. Deniz Bilgen [s.528-541]
Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits / Trkiye Giri almamza konu olan dnemi doru analiz edebilmek iin, u iki soruya cevap vermek nemlidir; 1919 ylnn ilk yarsnda Yakn Dounun paylalmas iin dnlen yntemlere ABD ne lde kart? kinci olarak, ABDnin d politikas asndan Yakn Dou meselelerinin tad anlam ne idi? Bu makalenin amac; bu sorulara cevap bulmaya almak ve de ABDnin o dnemki politikasnda etkili olmaya alan resmi ve resmi olmayan grleri ortaya koymaktr. Elbette ki bunu yaparken de ABDnin o dnemde izledii politikaya ilikin belge ve bilgileri kullanarak, gnmz politikalarna ve uluslararas ilikilerin zelliklerine katkda bulunmaya alld. Bu balamda, ABDnin 1919daki Yakn Dou Politikasna yn veren yneticilerin ve etkin olmaya alan uzmanlarn, lobilerin ve basnn uluslararas istihbaratta grevli elemanlarnn grlerini dayanak alp, Yakn Dou Meselesine ABDnin nce karma ve sonra karmama arasndaki gel-gitlerinin sebeplerini anlayabilmek iin belgelere bavurmak gerekliydi. Yakn Dou Meselesi ile ilikili ahsiyetlerin resmi ve resmi olmayan belgeleri, bugn ABDde aratrmaclarn yararlanabilecei arivlerde korunmaktadr. General James Harbordun Kongre Ktphanesinde bulunan raporlar, ABDnin stanbul Yksek Komiseri Mark L. Bristolun Kongre Ktphanesindeki ahsi ve ABD Milli Arivindeki resmi yazmalar, Sivas Kongresini izlemek zere Sivasa gelen Yakn Dou uzman L. E. Browneun Stanford niversitesi Hoover Enstitsnde bulunan dkmanlar, yani blge ile ilikili btn grevlilerin notlar, raporlar, mektuplar aratrmamzn kaynakasn oluturdu (Ayrca ATASE arivindeki belgeler, Harp Tarihi Vesikalar bu almamza kaynaklk etmitir). Bu belgelerin bazlarnda yanl ve abartlm bilgiler vard. Bazlarnda da 1919un karanlnda -yokmu gibi farz edilen- Trklerin aclarn anlayabilen ifadeler vard. Belki de en nemlisi, Yakn Dounun trajedisini evrensel deerlerle alglayan uzmanlarn belge ve bilgileri ile karlamamz oldu. Bu belgelerin iindeki ahsi bir mektupta da, bir dost ile paylalan u anlaml cmleler vard: Sylemek istediim ok ey var, ancak sylememize izin verilmiyor. unlar yznden yorgunum: Demokrasiyi dnyada gvenli klamamaktan, ngiltere, Fransa ve talyann bizlerin zihinlerine doldurmaya alt propagandalar yutmaktan ve Mttefik bayra grdmzde, her defasnda kere Yaa! Yaa! Yaa! demez isek, vatan haini olarak arlabileceimizi, dnmekten bktm. 1919 yl basn ise, bu tr bir alma iin bulunmayacak bir kaynak zelliine sahip. Basnda kan haber ve yorumlar arasnda liderlerin demeleri, tannm gazetecilerin yazlar, basnda alan istihbarat ajanlarnn ynlendirmeleri bizim iin nemli bir bilgi kayna oluturmakta. Uluslararas

953

konular ele allar ile nl Chicago Daily News, Chicago Tribune, The New York Times, Washington Post, Morning Post gibi Amerikan gazeteleri ile L. Entente, The Trans-Caucasian Post ve The Georgion Messenger gibi Yakn Dou orijinli gazetelerin sayfalar bize nemli ipular verdi (Ayrca fham, Yenign, leri, kdam, Vakit, Alemdar, Albayrak, rade-i Milliye gazeteleri de elimizdeki almaya kaynaklk etti). Btn bu belge ve bilgiler dorultusunda, son sz syleyip tarihi, vardmz sonular asndan analiz edip, buna artk Tek, kelime dahi eklenemez! diyebilir miyiz? Bu dnemi, Yakn Douda etkinlii tartlan tm taraflarn elindeki belge ve bilgilere gre deerlendirmek gerekmez mi? 1919 ylnda ABDnin tutumunun, doru analizini yapma ansmz elimizdeki belgeler dorultusunda mmkn m? Bu aratrma pek ok sorunun cevabn verebilecei gibi, bu aratrmay temel kabul eden daha ok belge grme ansna sahip, baka aratrmalar da verebilir. Yukarda bahsettiimiz kayglardan dolay, aratrmann kalcl asndan, hem bu hassas konu ile zdelememe endiesi ile ve hem de bilimin tarafszl ilkesini koruma duyarll ile yer yer belgelerin kendisini aynen verip, bir yorum yapmama yntemini semi bulunmaktayz. Ermeni ve Trk Mandas Meselesinde Amerikal Yetkililerin ve Uzmanlarn Gr ve Tutumlar ABD, 1919 ylnn ilk yarsnda, Yakn Douda daha atak bir siyasete karar vermiti, nk Avrupal glerin Yakn Doudaki faaliyetleri karsnda, ABDnin menfaatleri, bu corafyaya kaytsz kalmasna izin vermeyecek kadar nem kazanmt; ticari adan bu blgede krl gelimeler sz konusu olabilecei gibi, daha da nemlisi petrolden dolay etkin bir politika takip edilmesi gereine inanlmt. Nitekim, ABDnin Yakn Douda aktif bir grev almas gerektiine olan inan ve basklar artt ve bu durum karsnda, manda konusunun aratrlmas, daha dorusu Ermenistan iin bir mandann incelenmesi iin Bakan Thomas Woodrow Wilson, 1 Austos 1919da General James Guthrie Harbordu grevlendirdi.1 Amerikan basn, ABDnin samimiyetle Ermeni mandasn dnd iin, Harbord gibi bir ahsiyeti Yakn Douya gnderdii yorumunu yapyor, bu mandann tm Anadoluyu kapsamamasnn ise doru olmayacan vurgulayarak u habere yer veriyordu: Harbord Heyetinin, Ermenistana ve Kafkaslara yapt seyahat, Bar Konferansn derinden etkiledi. Gerekte, bir Ermeni mandacl dnlmedii srece, Birleik Devletlerin, bu blgeye, Genaral James Harbord gibi nemli bir ahsiyeti gndermeyecei belirtiliyor, ancak Heyetin, aratrmay Kk Asyaya yaygnlatrmamas konusunda biraz aknlk var, oysa Yakn Dou meselesi ile ilgili uzmanlar; Kk Asya mandasnn olduka basit ve ekonomik adan daha iyi olacan kabul ediyorlar.2 Chicago Tribune Gazetesi de, General Harbordun, Ermenistana gitmek zere, stanbuldan ayrldn haber olarak veriyor ve Gen. J. Harbord, ABDnin mandaterlik konusundaki prensiplerine iten inanyor3 yorumunu yaptktan baka Generalin u szlerine yer veriyordu: Bar Konferansna kadar manda fikrini duymamtm ve Amerikann, Trkiyeyi mandas altna almas

954

hakknda, ne stanbul, ne de Ermenistan iin iyice inceleme yapmadan hibir fikir ileri srmeyeceim.4 szlerine okuyucularna duyuruyordu. Dou Anadoluda ve Kafkaslarda incelemeler yaparak Yakn Doudan ayrlan General Harbord, Bakan Wilsona, Ermeni yanllarnn ve Ermenilerin, iddialarn dorulayacak bir rapor hazrlamamtr. Yola karken gerekten bir Ermenistan ve katliamlar greceimizi sanmtk5 diyen Harbord Heyeti, blgede hibir zaman ve hibir ekilde Ermeni ounluunun olmadna tank olmu ve Heyet, incelemeleri sonunda, Trklerle Ermenilerin d etkiler olmadan, yzyllarca bir arada, bar ve gvenlik iinde yaam olduklarna inanmt. Ayrca, Trklerin, Ermenilere kar herhangi bir ekilde soykrm hazrlnda bulunmadklarn da grmt. Tam tersine, snr blgesindeki Trklere snr amamalar iin ok sk emirler verilmi olup, buna karn, isteyen Ermenilerin, Trk Ermenisi olduklarn kantlamak art ile, Trkiyeye girilerinin serbest brakld anlalmt. Trkiyeye geri dnen Ermenilerin de hayatlarnn tehlikede olduunu dndrecek hibir olayla karlamamlard.6 General Harbordun Anadoludaki yapt seyahat nasl ABD basnna yanstlm ise, bu seyahatin Kafkaslar ksm da, ABD basnna yansmt.7 Basnda kan haberlerden, bu blge insanlarnn, Amerikallar Beklenen Kurtarclar8 olarak algladklar grlyordu ve hemen hemen hepsi bar istediklerini ve gl bir devletin mdahalesiyle byle bir barn mmkn olacan belirtmilerdi.9 General Harbordun Yakn Douya yapt bu gezi ve ngrlerinin deimesi basna; General Harbord, otuz subay ve sivil yelerin oluturduu bir komisyonla, askeri ve ekonomik durumu aratrmak iin Trkiyeye gitmesine ramen, artlarn zorlamasyla siyasi-politik konular grmezlikten gelemedi.10 eklinde yansmt. Harbord Heyetinin, hzl fakat geni bir sahay kapsayan turunu tamamlad ve raporunu hazrlad da basna yansmt. Heyetin, Milli Mcadele lideri ile grmek zere Sivasa geliini nemseyen Chicago Daily News, Paris kl 15 Ekim 1919 tarihli bir haberinde; Harbord Komisyonu hzl, fakat geni mparatorluk turunu henz tamamlad. Otomobillerle Anadolu hudutlarn, Erzurum yaknlarndaki huduttan, Rus Ermenistann, Tiflis ve Batumu dolaarak stanbula dndler. Bu gezi ok hzl olmutur, nk Senato, manda sorununu ele almadan nce; Heyetin, raporunu Washingtona ulatrmas gerekiyor. Heyet, sadece Diyarbakrda 5 saat, Harputta 4 saat ve Sivasta bir gn kald. Politik adan, Sivastaki bir gnlk kal btn gezinin en nemli yan11 diyordu. 25 Ekim tarihli yazda ise Harbord Heyeti ile ilgili u habere yer veriliyordu: Heyet, Ermenistanda baz kanunsuz durumlar hari, hibir tehlike olmakszn turunu tamamlad. Heyet, yollardan geerken baz atmalarla karlat, fakat herhangi bir tehlike geirmedi ve raporunu Perembe gn, seyahat ettikleri geminin Marsilyaya hareket etmesinden 10 dakika

955

nce tamamlad. Rapor, daktiloyla sk yazlm birok sayfadan oluuyor. Heyet grevlileri, Rapor, Frank L. Polka sunuluncaya kadar Raporu tartmayacaklar ve bu sunu bekletilmeksizin yaplacak. Muhtemelen de Rapor, Washingtona Bakana gnderilinceye kadar aklanmayacak. Bay Polka raporun verilmesiyle birlikte grevi resmen bitecek olan Harbord Heyeti gelecek hafta Brestten, Martha Washington gemisi ile yola kmaya niyetleniyor. Heyet grevlileri, Senato Komisyonu, Trkiye ve Ermenistana olan gezi ile ilgili bir aklama yapmadan nce davet edileceklerini umuyorlar.12 24 Ekimde yaynlanan Chicago Tribunede de Harbord ve beraberindekilerin stanbuldan Parise geldikleri belirtiliyor ve yle deniliyordu: Heyet Bakan Tmgeneral James G. Harbord, bugn Amerikan Delegasyonu Bakan Frank L. Polk ile ksa bir grme yapm, Ermenilerin durumu zerinde konumutur. General Harbord ve Heyet yeleri drt gn iinde, Amerikan Delegasyonuna sunulacak olan resmi raporun hazrlanmasyla meguller.13 Amerikan basnnda, Harbord Raporunun hazrland duyurulurken, te yanda, ABDnin Anadoluyu ve Ermenistan manda altna almay kabul edip-etmemesi hususunda Heyetin asker ve sivil yeleri arasnda fikir ayrl olduu da kamuoyuna duyuruluyordu.14 Bunun zerine sorular ynelten gazetecilere ise General Harbord fikirlerini aklamaktan kanm ve Amerikan Delegasyonu uygun grd takdirde, bu Raporun resmi makamlar tarafndan kamuoyuna aklanacan sylemekle yetinmiti,15 ancak basn bo durmuyor, Paristen donanma telsizi aracl ile New Yorka gnderilen haberde: leden sonra Parise varan Harbord Heyeti, Trkiye ile ilgili olarak Amerikan mandaterlii konusunda ihtilfl fikirlere sahip; Amerikann mandater olmasna, askeri otoriteler kar karken, btn sivil yeler oybirlii ile Trk mparatorluunun her yeri iin mandaya taraftar; herkes, Trkler, Ermeniler ve Osmanl mparatorluu iindeki dier topluluklar Amerikann manday kabul etmesini arzu ediyorlar. Askerler, bu iin fazla sayda muhtemelen eyrek milyon askeri gc gerektireceini ifade ediyorlar. Siviller ise, sorunun zellikle kltrel ve ekonomik tarafn aratryorlar ve Amerikan mandasnn Amerikan d ticareti iin byk yarar salayacana ve ayn zamanda mandann demokrasiyi yaymak iin Birleik Devletlere byk olanak salayacana inanyorlar. Heyet, Ermenistana -baz yasa d durumlar hari- gezisini vukuatsz tamamlad. Heyet, snr boyunca arpmalarla karlat, fakat tehlikeli olmad. Heyet, daktilo ile sk yazlm raporunu gemi Marsilyaya demir atmadan on dakika nce, dn leden sonra tamamlad. Muhtemelen Rapor Washingtona gnderilinceye kadar aklanmayacak. Harbord Heyeti grevini tamamlayana kadar Martha Washington gemisinde kalacak ve Brestten bu gemi ile Washingtona gidecek. Heyet, Senato D likiler Komitesi, Trkiye ve Ermenistana olan gezinin sonularn aklamadan nce, davet edileceklerini ummaktadrlar16 deniliyordu. te yandan, stanbul kl Associated Pressin bir haberinde de, blgede varlklarn srdrme niyetinde olan gler var olduka, Heyet yelerinin ounun, Ermenistan ve Trkiye mandasna kar olduu syleniyor, ancak ABDnin

956

Yakn

Douda gardiyanlk

stlenmesi

halinde,

Mttefiklerin

de sregelen

politikalarndan

vazgeecekleri vurgulanyordu.17 Bu yorumun devamnda ise, Harbord Heyeti yelerinin ounluunun, ABDnin bu artlarda ne Ermenistan, ne de Trkiyenin mandasn kabul etmesini tavsiye etmedikleri, ancak Avrupal glerin blgeden tamam ile ekilmeyi kabul etmesinden sonra, Birleik Devletlerin byle bir manday kabul etmesinin sz konusu olabilecei18 belirtiliyordu ve Harbord Manda Hususunda Sessiz19 bal altnda, Heyetin Bakan Tugeneral James Harbordun konuyla ilgili hibir beyanda bulunmad ifade edilmiti. Bu aklamalara ramen, belki de daha ok duygusal nedenlerle heyet yeleri, yardma muhta insanlara kar bir grev olarak niteledikleri Ermeni meselesinin; Amerikann, Ermenistan mandasn kabul etmesi ile zleceini belirtmilerdi. Ekim aynn ikinci yarsna gelindiinde ise, Amerikan basnnda, gerek Harbord Heyetinin, ABD mandas konusundaki farkl fikirlerine ve genellikle de Ermeni mandas konusundaki olumsuz grlerine yer verilirken, bir yandan da, ABDnin yalnz ve yalnz Ermeni mandasn almas ihtimaline kar, aleyhte yaynlar yaplyordu.20 ayet, Amerika, mandater olmak zorunda kalrsa, denetim sahasnn Batum, Bak ve dier petrol yreleri de dahil olmak zere btn Kafkasya blgesini kapsamas gerektii ileri srlyordu,21 yoksa sadece Ermenistan iin bir mandann, hele de Trkiyede bir Ermenistan Hkmetinin tekilinin22 hi dnlemeyecei basnda vurgulanyordu. ABDnin nerede ise izofrenik bir tavr iine dt bu sralarda, 30 Ekimde yaynlanan Chicago Daily Newsteki haberde de, General Harbordun, Ermenistan mandasna kar bir rapor verdii, ancak Trkiyenin manda konusuna da kaytsz23 kald yazlyordu. Yine, ayn dorultuda The New York Timesda Heyet, Ermeni mandasna kar kyor24 deniliyor ve yaznn alt balnda ise Harbordun Meslektalarndan ou Amerikann inin Memleketlerinde Olduunu Dnyorlar-Baz Siviller Fikir Ayrlna Dmler25 bal altnda, Harbord Heyetinin uzun seyahatinden bahisle henz Bakan Wilsona ve ABD Kongresine getirilmemi olan rapor zerine yorum yaplyordu; Yakn Douda yedi haftalk bir aratrma yapan Harbord Heyeti yelerinin ounun tavsiyesi; Birleik Devletlerin, Ermenistan ve Trkiye adna bir manday reddetmesi gerektii, nk Amerikann grevinin kendi corafi sahasnda olduu yolundayd, ancak heyetin baz yeleri, mandann en azndan Ermenistan adna, ABDnin bir grevi olduunu; nk ncelikle Avrupann huzuru, sonra da blgenin ihmalkrlktan, fakirlikten ve rki n yargdan kendini kurtaramayan yardma muhta insanlar iin bir grev olduunu ileri sryorlard. ounluk, ABDnin mandaterlii kabul etmesinin uygun olmayacan ve eer kabul edilirse de Amerikann, Yakn Doudaki insanlar eitmek ve onlarn refahn ykseltmek iin uzun dnemli bir abann iine girmesi gerekecei vurgulanyordu. Geri, birileri en ideal zmn grevi, buradaki milletlerin dnda birine vermek olduunu sylyordu ve bunlara gre bu milletler, tarafsz bir dost ve medeni llere gre kendilerini organize etmeye en uygun Amerikay gryorlard. Ama tartmann te tarafnda ise eer Amerika, sadece Ermenistan adna mandaterlik kabul etmek zorunda kalacak olursa, Birleik Devletler Avrupa meselelerine dahil olacakt, ne var ki blgede Ermeni nfusu az olduu gibi, arazileri de yeterince byk deildi. Evet, Yakn Douda Amerikan demokrasisine ihtiya vard, ancak Osmanl meselesi Avrupaya, Pasifik meselesi ise Amerikaya ait olmal idi.26 Ardndan da yle bir soru yneltiliyordu; Ermenistann bizim karlarmzdaki yeri ne olacak? -Kukusuz u

957

anda Pasifik ve indeki karlarmz, Anadoludaki veya Ermenistandaki karlarmzdan dikkate deer lde nemlidir. The New York Timesdaki 24 Ekim tarihli haberde, Harbord Heyetinin Yakn Douya gnderilme amacnn, ABDnin Ermenistanda stlenecei grevi gzlemlemek olduu vurgulanyordu, ancak stanbula dnen Heyetin, Trklere Ermenistandaki hibir eye ilgi duymuyoruz27 dedikleri yazlmt, nk Trkler aleyhindeki gelimelere ve her eye ramen ABDnin, Ermenistan mandaterliini kabul edip etmemesinin hl Trklerin elinde olduunu bilerek deerlendirmek28 gerekecekti. Bir baka gr ise Ermenistana mandater olacak gcn, ran, Trkiye ve Rusya snrlarn da tutmas gerekecei, mandann Dou Anadolu ile snrlandrlmayp, Trkiyenin tmn kapsamas zorunluluu idi.29 Meseleye, Trkler tarafndan bakldnda ise, Dou Anadoluyu da kapsayacak bir Ermenistan adna mandadan sz etmenin, protestoya sebep olaca ahsi mektuplarda da yer bulmutu.30 Ayrca, Yakn Douda ABDnin almas dnlen manda konusunda, fikirler ylesine karkt ki, bu sorgulanyordu: u anda en ok ilgilendiimiz konu manda sorunudur. Trkiyedeki her Amerikal, Birleik Devletlerin, bir btn olarak Osmanl mparatorluu mandasn almas gerektiini dnmektedir, ancak Trklerin hepsi, Ermenilerden nefret ediyorlar ve mmkn olduu kadar onlarla ok az ey yapmak istiyorlar ve yine ancak hr Ermenistan adna Dou Anadolu dahil mandadan herhangi bir ekilde sz etmek de youn protestoya sebep olacaktr. Eer on dakikan varsa, otur ve manda asndan Amerikadaki hissiyatn ne olduuna ilikin bana telgraf ek. Halk bunu istiyor mu? stemiyor mu?31 Dileri Bakan Robert Lansinge gnderilen bir raporda ise, Soruturma yapmak iin Dou Anadoluya gnderilen Amerikal grevlilerin, burada Ermeni devletinin kurulmasnn mmkn olmadn, nk orada Ermenilerin bulunmadn syleyen32 korkun diye nitelenen raporlar gnderdikleri yazlmt. Yine Ruslarla beraber savaan Ermenilerin tahrip ettii Trk yerleim yerlerinin dt korkun durumdan da bahsediliyordu.33 Duygularn kart gibi, zm yollarnn da kart bu ortamda her eyin zerine kan gr; Amerikann garantisi, Trklerle Ermeniler arasndaki dmanlk duygularn yattracak gte idi.34 Trklerin de, Ermenilerin de bir ksm ayet Amerika tm bu blge adna mandater olacaksa bu iyi bir ey olacakt,35 oysa Dou Anadoludan bir pay kopararak, Ermeniler iin oluturulacak bir Ermeni devleti ve burada ABDnin mandater olmas zordu, nk Trklerin ounlukta olmas bir yana, farkl rk ve inanca mensup insanlar bu topraklara tuz ve biber gibi dalmlard. Uzmanlara gre, eitli rklarn mparatorluk dahilinde dank bir halde bulunmas, byk bir gl ortaya karmakta idi; eer tilaf Devletleri bir blgeyi seip, oraya Ermenistan adn verirlerse, o zaman btn Ermenilerin de oraya gitmesi gerekecekti, ayn ey Rumlar ve Trkler iin de geerli idi. Byle bir zm nermek kolayd, ancak bunun tamamen gerekletirilmesi mmkn deildi, nk Trkiyede bulunan bu farkl rklara mensup insanlar byk lde birbirlerine baml idi. Ekonomik yap rklarn ayrlmasn imkansz klacakt; Trkler ziraatla urayorlard, tccar ve iadam olan Ermeni ve Rumlarn ise ehirdeki ileri brakp ziraatla uraabileceklerini dnmek imkanszd. zetlemek gerekirse; Avrupann ve %90 Rus rejiminin

958

sorumlu olduu diplomatik entrikalarn var olmad 50 yl ncesine kadar, mparatorluk dahilinde eitli rklar bir arada ve mutlu bir ekilde yayorlard. Trkiyede, Mslmanlar kadar Ermeni Sadrazamlar da vard. Eer diplomatik entrikalar izin verirse, Trkiyedeki rklar tekrar bir arada bar iinde yaayabilirlerdi. karc lkelerin, Trkiyedeki farkl din ve rka mensup insanlar birbirine vurdurma abalar devam ettii srece, isterse bir dzine manda kurulsun, yine de bir dzen salanmas mmkn deil idi. Bu yzden mparatorluun paralanmas imknszd ve deiik rk ve inanca mensup bu insanlar bir arada yaamak zorunda idi. Ayrca Trkiyede her eyalette Mslmanlar ounlukta idi ve Anadoludaki 10 milyonluk Mslman nfusun 6 milyonu saf Trk olup, buna kar 3 milyon gayrimslim vard. Dolays ile, bar yaplaca zaman bu Mslman nfusun istekleri gz ard edilemezdi. Geri birok kii, Trk sorununu tartmaya balarken, mparatorluktaki Trk unsurunun artk nemli olmadn dnyor ise de Trkler burada ve Mttefiklerin yapt istatistiklere gre de ounlukta idiler; Onlara yoklarm gibi davranlamaz idi.36 Yakn Douya gelen birok gzlemci, Amerikann Yakn Douda manda kabul edecekse, Osmanl Devletini de mandas altna almasnn, blgeye huzur ve skun getireceini yazyordu. Dr. Caleb Frank Gates de bunlardan biriydi.37 Dr. Gates, Dou Anadoluyu kapsayan bamsz bir Ermeni Devletinin kurulmasnn politik ve ekonomik temelde kabul edilemez olduu konusunda uyarda bulunuyordu. Gatese gre; byle bir zm zerinde konumak Trkleri tahrik edecek ve Ermenileri tehlikeye atacakt. Oysa en iyi zm, u anda, kendi kendisini ynetemeyecek btn dini ve rki unsurlar kalkndrmak idi. mparatorluun bir btn olarak, Amerikan idaresine verilmesi ile Ermeniler gvenle geri dnebilecekler ve Dou vilayetlerine yeterli sayda Ermeni yerletirdikten sonra, Ermenilere bir nevi yurt-lke idaresi verilebilirdi.38 Dr. Gates, Paris Sulh Konferansna verdii raporda, Yakn Dounun sorunlarnn uluslararas sorunlar olduunu ve Ermeni sorunu halledilirken, Trkiye sorununu grmezden gelmenin dnya barn tehdit edeceini ve gelecekte savalara yol aabileceini sylyordu. Gates, ABDnin manda konusundaki kararn bir an nce vermesini ngrmekte ve hr bir Ermenistan ile sorunu yattrmak ve Trkleri de kendi kendilerini idare etmeleri iin serbest brakmann hata olacan ve bu karara varmadaki gecikmenin de karar vermeyi gletireceini; nk Trklerin, kabul edilemeyecek bir bar antlamasn zorla kabul ettirecek herhangi bir teebbse kar, milli birlie ynelik propagandalar yapmaya baladklarn bildirmiti.39 Dr. Gates, Ermenilerin iki byk hata yaptklarn sylemekten de kanmyordu: ki hata yapld, birincisi Ermeni askerlerini Kilikyaya getirmekle vahim bir hata yapld. Dier bir hata da yle yapld; Milli Ermeni Delegasyonunun Pariste, Ermenilerin taleplerini gsteren bir kitapk ortaya koymasyd. Bu kitapkta, Sivastan-rana, Grcistandan-Akdenize varan ve Trkiyenin yarsndan ounu kapsayan bir arazinin kendilerine ait olduunu iddia ediyorlard. Bu insanlara kar koymak iin kenetlenme yollar arayan Trkler, bu sama iddialar kendi yararlarna kullanmakta ise yava deillerdi. Kk Asyadaki Trk halk, zgr bir Ermenistan yaratmak iin yaplacak herhangi bir teebbse kar koymak iin, imdi her zamankinden daha ok kararl ve

959

Trkler, Ermeniler iin verilecek en ufak tavize kar bile muhalefet ruhu gstermeye hazrlar. Birok yerde, Trkler kontrolleri altnda kalacaklar Ermenilerin kendilerine hi merhamet gstermeyeceklerine inanmaktalar ve gelecek sefer bir Ermeni dahi brakmayacaklarn sylyorlar ve Ermenistan arazisinin belirlenmesi ile ilgili kararlara kar meydan okuyorlar. Btn bu koullar altnda tm ile Trk mparatorluunu kapsayacak adaletli bir ynetimin salanmas en aklc politika; okullar yapmal, ziraat, ticareti ve retimi gelitirerek, btn memleket iin refah salamal, nk refah milli honutsuzluun en iyi ilac olacaktr.40 Sonu olarak, Trklerin de, Hristiyanlarn da istedikleri ey, gl bir yabanc devlete duyduklar zlemdi. Gatese gre Trk halk, eer korkular hafifletilebilirse ve kendileri iin iyi bir hkmet garanti edilebilirse uzlamaya hazrd.41 Dr. Gates, bu grleri yznden, Ermeniler ve Ermeni yanllar tarafndan knana dursun42 1919 Mays aynda, bu grlerini, Amerikan Delegasyonuna sunmak zere Parise gitti ve daha sonra Amerikaya giderek, Trk aleyhtarln yattrmaya ve imparatorluun paralanmasnn lmcl bir hata olacana ABD kamuoyunu inandrmaya alt.43 Trkiyede bulunan baz grevliler de, Dr. Gates gibi dnyor ve Yakn Dou Meselesine Hakim Kii olarak nitelenen Dr. Gatesin fikirlerini destekliyorlard. Onlar da Ermenistann ve Anadolunun dahil olaca bir mandann, ABDye verilmesini uygun gryorlard.44 Nitekim blgede bulunan istihbaratlarn ahsi mektuplarna yansyanlara gre Yakn Doudaki Amerikallarn hemen hemen hepsi, paralanma olmadan Trkiyenin bir Amerikan mandas olmas taraftar idi. Bu duygu, Amerikan ticaret ve sanayi evrelerince de destekleniyordu.45 General Harbord da, ABD Dileri Bakanl yetkililerine verdii 16 Ekim 1919 tarihli raporunda Trk Milletinin paralanmaya kar, Osmanl mparatorluunun tamamna sahip bir manda idaresini tercih edeceinden phe etmemekte idi.46 General Harbord Heyetinden bir gzlemci ise, farkl rklarn toplumsal snflar ile yaptklar grmelerden sonra, una kani olduklarn sylyordu: Trkiyenin Avrupadaki topraklar, Trk ve Ermeni Anadolusu ve Transkafkasyann dahil olaca byk bir manda alan oluturmak yine bu uzmana gre, Ermeni halkn koruyabilmenin tek yolu bu idi; sorunlar ortadayken, Ermeni devleti zerinde mandater olmak iin giriimde bulunmak her tarafta iddetli snr savalarn balatacakt. Bu durum Yakn Douda yaayan tm farkl rklarn zm bekleyen problemi idi ki, ancak bu sorun, farkl ideal ve karlar olan halklarn gven duyabilecei tek kuvvetli ve tarafsz bir g tarafndan zmlenebilirdi. Buradaki halklar da, bu gcn ynetiminde gizli politik gdler olmakszn emin bir ekilde yaayabilirlerdi. Manda tek olmal idi ve bu artlar uygulayabilecek ve byle bir grevi stlenebilecek en tatmin edici devlet de Birleik Devletlerdi.47 Yakn Douyu bilen bir baka uzman Mark L. Bristol de, Amerikann Yakn Dou meseleleriyle yakndan ilgilenmesi gereini vurgularken, bunu dnya bar ile ilikilendiriyordu. ABDnin Yakn Doudan ekilmesinin son yzyln en byk hatas olacan iddia ediyordu.48 Biz, Amerikallar bu hataya nasl izin vereceiz bilmiyorum. Ben bamsz bir Ermenistana inanmyorum, ama hibir art dahilinde de eski Trk Hkmetinin yeniden kurulmasna izin verilmemesi gerektiine inanyorum. Amerika, Yakn Dounun

960

meseleleriyle yakndan ilgilenmelidir, nk dnya barnn salanmas buna baldr. Bristol, zm ise btn Trkiyeyi tek bir hkmet erevesinde organize etmekte gryordu, ancak bu eski Trk Hkmeti (Osmanl) olmamal idi, evrensel kaideleri olan bir yap olmal idi ve baka bir zm de yoktu.49 Nitekim, Yakn Douda snrl bir mandaterlie scak bakmayan yetkililer, snrlar geni tutulduunda Yakn Douda kalmakta bir saknca grmyorlard, ancak mttefiklerin, Ermeni sorununu paketleyip Amerikaya ihra etme istekleri karsnda, Bakan Wilson dahi eskisi kadar bu sorumluluu yklenmekte istekli grnmyordu, nk lkesine havale edilmek istenen bu maddi ve askeri klfeti semenlerinin veya Amerikan Kongresinin paylamayacan yava yava anlamt. ABDnin 1919daki d politikasna egemen olan duygu, Yakn Dou meselesine karma veya karmama gel-gitleri devam ederken New York Times bata olmak zere bir ksm gazeteler,50 Avrupallar, Irak ve Suriyeyi aldktan sonra, Ermenistan Amerikann stne atmakla suluyorlard. ngilizlerin, stanbul ve bamsz Ermenistan mandasn Amerikaya vermek istemesindeki ama, ABDyi Rusya ile ngiliz smrgeleri arasnda tampon yapmakt.51 ngilizler de, Amerikallar sulayarak, Amerikann manda meselesini pazarlk konusu yaptn, bunun da hoa gitmeyen bir durum yarattn, oysa kendi etkinlii altna girecek topraklarn az olmadn ileri sryorlard.52 Ayrca, Amerikann, Kafkaslardaki sorumluluunu stlenmemesi halinde, katliamlarn meydana gelecei ve bundan da Amerikann sorumlu tutulaca ngilizlerce ima ediliyordu,53 ancak ABD basn da kar taarruzdayd, 30 Ekim 1919 tarihli Chicago Daily News, ngilterenin karclna deinerek; Fransa ve ngiltere tarafndan Amerikaya nerilen stanbul ve bamsz Ermenistan mandas anlalan, Rusya ve Avrupal glerin arktaki varlklar arasnda muhtemel dmanla kar tampon grevi grmesine ynelik. Amerikallar, karc ngilizlerin Yakn-Doudaki tamponu olmak istemiyor.54 deniliyordu. Gerekten de blgenin haritasna bakldnda, Birleik Devletler bu mandalar kabul ederse; Mezopotamya, Msr ve Arabistandaki ngiliz hakimiyeti ile Rusya arasnda, bir tampon oluturacakt. Bu topraklardaki Amerikan mandas, ngilterenin sahip olduu Hindistana giden yollarn en iyi ekilde korunmasn salayacak; Svey Kanaln ve ran demiryolunu koruyacakt. ABDnin, stanbul ve anakkale Boazna sahip olmas ile ngiliz ve Franszlarn arktaki gleri ve mal varlklar, Balkanlardaki Alman saldrganlndan da korunacakt. ABD; Almanya veya Rusyann, ngiltere ile ABDyi ilgilendirmeyen bir anlamazlklar olmas durumunda dahi, savan ortasna doru ekilecekti, nk bu milletler ngiltereye bu noktada saldramayacana gre, karsnda ABDyi bulacakt. Yani, Hindistana giden yol ABD tarafndan korunmu olunacakt. Eer, ABD, Ermenistan mandasn alacak olursa, kanlmaz bir ekilde atmalara dahil olacakt, o zaman da, kendi onurunu ve dolays ile ngiliz maddi karlarn korumak iin mecburen savaa girecekti.55 Ermenistan mandasnn kabul edilip edilmeyecei Amerikada tartlrken, ngilterede, bir an nce igal altnda tuttuu Kafkaslardan ekilmeyi planlyordu.56 Aslnda, ngilizler Ermeni meselesinden syrlma srecini balatmlard, bunun iin de en uygun zaman aryorlard; Kafkaslardaki kal sreleri uzadka buradaki varlklarnn fiilen Ermenistan mandaterliine dneceini sezmekte gecikmemilerdi. Hele, ABD mandater olmay reddederse, ngilterenin bir

961

oldu bitti karsnda kalmas, iten bile deildi. Bundan sonra da, ngilterenin sorumluluktan kamas imkanszlaacakt. Belli ki, ngiltere, Rusyadaki i sava Boleviklerin kazanacan anlamt. Kafkaslardaki igallerini bir sre daha uzatmak, ngiliz askeri glerini, Kzl Ordu ile kar karya brakabilirdi ki; harbin sonunda Boleviklerden bir yenilgi almak ya da onlarla uzun srecek bir savaa srklenmek Londradaki hibir devlet adam tarafndan dnlemezdi. te yandan, gerek u idi ki, ngilizler, topu baz iktisadi imtiyazlar vererek ABDye atmak ve bu meseleden bir an nce kurtulmak istiyorlard. Washington ise, bu zme yanamyordu, nk Amerikann karlar ve blgeye gelmesi iin yeterli sebepleri henz ortada yoktu. ABDnin niin blgeye gelecei ve ne kazanaca ise basnda tartlyordu. ngilterenin petrol peinde olduu bir dnemde, ABDnin hr bir Ermenistan iin manda almas Amerikaya ne kar salayacakt? Bu soruluyordu. Nitekim Trkiyede grevli Lois E. Browne da 24 Ekim 1919da Mark L. Bristole gnderdii ahsi mektubunda bunu sorguluyor ve Yakn Doudaki genel hareketin amac anlalm gzkyor; petroln ele geirilmesi iin politik entrikalar. Avrupal emsalleri gibi Amerikan Senatosunun, bu sorunla ilgili tutumu da farkl deildi. Senatr Borahn ifadesi ile Bizden, Ermenistana sahip olmamz istiyorlar. yle mi? Olabilir, nk burada hi petrol yok57 diyerek kimin, neyin peinde olduu akla kavuuyordu.58 Ermeni meselesinde, ABD Dileri grevlilerinin daha saduyulu davrandn ve adeta d politikann izilmesinde Bakan Wilsonun romantizmine ve Ermeni lobilerinin hrsna kar daha gereki ve faydac bir tutum sergilediklerini gryoruz. Bunu da Trklere sempati besledikleri veya Milli Mcadeleyi prensip olarak destekledikleri iin deil, Amerikann ak kap siyasetinin Yakn Douya almasn ve Trkiyeyi de iine almasn arzuladklar iin yapyorlard. Bu balamda iyi niyetine muhta olduklar Trkleri gcendirmek istemiyorlard. kinci, belki de daha nemli olarak, ABD Dileri Bakanl, Bakan Wilsondan daha shhatli bilgi kaynaklarna sahipti ve btn veriler, Ermenistan mandasnda srar edildii takdirde ABDnin tehlikeli alanlara gireceine iaret ediyordu. Dilerinin Trkiye hakkndaki en doru bilgi kayna, olaylar yakndan izleyen Amerikan Yksek Komiseri Bristol ve ona Anadoludan bilgi aktaran L.E. Browne gibi ahsiyetlerdi. L. E. Browne, en ok Mttefiklerin bu yreyi aralarnda paylap, blme planlarn hazmedemiyor ve Amerikan ynetimine, Avrupann agzllnn59 nne geilmesini tavsiye ediyordu: ABD ge kalmamal idi ve bu blgedeki insanlar kendi topraklar iin umutsuzca, bir lgnlkla ayaklanmadan nce, Amerika btn arl ile Mttefiklerin gizli planlarnn karsna dikilmeli idi. Blgede entrikalarn dnmedii zamanlarda Trkler, kendi hallerinde insani nitelikleri yerinde, drst ve doru bir millet iken Rum ve Ermeni propagandalar ile, Trklerin bu nitelikleri karanlklara boulmu ve Trkleri insanlktan btnyle uzak, herhangi bir deere bal olmayan bir milletmi gibi gstererek mthi bir amaca ynelinmitir.60 Ermeni katliamlarna ilikin ABDye ulaan haberlerin, politik amalarla son derece bytldn de itiraf eden Bristol, Dou Anadoluya ilikin Ermeni projelerini de Trkiyeyi yama etmek iin Mttefiklerin bir plan61 olarak kabul ediyordu. Aralk aynda yazd bir mektupta,

962

bamsz Ermenistan kurulmasna iddetle kar kyor ve New Yorkun talyan blgesinde bir talyan Devleti kurmakla, Trkiyede bir Ermenistan kurmak istemek arasnda bir fark yok diyordu. Bristole gre, Amerikaya den grev, Ermeni iddialar arkasndaki gerekleri grerek ve Trkiyenin Mttefikler arasnda paylalmasna kar karak, lkedeki Trk varlna dokunulmakszn Trkiyeyi tek bir manda altna almakt.62 te yandan, btn Trkiyeyi iine alacak ekilde, Yakn Douda bir Amerikan mandasnn tesis edilmesinin bile ne denli maddi ve askeri imkana mal olacan bilen Amerikan Dileri Bakanl, Ermenistan projesinden de en ksa zamanda dnlmesinin en yerinde siyaset olacana inanyordu. Nitekim, Dilerinin bu kayglar, Kongre yelerince de paylalacak ve Bakan Wilsonun projeleri veto edilecekti.63 Amerikal Yetkililere ve Uzmanlara Gre A.B.Dnin Mandater Olmasn Engelleyen Nedenler Birinci Dnya Savann sonunda birok Ermeni, onlarn bamszln salayacak ve haklarn geri verecek hareketin ba olarak Amerikay gryorlard. Bu dnce, Amerikan halknn sempatisinden ve ABD Kongresindeki baz temsilcilerin desteinden ve Wilsonun, Ermenistan korumann medeni dnyann kutsal bir grevi olduuna dair fikirlerinden kaynaklanyordu. Gerekte, Wilson Prensiplerinin on ikinci maddesinde, bamszlklar salanaca vaat edilen milletlerin banda Ermeniler geliyordu.64 Burada, ABDnin, Ermenistan mandaterlii fikrine nasl altrld sorusuna verilecek cevap ise, Amerikann misyoner faaliyetleri idi. Kstl siyasal, fakat giderek younlaan iktisad ilikilerin tesinde ABDyi, Yakn Douya ve zellikle Osmanl topraklarna balayan en nemli etken, Amerikan Misyoner Tekilatnn (American Board of Commissioners for Foreign Missions) bu lkede oluturduu okul, hastane ve dinsel kurumlar a idi. Birinci Dnya Sava sonrasna kadar Amerikal misyonerlerin Osmanl topraklarndaki faaliyetleri ve bu gayretlere devletin destei -aznlklar arasnda milliyeti fikirlerin uyandrlmas dnda- kltrel dzeyde kalmsa da bar grmelerinin balamas ile gl bir drt kazanm ve Washingtonun d politikasn etkilemeye kadar gtrlmt.65 yle ki, Avrupadaki alagelmi anlayn aksine, Amerikada devlet, emperyalist amalar iin misyonerleri kullanacak yerde, Amerikan Protestanlar, Yakn Doudaki emelleri iin, ABD Hkmetini seferber etmeye, onun nfuz ve gcnden yararlanmaya almlard.66 Sava kazanlm, ancak aznlklarn hrriyetlerine kavuma sreci tamamlanmamt. Ermeni sempatizanlar, Bakan Wilsona bask yaparak, bunu artk sonulandrmasn bekliyorlard. Amerikal misyonerler ve dini evreler Wilsonun ahsnda kendilerine ok yakn bir mttefik bulduklarna eminlerdi ve bu ereve iinde deerlendirildiinde Wilsonun; Rumlara, Ermenilere zaaf doal karlanmal idi, nk BakanWilsonun bu konuda dayand bilgi merkezleri, American Board, eski stanbul Bykelisi Henry Morgenthau67 ve Anadoluda Ermeni sempatizan misyonerlerin raporlar idi.68 Bakan Wilson Parise varmadan nce, Mttefiklere Ermenilere ilikin tezlerini benimsetmesi iin yardmc olacak lobiler, Wilsonun varndan daha nce Pariste yerlerini almlard. Ermenilerin,

963

says bir dzineye varan bask gruplar iinde, en gls misyonerlerin giriimiyle vcuda getirilen Ermenistann Bamszl iin Amerikan Komitesi (American Committee the Independence of Armenia) idi.69 Bu rgtn nderi ABDnin eski Almanya Bykelilerinden James W. Gerardd, yardmcs ve sekreteri ise Vahan Cardashiand.70 Yine, James Levi Bartonun gayretleri ile Onun bakanlnda kurulan baka bir lobi de, ilk ad Amerika Ermenistan ve Suriye Yardm Dernei olan Amerikan Yakn Dou Yardm Dernei (American Committee for Relief in the Near East) idi. Bir dier kurulu da Ermenistan-Amerikan Dernei idi.71 7 Mart 1919da Bakan Wilsonun danmanlarndan Albay House, Lloyd George ve Clemencauya, Amerikann Boazlar, stanbul ve Ermenistan mandaterliini alabileceini, bununla beraber Anadolunun tm zerinde genel bir denetimi de yklenebileceini sylemiti, ancak Wilson, Paris Bar Konferansnda Ermenistan mandas meselesinde kesin bir sz veremedii gibi, Amerikan kamuoyunun genelde buna hevesli olmadn sylemek zorunda kalmt.72 Ayrca gerek Wilson, gerekse ABD Dileri Bakan Lansing, mandaterlik konusunda taahhtte bulunmann, Amerikan Kongresinin, Milletler Cemiyetinin kurulmasn da kapsayan Alman Barn onaylamasndan nce yaplmasnn zamansz olacana inanyorlard.73 Her ne kadar, Paris Bar Konferansnda, Ermeniler ve Ermeni yanls topluluklara, manda konusunda bask yapmalar tavsiye edilmise de, mandater devletin; sadece Ermenistan iin mi, yoksa Anadolu, Ermenistan ve stanbuldan oluacak bir federatif birlik iin mi veya btn Osmanl Devleti ile74 Transkafkasyay iine alan bir blge iin mi sorumluluk alaca konusunda fikirler karkt. Bu srada, Ermeniler bo durmuyor ve iddialarn, Paris Konferansnda duyurmaya alyorlard. Mttefiklerin, Ermenilerin temsilcisi olarak kabul ettii Bogos Nubar ve Erivandaki Ermeni lideri Avedis Aharonian, Pariste Ermenistann snrlarn tayin etmekle kalmyor75 Trkiyede ne kadar Ermeni kalmtr?76 sorusunu sorup, tehcir ve katliam iddialarn srdryorlard.77 Basn da, Ermenilerin isteklerini dile getiren haberleri yanstmaya devam ediyordu. Amerikan basn da L. Ententeden ald bir habere dayanarak, Ermenistan konusunda harekete geen pek ok Ermeninin, Mttefik glerin temsilcilerine dilekeler sunduklarn yazyordu.78 Yine, basn, Paris Bar Konferans, Birleik Devletlerden, Ermenistan Mandasn isteyecek mi? sorusuna, Ermenilerin u cevab verdiklerini belirtiyordu: Biz Ermeniler fazlas ile seviniriz, nk Birleik Devletlerin, Ermenistan ile scak bir ekilde ilgilendiinin farkndayz. Amerikann, memleketimizle ilgili olarak bir smr dncesi veya faydalanma arzusu yok. Ermenistan kendi hkmetine sahip ve hr olmal, ancak Ermeni halk kendi kendini ynetme tecrbesinden yoksun. Biz samimi olarak, Birleik Devletlerin lkemize gelmesini ve neyin nasl olduunu bize gstermesini mit ediyoruz.79 Bu haberin devamnda ise, Ermenistan Cumhuriyetinin bakenti Erivanda Bakan Alexsandre Khatisianla yaplan grme aktarlyordu. Buna gre A. Khatisian yle demiti:

964

Bakan Wilsona, Birleik Devletler Kongresine, inanlmayacak yardmlar ve en kalbi cmertlikleri ile bizi destekleyen Amerikan Halkna, lkemize gnderdikleri gda yardmlar iin teekkr etmek istiyoruz. Bu malzemeler yzlerce kiinin hayatn kurtard. Bar Konferans, Ermenistann snrlarn ve kaderini belirleyinceye kadar Trkiye, Rusya, ngiltere ve Amerikada yaayan btn Ermeniler, Byk Ermenistann oluumunda etkin rol oynamallar ve bunun iin almallar.80 Ermeniler ve Ermeni yanllar, basn da kullanarak, bir yandan byk ve hr Ermenistanda, Amerikan mandas isterken, dier yandan, ABD mandaterliini fiili bir durum haline getirmek iin, Ermeni katliam sylemlerine devam ediyorlard; Ermenilerin katliama uradklar kitlelere hl inandrlabilirse, o zaman Mttefikler, sava sululuu kavramn ileri srerek, Trkleri cezalandrp Ermeni isteklerini dnya kamuoyuna benimsetme imkan bulabilirlerdi.81 Muhtemelen, Ermeni olan bir ahsa gre; yakn zamandaki sebeplerden ve daha ok tarihi kt ynetimden, korkun katliamlardan dolay Ermeniler, Trklere esir edilmeden; mttefik ve dost gler, Ermenistan, Suriye, Mezopotamya, Filistin ve Arabistann tm ile Trk mparatorluundan ayrlmasn salayacak nlemleri almal idi.82 Nitekim, Ermeniler, bu sylemde baarl olmulard ki, Bakan Wilson, Amiral Bristol vastas ile Damad Ferid Paaya verdii 21 Austos l9l9 tarihli notada; Ermenilerin, Trkler veya dier Mslmanlar tarafndan Kafkasyada veya baka yerlerde ldrlmesine mani olunmad taktirde, Osmanl mparatorluunun Trklerin oturduu ksmlar iin bar prensiplerinin on ikinci maddesiyle vaat olunan istikllin geri alnaca gibi, bu husus, Osmanl mparatorluunun bsbtn dalmasna ve bar artlarnn Trkler aleyhine sonulanmasna sebep olabilir diyordu.83 Bu srada, Ermeniler ise ABD basnnda, Anadoluya dnme isteklerini, gndeme getiriyorlard. Bir rapora gre; Trklerin, Suriye ve Mezopotamya 1lerine att Ermeniler, Trk Ermenistanndaki eski evlerine gitmek zere yavaa yola koyulmular. Bugn Trk Ermenistannda Ermeni nfusu hemen hemen hi yok; muhtemelen, bir milyon kadar kii Badat, Suriye ve Filistin blgesinde, yarm milyon kadar kii de Kafkaslarda yayor. Ermeniler, ge de olsa Trk Ermenistanna dnmek iin sabrszlanyorlar. Paris Konferans, Ermenilerin kaderini deitirmek iin bir manda gc atamak zere karar vermeye hazr.84 deniliyordu. Bakan Wilsonun, Trk Hkmetine verdii nota, yle aknlk yaratmt ki nitekim Amerikan basn da, bunun farknda olarak, Wilsonun yanltldn ileri sryordu. 24 Ekimde Chicago Daily Newsde kan haberde Wilsonun Tehdidi Trkiyeyi artt-Hkmet, Mtarekeden Bu Yana Hibir Osmanl Ermenisinin ldrlmediini Sylyor85 bal altnda u bilgilere yer veriliyordu. Trk Hkmeti, Bakan Wilsonun, stanbuldaki Amerikan Yksek Komiseri aracl ile Trk yetkililerine gnderdii mesajdan dolay hayrete dt. Bu mesajdaki tehdit Trkleri alarma geirdi, nk Trkler, Osmanl topraklarnn btnlnn salanmas ve toplumlarn kendi kaderlerini kendilerinin belirlemesi koulunun, Wilson Prensipleri temeline bal olduunu biliyorlar. Damat Ferit

965

Paa bakanlndaki Trk Hkmeti, bu notaya nazike u cevab verdi: Bakan, aka yanl bilgilendirilmi nk Mtareke baladndan bu yana Trk mparatorluu snrlarnda hibir Ermeni ldrlmemitir, aksine hkmetin yaralar sarmak ve Ermenilere yardm datm yapan Amerikan Yardm Komitesine yardmc olmak iin her trl abay gsterdiini belirtmiti. Mttefiklerin, diplomatik ajanlar da bu notaya armlard, nk Mtarekenin yrrle girmesinden bu yana hibir Ermeni ldrlmemiti. yle anlalyordu ki bu nota, Paristeki Amerikan Delegasyonuna danlmakszn gnderilmiti. Bakan Wilsonun gndermek zorunda kald bu tehdit dolu mesajn arkasndaki iki sebepten birincisi; uadaki 400 Ermeninin lmnn bu corafyay bilmeyenlerce Trkiye snrlar iinde olduunun sanlmas, ikincisi de Ermeni yanls lobilerin bilinli olarak olay arptmas olabilir. Bakan Wilson da buna alet olmutu veya gerei byle grmek istiyordu, oysa Amerika unu renmeliydi; Mustafa Kemal Paa liderliindeki Milliyeti Hareket, Trkiyede kalan Ermenilere kar her trl iddeti nlemek kararnda idi, dahas Mustafa Kemal Paa Ermenilere mmkn olduu kadar yeniden yerlemeleri iin sz vermiti.86 Nitekim baka basn kurulular da, ngiliz ve Franszlarn dahil olduu Ermeni iddialarndan sz ediyor, sz etmekle kalmayp bu iddialarn abartld zerinde duruyordu.87 Basnda kan bu haberler arasnda, Trklerin grlerine de yer veriliyordu: Birisi Ermeni soykrmn aadaki gibi anlatt: Ermeniler ve Rumlar 700 yldr Osmanl uyruudurlar. Kolomb, Amerikay kefetmeden 300 yl daha nce bunlar Osmanl uyruuna girmilerdir. Amerikadaki Kzlderililer ve Zenciler veya herhangi bir yabanc rkn Amerikaya olan ballk borcundan, 300 yldan daha fazla, bunlarn Osmanl mparatorluuna ballk borlar vardr. Farz edelim ki, Bat kysnda Japonlar ile olan byk sava esnasnda, Zencilerin veya Kzlderililerin isyan ve Almanyann yardm giriimleri ile sava Japonlar kazansn, Amerikallar ne yapacaklard? kesinlikle kan dklecekti. Ermeniler ve Rumlar 700 yldr Osmanl mparatorluunun uyruu olduklar halde, bu sava srasnda hain oldular ve Rusyaya satldlar. n cephelere yerletirildiler ve burada en byk tahribat yaptlar. Biz onlar i kesimlere gndermeye mecbur kaldk. Binlercesi yollarda ld, binlercesi de kzgnlk, kuku ve korku arasnda bocalayan Mslman askerler (Krt airetleri) tarafndan 1drld. Almanya ile olan anlamazlk esnasnda, Birleik Devletlere kar kan, Bat sahilindeki bir milyon Japona askerleriniz ne yapmlard?88 sorusu soruluyor ve Trkiyenin hakll vurgulanmak isteniyordu. Ayrca, Halide Edipin Amerikan halkna yazd mektuba da yer veren ABD basn, Ermeniler kadar Trklerin de ezildiini, kamuoylarna duyuruyordu. Amerikan basnnda yer alan bu mektupta ise u grlere yer veriliyordu: Amerika ve Avrupada fkeye sebep olan, Ermeni tehciri gerektir, ancak Trkiyeye katliama uram Ermenileri kurtarmak ve onlara yardm etmek amac ile gelenler, ayn sayda katliama uram ve yerlerinden edilmi, sefalet ekmi Trk insann da grdler. Yardmlar Ermenilere yaplrken, binlerce Trk erkei, kadn ve ocuu ayn blgelerde sefalet iinde, alk ekmekte ve

966

1mekte idi. Batllar, alk ve mezalim altnda kvranan Ermeniler kadar, Trklerin de bebei ve kadn ile ezildiini, Trk trajedisinin de var olduunu Amerikaya syleyebilirler. Bu insanlk trajedisinde Trkler, Krtler, Ermeniler ve dierleri de sefalet ekmilerdir. Katliama uram Ermeni saysn tartmak istemiyorum, ama yaklak yarm milyon Mslman Trk ve Krt de, Ermeniler tarafndan katliama uramtr. Bu gerei, Amerikaya gidip gerekli yerlerde anlatacak ne para ne de adammz var. nanyorum ki, Amerikan insannn adalet anlay, dini n yarglarn ok daha tesindedir. Bir Amerikan heyeti, Dou Anadoluya gelip, Ermeni hadisesinin Trk tarafn inceleyecek olursa, yaklan pek ok Trk kylerini ve ka tane masum Trk insannn katledildii -eer ki Ermeni rehberleri ve danmanlar tarafndan bu heyetin etraf sarlmamsa- gereini grecektir. Gereklere ilikin belgeleri, sadece Trklerden deil, ayn zamanda -Rus snrlarnda kk kaznan Trklerle ilgili olanlar- Ruslardan da salanabilir. Bu acmaszca yaplan katliamlar Ruslar dahi tiksindirmitir.89 Nitekim, Bakdan yazlan 15 Temmuz 1919 tarihli raporda Yakn Douda grdm tipik durum90 diye sze balayan L.E. Browne, bu blgede dini temele dayal gibi grnen nefretin, aslnda onda dokuzunun ekonomik nedenlere, onda birinin de sadece dini faktrlere91 bal olduunu ifade ediyordu. Buna gre, farkl dini inanlar, bir zamanlar olan soykrmlarn sadece bir bahanesi, ama esas sebebi92 deildi ve dmanln temelinde ekonomik karlar93 yatyordu. Bu yaznn devamnda ise, Trklerle Ermenilerin yakn zamana kadar olan iyi ilikilerinden sz ediyordu: 600 yl boyunca ve 50 yl ncesine kadar Trkler ve Ermeniler birbirleriyle bar ve huzur ierisinde yaadlar. Hatta, Trklerden daha fazla, Ermeniler sadrazamlk makamna getirildi. Avrupal gler, ekonomik ve emperyalist amalarla entrikalar balattklarndan beri bu dostluk derin bir ekilde bozuldu. Kurnaz ve entrikac propagandaclar, rklar kar karya getirmek iin din faktrn kullandlar. Pratik olarak, Trklerle, Yahudiler arasndaki rki bir atmann, mmkn olmayacan anladlar ve Ermeniler ile bu oyuna giritiler. Ermeniler arasnda, milliyetilik ruhunun uyanmasn saladlar ve daha sonra da Mslmanl bir ara olarak kullanarak, Trkleri, uyanan Ermenilere saldrttlar.94 Habere gre TrklerinErmenilere, Ermenilerin-Trklere gaddarlnn znde tamamen Avrupal glerin ekonomik karlar yatyordu.95 Bundan baka, belki de bu konuda elimizdeki en nemli saylacak belge, Sivasta misyonerlik faaliyetlerinde bulunan ve Ermenilere yaknl ile tannan Mary L. Graffamn notlardr; O, Ermenilerin hakszla uradn ve Trklerin gaddarlk ve katliam yaptn belirttii anlarnda nasl olmusa, doru olan ifade etmekten kaamam ve sava esnasnda Trklerin de ok ac ektiini belirtmitir.96 Anadoluyu gezen birok ngiliz ve Amerikal yetkiliye gre de, Ermeniler, Dou Anadoludaki varlklarn demografik adan hayli iirdikleri97 gibi, ekseriya pek mbalaakrane mddealarda bulunduklar98 ifade edilmitir. Bir dier belge de ise, Ermeni iddialarnn gvenilirliini sarsacak u soru Bristola sorulmutur: Binba ekerciyann raporlarnn hatal m olduunu dnyorsunuz? yi bir gzlemci olarak dnlebilir mi?99 Nitekim, Amerikan Yardm Heyetlerinde grevli, Ermeni

967

memurlarn ve tercmanlarn Amerikallardan muavenet talep ederken katiyyen madur olan slamlarn mahal ve miktarlarn din ve cinsini sylemeyip heyeti kasden mahrum braktklar100 kamuoyuna yansmtr. Sonuta ABDnin Monreo Doktrininden giderek uzaklamas, Avrupal glerin karcl, Bakan Wilsonun duygusall Amerikada tartlrken ngiltere ve Fransa petrol, hammadde ve de piyasa elde etmek iin Afrikadaki eski Alman kolonileri dahil Yakn Dounun en zengin blgelerini alarak kendi kendilerini dllendireceklerdi. ABDye ise, verimsiz arazileri brakarak Amerikay kamuoyunun ve Bakan Wilsonun Ermeni romantizminden yararlanarak- mali ve askeri yk altna sokacaklard. Daha da ilgin olan, ABD ile savaa bile girmeyen Trklere dadlk yapma grevi de Amerikaya verilecekti. ABDnin yalan, entrika, kskanlk, batan karma diplomasisinin, Trk gizli faaliyetleri ve Rus Bolevizmi gibi konularla dolu olan Avrupa lamnda ne ii vard101 Amerikan Senatosunun, bu sorunla ilgili tutumunu anlamak bakmndan Senatr Borahn szleri ilginti: Neden kendi lkemize yatrm yapmak dururken, bize kr salamayacak ilere girielim. Monreo Doktrininden ayrlmayalm, manda bize pahalya mal olacak Bizden Ermenistana sahip olmamz istiyorlar. yle mi? Olabilir, nk orada hi petrol yok.102 Senatr Warren G. Hardingin de 11 Eylldeki demecinde buna benzer bir tema vard, Harding yardm gibi, gvenlik de nce lke dahilinde balar diyordu. Amerikan askerlerinin grevi Trk haremlerini korumak da deildi.103 En nemlisi, Anadoluda Mustafa Kemal Paa liderliinde Mttefiklere ve stanbul Hkmetine kar bir mcadele balam olmas idi. Mttefikler iin Anadoluda hakimiyet kurmak giderek gleiyordu, nk Milli Hareketin bir antlama imzalamak yerine, Mttefiklere sava ilan edebilecek gte olduu iyice anlalmt.104 Sonu almamza konu olan dnemde, dnya tarihi, yeni bir dnm noktasna girmiti. yle ki, bir yanda 20. yzyla -iinde bulunduumuz 21.yzyla da- damgasn vuracak gibi grnen ABDnin Yakn Dou meselelerine nce karma, sonra karmama politikas ve ngiltere, Fransa, Bolevizm ile uraan Rusyann tutumu, dier yanda dnyann en nemli enerji kaynaklarnn bulunduu Yakn Dou ve bu alanda varln srdren Osmanl mparatorluu ve tebaas arasnda ba gsteren -19. ve 20. yzyln ortaya kard- uluslama ve ulus devlet kurma araylar. Bu sralarda ABDde de, Trklerin barbarlna inanan ve bu n yarglarn Ermenilerin bamszl dncesinde somutlatran, Hristiyan Bat Uygarl anlaynn dna kamayanlar vard. Grnen u ki, ncelikle jeopolitik nemi ve zenginlii tartma gtrmez bu topraklarda kendi kendilerini idareden yoksun, zavall aresiz halklara ulusal kimlikleri dorultusunda devletlerini kazandrmak da uygarln bir gerei olarak kabul ediliyordu. Bununla birlikte Trklere ve hatta Milli

968

Mcadeleye kar sempati ile yaklaanlar da vard. Bu anlaylarn dnda ABDdeki i dnyasnn karlarn temsil eden ve bu karlar uzun vadeli ekonomik karlara dntrmek eilimindeki gler de vard. Bu gler, Trkiyenin veya Ermenistann manda altna alnmas ya da Trklerin Yakn Doudaki etkinliinin ortadan kaldrlmas ile deil, Yakn Douda ABDnin ekonomik politikas iin elverili ortamn yaratlmas ve srdrlmesi ile ilgiliydiler. Bu anlaylar sonucunda, I. Dnya Sava sonras yeni bir yaylma yntemi olarak sunulan mandacl, ABD, Mttefiklerinin nerdii biimi ile cazip bulmamsa da ABDnin, snrlar geni tutulduunda petrol alanlarn kapsayan bir mandaterlii hi de kolay ret edemeyecei aka grlyor. te yandan, Anadoluda balayan Milli Hareketin de anayasal rejimden yana ve Bolevizme kar olduunu ska tekrarlayp -dier Mttefikleri de fazlaca rencide etmeden- ABD ce tannma abas iine girdii anlalyor. Milli Mcadelenin hedefini ifade etmek asndan en dikkat ekici olan, M. Kemal Paann Eyll 1919 gibi erken bir tarihte, bir Amerikal yetkiliye Sivasta syledii; Bir gn gelecek biz, Yunanllar Egede denize dkeceiz! szleri idi. Bu szler milletin, azim ve kararn ortaya koymakta; Milli Mcadeleden yana, Milli bamszlk dorultusunda bir anlayn egemen olacan gstermekte idi. Sonunda, Tam Bamszlk lkesinden yana bir karar alnm ve Milli Mcadele bu karar dorultusunda balatlmtr. DPNOTLAR 1 Geri, bu basklarn nemli bir ksm Ermenistan zerinde bir ynetim mekanizmasnn

kurulmasna iaret ediyordu. 2 Chicago Daily News, Paul Scott Mowrerin Paristen yollad 25 Austos 1919 tarihli

haber. (Ancak, gazetenin yaynland tarih gazete sayfas zerinde yok.). 3 4 5 6 Chicago Tribune, 8 Eyll 1919. Chicago Tribune, 8 Eyll 1919. Chicago Tribune, 8 Eyll 1919. Maj. Gen. James, G. Harbord, Report of the American Military Mission to Armenia, July,

1928, s. 10-18; Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve Raporu, s. 143-145. 7 The New York Times 24 Ekim 1919 tarihli ve stanbul 16 Ekim Associated Press kl

haberinde, Harbord Heyetinden bahisle, blgedeki etelerin, tahribat yaptklar ve Harbord Heyetini dman olduklar zannedilerek tuttuklarn, ancak, Amerikal olduklarndan emin olunca serbest braktklarn ve Heyetin Amerikal olarak gezdikleri blgelerde herhangi bir sknt ile karlamadklar

969

haberi veriliyordu. Chicago Daily News, stanbuldan Associated Press kaynakl, 16 Ekim 1919 tarihli haber (Ancak gazetenin yaynland tarih orta sayfa olmas ve zerinde basld tarih olmamas nedeniyle hangi gne ait olduu anlalmyor.). 8 9 The New York Times, 24 Ekim 1919. Chicago Daily News (16 Ekim 1919 stanbul, Associated Press Kaynakl haber). The

Trans-Caucasian Post, 25 ubat 1919. 10 Chicago Daily News, Brownenn Paristen gnderdii 15 Ekim 1919 tarihli haber. (Ancak

gazetenin orta sayfas olmas ve zerinde tarih olmamas nedeniyle hangi gn Chicago Daily Newsta yaynlandn bilemiyoruz.). 11 Chicago Daily News, Brownenn Paristen gnderdii 15 Ekim 1919 tarihli haber. (Ancak

gazetenin orta sayfas olmas ve zerinde tarih olmamas nedeniyle hangi gn Chicago Daily Newta yaynlandn bilemiyoruz.). 12 Chicago Daily News, Brownenn Paristen gnderdii 25 Ekim 1919 tarihli haber. (Ancak

gazetenin orta sayfas olmas ve zerinde tarih olmamas nedeniyle hangi gn Chicago Daily Newsta yaynlandn bilemiyoruz.). 13 14 15 16 Chicago Tribune, 24 Ekim 1919. Chicago Tribune, 24 Ekim 1919; leri, 27 Ekim 1919. Chicago Tribune, 24 Ekim 1919. H. ns. Arch. (Browness papers): Bn: 1, FID: 14, No: 51 (Donanma telsizi, New York);

Chicago Daily News, (Brownenn Paristen 25 Ekim 1919 tarihli haberi). 17 Chicago Daily News, stanbuldan Associated Press Kaynakl 12 Ekim 1919 tarihli haber.

(Ancak gazetenin orta sayfas olmas ve zerinde tarih olmamas nedeniyle hangi gn yaynlandn bilemiyoruz.). 18 Chicago Daily News, stanbuldan Associated Press Kaynakl 12 Ekim 1919 tarihli haber.

(Ancak gazetenin orta sayfas olmas ve zerinde tarih olmamas nedeniyle hangi gn yaynlandn bilemiyoruz.). 19 Chicago Daily News, stanbuldan Associated Press Kaynakl 12 Ekim 1919 tarihli haber.

(Ancak gazetenin orta sayfas olmas ve zerinde tarih olmamas nedeniyle hangi gn yaynlandn bilemiyoruz.). 20 Morning Post 24 Ekim 1919. fham gazetesi, Amerikann Ermenistan mandasn kabul

etmediini Jurnal Doriyandan naklediyordu. Bkz. fham, 2 Kasm 1919; A.B.D.de, sadece Ermenistan

970

mandas iin hkmet-i mttehidenin vekalet kabul etmesine imkan ve ihtimal olmad kansnn doduu belirtiliyor. Bkz. Yenign, 30 Ekim 1919, leri 1 Kasm 1919. 21 22 Morning Post 24 Ekim 1919. Yenign, 30 Ekim 1919, leri 1 Kasm 1919. rade-i Milliyenin, Bir Ermeni Ziyafetinde General Harbord Ne Diyor? balkl haberinde,

Ermeni agadamard Gazetesinden bir alnt yaplyor. Buna gre; General Harbord bir Ermeni ziyafetinde ve dier nutkunda demitir ki, Madem ki Vilayet-i arkiye de Ermeni yoktur. Ermeni hkmeti tekil edilemez. Her ne olsa Trkiyede bir Ermenistan hkmeti tekili abes fikirdir Bkz. rade-i Milliye, 12 Ocak 1920. Nitekim, Harbord da, kesinlikle snr ayrmadan eer olacaksa tek manda neriyordu. Oysa, King Crane Komisyonunun nerisi ayr blgenin ayr eyalet gibi bir manda altnda toplanmasyd. Bkz. Seil Akgn, General Harbordu Anadolu Gezisi ve Raporu, s. 145. 23 Chicago Daily News, Brownenn Paristen gnderdii 30 Ekim 1919 tarihli haberi. (Ancak

gazetenin orta sayfas olmas ve zerinde tarih olmamas nedeniyle hangi gn yaynlandn bilemiyoruz.). 24 25 26 27 28 The New York Times, 23 Ekim 1919. The New York Times, 23 Ekim 1919. The New York Times, 23 Ekim 1919. The New York Times, 24 Ekim 1919. The New York Times, 24 Ekim 1919. Ermenistann bizim karlarmzdaki yeri ne

olacak? diye soruluyordu. Buna cevap olarak da, kukusuz, u anda Pasifik ve indeki karlarmz, Anadoludaki ve Ermenistandaki karlarmzdan dikkate deer lde nemlidir Bkz. The New York Times, 24 Ekim 1919. 29 General James Harbord, Report of the American Millitary Mission to America, s. 18-19;

Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve Raporu, s. 145-146. Alfred Rawlinson da, Erzurumdan ayrlp, stanbula gittiinde hazrlad iki raporda, Trk topraklarndan bazlar Ermenilere verilirse, uzun srecek ve etin bir sorun yaratlm olacan vurguluyor ve Ermeniler, yutamayacaklar bir lokma srdlar diyordu. Bkz. Alfred Rawlinson, Adventures in The Near East, New York, 1924, s. 233. 30 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 5 (Brownenn Paristen New Yorkta bulunan

Herbert Coreye 17 Ekim 1919 tarihli ahsi mektubu). 31 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 5 (Brownenn Paristen New Yorkta bulunan

Herbert Coreye 17 Ekim 1919 tarihli ahsi mektubu).

971

32

The National Arch. Record of the Department of State Relating to nternal Affairs of

Turkey, 1910-1929, Document no: 867. 00/977. 33 H. Inst Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 33 (Western Union aracl ile

gnderilen Brownenn raporu). Erivan Cumhuriyetinden Ermeniler tarafndan atlan binlerce Trkn mal ve mlkleri Ermenistan tarafndan haczedilmi, onlar yar plak ve a bir ekilde snr geiyorlar. Amerikan Yardm Komitesi, bu snr d edilen Mslmanlar tekrar yerletirmeli ve yardm etmeli Bkz. H. Inst Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 33 (Western Union aracl ile gnderilen Brownenin raporu). 34 H. Inst Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 33 (Western Union aracl ile

gnderilen Brownenn raporu). 35 36 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 3. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 20 C (Brownenn raporu), Chicago

Daily News, 11 Austos 1919. 37 Mine Erol (Smer) Robert Kolej Mdr Dr. Gatesin Paris Sulh Konferans Dolaysyla

Gnderdii bir Mektup Tarih Aratrmalar Dergisi, II, (Ankara 1964) Say 2-3den ayr basm s. 233236. Browne da Gatesten yle sz ediyor: Gates, Robert Kolejinin mdr, doktor C.F. Gates Bamsz Ermenistan sorunu ile ilgili nemli faktrleri incelemek gayesi ile Kk Asyada geenlerde geni bir gezi yapt. Doktor Gates, uzun yllar Trkiyede bulunmutur ve Yakn Doudaki en byk eitim kuruluunun bakan olarak o blgenin kaderini son eyrek asrdr etkilemi olan insanlarla ok yakn temaslarda bulunmutur. Bir Hristiyan kurumunun bakan olarak pek tabi ki Dr. Gates, Osmanl mparatorluundaki Hristiyan unsurlarn dileklerine kar sempati beslemektedir ve Trkiyenin blnmesi veya blnmemesi konusunda syleyecekleri son derece nemlidir. Chicago Daily News, 19 Eyll 1919. 38 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 21 (Brownenn stanbuldan 15 Mays

1919 tarihli raporu: Dr. Gatesin Paris Sulh Konferansna verdii rapor). 39 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 21 (Brownenn stanbuldan 15 Mays

1919 tarihli raporu: Dr. Gatesin Paris Sulh Konferansna verdii rapor). 40 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 21 (Brownenn stanbuldan 15 Mays

1919 tarihli raporu: Dr. Gatesin Paris Sulh Konferansna verdii rapor). Gatese gre, Ermeniler Trk egemenliinden kurtarlmal idi, nk Trkler tarafndan gsterilen insanlk d zalimlik ve barbarlk hi abartszd ve her ne ekilde olursa olsun Hristiyan nfus, Trklerin insafna terk edilemez idi.. 41 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 21 C (Brownenn stanbuldan 15

Mays 1919 tarihli raporu: Dr. Gatesin Paris Sulh Konferansna verdii rapor). Trkler, Trklerin hatal ynetil-

972

mesinden muzdariptirler ve Trk nfusunun byk bir ksm kendilerine adil davranacak ve eit ans verecek yabanc bir hkmeti olumlu karlayacaklardr. Kk Asyadaki hem Trklerin hem de Hristiyanlarn Amerikan Korumacl isteklerinin birlik ve btnlk ierisinde olmasndan hayrete dtm ve una inancm tam; Trkleri ikna etmek ve gergin duygular azaltmak iin byle bir korumacln ilan herhangi bir nlemden daha ok ie yarayacaktr. Birleik Devletlerin byle bir greve, dier devletlerden daha ok hazrlkl olmadnn farkndaym, fakat Amerikan korumacl iin duyulan bu gl ve evrensel istek gz ard edilmemesi gereken bir devdir. Bkz. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 21 C (Brownenn stanbuldan 15 Mays 1919 tarihli raporu: Dr. Gatesin Paris Sulh Konferansna verdii rapor). 42 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 21 C (Brownenn stanbuldan 15

Mays 1919 tarihli raporu: Dr. Gatesin Paris Sulh Konferansna verdii rapor). Dr. Gates, Trkleri savunmadn, sadece, Anadolunun yarsn kapsayan ar Ermeni taleplerinin olmasnn, yeni soykrmlara sebep olabileceine inandn sylemiti. Sadece, Amerikann btn mparatorluu korumas altna almas halinde, Ermenilerin, tespit edilmi bir blgede kendi kendilerini idare etmeye doru ilerleyebileceklerini belirtmiti. Bkz. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 21 C (Brownenn stanbuldan 15 Mays 1919 tarihli raporu: Dr. Gatesin Paris Sulh Konferansna verdii rapor). 43 Richard G. Hovannisian, The Republic of Armenia, c. II, Berkeley, 1982, s. 319, Halide

Edip de yle diyor: leri grn en byk belirtisini bu devirde Dr. Gates dile getiriyordu. Kendisi ok ateli bir Hristiyand ve Ermenilerin can dostuydu. Durumu incelemek iin Adanaya ve evresine giderek dolat dnd zaman Ermenistann bu kadar kk bir aznlkla Trkiyenin gneyinde kurulamayacan aka belirtti. Bkz. Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, st., 1979 s. 19. 44 Mustafa Kemal Paann maiyetinden Hsrev Bey (Gerede), On beinci Kolordu Erkn-

Harbi Miralay Kzm Beye (Dirik) yazd bir mektupta, Brownenn ahsi gr kaydyla Trkiye ve ran Azerbaycann birletirip bir devlet haline getirerek Erzurum ve Trabzonu da Ermenistana katarak bunlara Trkiye ile birlikte Ermenistan mstakil olmayp Amerikan mandas uygulanmasnn en muvafk hal aresi olduunu sylediini belirtmektedir. Bkz. Kzm Karabekir, stikll Harbimiz, st., 1998 s. 209. 45 Browne mektubun sonunda unlar yazyor: Trkiyenin mandas asndan Amerikan

halknn ne dnd hakknda bir fikrin varsa Onun aleyhinde veya lehinde olabilir bana telgrafla bildirmeni ve kendi fikrini de sylemeni istiyorum Bkz. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 20 (Browninin 17 Ekim 1919 tarihli, C. L. Callahana ahsi mektubu). 46 47 Mine Erol, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi, 1972 Giresun, s. 101. National Arch. Microcopy: 820, Paris Peace Conference, Document no: 184. 021/329.

973

48

National Arch. Record of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey

(1910-29), Document no: 867. 00/1047 (Bristolun 17 Kasm 1919 tarihli raporu). 49 National Arch. Record of the Department of State Relating to Internal Affairs of Turkey

(1910-29) Document no: 867. 00/1047 (Bristolun 17 Kasm 1919 tarihli raporu). 50 51 Yeni Gn, kdam, Peyam, Vakit 31 Ekim 1919; Alemdar, 24 Aralk 1919. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Bristoldan 6 Aralk 1919 tarihli, Pariste

bulunan Browne ahsi mektubu). 52 53 Near East, 25 Temmuz 1919. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 3 d (USA Donanma Radyo Basn, stanbul, 28

Austos 1919). 54 55 Chicago Daily News, 30 Ekim 1919. (L. E. Brownenn haberi). Chicago Daily News, 30 Ekim 1919. Corey de, Browne yazd mektupta mmkn olan

en ksa zamanda Avrupa ile irtibat kesip, btn sahip olduumuz yce deerleri, hrriyet fikirlerimizi hakim klmalyz. Onlarn hepsi cehenneme gidebilir. Bkz. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 5 (Herbert Coreyin 1 Kasm 1919 tarihli Parise Browne gnderdii ahsi mektubu). 56 Lloyd George, 13 Eyll 1919 yaynlad bir muhtrayla ngiliz ordusunun yreyi

boaltacan ilan etmiti. Ayrca ngilterenin Kafkaslardan syrlmak istei, 28 Austos 1919 tarihli A.B.D. Donanma Radyosunda ylece duyurulmutu: Paris-ngilizler ayn 15in de Kafkasyay terk etmeye baladlar. Yaklak bir ay ierisinde de Ermenileri korumalar gereken blgelerden ekileceklerdir. Yakn Dou Amerikan Yardm Komitesi Bakan David G. Arnoldun bugn bize dediine gre; Londrada sava kararghnda grme yapt Lord Poel, Amerikann iki veya ay ierisinde Ermenilere yardm amac ile asker gndereceine dair gvence vermedike ngiliz askerlerinin Ermenistanda kalmasnn imkansz olacan syledi. Bkz. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 3d (U.S Donanma Radyo haberi, 28 Austos 1919). rnein, Lloyd George 19 Austos 1919 tarihli ngiliz gazetelerinde km olan ve 29 Austos 1919 tarihli stanbul basnnda yer alm bulunan konumasnda, ngilterenin, Kafkasyada bulunan askeri gcnn senelik giderinin 30 milyon ngiliz liras tuttuunu belirterek bunun ngiltereye son derece ar bir mli yk getirdiine iaret ediyordu. Bkz. Vakit, 29 Austos 1919. Lloyd George, yapt dier bir aklamada dnyann en zengin memleketlerinden biri olan bu geni araziyi Trklerin elinden kurtardklarn belirterek Ermenistan brakp gitmelerini giderlerini ksmak zorunda kaldklarna balyor ve phesiz btn dnyann zabta vazifesini gremeyeceklerini ifade ediyordu. Bkz. Vakit, 30 Austos 1919. Bu szler dikkatle irdelenirse bu szlerin altnda ngilizlerin, Ermenistan zengin bir lke olarak grmedikleri fark edilir.

974

57

H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Brownenn 24 Ekim 1919 tarihli, Bristole

gnderdii ahsi mektubu). 58 A.B.D.nin, Ermenistan mandasn kabul etmemesini isteyen grler; neden kendi

lkemize yatrm yapmak dururken, bize kr salamayacak ilere girielim. Monreo Doktirininden ayrlmayalm, manda bize pahalya mal olacaktr. Bkz. National Arch. Microcopy: 820, Paris Peace Conference, Document no: 184. 021/329. 59 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Brownenn 24 Ekim 1919 tarihli, Bristole

gnderdii ahsi mektubu). 60 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Brownenn 24 Ekim 1919 tarihli, Bristole

gnderdii ahsi mektubu). 61 Laurence Evans, Trkiyenin Paylalmas, Milliyet Yayn, 1972, s. 260; H. Inst. Arch

(Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Brownenn 24 Ekim 1919 tarihli, Bristole gnderdii ahsi mektup). 62 Library of Congress, Naval Officer, Diplomat, Bristol Documents, Report sent to Congress

Document no: 018000-547-37000 (Bristolun 13 Aralk 1919da Dr. Gatese gnderdii ahsi mektup); H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Brownenn 24 Ekim 1919 tarihli, Bristole gnderdii ahsi mektup); Laurence Evans, Trkiyenin Paylalmas, s. 267. 63 1 Haziran 1920de Kongrede, Ermeni mandas teklifi 13 oya kar 52 oyla reddedilmitir.

Ancak, Ermeni davasnn A.B.D. Kongresinde destek grmedii sanlmamaldr. Kongre, Ermeni Devleti kurulmasna deil, bu devlet zerinde A.B.D.nin mandater olmasna kar kmtr. Kongre, nihai tavrn ortaya koymadan nce Eyll 1919 ortalarnda Bakan Wilson, Gney ve Dou Anadoludaki Ermenilere takviye olmak amacyla Amerikan birliklerinin yollanmas iin (Senatr Williamsn teklifi) Hkmete yetki verilmesini istemi, fakat bu neri de kabul grmemitir. Bkz. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Brownenn 24 Ekim 1919 tarihli, Bristole gnderdii ahsi mektup). 64 Amerikan Kongresinde Ermeni meselesi tartlyor ve Trk despotizmi dile getiriliyordu.

Bkz. Congressional Record Sixty-Sixth, Congress, First Sesion, Washington, Friday, August 1 1919 Senato, s. 3707, 3714, 3715; National Arch. Microcopy: 20, Paris Peace Conference, Document no: 184. 021/119. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 15 (Mary L. Graffham Sava Srasnda Bir Misyonerin Trkiyedeki Tecrbeleri Sivas). 65 Amerikan d politikas, Monroe Doktrini erevesinde, Avrupal Devletlerin kendi

sistemlerini Bat yarkreye doru geniletme giriimlerini lkenin bar ve gvenliine bir tehdit olarak kabulleniyordu. Bu dncenin doal bir sonucu olarak da Washington, Avrupann i ilerine karmamaya sz veriyordu. Bkz. F. R. Dulles, Americas Rise to World Power, New York, 1963, s. 9.

975

66

yle ki, Grabill, bu dnemde dincilerin Amerikan d politikasna diplomatlardan daha

fazla hakim olduu sonucunu karmaktadr. Bkz. James L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East: Missionary Influence on Amerikan Policy, Minneapolis, 1971, s. 288, 293. Birinci Dnya Savanda A.B.D. ile Osmanl Devleti arasnda ilikiler kopmasna ramen, Washington, dman Almanyann mttefiki olan Trklere sava ilanndan kanmsa bunun ardnda, bu lkedeki misyoner faaliyetlerine sekte vurulmamas dncesi yatar. Bkz. Thomas A. Bryson, American Diplomatic Relations With the Middle East, New Jersey, 1977, s. 59. 67 American Board, baz telkinlerde bulunarak Arshag Schmauonian adl bir Ermeni

milliyetisinin Dileri Bakanlna Trkiye konusunda uzman olarak alnmasn salamt. Morgenthau ise, skdar gemedii halde gerek yaynlad hatralarnda, gerekse Dilerine verdii raporlarnda Anadoluda Trklerin, Ermenileri mezalime tabi tuttuunu iddia etmitir. Oysa ki, burada Mongenthaunun haber kaynaklarnn Patrikhane yetkilileri ile elinin Ermeni asll ba tercman olduunu biz biliyoruz. 68 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 15, (Mary L. Graffham, Sava Srasnda Bir

Misyonerin Trkiyedeki Tecrbeleri, Sivas). 69 The American Committee for the Independence of Armenia A Report on the Activities,

1918-1922, New York, 1922. 70 her Cardashian ar bir Ermeni milliyetisi olup, Komitenin beyniydi. A.B.D.nin Trkiyedeki uydurmalarn, Gerardn aratrmadan imzalayp, kamuoyuna yaydn,

Yksek Komiseri Bristol, Cardashiann masa banda yazd Ermeni davas lehinde kullanlabilecek trl katliam sylemektedir. Bkz. Heat W. Lowry, Armeniens in the Ottoman Empire and Modern Turkey, stanbul, 1983, s. 11-57. Amerikan Heyetleri ile Anadoluya geen Ermeni memurlar ve tercmanlarn, madur olan slamlarn katiyen mahal ve miktarlarn ve Amerikallardan muavenet talep ederken, din ve cinsini sylemeyip kasden mahrum braktklar ifade ediliyor. Bkz. Albayrak, 21 Eyll 1919. 71 Ermenistan-Amerika Dernei kurucularndan George Montgomery; Ermenistan

mandasnn Amerikaca alnmasn ve bu mandann da Anadolunun tmn kapsamas gerektiini, Wilsona bildiren King-Crane Komisyonunun sekreteridir. 72 Amerikan Kongresinin 1 Austos 1919 Cuma gnk 66. Kongrenin ilk oturumunda,

Senatr Mr. King; Wilsonun Ermeni mandasn almaya eilimli olduunu, ancak A.B.D. kamuoyunda eletiriye uradn ifade ediyordu. Bkz. Congressional Record sixty sixth Congress, First sesion, Friday, Austos 1, 1919, s. 3714. Amerikallarn ounluu byk tehlikeler ve nemli klfetlerden baka bir ey salamayaca iin manda iinden kanmann gerektiine inanmaktaydlar. Belirli bir kesim duygusal ynden Ermenistana ilgi duymakta, bir ksm gazeteler Ermenileri madur ve biare bir millet gibi grmekte ve Amerikan Kiliseleri, ruhban cemiyetleri Ermeniler lehinde feryad ve figan edip durmaktaydlar. Fakat, sorun resmi biime brndnde ve istemler yrrle konulmak gerektiinde, Amerikal yneticiler omuzlarn silkip Avrupann pis ileri ile uraamayz derken ve

976

baz kesimlerde de Amerika yaplacak bunca iler dururken evlatlarn Avrupann imdadna gnderemez dncesi egemendi, Bkz. kdam, 25 Ekim 1919. 73 74 New York Herald kl haber, kdamda yaynlanmtr. Bkz. kdam, 23 Austos 1919. Mesela, Ermenistan iin Dr. Usher unu neriyordu. Erzurum, Van, Bitlis vilayetlerinin

Ermenistanla Trkiye arasnda bi-taraf mntka haline konularak buraya Amerikan jandarmasnn ikamesi Bkz ATASE, D. (7) 14 Kl. 325, F. 31; veya Anadolunun bir ksmn da iine alan (Adana, Mersin, Kilikya, Karadeniz sahilinde Ordu dahil) byk bir Ermenistandan sz ediyordu. Bkz ATASE, D. 88-19, Kl. 184, F. 72; D. 275 (244), Kl. 73, F. 28; The Trans-Caucasian Post, 22 Mart 1919 (Bar Konferansnda Ermeni istekleri bal altndaki yazda, Anadoludan byk pay istendii belirtiliyordu); H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Brownenn 24 Ekim 1919 tarihli, Bristole gnderdii ahsi mektubu). 75 The Trans-Caucasian Post, 11/22 Mart 1919. Gazetinin ilk sayfasnda gazetenin adnn

altnda u yazlmt: Ermenistana hizmet etmek, uygarla hizmet etmektir. 76 77 Tan, 28 ubat 1919; leri, 19 Mart 1919. Tan, 28 ubat 1919; leri, 19 Mart 1919. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14,

No: 3 (20 Mart 1919 tarihli Brownenn raporu). 78 79 80 81 82 L Entente 1 October 1919; H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 3 L (Translation). H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 18 (Brownenn raporu). H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 18 (Brownenn raporu). ngilizler de bu psikolojik etkilemeyi srdryorlard. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 14 (Browne belgeleri arasnda Zasonir Afkar

imzal bir yaz). 83 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID 14, No: 50, (Brownenn 24 Ekim tarihli raporu)

Chicago Tribune, 10 Eyll 1919. Laurence Evans, Trkiyenin Paylalmas, s. 181. Oysa, tecavz eden taraf Ermenilerdi. Ermenilerin snr blgelerdeki tecavzleri ve Trabzon ve Dou vilayetlerine eteler gndererek karklk yaratmak istedikleri ve hatta bir zmir hadisesini tekrarlayabilecekleri belirtiliyordu. Bkz. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, 4, (Haziran 1953), Vesika No. 77, 79, 80, 82, 86, 95; 8, (Haziran 1954), Vesika No: 177; 9, (Eyll 1954), Vesika No: 193, 210, 212 ve Osmanl Ordusunun, Krtleri, Ermenilere kar tahrik ettii sylentilerinin yalan olduu ve maksatl olduu belirtiliyor. Bkz. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, 9, (Eyll 1954), Vesika No: 194, 195, 19, 197, 199, 200, 201; Ermeni iddialarnn aksine ACRNE ile birlikte Douya giden Dr. Emory H. Niles, mparatorluun Dousunda baz kt olaylarn olduunu anlatyordu. Buna gre; binlerce Trk mlteci Erivan Ermeni

977

Cumhuriyetinden sistematik bir zorlama ile dar atlyorlard. Yine, Dr. E.H. Nilese gre Ruslarla beraber, Trklere kar arpan Ermeniler, Erzurumda Trklerin btn mal varlklarn yakmlard. Bkz. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 3 L. Nitekim, Ermenilerin Kafkaslarda ve hududumuz dahilinde, Kars havalisinde Trklere kar giritii imha faaliyetleri ve mezalim On beinci Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa tarafndan, Rawlinsona da (18. 7. 35) bildirilmiti. Bkz. ATASE, D. 60-4, KI. 323, F. 51; Ayrca Harbiye Nezaretinden, Hariciye Nezaretine yazlan ifre telinde de bu durum dile getiriliyordu. Bkz. ATASE, D. 291 (76), Kl. 78, F. 5. Bu durum Harbiye Nezaretince, Sadaret Makamna da bildirilmitir. Bkz. ATASE, D. 291, Kl. 78, F. 7; ATASE, D. 88-19, KI. 184, F. 143; ATASE, D. 291/A, (118) KI. 78, F. 1-50 aras ATASE, D. 330 (137), KI. 91, F. 10. Ermenilerin Kars havalisinde, slamlara kar hunharca hareket ettikleri ve slam kylerinin yakld bildiriliyordu (15. 11. 35) Bkz. ATASE, D. 14 (10), KI. 258, F. 3; (14. 2. 36) ATASE, D. 14 (10), KI. 258, F. 19, 20; Yirmi nc Topu Alay Komutanlnn Yirmi nc Tmen Karargahna gnderdii raporda Nahvan blgesindeki slamlara Ermeni tecavzlerinden sz ediliyor. Bkz. ATASE-D. 1 (1), Kl. 445, F. 2, 59. 84 85 86 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 17 (Brownenn raporu). Chicago Daily News, 24 Ekim 1919. Chicago Daily News, 24 Ekim 1919. Erzurum ve Sivas Kongresi beyannamelerinde

aznlklarn haklarna saygl olunaca belirtilmitir. 87 Birleik Devletler Donanma Radyosunun stanbulda yaynlanan 31 Austos 1919 tarihli

haberinde Cranein de, Ermenilerin, Trklerin yaptklarn iddia ettikleri katliamlara ilikin raporlarnn, muhtemelen mbalaal olduunu beyan ettii belirtiliyordu. Bkz. H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 3 d. 88 89 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 3 b (Brownenn tarihsiz notlar). H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 3 j (Halide Edip, Amerikan Halkna Mektuplar,

7 Austos 1919, s. 3-4); Chicago Daily News, 11 Austos 1919. 90 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: I, FID: 14, No: 19 (Bak, Rusya, 15 Temmuz 1919

tarihli Brownenn raporu). 91 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 14, No: 19 (Bak, Rusya, 15 Temmuz 1919

tarihli Brownenn raporu). 92 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 14, No: 19 (Bak, Rusya, 15 Temmuz 1919

tarihli Brownenn raporu). 93 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 14, No: 19 (Bak, Rusya, 15 Temmuz 1919

tarihli Brownenn raporu).

978

94

H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 14, No: 19 (Bak, Rusya, 15 Temmuz 1919

tarihli Brownenn raporu). 95 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 14, No: 19 (Bak, Rusya, 15 Temmuz 1919

tarihli Brownenn raporu). 96 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 15, (Mary L. Graffham, Sava Srasnda Bir

Misyonerin Trkiyedeki Tecrbeleri Sivas). 97 Binba Noel, bu kanaatini eitli kaynaklardan temin ettii rakamlarla belgelemekten

kanmamtr. Bkz. Mim Kemal ke, ngiliz Ajan Binba W.C. Noelin Krdistan Misyonu, (1919), stanbul, 1989, s. 53. 98 99 ATASE, D. 335/22, Kl. 9, F. 10-1. National Arch., MID (Records of the Military Intelligence Division, 1917-1941, Box no:

1742, R. G. 165 (30 Eyll 1919 tarihli ve 16130 Navintel ifre adl ve Londra kl telgraf). 100 Dursun Ali Akbulut, Albayrak Olay, Erzurum, 1919, s. 29; Albayrak, 21 Eyll 1919. 101 H. Inst. Arch, (Brownes papers): Bn: I, FID: 6 (Brownenn 24 Ekim 1919 tarihli, Bristole gnderdii ahsi mektubu); 95 H. Inst. Arch (Brownes papers): Bn: l, FID: 14, No: 19 (Bak, Rusya, 15 Temmuz 1919 tarihli Brownenn raporu). Muhalifler Amerikan halkn uyaryorlard; Bakan Wilson anneler, eler ve ocuklara aldrmadan binlerce askeri Ermenistana gnderebilir.. 102 National Arch, Microcopy: 820, Paris Peace Conference, Document no: 184. 021/329. 103 Richard N. Hovvannisian, The Republic of Armenia, c. II, Berkeley 1982, s. 370. 104 Chicago Daily News, 7 Ekim 1919. Geri, Erzurum ve Sivas Kongreleri beyannamelerinde Ermenilik ve Rumluk teekklne ynelik her trl hareket mdafaa esas ile karlanacaktr denilerek diplomatik bir manevra ile hedef aka sylenmemise de kastedilen Ermenilik ve Rumlukun arkasndaki gler, Mttefiklerdir. Bkz. Erzurum ve Sivas Kongresi Nizamname ve Beyannamesi; Atatrk de Nutukta yle der: Bir defa tilaf Devletlerine kar vaz husumet alnmayacakt. Bkz. Nutuk, c. I, Trk Tarih Kurumu, 1986, s. 16-17.

979

Trk-Amerikan Mnasebetlerinin Deerlendirilmesi / Yrd. Do. Dr. Erdal Akses [s.542-557]

Frat niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Amerika ile Osmanl Devleti arasnda ilikilerin balamas 19. yzyln balarn rastlamaktadr. Bamszlk savandan sonra 1783te Birleik Amerika, (o sralar hala gneydou Avrupann btn ile gneybat Asyann byk blmne ve Kuzey Afrikann da bir parasna yaylm durumda bulunan) Osmanl mparatorluuna gre hem alan, hem de nfus bakmndan ok kkt. ki devletin ters ynde gelien ilikileri gelecein bir belirtisi gibiydi.1 Amerikann kuruluundan itibaren ticaretini gelitirmek amacyla ktalar aras iliki kurmak iin Akdenize ynelmesi Osmanl ile karlarnn ou zaman atmasna sebep olmutur. Geliimini ticaret yoluyla salayabileceinin farknda olan Amerika, Baltk, Levant, Uzak Dou2 olmak zere balca ticaret yn belirlemiti; lk Osmanl-Amerikan ilikileri ticaret vastasyla balamtr. Amerika, ngiliz smrsne son vererek bamszln kazandktan sonra, kendi d ticaretini yapmak iin atlm ierisine girdi. Osmanl bu gelimeleri ok yakndan takip etmese de Dou Akdeniz ticareti (Levant) dolayl da olsa Osmanlnn kontrolnde olduundan Amerika ile tanmak zorunda kalmtr. Bylece iki lke arasnda ticaret nedeniyle ikili ilikiler kurulmaya balam, bu ticari mnasebet Amerikann Osmanl lkesinde geni bir faaliyet sahas elde etmesine dek gelimitir. Amerika, bamszln kazandktan ksa bir sre sonra, Akdeniz blgesinde ticaret yapan yurttalarn korumak ve onlara birtakm ayrcalklar salamak maksadyla, Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadaki topraklarnn yneticileri ile yakn iliki iine girmitir.3 Amerikan tacirleri zamanla kendileri iin byk bir hammadde ve pazar kayna olan Anadolu topraklarna ynelmilerdir.4 Amerika, Osmanl idaresindeki Cezayir, Tunus, Trablus (Marib Ocaklar) ile Dostluk ve Ticaret antlamalar imzaladktan5 sonra Amerikan gemileri Anadolu limanlarn da ziyaret etmeye baladlar. Amerika iin Levant (Dou Akdeniz) ticareti Cezayir, Tunus ve Trablusgarb ile yapt antlamalarla balam ve gvenlii salanan Bat Akdenizden geen Amerikan ticaret gemileri 1797de ilk defa zmire demir atmtr. 1810 ylndan itibaren zmirle Amerika arasnda dzenli deniz ticareti balamtr.6 Amerika ile Trkiye arasnda resmi mnasebetler henz kurulmam olmasna ramen zmir vastasyla yaplan Amerikan ticareti gittike geliti ve zmirde kk bir Amerikan Kolonisi olutu.7 1810 ylndan itibaren zmirle Amerika arasnda dzenli seferler yaplmaya balamas zerine, ileriki yllarda zmirde konsolosluk yapacak olan David Offley zmire gnderilmi, onun nderliinde 1811de Amerikan i adamlar ilk ticaret odasn kurmulardr.8

980

On dokuzuncu yzyln balarnda Osmanl mparatorluunun srekli gerilemesi Avrupann byk devletlerinin itahn kabartm, yllardr hayalini kurduklar Osmanly vesayetleri altna alarak9 topraklarn paylama giriimine balamlardr. ABDde bu dnemde ark Meselesi (Dou Sorunu) 10 olarak bilinen bu olaya dolayl da olsa bulamtr. Osmanlnn gerileme dneminde sk sk yaad isyan hareketlerinden biri olan Mora isyan, Osmanl Devleti ile Amerika arasnda gelimeye balayan ikili ilikilerin ilk yllarnda meydana geldi. Bu isyan hareketine Avrupa devletleri destek vermekteydiler. Osmanl, Avrupa karsnda yalnz kalmamak iin d destek arayna girdi. Bu konuda Amerikaya talebini iletti, Amerikallar ile 6 Temmuz 1826da bir grme yapld ve Trkiye ile Amerika arasnda resmi ilikilerin kurulmas ynnde gr birliine varld.11 Fakat ar beklentiler yznden anlama salanamamtr.12 Amerikann Osmanl ile ilgilenmesine ticaret, Osmanlnn Amerika ile mnasebetlerini resmiletirmesine d destek ihtiyac sebep olmutu. Amerikann ticari menfaatleri iin yapt giriimler sonucu ilikiler balam bundan sonra Osmanlnn Avrupa karsnda duyduu destek ihtiyac ile resmilemi ve ilikiler daha ok Amerikann karlar dorultusunda devam etmitir. 1820li yllarda Amerika iin Trk-Amerikan ticareti ylesine nem kazanmt ki Amerika Hkmeti, Yunanllar karsnda Osmanly desteklermi gibi alglanacak ekilde tarafsz davranm ve Avrupann ilerine karmyormu gibi grnmeye almt. Monroe Ynetimi, Trk-Amerikan ticareti uruna Yunanistann bamszln tanmay dahi geciktirmiti.13 Amerikann bu hareketi bir dereceye kadar ilerde uygulayaca politikann da bir gstergesi olmutur. nk Amerika halknn Mora syannda maddi yardm yapmasna karmayarak Rumlar,14 Amerikan karlar iin de Osmanly destekler bir ikili oyun oynamay tercih etmitir. Navarinde Osmanl Donanmasnn ngiliz, Fransz ve Rus Donanmas tarafndan yaklmas15 zerine Osmanl Devletinin Amerika ile ilikilerini hzlandrma karar ald. nk dnemin teknolojilerine uygun yeni bir donanmaya ihtiyac vard.16 Yeni bir donanma iin ancak Amerikadan yardm alabilirdi. Yllardan beri Osmanl ile bir iliki kurmak iin Avrupaya heyetler gndererek giriimlerde bulunan Amerikaya kar ilgisiz kalan Osmanl, bu sebepten dolay da olsa ani bir kararla ilgi gstermi ve 7 Mays 1830da dokuz ak bir gizli maddeden oluan Ticaret ve Dostluk Antlamas imzalanmtr. Bu antlama, Amerikallara kapitler haklardan yararlanma imkan vermekte ve bu lkeyi en ziyade msaadeye mazhar lke17 konumuna geirmekteydi. Antlamayla devletler birbirlerinin lkesinde konsolosluklar amay kabul ediyorlar, Amerikan ticaret gemilerinin Osmanl limanlarndan rahata yararlanmalar salanyor, Amerikan vatandalarnn iledikleri sular nedeniyle yarglanmalar konusu dzenleniyordu.18 Amerikan ticaret gemilerinin Boazlardan gei serbestisi tannyordu.19 Aceleyle ve donanma hevesiyle dnlmeden imzalanan bu antlamann drdnc maddesine gre Amerikan uyruklu kiilerin, aznlklarn kapitlasyon ayrcalklar snflamasna girip

981

girmeyecekleri ve bylece Osmanl yasa ve vergilerinden bak olup olmayacaklar, Bb- Ali ile ABD Hkmeti arasnda yllar boyunca tartma konusu olmutur. ABDye gre yerli ya da yerlemi btn yurttalarn eit haklardan yararlanmalar bir ilke sorunuydu, Osmanl iin ise aznlklar devletin varln tehdit ediyorlard. Bu anlamdaki gr ayrlklar Amerikann her istediini alma prensibiyle, uzun yazmalara ve tartmalara ramen Amerikann bazen g gstererek, bazen ikili oynayarak eldeki baz kozlar iyi kullanmas, genellikle Amerikann istei dorultusunda gereklemitir. Amerikann iddias, ABDnin uluslararas statsnn ykselmesiyle ilgili ve hemen her anlamazlkta kapitlasyon alm olan bir lkenin iine yarayan kapitlasyon oyununun bir parasyd.20 Osmanl Devletinin Amerikadan donanma temini ile ilgili gizli maddenin hatr iin imzalanm olan 1830 Ticaret Antlamas, gizli madde Amerikan Senatosu tarafndan kabul edilmemesine ramen yrrle girdi.21 Amerika neredeyse antlamann maddelerini tek tarafl olarak kullanmaya balad. Anlald zere bu antlama Amerikaya verilmi bir imtiyazdan baka bir ey deildi. 1830 antlamasndan sonra meydana gelen iki gelime Osmanly rahatsz etti; biri gizli maddenin Amerikan Senatosundan gememesi, ikincisi Amerikann stanbulda at diplomatik temsilciliin bykelilik dzeyinde deil maslahatgzarlk derecesinde almasyd. Amerika yllardan beri Osmanl Devleti ile iliki kurmak iin aba sarf ederken eline frsat getii andan itibaren de ok dikkatli hareket ediyor ve prensiplerinden taviz vermiyordu. Gizli madde, Trkiye hesabna Amerika veya Trkiyede yaplacak sava gemilerinin inasnda kullanlacak kerestelerin Amerikadan salanmas konusundayd. Ayrca yaplacak gemilerin fiyat Amerikan donanmas iin yaplan gemilerin fiyatlarndan fazla olmayacakt. Aslnda gizli maddenin Amerikan senatosu ve Bakan tarafndan onaylanmamas halinde bile antlama geerli olabilmektedir. nk gizli madde tamamen ayr bir metin olarak dzenlenmiti. Senatodaki itirazlarn byk blm ngiltere ile kar karya gelmeme isteinden kaynaklanmtr, ngilterenin yakt bir donanmay yenilemeyi ngren bir antlama maddesini onaylamak bir anlamda ideolojik olarak da Amerikann iine gelmemitir. Buna ramen Amerikan ynetimi Osmanl Devletine, gemi ve malzemesi satna souk bakmadn daha sonra Trkiye ve ngiltere arasnda ikili bir oyun oynayarak bir gei yapm Trkiyeyi gcendirmemek iin de gemi sanayiinde usta olan iki kiiyi grevlendirerek adeta ngiltereye kar kmamtr.22 Bu ksm olumsuzluklara ramen ikili ilikiler artarak devam etti. Antlamann dier maddeleri de daha ok Amerikann faydalanaca nitelikteydi. Osmanl bu antlamann gizli maddesini verdii imtiyazlarn karl olarak gryordu. Ak bir ekilde sylenmese de gizli maddenin kabul edilmemesi sebebiyle Amerikann Osmanl Devletinin gnln almak iin gnderdii ilk maslahatgzar David Portern asl meslei denizcilikti. Tasdik edilmeyen gizli maddenin artlarn yerine getirmek iin olsa gerek Osmanl Devleti iin Amerikada hazrlanacak gemilerin ina ii ile ilgili bizzat alakadar oldu. 1839 ylna kadar Osmanl

982

Devleti iin bir ok buharl gemi ina etmeyi baard.23 Bu ekilde Amerika, Osmanlya oynad oyunu bir dereceye kadar hafifletmi oldu. Trk-Amerikan mnasebetlerinin gelimesi ve ticaretinin artmas Amerikan tarihindeki baz olaylarla da ilgilidir. Amerikann kuzey ksmnn yneticileri hem Osmanly i sava srasnda tarafsz brakmak hem de ticaretini artrmak dncesiyle Osmanl Devletine daha olumlu cevaplar vermeye balamtr. Zaten Amerikann o andaki durumu da bunu gerektiriyordu. nk Amerikann gney eyaletleri btn ihtiyalarn pamuk satarak karlyorlard. sava balamadan nce gney eyaletleri pamuk retimlerini en byk blmn ngiltereye satyordu, kuzey eyaletleri hem en doal hammadde kaynandan hem de mallarn srebilecei en yakn pazarndan soyutlanm durumdayd. Kuzeyde sanayinin geliebilmesi iin gneyin pamuu dk fiyatla kuzeye aktarlmalyd, kuzeyli sanayiciler bunun ancak silah zoruyla yaplabileceinin bilincindeydiler bu nedenle de Amerikan sava malzemesinin yapm merkezi kuzey olmutur.24 sava bittiinde, silah yapmclar asndan tek zm d pazarlara almakt. te 1870lerde Amerikan silah yapmclarn Osmanl mparatorluuna nce sava art silahlar daha sonra modern silahlar satmaya iten sebep budur. Osmanl ise 18. yzyln bandan itibaren srekli toprak kaybetmekteydi. Bilindii gibi Osmanl yneticileri nce askeri tedbirlerle imparatorluu kurtarmaya altlar. Bu nedenle Avrupa ve Amerikadan silah alma yoluna bavurmulardr. 1862 ylndaki Ticaret ve Seyr Sefain antlamasndan25 sonra Amerika artk Osmanlya silah da satyordu. ki lke arasndaki ilikilerin belli bir dzeye gelmesi zerine Amerika, 1839 ylnda maslahatgzarna eli unvan verdi.26 Osmanlnn Amerikada diplomatik temsilcilik amas yllar sonra 1866da Girit isyan zerine Osmanl Devletinin yeniden kendisini yalnz hissetmesi sonucu gerekleti. Bu arada 1861-1865 yllar arasndaki Amerikan i sava srasnda Trkiyenin kuzey yanls bir tavr sergilemesi ve sava kuzeyin kazanmas iki taraf iin de nemli bir olumlu gelime olmutur.27 Trkiye 11 Nisan 1867 de Eduard Blacque Beyi Washington eliliine atad28 ve bu ekilde Girit isyan srasnda Amerikann tarafsz kalmas salanmaya alld. Gelien Trk-Amerikan mnasebetleri yalnzca ticaretle snrl deildi. Navarinde donanmasn kaybeden Osmanl Devleti, daha 1830 ylnda gemi yapmcs Henry Eckford ve yardmcs Foster Rhodes ile anlaarak donanmas iin gerekli gemileri ina iin stanbulda altryor, 1846da Sultan Abdlmecidin istei ile Amerikan pamuunun Osmanl lkesinde yetitirilmesi iin deneyler yaplyor ve Lawrence Smith adl bir madenciye dalarda maden arattrlyordu. Bu aamada vurgulanmas gereken ey, Osmanl mparatorluundaki Amerikan varlnn gittike pekitiidir. Yalnzca ticari ilikilerle snrl olmamak kouluyla Osmanl mparatorluunda giderek artan Amerikan varlnn olumasnda 19. yzylda ara olan iki kurumdan biri Amerikan Donanmas, bir dieri ise misyonerler olmutur.29 Osmanl-Amerikan ilikilerinin balad ve gelierek devam ettii 19. yzyl ve 20. yzyln ilk eyrei misyonerliin altn a olmutur. Bu a ayn zamanda kapitalizmin emperyalizme dnt adr. Hristiyan misyonerler dinden daha ok devletlerinin, dolaysyla emperyalizme ve

983

emperyalizmin en kts olan kltr emperyalizmine hizmet etmilerdir.30 Amerikann byk kar beklentileri ile Osmanl topraklarna gz dikmesi ve bu topraklar zerinde speklasyonlara girimesi kendi ilkesini inemek olacakt. Bu, Avrupann kendi ilerine karmasna yol aabilirdi. Bunu engellemek dncesiyle Amerika, Ortadouda beklentilerini salamak yolunda Protestan misyonerleri seferber etti. Osmanl mlkne 1820 ylnda ilk gelen Amerikal misyonerler Plinny Fisk ve Levi Parsonsdur.31 Bu iki misyoner, ABDdeki Protestan misyoner rgtlerinin en gls olan American Board of Commissioners for Foreign Mission (ABCFM) elemanlardr.32 Yllarca Hristiyanlarn dinlerini deitirdii iin dier Hristiyan mezhep ve cemaatler tarafndan dlanmaya allan ve engellenmek iin her trl areye bavurulan33 Amerikal misyonerler, 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermannn getirdii hrriyetlerden yararlanan Amerikal Protestan misyonerler, eitli seviyelerde okullar atlar. Bu okullarn byk ksm ABCFM. tarafndan almtr. nceleri zmir, stanbul gibi ky ehirlerine gelen misyonerler sonralar i blgelere yayldlar.34 Amerikal misyonerlerden halkn arasna kararak onlarn kltrel, ekonomik durumlarn renmeleri isteniyordu. Yaplan fizibilite almalar ve alan genilii ve messeselerin artmasyla misyonerler daha sistemli alabilmek iin Osmanl topraklarn Avrupa, Dou Trkiye, Bat Trkiye ve Merkezi Trkiye olmak zere drt alma blgesine ayrdlar.35 Amerikal misyonerlerin Trkiyeye ilk gelilerinin Yunan ayaklanmasnn kt yllara rastlamas iki adan nem arz etmektedir; birincisi Rumlarn Yunan ayaklanmas sebebiyle kurulacak otoriteye daha yakn ve olaylara daha ilgili olmalar ve bu sebeple de misyonerlerin mecburi olarak Ermenilere ynelmeleri, ikinci olarak Yunan isyannn Ermeniler iin de byle bir hareketin zendirilmesi faaliyetlerinin baarsnda etkili olaca fikrinin Amerikallar tarafndan dnlebileceidir.36 Protestan misyoner rgtleri daha sistemli olarak alabilmek iin dnyay aralarnda paylamalar srasnda Osmanl mparatorluu, ABDnin payna dmtr.37 ABCFMnin at modern eitim kurumlar, misyonunu gerekletirmesinde ok nemli yere sahip olmutur ve bu eitim kurumlar ile Trkiyenin her ksmndaki insanlarn yaamlarn, dncelerini, ideallerini ekillendirmeye almtr. Buna karlk misyonerler hep politika yapmadklarn ileri srmlerdir. Oysa misyonerlik, Amerikann Ortadouda, Osmanl mparatorluu topraklarnda kendine ekonomik, sosyal ve kltrel bir hayat alan yaratma abalarnn bir arac olmutur. Hayat alanlarn daha geniletebilmek iin Osmanl Devleti ise ABCFMnin faaliyetlerini zetleyen 1880 tarihli Bartlett Raporunda; misyoner faaliyetleri asndan Trkiye, Asyann anahtardr eklinde ifade edilmitir.38 Amerikann Osmanl Devleti ile ilikilerinin gelitirilmesinin perde arkasndaki ikinci bir sebebi de bylece ortaya kmaktadr. Amerika, Osmanl lkesindeki her tr karn elde etmek iin ticaretin yan sra misyonerlik faaliyetlerini de kullanacaktr. Ksaca misyonerler, Amerikan menfaatlerini tesis etme arac olarak kullanlmaktan teye gidememilerdir. Harput Amerikan Konsolosu, hazrlam

984

olduu bir raporda Amerikan misyonerlerinin faaliyetlerini deerlendirirken Amerikan ticaretini balatan, Vanda ve Bitliste yer belirleyen, Amerika fikir ve messeselerini yaymada ciddi ve etkin bir ekilde alan koloniler ayr bir hak ve korumaya sahiptirler eklinde bir aklk getirir.39 Gereki dnrsek Amerikann baka da aresi yoktu. eitli Avrupa lkelerinden Amerikaya genlerin kurduklar kolonilerin birlemesiyle oluan ABDnin ulusallkla ilgili birletirici bir beklentisi olamazd. Hristiyanlk, birliin tek ortak olgusu olduuna gre Hristiyanlk mezhepleri arasnda tutuculuktan uzak, Amerikada ounluun oluturduu Protestan mezhebi erevesinde bir btnlk salamak en aklc zmd. Bu sebeple Protestanl nce Amerikada sonra tm dnyada yayma almalar gittike hzland. ABDnin bu emperyalist politikay izlemesinin nedeni dnldnde karmza 19. yzyln bandan beri devlet politikas olarak saptad Monroe Doktrini kar. Bu doktrin, Avrupay Amerikann i ilerinden uzak tutmay salamak ve ayrca eski dnyann btn ilerinden uzak kalmaya gayret gstermekti.40 Fakat dnyann smrgeci devletlerce bllmesine kaytsz kalmasnn Amerikaya ileride getirecei zarar hissedilince are araylar balad. Monroe Doktrinini inememek iin misyonerlerden yararlanmak yoluna gidildi. nk bunlar resmi kurumlar olmayp sivil toplum rgtleri olarak kabul ediliyorlard. Osmanl Ynetiminin gerilemeyi durdurmak iin balatt batllama sreci iinde yaplan yenilikler ve Batnn basksyla aznlklara tannan imtiyazlar (zellikle Islahat Ferman) ve Amerikaya tannan kapitlasyonlar, misyonerlere ok rahat bir alma ortam hazrlamt. Bu rahat ortam, Amerikal misyonerlerin Ermenilerle kolaylkla kaynaabilmelerini salad. Osmanl ynetimi Amerikal misyonerlerin faaliyetlerini kstlamak bir yana ilk yllarda onlara trl kolaylklar bile salyordu. Nedeni de br emperyalist Avrupa lkelerinin yannda tarafszlna inand Amerikann gvencesine snmak olmalyd. Trk-Amerikan ilikileri, zellikle 1877-78 Osmanl-Rus savandan sonra Ruslarn Ermenilerin koruyuculuunu stlenmeleri sebebi ile daha da geliti.41 Misyonerlerin faaliyetlerinin zellikle Osmanl tebaas zerinde ayrlk ruhu empoze eder bir rol oynad dncesinden hareketle tedbir alnma yoluna gidilmeye baland. Fakat alnmak istenen tedbirler ounlukla kapitlasyonlara ve d devletlerin basksna takld. Verilmi olan bu imtiyazlarla misyonerler adeta devlet iinde devlet haline geldiler. Osmanl mparatorluunun, ekonomik sknt iinde oluu, zellikle merkeze uzak blgelerin uygarlktan yoksun oluu, lkedeki eitimin yetersiz ve denetimsiz oluu, salk hizmetlerinin yok denecek kadar az oluu ve kapitlasyonlar sebebiyle iilerine mdahale, misyonerler iin olduka iyi bir zemin hazrlam ve maddi stnlk, faaliyetleri iin iyi bir avantaj salamtr. 1840 ylnda ngilizlere Protestanlar himaye, 1844te Hristiyanlarn mezhep deitirme, 1850de Protestanlarn kilise kurma hakk verildi. 1856dan sonra kilise says hzla artt.42 1839 ve 1856 fermanlarnn getirdii hrriyeti kendi almalar ynnden istismar eden Avrupa Devletleri, bu dnemde maddi olarak ok glenmilerdi ve Osmanl Devletinin her trl zaafndan istifade ederek

985

kendilerine yakn cemaatleri (Protestan ve Katolikler vb.) kapitlsyonlardan faydalandrarak taraflarna ekmeye alyorlard.43 Avrupallarn i ilerine mdahale edebilmek sebebiyle Osmanlya kabul ettirmek istedii bir ok haksz istee kar olumsuz cevaplar alnca bir ok srtme de domaya balad. Bu politikalar sebebiyle kan srtmeler ABDde Osmanl mparatorluu hakknda olumsuz dnceler olumasna yol at.44 Sultan Abdlaziz dneminde balayan, misyonerleri sadece Anadolu ve Rumeli ve Arap lkelerinde de kontrol altna alma siyaseti ve ayrca Msrn bana getirdii Hidiv smail Paann, misyonerlerle mcadele etmesi, Avrupa ve Amerikada byk tepkiyle karland. Bu ilk tepkiler sonucunda Beyrutta alan misyoner okullarnn kapan batllar adeta bir ittifak iine soktu.45 1824ten 1886ya kadar mparatorluktaki Amerikan eitim kurumlarnn says 400e yaklat. Bunlar ounlukla 1830lar ve 1840larda kurulmutu ve ruhsatsz olarak faaliyetlerini srdryorlard. 1869da Osmanl Devletinin eitimi dzene sokmak iin Maarif Nizamnamesi adnda bir ynetmelik kartt. Bu nizamnamenin 129. Maddesine46 gre yabanc okullarn ruhsatsz almas mmkn deildi ve ruhsat almalar gerekiyordu. Buna ramen bir ok okul ancak 1880ler ve 1890larda ruhsat almlardr ve devletin bu konuda ciddi bir mdahalesine de rastlanmamtr.47 Mslmanlar Hristiyan yapmak iin Osmanl Devletine gelmi olan Amerikal misyonerler, Mslmanlar Hristiyanlatrmann devletin kanunlar ve dinin kurallar gerei zor olduunu grnce adeta Hristiyanlar tekrar Hristiyan yapmak yani mezheplerini deitirerek kendilerine daha yakn bir hale getirmek ekline dnen bir role brndler. Bu sebeple balca ura alanlar aznlklar olmutur.48 mparatorluun her kesiminden insann eitim ihtiyac artmt. mparatorluk 19. yzylda yapsal bir deiim iindeydi. Tanzimat bir anlamda bu deiimin ve bu deiimi ynlendirebilme zleminin sonucuydu. Tanzimat, eitime ok nem veriyordu. Ayrca Protestanlarn kendi kiliselerine kavumalar, Ermenilerin, Amerikan misyoner okullarna olan talebini artrd. 1870lere gelindiinde ABCFM ynetimi yerli Hristiyan unsurlarn da ynetiminde sz sahibi olaca bir yksek okul rgtlenme modeli gelitiriyordu.49 te Anadoludaki yksek okullar bu modele uygun olarak kuruldular. En nemli Protestan kolejleri Beyrut ve stanbulda ald. Okullar, matbaa, hastane ve yardm kurulular ile hzl bir Protestanlatrma almas yannda aznlklar etkileyerek onlarn Osmanldan kopmalar salanyordu. stanbuldaki Robert Kolejin 1863-1903 tarihleri arasndaki mezunlarnn ou, Bulgar rencilerdi. Yine kolejin ilk Bulgar mezunlarndan bei, Bulgaristanda babakanlk grevinde bulunmulardr.50 Sekiz misyonerin imzasn tayan 30 ocak 1857 tarihli bir mektupta, Bulgaristan Protestanlatrlmadan Osmanl mparatorluunda yaplan iin tamamlanm saylamayaca nk Ermenilerin en iyi ihtimalle imparatorluk ahalisinin 1/20 sinden ok olmadklarn belirtiyorlard.

986

Bulgaristann kurtarlmas davasn ilk balatan misyoner Robert Kolejin kurucusu Cyrus Hamlin olmutur.51 Robert Kolejin Bulgarlar iin stlendii grevi Araplar iin Beyrutta Amerikan Koleji stlendi. 1886da Beyrutta alm olan Protestan Koleji, blgenin Osmanllardan koparlmasnda rol oynad.52 Ayrca Amerikal misyoner Jones King, Yunan Kilisesine hayatiyet kazandrmak iin yllarca alt.53 Osmanl tebaas olan Bulgarlar ve Ermeniler arasnda 1810 ylna kadar bamszlk arzusu yoktu. Osmanl mparatorluundaki aznlklar nce misyoner okullar araclyla Avrupa devletlerinin etkisi altnda kalmlar sonra karlkl kar ilikisi ve dayanma iinde tam bir himayeye girmiler, o devletlerin siyasi grleri dorultusunda hareket ederek Osmanl mparatorluu aleyhinde siyasi almalarda bulunmulardr.54 Yzyllardr Osmanl egemenliinde kalm bu toplumlar, Fransz htilalinden sonra dnyay saran bu akmn etkisi ile artk gerileme dnemine girmi imparatorluk ynetimine kar ayaklanmaya balamlard. Milliyetilik fikri, Avrupa uluslar arasnda geliirken onlar bu akm bir silah olarak kullanmaya baladlar. Ermeniler, Trklerin anavatan zerinde ve yaygn biimde yayorlard. Ermeni ayaklanmas da bu topraklardan dn ister biimde geliecek ve Osmanly ykmas kesin olacakt.55 Misyonerler almalarnda ylesine baarl oldular ki 1848 ylna gelindiinde Osmanl Devleti, mezhep deitirerek belli bir sayya ulaan Protestanlar ayr bir cemaat olarak tanmak zorunda kald.56 Alan okullar Ermeniler arasnda Trk dmanl oluturmaya yetti. Gemi olaylar ok ksa sre iinde Avrupa Trkiyesinde ok ciddi siyasal deiikliklerin olabileceini gsteriyordu. O kadar ki; 1876-1878 yllar arasnda terr ve karklk nedeniyle misyonerlerin faaliyet gstermeleri bile gleti. Misyoner okullar zaptiyelerce korundu ve Amerikal misyonerler Trk subaylarna sndlar. Bu denetim altna alma politikas ve tepkilere ramen misyoner faaliyetleri 1890larda Selanik ve Manastr da kapsayan genie bir alana yaylmt.57 Osmanl Devleti, 1869dan itibaren her trl yabanc okulu, bu arada Amerikan misyoner okullarn da daha yakndan izlemeye balamt. Dolaysyla Amerikan okullar, Trk-Amerikan ilikilerinde srekli srtme konusu olmutur. zellikle 1890l yllarn ortalarndan itibaren ba gsteren Ermeni olaylarnn merkez ss misyoner okullar olmu ve birou da zarar grmtr.58 Amerika tazminat talebinde bulunup adeta Osmanly tehdit ettii iin de bu okullar Trk-Amerikan srtmesinin temelini oluturmaya balamtr.59 Sadece Ermenilerle yetinmeyen Amerikallar, Rumlar da tekilatlandrmaya devam ettiler. Bu eit faaliyetlere rnek, Merzifon Amerikan Koleji binasnda Rum-Pontus tekilatnn kurulmasdr. Merzifon Pontus tekilatndan birinin bir Yunanlya yazd mektupta tekilatn faaliyete gemek zere olduu, Yunanistandan imdat bekledikleri ve kullandklar binann Merzifon Amerikan Koleji binas olduu belirtilmitir.60 Ayn ekilde Anadoluda kurulmu olan Harputtaki Frat Koleji ve onun etrafa dalm olan ubeleriyle (Harput ve evresinde Amerikallarn seksen tane okullar mevcuttur) 61

987

Antepte kurulmu olan Merkezi Trkiye Koleji Ermenilerin Osmanlya kar ayaklanmalarnda byk rol oynam ve adeta Ermeni ihtilalcilerin buralardan yetien kiilerden olutuu gzlenmitir. 19. yzylda Trk-Ermeni ilikilerinde balayan ztlamann trl d etkenler rn olduu tarih bir gerektir. Bu d etkenlerin banda Osmanl mparatorluunun zayflamasndan yararlanan emperyalist batl devletlerin smrgeci emellerle Osmanl topraklarna gz dikmeleri gelir.62 American Board ve dier misyoner tekilatlarnn bu derece etkin ve youn almalar sonucunda 1880lerden itibaren ABDye Ortadou ve Anadoluda ekonomik, sosyal ve kltrel bir hayat sahas oluturmada arac rol oynad gzden kamayacak bir gerektir.63 Bu gerei hissetmi olan Batl devletler her ynyle misyonerlerine sahip kmay da ihmal etmemilerdir. Bu cmleden olmak zere misyonerler bu hususu kendi faydalarna olduka iyi kullanmlardr. Misyonerler bir ok ikayette bulunarak devletlerinin kendilerine daha fazla yardmc olmalarn istemilerdir. Kendileriyle ilgili olaylarda Osmanl ynetimine bask yaplmas iin her trl imkandan yararlanmlardr ve misyonerler kendilerine bu destei salamak iin yalan propagandalara bavurmulardr. Bundan etkilenen yneticiler de genellikle ynetime gelmeden bir Trk dman olarak motive etmilerdir. Bunun en iyi rneklerinden bir tanesi de 1901 ylnda bakan seilen Theodore Roosevelt, daha 1898 ylnda unlar sylemitir; dnyada herkesten nce ezmek istediim iki g spanya ve Trkiyedir.64 Amerikan misyonerlerinin younlat yrelerde ABD, Konsolosluklar kurarak, bu

konsolosluklar eliyle, misyonerlerinin faaliyetlerine destek olmak iin teebbslerde bulunmu ve Osmanl Devleti ile sk bir pazarla girmitir. ABD Konsolosluklar kurulduklar btn blgelerde youn siyasi faaliyetlerin iine girmilerdir. Osmanl Hkmeti bu faaliyetlerden dolay bir sre sonra rahatszlk duymu ve konsolosluklarn saysnn artmasn istememitir. Buna ramen daha nce vermi olduu imtiyazlar sebebiyle zellikle Dou Anadoluda Konsolosluklar almasna engel olamamtr.65 Konsolosluklar, ABD vatandalna gei, vatandalarn haklarnn korunmas, Ermenilerin ABDye glerini kolaylatrmak konusunda ellerinden gelen btn gayreti gstermilerdir. Dou Anadoludaki Amerikan Konsolosluklar, Amerikaya g iin yaplacak bir ok iin halledilmesinde her trl kolayl salamlardr. 1869dan sonraki ABD vatandalna geilere Trk Hkmeti kolayca izin vermemekteydi, vatandala gemi bulunanlar da bunu Osmanl Hkmetinden saklyorlard, konsolosluklar bu gizlice tabiiyet deitirme olayn gerekletiriyorlard.66 Bu sebeple blgedeki Amerikan nfuzunu pekitirmek ve Amerikan idealini yaymak iin misyonerler ve Ermeniler ve onlarn koruyuculuunu yapan konsolosluklar Amerikann Ortadou politikasnda kulland nemli unsurlar olmulardr67 Bir ok Amerikan Konsolosluunda misyonerler grev alm, konsolos vekili veya yardmcln genellikle misyonerler stlenmitir. Yardmc eleman olarak da genellikle Ermeni veya Rumlar tercih edilmitir.68

988

Amerikal misyoner ve konsolosluklarn faaliyetlerinin sadece Ermenilere ynelik bir olay olduunu sylemek mmkn deildir. Mslmanlar zerinde de etkili olmu hem ayrlk ruhu hem de Amerikan deerlerine zenti duyulmutur. 1875li yllarda Osmanl topraklarndan Kuzey Amerikaya balayan kitleler halindeki Mslman gnn en nemli nedenleri arasnda Osmanl Devletindeki Amerikan Okullarnn faaliyetleri gelmektedir. Bu okullarn rencileri genellikle varlkl ailelerin ocuklaryd ve bu okullardan mezun olduktan sonra aileleri ile yksek renim iin Amerikaya gidiyorlard.69 Amerikaya giden bu ilk gurubun asl amacnn bol para kazanp iyi bir gelecek elde etmek olduu bilinmektedir. Yetimi bir ok Ermeni genci de Amerikaya gnderilerek orada daha ileri eitim grmeleri de salanyordu. Bu genlerin pek ou Amerikada Amerikan vatandalna geerek mparatorlua geri geliyor, Osmanl topraklarnda Amerikan vatanda olmann dokunulmazl iinde kendi halklarna zgrlk propagandas yapyor, grdklerini anlatarak devletten reformlar istemeye ynelttiriliyorlard. ok gemeden Osmanl imparatorluunda artk bilinlenmi bir Ermeni toplumu olduunu gsteren en byk kant ise 1863te hazrlanan ve imparatorluk tarafndan onaylanan Ermeni anayasas oldu.70 Bu gelimelerden rahatsz olan sadece devlet yneticileri deil, Ermeni Gregoryen yneticileri de rahatsz olmu ve bunu bir ok defa dile getirmilerdir.71 Her memleketin misyoner messeseleri ayn zamanda Osmanl Devletindeki Hristiyan genlere kendi milletlerinin ve devletlerinin nfuzlarn tesis ederken,72 bunu daha iyi yrtebilmek dncesiyle onlara mali ve ticari messeselerinde de i bulmaya gayret gsteriyorlard. Bu sayede hem kendilerine yakn gurubun gvenini kazanacak hem de o Hristiyan gurubun sosyal ynden stn bir duruma gelmesini salayacakt. Bu durum Hristiyanlarda da bir beklenti yaratt ve daha iyi bir sosyal hayat iin bilhassa Amerikaya giderek i imkan aramaya baladlar. Bu hareket zaman ierisinde Osmanlya kar yrtlen politikann da bir paras oldu. zellikle Ermeniler ve Bulgarlar bu suretle az zamanda ihtilalci bir unsur haline sokulmutur.73 Bu arada Osmanl topraklarndan Amerikaya gen Rum ve Ermenilerin Trkler aleyhine almalar Amerikan kamuoyunda Trk dmanl oluturmaya balad. Yine Ermeni-Amerikan ilikilerine ait bir rnek Amerikal bir profesr olan Mr. Earlenin American Missions in the Near East adl eserinde yle ifade bulmutur;74 Amerikan misyoner okullarnda Ermeniler dillerini ve tarihsel geleneklerini yeniden stn tutmay rendiler. Batnn siyasal, toplumsal ve ekonomik ilerleme ideallerini tandlar. Ermenilerin Dou Anadoludan ABDye gnde, konsolosluklarn tam yerlemelerinden (1901) sonra byk bir art oldu. Konsoloslar raporlarnda bu byk apl gn sebebini, Ermenilerin srekli bask ve zulme uramalar olarak gstermilerdir. Dou Trkiye misyonunun merkezi olan Harputtaki Amerikan Konsolosu Thomas H. Norton raporunda g olayna yle bir yorum getirmitir; insanlar zengin olmak, tehlikelerden uzak kalmak ve ocuklar iin iyi bir ortam elde etmek istemektedirler ve ancak bu byk apl g sayesinde dnyann dikkatini ekme frsat

989

yakalamaktadrlar.75 Fakat bilinmektedir ki ayn konsolosun alma blgesinden birok Mslman da Amerikaya g etmitir. Eer sadece baskdan dolay gayrimslimler g etseydi Mslmanlarn Amerikaya gitmesi dnlemezdi. Bu sebeple g kolaylatrmak ve Amerikada taraftar bulmak dncesiyle yaplan propaganda Amerikan kamuoyunu aldatmaktan baka bir ey deildi.76 Amerikaya gte Amerikan okullarnn etkisi olduunun en gzel kant phesiz en fazla gn olduu Harputta alm olan misyon merkezidir. 1878 de bu misyon merkezinde alan kolej (Frat Koleji),77 iyi yetitirilmi Ermenilerin iyi bir eitim almasn salam ve uurlu ncler yetitirmitir. Bu yetitirilen renciler ABDye gtrlm ve ou Amerikan vatandalna geirilerek sonra Osmanl topraklarna geri getirilmitir. Bu geri gelen renciler de Amerika-Ermeni ittifaknn idealleri iin almlardr.78 Osmanl mparatorluunun byk sarsntlar iine dt 19. yzyl bitiminde artk trl etkilerle btnyle deiik kavramlara sahip olmu Ermenilerin devlete kar ayaklanmalar balamt. Huzursuzluklarn ok artt srada Trkiyenin dousundaki Amerikan kolonisinin zarar grmemesi iin eitli tedbirler alnm, Mslman halkn onlara kar dmanca tavr iinde olduu ifade edilmi, bu nedenle konsolosluk kadrosunun silahlandrlmas iin giriimlerde bulunulmutur.79 Amerikallarn hep Ermeni yanls bu tutumlarndan sonra Amerikal misyonerler, Trkler tarafndan Ermeni meselesine katklar dolaysyla sulanmlardr. Sonraki yllarda misyoner-Ermeni yaknlamas bir kat daha artarken Amerika 1896daki TrkErmeni olaylarndan sonra Trk sularna, szde Amerikan yatrmlarn korumak, gerekte ise Ermenilerin yannda olduunu gstermek zere iki sava gemisini gndererek tarafgirliini kesin biimde gsterdi.80 Amerika, devlete bakaldrm bir unsurun yannda yer almak suretiyle kendi de Osmanlya kar bir konuma geti. Amerikada bu misyonerlerin yayn organlarnda ve yine onlarn yazlaryla beslenen basnda srekli abartlarak yer verilen Trk-Ermeni olaylarna ilikin haber ve makalelerle bir Hristiyan ulusun, Mslman mparatorlukta ezilmekte olduu fikri ilenmitir. Bulunduklar blgelerde Amerikan karlarn korumak misyonunu stlenmi olan konsolosluklar Ermeni ayaklanmasn sanki bir kutsal sava81 gibi desteklediler, yama ve katliam hareketlerinden srekli Mslman halk ve ynetim sorumlu tutulmutur. Konsoloslar, Amerikaya gnderdikleri raporlarda Ermeni htilalci liderlerinin mektuplarna yer vererek Amerikann direk mdahalesini istemilerdir. Yine konsolosluk raporlarnda, Vilayet-i Sitte (Alt Vilayet), Ermeni Vilayetleri olarak anlm ve bu ehirlerin Hristiyan valilerce ynetilmesi fikri ortaya atlmtr. Bu istein zellikle Bitlis, Sivas, Erzurum, Mamuratl Aziz ve Diyarbakr iin, artlar nedeniyle doal bir hal ald savunulmutur.82 Aznlklar kkrtmak ve ayaklandrmak yoluyla konsolosluklar, smrge kazanma yarnda nemli yere sahip olmulardr. Bu veriler nda genel bir deerlendirme yapan deerli bir hocamz, Ermeni sorununun, Ermenilerin balangtan beri Hristiyan olduklar gzetilerek, bir din sorunu olmad, yzyllardr Dou Anadoluda, Trabzon ve Badat, Samsun-Batum ticaretini ellerinde

990

tuttuklar ve Trklerden ok daha rahat yaadklar asndan baklnca da ekonomik bir sorun olmad ancak ngiliz, Rusya, Fransa ve ABD gibi dnyann gl, emperyalist lkelerinin kendi politikalarn izleyebilmek iin ortaya attklar bir siyasal sorun olduu sonucuna eriilmektedir83 eklinde gzel bir aklk getirmitir. O dnemde atlan dmanlk tohumlar halen Amerikada Trkiyeye kar olan tavrn temelini oluturmaktadr. Osmanl Devletini Amerikada tantma konusunda hkmet, orada yaayan vatandalarndan yararlanma yoluna gitti. Ancak az saydaki Osmanl vatandalar seslerini duyuramadlar. Gn kolaylamas, misyonerlere daha fazla para aktarlmas iin yaplan propagandalar, bu faaliyetleri her zaman engellemitir. Hatta hakl savunma yapan Osmanl elisi, Ermeni Lobisi ve basn tarafndan Amerika Hkmetine yaplan bask sonucu Amerikadan srlmtr.84 1908de Trkiyede ihtilalin kmas, merutiyet rejiminin gelmesi Amerikallar tarafndan takdirle karland. stanbuldaki elilik 1906da bykelilike ykseltildi ve Amerikal misyonerler daha rahat hareket etmeye baladlar. Misyonerler bu faaliyetleri srasnda her trl imkandan faydalanyorlard. Osmanl mparatorluunda Protestan misyoner faaliyetleriyle ilgili byk boyutlarda bir basm-yayn faaliyetinde bulunduklar da bilinmektedir. Hatta ilk geldikleri yllarda Rumlar ve Ermeniler Trke konutuu iin Rumca harfli Trke ve Ermenice harfli Trke kitaplar yaynlayarak Rum ve Ermenilere, Ermenice ve Rumca retmilerdir. Yani ak bir ifadeyle Ermenice ve Rumcay aznlklar arasnda gelitiren Amerikal misyonerler olmutur denilebilir. Bu yayn faaliyetleri iin bata Maltada kurulan ilk matbaadan sonra zmir ve stanbulda olmak zere hemen hemen btn misyon merkezlerinde birer matbaa kurmulardr.85 II. Abdlhamit Dneminde kapatlm olan misyoner matbaalar da tekrar alm ve faaliyetlerine devam etmitir. Merutiyetin ilanyla daha serbest bir rejimin kurulmas iktisadi faaliyetin artmasna zemin hazrlad. Bu defa baz Amerikal sermayedarlar Anadoluda petrol kuyular iletmek ve demiryolu inaat imtiyazn almak iin teebbse giritiler. Bunun banda bulunan Amiral Chester 1909da Trkiyeye geldi ve incelemeler yaparak proje hazrlad. Bu proje Chester Projesi olarak anld ve yllarca tartld. Aslnda yeni ynetim bir denge unsuru olarak Amerikay gcendirmemek iin bu projeyi imzalamtr denilebilir. nk daha nce demiryollar ile ilgili verilen imtiyazlar hep Avrupa devletlerine verilmiti. lgin bir rastlant (!) Amiral Chester; Amerikan okullarnn zarar grmesi sebebiyle Amerika tarafndan istenen tazminat almak zere stanbula gelen sava gemisinin de amiraliydi.86 Ancak bu proje imtiyazlar alnm olmasna ramen gerekletirilememitir.87 ttihat ve Terakki ynetimi, Amerika ile olan ilikilerinde daha ok Amerikay kendi taraflarna ekebilecek bir politika izlemeye almlardr. I. Dnya Sava baladktan sonra kapitlasyonlar kaldrrken Amerikallarn messeselerine zarar vermeyeceklerini gsterebilmek dncesiyle teminat vermitir. Hatta Enver Paa, bu teminatnn bir gstergesi olarak da, Kapitlasyonlarn kaldrld 1 Ekim 1914 tarihinde, eli Morgenthau ile beraber Robert Koleje giderek kendi kardei, eyhl

991

slmn iki olu ve ehremininin olu iin (yalar kk olduklarndan dolay) zel olarak kurulan snfn al trenine katlmtr.88 Birinci Dnya Sava baladktan sonra da Amerikallara dokunulmam, btn faaliyetleri devam etmitir. Fakat Amerikal misyonerler eski alkanlklarn devam ettirerek, dmanla ibirlii yapan Ermenilerle ilgilenmeye ve onlara yardmc olmaya ve korumaya almlardr. Hatta sefalete den Trk ocuklarn da himayeleri altna alarak Hristiyan yapmay dahi baarmlardr.89 Ayn zamanda misyonerler Urfada olduu gibi isyan karan Ermenilerle ibirlii iine girerek daha da ileri gitmi Amerikan yetimhanesini karargah haline getirerek silahlanmlardr. Binadan, teslim ol arsna atele karlk verilmitir.90 Amerikal misyonerler kovuluncaya kadar bulunduklar blgelerden ayrlmayp almaya devam etmilerdir. Ermenilerin yapt terr hareketini grmeden adeta onlarla beraber savaan bu misyonerler tehcire91 de kar kmlar ve yalan yanl raporlar dzenleyerek dnya kamuoyunu etkilemeye almlardr. nce Ermenilerin Amerikan vatandalna gemi olanlar ve ailelerine sonra Protestanlar sonra da dierlerini tehcirden kurtarmak iin aba sarf etmilerdir. Dzenli bir ekilde g ettirilen Ermenileri adeta soykrm yaplyormu gibi gstermi, bir dereceye kadar bunlar bu hale biz getirdik psikolojisini de yenmeye almlardr. Kendilerinin tehcir srasnda Anadoluda bulunmalar sebebiyle tehciri takip edebilme imkanlar vard. Amerikan messese ve konsolosluklar da faaliyetlerine devam ediyorlard. Fakat alkanlk bu ya hibir olay kendileri grmemi gibi duydum, anlattlar ifadeleriyle sahte rapor tanzim etmeyi srdrdler. Amerikan Harput konsolosluk grevlisi yllar sonra yazd bir makalede, tehcir edilenlerle ilgili hatralarnda; Erzurumdan Elaza kadar tehcir kafilesiyle gelenleri grdklerini ve ilgilendiini belirttikten sonra, duyduuma gre bunlar Elazdan ktktan sonra ldrlmler eklinde bir yorum yapmtr.92 Hatta ayn konsoloslar Ermenilerin kymetli mallarn, altnlarn, bono ve sigorta polielerini kendilerine teslim ettiklerini de sylemektedirler. imdi bu konsolosluk grevlisinin sahte raporlaryla Ermeni meselesi ve tehcirini sorgularken acaba akllarna hi gelmez mi ki, kasa dolusu altn, para ve kymetli kad nerelere harcadn veya gnderdin diye sorulabilecei.93 Misyoner ve konsoloslar sava boyunca yetimhane, okul, hastane ve dier messeselerinde faaliyetlerine devam ettiler ve adeta bir casus gibi ifrelerle yazarak bilgi aktarmaya da gayret gsterdiler.94 Amerikann Almanyaya sava ilan etmesiyle Osmanl-Amerikan ilikileri gerginlemi, birbirlerine sava ilan etmemi olsalar da Trk-Amerikan ilikileri 1917 baharnda kesilmitir. Osmanl, Almanyann mttefikiydi bu nedenle bu devletle normal ilikilerini srdremezdi. ki devlet arasnda sava hali domam ancak ilikiler gerilmiti. Sava srasnda Amerikay kar tarafa almamak iin olsa gerek Amerikal misyonerlerin messeselerine dokunulmamtr. Fakat misyonerlerin bir ksm

992

sava sebebiyle bir ksm da yetkililerin istei ile messeselere sahip kacak bir ka nbeti brakarak ayrlmaya baladlar.95 Sava boyunca sadece ordunun ihtiya duyduu zellikle hastanelerin bir blmne ve okullardan da bina ihtiyacna gre misyonerlerin binalarna el konuldu. Amerikal misyonerler askerler arasnda da Hristiyanlk propagandas yapmay ihmal etmeyerek faaliyetlerine devam ettiler.96 Bir mddet sonra Amerikann savaa girmesinden rahatszlk duyan misyonerler birer birer Anadoluyu terk ettiler. Osmanl Devleti, savata yenilgiyi kabul edip, 1918 Mondros Mtarekesini imzalamas zerine Amerikallar tekrar Trkiyeye temsilci gndermeye karar verdi. Trkiyede grevlendirilen ilk Amerikan temsilcisi Lewis Heck adl bir diplomat oldu. Bu ilk diplomat Aralk 1918de greve balad ve Trkiyenin i durumu hakknda raporlar hazrlayarak merkezine bilgi aktard. Anadoludan alnan bilgilerin yetersiz kaldn Amerikan konsoloslarnn grevlerinin bana dnmeleri gerektiini ifade etti. Hi olmazsa zmir, Sivas, Adana, Halep gibi yerlerde Amerikan konsolosluklar almasn neriyordu. Yine Aralk 1918de Amerikann Dou Akdeniz donanmas komutan Tuamiral Mark Lambert Bristol stanbula yolland.97 Mondros Mtarekesinin imzalanmas ile geri dnen misyonerler bir mddet daha faaliyetlerine devam ettiler fakat umduklar ilgiyi bulamadlar. nk yerli halktan tepki gryorlard. zellikle bu dnemde yardm heyetleri daha arlk kazand. nk Anadolu adeta perian bir durumdayd. Bu sebepler Amerikal misyonerler iin iyi bir alma sahas olabilirdi. Yardm ad altnda Ermenilere ulamay da umuyorlard. gal blgelerinde daha rahat hareket edebiliyorlard. Amerikadan gelen milyon dolarlk malzemeler datlyordu. Datlan malzemeler arasnda rntgen makineleri dahi vard.98 Aslnda igal gleriyle de ibirlii yapan bu misyonerler ksa zamanda Kuvva-i Milliyenin iyi niyetinden de faydalanarak faaliyetlerini yrtyorlard. Hatta Atatrk, Amerikan yardm heyetlerine iyi davranlmas ve yardmc olunmas iin talimat dahi vermiti.99 Hatta Amerika ark-Karib Muavenet Heyeti, Trkiye Byk Millet Meclisi ile direk temasa dahi gemi, Ankarada bir temsilcilik dahi almt.100 Misyonerlerin en ok bamz arttklar yerlerden biri olan Merzifonda, artlara uymak kaydyla, Ermeni ve Rum ocuklarn barnabilmesi gayesiyle yetimhane almas iin meclis karar dahi alnmtr.101 Bu yardm heyetlerine Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan insancl duygularla binalar tahsis edilmitir.102 Bu kadar ince dnceye ramen Amerika, meclisle direk olarak temas etmeye pek yanamam hatta halen daha Ermeniler iin bir yurt yaratmak iin aba araylarna devam etmitir. Trk-Amerikan ilikilerinde bir dneme damgasn vuran bir dier olay ise Wilson Prensipleri olarak adlandrdmz Bakan Woodrow Wilsonun 1918 yl banda aklad 14 ilkeden, Trklerle ilgili 12. maddesinin siyasete getirdii anlaytr. Aslnda bu madde Misak- Milli nin uluslararas alanda meruluu iin nemli bir belgedir. Bu ilke unlar ifade ediyordu; Osmanl mparatorluunun

993

Trk olan blmlerinin gvenceli egemenlii salanmal. Aslnda Wilson kendi koyduu kurallara Trklerin lehine olduu iin kendi dahi uymakta glk ekiyordu. Bakan Wilson, kendi koyduu ilkelere muhalefet ederek Anadoluda bir Ermenistan yurdu kurulmasna ve stelik ngilterenin srar zerine de Yunanistann Bat Anadoluyu istilasna rza gstermiti.103 Amerika Cumhurbakan Wilson, her millete kar bar bir siyaset takip etmeyi ve her devletle iyi geinmei ama edinmekle beraber, Amerikadan kar olan devletler, yaptklar propagandalar ile Bakan Wilsonu bar siyasetten saptrmaya muvaffak oldular, hatta Wilson yaplan propagandalarn o kadar tesiri altnda kalmt ki Trklere kar olan olumsuz tutumunu Paris Bar Konferansnda da srdrd.104 Amerika mtareke dneminde yine ikili oynamaya devam ediyordu. Her ne kadar mttefikleri kadar kt dnmese de kendi politikas ve dier Batl devletlerin amalarn renerek, milli mcadele ve liderleriyle ilgili fikir olumasn bekliyordu. Ayn zamanda Ermeni meselesi ile ilgili sonular da grmek istiyordu.105 Yllar boyunca yanl ynlendirilen ve hazrlanan sahte rapor ve propagandalar sayesinde Amerikada oluan dnce, Dou Anadoluda bir Ermeni ounluun mevcudiyetiydi. Bu sebeple Mondrostan hemen sonra Wilson bunun iin harekete geti. 20. Asrn balarna gelindiinde, Trkiyenin Dou Blgesinde Amerikal misyonerlerin yllardan beri hayalini kurduu kendi okullarndan yetimi Ermeniler tarafndan ynetilen bir Ermenistan fikri Amerikan ynetimi tarafndan da gndeme getirildi ve Trkler iin general James G. Harbordn (Harbord, Avrupadaki Amerikan kuvvetlerinin kurmay bakandr) Ermenistan mandas konusunda 46 kiilik bir heyetle Dou Anadolu ve Kafkasyada yapt inceleme gezisi balad. 22 Eyll 1919 gn Sivasta, Atatrkle yapt 2-3 saatlik grme de Harborda yeni Trkiyenin liderini tanma frsatn salad. Fransadan stanbula bir sava gemisi ile gelen Harbord, oradan Adanaya gemi ve Anadolu gezisine balamtr.106 Amerika tarafndan hazrlanan muhtraya gre Dou Anadoludan Ermenilere, aznlkta olduklar blgenin verilmesi ngrlyordu. Ekonomik sknt ekmesinler diye de petroln bulunduu ve Trk ve Araplarla meskun Mezopotamyann Ermenilerin ekonomik karlarna tahsis edilmesi dnlmekteydi. Bu muhtrann gnderilmesinden sonra Amerikan Misyonu, Harbord ile grerek tavsiyelerini almtr.107 Harbordun raporunda asl zorluun Ermenilere verilecek blgede bulunanlarn kovularak orada gven salamakt. Bu srada ngiltere, Kafkaslardan kuvvetlerini ekmeye balad. Bu, Ermenistan sorununun tek bana Amerikann srtna yklenmesi demekti. ngilterenin kurnazca oyunu, Kafkaslardan ekilmesi ile kendisinin cesaret edemediini Amerikann stne ykmasyd. Bunun zerine Harbord, bunun ok zor bir i olduunu raporunda bahsetmiti.108 Aslda Amerikaya gemi olsun demek gerekiyor. nk, liderini bulmu birlik olmu Trk milletiyle byle bir mcadeleye girseydi belki de yllar ncesinden Vietnam sendromu yerine Anadolu sendromu ile kar karya gelecekti.

994

Amerika yllardan beri uygulad oyunu Ankara ile ikili ilikilere geerken de uygulamtr. Ankara temasa gemek yerine stanbuldaki temsilcisi Amiral Bristol, kanalyla yar resmi bir sfatla onun temsilcisini Samsuna gndererek iliki kurmaya alr. Ermeni meselesi ekonomik ynleri yannda ve siyasi bir gelimeydi. Fakat Anadoludaki ekonomik karlar phesiz daha nemliydi. Bu sebeple gayri resmi veya yar resmi temaslarla stanbulla birlikte Ankaray da ihmal etmek istemiyordu. Fakat bu sefer umduunu bulamamt. nk Ankara, milli bir d politika ve milli bir meclisin ald kararla kapitlasyonlarn kalktn, Sevrin saylmadn ve resmi bir antlama artyla temas kurulmasn istiyordu.109 Amerika ge kaldka ticaretinde d gzleniyordu ve bu arada Amerikadan ticaret yapmak zere bir ok sermayedar akn akn Anadoluya gelmeye balamt.110 Amiral Bristolun ikili oyunlar ve Amerikann i politik dengeleri ve kongresinin Ermenilerle ilgili dnceleri Amerikann beklemesine sebep oluyordu. Bu arada adeta Amerikann hayallerine su serpecek Chester Projesi yeniden gndeme gelmiti. T. B. M. M.nin bu antlamay imzalanmasnda phesiz Lozanda taraftar bulmakta yatyordu.111 Sakarya Zaferi, Trkler tarafndan kazanldktan sonra Amerika artk Ankara Hkmetine uzak kalamayacan anlad. Amerikada Trk dmanl kampanyasn yrtenler Kurtulu Savanda Trk-Amerikan ilikilerinin kurulmasn engelleyen balca etken olmular, ayn zamanda Trkiye ile Amerika arasnda Lozanda imzalanan antlamaya kar da sava amlard.112 Lozan Konferansnn ikinci dneminde smet Paa, bir Trk-Amerikan antlamas iin ikili grmelere balanmasn istedi ancak, Amerika bu konuda ar davrand. Lozan Bar Antlamas imzalandktan iki hafta sonra Trk-Amerikan ikili antlamalar imzaland. Amerika ile iki antlama imzaland; birincisi dostluk ve ticaret antlamas ikincisi sulularn iadesi idi. Bu antlamann birinci maddesi Trkiye ile ABD arasnda diplomatik ilikilerin kurulmasn ngryordu. kinci madde tm kapitlasyonlarn kaldrldn belirtiyordu. nc ve sekizinci maddeler Trk-Amerikan yurttalarnn karlkl yerleme, oturma vb. durumlarn dzenliyordu. Dokuzuncu madde ile taraflar birbirine en ok gzetilen lke statsn tanyorlard. Trkiyedeki Amerikan okullar, yardm kurumlar, hastaneleri, misyonlar Trk kanunlar erevesinde almalarn srdrebileceklerdi.113 Antlama imzalanr imzalanmaz Amerikadaki Trk dmanlar, antlamann aleyhinde kampanya balattlar. Mtareke yllarnda Ermenistan Bamszl in Amerikan Komitesi adyla faaliyet gstermi olan rgt bu kez Lozan Antlamasna Kart Amerikan Komitesi adn ald.114 Amerikada Trk dmanl kampanyasnn bayraktarln yapanlardan biri de Amerikann eski stanbul Bykelisi Henry Morganthav idi.115 Lozan Bar Konferans srasnda Trklere kar silah kullanlmasn savunuyor ve 10 Ocak 1923 gn The New York Timesde unlar yazyordu;

995

400 yldr Trkleri Avrupadan kovmak iin aba harcayan Avrupallar iin Lozan, ok ac bir ders olmutur. Trklerin Avrupadan kovulmalar yle dursun Avrupallarn Trkiyeden kovulaca anlalmaktadr116 Trkiyede bugne dek meydana gelen katliamlar bilinli olarak yaplmtr. Trklerin amac, topraklar zerinde yaayan aznlklar ortadan kaldrmaktr Bu kampanyann Amerikan Senatosundaki ateli szcs olan William H. Kingde 2 ubat 1922de yapt konumada Sevrin zorla uygulanmasn istiyor ve dini, siyasi ve insani haklarn korunmasndan yana olan tm rgtlerimizle Mustafa Kemal denen haydudun vahet ve zulmne kar kmalyz117 diyordu. Amerikann Lozanda imzalanm olduu antlama yrrle girmese de TBMM yeni bir antlama yaplncaya kadar bu antlamann kurallarna uymay Amerikay mecbur brakmak istiyordu. Resmi ilikilere i politika kaygs, propagandalar sebebiyle cesaret edemeyen Amerika milli bir politika uygulayan Trkiye Byk Millet Meclisine de ikili oynuyordu. Fakat bu sefer umduu tavizi bulamamt. Hatta Amerikann kapitlasyonlarn kaldrlmas sebebiyle uymas gereken kurallara uymaynca hemen tepki gsteriliyor yeni bir antlama yaplncaya kadar da Lozanda imzalanan antlamaya atf yaplarak Amerikan yetkililerine bildiriliyordu. Bununla ilgili gzel bir rnek de izinsiz olarak boazlar geerek tophane nlerine demirleyen Iskarpiyon adl Amerikan Yatnn izinsiz gelmesi ikaz edilerek, Lozanda imzalanan antlamayla kapitlasyonlarn kaldrldn kabul edildii ve bu sebeple izin almas gerektiinin bildirilmesi gsterilebilir.118 Trk-Amerikan ilikilerinin balamasn engellemek iin kampanyay yrtenler, bata kapitlsyonlarn kaldrlmasna ve Ermenilere istediklerinin verilmemesine kar kyorlard. Bunlara karlk Londradaki Trk Teavn Cemiyeti bir bror yaynlad. Burada unlar ifade edildi; antlamann onaylanmas Trkiye ile Amerika arasnda normal ilikilerin kurulmasnn en ksa yoluydu. Yeni Trk demokrasisi ile antlamas bulunmayan tek lke Amerikadr. Bu durum Trkiyedeki Amerikan karlarna ters dmektedir. Kapitlsyonlar yalnz Trkiyeye zarar vermemi rklar arasnda da atmalara yol amtr.119 Amerika TBMM. Ye kar da kendi i politikas gerei ikili oyununu devam ettirdi. Amerikan Kabinesi dman lobilerin ve basnn etkisine boyun eerek Lozanda imzalanan antlamay 18 Ocak 1927de 3te 2 oy okluu salanamad iin veto edildi. Amerika menfaatlerinin zedeleneceini bildii iin ayn gn Dileri Bakan stanbuldaki Amerikan Yksek Komiseri Amiral Bristolu arayarak Ankaraya gndermi ve Antlamann reddedilmesinin Amerikann Trkiye ile dostluk ilikilerinin kurulmamas istenmedii anlamna gelmemesini ve Ankara ile nota teatisi suretiyle mnasebet kurulmak istediini belirtmitir. Trk yetkililer, nota teatilerine ikinci bir antlama yaplncaya kadar Lozandaki antlamay koymak artyla (Modus Vivendi) hazrlanabileceinde srar ederek resmiyet kazandrmaya zen gstermi ve karlkl notalar hazrlanmtr.120

996

17 ubat 1927 gn imzalanan notalarla 10 yllk aradan sonra Trk-Amerikan ilikileri yeniden dzenlendi.121 Lozanda Osmanl Devleti ile antlama imzalayan Joseph Grew, Trkiyeye eli olarak atand.122 Trkiye ise Washington bykeliliine stanbul mebusu Ahmet Muhtar Beyi tayin etmitir.123 1 Ekim 1929 ylnda da Trkiye ile Amerika arasnda Ticaret ve Seyr Sefain Antlamas imzalanmtr.124 Cumhuriyet Trkiyesinde faaliyetlerine devam etmek isteyen misyonerler Osmanl dnemindeki rahatl bulamadlar. Yeni Trkiye milli ve laik zellikler tayordu. Lozan Antlamas ile kapitlasyonlar kaldrld. Tevhid-i Tedrisat ile yabanc okullar disiplin altna alnmtr.125 Lozan Antlamasyla kapitlasyonlar kaldrlnca da misyonerler, eskisi kadar rahat hareket edemedikleri iin bir ok okullarn kapattlar. Hatta bu okullarn Anadoludaki binalar TBMM tarafndan satn alnmas iin bir kararname dahi karld.126 Trk-Amerikan ilikileri esasen 1865e kadar zikredilen seviyede gemi, ancak bu tarihten itibaren ABDnin i savatan sonra Monroe Doktrinini terk etmesi neticesinde Avrupa ve dnya siyaseti ile yakndan ilgilenmeye balamtr. te yandan dnya, Avrupa Devletleri tarafndan hzl bir ekilde smrgeletirilmeye balanm, bu suretle Avrupa, ABD aleyhine bir gelime gstermiti. ABD smrgecilik faaliyetlerinde geri kalaca dncesiyle hzl bir smrgecilik faaliyetine girimitir. Bylece bir yandan yeni smrge alanlar elde ederken bir yandan da Avrupaya kar bir denge kuracakt. Artk ABDnin dnya siyasetinden uzak, sadece Amerika ile snrl bir politika izlemesi mmkn deildi. Bu uurda ne yapmas gerekiyorsa yapmaya balad. ABD. menfaatleri her eyin nne geti. ABD-Trk ilikilerine de bu nazarla bakmak ve deerlendirmek yerinde olur. Sonu olarak Trkiye ile ABD arasnda balayan iliki, ilk yllardan itibaren Amerikann ikili oyunlaryla yrmtr. Amerika ile Osmanl devleti arasnda yaplan ilk antlama, gizli maddesi Amerika tarafndan ngiltereyi kzdrmamak iin kabul edilmedii halde yrrle girmi fakat Osmanldan tepki grmemek iin de gemicilikte usta iki kiiyi Osmanl lkesine gndermitir. Antlamann gerei olarak Osmanl ynetimi Amerikan Bykelilii almasn beklerken maslahatgzarlkla yetinmitir. Amerika, silah satlarn artrmak gayesiyle maslahatgzarln byk elilie ykseltmi hem de bu ekilde Osmanly taltif ettiini dnmtr. Misyonerlerini gndererek nfuz kurduu blgelerde ticaretini artrm, Osmanl Devletinin i ilerine karan, aznlklar kkrtmak yoluyla blclk yapan misyonerleri kovmak iin alnan tedbirlere engeller karmtr. Amerikan menfaatlerini salamak ve korumak iin vatandalarnn says bir elin parman gemeyecek kadar az olan blgelerde, misyonerleri sayesinde tesis ettii nfuzu sebebiyle Dou Blgesinde adeta mandaterlik yapmaya almtr.

997

Ermenileri vatandalna geirerek, Osmanl Devleti kanunlarn hie saym, kendi prensiplerini Osmanl Anayasasna sokarak nfuzunu pekitirmeye alm, Osmanlnn ald her tedbire, sava gemisi gndermek suretiyle tehdit dolu cevaplar vermitir. Daha ileri giderek Ermenileri Amerikada tekilatlandrp, vatandalna geirmi tekrar Anadoluya gndermitir. Bu faaliyetleri kendisinin yapmadn, misyoner rgtlerinin de bamsz kurulular olmalar dolaysyla devletin mdahale edemeyeceini sylemitir. Bu bahane ile misyonerlerin blc faaliyetlerine devam etmelerini salamtr. Osmanl Devleti, Amerikal misyonerlerin bu eit almalarna kar nlemler almak istediinde bu kez Amerika, onlar benim vatandam diyerek tepki gstermitir. Misyoner messeselerinde Ermeni, Pontus-Rum ve dier ayrlk ete reisleri yetitirilmi ve buralar adeta onlarn karargah haline getirilmitir. Misyonerler tarafndan kullanlan ve ihtilalci unsurlarn karargah olan binalar aranmak istendii vakit de kapitlasyonlar ve Amerikann gl nfuzu sayesinde buna engel olunmutur. Amerika Birleik Devletleri ynetimi, lkesinde Trkler aleyhine yrtlen her kampanyaya msaade etmi, bu kampanyalara kar devletini mdafaa eden Osmanl elisini de snr d etmitir. Bunlar yaparken de ticaretinde bir aksama olmamas, tccarlarnn imtiyaz almas iin elilerini seferber etmitir. Chester Projesi gibi imtiyazlarla ileride mandaterlik kurmay dnd bir blgenin adeta alt yapsn hazrlayacak ve yer alt, yer st zenginlikleri elde edecek imtiyazlarn alnmas iin de vatandalarna her trl destei vermitir. Bu istekleri erevesinde yine nfuzunun ncleri olarak grd Ermenileri kullanarak Osmanlya bask yapmaya almtr. Osmanl Devletinin mttefiki olan Almanyaya sava ilan ederken, Osmanlya sava ilan etmeyerek gelecekteki menfaatleri iin ikili oynamtr. Wilson Prensipleri ad altnda Ermeni yurdu kurmak gayesiyle Anadoluya heyetler gndermi fakat sonular Trklerin lehine olduu iin Wilson, kendi koyduu prensipleri dahi grmezden gelmitir. Menfaatleri uruna, dier devletlerin Trkiye ile antlama yapmalar zerine Lozanda ge kalmamak dncesiyle Trkiye ile antlama yapm, antlamann tasdikini uzun sre srncemede brakarak, Trk dman lobilere ho grnmeye almtr. Fakat menfaatlerinden vazgeemedii iin Trkiye ile gayr resmi olarak ilikilerini devam ettirmeye almtr. Bu ekilde yllar boyunca alkanlk edindii ikili oynamay devam ettiren Amerika, milli bir d politika ile karlanca bu defa da kendi kongresine ikili oynamtr. Kongrede reddedilen, Lozandaki antlamann yerine ayn gn yeni bir antlama imzalamak iin hemen Trkiyedeki yetkilisine haber gndermitir. Fakat Atatrkn dirayetli, barl, karlkl menfaat ve saygya dayal devletleraras iliki anlay sebebiyle resmi iliki kurulmadan, verilen szlerde durulmadan bu faaliyetlerini yrtemeyeceini renmitir. phesiz bu, Amerikann ikili oyun alkanlna devam etmeyecei anlamna da gelmemeli. nk yine de bu tarihlerde bile gemite oynad ikili oyunlar oynamak iin devam ediyor. Ermeni lobisini hazrda tutarak, szde Ermeni soykrm tasarsn kongrede bir

998

dosyada saklayarak arada srada gndeme getirmeye ve taviz koparmaya alyor. Fakat Amerikann bu oyunlarn boa karmak iin her halkarda Atatrkn milli d politikasndan taviz verilmeyeceini ve Atatrk dnemindeki gibi hareket etmek gerektiini belirtmek gerekir. ki yz yllk Trk-ABD ilikilerinde Trkiyenin somut bir kazanc olmamtr. Daima Trkiye veren taraf, oyalanan taraf olmutur. DPNOTLAR 1 J. C. Hurrewitz, Trk-Amerikan likileri ve Atatrk, ada Dnce Inda Atatrk,

stanbul, 1983, s. 488. 2 Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika 19. yzylda Osmanl

mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul, 1989, s. 13. 3 Bu hususta daha geni bilgi iin bkz. Mine Erol, Amerikann Cezayir ile Olan likileri

(1785-1816), . . Tarih Dergisi, S. XXXII, stanbul, 1979, s. 689-730, Mine Erol, Amerikann Tunus le Olan likileri (1796-1815), A. . D. T. C. F. Dergisi, C. XXX, S. 1-2, Ankara, 1984, s. 115-128. Thomas A. Bryson, American Diplomatic Relations With The Middle East, 1784-1975: A Survey, Metuchen, N. J., 1977, s. 1vd. 4 ar Erhan, 1830 Osmanl-Amerikan Antlamasnn Gizli Maddesi ve Sonular,

Belleten, C. LXII, S. 30, s. 457. 5 Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), Ankara,

1959, s. 8, Berberi ocaklar ile yaplan antlamalar iin bkz. Akdes Nimet Kurat, Berberi Ocaklar ile Amerika Birleik Devletleri Mnasebetleri (1774-1916), A..D.T.C.F., Tarih Aratrmalar Dergisi, C. II, S. 2-3, Ankara, 1964, s. 175-214. 6 Henry H. Howard; The Bicennetial in American Turkish Relations, Middle East Journal,

S. 30, 1976, s. 291-303, Roger Trask, The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939. (microfilms), Minneapolis, 1986, s. 5, Orhan Fuat Kprl, Tarihte Trk-Amerikan Mnasebetleri, Belleten, C. LI, S. 200, Ankara, 1987, s. 928-929, Akdes Nimet Kurat, Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri Arasndaki Mnasebetlere Ait Ariv Vesikalar, ADTCF. Tarih Aratrmalar Dergisi, C. V, S. 8-9, Ankara, 1967, s. 287-372. Amerikallarn ilk sava gemisinin stanbula dosta bir ziyaret iin gelii 1800 ylnda olmutur, bu ziyaret iin bkz. R. Trask, a.g.e., s. 5, Osman zsoy, Trk-Amerikan likilerinin lk Dnemi ve Amerikadaki lk Tantm Faaliyetleri, Trk Dnyas Aratrmalar, 114, Haziran 98, stanbul, 1998, s. 194. 7 Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), s. 10, H.

Howard, agm., s. 292.

999

Oral Sander Kurthan Fiek, ABD. D leri Belgeleriyle Trk-ABD. Silah Ticaretinin lk

yzyl 1829-1929, stanbul, 1977, s. 19., Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), s. 10. 9 10 J. C. Hurrewitz, a.g.m., s. 483. ark meselesi iin bkz. Bayram Kodaman, Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu,

(kinci Tpk Basm), Ankara, 1986, s. 137 vd. 11 12 13 14 15 16 17 Osman zsoy, a.g.m., s. 194. R. Trask, a.g.e., s. 15, O. Kprl, a.g.m., s. 930-932. Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, s. 9. Thomas A. Bryson, a.g.e., s. 10-15. Akdes Nimet Kurat, Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1800-1959), s. 15. Osman zsoy, a.g.m., s. 194. Bu ifade ile yaplan antlamalarda ve dier devletlere verilen bir ok imtiyaz rahata

kullanabilecei eklinde alglanmaktadr. Bu sebeple daha nce verilmi olan bir ok imtiyaz dorudan Amerikaya da verilmi oluyordu. Amerikallar tarafndan da daha geni bir anlamda yorumlanan bu madde uzun yllar Osmanl Devleti ile Amerika arasnda srtme konusu olacak adeta Amerika, her istediini yapar bir tavr ierisine girecektir. 18 Tevfik avdar, Osmanllarn Yar Smrge Oluu, stanbul, 1970, s. 97, Enver Ziya Karal,

Osmanl Tarihi, C. VII, 2. Bask, Ankara, 1977, s. 251, Kapitler zellikteki bu madde Amerikallar iin adeta dokunulmazlk diyeceimiz bir ayrcalk salyordu. bu husus Amerika ile Trkiye arasnda yllar boyunca srtme konusu olacaktr. 19 Antlamann tam metni iin bkz. Fahir Armaolu, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri,

Ankara, 1991, s. 1-6. 20 21 J. C. Hurrewitz, a.g.m, s. 494. Osmanl Devleti antlamay imzalarsa Amerikann sava gemisi dahi hediye edecei

ynnde dedikodular vard. Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 15. 22 23 24 ar Erhan, a.g.m., s. 459., J. C. Hurrewitz, a.g.m., s. 491. H. Howard, a.g.e., s. 294, R. Trask, a.g.e., s. 6, 7. Oral Sander, Kurthan Fiek, age., s. 11.

1000

25 26 27 28

Antlamann tam metni iin bkz. Fahir Armaolu, a.g.e., s. 7 ve devam. Osman zsoy, a.g.m., s. 195. Osman zsoy, a.g.m., s. 195. Mine Erol, Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerikann Trkiyeye Kar Tutumu, Ankara,

1976, s. 47 vd. 29 zel bir grevle grevlendirilerek ve yetkili klnarak yabanc lkelere gnderilme olgusuna

misyon, bu grevlilere de misyoner denir. Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika 19. yzylda Osmanl mparatorluundaki Amerikan Misyoner Okullar, stanbul, 1989, s. 11, 12. 30 Necmettin Haceminolu, Yabanc Okullar ve Kltr Emperyalizmi, Milli Eitim ve Din

Hayat, stanbul, s. 49-103. Emperyalizm; bir milletin baka bir milleti hakimiyeti altna almas ve onu kendi menfaatleri istikametinde smrmeleridir. 31 Frank Stone, Academies for Anatolia, Boston, 1984, s. 27-28; Henry Elisha Allen, The

Turkish Transformation A Study in Social and Religious Development, s. 146; A. Le Chatelier, La Conquete du Monde Musulman Missions Evangeliques Anglo-Saxones et Germeniques, Paris, 1912, s. 150. daha geni bilgi iin bkz. Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and the Near East Missionary Influance on American Policy 1810-1927, Minneapolis, 1971, s. 4-6. 32 ABCFM. in bkz. Henry Elisha Allen, a.g.e., s. 146 ve devam, David Brewer Eddy, What

Next in Turkey, The American Board, Boston, 1913, lknur Polat, Osmanl mparatorluunda Alan Amerikan Okullar zerine Bir nceleme, Belleten, C. 7, S. 203, Ankara, 1990, s. 629. 33 Katolik ve Gregoryen Ermeni Patriklerinin ve dier tepkilerle ilgili olarak bkz., T. C.

Babakanlk Osmanl Arivi, Cevdet Hariciye Tas., Sra No. 4959, Tarihi: 4 Ca 1260; T. C. Babakanlk Osmanl Arivi, Osm. Bel. Ermeniler Kat., Cilt 1-18, Tarih: 10 Ekim 1843, BOA, Osm. Bel. Ermeniler Kat., Cilt1-19, 20 Mays 1844., D. Eddy, a.g.e., s. 70. Ayrca Bkz. Cyrus. Hamlin, My Life and Times, Boston, 1924, s. 211-222. 34 Ayten Sezer, Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyede Eitim ve retim

Faaliyetleri, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ekim 99, Osmanl Devletinin 700. Yl zel Says, Ankara, 1999, s. 173. 35 Ayten Sezer, a.g.m., s. 174. Amerikallarn Osmanl topraklarn ayrdklar drt alma

sahas u blmlerden olumaktayd;. Avrupa: Filibe, Selanik ve Manastr.

1001

Bat Trkiye: stanbul, zmit, Bursa, Merzifon, Kayseri, Trabzon. Anadoludaki faaliyetlerin Ermenileri kapsayaca kesinleince Bat Trkiye Misyonu, Ermeni Misyonu adn ald. Merkezi Trkiye: Toroslarn gneyinden Frat nehri vadisine kadar. Dou Trkiye: Harput, Erzurum, Van, Mardin, Bitlisten Rus ve ran snrna kadar. 36 Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Trk Kltr

Aratrmalar, Yl XXVII/1-2, Prof. Dr. smail Ercment Kurana Armaan, Ankara, 1989, s. 4. 37 38 39 40 41 42 Uygur Kocabaolu, a.g.e., s. 17. Uygur Kocabaolu, a.g.e., s. 29. American National Archieves, T. 579, Rol. 1, No. 136, s. 27. Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 2, 3. Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 7. Nahid Diner, Yabanc zel Okullar, Milli Eitim ve Din Hayat, stanbul, 1983, s. 51., C.

Hamlin, a.g.e., s. 241-242. 43 Yaplan propaganda ve elde edilen nfuz sonucunda gayri Mslimlerden Katolikler adeta

kendilerini Fransz, Protestanlar ise Amerikal veya ngiliz olarak kabul ediyorlar ve gerektii zaman bu devletlerin vatanda gibi Osmanl Devletini ikayet ederek bask kurmaya alyorlard. Hatta Katolik veya Ortodokslarn Protestanlara yapt herhangi bir hakszlkta, ngiltere Osmanl Devletine ltimatom verebiliyordu. 44 45 46 J. C. Hurrewitz, a.g.m. s. 495. Nahid Diner, agm., s. 79, 80. 1869 Tarihli Marif-i Ummye Nizamnmesi ve 129. madde iin bkz.; BOA, Y. E. E.,

Ksm No: 31, Evrak No: 1899, Zarf No: 158, Kar. -Kut. No: 86 (Kmil Paann Arzas), 11 Muharrem 311/12 Temmuz 309. Dstur, 1. Tertip, kinci Cilt, s. 184-219; Mehmet Cevat, Marif-i Ummye Nezreti Tarihe-i Tekilat ve craat, stanbul, 1338, s. 469-509; Reat zalp, Milli Eitimle lgili Mevzuat (1857-1923), Birinci Basl, stanbul, 1982, s. 165-197; Faik Reit Unat, Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara, 1964, s. 92-118. 47 lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine Baz Gzlemler,

Amme daresi Dergisi, C. 14, S. 3 Eyll 1981den Ayr Basm, Ankara, 1982, s. 88, 89.

1002

48

Amerikal misyonerler Mslmanlar Hristiyan yapmak iin gelmi olmalarna ramen

bunu ok az sayda baarmlardr. Genellikle Ermeniler zerine younlatklar iin bir btn olarak Gregoryen olan Ermenileri daha nce Katolik Ermeniler eklinde blen Fransz ve dier batl lkelerin misyonerleri gibi bir para daha blm Protestan Ermeni haline getirerek Ermeni toplumunu da huzursuz yapmlardr. Tanzimat ve Islahat Fermanndaki din ve eitim serbestliini kendilerince yorumlayan misyonerler bu haklar din deitirme eklinde kullanma yoluna gitmiler ve kendilerine ilk tepki de cemaatlerini bld iin Ermeni patrik ve yneticilerinden gelmitir. Protestanla ilgi duyan veya dnen Ermeniler patriklik tarafndan aforoz, srgn veya dier bir ok cezaya arptrlmlardr. Ermeni toplumu arasnda bu blnmeye millet olarak da tepki gsterilmi din deitirenler lm dahil her trl cezaya arptrlmlardr. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Erdal Akses, Tanzimat Sonras Harput (Mamuratl-Aziz)ta Amerikan Misyoner Faaliyetleri, A. . Trk nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi, (Trk Tarih Kurumu Tarafndan Baslmaktadr) Ankara, 1991, s. 269 vd. 49 309, 310. 50 51 Ayten Sezer, a.g.m., s. 174. Bu husus Osmanl yetkililerine sonraki yllarda bizzat kendileri tarafndan da sylenmitir. Uygur Kocabaolu, Osmanl mparatorluunda XIX. Yzylda Amerikan Yksek

Okullar, Bahri SAVCIya Armaan (Ayr Bask), Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar 7, Ankara, 1988, s.

BOA, rade-i Hususi 1318, No: 634-32, Tarih: 10. . 1318, (Yldz Saray Hmayunu Bakitabet Dairesi No: 7003), ayrca bkz. Uygur Kocabaolu, a.g.e., s. 123, 125. 52 53 54 Osman zsoy, a.g.m., s. 195, 196. Nahid Diner, a.g.m., s. 62, 75. lknur Polat, Atatrk ve Milli Eitim, Atatrk Yolu, A. . Trk nklap Tarihi Enstits

Dergisi, Mays, 1989, Yl 2, S. 3, Ankara, s. 439. 55 56 Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 6. Bu konuda en byk gayreti gsteren phesiz ngilizler olmutu. zellikle ngiliz elisi

Lord Stratfort Canningin bu konudaki abalar kayda deer. Bu konu hakknda daha geni bilgi iin bkz. Stanley Lane Poole, Lord Stratford Canngin Trkiye Anlar, (eviren: Can Ycel), ikinci basm, Ankara, 1988. 57 Osmanl Devletindeki okullarn listesi ve Osmanl Yetkililerinin dnceleri iin bkz. Atilla

etin, II. Abdlhamite Sunulmu Beyrut Vilayetindeki Yabanc Okullara Dair Bir Rapor, Trk Kltr Dergisi, S. 253, Ankara, 1985, s. 316-324, Atilla etin, Maarif Nazr Ahmet Zht Paann Osmanl mparatorluundaki Yabanc Okullar Hakknda Raporu, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, S. 10-11, stanbul, 1983, s. 189-219, Yahya Akyz, Abdlhamit Devrinde Protestan Okullar ile ilgili

1003

Orijinal ki Belge, A. . Eitim Fakltesi Dergisi, C. 3, S. 1-4, Ankara, 1970, s. 121-128, BOA, Y. E. E., Ksm No: A, Evrak No: 21/III, Zarf No: 21, Kar. -Kut. No: 131. 58 1903. 59 BOA, Y. E. E., Ksm No: 36, Evrak No: 140/106, Zarf No: 140, Kar. -Kut. No: XXIV, Defter H. Barnum, The New Euphrates Colleges, The Missionary Herald, C., 99, No. 1, January

Sahife No: 130, No: 67, Belgede: Osmanl Devletinde olduu gibi Kba, Madagaskar ve inde de bu tr olaylarn knda Amerikal misyonerlerin etkili olduu dncesiyle halk tarafndan tepki gsterildii bildirilmektedir, Osmanl Devletinin o yllardaki New York ehbenderi li efik Bey zet olarak; Sefaretlerin bu konulardaki talepleri Bb- li tarafndan reddedildii takdirde, Amerikallarn maksatlarna ulamak iin iki ihtimal mevcut dur. Bunlardan birincisi cebre ba vurmak, ikincisi ise iktisadi olacaktr. Osmanl Devletinin nemli gmrklerinden (limanlarndan) olan zmirin ele geirilmesi ile (zarar-ziyan) tazmint eklinde tahsil edilebilecektir. Fakat bu konunun Avrupa devletleri tarafndan kabul gremeyecei fikri de yaygndr. Amerikan gazeteleri, halkn fikirleri ve Amerika Cumhurreisinin kongrede yapm olduu konumalarla doludur. Amerikan Donanmasnn ark sularna sevki iin hkmet nezdinde aratrma yaplmas hususu bile gndemdedir. 60 lknur Polat, Atatrk ve Milli Eitim, Atatrk Yolu, A. . Trk nklap Tarihi Enstits

Dergisi, Mays, 1989, Yl 2, S. 3, s. 439, 440. Pontus Meselesi iin bkz. Ylmaz Kurt, Pontus Meselesi, Ankara, 1995, Merzifondaki kolejin Ermeni olaylarndaki rol iin bkz. Erdal Akses, Merzifon Amerikan Kolejinin Kurulu ve Faaliyetleri ile ilgili ksa bir deerlendirme, XIII. Trk Tarih Kongresi, 4-8 Ekim 1999, Ankara, Sunulan Tebli (Sunulan tebliler Trk Tarih Kurumu tarafndan baslmaktadr). 61 62 63 64 65 Harputtaki Amerikal Misyonerlerin faaliyetleri ile ilgili bkz. Erdal Akses, a.g.t. Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 1. Ayten Sezer, a.g.m., s. 175, 176. Uygur Kocabaolu, a.g.e., s. 22. Dou Anadoludaki konsolosluklarn al ve faaliyetleri hakknda daha geni bilgi iin

bkz. Erdal Akses, a.g.t., s. 244 vd., Sevda zkaya; Amerikan konsolosluklarnn Raporlarna Gre Dou Anadolu Blgesinin Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Elaz, 2001. 66 67 68 American National Archives, T. 568, Rol. 1, C. 1, No. 44, 13 Mart 1901. Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 3, 4. Erdal Akses, a.g.t, s. 244 vd.

1004

69

Osman zsoy, Trk-Amerikan likilerinin lk Dnemi ve Amerikadaki lk Tantm

Faaliyetleri, s. 196, 197. 70 71 Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 9, 10. Babakanlk Osmanl Arivinde bu konuda daha ak bir ekilde dile getirilmitir bkz.

BOA, rade-i Hususi, 1315, No: 333-123, Tarih: 3. R. 1315 (Yldz Saray Humarn Bakitabet Dairesi, No. 3659), 20 Austos 313, belgede konu u ekilde izah edilmitir; Anadolu vilyat- ahnesinde baz etfl ve eytmn hadist- mndefiadan mekteblerde vuku bulan hasart ve intizamszlksan dolay eme-i terbiyeleri noksan bezir olaca Ermeni Patrii Efkar (?) tarafndan bil-beyn merakim ve istifam- seciyeye bil-vsta arz- teminat idilmi olum bundan evvel igtiat zuhur iden mahalleri dr ve tefti ile hadist- mndefiadan dolay vilyet dahilinde harab olmu veyahud ve zaten noksan bulunmu olan mekteblerden etfl-i mslimeye mahsus olanlarn yine etfl-i mslime ve etfl-i gayr-i mslimeye mahsus olanlarn yine etfl-i gayr-i mslimeye aid olmak zere tamiren ve tecdiden tesis ve inasyla herhalde etfl-i mslime ve gayr-i mslimenin zbde-i terbiyesini istikmal itmek ve ecnebi mekteblerine Teba i Devlet-i liyyeden olan etflin duhuln men idecek bir tedbir ittihaz. Ayrca bu teklife ilaveten; Bu etflin hakikkaten yetim ve b-kes olanlardan ahzna pek ziyde dikkat vel-hsl ecnebiler tarafndan edilen inelerden ahlice istifna husln tekeffl idecek esbb- bit-tahkik merkeze bildirmek ve en mhimi olarak ecnebi nfuzunun Memlik-i ahnede tesiriyeti imh ve herkesin kendi mezhebinde kalmas maddesini temin ile mezhebleri Protestan ve sir gibi mezhebe tebdl idenlerin onu alnmak vezifi ile memur ve mkellef ve bir heyet tekil edilmesi. . 72 Misyonerler, Hristiyan olmakla birlikte adeta birbirleriyle de devletlerinin nfuzunu tesis

iin bir mcadele ierisine girmilerdir. Hatta talyanlar ve Franszlar Katolik olmalarna ramen kyasya bir mcadele iine girmilerdir. Bu hususta bkz. Nuri Bekir, arkta Fransz Mektepleri, Terbiye Mecmuas, S. 2, s. 64, C. Hamlin, a.g.e., s. 187-188. 73 Kenan Okan, Trkiyedeki Yabanc Okullar zerine Bir nceleme, Baslmam Bir

nceleme, Milli Ktphane, No. 1971, AD. 4339, Ankara, 1971, s. 3. 74 75 76 Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 9, 11. American National Archives, T. 579, Rol. 1, No. 29, 22 Ocak 1901. Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Erdal Akses, Amerikadan Harputa Harputtan

Amerikaya G, Dn ve Bugnyle Harput, C. 1, Ankara, 1999, s. 169-185. Mslmanlarn Amerikaya gnde, misyonerlerin yardmnn sebebi Anadoluda yapamadklar Hristiyanlatrma gayelerini Amerikada gerekletirebilmektir. 77 lk alnda Ermeni Koleji olarak isimlendirilmi, devletin mdahalesiyle ismi Frat

Koleji olarak deitirilmitir.

1005

78

Osmanl ve Amerikan makamlar toplu g serbest brakmadklar halde 1890-1900

yllar arasnda yaklak 12. 000 kadar Ermeni Amerikaya g etmiti. Amerikann Ermenilere ynelik almalar ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Atatrk niversitesi Rektrl Yaynlar, 628, Erzurum, 1984, s. 79-124. 79 80 81 82 83 84 85 American National Archives, T. 579, Rol. 1, No. 66, 17 Eyll 1901. Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerika Boyutu zerine, s. 108. American National Archives, T. 579, Rol. 1, No. 133, 5 Eyll 1904. American National Archives, T. 579, Rol. 1, No. 136, s. 15, 13 Ekim 1904. Seil Akgn, Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, s. 11, 12. Mine Erol, Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerikann Trkiyeye Kar Tutumu, s. 36. Bu konuda daha geni bir bilgi iin bkz. Uygur Kocabaolu, Osmanl mparatorluunda

XIX. yzylda Amerikan matbaalar ve yaymcl, s. 267-285. 86 Chester projesi Cumhuriyetin ilk yllarnda da tekrar gndeme gelecek fakat ayn akbete

urayarak gerekletirilemeyecektir. Bu konu Chester Projesinin Siyasi Boyutu zerine ad altnda tarafmzdan yaynlanmak zere hazrlanmaktadr. 87 Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 38, 39, Chester Projesi ile ilgili daha geni bilgi iin bkz.

Bilmez Blent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, stanbul, 2000. 88 89 90 M. Erol, Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerikann Trkiyeye Kar Tutumu, s. 53. Erol Krehirliolu, Trkiyede Misyoner Faaliyetleri, stanbul, 1963, s. 76. Ergnz Akora, Ermenilerin Urfada kardklar syan ve Talat Paann Raporu, XI.

Trk Tarih Kongresi (5-9 Eyll 1990)ne sunulan tebli, Ankara, 1990. 91 92 Tehcir iin bkz., Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990, s. 91. Asbarez Daily, Special Issue Dedicated to The 84 th Anniversary of The Armenian

Genocide, Report of Leslie A. Davis, New York, Friday-Saturday, April 23-24, 1999, s. 23-24. 93 Asbarez Daily, Special Issue Dedicated to The 84 th Anniversary of The Armenian

Genocide, Report of Leslie A. Davis, New York, Friday-Saturday, April 23-24, 1999, s. 24-25. 94 Asbarez Daily, Special Issue Dedicated to The 84 th Anniversary of The Armenian

Genocide, Report of Leslie A. Davis, New York, Friday-Saturday, April 23-24, 1999, s. 27-28.

1006

95

Jaseph L. Grabill, a.g.e., s. 61 vd.; Barbara J. Mergueran, An American In Kharpert, The

Armanian Review, C. 24, No: 2, Boston, 1983, s. 29. 96 Daha geni bilgi iin bkz., Harriet H. Atkinson, Mrs. Harriet H. Atkinsons Eyewitness

Account of the Massacres at Harpoot The Armenian Review, C. 29, No: 1-113, Boston, 1976. 97 Bilal imir, Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Beyin

Waington Bykelilii (1920-1927), Belleten, XLI, Nisan 1977, s. 278. 1919-27 yllar arasnda Trkiyede Amerikay yar resmi olarak yalnz Amiral Bristol temsil etmitir denilebilir. 98 A. Rawlinson, Adventures in the Near East, 1918-1922, London, 1923, s. 265-266. J.

Grabill, a.g.e., s. 166. 99 Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, Ankara, 1987. s. 162-163.

100 T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030-18-01/04-40-1, Tarih; 01. 12. 1921, Say 1241. 101 T. C. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 030-18-01/05-15-17, Tarih; 08. 05. 1922, Say 1581. 102 CA, 030-18-01/04-49-11, Tarih; 20. 02. 1922, Say, 1415. 103 Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesine Dair) Raporu Kurtulu Sava Balangcnda, stanbul, 1981, s. 67, 68. 104 Mine Erol, Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerikann Trkiyeye Kar Tutumu, s. 68, 71. 105 smail Soysal, Trk-Amerikan Siyasal likilerinin Ana izgileri, Belleten, C. XLI, Nisan, Ankara, 1977, S. 162, s. 258, 259. 106 Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesine Dair) Raporu Kurtulu Sava Balangcnda, s. 53-63. 107 General Harbordun raporu iin bkz. Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesine Dair) Raporu Kurtulu Sava Balangcnda, s. 133-155. 108 Fahir Armaolu, Harbord Misyonu Nasl Ortaya kt, Belleten, C. LXI, Aralk 1997, Ankara, S. 232, s. 701-706, Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi ve (Ermeni Meselesine Dair) Raporu Kurtulu Sava Balangcnda, s. 63-90. 109 Bilal imir, Harbord Misyonu Nasl Ortaya kt, s. 280, CA, 030-18-01/02-38-19, Tarih: 18. 01. 1921, S. 533. 110 CA, 18. 04. 37. 13/04. 37-13, 09. 05. 1920, CA, 030. 18. 01/04. 39 20, Tarih, 04. 12. 1921, S. 1240.

1007

111 Joseph Grabill, a.g.e., Joseph Grew, Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), eviren, Muzaffer Akn, stanbul, 1966, s. 53 vd. 112 Bilal imir, Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Beyin Waington Bykelilii (1920-1927), s. 277. J. C. Hurrewitz, a.g.m., s. 409-508. 113 Antlamann Trke Metni iin bkz. Erdal Akses, Lozanda Trkiye le Amerika Birleik Devletleri Arasnda mzalanan 6 Austos 1923 Tarihli Antlama, Atatrk Yolu, A. . Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi, Yl 11, Say 21, s. 1-31, Mine Erol, Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerikann Trkiyeye Kar Tutumu, s. 54. 114 Bilal imir, Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Beyin Vaington Bykelilii (1920-1927), s. 291-301. 115 Mine Erol, Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerikann Trkiyeye Kar Tutumu, s. 16, 21, 25. 116 Osman Ulugay, Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, (New York Times, 10 Ocak 1923den Naklen), stanbul, 1974, s. 240. 117 Osman Ulugay, a.g.e., (New York Times, 3 ubat 1922den Naklen), s. 153. 118 CA, 030-18-01/013-31-16, Tarih 24. 01. 1925, Say 1963. 119 Bilal imir, Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Beyin Washington Bykelilii (1920-1927), s. 283-303. Burada dikkati eken noktalardan biri de 19. yzyldan beri srekli olarak Trk aleyhtarl yapm olan misyonerlerin bu kez Lozandan yana tavr koymalardr. nk onlar bu antlama onaylanmazsa Trkiyeden ayaklarnn bsbtn kesileceinden endie etmekteydiler. Amerikal tccarlarnsa balca iki kaygs vard;. 1) Normal ilikiler kurulamad iin Amerikann Trkiye ile ticaret hacmi hzla dyor, Trkiye pazar nemli lde bakalarna kaptrlyordu. 2) Bu gerginlik srerse Trkiye, Amerikan ticaretine kar kstlayc nlemler alabilirdi. 120 Fahir Armaolu, a.g.e, s. 110 vd. 121 Bilal imir, Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Kurulmas ve Ahmet Muhtar Beyin Vaington Bykelilii (1920-1927), s. 310-327, Fahir Armaolu, a.g.e., s. 110. 122 Grewin hatralar iin bkz. Joseph Grew, Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), (ev. Muzaffer Akn), st., 1966. 123 CA, 030-18-01/024-33-2, Tarih 22. 05. 1927, Say 5219.

1008

124 Fahir Armaolu, a.g.e, s. 113. 125 Ayten Sezer, Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyede Eitim ve retim Faaliyetleri, Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ekim 99, Osmanl Devletinin 700. Yl zel Says, s. 178. 126 CA, 030-18-01/59-87-5, Tarih 18. 11. 1935, Say 3529 ve ekleri (Gaziantep, Mardin, Marataki Amerikan Okullarnn pazarlk usulyle satn alnmas ile ilgilidir. KAYNAKLAR 1. Arivler Babakanlk Osmanl Arivi. Yldz Esas Evrak Tasnifi. rade-i Hususi Tasnifi (Yl 1315). Babakanlk Cumhuriyet Arivi. American National Archives. U. S. Consular Officals at Kharput 1895-1906, Micropy, T-579, Rol 1. 2. Dstur 1. Tertib, ikinci cilt, s. 184-219. 3. Gazete Asbarez Daily, Friday-Saturday, April 23-24, 1999, Special Issue Dedicated to the 84th Anniversary of The Armanian Genocide. 4. Tetik Eserler AIKSES, Erdal, Tanzimat Tarafndan Baslmaktadr) Ankara, 1991. AIKSES, Erdal; Amerikadan Harputa Harputtan Amerikaya G, Dn ve Bugnyle Harput, C. 1, Elaz, 1999, s. 145-168. AIKSES, Erdal; Lozanda Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri Arasmda mzalanan 6 Austos 1923 Tarihli Antlama, Atatrk Yolu, Yl: 11, C. 6, S. 21, Ankara, 1998, s. 1-31. Sonras Harput (Mamuratl-Aziz)ta Amerikan Misyoner

Faaliyetleri, A. . Trk nklap Tarihi Enstits, Baslmam Doktora Tezi, (Trk Tarih Kurumu

1009

AIKSES, Erdal; Merzifon Amerikan Kolejinin Kurulu ve Faaliyetleri ile lgili Ksa Bir Deerlendirme, XIII. Trk Tarih Kongresi, 4-8 Ekim 1999, Ankara, (sunulan tebli). AKORA, Ergnz; Ermenilerin Urfada kardklar syan ve Talat Paann Raporu, XI. Trk tarih Kongresi, (Ankara, 5-9 Eyll 1990), Ankara, 1990, s. 1-21. AKGN, Seil; Amerikal Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rol, Atatrk Yolu, (Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits Dergisi), Yl 1, S. 1, Ankara, 1988, s. 1-12. AKGN, Seil; General Harbordun Anadolu Gezisi ve Raporu, stanbul, 1981. AKYZ, Yahya; Abdlhamit Devrinde Protestan Okullar ile lgili Orijinal ki Belge, A. . Eitim Fakltesi Dergisi, C. 3, S. 1-4, Ankara, 1970, s. 121-128. ALLEN, Henry Elisha; The Turkish Transformation A Study in Social and Religious Development, Chicago, 1935. ARMAOLU, Fahir, Belgelerle Trk-Amerikan Mnasebetleri, Ankara, 1991. ARMAOLU, Fahir; Harbord Misyonu Nasl Ortaya kt, Belleten, C. LXI, S. 232, Aralk, Ankara, 1997, s. 701-708. ATKINSON, Harriet H.; Mrs. Harriet Atkinsons Eyewitness Account of The Massacres at Harpoot, The Armenian Reviev, Vol 29, No. 1-113, Boston, 1976, s. 2-25. BARNUM, Herman, N.; The New Euphrates College, The Missionary Herald, Vol. 99, No. 1, January, 1903, s. 290-292. BRYSON, Thomas A.; American Diplomatic Relations With The Middle East, 1784-1975: A Survey, Metuchen, N. J., 1977. CAN, Blent Bilmez; Demiryolundan Petrole Chester Projesi, stanbul, 2000. CHATELER, A Le; La Conquete du Monde Musulmans Missions Evangeliques AngloSaxonnes et Germeniques, Paris, 1912. AVDAR, Tevfik; Osmanllarn Yar Smrge Oluu, stanbul, 1970. ETN, Atilla; II. Abdlhamite Sunulmu Beyrut Vilayetindeki Yabanc Okullara Dair Bir Rapor, Trk Kltr Dergisi, S. 253, Ankara, 1985, s. 316-324. ETN, Atilla; Maarif Nazr Ahmet Zht Paann Osmanl mparatorluundaki Yabanc Okullar Hakknda Raporu, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, S. 10-11, stanbul, 1983, s. 189-219.

1010

DNER, Nahit; Yabanc zel Okullar, Milli Eitim ve Din Hayat, stanbul, 1981, s. EDDY, David Brewer; What Next in Turkey, The American Board, Boston, 1913. ERHAN, ar; 1830 Osmanl-Amerikan Antlamasnn Gizli Maddesi ve Sonular, Belleten, C. LXII, S. 30, Ankara, s. 457-465. EROL, Mine; Birinci Dnya Sava Arifesinde Amerikann Trkiyeye Kar Tutumu, Ankara, 1976. EROL, Mine; Amerikann Cezayir ile Olan likileri (1785-1816), . . Tarih Dergisi, S. XXXII, stanbul, 1979, s. 689-730. EROL, Mine; Amerikann Tunus ile Olan likileri (1796-1815), A. . D. T. C. F. Dergisi, C. XXX, S. 1-2, Ankara, 1984, s. 115-128. GRABL, Joseph L., Protestant Diplomacy and The Near East Missionary Influance on American Policy 1810-1927, Minneapolis, 1971. GREW, Joseph; Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), (ev. Muzaffer Akn), stanbul, 1966. HACIEMNOLU, Necmettin Hac; Yabanc Okullar ve Kltr Emperyalizmi, Milli Eitim ve Din Hayat, Milliyetiler III. Byk lmi Kurultay, Tebliler, Aklamalar, Mzakereler, stanbul, 1983. HAMLN, Cyrus; My Life and Times, New York, 1878. HOWARD, Henry N.; The Bicentennial in American Turkish Relations, Middle East Journal, S. 30, 1976, s. 291-303. HURREWTZ, J. C.; Trk-Amerikan likileri ve Atatrk, ada Dnce Inda Atatrk, stanbul, 1983, s. 485-514. KARAL, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, C. VII, 2. Bask, Ankara, 1977. KIREHRLOLU, Erol; Trkiyede Misyoner Faaliyetleri, stanbul, 1963. KOCABAOLU, Uygur; Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika, stanbul, 1989. KOCABAOLU, Uygur; Osmanl mparatorluunda XIX. yzylda Amerikan Yksek Okullar, Bahri Savcya Armaan, Ankara, 1988, s. 305-326. KOCABAOLU, Uygur; Osmanl mparatorluunda XIX. yzylda Amerikan Matbaalar ve Yaymcl, Murat Sarca Armaan, stanbul, 1988, s. 267-285.

1011

KODAMAN, Bayram; Trk Milli Btnl erisinde Dou Anadolu, (kinci Tpk Basm), Ankara, 1986. KPRL, Orhan Fuat; Tarihte Trk-Amerikan Mnasebetleri, Belleten, C. 11, S. 200, Ankara, 1987, s. 927-947. KURAT, Akdes Nimet; Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa bir Bak (1900-1959), Ankara, 1959. KURAT, Akdes Nimet; Berberi Ocaklar ile Amerika Birleik Devletleri Mnasebetleri (17741916), A. . D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Dergisi, C. II, S. 2-3, Ankara, 1964, s. 175-214. KURAT, Akdes Nimet; Trkiye ile Amerika Birleik Devletleri Arasndaki Mnasebetlere Ait Ariv Vesikalar, A. . D. T. C. F. Tarih Aratrmalar Dergisi, C. V, S. 8-9, Ankara, 1967, s. 287-372. MAHMUT CEVAT; Maarif-i Umumiye Nezret-i Tarihe-i Tekilat ve craat, stanbul, 1338. MERGUERIAN, Barbara J.; An American in Kharpert, The Armenian Review, Vol. 24, No. 2, Boston, 1983, s. 24-30. NUR BEKR; arkta Fransz Mektepleri, Terbiye Mecmuas, S. 2, s. 59-64. OKAN, Kenan; Trkiyedeki Yabanc Okullar zerine Bir nceleme, Baslmam Bir nceleme, Milli Ktphane, No. 1971, AD. 4339, Ankara, 1971. ORTAYLI, lber; Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine Gzlemler, Amme daresi Dergisi, C. 14, S. 3, Ankara 1982, s. 87-96. ZKAYA, Sevda; Amerikan Konsolosluklarnn Raporlarna Gre Dou Anadolu Blgesinin Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Frat niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Elaz, 2001. ZSOY, Osman; Trk-Amerikan likilerinin lk Dnemi ve Amerikadaki lk Tantm Faaliyetleri, Trk Dnyas Aratrmalar, 114, Haziran 98, s. 193-201. POLAT, lknur; Osmanl mparatorluunda Alan Amerikan Okullar zerine Bir nceleme, Belleten, C. 7, S. 203, Ank., 1990, s. 627-652. POLAT, lknur; Atatrk ve Milli Eitim, Atatrk Yolu, A. . nklap Tarihi Enstits Dergisi, Yl 2, S. 3, Mays, Ankara, 1989. POOLE, Stanley Lane; Lord Stratford Canningin Trkiye Anlar, (eviren; Can Ycel), kinci Basm, Ankara, 1988. RAWLNSON, A.; Adventures in The Near East 1918-1922, London, 1923.

1012

SANDER, Oral-FEK, Kurthan; ABD. Dileri Belgeleriyle Trk-ABD. Silah Ticaretinin lk yzyl 1829-1929, stanbul, 1977. SEZER, Ayten; Osmanldan Cumhuriyete Misyonerlerin Trkiyede Eitim ve retim Faaliyetleri, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ekim 99, Osmanl Devletinin 700. Yl zel Says, Ankara, 1999, s. 169-183. SONYEL, Salahi R.; Trk Kurtulu Sava ve D Politika I, Ankara, 1987. SOYSAL, smail; Trk-Amerikan Siyasal likilerinin Ana izgileri, Belleten, C. XLI, S. 162, Nisan, Ankara, 1977, s. 257-275. STONE, Frank Andrews, Academies for Anatolia, Boston, 1984. SSL, Azmi; Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990. MR, Bilal; Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, 8-12 Ekim 1984, Ankara, 1985, s. 79-124. MR, Bilal; Trk-Amerikan likilerinin Yeniden Balamas ve Ahmet Muhtar Beyin Washington Byk Elilii (1920-1927), Belleten, C. XLI, S. 162, Ankara, 1977, s. 277-311. TRASK, R. Roger; The United States Response to Turkish Nationalism and Reform 1914-1939, (Microfilms), Minneapolis, 1986. ULUGAY, Osman; Amerikan Basnnda Trk Kurtulu Sava, (New York Times, 10 Ocak 1923ten Naklen), stanbul, 1974. UNAT, Faik Reit; Trkiye Eitim Sisteminin Gelimesine Tarihi Bir Bak, Ankara, 1964.

1013

ALTMIDOKUZUNCU BLM, YENLEME DNEMNDE OSMANLI DEVLET TEKLTI Yenileme Dnemi Osmanl Devlet Tekilt / Do. Dr. Mehmet Seyittanlolu [s.561-576]
Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi / Trkiye Bilindii zere, XIX. yzyl Osmanl tarihi, marur, byk ve geleneksel bir imparatorluun sancl ve zorunlu deiim ve dnmnn tarihidir. Osmanl mparatorluunun geirdii bu byk metamorfoz, 3 Kasm 1839 tarihiyle ierisine girdii, geri dnlmez bir tarihsel dnemele ivme kazanr. Bu tarihte iln edilen Tanzimat Ferman ile artk, Lle Devrinin (1718-1730) veya III. Selim Dneminin (1789-1807) disipline dayal ya da reformcularn kiilikleri ve mrleriyle snrl kalm reformlarnn yerini kkl, derin ve yapsal bir deiim almtr. Gerek ykl durdurmaya alan reformcularn zihinlerindeki modernizm ve gerekse kanlmaz deiimi zorunlu klan i ve d dinamikler, mparatorluu merkezi, hzl ileyen, modern bir devlet ve ynetim aygt kurmaya ynlendirmi grnmektedir. te yandan model alnan Avrupa ve Avrupal kurumlar, aynen adapte edilmek yerine, yzyllarn birikiminin getirdii bilgece derinlik ierisinde Osmanlya zg bir sentez, bir bilekeye ulamtr.1 Osmanl mparatorluu, on dokuzuncu yzyl balarnda Avrupada btn Balkanlar, Asyada Anadolu ve btn Orta Douyu ve Kuzey Afrikay ierisine alan byk ve dank bir corafyaya yaylm bulunuyordu. 30 milyonu akn nfusu her trl birlikten yoksun, farkl milliyet, dil, din, mezhep ve rklardan oluan ok yapl ve ok unsurlu bir nitelikteydi.2 Devlet ynetimi geleneksel yapsn koruyor, Avrupada meydana gelen gelimelerden etkilenmi grnmyordu. Tmar sistemi bozulmu, buna bal olarak toprak ynetimi, ziraat ve eyalet ordular ve gvenlii ciddi bir biimde yenilenmeye muhtat. Merkez stanbulda Yenieri Ocaklar rm, sava fonksiyonlarn yitirmi, devlet iin bir g kayna olmaktan karak giderek artan bir oranda sorun olmaya balamt.3 Medreseler kendisini yenilemekten, imparatorluu ve d dnyay anlayp yorumlamaktan uzak, imparatorluun sorunlarna yeni yaklamlar getirebilecek cereyanlar yaratmak konusunda ilgisiz kalmt. Bu nedenle adalet sistemi ve eitim sistemi, hak datamyor, Osmanl toplumunu eitemiyordu (Akura). Devleti oluturan idari katmanlar yani kalemiye (brokrasi), seyfiye (ordu) ve ilmiye (adalet, eitim, bilim) snflar harekete geebilecek dinamizmden yoksundu.4 mparatorluun klsik dneminden kalma merkezi ynetim organlar bata Divn- Hmayn olmak zere varln srdrmekle birlikte fonksiyonel olmaktan uzaklam, merkezi otorite zellikle eyalet ynetiminde gcn kaybetmi, mteallibe, ayn ve derebeyler, blgesel gler olarak varlklarn srdrmeye balamlard.5 Osmanl devlet adamlar geleneksel ynetim anlaylar yoluyla imparatorlukta asayi ve tebaann gvenliini salamak ve buna bal olarak da zamann ulam teknolojisinin elverdii lde dzenli vergi toplamak gibi korumac bir ynetim tarzn benimseyip srdryorlard.

1014

te yandan, Osmanly kuatan d dnya byk bir deiim geirmi ve geirmekteydi. Doudaki atalet ve durgunluun aksine Avrupa smrgeler edinmek yoluyla tm dnyaya yaylm, Amerika, Afrika, Asya ktalarndan akan altn ve gmn yaratt byk servet, Sanayi Devrimini dourarak, kkl sosyo-ekonomik deiimlere yol amt. Avrupada ykselen yeni teknoloji, yeni sosyal gruplar, yeni bir hayat tarz ve yepyeni bir ideoloji ve ynetim anlay dourmutu. 1789 Fransz htilali ile doan yeni fikirler ve kabaran duygular halinde tm dnyaya yaylmaktayd. II. Petrodan bu yana glenen arlk Rusyas, gl ve kabna smayan AvusturyaMacaristan mparatorluu, bir dnya devleti haline gelmi olan ngiltere ve nihayet Fransa on dokuzuncu yzyl boyunca Osmanl mparatorluunu hedef alan politikalar benimsemi bulunuyorlard.6 1789 ylnda Sultan III. Selim (1789-1807) Osmanl tahtna ktnda kar karya olduu dnya bu durumdayd. nnde imparatorluun reformlar yoluyla yenilemek seenei ve devasa sorunlar vard.7 XIX. yzyl idari reformlar III. Selim ile birlikte balad. Tahta ktnda devlet Rusya ile savamaktayd. 1792de biten ve Osmanl iin ar yenilgilerle sonulanan bir dizi savatan sonra III. Selim Nizm- Cedd adn verdii genel kapsaml reformlarn balatt. ncelikle reform program hazrlklarna giriildi. Dnemin devlet adamlarndan, devletin ve ordusunun durumu ile zm nerilerini ieren raporlar istendi. Aralarnda biri Fransz iki yabancnn da kaleme ald yirmi iki Islahat Layihas henz yeni bitmi savan da etkisiyle arlkl olarak bir ordunun modernletirilmesiyle ilgiliydi.8 Bundan sonra Nizam- Cedid Ordusu ad verilen yeni bir silahl gcn kurulmasna baland. Avrupadan yeni ordunun eitimi iin subaylar getirtildi. Modern etkili silahlarla ve yeni niformalaryla gerekten de gelecek vaat eden bir orduydu. Ayrca, tophane ve deniz kuvvetlerinde de slahat ve iyiletirme almalar yapld. Ordunun subay ihtiyacn karlamak amacyla Mhendishne-i Berr-i Hmyn 1794 ylnda kuruldu. III. Selimin kar karya bulunduu en nemli sorunlardan birisi de reformlarn finansman idi. Bu amala klsik dnemin artk ilevini kaybetmi olan Tmar sisteminden tasfiye edilebilen tmarlarndan ayrlan gelirlerin yan sra bir ksm ttn, iki vergileri, bu amala yeni kurulmu olan rd- Cedid Hazinesine aktarld. Devlet ynetiminde ise disiplinsel nlemler alnmakla yetinildi.9 III. Selimin Osmanl devlet ynetiminde yapt bir dier nemli ve kalc reform da d politikada olmutur. III. Selim, mparatorluunu bir yandan Avrupal glere kar korumak zeri askeri-idari tedbirler alrken, dier yandan da etkilerini gnmze dein devam ettiren ve Avrupal gleri birbirine kar kullanmak suretiyle yrtlen denge politikasn yrrle koymutur. Bu yeni politikay yrtecek dileri kadrolarnn oluturulmaya balanmas da III. Selimin Nizam- Cedd reformlarnn gz ard edilmemesi gereken ynlerindendir. Uluslararas politikada denge siyaseti uygulayarak Osmanl mparatorluunun toprak btnlnn korunabileceini grm ve bu erevede ilk srekli Osmanl eliliklerini Viyana, Paris, Londra ve Berlin gibi diplomatik arl olan Avrupal bakentlerde kurmutur.10

1015

III. Selim, Nizam- Cedid programn uygularken ite ve dta pek ok sorun ve gl bir muhalefetle de uramak zorunda kalmtr. 1787de balam olan Osmanl-Rus Sava 1792ye kadar srm, 1789da balayan Napoleonun Msr igali 1801e kadar Selimi uratrm, reformlara ayrlacak mali kaynaklar snrlamtr.11 stanbulda da reformlara kar gl bir diren ve muhalefetle yz yze kalan III. Selim zellikle varln srdren Yenieri Oca, Ulema ve bir ksm muhalif devlet adamlar ile tarada ynn honutsuzluklar ile baetmek durumunda kalmtr. Kurmakta olduu yeni ordu, Yenieri Ocann devlet ierisindeki statsn sarsm, yine tarada ynn hakimiyetine glge drmeye balamt. Bilhassa, reformlar yrtmek amacyla ald mali nlemler ve yeni vergiler, eski dzenden kar olanlar reformlara kar muhalefete itmi, ulema ve stanbul kamuoyu III. Selimin aleyhine dnmt. Nizam--Cedid ordusunun finansman iin kurduu yeni hazineye balad gelirler, artrlan vergi oranlar, hkmdar beratlarna cret uygulanmas, tarada yn ve mtegallibeyi Nizm- Cedide dman etmiti. Eski deerlerin sarslmasnn getirdii rahatszlklar, yeni denge ve kurumlar henz yeterince olumadan en st dzeye kmt.12 1807 yl muhalefetin dorua kmas ve III. Selimin bir ihtillle tahttan indirilmesiyle sonuland. 1808 ylna uzanan kaos dnemi yalnzca III. Selimin hayatn kaybetmesi ile deil ayn zamanda Nizm- Cedid reformlarnn sonularyla beraber yok olmasyla bitti. Aslnda 1789-1807 yllar arasnda doup gelien Nizm- Cedid eski ile yeni, geleneksel ile bidat arasnda kalan ve birbirlerini reddeden iki farkl dnyann atmas ile gemiti.13 II. Mahmud Dnemi (1808-1839) modern Osmanl idaresinin kurulmaya baland dnem olmutur. Bu devirde yaplan reformlar, kendinden ncekilerden farkl olarak yzeysel zabtu rabt altna almaktan te derin ve kkldr. II. Mahmud tahta bir ihtilal neticesinde ktnda, Alemdar Mustafa Paa ve Rumeli ve Anadolu yn stanbulda egemen konumdayd. Gerekte Alemdar Mustafa Paann sadrazaml ve Sened-i ttifakn imzas (7 Ekim 1808) XVII ve XVIII. yzyllar boyunca glnn tara yn ve derebeylerinin glerinin en st noktasn oluturur. Bu belge ile yan hkmdarn egemenliini tanr ve biat ve balln teyit ederken, hkmdar da yann eyalet ynetimindeki varln ve iktidar kabul etmektedir. Sened-i ttifak ile padiah daha adil ve eit vergi ynetimi vaat ederek iktidarn ilk kez snrlam grnyordu. Kukusuz, anayasal tarihimiz bakmndan bir ilk olan Senedi ttifak olgusu, Avrupada 1215 tarihli Magna Carta ile gelien hkmdarn yetkilerinin snrlanmas ve demokrasiye yneli yolundaki gelimelerden uzak bir durumdu. nk, kendi aralarnda birlikten yoksun yan yalnzca kendi varln garanti altna almaya alyor, II. Mahmud ise mutlak egemenliinden taviz verirken bunu konjoktrel sebeplerle, daha sonraki gelimelerin de aka gsterdii gibi, kabul etmek zorunda kalyordu. ktidarn iplerini yeniden ele aldnda yanlar ile yapt mcadele, bunun ak bir gstergesi olmutur. Sonu olarak, anayasal gelimemizde bir ilk adm olduu kabul edilen Sened-i ttifak, hukuksal olarak herhangi bir yrrl ve ilerlii olmayan l domu bir belgedir. Nitekim, Tanzimat Dnemi sonrasnn Yeni Osmanllar veya ttihat ve Terakki fikir hareketlerinde 1808 senedinin izine rastlanmaz. Anayasac

1016

Osmanl entelektelleri ve Jn Trkler Sened-i ttifak- bir merutiyet davasnn balangc, katalizr veya dayana olarak grp kullanmlardr.14 te yandan, II. Mahmud saltanatnn ilk yllarn otoritesini salamlatrmak ve uygulamay tasarlad yeniliklere engel olduunu dnd Yenieri Ocan kaldrmak iin uygun ortam hazrlamakla geirmekteydi. Bir yandan, Sened-i ttifakla iyice glenmi olan yan ve derebeylerini kimi zaman kanl, bazen de bar yollarla etkisiz hale getirerek iktidarn salamlatryor, dier yandan zellikle topu ocan glendirerek Yenieri Ocan kaldrmak iin uygun frsat bekliyordu. Bu ocan zellikle Yunan ihtilli srasnda baarszlklar zerine bu kararn uygulamaya koydu. 15 Haziran 1826da balattklar son syan Topu Ocann gayretleriyle bastrlarak Ocak yok edildi.15 Yenieri Ocann kaldrlmasndan itibaren 1839 ylnda II. Mahmudun lmne kadar geen sre, onun askeri ve idari reformlarnn baaryla uyguland dnem olmutur. Bir bakma 1826 tarihi Tanzimat Dneminin balangc saylmaldr. nk, modern, merkezi ve gl bir Osmanl mparatorluunun temelleri bundan sonra atlm, Tanzimatn gl Bb- lisi bu yllarda domutur. II. Mahmud da III. Selim gibi reformlarna askeri alanda balamtr. Yenieri Ocann kaldrlm olmas ve devam eden Yunan ayaklanmas yeni bir ordunun kurulmasn gerekli klmaktayd. Muallem Askir-i Mansre-i Muhammediye gn ierisinde tekil edilmeye balanmtr. Yeni ordunun bana Aa Hseyin Paa getirilerek kendisine Serasker unvan verilmiti. Eitimlerine hemen balanan ilk 1500 kiilik alay Bayezitte konulandrlarak, imparatorluun sonuna kadar yaayan ve modern Genelkurmayn ekirdeini oluturan Bb- Serasker kuruldu. Yeni ordu iin Nizm- Cedidinki rnek alnarak bir nizamnme hazrlanmt. Buna gre yeni merkez silahl kuvveti toplam 12.000 kiiden meydana gelecek ve 8 alaya blnecekti. Her birinin banda birer binbann bulunaca alaylar 12 adet top ve 12 piyade blnden mteekkil olacakt. Askerlik sresi 12 yl olarak belirlenmi ve eski ordu iin kullanlan esame czdanlar kaldrlarak, fiilen askerlik yapanlara aylk maa denmesi sistemine geilmiti. Asakir-i Mansurenin bana 1827 ylnda Hsrev Paa serasker olarak atand. Hsrev Paa reformlarna hzla balad. Fransz ordusu modeline gre tabur esasl yeni bir yaplanmaya gidildi. 8 piyade blnden 1 tabur, 3 taburun birletirilmesinden ise alay oluuyordu. Asakir-i Mansure stanbulda 10 ve vilayetlerde 21 yeni taburla ksa zamanda 27.000 kiilik bir mevcuda ulat. Alaylarn balarna ise ounluu Hsrevin yetitirmeleri olan miralay ve kaymakam rtbeli subaylar tayin edilmiti.16 II. Mahmud, saray muhafz birlikleri olan Bostanc askerlerini yeni batan dzenleyerek Muallem Bostaniyan- Hassa birliklerini tekil etti. Ayrca, Asakiri Mansure bnyesinde biri stanbulda dieri ise Silistrede stlenecek svari alaylar kuruldu. Bunlarn yan sra Topu, Arabac, Lamcyan (maync) ve Humbaracyan (havan topusu) birlikleri Prusya tarznda rgtlenerek modernizasyona gidildi. Askeri donanm ve nakli iin Cebehne Oca ve Mehterhne yeni orduyu oluturan birlikler oldular. Yeni ordunun eitimine son derece nem veriliyordu. Eski Nizam-i Cedid subaylarnn yan sra Fransa ve talyadan eitmen subaylar getirildi. Ordunun subay ihtiyacnn karlanmas iin 1828de eski Mhendishne-i Bahr-i Hmayn ve Mhendishne-i Berr-i Hmyn geniletildi. 1927 ylnda

1017

asker tabip ihtiyacnn giderilebilmesi iin Tbhne ald. 1832de Cerrahhne ve 1839da da Mektebi ahane-i Tbbiye kuruldu. Ayrca Mekteb-i Ulm- Harbiye profesyonel subay yetitirilmesi amacyla kurulan okullar oldular. Asker reformlarn en nemli ayaklarndan birisi de yeni ordunun ihtiyac olan para kaynaklaryd. Tpk III. Selimin yapt gibi II. Mahmud da yeni bir hazine kurmak zorunda kalmt. Mukataat Hazinesi 1826 ylnda kuruldu. Daha sonra Mensre Hazinesi adn alan bu hazineye kaldrlm bulunan Yenieri Ocann gelirleri tmyle baland gibi tmarlar el konulanlarn tamam baland. Bu hazine vergileri topluyor, harcamalar ise Seraskerlik tarafndan belirleniyordu. Bu durumun yaratt sorunlar zerine 1830 ylnda II. Mahmud Masarifat Nezretini kurmak durumunda kalmtr. Bu nezaretin yan sra devletin geleneksel Hazine-i miresi ile birlikte ve daha kk olmakla birlikte Hazine-i Hassa varln srdrd. Mansre Hazinesi 1839 ylnda btn hazinelerin birletirilmesiyle kurulan Maliye Nezaretinin alna gelene dein devlet gelirlerinin %70ini kontrol edebilir bir duruma gelmiti.17 II. Mahmud Dneminde askeri alanda yaplan nemli deiikliklerden birisi de Redif Askeri Tekilatnn kurulmasdr. Bilindii gibi geleneksel Osmanl Eyalet ordusu Tmarl Sipahilerdi. Ancak, o da imparatorluun ierisinde bulunduu genel zaaftan payn alm, boalan tmarlarn merkezi hazineye aktarlmas politikalaryla zayflamt. te yandan, tmar sistemi ayn zamanda ziri ynetime, toprak ynetimine ve eyalet i gvenliine de bal olduundan, bu alanda doan fevkalade boluk doldurulmalyd. Ayrca, yeni orduya alnacak askerin kayna kyl olduundan bu memleketin bal bulunduu tarm ekonomisi iin de olumsuz bir etki yapmaktayd. te kurulmas dnlen bu yedek ordu, yedek askeri bir milis ordusu eklinde tasarland. 1833te kurulmas kararlatrlan Redif Ordusu 8 Temmuz 1834te nizmnmesi karlarak kurulmasna baland. Redif Askeri Tekilt, her eyalet merkezi ve sancak idari biriminde kuruldu. Redife alnan askerler ylda iki kere Nisan ve Eyll aylarnda eitim iin toplanacak, grevde bulunduu sre ierisinde i gvenlii de salayacakt. Redif askerleri evlenebilecekler, evlerinde bulunduklar dnemlerde ziraatle uraabilecekler ve bu suretle lke ekonomisinin zarara uramas nlenebilecekti. Geleneksel tmar sisteminin yerine ikame edilen bu yeni kurum yerel yann gcn kaybetmemek iin direni ve engellemelerine ramen modern merkezi ordunun yine merkeze bal milis gc olarak mparatorluun sonuna kadar varln srdrmtr. Tanzimat Dneminde 1843te yeni ve kkl deiiklikler geiren Redif bu tarihten sonra Nizamiye Ordusundan terhis olanlarn 7 yl bu orduda yedek askerlik yapmas eklinde yeni bir askere alma tarz uygulad. Redif askerlerinin silah ve tehizat, Nizamiye Ordusundan kalanlardan salandndan istenen dzeye hibir zaman gelemedi. Bunun yan sra, mparatorluun on dokuzuncu yzyl boyunca girmek zorunda kald savalar askerlerin evleriyle ve ziraatle ilgilenebilme dncesini de tam anlamyla hayata geiremedi. II. Mahmud, askerlik alannda eitli dzeylerde okullar amas yan sra, donanmada ve dier askeri snflarda nemli iyiletirme almalar da yapmtr. Bunlardan en kayda deerlerinden birisi de Seraskerlikte asker reformlar planlayp yrtecek, harcamalar kontrol edecek Dr- ra-y Askeryi bir askeri reform meclisi olarak hayata geirmi olmasdr. stelik, btn bu geni kapsaml yenilikler,

1018

ite ve dta byk gailelere ramen baarlmtr. 1814/1829 yllar arasndaki Yunan ayaklanmas ve Msr Meselesi (1830-1841) askeri slahatn hi de yle kolay artlar altnda gereklemediinin gstergeleridir.18 lke Ynetiminde Merkezleme ve Bb- linin Douu Sultan II. Mahmud Dneminin en kalc ve en nemli idari reformlar kukusuz merkezi ynetim organnn kurulmas olmutur. On yedi ve on sekizinci yzyllar boyunca merkezi otoritenin zaafa uramasyla ortaya km olan merkezka gler (yan, derebey, yerel hanedanlar), Sened-i ttifak ile dorua kar, hkmdarn yetkilerini snrlayabilecek konuma eriirken, II. Mahmudun slahatlar bu desantralize srece stanbulun cevab olmutur. Merkezden eyalet ynetimine uzanan bu yeni idari piramit bir yzyl boyunca mparatorluun kaderine hkmetti. II. Mahmudun idari reformlarnn ortaya kard bir dier mhim sonu da, bu deiim ile birlikte yasama, yrtme ve yarg grevlerinin kristallemeye balayarak, modern devletlerde grlen kuvvetler ayrlna doru yneli olmasdr. zellikle, yeni kurulan kabine ve tekil edilen meclisler yoluyla yrtme ve yasama gleri arpc bir biimde birbirlerinden ayrlmaya balam, nihayet 1876 Kann- Esasisi ile anayasal bir merutiyetin douuyla sonulanmtr. Yargnn ayrlmas ve bamszlamas bu iki gcn belirginlemesinin bir sonucu gibi grnmektedir.19 te yandan, zerinde nemle durulmas gereken bir dier nemli husus da II. Mahmud gibi tahta blirs vel istihlak gemi olan aydn mutlak monarkn merkezi otoriteyi glendirirken, ahsn da toplad yetkileri, kendisi adna kullanacak kurumlara kullandrmaya balam olmasdr. II. Mahmudun halefleri Abdlmecid ve Abdlazizde bu sreci kesmemi srdrmlerdir. Bu olgu Abdlazizin 4 Mart 1868de ur-y Devletin kuruluu iin kard iradede somut ifadesini bulmaktadr.20 ziyde lzumu olan slahatn biri dahi meslih-i hukkiyenin, umr- mlkiyye ve hkmet-i icraiyyeden tefriki hussu olup bu madde-i muten-bihann dahi bir an evvel yoluna konulmas II. Mahmud, merkezi ynetimi youn i ve d sorunlar ile birlikte ele ald. Geleneksel Osmanl ynetiminde ynetim ileri Divn- Hmyunda grlmekteydi. Sadrazam bakanlnda Kubbealt Vezirleri, Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri, Defterdar ve Niancnn katlmyla oluan bu meclis padiahn ahsnda toplam olduu yasama, yrtme ve yarg grevlerini yrtmekte ve kuvvetler birlii esasna gre almaktayd. Ancak, XVII. yzyldan itibaren bu ilevlerini gremez olmu, btn devlet tekiltnn ierisine dm olduu bozulmadan etkilenmiti. Divan- Hmynun yetkileri giderek Sadrazama gemi ve onun tarafndan kullanlr olmutu. Sadrazam, kendisine bal Divn- Hmyun brokrasisi ile devlet ilerini yrtmekteydi. Divn- Hmyuna bal kalemler (brolar) i ve d ilerde resmi yazmalar yrtmekteydi. Reislkttap bu brokrasinin en byk miri konumuna gelmi ve arlkl olarak dilerine dair grevleri stlenmi bulunuyordu. Youn reformlar 1836 ylndan balad. Yeni ynetim anlaynn gerektirdii uzman memurlar ve uzman kurumlar birbiri ardna kurulmaya baland. lk olarak, 1836 ylnda Sadrazam yardmcs olarak grev yapan

1019

Sadaret Kethdal makam Umr- Mlkiye Nezreti olarak yeni batan tekilatlandrlarak bana devrin parlak brokrat Pertev Paa getirildi. Bu bakanl ismi daha sonra Dahiliye Nezreti olarak deitirildi. Kurulan ikinci nemli bakanlk Hariciye Nezareti oldu. 11 Mart 1836da geleneksel Reislkttaplk makam, d ilerini grmek zere deitirildi. Bu nezret, esasen Reislkttapln III. Selimin diplomasi ve reformu ve Avrupada daimi elilikleri kurmasndan bu yana var olan brokrasinin bir kabine bnyesinde uzman bir bakanlk olarak yer almasdr.21 1826 ylnda kurulmu olan Mukataat Hazinesi (ya da Mansre Hazinesi), geleneksel devlet hazineleri olan Hazine-i mire ve Darphne-i mirenin birletirilmesiyle Umr- Mliye Nezreti 1838 ylnda kurularak bana Nfiz Paa atand. Bylece, birbirinden ayr hazinelerle yrtlen Osmanl maliyesi birletirilerek, ilemlerde dzen ve birlik salanm oluyordu. avubalk ve Tezkereci Kalemi (Divn- Hmayuna bal) birletirilerek Deavi Nezreti kuruldu, ad daha sonra Nezret-i Adliye olarak deitirilmitir (1836). Evkaf Nezreti 1836 ylnda kurulan bir dier bakanlk oldu. Bu dnemde ynetim alannda yaplan bir baka nemli yenilik de eyhlislmln hkmete alnmasdr. eyhlislmn yetkileri artrlm, ilmiye snfnn ba olmasnn yan sra Anadolu ve Rumeli Kadaskerlerinin grevi olan yarg eyhlislmla balanm, eri yarg rgtnn bakan durumuna getirilmitir. Bylece, geleneksel eyhlislm, ba mftln yanna eklenen yani yetkilerle kabineye alnarak Bb- Meihat kurulmu ve ilmiye snf merkezi ynetiminin bir kolu olarak ona balanmak suretiyle, bu snf zerinde merkezi otoritenin kontrol salanmtr. 1839 ylnda kurulan Ticaret Nezreti ile modern Osmanl kabinesinin iskeleti kurulmu oluyordu.22 1838 ylnda sadrazamlk unvan Bavekile evrilerek Dahiliye Nezreti bavekile baland. Ancak, bu yeni unvan ksa zamanda terk edilip Sadrazamlk unvanna geri dnld. Sadaretin Bavekalete evrilmesi olgusu, sradan bir isim deiikliinden de te idarede byk bir anlay deiikliinin de iaretidir. nk, Osmanl kabinesinin yaps yeni batan dzenlenerek, yrmeye ilerlik ve ada bir nitelik kazandrmaktayd. Bavekil/Sadrazam bundan sonra kurulan bakanlklar arasnda i birlii ve koordinasyonu salayacak st makam olacakt. Bylelikle, Divn- Hmaynun nemini kaybediinden bu yana Sadrazamn kiiliinde tek bir kiinin omuzlarna yklenmi olan ve her biri uzmanlk isteyen hkmet ileri nzrlar arasnda paylatrlarak, uzmanlamaya gidilmek suretiyle devlet ilerine ilerlik kazandrlm olmaktayd. Sadrazamlar yine Padiahn mutlak vekil olacak ve geleneksel simge Mhr-i Hmynun verilmesi ile bu greve atanacaklard.23 Ayrca yeni belirlenen nezretlere birer muavin tayin edilmek suretiyle ilk kez muavinlik kurumu da ihdas edilmi bulunmaktayd. Osmanl hkmetine verilen bu yeni biim ile, ynetim tarihimizde ilk kez memurlar da i ve d ilerine bakmak zere iki ayr snfa ayrlmlard. Bylece kalemiye snf (ehl-i kalem) yeni ve modern bir yapya kavuturulmutur. Btn bunlarn yan sra devletin geleneksel maa deme sistemi deitirilerek memurlara merkezi hazineden maa denmesi usulne de geilmitir. Bu deiim merkezi devletin oluumunda en nemli admlardan birisi olmu, imparatorluk dzeyinde merkezi kontrol bu yolla artrlarak bu ekilde rvetle de etkili bir mcadeleye giriilmitir. Devlet memurlarnn tabi olduklar unvan ve rtbelerin hiyerarik ve hakkaniyete bal bir sisteme oturtulmasnn yan sra tayin ve azillerde adalet salanmaya allmtr. Bu amala, bir ceza

1020

kanunnamesi kaleme alnmas, phesiz bu alanda atlan en byk adm olmutur. Bylece Tanzimat Dneminde daha da gelien ada Osmanl brokrasisinin temelleri atlm oluyordu. 1839 sonras Babalisi ki Avrupallar ona Sublim Porte diyorlard, domutu. Meclis-i Vkel, Meclis-i Has, Meclis-i Hass- Vkela da denilen 19. yzyl Osmanl kabinesi zellikle 1839-1876 yllar arasnda saray karsnda da istikllini nemli oranda koruyabilmi, Tanzimat reformlarn yrten lider kadrosuyla (Mustafa Reid Paa, Fuat Paa, Ali Paa, Cevdet Paa) bu yzyln ilk yarsna damgasn vurmutur.24 1839 ylnda Tanzimant Fermannn ilanyla da merkezi Osmanl brokrasisi deiim ve dnmn srdrd. Daha sonra deineceimiz gibi karar alma sreci kurulan danma kurullar, uzman meclislerle daha kolektif bir yapya kavuturulurken, Meclis-i Vkelann kararlar arz tezkeresi eklinde saraya sunulmaya balanmtr. Padiahn zel kalem mdr diyebileceimiz Ba-ktibi Hazreti ehriyari ya da Mabeyn Bakatibi tarafndan kendisine sunulan bu kararlar hakkndaki gr yine bu bakatibe bal saray brokrasisince kaleme alnarak irade ekline dntrlmekteydi. 1832 ylndan itibaren uygulanmaya balanan bu sistemde irade, Hkm-i Hmyn (ordonance imprial) olarak kanun deerinde belgeleri olmakta, padiah Bab- li ilikileri sonucu oluan kararlar bu yolla yrrle konulmaktayd.25 Btn bunlarn yan sra, zellikle Tanzimatn ilnyla giriilen geni kapsaml reformlarla, olaanst artan yazma ve i hacmi, imparatorluun her kesinden gelen evraka cevap verme zorunluluu yazmalarn niteliini de nemli lde deitirmiti. Ayrca alnan kararlarn uygulanabilirliini artrmak ve uygulanabilirliini temin edebilmek iin resmi evrakn dili ve slubunda kayda deer bir sadelemeye gidilmi, abartl lkap, unvanlarla ve vglerle dolu satrlar yerine, sade ve standartlam bir belge sistemine geilmitir. Sade ve ak bir dille yazlan belgelere, tarih konulmas zorunluluu da yine bu devrin kalc ve etkili reformlarndan birisi olmutur.26 Gnderilen btn resmi evraka gnderenin mhr veya imzas mutlaka konulacak, bu usule merkez ve taradaki, her dzeydeki memur kesin olarak uyacakt. Yine ayn ekilde, btn danma meclislerince hazrlanacak olan karar mazbatalar da bu Usul-i Cedideye uygun bir ekilde kaleme alnacak, yaplacak nizmt mphem ve man-y muhtelife-yi hv olan kelimt ile yazlmayub tabirt- vazha ve kolay ibrelerle ifde klnacakt27 II. Mahmud tarafndan kurulmasna balanan bu yeni brokrasi ya da bir baka deyile Tanzimat brokrasisi, devlet memurlarnn grevlerinden alnmalarndan sonra mallarna el konulmas demek olan msaderenin kaldrlmasyla, gvence altna alnmlard. te yandan devlet memurlarna dzenli ve merkezi hazineden maa denmeye balanm ve ilmiye, askeriye ve kalemiye snflarnn hiyerarik rtbe dizilimi ile bu snfn karlkl unvan, rtbe ve maa kategorileri titiz bir biimde belirlenmitir. Buna gre Tanzimat dnemi devlet memurlarnn snflandrlmas yukardan aaya doru u ekilde belirlenmitir.28 MLKYE ASKERYE LMYE

1021

Sadrazam Serasker

eyhlislm -

Rtbe-i Bl (1846dan sonra) Rtbe-i Ul Snf- Evveli Rtbe-i Ul Snf- Snisi Rtbe-i Sni Snf- Evveli Rtbe-i Sni Snf- Sanisi Rtbe-i Slis Snf- Evveli Rtbe-i Slis Snf- Snisi Rtbe-i Rbi Binba

Mir-vezir Sadr- Rumeli (Rumeli Kadaskeri) Ferik Sadr- Anadolu (Anadolu Kadaskeri) Mirmiran Mirliv Miralay stanbul Pyesi Haremeyn Mollas Bild- Erbaa Molla Pyesi

Kaymakam Mahre Mollas Pyesi

stanbul Mderrislik Payesi -

Divn- Hmayun Hcegn -

Rtbeler bu sralamayla belirlenerek atama ve azil ilemleri adaletli bir sisteme oturtulmu, maalar da geleneksel bahi ve atiyye vermek yerine Merkez-i Maliye Hazinesinden dzenli ve yukardaki tabloya bal kalmak zere eit ie eit ve adil cret politikasna geilmitir. Buna gre devlet memurlar sahip olduklar rtbelere orantl olarak yle bir maa skalasna kavuturulmutur.29 Vezir 60.000-100.000 guru Rtbe-i Bl 30.000-50.000 guru 12.500-20.000 guru 6.000-12.500 guru

Rtbe-i Ul Snf- Evveli Rtbe-i Ul Snf- Snisi Rtbe-i Sni

3.000 guru

Anahatlaryla bu sistem baz alnarak denen maalar, kimi zaman st rtbeli bir memurun bir alt derecedeki greve tayiniyle, yine eski yksek maann denmesi eklinde yrtlmtr. Yani sadrazamlktan alnarak Meclis-i Vl yeliine atanan bir memur eski yksek maan almaya devam etmitir. Memuriyet hayatna yeni balayan (12-13 yalarnda) gen bir ktip ise greve kimi zaman hibir maa almadan balyor ve ykseldike hiyerarideki konuma uygun ayla kavuabiliyordu. Tazminat Dneminde Yasama Osmanl devlet yaps ierisinde danma meclisleri ya da yasama, kanun yapma srecini incelediimizde, piramidin st noktasnda karmza yine mutlak egemen padiah kar. Geleneksel

1022

Osmanl devlet tekilatnda Divan- Hmyn, padiahn Mhr-i Hmynu elinde bulunduran sadrazam bakanlnda, kuvvetler birlii esas ierisinde alan ve yrtme ve yksek yargnn yan sra, yasama grevini de yrten bir organ olarak ilev grmektedir. Divan- Hmyn Fatih Sultan Mehmed dneminde kurumlam ve XVI. yzyldan itibaren en gelikin ve sen ilevsel bir danma kurulu haline dnmtr. Osmanl mparatorluunun olduu kabul edilen Osman Bey Dneminden itibaren toplanmakta olduuna dair veriler bulunmaktadr. Divan- Hmyn sadrazam bakanlnda Kubbealt Vezirleri, Anadolu ve Rumeli Kadaskerleri, Nianc ve Defterdandan olumaktayd. yelerine baktmzda bu kurulun adli, idari ve mali ileri kanun yapma yetkisi yan sra yrttn grrz. Osmanl mparatorluu gibi bir slam devletinden kaynan Kurandan alan eriat ya da dinsel hukukun yan sra, devlet hayatn ilgilendiren ve rf-i hukuk olarak adlandrlan hukuk kurallarnn konulmas olgusu, Divan- Hmynun yasama yetkilerini kulland alandr. Divan- Hmyn bu fonksiyonlarn XVII. yzyla kadar baaryla yrtmt, ancak bu yzyldan sonra nemini ve ilevini giderek kaybetmek suretiyle adn imparatorluun sonuna kadar srdrebilmekte, birlikte simgesel bir devlet organ olarak kalmtr.30 zellikle XVIII. yzyldan sonra bu meclisin yetkileri sadrazam tarafndan kullanlarak, XIX. yzyln modern Bb- lisine dnen sre balamtr. Bu aamada sz etmemiz gereken baka dier klasik dnem meclisleri de bulunmaktayd ki, bu meclis ya da divanlardan birisi, on dokuzuncu yzyl Sadaret-babakanlk veya kabinesinin ekirdeini oluturmutur. Divan- Hmynun dnda yine sadrazam babakanlnda toplanan, ikindi, aramba ve Cuma Divnlar, padiahn katlmad ve Divan- Hmynda grlmeyen veya orada yarm kalm ilerin tamamland kurullar olarak ilev grrlerdi. Bu divanlarn banda kindi Divn gelmektedir. Divan- Hmynun toplantlarndan sonra, ikindi vakitlerinde toplanan bu kurul, devlet ynetimine ilikin her trl kararn alnd bir yerdi. kindi Divn on sekizinci yzyldan itibaren glenerek Divan- Hmynun yerini alm ve fonksiyonlarnn zellikle yrtmeye ait olanlarn yrtmeye balamtr. Bunun yan sra, Anadolu ve Rumeli Kadaskerlerinin katlmyla oluan eri ve rfi kararlarn alnd ve bir dier ad da Huzur Murafaas olan Cuma Divn bulunmaktayd. Bu divan, Divan- Hmynnun yarg yetkisinin kullanld er ve rfi hukuka dair hkmlerin verildii yksek bir temyiz mahkemeleri ilevi grmekteydi. Ayrca, dzenli bir biimde toplanan aramba Divn hem bir yksek mahkeme almasnn yan sra, bakent stanbulun ynetiminin yrtld ve grld bir meclisti. Grld zere Divan- Hmynun nemini kaybetmesi, onun yrtme ve yargya dair yetkilerinin sadrazamca ynetilen dier meclislere gemesi, yasama ilemine ilikin nemli bir fonksiyonel boluun domasna neden olurken ikindi ve Cuma divanlarnn ve bunun sonucu olarak Bb- linin ve sadrazamn rollerinin art ile sonulanmtr. te II. Mahmud ve Tanzimat dnemlerinde oluturulan yeni meclislerin, temel kurulu amacnn Divan- Hmynunun boluu doldurulamam olan yasama erklerinin yrtlmesine ynelik olduunu grrz. te yandan, yeni oluturulan meclisler eri hukukun dnda rfi hukuk alanndan ilem grmlerdir.31 Klsik dnem Osmanl imparatorluk idaresinde son olarak sz etmemiz gereken bir dier danma kurulu da Meveret olgusudur. Meveret, danmak, sylemek anlamnda Arapadan

1023

dilimize geerken olaanst durumlarda -savaa, bara karar vermek gibi- toplanan geni katlml bir danma kurulunun da ad olmutur. mparatorluun kurulu devresinden itibaren toplanan fevkalade bir danma meclisi niteliindedir. Ahmet Mumcuya gre iki ekilde toplanmaktadr. Bunlardan ilki hkmdarn istei dnda toplanan meclislerdir ki, padiahn ani lm zerine yenisinin seilmesi amacyla toplanmaktadr. Sultan I. Muradn lmnden (1389) sonra devletin ileri gelenlerinin toplanarak ehzade Bayezdn hkmdarl kararlatrm olduklar Meveret Meclisi bu trdendir. Bu tr toplantlar phesiz ok nadir olmaktayd. kinci ve standart toplantlar ise padiahn istei zerine savaa veya bara karar vermek gibi amalarla yaplanlardr. Padiahn Hatt- Hmynu ile toplantya arlan bu meclis, padiah, katlmazsa sadrazam bakanlnda, eyhlislam, Kaptan Paa, Kadaskerler, btn vezirler, devletin ileri gelen emekli ve yksek memurlar ve yksek dereceli ulemadan olumaktayd. Meclis-i Meveret, Divan- Hmynun nemini kaybetmesinden sonra daha sk toplanmaya balad. zellikle III. Selim devri Nizam- Cedid reformlarnn kararlatrlmasnda nemli rol oynad, ayrca II. Mahmud, Osmanl devlet tekilatn yeni batan ekillendirirken bu meclisten geni lde yararland.32 Tanzimat Ferman, 3 Kasm 1839 ylnda iln edildiinde33 ortaya konulan yeni prensipler Osmanl mparatorluunun bundan byle yeni bir anlayla ynetilmek istendiini gstermekteydi. Bu ferman ile imparatorluk geleneksel kabuundan syrlp yeni bir hukuk ve devlet anlayna ynelmekteydi. Bu fermana gre modern, hzl ileyen, merkezi devlet temel esas zerine ina edilecekti. Birinci esas Osmanl vatandalarnn can, mal ve rz dokunulmazlklarnn salanmas ve bunun devletin garantisi altna alnmasdr. Dieri, mali ve ekonomik yapnn zerine oturtulaca, herkesin geliriyle orantl vergi vermesini salayacak dzenlemelerin yaplmasyd. ncs ise derin sosyal ve ekonomik etkileri olabilecek askerlik ykmllnn adil ve belirli bir sre iin yaplp, tamamlanmasn salayacak nlemlerin kararlatrlmas. Bu temel esas, gerekte imparatorluun btn kurumlarnn yeni batan gzden geirilmesini gerektiren geni kapsaml bir reformlar manzumesini zorunlu klmaktayd. Bu temel deiikliin, itici gc olan ideoloji ise, farkl dil, din ve rklardan oluan ok uluslu Osmanl mparatorluunda, Fransz htilali ile Avrupay sarsan milliyetilik hareketlerinin desantralize etkisini ortadan kaldracak, bir Osmanllk fikri etrafnda birletirebilecek Osmanlclkt. Bu prensibin Mslim ve gayrimslim tebaya eit ve adil olarak yansmas ve kurulacak merkezi modern devletin bu etkiyi uyandrmas beklenmekte idi. te yandan, Tanzimatn ilan alttan gelen bir halk hareketinin sonucu olmam, padiah tarafndan tebaya verilmi bir Hkmet-i Hmyn bir ltfun sonucu olmutur. Bu durum, fermann bir anayasal belge olmayp, bir ferman (imprial ordonance) olduunu gstermektedir. Ancak, ierdii hkmler itibar ile temel insan hak ve zgrlklerine yer veriyor olmas, fermann yar-anayasal (semi-constutional) bir belge olduunu da gstermektedir. Tanzimat Ferman ya da Glhane Hatt Hmynu Osmanl vatandalarn temel hak ve grevler ynnden eit gren bir metindir. Bunun yan sra, onun bu bu yar-anayasal belge oluu zelliini tamasna vesile olan bir dier nemli faktr de gcn Tanzimat Fermanndan alan bir

1024

danma meclisinin varlna iaret etmi olmasdr. Bylece, Tanzimat devri, anayasal Parlamenter Merutiyete geite nemli bir aama nitelii de gstermektedir. Hkmdar kendi mutlak yetkilerini, kendi arzusuyla snrlam, (oto-limitation) ve bunlar kurulan yeni meclislere devretmitir.34 Tanzimat ferman ile girilen bu yeni evrede Osmanl mparatorluunda yasama erki gcn yar-anayasal bir belgeden alan, yar-anayasal bir danma meclisine devrediliyordu. Bir reform meclisi olmas tasarlanan bu meclise, Tanzimat reformlarnn planlamas ve uygulanmas yetkisi de verilerek bir reform meclisi hviyetinde almas salanmaktayd. 1839-1876 yllar aras I. Merutiyete giden yolda, yasama, yrtme ve yarg glerinin ayrlmas sreci bu ekilde balatlm olmaktayd. Bilindii gibi Tanzimat Fermannn iln II. Mahmud tarafndan planlanmt. Bu amala II. Mahmud, 24 Mart 1838 tarihinde Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyeyi kurdu. Meclis-i Vlnn kurulmas gerekelerinin banda ilan edilmesi dnlen Tanzimat Fermannn uygulanmas gelmekteydi. Ayrca yukarda da akland zere, geleneksel danma kurulu olan Divan- Hmynun ilevselliini kaybetmi olmas ve onun yerine sk sk toplanmakta olan Meveret Meclisinin dzenli bir hiyerarisi, yeleri, mekn ve brokrasinin bulunmamas, girilecek yeni reformlar dneminde yeni bir meclisi gerekli klmaktayd.35 Meclis-i Vlnn yan sra II. Mahmud her alandaki reformlar yrtecek uzman meclisler kurma anlayn da hayata geiren kii oldu. Dr- r-y Bb li sadrazama danmanlk yapmak zere bir Ministro Meclisi olarak 24 Mart 1838de kurulmutu. Yine bu cmleden olmak zere 1826 ylndan bu yana balatlm bulunan askeri reformlar yrtmek zere 1836 ylnda Dr- r-y Asker tekil edilen dier bir uzman danma meclisi olarak devlet tekilat ierisindeki yerini ald. Tanzimat Fermannn ilnndan sonra kurulan nemli dier bir meclis de Meclis-i li-i Ummdir. Meclis-i Hss- Ummi ya da Meclis-i Vl-y Ummi de denilen bu meclis Pazar ve aramba gnleri olmak zere haftada iki kere toplanacakt. Belirli bir i tz bulunmayan Meclis-i Vlnn alma artlar ierisinde grmelerini yrtecekti. Sadrazam bakanlnda, Meclis-i Vl yeleri, Rtbe-i l ve Rtbe-i Snden yksek dereceli memurlarla mazul veya emekli devlet adamlarnn katlmlaryla toplanyordu. ye says kimi zaman yz kiiye ulamaktayd.36 Meclis-i l-i Ummi grev, yetki ve ileyii bakmndan geni yetkilere sahipti. Meclis-i Ummi tpk geleneksel Meveret Meclisi gibi iki ileve sahipti. Birincisi olaanst durumlarda geni ye saysyla olmaktayd. 3 Eyll 1854te toplanan ve Tanzimatn uygulanmas meselesini gren Meclis-i Ummi, hkmet yeleri, ulema, mazul, vzer ve sair memrn Mileli Selase Patrnikleri, Hahamba ve baz muteberan- millet dahi celp ve davet olunmutu. Bu geni davetli yapsyla, temsil-i bir nitelik arz eden Meclis-i Umm, Meclis-i Meveret gibi bir ilev ile toplanmt. Bu meclisin dier grevi ise, haftada 2 gn olan rutin toplantlar idi ve Meclis-i Vl kararlarnn bir kez daha ele alnp onayland senato kurulu ilevini tamaktayd.

1025

Gerek Meclis-i Vl ve gerekse Meclisi Umm kararlar ancak padiahn onayndan getikten sonra yrrle konulabilmekteydi. Bununla beraber 1839-1876 yllar arasnda, devrin hkmdarlar Abdlmecit ve Abdlaziz bir iki istisna dnda bu danma meclislerinin kararlarna uymulard. Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye, Tanzimat dnemi boyunca eitli blnme ve birletirmeler geirmi, yapsal deiikliklere uramtr. Bu deiiklikler kimi zaman Bb- ldeki iktidar mcadeleleri nedeniyle olmu, bazen de ar i yk bu deiiklii zorunlu klmtr. Meclis-i Vl ilk defa 26 Eyll 1854 ylnda Meclis-i l-i Tanzimat ve Meclis-i Vl-i Ahkm- Adliyye adlar ile ikiye blnd. 1861 ylnda bu iki meclis yeniden birletirilerek eskisi gibi tek bnyeli hle getirildi. 1868 yl son ve fonksiyonel bakmdan en gelikin ekli verilerek r Devlet ve Divn Ahkm- Adliye isimleriyle ikiye ayrld. Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye 1839-1876 dneminde Osmanl mparatorluunun yasama, yrtme ve yarg glerinin ayrlmaya balad modern bir devlet ynetimine doru yol almtr. Tanzimatn kurucular Mustafa Reid, l ve Fuad Paalar gibi gl sadrazamlar ynetiminde Bb- li yani Osmanl hkmeti yrtme gcnn kullanmnda olduka bamsz bir izgi izleyebilmitir. Meclis-i Vl ise, yasama ve yarg glerini yrtmeden ayr ve nispeten bamsz olarak yrtmeyi baarmtr. 1854-1861 yllar arasnda, geni yetkiler ile donatlm, nceden hkmet tarafndan kendisine gnderilen konular grebilirken, bu devirde Meclis-i Tanzimat olarak insiyatif kullanabilmi ve kendi uygun grd konular ele alabilmitir. Ayrca, uygun grd takdirde hkmet yeleri olan nzrlar bile sorgulama ve ihtiya grrse yarglama yetkisine sahip klnmtr. Bu dnemde Meclis-i Vl ise yksek bir temyiz mahkemesi olarak yarg gcn neredeyse tam bamsz olarak kullanabilmitir.37 1868 ylnda r-y Devlet ve Divn- Ahkm- Adliye olarak varln srdrd I. Merutiyet meclisi ncesi son dnemde ise kuvvetler ayrl yolunda en byk evrimi geirmi ve r-y Devlet olarak yasama gcn tek bana kullanmtr. Divn- Ahkm- Adliye ise yarg alannda en st kurum olarak devlet tekilt ierisinde yer almtr. ra-y Devleti a konumasnda hukuk, mlk ve icr mesalihin tefrkini en lzumlu slahat olarak gren Abdlaziz, Midhat ve Cevdet Paalar gibi devrin en sekin iki devlet adamn bu iki meclisin bana getirmek suretiyle konuya ne kadar nem verdiini ortaya koymutur. Tanzimat Dneminin merkezi hkmet organlarndan en nemlileri olan bu meclisler, I. Merutiyete giden yolda nemli kurumsal admlar, mihenk talar olmulardr. Kann- Essi, hakl olarak Yeni Osmanllar Cemiyetinin, Namk Kemal, Ziya Paa, Ali Suavi ve Mithad Paann abalar sonucu iln edilmise de, Tanzimatn modern merkez ve eyalet ynetiminde meydana getirilen danma meclislerinin bu yoldaki ilev ve rollerini gz ard etmemek gerektii de aktr.38 Tanzimat Devrinde kabineyi oluturan nezaretlere bal, nezaret meclisleri de gzden uzak tutulmamaldr. Sultan II. Mahmud tarafndan 1836 ylnda balatlan, modern Meclis-i Vkelnn kurulmas gayretleri Tanzimattan sonra amacna ulam ve dneme damgasn vuracak olan Bb-

1026

l ortaya kmtr. Bu gayeyle kurulan nezretler de her biri uzmanlk kurulu olan Nezret Meclisleri ile desteklenmitir. Bu yolda kurulan ilk meclis 1838 ylnda kurulan Sanayi ve Ticaret Meclisidir. Daha sonra ad Meclis-i Umr- Nafia olarak deitirilmitir. Tanzimatn ilnndan sonra Tanzimat Fermannn gerei olarak giriilen mli slahat planlamak zere Mliye Nezreti bnyesinde Meclis-i Muhasebe-i Mliye 1840 ylnda kuruldu. Eitim alannda, Osmanl eitimini aadan yukar doru kademeli bir ekilde modernletirme hareketlerini grp uygulamak amacyla 1845 ylnda Meclis-i Maarif-i Ummiye tekil olundu. Meclis-i Umr- Shhiye, Meclis-i Zabtiye, Meclis-i Tophne-i mire, Meclis-i Bahriye, Meclis-i Meadin, Meclis-i Rsmat, Meclis-i Hazain, Meclis-i Karantina, Meclis-i Ziraat, Meclis-i Esar gibi eitli uzmanlk alanlarnda alan ve uzman yelerden oluan eitli reform meclisleri kuruldu. Btn bu meclisler ya dorudan Meclis-i Vlya ya da mstakil bir nezreti bulunuyorsa ilgili nzra ve yine bu yolla Meclis-i Vlya bal olarak alyor, nihai kararlar bu meclisce padiah onayna srlmek suretiyle yrrle konuluyordu.39 Tanzimat Dneminde tekil olunan bir dier meclis tr de geici olarak oluturulan meclislerdir. Belirli bir dnem kurulan ve sorun zldkten sonra kapatlan bu meclisler arasnda en nls 1845 ylnda kurulan Meclis-i mriyelerdir. Btn Osmanl mparatorluunda yol, su, kpr gibi bayndrlk ve imr faaliyetlerini belirleyip, planlayp uygulamak zere eyaletlerden arlan blgesel temsilcilerin de katlmlaryla kurulmulardr. mar Meclisleri hkmete gerekli nlemleri sunduktan sonra datlmlardr. Geici meclislerin bir dieri de 1850-51 yl btesinin hazrlanmas amacyla kurulan Meclisi Muvakkatdr. Bte andan doan mali kriz ve an kapatlmasndan sonra kapatlan tipik bir mali kriz ynetimi rneidir. Ondokuzuncu yzyl Osmanl devlet yapsnda merkez idare ve kanun yapma yetkisini kullanan hkmet kurumlar ve meclisler, Tanzimatta artan entelektel hayatn meydana kard fikir hareketleri ve yazl basn, zellikle 1865 ylndan sonra Yeni Osmanllar Cemiyetinin muhalefeti parlamenter monari isteklerini n plana karmtr. Tanzimatn yaratt Tanzimat aydnlar Tanzimat eletirerek Kann- Esasiyi gndeme getirmitir. Gerek yurtiinde ve gerekse yurtdnda hzlanan muhalefet Mustafa Fazl Paa, Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavi Efendinin Hrriyet, Muhbir ve bret gazetelerindeki yazlarnda, Meveret Meclislerini rnek gstererek, bir millet meclisi kurulmasn istemeleri Osmanl mparatorluunu anayasal sisteme gtren bir ivme kazanmt. Yeni Osmanl aydnlar, dalmakta olan ok uluslu imparatorluun, seim yoluyla, Mslim ve gayrimslim vatandalarn temsilcilerinin oluturduu bir millet meclisi yoluyla ynetilmesinin bir arada tutaca ve kurtaraca grndeydiler. 1876da Mithat Paann abalaryla ilk anayasamz olan Kanun-i Ess, Sultan II. Abdlhamit tarafndan iln olundu. Kurulan yeni mecliste mparatorlukta yasama erki parlamenter sistem ierisinde daha da gelimi bir ekilde yrtlecekti. Yeni meclis, padiah tarafndan atanan Meclis-i yan ve seimle oluacak olan Meclis-i Mebusan olmak zere iki bnyeli bir Meclis-i Umm eklinde tekil olacakt. Yasama bu iki meclis yan sra, r-y Devletin yasa tasarlarnn hazrlanmas srecine katlmas eklinde olumaktayd. te yandan, Meclis-i Mebsnn mebuslarnn seiminde, Tanzimat Dneminin eseri olan Vilayet Meclislerinin seimle

1027

gelen yeleri nemli rol oynamt. Bu kiilerin bir mecliste gerekli mzakere adabna olan yatknlklar ve lke meselelerine hakimiyetleri etkili bir kanun yapma sreci ortaya karm grnmektedir.40 Ancak, I. Merutiyet ve onun Kann- Essisi varln 1878e kadar srdrebildi. Meclis-i Mebsann kapatlarak, anayasann rafa kaldrlmas ve Abdlhamidin otuz yl sren ve Bb- lyi pasifletiren saray arlkl otoriter ynetimi, emeklemekte olan parlamento geleneimizi derin ve uzun bir kesintiye uratt. Bu kopuun dourduu ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trk muhalefeti ile meydana gelen yeni sre 1908 II. Merutiyeti ile sonuland. Ancak, II. Merutiyet parlamentosu da ttihat ve Terakki egemenlii ve Enver, Talat ve Cemal Paalar triunviral ile etkili olamad. II. Merutiyet de salkl bir anayasal sistemin gelimesini salayamad.41 Tanzimat Dneminde Eylet Ynetimi Tanzimat Dneminde merkezi dzeydeki eitli derecelerdeki meclislerin yan sra, vilayet ynetiminde de yeni bir yap ve kademeli bir idare ve meclis hiyerarisi oluturulmutur. Eylet ynetimindeki dzenlemeler temelde mal kayglarla balamtr. Tanzimat Fermannn vergi alannda ortaya koyduu eit, adil ve herkesin gelirine orantl vergi toplanmas prensibinin hayata geirilmesi kkl bir eyalet ynetimi reformuna ve buna bal olarak mal ve mlk yazmna balyd. Bilindii gibi, Tmar sistemine bal vergi dzeni bozulmu ve devlet iltizam sistemine bavurmak zorunda kalmt. Bu sistem, bozulan geleneksel vergi toplama iinde, devletin gelirlerini ihaleye vermek suretiyle nceden merkezi hazinede toplanmas demekti. Ancak, vergi ihalesini, stanbullu bir banker kefaletiyle alan mltezim, kr amacyla bu ii yrten bir i adam olduundan, ehirli ve kyl halk ar vergiler altnda bunalyordu. II. Mahmud mal slahata aslnda 1826 sonrasnda balam, kurduu yeni hazine ile vergileri merkezi hazineye aktarmaya zen gstermi, rsm- sitte denilen bir dizi kent vergisi getirmi, Asakir-i Mansrenin giderlerini karlamak iin kurduu Mukataat Hazinesini kurmu ve daha sonra da Maliye Nezaretini modern bir maliye ynetimi iin kurmutu. Yine, II. Mahmud, 1830da nfus ve mal saym yaptrmt.42 Ancak, kkl bir mal reform Tanzimat sonrasna kalmtr. Mustafa Raid Paa ve Tanzimat devlet adamlar sorunu Meclis-i Vlda detayl bir biimde tartmlar ve halkn yllardr ikayeti olduu iltizam usulnden vazgeilerek, maalarn devletten alan, devlet memurlarnca vergilerin, fermanda ngrld gibi herkesin gelirine orantl bir biimde toplanmasna karar verilmitir. Bylece, yava yava eyalet ynetiminin de yeni batan ekillenmesine yol aacak bir dizi mali ve idari dzenlemenin yaplmas kararlatrld. Bu amala ncelikle merkeze yakn eyaletlerde Sancak merkezlerine Muhassl- Emval adnda devlet memurlar grevlendirildi. Muhassllarn yanna onlar ile birlikte alacak mal, mlk ve nfus saymlar yapacak ktipler verilerek, vergilerin belirlenip, toplanmasnda alacak ve muhassla yardm edecek olan Muhassllk Meclisleri kuruldu. Muhassl bakanlnda iki ktip, kad, mft, zbit ve meclisin bal bulunduu blgenin ileri gelenlerinden drt kii meclisin yeleriydiler. Ayrca, blgede gayrimslim cemaat varsa bunlar temsil etmek zere metropolit ve kocabalarndan iki temsilci de meclise atanyorlard. 25 Ocak 1840ta nizamnmesinin hazrlanp yrrle konulan yeni sistem mltezimleri sabote etmeleri ve vergi dememeye alm

1028

olanlarn ortaya kardklar engellemeler yznden baarsz oldu. Halk genellikle gerek gelirini gizlemi, bilhassa gayrimslim tebaann gelirleri olduundan fazla yazlmak suretiyle pek ok usulszlk meydana gelmiti. Artan ikayetlerin n alnamaynca pek ok yerde isyanlar km ve imparatorluu kaplayan bir huzursuzluk ortam yaylmaya balamt. te yandan, merkezi hazinenin gelirleri de nemli oranda dmt. Bu nedenle muhassllk sisteminden vazgeilmek zorunda kalnarak 1840 ylnda yeniden iltizam sistemine dnlmek zorunda kalnd. Hazinenin parasal ihtiyalarnn karlanabilmesi iin bu dnemde Meclis-i Vlda d bor alma giriimleri de yaplm, Mustafa Reid Paann d bor alma giriimlerinden sonradan vazgeilme durumunda kalnmtr. 1842de bu aklar kapatmak amacyla ilk kt para Kaime- Ulutebere baslmak zorunda kalnmtr. Muhassllk Meclisleri de vergi reformunun baarsz olmas zerine kapatlmak zorunda kalnmtr.43 1842 ylnda Muhassllk sisteminin yerine tara idaresinde valiye blge sorunlarnn zlmesinde yardmc olmak amacyla Byk Meclis adyla yeni bir meclis oluturuldu. Bu yeni sistemden de olumlu sonular elde edilememesi ve Tanzimatn ngrd can, mal, rz dokunulmazl ve vergi adaletinin salanamamas nedenleriyle 1 Ocak 1840 tarihinde eyalet ynetiminde yeni bir yaplanmaya gidildi. Eylet merkezlerinde Eyalet Meclisi kurularak, vli, defterdar, kaymakam ve kaza mdrlerinin grev ve yetkilerini belirleyen yeni bir nizamnme hazrland. Eyalet Meclisleri, devlet tarafndan atanan bir bakan, ktip, ulemdan bir ye, vali, defterdar, kad veya naip, mft ve halk tarafndan seilecek Mslman ve gayrimslim tebaay temsilen drt yeden oluacakt. (s. 219). Pilot blge olarak Edirne ve Bursada kurulan yeni eylet ynetimi ksa srede btn imparatorlua temil edildi. Eylet Meclisinin devlet-halk ilikilerini dzenleyecek pek ok grevi bulunmaktayd. Halkn gvenlik ve refahn ilgilendiren her trl emir ve ferman halka anlatlacak ve amacna uygun olarak yrtlecekti. Tanzimatn gerei olarak yrrle konulacak askere alma ilemleri kura usl denetlenecek, terhis olup Redif snfna ayrlanlarn ilemlerinin adil bir biimde yrtlmesine nezaret edilecekti. Kaymakam, kad, naip, kaza mdr gibi yksek devlet grevlilerinin Tanzimatn kurallarna uygun adil almalarn kontrol altnda tutacakt. Bunlarn yan sra vergi toplama ilemlerinin adil yrtlp yrtlmediini de Byk Meclis nezaret altna alacakt. Meclis gerekli grd hallerde yolsuzluklara karanlar soruturup yarglama yetkisine de sahipti. Ayrca, blge halknn gnlk ihtiyalarnn aksamamas, ar ve pazarlarda dzenin gzetilmesi, fiyatlar, l ve tart aletlerinin denetlenmesi, salgn hastalk grlmesi halinde karantina kurallarnn uygulanmasna nezaret etmek gibi geni yetkilere sahip bulunmaktayd. Byk Meclis, bu grev ve yetkileriyle geleneksel Osmanl ehrinde vali ve kadnn grd ileri, katlmc ve temsil yapsyla yrtmekteydi. Bu eyalet ynetimi 1864 Tuna Vilyeti Nizamnmesinin hazrlanmasna kadar ana hatlaryla byle srdrlmtr.44 Tanzimat ynetimi btn gayretlere ramen lke ynetiminde verimli bir ileyi salayamamt. Osmanl-Rus gerginliinin 1854te Krm Savana yol amas ve Rusyann bu savata uzun bir sre mparatorluk iin tehlike olmaktan karlmas, reformcularn nne yeni bir bar ve huzur dnemi amt. te yandan, Osmanl mparatorluu 1856 Paris Konferans ile Avrupa devletler camiasna

1029

kabul edilmi ve bu antlamayla Tanzimat Fermannn hkmlerinin geniletilerek yrtlmesi istekleri de artmt. te bu nedenle Bb- l 25 ubat 1856da Islahat Fermann iln etmitir. Yeni ferman, Tanzimat Fermannn hkmlerini tekrarlyor, buna ek olarak Mslman olan ve olmayan tebaa arasndaki mevcut eitsizliklerin giderilmesi ynnde kuvvetli vurgular yapyordu. Kanunlar nnde eitlik, vergi eitliinin salanmas, mahkemelerde gayrimslimlere ahitlikte eitlik tannmas, karma mahkemelerin kurulmas ve gayrimslim tebaann gerek merkezi ynetimde -Bb- l organlar ve Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye- ve gerekse vilayet ve tara idare meclislerinde ye bulundurmalar ngrlmt. Islahat Ferman ile idare daha geni ve katlmc bir yapya kavuturulmaya allyordu. Avrupa byk gleri de bir yandan Hasta adam olarak nitelendirdikleri Osmanl mparatorluundaki gayrimslim tebaann hamiliini stlenerek onlar lehine yeni imtiyazlar elde ediyorlard. Bylece, imparatorluun i ve d ilerine mdahale etme hakkn kendilerinde bulmulard.45 Bunun yan sra, Islahat Ferman ile bir kere daha vurgulanan eitlik prensibi, genel olarak tebaa arasnda honutsuzluk yaratmt. Mslman tebaa fermann getirdii eitlikten holanmamt. Gayrimslim tebaa da benzer bir memnunsuzluk ierisinde bulunuyordu. Fermanla getirilen askerlik ykmlln hibir ekilde benimsememilerdi. Ayrca, Rum tebaa Hristiyan aznlklar arasnda yzyllardr srmekte olan stn konumlarnn ve karlarnn sarsldn gryorlard. Bunun yan sra, Rusya Ortodoks Hristiyanlar, Fransa Katolikler arasnda yaptklar kkrtmalarla, mparatorluk iin ayr bir sorun tekil ediyorlard. Islahat Fermannn ilnn izleyen yllarda zellikle Balkanlarda Bosna, Hersek, Srbistan, Ni; Ortadouda Suriye ve Lbnanda (1861) ayaklanmalar ve honutsuzluklar ba gstermeye balamt. Rumeli blgesinde isyanlar giderek yaygnlayordu. Rusya burada Slav ayrlk hareketleri destekliyor, bunlarn koruyuculuunu Bb- l nezdinde yrtyordu. Mslmanlar da Bosna-Hersek, Suriye ve Lbnanda ayaklanmlard. Nite kan karklklar Avrupa devletlerinin mdahalelerine yol amt. Sadrazam Kbrsl Mehmet Paa 1860 ylnda Rumeli vilyetlerini denetlemek zere Varnaya gitmi, ancak, bu srada Ortadouda Drzler ile Marniler arasnda atmalar meydana gelmiti. Olaylar. Avrupa devletlerinin de mdahalesiyle bir i sorun olmaktan karak, uluslararas bir boyut kazanmt. ngiltere, Fransa, Avusturya, Rusya ve Osmanl hkmetlerinin katlmlaryla oluturulan bir komisyon, 9 Haziran 1861 tarihli Lbnan Nizmnmesini hazrlad. Gerekte, bu nizmnme Lbnana neredeyse bamszlk stats (otonomi) tanyan bir yapdayd. Hristiyan tebaa arasndan seilecek olan mutasarrf, Suriye ve Beyrutta bulanan Osmanl valilerinden bamsz davranabilecekti. Osmanl mparatorluuna ball yalnzca yllk bir vergi demekle snrlanyordu. Aslnda, bu dzenleme, Avrupal byk glerin Osmanly paralama yolunda grmek istedikleri yeni dzene bir model oluturmaktayd ve onlarn basksyla ortaya km bulunuyordu.46 Orta Douda bunlar olurken, Rumeli vilyetlerinde de meydana gelen olaylarn nlenememesi, Tanzimatlar lke ynetiminde yeni dzenlemeler yapma zorunda brakmaktayd. Dnlen yeni

1030

eyalet idaresi Avrupal glerin Lbnanda ortaya kan bu olumsuz rnein yaygnlamasn nlemek amacn tayordu. Bir bakma, inisiyatifi ele alarak kendi iradesiyle slahat uygulamak yoluyla bu kt gidi durdurulmak istenmekteydi. Ayrca Tanzimattan beri yrtlmekte olan merkezi bir ynetim kurma yolunda atlacak ileri bir adm olmas dnlmekteydi. 1949 ylndan bu yana uygulanmakta olan Byk Meclise dayal eyalet idaresi, daha da ileri bir admla yenilenecekti. Tanzimatn lokomotiflerinden olan l ve Fuat Paalar 1863 ylnda bu yeni dzenleme iin hazrlklara balamlard. Yeni vilyet nizmnmesi, ite bu i ve d siyasal ve sosyal gelimelerin ortaya kard sorunlarn zlebilmesi amacyla hazrlanm bir slahat belgesi olmutur. Nizamnme hazrlklar srasnda Rumeli eyletlerine mfettiler gnderilmiti. Meclis-i Vlda yaplan hazrlklar sonucunda 7 Kasm 1864 tarihinde, nceden hazrlanm bulunan Vilyet Nizmnmesinde kk deiikliklerle Tuna Vilyeti Nizmnmesi devletin resmi gazetesi Takvim-i Vekayide yaymlanarak yrrle konuldu. Hazrlklara katlan Mithad Paa ve Cevdet Paann da katklaryla Ni, Vidin ve Silistre eyaletlerinin birletirilmesiyle meydana gelen yeni idari birime Tuna Vilayeti ismi verilmiti.47 1864 Tuna Vilyeti Nizmnmesi, ile Osmanl mparatorluu yukardan aa vilyet, Liv (sancak), kaz, karye (ky, kura) olmak zere yeni idari birimlere ayrlmtr. Bu nizmnmeye gre vilayetin banda vali bulunacakt. Livda Liva Kaymakam (Kaimmakam), kazda mdr, kylerde ise seimle gelen muhtarlar bulunacakt. Ayrca, vilayet ynetiminde vlinin bakanlnda toplanacak olan bir dizi danma meclisleri kurulmutu. Vilyet dre Meclisi, Liv dare Meclisi ve kylerde htiyar Meclisleri oluturuluyordu. Vilayet dare Meclisinde, valinin dnda kad, mektupu, refterden ve hariciye memurlar bulunacakt. Ayrca, mft, gayrimslimleri temsilen ruhan liderleri ve bunlarn yan sra halk tarafndan seilen ikisi Mslim, ikisi gayrimslim ye olmak zere drt kii halk temsilen meclise katlyordu. Bu meclisler her kademede ayn ekilde tekil edilecekti. Bu meclislerin yan sra, hukuk, cinayet ve ticaret mahkemeleri de bu nizmnme ile vilayet ynetiminde yer alan yeni idare ve yarg organlar olmulardr.48 Bu yeni ynetmelikle getirilen yeni dzenleme ve 1864 Tuna Vilyetinde Mithad Paann elde ettii olumlu sonular zerine 1867 ylndan itibaren yaygnlatrlmasna karar verildi. Bylelikle, yeni Osmanl vilyet ynetimi 1867 ylnda karlan Vilyet-i Ummiye Nizmnmesi ile btn imparatorluu kapsayacak ekilde geniletilmitir. Bu nizmnme aslnda 1864 ylnda hazrlanan nizmnmenin btn lke vilyetlerini ierisine alacak ekilde kopyas niteliindeydi. Bir yeni dzen ya da deiiklik getirmemekteydi. Ancak 22 Ocak 1871 tarihinde yaymlanan dre-i Ummye-i Vilyet Nizmnmesi ile Osmanl ynetiminde 1913 ylnda ttihat ve Terakki ynetimi tarafndan karlacak olan yeni vilyet kanununa kadar yaklak krk iki yl srecek yeni bir idar dneme girilmekteydi. Bu yeni ynetmelikle Osmanl Devleti idar bakmdan 27 vilyet, 123 sancaa blnmt. Rumeli topraklarnda 10 vilyet, 44 sancak, Anadoluda 16 vilyet 74 sancak, Kuzey Afrikada ise 1

1031

vilyet, 5 sancak bulunuyordu. Bunlarn yan sra Elviye-i Gayri-mlhaka diye adlandrlan baz livlar (sanca) idar bakmdan dorudan merkeze ayrlm bulunuyordu. Farkl durum ve statlerinden dolay bu nizmnmenin dnda kalan topraklar da vard. Bunlar, ayr ve zel statye sahip olan Lbnan, Osmanl mparatorluundan zerk bir stat elde etmi olan Msr, Bosna ve Girit Adas, uzak ve sosyolojik ynden airet dzenine dayal olduklar iin Hicaz ve Yemen blgeleri ile bakent olan stanbul idiler.49 1871 Nizmnmesine egemen olan ynetim anlay, bundan nceki ynetmeliklerde de grld gibi, merkezi bir idare tarzn daha gelimi ve uygulanabilir bir hale koymak amacn gtmektedir. Hi phesiz bu Tanzimat liderlerin imparatorluun dalmasn nlemek iin giritii reformlar btnnn bir paralar idi ve yine imparatorluu oluturan btn unsurlar bir arada tutmay ngren Osmanlclk ideolojisinin de kapsad bir anlay tarzyd. Vilyet ynetiminde kurulan idare meclisleriyle, her blge ve grubun temsilcileri ynetime katlrken, merkezin denetim ve kontrol de artrlmaktayd. Nitekim, nizmnme, yarm asra yakn bir zaman yrrlkte kalmak suretiyle, fonksiyonel, istikrarl ve verimli bir mlk idare kurulmasnn saland anlalmaktadr. 1871 Nizmnmesi, vilyet, liv, kaz, nahiye ve ky ynetimini ayrntl bir biimde dzenlemekteydi. Vli Muavinlii ilk defa bu nizmnmeyle tesis edilmekteydi. Vilyet merkezinde, vli ile grev yapacak mlk amirlerin grev ve sorumluluklar belirlenmekteydi. Buna gre Defterdar, Mektupu (yaz ilerini yrten grevli), Umr- Ecnebiye Mdr (yabanclarla ilgili ilerden sorumlu memur), Ticaret ve Ziraat Mdr, Tarik Emini (yol yapmndan sorumlu memur), Defter-i Hakni Mdr (tapu mdr) emlak ve nfus mdr, Evkaf Mdr ve Alaybeyi (i gvenlikten sorumlu grevli) vlinin emrinde alacak st dzey devlet memurlaryd. Bu grevliler her yl sonunda yaplan ileri bir raporla stanbul hkmetine bildireceklerdi. Bylece, devlet elinde bulunanlar, yaplan ve yaplacak olanlar takip ve kontrol edebilecek, rasyonel ve dengeli bir biimde planlayabilecekti. Liv denilen sancak biriminde ulutasarrf grev yapacak, kaz ynetiminde ise kaymakam bulunacakt. Bu nizmnmeyle ilk kez oluturulan Nahiyede ise Nahiye Mdr mlki amir olacakt. Kyler seimle gelen muhtarlar tarafndan ynetilen en kk idari birim olarak braklmt. 1871 dre-i Ummiye-i Vilyet Nizmnmesi ile kaz ile ky arasnda ilk kez bir idar birim olarak Nhiye oluturulmutu. Be yz kiiden fazla nfuslu ky ve iftlikler bir nahiye olarak dzenlenmiti. Nahiye Mdr kendisine bal kylerin ihtiyar meclislerinden seilen drder yenin katlmyla oluan Nahiye Meclisi ile birlikte karar alarak ynetimi yrtecekti.50 Bu nizmnmeyle Vilyet Ummi Meclisleri de oluturulmutu. Kademeli olarak, liv, kaz, nhiye ve kylerde oluturulacak meclisler, blge halkn temsilen seilen Mslim, gayrimslim yelerin katlmasyla teekkl edilecekti. Bu ekilde Osmanl mparatorluunda ynetime halkn da katlmyla oluan bir dizi danma meclisi, merkezden taraya bir piramit gibi idari yapya monte edilmiti. Bu yolla ayn zamanda merkez idarenin gc ve vilyetler zerindeki kontrol de artrlm olmaktayd. te yandan, meclislere gnderdikleri eitli dzeylerdeki temsilcileri vastasyla halk da

1032

meselelerini ynetime ulatrarak zmne alabilecekti. Tanzimatlar bu yolla Osmanl vatandalarn imparatorluun ynetimi ve kaderiyle ilgilendirerek, birlik duygusunu gelitirip dalmann nne geebileceklerdi. 1871 Nizmnmesi ile vilayetlerde belediye rgtnn kurulmas ngrlmekteydi (111-123. maddeler). Vli ve mutasarrfn bulunduu her merkezde bir belediye rgt yer alacakt. Kurulan Belediye dare Meclisleri, memurlar arasndan seilen bir meclis reisi vastasyla kentin belediye ilerini ynetecekti. 1871 dre-i Ummiye-i Vilyet Nizmnmesi idareciliimize getirdikleriyle etkisini gnmze kadar srdrebilen ender reform ynetmeliklerinden birisi olarak idare tarihimiz ierisinde sekin bir yere sahip olmutur. Altnc Dire-i Belediye ve Yerel Ynetimler Trkiyede modern yerel ynetimlerin ya da belediyelerin kuruluu her alanda olduu gibi Tanzimat Dneminde (1839-1876) gndeme gelmi ve bu dnemde giriilen reformlar gnmz ada belediyeciliinin ilk admlar olmutur.51 Geleneksel Osmanl kent ynetiminden belediyelere uzanan srete ondokuzuncu yzyla kadar klsik idari yap varln srdrmtr. Osmanl ehrini hkmdar adna memurlar ynetmi ve mlk idare ile belediyeye ynelik iler birbirinden ayrlmakszn yrtlmtr. Askeri ve mlki idarenin bandaki yneticiler -beylerbeyi, sancakbeyiyan sra Osmanl Devletinin gerek yneticisi kad olmutur. Kad adalet datma grevinin yan sra, ehrin gvenlii, vakflarn denetlenmesi ve belediye hizmetlerinin grlmesini salayan kiiydi. Esnafn teftii, fiyatlarn belirlenmesi (narh), beldenin temizliinin salanmas, ticaretin gvenilir bir biimde yrtlmesi, mallardaki kalitenin korunmas kadnn grev ve sorumluluklar ierisindeydi. Kad, bu grevleri yrtrken emrinde kolluk kuvvetleri, naip, suba, brekiba, plk subas, mimarba muhtesip gibi grevliler bulunmaktayd.52 II. Mahmud Dnemine gelindiinde, mparatorluun ynetiminde meydana gelen bozulmadan, btn kurumlar gibi kadlk da payn alarak, zaafa uram ve onun belediye ynetimine ilikin fonksiyonlar, Yenieri Ocann bozulmasyla ilemez bir duruma dm ve pratikte mtesellim ve ynlarn kontrolne gemitir. 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasyla kad yaptrm gcn de tamamen kaybetmitir. Bu ekilde ortaya kan yeni durum ve kadlarn beledi ve mali yetkilerini yerine getirememesi zerine, ncelikle bu ilevin yrtlmesi iin 1826 ylnda stanbulda htisb Nezreti kurulmutur. Eyletlerde ise htisb Mdrlkleri ayn amala oluturulmutu. 1836 ylnda yine kad tarafndan yrtlen bir dier ehir idaresine ilikin idar ilev olan vakflarn denetlenmesi ve ynetimi yeni kurulan Evkaf Nzrlna devredilince, geleneksel Osmanl kent ynetiminde kadya ait olan bu grevler farkl kurumlara devredilmi oluyordu. Ayrca 1846 ylnda Zabtiye Nezretinin kurulmasyla kadlk kurumu sreci tamamlanm ve onun yerel ynetim zerindeki rol son bulmu oluyordu. Osmanl ehri artk kendi kaderiyle ba baa kalmt.53

1033

te yandan, on dokuzuncu yzyl Osmanl kenti kkl bir yapsal deiim geirmekteydi. zellikle d dnya ile artan ilikilerin odak noktas olan byk liman kentleri, bata payitaht stanbul olmak zere yeni bir idari yaplanma ierisindeydi. Avrupayla giderek artan ekonomik ve ticari ilikiler, Dou Akdenizin nemli liman ve ticaret ehirlerini bu deien faaliyetlere uygun idari rgtlenmeye zorlamaktayd. Artan ve deien nfus yaplaryla bu kentler, artk yeni karantina ve konaklama yerlerine, salk koullarnda gelimeye ve ehir ulamnda dzenli yeni organizasyonlara ihtiya bulunuyordu. Bu nedenle deien artlara uygun yeni ve modern bir fizik deiim ve modern yerel hizmetleri yrtecek yeni belediye idaresi kurulmalyd.54 Tanzimatn 1839da ilnyla tm imparatorluk merkezi bir ynetici anlayna gre yeni batan yaplandrlrken, eylet ynetimi yan sra belediye ynetimi de yeniden ekillenmeye balamt. Tanzimat liderler bata Mustafa Reid Paa olmak zere ihtiyac grmekteydiler. Bununla birlikte, stanbulda ilk belediye rgtnn kurulmas ancak, 1854 ylnda

gerekletirilebildi. Bilhassa, Krm Sava nedeniyle stanbula gelen Avrupal ordularla ehrin nfusu ar lde artm, yeterli belediye hizmetlerinin bulunmamas skntya yol amt. 13 Haziran 1854te stanbul ehremneti ilk kurulan yerel ynetim rgt oldu. Ayn nizmnmeyle yine ehremnetine bal olarak 12 ye, ehremini ve yardmclarndan oluan ehir Meclisi de kuruldu. ehremnetinin balca grevleri unlard: ehrin ihtiya maddelerinin salanmas, fiyatlarn belirlenmesi ve kontrol, yol, kaldrm yapm ve onarm, ehrin temizlii, ar-pazarn denetimi, fiyat, kalite, l ve tartlarn kontrol.55 Ancak, htisap Nezretinin yerine kurulan ehremneti baarl olamad. Bunun zerine cadde ve sokaklarn geniletilmesi ve dzeltilmesi, aydnlatma ve temizlik gibi konularda yardmc olmak zere ntizam- ehir Komisyonu 1855 ylnda kuruldu. Bu komisyonun stanbulun belediye hizmetlerinin grlebilmesi amacyla yapt almalar sonucunda, stanbul evresi ile birlikte (stanbul merkez, Adalar ve Boazii blgeleri) ondrt daireye ayrld. Ancak, yeni dairelerin tmnn birden kurulmasnn getirecei ar mali yk gz nnde bulundurularak, bunlardan yalnzca Beyolu ve Galata blgeleri iin Altnc Daire-i Belediye adyla 28 Aralk 1857de yeni bir birimin oluturulmasna karar verildi. Mustafa Reid Paa ve l Paann Fransann Paris kenti belediyesini model alarak (sixime arondissement-altnc daire) oluturduklar bu yeni birim, dier blgelere gre daha dzenli yaplm, youn nfusa sahip bir blge olduundan, almalaryla dierlerine rnek ve nc olmak zere kurulmutu.56 stanbulun kalabalk zengin, i ve diplomasi evrelerinin yaad bu blgede ilk modern belediye rnei verilecekti. I. Merutiyet Dnemine (1876-1878) girildiinde, toplanan Osmanl Meclis-i Mebsnnn ilk ilerinden birisi, imparatorluun yerel ynetim ve belediye hizmetlerini yeni batan ele almak oldu. lki Dersaadet Belediye Kanunu (1877) ve dieri Vilyt Belediye Kannu (1877) olmak zere 1 Eyll 1930 tarihine kadar yrrlkte kalacak olan yeni belediye yasasn yrrle koydu.57

1034

DPNOTLAR 1 lber Ortayl, Tanzimat Devrinde dari Yap, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi (Ed. E.

hsanolu), stanbul 1994, s. 286-287. 2 E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. V, Ankara 1983; Sina Akin, 1839da Osmanl lkesinde

deolojik Ortam ve Osmanl Devletinin Uluslararas Durumu, Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, Bildiriler, 13-14 Mart 1985, Ankara 1987; Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri, Ankara 1940; Justin Mc Carthy, The Ottoman Turks, London 1997, 283-326. 3 Yenieri Oca hk. ayrntl bilgi iin bkz. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi

Kronolojisi, C IV, stanbul 1972, s. 109-111; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, C. II, stanbul 1977, s. 20-21; Taner Timur, Osmanl almalar, Ankara 1989, s. 117-150; Tuncer Baykara, Yenieri Ocann Kaldrlmasnn Sosyal Sonular, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, 28-30 Haziran 1989, stanbul 1990, s. 147-156. 4 Osmanlnn k nedenleri zerine nc bir alma iin bkz. Yusuf Akura, Osmanl

Devletinin Dalma Devri, Ankara 1940. Ayrca bkz. Cahit Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, 1839-1876, Eskiehir 1984; Oral Sander, Siyasi Tarih, lkalardan 1918e, s. 289-296. 5 ynlk hakknda bkz. Ycel zkya, ynlk, Ankara 2000; Necdet Sakaolu, Anadolu

Derebeyi Ocaklarndan Kse Paa Hanedan, Ankara 1984. 6 Stephen J. Lee, Aspects of European History 1789-1980, London 1991. Oral Sander,

Ankann Ykselii ve D, Ankara 2000; Oral Sander, Siyasi Tarih, Ankara 2001, s. 289-296. 7 Hakk Uzunarl, Selim IIIn Veliaht iken Fransa Kral Lui XVI ile Muhabereleri, Belleten, II, 5/6 Ankara 1938, s. 191-246. 8 III. Selime sunulan slahat layihalar iin bkz. Ahmed Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. VI, III. Selim henz bir veliaht iken XVI. Louis ile yazm, Avrupada olup bitenlere ilgisiz

kalmamtr. Selim mparatorlukta reform yapmak gereine inanmaktayd. Ayrntl bilgi iin bkz. smail

Dersaadet 1309, s. 3-54; Karal E. Z., Nizam- Cedide Dair Layihalar, Tarih Vesikalar, C. I (1942), s. 414-425 ve C. II (1942-43) s. 104-111, 342-351, 424-432. bu konudaki yorumlar iin bkz. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1978, s. 87-126; Justin Mc Carthy, The Ottoman Turks, London 1997, 288-290. 9 E. Z. Karal, Selim IIIn Hatt- Hmaynlar, Nizam- Cedid 1789-1807, Ankara 1988;

Stanford Shaw, Between Old and New The Ottoman Empire Under Sultan Selim III 1789-1807, Cambridge 1971; Ali hsan Gencer, Bahriyede Yaplan slahat Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu 1789-1867, stanbul 1985.

1035

10

Ercment Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Siyasi

Faaliyetler, Ankara 1988; smail Soysal, Fransz htilli ve Trk-Fransz Diplomas Mnasebetleri, Ankara 1964. 11 Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl, 1838-1868, Ankara 1999; E. Z.

Karal, Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, Tanzimat I, stanbul 1940, s. 13-30. 12 S. Shaw, Between Old and New The Ottoman Empire Under Sultan Selim III 1789-1807;

Karal, Selim IIIn Hatt- Hmaynlar; Ayrca bkz. Ali hsan Ba, Osmanl Ticaretinde Gayrimslimler, Ankara 1983; Mantran Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi II (ev. S. Tanilli), stanbul 2000, s. 13-22. 13 S. Saw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, s. 25-30; Berkes, Trkiyede

adalama, s. 127-135; Kemal Beydili, mamlar ve Bir mamn Gnl, stanbul 2001. 14 Sened-i ttifak ve Konuyla ilgili grler iin bkz. Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane

Hatt- Hmynu, Belleten, XXVIII/112 (Ankara 1964) s. 603-622; Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul 1978, s. 132-140; S. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, s. 2530. 15 Yenieri ocann kaldrlmas hakknda bkz. . Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi

Kronolojisi, C. IV, stanbul 1972, s. 109-111; E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, C. V, s. 144-150; S. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, s. 20-21; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1970, s. 79-81; Taner Timur. Osmanl almalar, Ankara 1989, s. 117-150. Ayrca baknz dipnot no. 3 16 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, s. 50-56; Robert Mantran,

Osmanl mparatorluu Tarihi, II, s. 27-54. Abdulkadir zcan, Osmanl Askeri Tekilt, Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, C. I, (Ed. E. hsanolu), stanbul 1994, s. 337-375. 17 18 S. Shaw, a.g.e., s. 50-56; Abdlkadir zcan, a.g.e., s. 337-375. Redif Askerlik tekiltnn kuruluu ve nemi iin bkz. Musa adrc, Tanzimat Dneminde

Osmanl Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s. 313-323; A. zcan, a.g.e., s. 359361; Mbahat Ktkolu, Redif Askeri Giderlerini Karlamak zere Alnan Bir Vergi ane-i Cihadiye, Birinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Ankara 1983. 19 Bu konuda bir deerlendirme iin bkz. Mehmet Seyitdanlolu, Divan- Hmynda

Meclis-i Mebsna Osmanl mparatorluunda Yasama, Osmanl, C. 6, Ankara 1999, s. 17-23. 20 Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Dneminde Meclis-i Vl, Ankara 1999, s. 57.

1036

21

Carter Findley, The Foundation of The Ottoman Foreign Ministry The Beginnings of

Bureaucratic Reform Under Selim III and Mahmud II, International Journal of Middle East Studies, III/4, s. 388-416; smail Soysal, Ums- Hariciye Nezretinin Kurulmas, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, 28-30 Haziran 1989, stanbul 1990, s. 71-80. 22 Tanzimat dneminde Osmanl hkmetinin olumas hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ali

Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform 1836-1856, stanbul 1993. 23 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, s. 66-68; Seyitdanlolu,

Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl, s. 21-25. 24 25 Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl, s. 24. Mithat Sertolu, Osmanl Diplomatii Bakmndan Babakanlk Devlet Arivinde Bulunan

Belgelerin Hukuk Deeri Hakknda Dnceler, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, 28 Nisan-30 Haziran 1989, stanbul 1990, s. 1-10. 26 lber Ortayl, Osmanl Kanlaryasnda Reform: Tanzimat Devri Diplomatikasnn Baz

Ynleri, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri, 28 Mays-30 Haziran 1989, stanbul 1990, s. 153-168. 27 28 Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl, s. 109-110. S. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, s. 69; Seyitdanlolu, Tanzimat

Devrinde Meclis-i Vl, s. 87-88. 29 Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl, s. 88; Uygur Kocabaolu, ki Arada Bir

Derede, mlya Gelmez Tarih Yazlar, Ankara 1997, s. 9-21. 30 Divn- Hmyn hakknda ayrntl bilgi iin bkz. . Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin

Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1984; Ahmet Mumcu, Divn- Hmyn, Ankara 1987; Ekmeleddin hsanolu (Editr), Osmanl Devleti ve Medeniyet Tarihi, C. I, stanbul 1994, s. 158-188. 31 Bu konuda nemli bir alma iin bkz. Mehmet pirli, Klasik Dnem Osmanl Devlet

Tekilt: Merkez Tekilt, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C. I, stanbul 1994, s. 139-220. 32 Meveret Meclisi ve klsik dnem divanlar iin bkz. Ahmet Mumcu, Divan- Hmyn,

Ankara 1987; Mehmet pirli, a.g.e., s. 187. 33 Tanzimat ferman iin balca u kaynaklara baklmaldr. E. Z. Karal, Osmanl Tarihi, C.

V, Ankara 1983; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV, stanbul 1972, s. 124-126. Metnin orijinali iin bkz. Takvim-i Vekayi, defa 187 (22 Kasm 1839); Dstr, I. Tertip, C. I, stanbul 1289, s. 4-7.

1037

34 35 36

Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl, s. 40-42. Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl. Meclis-i li-i Ummi hakknda ayrntl bilgi iin u eserlere baklmaldr. Seyitdanlolu,

Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl, s. 67-74, Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul 1993, s. 185-188. 37 Meclis-i Vlnn geirdii deiiklikler iin bkz. Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-

i Vl, s. 35-64. 38 ura-y Devlet hakknda yukardaki dipnotlarda verilen kaynaklar dnda bkz. smail Hakk

Greli, Devlet ras, ra-y Devlet, Dantay, Ankara 1953. 39 Nezaret Meclisleri hakknda bkz. Ali Akyldz, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez

Tekiltnda Reform, stanbul 1993, s. 258-291. Mehmet Seyitdanlolu, Parlamento Geleneimiz erevesinde Tanzimat Meclisleri, Trkiye Gnl, Say: 8 (Kasm 1989), s. 60-65. 40 Tanzimattan Merutiyete giden sre iin bkz. Roderic Davison, Osmanl

mparatorluunda Reform, 1856-1876 (eviren: Osman Aknhay), C. II, stanbul 1997. 41 Trkiyede parlamentonun douu hakknda bkz. Trk Parlamentoculuunun lk Yzyl,

Ankara 1976; Trkiyede Demokrasi Hareketleri Konferans 6-8 Kasm 1985 Ankara, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, C. IV, Say: 1 (1986). 42 S. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, s. 69-70; Musa adrc, Tanzimat

Dneminde Osmanl Kentleri, s. 103-118. 43 Musa adrc, Tanzimat Dneminde Osmanl Kentleri, s. 208-248; lber Ortayl,

Tanzimattan Sonra Mahalli dareler 1840-1878, Ankara 1974; lber Ortayl, Tanzimat Cumhuriyette Yerel Ynetim Gelenei, Ankara 1985. 44 Eyalet meclisleri iin bkz. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Osmanl Kentleri, s. 249-

272; lber Ortayl, Tanzimat Devri Sonras dar Tekilt, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, C. I (Ed. F. hsanolu) stanbul 1994, s. 306-313. 45 Mehmet Seyitdanlolu, Yerel Ynetim Metinleri III, ada Yerel Ynetimler, C. IV,

Say: 6 (Kasm 1995), s. 85-102. 46 Mehmet Seyitdanlolu, Yerel Ynetim Metinleri III, Tuna Vilyeti Nizamnmesi, ada

Yerel Ynetimler, C. V, Say: 2 (Mart 1996), s. 67-81; Tayyip Gkbilgin, 1840dan 1861e Kadar Cebel-i Lbnan Meselesi ve Drziler, Belleten, X, Ankara 1946, s. 641-703.

1038

47

Tuna vilyeti nizamnmesi iin bkz. Ali Haydar Mithat, Midhat Paa, Hayat- Siyaliyesi,

Hidemt, Menfa Hayat, Tabsra-i bret, stanbul 1325, s. 23-54. Ayrca bkz. Uluslararas Mithat Paa Semineri Bildirileri Tartmalar, Edirne 8-10 Mays 1984, Ankara 1986. 48 Mehmet Seyitdanlolu, Yerel Ynetim Metinleri III: Tuna Vilyeti Nizmnmesi, ada

Yerel Ynetimler, C. V, Say: 2 (Mart 1996), s. 67-81. 49 Mehmet Seyitdanlolu, Yerel Ynetim Metinleri III: 1871 Vilyet Nizmnmesi ve

Getirdikleri, ada Yerel Ynetimler, C. V, Say: 5 (Eyll 1996), s. 89-103. Ayrca, on dokuzuncu yzyl Osmanl idar yapsnda meydana gelen deiiklikler iin bkz. Vecihi Tnk: Trkiyede dare Tekiltnn Tarihi Geliimi ve Bugnk Durumu, Ankara 1945; Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991; lber Ortayl, Trkiye dare Tarihi, Ankara 1979; Tuncer Baykara, Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri I, Anadolunun dar Taksimat, Ankara 1988. 50 Mehmet Seyitdanlolu, Yerel Ynetim Metinleri III: 1871 Vilyet Nizmnmesi ve

Getirdikleri, ada Yerel Ynetimler, C. V, Say: 5 (Eyll 1996), s. 89-103. 51 Osmanl yerel ynetimleri hakknda ayrntl bilgi iin Osman Nurinin eserine bkz. Osman

Nuri Ergin, Mecelle-i Umr- Belediye, C. IV, stanbul 1938. 52 Ortayl, Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara 1994. 53 htisab Nazrl hakknda bkz. lber Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, Ankara Kadlk kurumu ve onun ilev ve grevleri hakknda bkz. smail Hakk Uzunarl,

Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1980; Anl ahin, Osmanlda Kadlk, stanbul 1993; lber

1974, s. 108-111; Musa adrc, Tanzimat Dneminde Osmanl Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s. 119-172; Ziya Kazc, Osmanllarda htisab Messesesi, Ankara 1987. 54 Osmanllarda kentin deiim sreci hakknda u eserlere baklabilir. alar Keyder-

Donald Quataert (Ed.), Dou Akdenizde Liman Kentleri 1800-1914, stanbul 1994; Paul Dumont-F. Georgeon (Ed.), Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, stanbul 1996; Stefanos Yerasimos, Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri (P. Duman-F. Georgeon), stanbul 1996, s. 1-18. 55 ehremanetinin kuruluu ve stanbul kentinin deiimi hakknda bkz. lhan Tekeli, 19.

Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, (Ed. P. Duman-F. Georgeon), stanbul 1996, s. 19-30; Ayrca bkz. Mehmet Seyitdanlolu, Yerel Ynetim Metinleri IV: ehremanetinin Kuruluu ve ehremaneti Nizmnmesi, ada Yasal Ynetimler, C. V, Say: 3 (Mays 1996), s. 72-82.

1039

56

Altnc Daire-i Belediye iin bkz. Mehmet Seyitdanlolu, Yerel Ynetim Metinleri I,

ada Yerel Ynetimler, C. IV, Say: 6 (Kasm 1995), s. 85-102. 57 Mehmet Seyitdanlolu, Dersaadet Belediye Kanunu ve Getirdikleri, ada Yerel

Ynetimler, C. VIII, Say: 4 (Ekim 1999), s. 157-171.

1040

A. MERKEZ TEKLTI Sadr- zamlk / Yrd. Do. Dr. Ahmet Emin Yaman [s.577-585]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Trk devlet gelenei iinde kendine zg bir yer igal eden Sadr- zamlk, tarihi bir devamll temsil etmekte, son dnemde geleneksellikle modernleme arasnda bocalayan devletin en arpc rneklerinden birini oluturmaktadr. mparatorluun kurulu dneminde vezir saysnn ikiye kmas zerine vezir-i azamlk oluturulmu, Kanun Sultan Sleyman zamanna kadar kullanlan vezr-i zam deyiminin yerini, sadr- zam, sadr- li ve sadret-penah deyimleri almtr.1 XIX. yzylda bir ara bavekl adn da alan sadr- zamlk, saltanatn kaldrlmasna kadar varln srdrmtr. Fatih tarafndan karlan Kanunnme-i l-i Osmanda, vzer ve mernn vezr-i zam badr, cmlenin ulusudur, cmle umrun vekl-i mutlakdr ve malnn vekli defterdrdr ol vezr-i zam nzrdr ve oturmada ve durmada ve mertebede vezr-i zam cmleden mukaddemdir.2 Tevki Abdurrahman Kanunnmesine gre, herkesten nce gelmekte, din ve devlete ait tm devlerin grlmesi, cezalarn yerine getirilmesi, halkn dirlik iinde yaamasnn salanmas, devlet grevlilerinin tayini, adaletin yerine getirilmesi gibi devletin btn ilerinin yrtlmesinde pdiahn mutlak vekilidir.3 Tanzimat ncesinde balayan yenileme hareketleri ve zellikle Bab- linin yeniden tekiltlanp nezaretlere ayrlmas; grev ve yetkilerin de yeniden dzenlenmesine, dolaysyla devlet tekiltnda sadr- zamn durumunun yeniden saptanmasna neden olmutur. Devletin iinde bulunduu glkler ve d dnya ile ilikilerin nem kazanmas, mparatorlua Batl ehre verme giriimleri, Baty rnek alan yeni sadr- zam tipini dourdu. Baty tanyan, yabanc dil bilen, batnn desteini kazanan kiiler sadr- zam tayin edilmeye baland. Tanzimat dnemi boyunca sadr- zam yine vekl-i mutlakt. Gl, otorite sahibi, Batnn desteini kazanm kiilerin sadr- zam tayin olunmalar, sadr- zamlk kurumunun glenmesine ve otorite kurmasna yardmc oldu. 1871 ylndan itibaren bu otorite sarsld ve devlet idaresi yava yava Bab- liden saraya gemeye balad. 1876 ylnda kabul edilen Kann-i Ess metninde, mutlak vekil deyimi bir yana braklarak, sadr- zamlk unvan kabul edilmitir. Sadret makamna pdiahn gvenini kazanm kiilerin tayin edilecei hkm getirilmi, sadr- zam, dahil ve haric umuru mhimmenin mercii Meclis-i Vkelnn bakan olarak tanmlanmtr.4 Padiah II. Abdlhamit, V. Mehmet Reat ve VI. Mehmet Vahdeddin dnemlerinde: Mtercim Mehmed Rd Paa, Ahmet efik Midhat Paa, brahim Edhem Paa, Ahmed Hamdi Paa, Ahmed Vefik Paa, Mehmed Sadk Paa, Mehmed Esad Safvet Paa, Tunuslu Hayreddin Paa, Ahmed Arif Paa, Mehmed Said Paa, Cenan-zde Mehmed Kadri Paa, Abdurrahman Nureddin Paa,

1041

Mehmed Kmil Paa, Kabaaal-zde Ahmed Cevad Paa, Halil Rfat Paa, Avlonyal Mehmed Ferid Paa, Hseyin Hilmi Paa, Ahmed Tevfik Paa, brahim Hakk Paa, Gazi Ahmed Muhtar Paa, Mahmud evket Paa, Msrl Said Halim Paa, Mehmed Talat Paa, Ahmed zzet Paa, Dmad Ferid Paa, Ali Rza Paa ve Slih Hulusi Paa sadr- zamlk yapmlardr. Son dnem Osmanl sadr- zamlar genellikle Trktr. Ailelerinin meslek gruplar daha ok mlkiye olup, bunu serbest meslek, ilmiye ve askeriye takip eder. On sadr- zam stanbulda, dierleri mparatorluun deiik yerlerinde domutur.5 Sadr- zamlar genellikle mlki ve askeri eitim almlar, lkenin drt bir yannda askeri, mlki ve harici grevlerde bulunmular, deneyim kazanmlardr. Sadr- zam olmadan nce bir ya da birka kez nazr olarak grev yaptklar, yurt dnda bulunduklar grlr. Daha nceki sadr- zamlardan ayrlan zellikleri, hemen hemen hepsinin birka yabanc dil bilmeleridir. Sadr-zam tayin edilecek kiilerde balca sadkat, ehliyet, tecrbe ve dirayet gibi zellikler aranmaktadr.6 Osmanl tarihinde 292 kez sadret deiiklii yaplmtr. Baz kiilerin sadret makamna birka kez tayin edilmi olmalarndan dolay, sadr- zam olan kii says 215tir.7 Devletin i ve d sorunlarnn artt, savalarn baarszlkla sonuland ve otorite boluundan doan iktidar mcadelelerinin fazlalat bunalm dnemlerde sadr- zam deiiklii sklamaktadr. 1876 ylndan itibaren 48 kez (ibklar hari) sadr- zam tayin edilmi, 27 deiik kii grev stlenmitir. 1876-1882 dneminde 12 deiik kii 17 kez, 1908-1913 dneminde 8 deiik kii 12 kez, 1918-1920 dneminde 5 deiik kii 11 kez sadr- zam tayin edilmitir.8 Sadr- zamlarn grevi, II. Merutiyete kadar genellikle azl, sonra ise istifa ile sona ermitir. Bir sadr- zam eceliyle lm, biri suikast sonucu katledilmi, biri Meclis-i Mebusandan gvensizlik oyu almas sonucu istifa etmi, son sadr- zamn grevi de saltanatn kaldrlmas karar ile son bulmutur. Ahmed Vefik Paa 2 gn ile en az, Halil Rfat Paa ise 6 yl 4 gn ile en fazla sadarette kalan kiidir.9 Sadr- azamlarn tayin, azl, grev ve yetkilerini kullanmasnda, geleneklerin uygulanmasnda, 1876 Kanunu Esasi ve 1909 deiiklii, Meclis-i Mebusann ak olup olmamas ile padiah ve sadr- azamlarn kiilikleri etkili olmaktadr. Dolaysyla, II. Abdlhamid dnemi ve sonras her adan nemli farkllklar gsterir. Saltanat sresince, sadret makamnda yirmi alt deiiklik yapm olmas nedeni ile eletirilen II. Abdlhamid, bu eletirileri dayanaksz ve anlamsz bulur. Kendisinden nceki pdiahlardan bazlarnn daha ok sadr- zam deitirdiini, kendisinin vezrleri mmkn olduu kadar yerinde braktn, ancak arada bir sadrette deiiklik yapmak zorunda kaldn syler. Bu, politika alannda kendisini kurban vermee mecbur hissetmesine baldr.10 Sadr- zam tayin ettii kiiler, onun irdesini yrtecek aratr. Makamna getirdii kimselerde arad balca zellikler de, emniyetli, itaatli olmas ve Dvel-i Muazzama iinde etkisi stn olan devlete, sempatik grnmesidir. II. Abdlhamidi sadret makamnda bulunan ahsa kar gvensiz ve sert davranmaya zorlayan nedenlerden nceliklisi, hafiyelerin jurnalleri olduu kadar, Abdlaziz ve V. Muradn tahttan indirilmi olmalardr.11 V. Mehmed Read, otoritesini hissettirememi olmas nedeniyle kendisini, merutiyet pdiah gibi grm ve gstermitir. stifa ve tayinlere pek mdahale etmemi, akla yatkn

1042

bulduu istekleri uygulamakla yetinmitir. ttihat ve Terakkinin etkisini hesaba katt, yan ve Mebusan bakanlar ile grtkten sonra sadr- zam tayin ettii anlalmaktadr. VI. Mehmed Vahdeddin, ttihat ve Terakkinin gcne itiraz edememekle beraber, sadrete tayin hakkn kendinde grmektedir.12 Pdiah, sadr- zam tayin edecei kiiyi mevcut siyasi durumu gz nne alarak ya dorudan ya vkeldan kendisine yakn olanlarn dncelerini de alarak ya da iktidara etkisi olan kii ve siyas gruplarn tavsiyeleri ile semektedir.13 Sadret teklifi, pdiah adna Mabeyn-i Hmyn grevlilerince ya da dorudan pdiah tarafndan yaplmaktadr. Grev alan kii, adet olduu zere saraya gidip pdiahtan sadrete ait mhr- hmynu bizzat alr. Mhrn alnmasndan sonra dzenlenen sadret alay ile Bab- liye hareket eder, Bab- lide hatt- hmayunun okunmas ile greve balam olurdu. Sadr- zam, Bab- lideki trenden sonra tebrikleri kabul etmekte, hatt- hmayunu getiren saray grevlisi ile pdiaha teekkr mektubu gnderdikten sonra ilk mecis-i vkel toplantsn yapmaktadr.14 Bu trende vkelnn arz odasnda bulunmas ve sadr- zam karlamas usuldendir. I. Merutiyet dneminde sadr- zam deiiklii, vkelnn da deitirilmesi anlamna gelmedii ve kabine usul mevcut olmadndan yeni sadr- zam eski vkel ile alabilirdi.15 II. Merutiyet dneminde Meclis-i Vkelnin oluturulmas grev ve yetkisi sadr- zama verildi. Sadret Hatt- Hmayunu ile greve tayin edilen sadr- zam, Meclis-i Vkel yelerini, Takrir-i Sadret ile pdiaha arz ettikten sonra, Meclis-i Mebusann timad reyi ne bavurmakta, sadr- zamn azl ya da istifas kabinenin dmesine neden olmaktadr. Deiiklik, sadr- zamn vilayet ve mstakil livalara ektii telgrafla duyurulmaktadr.16 Saltanat deiikliinde, sadr- zamn istifa, pdiahn da sadr- zam ve vkelay ibk etmesi gelenei vard. Hatt- hmayun hazrlanarak, Bab- lide okunmak suretiyle sadr- azama tebli olunurdu.17 II. Abdlhamitin saltanatnn ortalarna doru, tayin edilecek sadr- zamdan bir sadkat senedi alnmas ve sadr- azam ile vkelya yemin ettirilmesi usul getirildi.18 Mabeyn-i Hmayun Bakatibinin elinde bulunan yemin kad bata sadr- zam olmak zere vkelya tek tek okutulmakta, pdiah ve Kanun-u Esasiye bal kalnacana dair yemin edildikten sonra pdiah bir konuma yapmaktadr.19 1909 Kanun-u Esasi deiiklii ile sadr- azam, Meclis-i Umumide er-i erif ve Kanun-u Esasi ahkamna riayet ve vatan ve millete sadakat edeceine yemin eder hkm getirildi. Meclis-i Vkel, pdiah ya da sadr- zamn daveti zerine; sarayda, Bab- lide, nezaretlerin birinde, sadr- zam ya da vkelnn birinin konanda toplanmaktadr. Bu toplantlar sabah ok erken saatte olabilecei gibi gece ge saatlerde de olabilirdi. Toplantlar duruma gre seyrek veya sk yaplmaktadr. II. Ablhamid, vkelay genelde sarayda toplam,20 Bab- liye ge gidip, ge kmak usul dneminin ortalarna kadar devam etmi, daha sonralar akam ezanndan sonra Bab- lide kimse kalmaz olmutur. II. Abdlhamid, Meclis-i Vkel toplantlarna bakanlk yaparak ya da vkeldan baz kiileri zel olarak grevlendirerek, gelimelerden annda haberdar olma yolunu semi, Sadr- azam ve dier devlet adamlarn kontrol altna almt.21 Pdiah Mehmed Read zamannda sadr- zam, eyhl-islm, Enver Paa ve ileri gelen vkeldan bazlar ile Meclis-i yan

1043

Bakan haftada bir gn saraya gelip huzura kard. Mehmed Vahdeddin clsundan sonra, huzura kmak iin arzda bulunulmadka Sadr- zam Talat Paa ve Enver Paadan bakasn huzura kabul etmezdi.22 Toplu kabullerde pdiahn izninin alnmas gerekli idi. ve d problemlerin fazlalat 1920 yl Mays-Temmuz aylar arasnda, Meclis-i Vkelnn bazen gnde iki kez; Pazartesi, Sal, aramba, Perembe, Cumartesi ve Pazar gnleri -srekli olmamakla birlikte- toplanp mhim umuru devletle itigal ettii, sadr- azamn da sk sk huzura kabul edildii grlmektedir.23 Konaklarda yaplan Meclis-i Vkal toplantlar, genelde ya akam yemei verilerek son bulmakta, ya yemekten sonra da toplant devam etmekte ya da yemekten sonra balamaktadr. Bu durum Ramazan aynda sklamakta, Bab- lide srekli toplant mmkn olmadndan arzu edenlerin iftara, zr olanlarn iftardan sonra toplant iin konaa gelmeleri istenmektedir.24 1876 Kanun- Esasisi, en byk g olarak pdiah tanmtr. Yrtme grevi pdiahn, yasama grevi de pdiahn irdesini almak art ile pdiah tarafndan seilen Meclis-i yan ve halk tarafndan seilen Meclis-i Mebsna aitti. Yarg ise bamsz mahkemelere verildi. Bu denge iinde sadr- zam, pdiah tarafndan seilen, btn nemli ilerin merci olan Meclis-i Vkelnn bakan olarak tanmland. Grev ve yetkileri, faaliyet alan belirlenmedii gibi, artk mutlak vekil de deildi. Mevcut ve deien g dengeleri iinde, pdiah ve belirli bask gruplarnn etkisi altnda kald. Devletin iinde bulunduu buhran da bir bakma bunu zorunlu kld. Sadr- zamlk zerindeki balca bask gruplar; I. Merutiyet dneminde pdiah ve dvel-i muazzama, II. Merutiyet dneminde ttihat ve Terakki, Hrriyet ve tilaf ile yine dvel-i muazzamadr. Milli Mcadele dneminde ise, bata saray olmak zere igalci tilaf devletleri, Hrriyet ve tilaf Frkas ile Anadoluda gelien milli hareket oldu. Sadr- zamn grev ve yetkileri, Meclis-i Vkel karar ve pdiah irdesi ile snrldr. Bir bakma pdiah ile nezaretler arasnda balant ve koordinasyonu salayan kiidir. Meclis-i Umumnin ak olduu dnemlerde, Meclis-i Umum ile pdiah ve hkmet arasndaki koordinasyonu salamak da grevi olmutur. Sadr- azamn, her birinin Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayana katlma ya da maiyetindeki memurlardan birini vekaleten bulundurma, nutukta meclis yesinden nce gelme, cevap verme, cevabn erteleme hakk vardr. Mecliste gizli grme isteyebilir, teklifin kabul veya reddi iin ounluun oyuna bavurabilirdi.25 Meclis-i Mebusan ile vkel arasnda anlamazlk kmas halinde vkel, ya Meclisin kararn kabul edecek ya da istifa edecektir. Yeni Meclis-i vkel ncekinin dncesinde srar eder ve Meclis-i Mebusan durumu beyan ile yine reddederse, pdiah Meclisi feshedebilir. Ancak, yeniden oluan Meclis, nceki meclisin grnde srar ederse, Meclis-i Mebusan kararnn kabul zorunlu olacaktr. Meclis-i Mebusann ounlukla gvensizlik oyu verdii nazr der. Sadr- zam hakknda gvensizlik oyu verilirse, Meclis-i Vkel da dm saylrd.26 Sadr- zam ile meclis bakanlar protokolde pdiahn her iki yannda yer almaktadrlar.27 Meclis-i Mebusann tatil olduu, Meclis-i Vkelnn sorumluluu zerine alamad ya da almaktan ekindii sava ilan, bar gibi nemli meselelerde son karar vermek iin genel olarak, ra-y Saltanat, ra-y li, Meclis-i li, Meclis-i Meveret, Meclis-i Fevkalde gibi adlarla

1044

anlan meclisleri toplamak hakk vardr. Danma nitelikli bu meclislere, genelde sadr- zam bakanlk yapmakta, pdiah ya da sadr- zamn a konumasndan sonra, meclise davet edilen yelere devletin gc, para ve siyasi durum hakknda bilgi verilmekte, sorular cevaplandrlmakta, nasl bir karar alnmas gerektii belirtilmektedir..28 Meclis-i Vkelnn bakan olmas sebebiyle, vkeldan her biri icra yetkisinde olmad ileri sadr- zama arzeder. Sadr- zam bunlardan icraas grmeye muhta olmayanlar kanun hkmnce icra veya grmeyi gerektirenleri pdiahtan izin isteyerek Meclis-i Vkal toplantsna havale eder. Alnan karar pdiah irdesi gerei yerine getirirdi.29 1909 ylna kadar pdiaha sunulacak ariza ve Meclis-i Vkel mazbatalarnn altnda sadr- zam ve vkelnn zat mhrleri bulunur. Sadr- zam, Mabeyn Bakatibine yazd tezkireye imza atard.30 1909 deiikliiyle, padiahn onayna muhta kararlarn yrrle girebilmesi iin sadr- zam ile ilgili nazr tarafndan imzalanarak, kararn sorumluluunun alnmas ve onlarn st tarafnda da pdiahn imzasnn bulunmas kural getirildi.31 Pdiah irdeleri ve sadr- zam yazlar, resm ve husus ad verilen tezkirelerle gnderilir. Hususi tezkire ile sadr- zam, pdiaha kendi dncesini ve sorun hakkndaki bilgileri arz ederdi. Hususi ya da resm tezkirelerle gnderilen maruzat, genellikle akama doru saraya ulatrlrd. Pdiaha torba iinde takdim olunmakta, zarf iinde iade edilmektedir. Zarfn zerine, iindeki tezkire adedi ve saat kata teslim olunduu iaret edilir. Zarfn arkasna pdiaha malum yazlrd.32 Sadret tezkiresi ile arz edilen Meclis-i Vkel kararnn irdesi ya ayn ya da ertesi gn kmaktadr. Bu, konunun sarayda gn gnne izlendii veya pdiah irdesi ge de ksa, ayn ya da ertesi gnn tarihi atlarak sadrete gnderildii izlenimini vermektedir. rdenin, Meclis-i Vkel ve ra-y Devlet mazbatalarnn suretleri alnarak sadret tarafndan nezaretlere tebli edilmesi usuldendi.33 Yani alnan kararlar nezaretle ilgili olsun, hkmetle ilgili olsun mutlaka sadr- zamn onay ile padiaha arz edilecek. rde, sadr- zam tarafndan ilgili yerlere tebli edilecekti. Bu adan sadr- zam, vkla arasnda koordinasyonu salayan, mevcut sorun ve zm yollar hakknda onlarn dncelerini alan, kararlar pdiaha arz eden, irdenin icraasn konu ile ilgili nezaretlere emir ve tebli eden st ara makamd. Meclis-i Vkel toplantsnda sadr- zam sorunlar anlatr. lgililer dinlenir. Konu grldkten sonra alnan kararlar icr edilmek zere tebli olunurdu.34 Askeri ve mlki memurlarn rtbe, nian ve dier dllendirmelerinin sadr- azam izni ve padiah onay ile yaplmas geleneinin zaman zaman aksamas, bunun hkmdarlk hakk grlmesi zerine,35 1908 tarihli Hatt- Hmayun ile Nezretler ve vilayetlerdeki kaffe-i memurnin nian ve rtbe vesair mkafata nailiyetleri tabi olduklar nezret ve reisi idrenin tasvibi ve makam sdaretin inzimam reyi ile icr olunur36 kural getirildi. Sadr- zam kendisine yaplan ikayetlerle ilgilenmekte, gereini ilgili daireye havale etmektedir. Emirlerinin yerine getirilip getirilmediini izler, usulsuz kararlara kar kp, geersiz sayabilirdi.37

1045

Sadr- zam pdiahn i ve d sorunlar hakkndaki uyarlarn yerine getirir veya konu hakknda lyiha hazrlanmas iin nezaretlere havale eder. Alnan nlemin olumlu etkisi olmazsa, bir daha incelenmesini isteyebilir. Eer sorun kendisine havale edilmise, hususi tezkire ile pdiaha arz ederdi.38 Sadr- zam, Meclis-i Vkelnn alma tarz ile yetkilerine ilikin tekliflerde bulunabilecei gibi Kanun- Esasi deiiklii teklifinde de bulunabilir. Meclis-i Mebusanla atmas halinde feshini salayabilirdi.39 dari yetki ve faaliyetlerini, otorite kurabilmesine bal ve pdiah irdesi ile snrl, bazen Meclis-i Vkel iinde ve stnde bazen de Meclis-i Mebusan denetiminde mtalaa ettiimiz sadr- zam; verilen ziyafetlerde sofrann banda oturur.40 Seyahatlerinde pdiahn yannda bulunurdu.41 II. Abdlhamit Dneminde, sadr- zamn herhangi bir nedenden dolay greve gelememesi veya grevden alnmas durumunda yerine, geici olarak Meclis-i Vkelya bakanlk edecek ve sadrete ait ileri yrtecek bir ya da iki kii tyin edilirdi. Sadret makamnn bo kalmamas esast. Sadr- zam lke dnda bulunduu zamanlarda da kendisine bir ya da iki kii vekalet etmektedir. Sadr- zama vekalet edenler ya eyhl-islm ya hkmetin nfuzlu kiilerinden biri ya da sadr- zaml dnlen kiidir. II. Merutiyetten sonra istifa eden sadr- zamn, yeni sadr- zam tayinine kadar greve devam etmesi hkm getirildi. Seraskerlik iinin nfuz- sadret altnda bulunmas teden beri muhlif-i hmyn42 olduu ve hal olaylarnn ordunun destei ile gerekletirilmesi nedeniyle sadr- zamlar, II. Abdlhamid Dneminde askeri ilerden, dolaysyla ordu ve seraskerden uzak tutulmaya allmtr. Ordunun bakomutan olan pdiah, askeri yetkisini vekili ya da vekilleri aracl ile kullanmaktadr. Askeriyenin dzenlenmesi ve ynetimi dnemin banda pdiah adna serdar- ekrem ya da serasker tarafndan yrtlrken, bu yetki II. Merutiyetten itibaren Meclis-i Vkelya gemi. Nazrlar seme yetkisine sahip olan sadr- zamn askeri tekilat zerindeki otoritesi artmtr. Son dnemde hibir sadr- zamn sefere kmam, dolaysyla Bakomutan Vekili olmam, askeri yetkileri sava boyunca pdiah adna dorudan kullanmamtr. Sadretin yan sra Harbiye Nezaretini de uhdelerine almalar, askeri grev ve yetkileri esas grevleri ile birletirip, hzl karar verip uygulama amacna ve koordinasyonu salamaya ynelik olmutur.43 Sadr- zam huzura protokol kurallarna uyarak girer, eitli konular grrd. Sadr- zamn saraya gidip, arz- ubdiyet etmesi hem bir grev, hem de bir zorunluluktur. Sorunlar arz etmek gerekesiyle sadr- zamn haftada iki gn saraya gelmesi adeti vard. Saraya geldiinde vkel odasna gidip, bamabeynci ve baktip yannda bulunduu halde pdiah tarafndan kabul edilmeyi bekler. Kendisine yemek verilirdi. II. Abdlhamid dneminde saraya gelen sadr- zam, selam- hane ile taltif olunur yemek yedikten sonra, ancak nemli bir i olursa huzura kabul edilirdi.44 Pdiah Mehmed Read dneminde ise yemekle arlandktan sonra ya da dorudan huzura kabul olunmas doal karlanr, genellikle de bekletilmeden huzura kabul olunurlard. Sadr- zam Tevfik ve Dmad Ferid Paalar Mabeyn dairesine uramakszn Pdiah Mehmed Vahdeddinin huzuruna

1046

girerlerdi.45 Sadr- zamlarn huzura yalnz46 ve silahsz girmeleri47 adet idi. Huzura giren sadr- zam pdiahn izni ile oturur. Pdiah ayaa kalktnda ayrlma zamannn geldii anlalrd.48 Arz gnleri dnda grmek gerektiinde sadr- zam; mabeynden bir grevli gnderilerek, tezkire yazlarak, telgraf ekilerek ya da telefon edilerek zaman belirtmek suretiyle saraya davet olunur. Bu davet pdiah yada sadr- zamn isteiyle gerekleirdi49 Huzura giren sadr- zam sorunlar arzeder, konu hakknda bilgi verir, dnce al veriinde bulunur, pdiahn irdesini alrd. Padiah sorunun sadr- zamla kendisi arasnda halledilmesini, Meclis-i Vkelda veya encmenlerde grlmesini ya da irdesinin yerine getirilmesini emredebilirdi. Sadr- zam irdeyi uygulamaya koymak ile ykml idi. Pdiah sorunlarn arlat zamanlarda sk sk sadr- zam mazullerinin dncelerine de bavururdu.50 Padiah huzuruna kabul olunacaklar Sadr- azam vastasyla tebli olunur. Huzura kmas gerekenler de Sadr- azam vastasyla arz edilirdi.51 Pdiahn nutuk ve emirleri, pdiah irdesi ve sadr- zamn gzetiminde Bab- li tarafndan hazrlanr. Esas eklini aldktan sonra pdiah tarafndan ya da onun adna sadr- zam tarafndan okunurdu. Meclis-i Umumnin al trenlerinde, pdiahn al nutkunu sadr- zam okumaktadr.52 Sadr- zam, pdiah ve hanedan ile ilgili resmi ve zel ilerde de nemli rol oynamaktadr.53 Sadr- zam pdiah emri ile hanedann evlilik ileri ile urar, seim yaparak arz ederdi.54 Pdiah Mehmed Read zamannda yaplan sultan evlenmeleri Dolmabahe Saraynda; Pdiah bakanlnda, saray erkan ve sadr- zamla eyhl-islmn huzurunda yaplr, yeni evliler iin hkmet tarafndan konak satn alnr, denirdi. Pdiah da, sadr- zamn ihtiyalar, ocuklarnn snnet, eitim, evlenme ve i sahibi olmalaryla ilgilenmektedir. Mazul ve grevde bulunan sadr- zamlarn yaknlar iin terfi ve tayin hakknda pdiaha arizalar takdim ettikleri ve genellikle kabul edildii grlmektedir.55 Sadr- zam elence ve ziyafetler esnasnda pdiahn yannda bulunur, iltifat grrd. Pdiah, sadr- zamn tiyatroya davet eder, bu davette bazen sefrlerden biri ya da birka ile vkeldan bazlar da bulunurdu. Sefrlerin tiyatroya davet edildii gece, akam yemei de verilirdi.56 Pdiahn zel gezi ya da seyahatlerinde yannda bulunur. Seyahatlerde sadr- zam, hariciye ve bahriye nzrlarnn hazr bulunmalar adet olmutur. Pdiah adna gelen misafiri karlar, pdiahn resmi selamn iletirdi.57 Sadr- zamlarn tayin, azl ve icraatnda zaman zaman stanbuldaki Dvel-i Muazzama elileri de nemli saylabilecek bir rol oynam, her biri kendisine taraftar ve dier devletlerin nfuzu altnda bulunmayan bir kiinin sadret makamnda bulunmasna almlardr. Sadr- zam, padiahn vekili ve hkmetin bakan olarak diplomatik faaliyetlerde bulunmakta, eli kabul etmektedir. Meclis-i Vkel karar ve pdiah irdesi ile diplomatik giriimlerde bizzat bulunabilecei gibi, vkelay ve devlet memurlarn da grevlendirebilirdi. Tayin olunan sefirler, sadr- azamn da bulunduu trende itimatnamelerini padiaha arz ve takdim ettikten sonra Bab- aliye gelir, sadr- zam da ziyaret ettikten sonra greve balarlard. Grevi sona eren sefirlerin de, sadr- zam ziyaret

1047

ederek veda ettikleri grlr. Sadr- azam da iade-i ziyarette bulunmaktadr.58 II. Abdlhamid Dneminde sadr- zam ve vkeldan birinin sefaretlerin davetine katlmas veya sefaretlerle grmesi pdiahn iznine bal idi. zinli de olsa grme denetlenir, grme sonunda sadr- zam tarafndan saraya ayrntl bir rapor arz edilirdi.59 D politika pdiah, sadr- zam ve hariciye nazr lsnce aktif olarak yrtlmekte; Meclis-i Vkelda alnan kararlar padiaha arz edilmektedir. Kararn icras ile sadr- zam ve hariciye nazrnn yetkilerinin snr, padiah iradesine baldr. Devletin izledii d siyaset, devletin iine dt zmszlkler nedeni ile d destek salama, herhangi bir d destee dayanma zorunluluunu ortaya karmaktadr. siyasi kayglar ve sorunlar yannda, izlenen veya izlenecek d siyaset, seilecek sadr- zamn kim olacann, ya da hangi zelliklere sahip olacann iaretlerini vermektedir. Bu durum, genel olarak formasyonlar hi de rastgele greve getirilmi olduklar izlenimini vermeyen sadr- zamlar zorlamakta, aresiz ve yetersiz klmaktadr. Sadr- zamlarn seme yetki ve ansn bulduklar zamanlarda, sadrete ek olarak en ok uhdelerine aldklar grevin Hariciye Nezareti olmas da d ilikilerin nemini gstermektedir. Sadr- zamlk makamnn sembolleri mhr, unvan ve lakaplardr. Sadr- zamn en nemli sembol mhrdr. Tayinde sadr- zama bizzat padiah tarafndan verilen mhr, grevden alnd veya ayrldnda genellikle Mabeyn grevlilerine aldrtlmakta, mhrn alnmas makamdan ayrlma anlamna gelmektedir. Sadr- zamn mhr-i hmyndan baka Sadret mhr ve zati mhr vardr. Zaman zaman her mhr de kulland grlr.60 Osmanl sadr- zam ve Meclis-i Vkelnn baz yeleri Paa unvan tayorlard.61 Sadret kaymakamlna ya da sadr- zamla getirilen ahsiyetler, daha nce vezr olmamsa, mutlaka vezrlik verilir, dolaysyla Paa unvann kullanmaya hak kazanrlard. Sadretle beraber zaman zaman baveklet62 adnn da kullanldn ve yazmalarda Huzur-i smi hazret-i sadretpenh,63 zt- li-i sadretpenh64 denildiini biliyoruz. Sadr- zam, ahsna bal smi, li lakaplar dnda, devletl, fehmetl lakaplarn da kullanmak hakkna sahipti.65 Bu dnemde dokuz tayin Bavekil unvan ile yaplmtr Sadr- zam devlet ilerini, maiyetindeki yksek dereceli memurlar ve onlara bal kalemler vastasyla yrtrd.66 Devlet ynetiminin nezaretlere ve dairelere ayrlmas sonucu, sadr- zam maiyetinin de deitiini, sadret kurumunda zamann ihtiyalarna cevap verecek yenilik ve ekler yapldn gryoruz.67 Sadr- zamn maiyetinde mstear, medi, mektupu, mhrdr, beyliki, terifat, hukuk maviri, yaver, tercman, telgraf memuru, hukuk maviri, turake ve avu gibi grevliler bulunmaktadr. Duyulan ihtiyatan dolay 1888 ylnda zel bir tercman, Tercman- sadret-i uzma ve ayrca subaylardan oluturulan bir heyet, yaverlik oluturuldu.68 eitli yaz ve ssleme eitlerini yaratmakla grevli Nian- Hmyn Kalemi, telgraf kaleminin yerini alan ifre Kalemi, Bab- li evrak ve arivleri ile ilgili Bb- li evrak odas ve hazine-i evrak sadr- zamn emrinde idiler. 1893 ylnda eski bir grev yeniden kuruldu ve imparatorluk ifresini yazmakla

1048

Tugrake grevlendirildi.69 Bunlarn dnda Daire-i Sadret Hesabat Kalemi70 gibi, dorudan doruya sadret makamna hizmet veren kalemler vard. Sadr- zam greve tayin edildiinde, daha iyi hizmet verebilmesi iin baz kolaylklar salanmakta, grevden ayrlnda bunlarn tm yeni sadr- zama devredilmektedir.71 Bu dnemde Sadr- zamn balca geliri, Muvazene-i Maliye Kanunu ile saptanan maa ve deneklerdir.72 Sadr- zamlar maa ve denekleri dnda II. Abdlhamidden husus maa da almaktadrlar.73 II. Abdlhamid, sadr- zama hediyeler verir, mlk edinmesini salar, baz ihtiyalarn karlard. Vkelnn saraya yakn yerlerde oturmalarna zen gsterir; sadr- zam, eyhl-islm ve serasker konaklarn, gideri hazine-i hassadan karlanmak zere yaptrtr. Eyalarn da dettikten sonra kendilerine ihsan ederdi.74 Yaplan ek demeler aldklar maan stndedir ve sadretleri sresince her trl giderleri pdiah tarafndan karlanmaktadr. Sadr- zam azl veya istifa sonrasnda yeni bir greve tayin olunursa, o grevin maan alr. Ya da kendilerine mazuliyet veya emekli maa balanrd.75 II. Abdlhamit dneminde azl edilen sadr- zam stanbuldan uzaklatrld ya da kendi istei ile uzaklatnda kendisine harcrah, harlk ad altnda para gnderilirdi.76 Ayrca, zel gelirlere de sahiptiler.77 Yetkilerini her ne ekilde kullanyor olursa olsun sadr- azamlk devletin en yksek makam, sadr- azam Hkmet denilen tekiltn en byk ahsiyeti olan birinci Trk nmile tanmak gereken78 kiidir. Kiisel zlemlerin, hizmetin, iktidar tutkusunun doruudur. Sadr- azam Said Paa anlarnda srekli icra memuru durumuna dmekten yaknmakla beraber grevi dokuz kez kabul etmekten geri kalmamtr. Grevlendirildii haberini alan Gazi Ahmed Muhtar Paann dizleri ve elleri titremi, grevden alnan Tevfik Paa elleri titreyerek ve gzleri yaararak mhr teslim etmitir. Sadr- azamlk, Trkiye Byk Millet Meclisinin 1 Kasm 1922 gnl Saltanatn kaldrlmas hakkndaki kanunun uygulamaya konulmasyla son bulmutur. DPNOTLAR 1 Vezr, slm Ansiklopedisi, 139. cz, (1983), s. 309, 313-314; Ahmet Mumcu, Divan-

Hmyn: Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak, Ankara, Sevin Matbaas, 1976, ss. 2-5; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilt, 2. B., Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1984, s. 394 Ahmet Emin Yaman, Osmanl mparatorluunda Sadr- azamlk (1876-1922), Ankara, A. . Basmevi, 1999. ss. 1-11. 2 Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, 3. B, Ankara, T. T. K.

Basmevi, 1984, s. 113 Yaman. 3 4 Mumcu, a.g.e, s. 42. Takvim-i Vekayi Nsha-i Fevkalde (7 Zilhicce 1293-23 Kanun-u evvel 1876) s. 2; Dstur,

1. Tertip, C. IV, ss. 8-9.

1049

5 6 7

Yaman, a.g.e., ss. 13-18, 228, 233. Yaman, a.g.e., ss19-32, 232. smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi-Osmanl Devlet Erkan, C. IV,

stanbul, Yayla Matbaaclk, 1971, s. 106. 8 9 344. 10 Abdlhamid, Siyas htrtm, stanbul, Murat Matbaaclk Koll. rt., 1974. ss. 102-103; Yaman, a.g.e., ss. 227-228; Uzunarl, Merkez., ss. 176, 179;. Yaman, a.g.e., ss. 187-201, 231; nal, a.g.e., ss. 1327-1328; Danimend, a.g.e., ss. 96,

Tahsin Paa, Abdlhamid Yldz Hatralar, stanbul, Milliyet Matbaas, 1931, s. 89. Tark Zafer Tunaya, ttihat ve Terakki, Bir an, Bir Kuan, Bir Partinin Tarihi, C. III, stanbul, Bir Yaynlar, 1989, s. 39. 11 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi Birinci Merutiyet ve stibdat Devirleri 1876-1907, C. VIII,

2. B, Ankara, T. T. K. Basmevi, 1983, s. 273. 12 Ltfi Bey (Simavi), Osmanl Saraynn Son Gnleri, stanbul, Sralar Matbaas, 1972, s.

151; Halid Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, Son Hatralar, stanbul, Tan Gazetesi ve Matbaas, 1965, s. 160; Ali Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim, 2. B., Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1951. ss. 260261. 13 14 Uaklgil, a.g.e., s. 160. Trkgeldi, a.g.e., ss. 81-91, 165, 180, 233, 261; Rfat Uarol, Gazi Ahmed Muhtar Paa

(Asker ve Siyas Hayat) Bir Osmanl Paas ve Dnemi, Yelken Matbaas, 1976, ss. 339, 343-346; nal, Osmanl Devrinde Son Sadr- azamlar C. IV, 2. B, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1958, ss. 2038-2054, 2111-2123, 1597-1598, 1670-1671; Said Paa, Said Paann Hatrt, C. II, Dersaadet, Sabah Matbaas, 1328, s. 37. 15 16 Tahsin Paa, a.g.e., ss. 257-258. Mehmet Zeki Pakaln, San Sadrazamlar ve Bavekiller, stanbul, Ahmet Sait Matbaas,

1944, C. IV, s. 39 ve C. V, s. 109; Ali Cevad Bey, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart Hadisesi: II. Abdlhamidin son Mabeyn Baktibi Ali Cevadn Fezlekesi, (Haz: Faik Reit Unat) Ankara, T. T. K. Basmevi, 1960. s. 129-130. 17 18 Trkgeldi, a.g.e., ss. 39-40; nal, a.g.e., ss. 1708-1711, 1940. Tahsin Paa, a.g.e., s. 35; Karal, a.g.e., C. VIII, ss. 268-269, 271-272.

1050

19 20 21

Trkgeldi, a.g.e., s. 262; Ltfi Bey, a.g.e., ss. 42, 463, 483. Tahsin Paa, a.g.e., s. 67, 68, 258. Osman Nuri, a.g.e., s. 191: Stanford J. Shaw, Emel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu

ve Modern Trkiye: Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Trkiyenin Douu, C. II, (ev: Mehmet Harmanc), stanbul, E. Yaynlar, 1983, s. 226; Asaf Turgay, BRET; Abdlhamide verilen Jurnaller ve Jurnalcilerin tam Listesi, stanbul, Okat Yaynevi, ss. 32, 37, 45, 67, 103, 185. 22 23 24 25 20. 26 Dstur, 2. Tertip, C. I, s. 638; Takvim-i Vekayi, No: 321, (22 Austos 1325); Osman Nuri, Trkgeldi, a.g.e., s. 149. Vakit ve Peyam- Sabah Gazeteleri Mays-Temmuz 1336=1920 saylar. Trkgeldi, a.g.e., ss. 11-13, 35-36, 113. Takvim-i Vekayi, Felkalde Nsha (23 Kann-u evvel 1293); Dstur, 1. Tertip, C. IV, ss. 4-

Abdlhamid-i Sani ve Devr-i Saltanat, C. I, stanbul, 1327, ss. 340-341. 27 Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, stanbul, Gven Basmevi, 1960, s. 126; Karal,

Osmanl Tarihi kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava, CIX, Ankara, T. T. K. Basmevi, 199 s. 65. 28 Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, (Sade: Mbeccel Nami Duru), stanbul,

Sucuolu Matbaas, 1980, s. 71. 29 30 31 32 33 Takvim-i Vekayi, Fevkalde Nsha (23 Kann-u evvel 1293). Uzunarl, a.g.e., s. 498. Takvim-i Vekayi, No: 321 (22 Austos 1325). Uaklgil, a.g.e., ss. 7-8. Said Paa, a.g.e., C. I, s. 200; Eblula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet

Cevdet Paa 1822-1895, stanbul, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Yayn, 1945, s. 138. 34 99. 35 Said Paa, a.g.e., C. II, 2. ks, s. 33-34; Abdlhamid Devlet ve Memleket grlerim, (Haz: Trkgeldi, a.g.e., ss. 11-12; Said Paa a.g.e., C. II, ss. 235, 290-291 ve C. II, 2. ks, ss. 98-

A. Alaaddin etin, Ramazan Yldz) stanbul, r Yaynlar, ss. 162-163. 36 Dstur, 2. Tertip, C. I, ss. 11-14; Ali Cevad, a.g.e., ss. 109-112.

1051

37 97-98. 38 39 40 41 42 s. 26. 43 103. 44 5, 153. 45

Hilmi Kamil Bayur, Sadrazam Kamil Paa-Siyasi Hayat, Ankara, Sanat Basmevi, 1954, s.

Said Paa, a.g.e., C. II, 2. ks, s. 73. A. g. e., s. 55; Uarol, a.g.e., ss. 361-362. Ltfi Bey, a.g.e., ss. 76, 139. A. g. e., ss. 142-143, 149, 163, 208, 81-82. Cevdet Paa, Tezakir, cz: 13-20, (yay: Cavid Baysun), Ankara, T. T. K. Basmevi, 1960,

Ahmet Rasim, ki Hatrat ahsiyet, (Haz: brahim Olgun), stanbul, ada Yaynlar,

1976, s. 49; Abdlhamidin Hatra Defteri, (Haz: smet Bozda), stanbul, Kervan Yaynevi, 1975, s.

Trkgeldi, a.g.e., s. 139; Emin Cenkmen, Osmanl Saray ve Kyafetleri, stanbul, Trkiye

Basmevi, 1943, s. 63; nal, a.g.e., s. 1221; Tahsin Paa, a.g.e., ss. 31, 128, 258; Uakgil, a.g.e., ss.

Uaklgil, a.g.e., s. 153; Ltfi Bey, a.g.e., s. 442; Trkgeldi, a.g.e., s. 185.

46 Ali Cevad, a.g.e., s. 78; Trkgeldi, a.g.e., s. 185. 47 Yulu Tekin Kurat, Henry Layardn stanbul Elilii 1877-1880, Ankara, Ankara

niversitesi Basmevi, 1968, s. 86. 48 49 50 51 52 53 54 55 56 Ltfi Bey, a.g.e., s. 443; Said Paa, a.g.e., C. I, s. 85. BBA, rde-i Dahiliye, No: 18508 ve 19118; Ahmed Rasim, a.g.e., s. 73. Ali Haydar Midhat, Htrlarm 1872-1946, stanbul, Gler Basmevi, 1946, ss. 61, 69. BBA, rade-i Dahiliye, No: 18508. Trkgeldi, a.g.e., s. 131; nal, a.g.e., s. 1938; Uaklgil, a.g.e., s. 269. Trkgeldi, a.g.e., ss. 121-125; Uaklgil, a.g.e., s. 396. Uaklgil a.g.e., s. 206; Ali Haydar Midhat, Htralarm., ss. 234-235. Uzunarl, Said Paaya., ss. 128, 131, 133; Trkgeldi, a.g.e., ss. 126. 219. An, a.g.e., s. 20; Ali Said, a.g.e., ss. 18-19; Said Paa, a.g.e., C. II, 2. ks., s. 58.

1052

57 58 59

Uaklgil, a.g.e., s. 238, 74; Tahsin Paa, a.g.e., s. 230. Said Paa, a.g.e., C.II, ss. 64, 68; Kurat, Henry Layardn., s. 23. Uzunarl, II. Abdlhamid Devrinde Kmil Paa, Belleten, C. XIX, say: 73-76 (1955),

ss. 206-207. 60 Trkgeldi, a.g.e., s. 43. 61 62 63 64 65 66 Trkgeldi, a.g.e., s. 126. Talat Paa, Rtbe-i vezretle makam- sadrete tayin edildi. nal, a.g.e., s. 1016. BBA, Bb- li Evrak Odas, No: 235983 ve 223626. BBA, rde-i Dahiliye, No: 28508. J. Deny, Sadrazam, slam Ansiklopedisi, C. X, (1964), s. 46. Mustafa Nuri Paa, Netayic Ul-Vukuat: Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, C. I-II,

(Sad: Neet aatay), Ankara, T. T. K. Basmevi, 1979, s. 294. 67 Carter V. Findley, Bureaucratc Reform in the Ottoman Empire: The Sublume Porte 1789-

1922, Princeton, Princeton Press, 1980, s. 298. 1908 ylnda Maliye Nezretinde bine, Hariciye Nezaretinde de sekizyze yakn memur almaktadr. a.g.e., s. 298. 68 Findley, a.g.e., s. 244. Yaverlii, sultann sarayn taklide ynelik eski bir eilimin iareti

sayar; Said Paa, a.g.e., C. II, 2. ks., s. 305; Trkgeldi, a.g.e., ss. 20, 204. 69 70 71 72 73 74 75 76 77 Findley, a.g.e., ss. 171, 243-244; BBA, Meclis-i Vkel Mazbatalar, Defter No: 127, 169. BBA. Baba- li Evrak Odas, No: 223626. Pakaln, a.g.e., C. V, s. 558; Said Paa, a.g.e., C. II, 2. ks., s. 305. A. g. e., ss. 1323-1324. Tahsin Paa, a.g.e., ss. 40-43.; nal, a.g.e., s. 1438. Tahsin Paa, a.g.e., s. 166. Takvim-i Vekayi Fevkalde Nsna; Dstur, 1. Tertip, C. IV, ss. 4-20. Uzunarl, Mithat Paa ve Yldz Mahkemesi, Ankara, T. T. K. Basmevi, 1967, s. 131. nal, a.g.e., s. 937.

1053

78

Uaklgil, a.g.e., ss. 32, 145

1054

Parlamentoya Uzanan Srete Osmanl Kamu Hukukunda "Danma" / Yrd. Do. Dr. Ayhan Ceylan [s.586-598]
Atatrk niversitesi Hukuk Fakltesi / Trkiye I. Genel Olarak Gerek Douda ve gerekse Batda, devletin temel fonksiyonlar ve bu fonksiyonlar ile ilgili yetkiler, gnmzdeki anlamyla birbirinden ayrlmad yakn dnemlere kadar, tek bir ahsn uhdesinde toplanm ve onun iradesine tabi klnmtr. Bununla birlikte, hkmdarn tek bana, devletin btn fonksiyonlarn yerine getirebilmesi, bununla ilgili yetkileri kullanabilmesi ve artan devlet ihtiyalarn karlayabilmesi de imkansz grlmtr. stn iktidar sahibi bu tek kiiye devlet ilerinin grlmesinde yardm edecek kurullara ihtiya duyulmu ve devletin tekilatlanmas da bu tarzdaki bir ihtiya sonucu ortaya kmtr. Bu balamda hkmdara, kendi ahsnda toplanan fonksiyonlarn yerine getirilmesi ve bunu salayacak yetkilerin kullanlmas bakmndan nitelii itibariyle birbirinden farkl eitli yardmc kurullar/organlar oluturulmu, bunlar vastasyla devletin eitli fonksiyonlar icra edilirken ksmen de olsa ynetime katlm szkonusu olabilmitir. Ancak bu organlarn varlna ramen, devletin temel fonksiyonlar ve yetkileri, hkmdarn ahsnda toplanm olma niteliini uzun dnem muhafaza etmitir.1 Hkmdarlar, devlet fonksiyonlarndan biri olma balamnda, ynetimle ilgili alacaklar nemli kararlarda danacaklar bir kurula ihtiya hissetmilerdir. Dier yandan, tarih ierisinde, gerek Batda ve gerekse Douda, pek ok toplum eitli saiklerle danma yntemini ynetimde egemen klmak iin mcadele etmi, iktidar sahipleri de uygulayacaklar kararlar topluma benimsetebilmek, sorumluluu paylaabilmek ve en doru karara ulaabilmek dnceleriyle bir kurula danma gerei duymulardr. Devlet organlarnn gnmzdeki anlamda ekillenmedii bu dnemlerde, danma ve istire; iktidarn, nemli devlet ilerini grmede tek bana hareket etmemesi, bir kurulun da grn almas anlamnda bir karar alma yntemini ifade etmekle birlikte, ayn zamanda; kendisine fikir danlan ve istire edilen bir kurulun karar alma mekanizmasna katlmn da ifade etmekteydi. Yani iktidar, bir karara varmadan nce, bir kurula danyor ve istire ediyorken, ayn zamanda onun varm olduu karar dikkate alyor ve hatta ou zaman bu karar onaylyor, bu karara bal olabiliyordu. Bu ynyle kurum, karar organlarnn ilk ekillerini oluturmaktayd. Batda bu eit kurullara ilk balang olarak eski Yunan ve Roma, asl balang olarak da Ortaa kta Avrupas gsterilmektedir. Ortaada zlanda ve ngilterede kraln yannda, topluluklar ve mlkleri temsilen oluan heyetlere rastlanr. Bunlar, ncelikle vergi alma ile balayan, hkmdarn topraklarnda barn ve adaletin salanmas ile devam eden srete, zamanla iktidarn denetlenmesi ve snrlandrlmasn salayan danma kurullarna dnmler ve bylece Avrupada modern anlamdaki yasama meclislerinin de ilk kkenlerini oluturmulardr.2

1055

Trk hukukunda da slam ncesi dnemde; toy, kurultay eklinde grnen danma uygulamas, Trklerin slam kabulyle birlikte slamiyetteki istire/r ile badap g kazanm, Seluklular ve Osmanllarda Divan ekline brnm ve XVII. yzyldan itibaren Divan- Hmayunun etkisinin azalmasyla birlikte Meveret, XVIII. yzylda da Meclis-i Meverete dnmtr. Tanzimat ile birlikte, yaplmas dnlen dzenlemeler iin, srekli bir meclis fikri benimsenmi ve meveret meclisi srekli yasama meclisleri grnmn almtr. Tanzimat Dneminde hz kazanan Batllama dncesi merut ynetim tarzna ynelii glendirmi, geleneksel meveret dncesi bu ynetim tarzna ulamada fikri meruiyet kaynan oluturmutur. Parlamenter sisteme geite aydnlarn hareket noktas, geleneksel anlamndan ksmen sapma da gsterse, yine meveret/danma fikri olmutur. Birey hayatnda nemli olmakla birlikte, danma, kamusal alanda tad deerle ve oynad rolle, daha ok nemlidir ve de kamu hukukuyla ilintilidir. nk, bireyin danmas veya danmamas ve sonuta vermi olduu karardaki sorumluluk kiiseldir. Ancak ynetim ve dolaysyla kamusal alandaki durum tamamen farkldr. Zira, kamusal sorumluluk tayan kiinin kararlarndaki isbet veya hata, topyekn bir toplumu ilgilendirmekte ve toplumsal sonular dourmaktadr. Danma bu ynyle, iktidarn snrlandrlmas olgusuyla dorudan ilgilidir. ktidar elinde bulunduranlarn hukuki ve fiili snrlamalara tbi olduklarn kabul etmekle sorun halledilmi olmaz. Snrlamann etkili olabilmesi iin yerleik kurumlar gereklidir. Tarihsel boyutuyla dnldnde, iktidarn snrlandrlmasnda zgrlk-otorite boyutu n plana kmakta ve ynetime katlmn badatrc bir rol oynad grlmektedir. Balangta sadece kendisine danlan bir kurul iken zamanla ynetime katlma gc elde eden danma kurullar, parlamento ncesi aamada yeterlilikleri tartlmakla beraber iktidar snrlandrma ilevi grmlerdir. II. Tanzimat Dnemine Devrolunan Danma Miras 1. slam ncesi Trklerde Danma Danmak; bir i iin bilgi ve yol sormak, istire, meveret3 anlamlarna gelir. Bununla birlikte, Trk Tarihinin farkl devirlerinde, hatta zaman zaman ayn dnem iinde bile ayn veya yakn anlamlara gelebilecek pek ok kavramla karlamak mmkndr. Eski Trkler, danma iinin yapld yeri ve toplanty belirtmek zere eitli terimler kullanmlardr. Bunlar ierisinde, toy ve kurultay ne kan kavramlardr. Toy; btn Trk lehelerinde ve Trkeden intikal ettii dier dillerde meclis, toplant anlamna gelmektedir.4 Trkler toy tabirini, devlet yapsnda gelenekleen bir messese anlamnda, daha ok, senenin belirli zamanlarnda yaptklar, yeme ime, elence, dini tren ve danmay da ieren toplantlar iin kullanmlardr. Trke kurul ve Moolca tay ekiyle olumu kurultay terimi, Trkeye Cengiz Han Devletinden gelmitir.5 Ouz Han Destannda geen iki toydan, ikincisi iin kurultay tabiri

1056

kullanlmtr.6 bni Batta Seyahatnamesinde yer alan toy kelimesi de kurultay anlamndadr. Kurultay kavram, eski Trklerde toy ile ayn anlamda ve bazen biri dierinin yerine kullanlabilmekteyse de, kurultay, toya nazaran daha ok, sekin kiilerin katld meclis olarak da grlebilmektedir. Hunlardan itibaren hemen her Trk devletinde; ad, yaps, katlanlar, yetki ve grme konular farkl da olsa, devlet ilerinin grld danma, mzakere, kontrol ve karar alma zelliine sahip bir kurul varolmutur.7 Senenin belirli zamanlarnda olmak zere olaan, toplum ve devlet hayatn etkileyen nemli olaylarn meydana gelmesi halinde ise olaanst toplanan danma toplantlar devletin en nemli meselelerinin grlp kararlatrld yaplard. Yeni Han seimi, hkmdarn kontrol ve tasdiki, Hann tahttan indirilmesi, tre tesbiti, savaa ve bara karar verme, devlet ynetimiyle ilgili nemli kararlar alma yetkileri arasndayd.8 Hakan devlet hayatn ilgilendiren nemli meselelerde tek bana karar alamayp kurultaya danmak zorundadr. Burada karara balanmayan nemli devlet ileri Kaan tarafndan icra olunamazd. Kaan iktidar snrlanm bir konumdayd.9 Halkn da katlmyla oluan toy toplantlar ve sekin kiilerden oluan kurultaylar vastasyla ynetime katlm gereklemekteydi. Devlet tekilat iinde hakandan hemen sonra gelen, hatta baz yetkileri ile hakandan daha nemli bir konumda olan bu kurullar sayesinde devletin monarik zellii meruti bir nitelik kazanmtr. Kurultay eklindeki yapsyla, Osmanl klasik dneminin bir blmne kadar hkmdar seiminde etkinliini srdren bu kurullarn Trk meclis geleneinin ilk ekirdeini oluturduunu sylemek mmkndr. 2. slamn Kabul Sonras Danma Trklerin slamiyeti kabulyle birlikte toy ve kurultay eklindeki uygulama, artk Trk hukukunda, divan, r ve meveret gibi kavramlarla grnmeye balar. slam kkenli bu kavramlar, bu hukukun Trk hukukundaki etkisine paralel olarak uzun bir dnem yaygn bir kullanm ve uygulamaya sahne olmutur. Bu erevede, meveretin, Osmanl Devletinin sonuna kadarki grnm, uygulamas ve zellikle son dnemde bu kavram etrafnda beliren tartmalarn anlalabilmesi, slamiyetteki teorik ve uygulama ynnn zet niteliinde de olsa bilinmesini gerektirir. A. slamda Danma: ra slamiyette istibdat ve keyf ynetim benimsenmemi, ilerin hakkaniyet, adalet ve eitlik ilkelerine uygun olmasn salamak iin mvereye bavurulmas gerektii belirtilmi10 ve ynetim ilerinin istire ile grlmesi tavsiye edilmitir.11 slam ulemasnca r ilkesi akl ve din temellere dayandrlarak aklanmaya allmtr. r, ynetimin temel bir esas, meveretle hareket Mslmanlarn sfat olarak kabul edilmitir.

1057

slamda, rnn meruluu kitap, snnet ve Hulefa-i Raidin uygulamasyla sabittir. r tevik edilmi, gerek ferd ve gerekse idar ilerde uyulmas gereken bir prensip olarak kabul edilmitir. Hatta verilen nemin bir belirtisi olarak r, bir Kuran sresine ad olmutur. Kuran- Kerim ve hadis-i eriflerde konuyla ilgili esaslar ve slam tarihinde olduka zengin rnekler vardr. zellikle Hz. Peygamber ve drt halife dnemi bu bakmdan dikkate deer niteliktedir. ra, Kuran- Kerimde genel ilke olarak yer alm, bunun ayrntlar, dier kaynaklar nda slam hukukularnn itihat faaliyetleri sonucu olmu, ra ile ilgili uygulamalar genel esaslar erevesinde zaman, mekan ve artlarn durumuna braklmtr.12 r ve meveret anlay Drt Halife dneminde zerinde nemle durulan bir slam ilkesi olarak uygulanm ve ksmen kurumlama yolunu girmitir. Bu dnemde ilkenin, hem hukuk ve hem fiil ynden kabul ve uygulanmas, iktidar snrlandc bir rol oynamasnda etkili olmutur. Emeviler ile birlikte saltanat ynetiminin ortaya k, rnn geliim ve kurumlama srecini zaafa uratmtr. Zira istire yntemi ile sorunlarn zm, saltanat usul ile badamamaktayd. Bununla birlikte Emeviler sosyal ve dini temellere dayanan bu nemli slam ilkesinden tamamen kopmu da deillerdi. r yntemi divanlar iinde srdrlmee alld. Bunun bir gstergesi olarak nemli devlet ileri, yetkili ve sorumlu bir organ olarak Divanda mzakere edilmeye balanmt. Abbasiler dneminde de r prensibi, kurumsallaan bir organ nitelii kazanan divanlar ierisinde srdrlmeye allmt. B. Seluklular ve Anadolu Beyliklerinde Danma: Divan Seluklular ve sonras dnem Trk hukukunda devlet tekilat iinde kurumsallaan danma/meveret ya da bunun o gnk grnm ekli olan Divan anlayabilmek, o dnemdeki hukuk kurumlarn oluum srelerini bilmekle yakndan ilgilidir. Bu dnem kamu hukuku kurumlarnn oluumunda, hem eski Trk devlet tekilat gelenei, hem de slamn kabulyle gelen slam kurumlarn etkileri grlmektedir. slamiyetin Trkler tarafndan kabulnden sonra kurulan devletlerde, Trklerin kamu hukuku ynnden slamiyet ile atmayan kendi rf ve adetlerini, dncelerini, kurumlarn ve uygulama ekillerini koruduklar ve bunlar slamn genel esaslar ile kaynatrmada baarl olduklar grlr.13 Eski Trk tresindeki toy, kurultay gelenei, slamn ura/meveret ilkesiyle btnlemitir. Hatta Trklerin divan kavramn ve uygulamasn abuk benimsemelerinde ve ona devlet hayatnda stn bir yer vermelerinde, bu slam ncesi gelenein etkisi gzard edilemez.14 slam divan modelini rnek alan Trkler, kurultay geleneinin etkisiyle bu messesenin yetkilerini geniletmilerdir. Bununla birlikte, Abbasi divanlarnn ileyi ekli artarak etkisini srdrrken, bu messeselerde, eski kurultaylardaki temsil gelenei zellii artk kalmam15 ve bu nedenle divan, kurultayn snrlandrlm bir ekli olarak nitelendirilmitir.16

1058

Byk Seluklularda, Anadolu Seluklularnda ve Anadolu beyliklerinde nemli devlet ilerini gren byk br divan vard. Bu divana bal eitli divanlar bulunmakta ve divanda iler istiare ile grlmekteydi. C. Osmanl Klasik Dneminde Danma Osmanl klasik dnemi devlet ve tekilat yapsnda, bir yandan Emevi ve Abbasi Devleti yoluyla slam hukukunun, dier yandan Seluklular kanalyla da eski Trk-Mool geleneklerinin etkisini grmek mmkndr. slamiyet ncesi dnemden gelmi olan tarihi mirasn nemli bir pay olmakla beraber, Osmanl Devleti her eyden nce bir slam devletidir.17 Bu mnasebetle, devlet yaps byk lde slam hukukuna ve slam devlet geleneine gre ekillenmitir. Padiah, Veziriazam ve Divan- Hmayundan oluan Osmanl merkez tekilatnda, Divan- Hmayun; klasik dnemde, bazen padiahtan sonra bazen padiah ile birlikte yeralan nemli bir kurum olarak grlr.18 Osmanl devlet tekilat iinde, saltanat makamndan sonra en gl kii olan veziriazamn temsil ettii sadaret makam, padiahn kendisine geen yetkilerini istedii gibi kullanmada ve tek bana karar verme imkannda tam manasyla serbest deildir. Veziriazam, ileri, padiah adna ve istire esaslarna gre sevk ve idare eden en yksek devlet grevlisidir.19 Sadrazam, Veziriazam, nemli ilerde dier grevlilerle birlikte almak, onlarn grlerini sorma geleneine uyarak belli bal devlet bykleriyle istire etmek durumundadr. Bu istirenin yaplaca yer ise Divan- Hmayundur.20 eitli slam devletlerinde grlen ve en gelimi ekline Osmanldaki Divan- Hmayun ile ulaan, devletin genel ynetimi ile yetkili ve sorumlu bu messese, ayn zamanda danma/r ilkesinin bir uygulama alandr. Divan- Hmayunun bu zelliini Fatihin Tekilat Kanunnamesi: umru saltanat veziriazam sair vzera ile ve defterdarlarm ile mveret ideler diyerek ortaya koyarken, ayn zamanda mevereti, devlet ilerinin grlmesinde uyulmas gereken zorunlu bir yntem olarak dzenlemitir. Nitekim Kanuni Sultan Sleyman, devletin btn i ve meselelerinin bir kiiye braklmasnn doru olmadn sylemitir. Bylelikle, Osmanl Devletinin ykseli dneminde danma devlet ilerinin grlmesinde bir yntem, Divan- Hmayun ise bu yntemin uyguland bir r/danma meclisi niteliindedir.21 XV. yzyldan itibaren gittike gelien Divan- Hmayun, bu gl konumunu XVII. yzyl sonuna kadar srdrmtr. Bu dnem ile birlikte yetkileri yava yava veziriazamn kindi Divanna kaymaya balar.22 kindi divan ya da Babli, veziriazamn hakim olduu ve ne kt bir kuruldur. Burada devlet ileri artk meveretle deil, veziriazam ile padiah arasnda telhis yoluyla halledilmektedir. Veziriazamn ne kt bu yaplanmann, padiah tarafndan benimsenmesi tabiatiyle mmkn deildir. Byle bir yaplanmada iktidar mcadelesi kanlmazdr. Bunun sonucunda Divan- Hmayunun devlet tekilatnda en yksek bir karar organ olarak devlet rs nitelii muhtemelen padiahn da destekledii ve zaman zaman katld meveret meclisine

1059

kaymtr. Bununla birlikte, encmen-i meveret, r meclisi ya da ksaca meveret ad da verilen bu kurul, imparatorluun kuruluuna kadar giden bir uygulama gemiine sahiptir. Meveret, ortaya knda, olaanst toplantlarda bir karar alma yntemi olarak grlmektedir. Osmanllar, Trk-slam uygulamasndaki divan gelenei iinde bu yntemi srdrdler. Mvere ile karar alnan r meclisi niteliindeki Divan- Hmayunun gszlemesi ile birlikte meveret yntemi baka bir kurulda devam ettirilmeye alld ve boluu dolduran bu kurula da meveret denildi. Bylece hem yaplan i hem de kurul ad olarak meveret yerleik bir kavram halini ald. Balangta ayak divan gibi uzun bir sre belli kurallara bal olmakszn toplanan kurul; sk sk toplanmasna paralel olarak I. Abdlhamit ile balayan ve III. Selim ve II. Mahmut ile devam eden dnemde kurumlamtr. III. Tanzimat Dneminde Danma 1. Genel Olarak Tanzimat Dnemi ile birlikte, yalnz orduya deil, btn devlet tekilat ve messeselerine yeni bir dzen verilmek istenmekte; slahtn her sahaya yaylmasna allmaktayd. Artk nizam ve tanzim deil; nizamlar ve tanzimat szkonusu idi.23 Tanzimat genel olarak karakterize eden ve ynetime de yansyan anlay, geleneksel iktidar anlayn da etkilemitir. Bu dnemde iktidar; eklen mutlak, fakat gerekte eskiye nazaran daha fazla lml ve ll bir monaridir. Ilmldr, zira, iktidarn belli messeseleri ve artlar vardr, bunun yannda, ynetimin tutumunu belli bir noktaya kadar snrlayan ve deitiren esasl gelenekler devam etmektedir.24 ktidarn banda padiah bulunmaktadr. cra organnn ba yine sadarazamdr. Ancak eski gcnde deildir. ktidarn merkezilemesi ve grevlerinin oalmas, doal olarak ykmllklerini ve hizmet alanlarn da hissedilir derecede artrmaktayd. Tanzimat, yeni ihtiyalar karlamak iin her alanda yeni kurullar oluturdu. Geleneksel sistemdeki Divan- Hmayunun ve Meveret Meclisinin yerini, bu dnemde, deiik kurumlar ald.25 Bata Meclis-i Vl olmak zere eitli danma kurullar ve yeni nezaretler (bakanlklar) oluturuldu, mevcut olanlar daha ilevsel hale getirildi.26 Glhane Hatt- Hmaynu ile Sultan Abdlmecid, yukardan aa doru tecelli eden bir irade ile de olsa belirli prensiplere uyacan yeminle taahhd ve ilan etmektedir. Ferman bu haliyle esas tekilat kanunu olmaktan uzaktr ve seilmi bir meclis anlayna da yabancdr. Bununla birlikte, hkmdar bir ksm yetkilerini kendi rzasyla snrlayarak (auto limitation) Babli ve Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyeye devretmitir.27 Nitekim, Glhane Hatt- Hmaynunu aklamak iin gnderilen Ferman- lide; mevadd- esasiyyenin fruatna dair ekseriyyet-i r ile karar verilen eylere msaade eyleyeceine padiah yemin etmektedir.28

1060

Tanzimat dneminin kamu hukukumuz asndan nemi eitli ynlerden belirlenebilir. ncelikle, Sened-i ttifak ile belirginleen, Tanzimat Ferman ve Islaht Ferman ile gelien ve kuvvetlenen hukukla bal devlet fikrine doru bir gidi grlmektedir. Bunun yannda, Divan- Hmayun ile balayan meveret meclisleri ile devam eden ve sonra Meclis-i l-i Ummi, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye, Meclis-i l-i Tanzimat, r-y Devlet ve mahall genel meclislere kadar uzanan srekli meveret kurullaryla, keyfiyetin kolektif organlara braklmas lehinde bir yneli gzlenmektedir. Bu kurullara verilen yetkiler bu fikri kuvvetlendirmektedir. Geri, bu istire ile karar alnan kurullar henz bir yasama organ olmasalar bile, padiahlarn isteyerek veya istemiyerek kiisel iktidarlarn snrlamalarnn bir gstergesidirler. Bu itibarla, merut bir ynetimi hazrlayc olmulardr.29 2. Danma Uygulamas Olarak Meclisler A. Merkez Alt Meclisler I. Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye Osmanl mparatorluunda geleneksel olarak devam eden meveret gelenei, III. Selim ve II. Mahmut dnemlerinde kurumsal bir yapya dnm, geni katlml meclislerde alnan kararlar padiah tarafndan onaylandktan sonra yrrle girmitir.30 Ancak mparatorluun ierisinde bulunduu durum, meclis-i meveretin Divan- Hmayundan boalan yeri tam olarak dolduramamas ve yaplacak reformlar nedeniyle ihtiyaca cevap verebilecek srekli, yerleik ve belirli kurallar erevesinde alacak dzenli bir istire organna gerek duyulmutur. Kald ki, bu srada ilan dnlen Tanzimat Fermannda yer alacak ilkelerin programlanmas ve bunlarn uygulanmas da ancak srekli bir meclis tarafndan gerekletirilebilirdi. Bu amala yeni bir meclis iin almalara baland ve Tanzimat ncesi hazrlklarn son aamas olarak Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye kuruldu.31 Kuruluu beyan eden hatt- hmayunda byle bir meclise olan zorunluluk yle ifade edilmitir: emr-i vacibil-edy- perverdegr ve Snnet-i seniyyei hazreti peygamberye imtisalen cemi zamanda Devlet-i aliyyenin usul-i mehsin umulnden olduu vechile baz mesalih-i mutena-biha beynel-vkela mvere ve mzakere ile tanzim ve tesviye olunagelmekde ise de vkela ve memurn megil-i kesreleri cihetiyle daima akd-i encmen-i meveret etmeklie dest-res olamadklarndan badezn ifate-i vakt olunmayarak kffe-i mehamm- saltanat- seniyyenin kema yenbagi hsn- tensik ve temyiz ve tedkkiyle her bir husus eib-i araz ve itirazdan klliyen vreste ve masun olarak ryet ve olvechile ehass- matlub ve mltezim-i mlkane olan adalet ve hakkaniyet ve intizam- ahvl-i mlk ve millet kaziyye-i hayriyyesi kemaliyle karin-i hsn-i husul ve suret olmasyn Meclis-i Ahkm- Adliyye ism-i smisiyle saray- hmayun-u ahanedemutemidan- saltanat- seniyyeden baz zevatdan mrekkebmeclis-i l tertibiyle gerek mesalih-i criye ve gerek tanzimat- mlkiyeye dair hayr ve nefi m ve amil olan mevadd nazikeazay- mezkure beynlerinde bil-etraf mzakere ve mvere olunmasirade buyrularak.32

1061

Mustafa Reit Paa bu meclisi tasarlarken Avusturya ve Prusya meclis eklini tercih etmiti. Fikri yapsnn olgunlamasnda ngiltere ve Fransadaki sefaret yllarnn ok byk etkisi olduu bilinen Reid Paann byle bir tercihte bulunmas ilgintir. Muhtemelen burada Reid Paa gereki davranarak Osmanl yapsn gznnde bulundurmutur. Monarik devlet yaps, yetkinin paylam, son szn padiahca sylenmesi ve yukardan aa doru tekilatlanma yapsnn benzerlii byle bir model seiminde etkin olmutur.33 Meclis-i Vl, Tanzimat Fermannda yer verilen messeseler arasndadr. Yeni dnemde mzakere ve karara balanacak ilerin okluu nedeniyle, mevcut Meclis-i Ahkm- Adliye azas daha lzumu mertebe teksir olunarakbu emniyet-i can ve mal ve tayin-i vergi hususlarna dair kavanin-i muktaziyye bir tarafdan kararladrlp34 ona gre hareket edilecektir. Padiah, Ferman ile, Meclis-i Vlda alnan kararlar uygulanmak zere ilan edeceini belirtmektedir. Bylece padiah, kendi kendini snrlayarak yetkilerinin bir ksmn bu meclise devretmi olmaktadr. Tanzimatn ilanndan hemen sonra, yeni yetkilerle glendirilen Meclis-i Vl, genel olarak Tanzimat Ferman ile belirlenen yeniliklerin planlanp uygulanmasn salayacakt. Meclis, ilk dnem belli bir alma dzenine kavuturulamamt. Bu ilk tecrbe dneminden sonra, Tanzimat ile beraber yklenmi olduu yeni grevler bir alma dzenini de zorunlu klmaktayd. lki Tanzimat Fermannn hemen akabinde olmak zere, zamanla, Meclisin ye seimini ve alma esaslarn dzenleyen eitli nizamnameler ihdas edilmitir.35 Nizamnameler ile, Meclis-i Vlda karar oluumunda, ittifak- r (oybirlii) yerine, ekseriyet-i r (oyokluu) usulnn benimsenmesi, yelerin dncelerini serbeste ve knanmakszn syleyebilmeleri, grlecek konularn nceden yelere bildirilmesi gibi mzakere ve karar srecine ilikin hkmler, bunun yannda, gerektiinde baz konularda komisyonlar oluturulmas hususlar dzenlenen nemli konulardan bazlaryd. Abdlmecit 1840 ylnda meclisin yeni binasn a merasiminde yapt konumada, yetkilerini kendi istei ile snrladn syleyerek meclise olan gvenini belirtmekteydi. Padiah ayrca, gelecek seneye ilikin yaplmas lazm gelen hususlar ile ilgili olarak her sene banda Meclis-i Vlya geleceini de bildirmekteydi. Meclis yeleri de bu nutka karlk bir teekkr mazbatas hazrlamlard.36 Mlk, asker, mal, i ve d politika alannda uzman kiiler yannda, meselelerin eri ynn incelemek zere ilmiye mensuplar da mecliste bulunmaktayd.37 1856 Tanzimat Ferman ile birlikte Meclis-i Valaya gayrmslim yeler de alnmaya baland.38 Tanzimatn planlaycs ve uygulaycs olan bu meclis; Meclis-i Umm toplantlarnda gr belirtme; kanunlara aykr davranan kamu grevlilerini yarglama; dier meclislerde alnan kararlara son eklini verme; Tanzimat Ferman ile belirtilen alanlarda gerekli olan kanun ve tzkleri hazrlama ve uygulanmasn kontrol etme gibi istir, idar, icra, yargsal ve eskiden olduu gibi, padiah adna kullanmak zere rf hukuk alannda yasama yetkisine sahip bulunmaktayd.39

1062

Meclis, kuvvetler ayrl ilkesinin gelimesinde de nemli rol oynamtr. Ancak bu meclisin temsil bir nitelii yoktu. Merutiyet dnemine kadar, her adan dneme damgasn vurmu olan bu meclis, arlkl olarak geleneksel meveret usuln devam ettirmekle birlikte, Batl etkileri de bnyesinde tamtr. Saltanat makamnn yetkilerinin bir ksmnn, padiahn kendi arzu ve tek tarafl iradesiyle byle bir organa devredilmesi, ayrca burada; grme, oylarn verilmesi ve karar alm ile ilgili uygulanan usul parlamenter rejimi andran admlar olduu gibi Merutiyeti hazrlayc da olmutur.40 II. Meclis-i l-i Tanzimat Meclis-i Vl, gittike artan youn alma ykn kaldramaz duruma gelmi, yeni bir meclise ihtiya duyulmaya balanmt. ekimeler ve rvetle mcadele edilmesi gereklilii de byle bir yaplanmay gerektirmekteydi. Konu, Bablide toplanan Meclis-i Ummde grld ve yeni bir meclisin kurulduuna dair alnan karar; vkela, ulema, komutanlar, gayrmslim cemaatlerin bakanlar ve yksek rtbeli memurlarn bulunduu bir toplantda akland. Bylece, 26 Eyll 1854de Meclis-i l-i Tanzimat adl yeni bir meclis kurulmu oldu.41 Meclis-i Tanzimatn nemli grevi vard: Birincisi, kanun yapmak; ikincisi, vkelay yarglamak; ncs, kanun ve nizamlarn uygulanmasnda yolsuz bir ey grrse bunu sadaret makamna ihtar etmekti.42 Daha ak bir ifadeyle meclis; lkenin slah ve imar iin alnacak tedbirleri mzakere ederek kararlatrmak, mevcut nizamnamelerden slah ve tdile gerek duyanlar hakknda gr beyan etmek, vekillerin grevlerinden dolay sorumluluklar halinde ilk sorgularn yapmak ve Tanzimatn gerektirdii kanun ve nizamnameleri hazrlamakla grevliydi.43 Meclis-i Tanzimata her konuda kanun karma yetkisi tannrken, kiilerin hazrlad kanun tasarlarn da deerlendirmeye alma imkan verildi. Bylece bu dnemde, yerel dzeyde ve Meclis-i Ummde grlebilen karar organlarna katlm hakk daha da teye gitmekte ve kiiler yasama organnda bizzat olmasa da fikren, gr belirtme hakkna sahip olmaktaydlar.44 Meclis-i Tanzimata, Meclis-i Vlda olduunun aksine, Meclis-i Vkelann iznine bal olmakszn istedii alanda dzenleme yapabilme yetkisi tannmas, yasama ve yrtme ayrm ynnde atlm nemli bir adm olarak grlmek gerekir.45 Geni yetkilerle donanm olan bu meclis yelerinin, yksek rtbeli devlet adamlar arasndan seilmesine dikkat edilmitir. Bunun yannda, yelerin; kanun ve nizamlar bilen, i ve d konularla dnyada olup bitenler hakknda bilgili ve birikimli kiiler olmasna zen gsterilmitir. Kuruluundan bir mddet sonra gayrmslim yeler de meclise kabul edilmeye balanmtr.46 Meclis yeleri, mzakerelerde grlerini zgrce sylemeye tevik edilmekteydiler. Karar ister ittifakla, isterse oyokluuyla alnsn, iki taraf da grlerini mazbatada belirtebilecektir.47 Meclis-i Vl, yasama yetkisini devralan Meclis-i Tanzimat ile birlikte 1861 ylna kada yanyana alt. 1861 ylnda Meclis-i Tanzimat, Meclis-i Vlya katld. Yeni meclis: Kavnin ve Nizmat Dairesi, Umr- dare-i Mlkiye Dairesi ve Muhakemat Dairesi olmak zere ksma ayrld. Meclis-i

1063

Tanzimatn yasama grevi, ilk daireye; muhakeme grevi, Meclis-i Vlnn umum heyetine verilirken, uygulamaya ilikin aksaklklar gzetme grevi ise ilga edildi.48 Tanzimat Meclisi olarak dneme damgasn vuran Meclis-i Vl 1868 ylna kadar varln srdrmtr. Kuruluundan itibaren pek ok deiiklikler geiren meclis son kez; r-y Devlet ve Divan- Ahkm- Adliye olarak ikiye ayrlmtr.49 III. r-y Devlet Fransa ve Avusturyadaki devlet konseylerinin baarl uygulamalar; Fransann stanbuldaki elisi Bourenin li Paa ve Fuad Paaya Mslim ve gayrmslim tebaann birlikte temsil edilecei Conseil dEtatya benzer bir messese oluturulmas tavsiyesi; Yeni Osmanllarn baz yelerinin bu konudaki srar; yerel meclislerdeki temsili yapy merkezde de uygulama dncesi ve 1867de Fransay ziyaret eden Sultan Abdlazizin byle bir yaplanmaya scak bakmas gibi i ve d istek ve beklentilere cevap mahiyetinde yeni bir meclis oluturulmas gndeme geldi.50 1867 ylndan itibaren almalara baland. Bu tarihte kaleme alnan bir raporda; devletle ilgili genel konularn grlecei yeni meclisin be daireden oluaca belirtilmekteydi. Bu arada, oluturulmas dnlen Divan- Ahkm- Adliyenin de yarg grevinini stlenen bir yksek mahkeme olarak alaca ifade edilmekteydi. 4 Mart 1868de r-y Devlet ve Divan- Ahkm- Adliyenin kuruluunu kesinletiren irade karld. Meclis-i Vl, bylece iki meclise ayrlmaktayd.51 1 Nisan 1868de yaynlanan hatt- hmayun ile; r-y Devlet adnda bir meclis tekil edildiini belirten (m.1) r-y Devlet Nizamnamesi yaynland.52 Nizamnamenin ikinci maddesinde r-y Devletin yetki ve grevleri belirtilmekteydi. Buna gre; ncelikle btn kanun ve nizmat (tzk) tasarlarn hazrlamak ve incelemek; ikinci olarak, kanunen kendisine verilen mlk ileri inceleyerek ald kararlar padiaha arzetmek; nc olarak, hkmet ile ahslar arasndaki davalar grmek; drdnc olarak, mlk ve adl makamlar arasndaki uyumazlklarda yetkili mercii belirlemek; beinci olarak, yrrlkteki kanun ve nizamlara ilikin olarak devlet dairelerinden gelen evrak ve yazlar zerine gr beyan etmek; altnc olarak, kendisinin yetkilendirildii durumlarda devlet memurlarnn durumlarn incelemek ve yarglamak; yedinci olarak, padiah ve devlet dairelerinin istei zerine gr belirtmek ve ayrca; Vilayet Nizamnmesine gre, her sene vilayet merkezlerinde toplanan umum meclislerin slahta dair mzakere edecei maddelerin mazbatasn, her meclise, mevcut yeleri arasndan seilecek veya drt kiiden oluacak komisyonun Dersaadete (stanbul) gtrmesi sonucu, mzakere olunacak maddeleri, bu yelerin de bulunaca toplantda kararlatrmakla grevliydi.53 r-y Devlet bu nizamnamede belirtildiine gre, her biri bir bakann ynetiminde ve onar yeden oluan be daireye ayrld. Bunlar: Mlkiye-Zabta-Harbiye Dairesi; Maliye ve Evkaf Dairesi; Adliye Dairesi; Nafia-Ticaret-Ziraat Dairesi; Maarif Dairesidir.54 Daha sonra yaplan bir deiiklikle Mlkiye ve Maarif Daireleri birletirilerek Dahiliye ve Maarif Dairesi adyla yeni bir daire oluturuldu.

1064

1872 ylnda yaplan deiiklikle de; Tanzimat, Muhakemat ve Dahiliye olmak zere daireye ayrld.55 r-y Devlet, 10 Mays 1868de Bablide yaplan bir trenle ald. Abdlaziz a konumasnda, kuvvetler ayrl ilkesi zerinde durarak; cra tasarruflarn, adl, din ve hkmet tasarruflarndan ayrlmas gerektiini belirtti.56 Bylece padiah, ilk defa ok ak bir ekilde kuvvetler ayrl ilkesine iaret etmi olmaktayd. r-y Devletin yeleri kendisinden nceki meclislere gre daha temsil bir nitelik gstermekteydi. yeler, hkmet tarafndan, gelen listeler iinden seimle belirlenmekteydi. Gerek r-y Devlette ve gerekse Divan- Ahkm- Adliyede, te bir orannda gayrmslim ye de bulunacakt. Bunun yannda seimle oluturulmu vilayet meclislerinden gelen delegelerle de her yl toplanmak gerekmekteydi. Bylece yerel meclis yaplar merkeze tanmak suretiyle, ksm bir ekilde de olsa halka temsil yolu almaktayd.57 r-y Devlet ilk kurulduu zaman ye says 41 idi. Bunlarn 28i Mslman, 13 de gayrimslim yeydi. Ancak bu ye says sabit kalmam, zamanla 30 ile 70 arasnda deimitir.58 r-y Devlete gelen konular, ilgili olduklar dairelerde grldkten sonra btn yelerin toplanmasyla oluan Heyet-i Umumiyede grlerek, son ekli verildikten sonra sadrete sunulacakt. Basit meseleler ilgili dairelerde halledilecekti.59 Eski divan ve meveret geleneinin bu son halkas, gelenei temsil ile birlikte farkl zellikler de tamaktayd. Kuvvetler ayrl ilkesinin yansd yaps, temsil nitelii olan yelerin katlmna ak yn ve bteyi inceleme gibi yetkilere sahip olmasyla ilkel bir meclis-i mebusan olarak deerlendirilen r-y Devlet; merut rejimi hazrlamadaki rol nedeniyle de ayr bir nemle ele alnmtr.60 B. Merkez st Meclis: Meclis-i l-i Umm 3 Kasm 1839da Tanzimat Fermannn ilan ile birlikte yeni bir ekil verilen Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye yannda ve onun zerinde bir meclis daha kurulmutur. Meclis-i Hass- Umm ya da Meclis-i Vl-y Umm de denilen bu meclis, 1839-1876 arasnda Tanzimat meclisleri iinde en yksek danma ve karar organ durumundadr.61 Tanzimat Fermannda bu meclisin kuruluuna iaret edilmektedir: Meclis-i Ahkam- Adliye azas daha lzumu mertebe teksir olunarak ve vkela ve rical-i Devlet-i Aliyyemiz dahi baz tayin olunacak eyyamda orada itima ederek ve cmlesi efkar ve mtalaatn hi ekinmeyib serbeste syleyerek ibu emniyet-i can ve mal ve tayin-i vergi hususlarna dair kavanin-i muktaziyye bir tarafdan kararladrlpher bir kanun karargir oldukadsturl-amel tutulmak zere bls hatt- hmayunumuzla tasdik ve tevih olunmak iin taraf- hmayunumuza arz olunsun. Metinden de anlalaca gibi, ye says artrlacak Meclis-i

1065

Vl yannda, onu da iine alacak ekilde, vkela ve ricali devletten oluan yeni bir oluumdan bahsedilmektedir. Meclis-i Umm, (1839-1854) yllar arasndaki ilk dnemde, Babli ve Meclis-i Vl yelerinden oluan bir devlet rs niteliindeydi. Henz alma esaslarn dzenleyen bir nizamnamesi yoktu. Meclis-i Vlnn bal olduu kurallara gre almaktayd. Meclis-i Vlnn, Cuma ve Cumartesi gnleri ald kararlar, Pazar gn; Pazartesi ve Sal gnleri ald kararlar da aramba gn tekrar gzden geirmekteydi. Meclis-i Vlnn almalar younlanca haftada drt gn toplanmas kararlatrld. eitli yerlerde yaplan toplantlara bazen padiah da katlmaktayd.62 Meclis-i Umm, meveret usulnn Tanzimat ile birlikte alm olduu srekli ve dzenli meclis grnm yannda, daha ok, klasik meclis-i meveret yapsnn temsilcisi olarak dikkat eker. Tanzimat Fermannda belirtilen ilkelerin yerine getirilmesinde Meclis-i Vlnn st organ olarak almak gibi dzenli bir toplanma ekli yannda; sava ve bara karar vermek gibi olaanst olaylarn meydana gelmesi halinde de toplanmaktayd. Bu son ekilde yetkileri olduka genilemekteydi.63 Meclis-i Umm bu ilk dnemde, genellikle, Meclis-i Vl tarafndan hazrlanan nizamname ve kanun tasarlarn inceleyerek karara balard. Bu kararlar ksmen veya tamamen deitirebilir ve gerektiinde reddedebilirdi. Meclis-i Vl kararlar ancak bu incelemeden sonra padiaha arzedilirdi.64 26 Eyll 1854de Meclis-i Tanzimatn kurulmasyla ve ayn yl hazrlanan nizamnamesiyle birlikte Meclis-i Umm de yeni bir dneme girmekteydi. Bu yeni alma dzeni ile birlikte meclis; sadrazam, vkela, Tanzimat Meclisi ve Meclis-i Vl yeleri, Bablide bulunan memurlar ve devlet adamlarndan oluan ekliyle, gerektii zaman toplanacak ve sadece Meclis-i Tanzimatn hazrlayaca nizamname layihalarn inceleyecekti.65 alma dzeni Meclis-i Vlda olduu gibi idi. yeler dncelerini serbeste

belirtebileceklerdi. Burada da, yelerin toplantlarda devam eden suskunluklar azl sebebi olabilecekti. Mzakere olunacak metinler yelere nceden verilecek, karar oybirlii veya oyokluu ile alnacakt. Oyokluu yelerin te ikisi ile salanacakt. Zamanla gayrimslim yelerin de kabul edilmesi, meclise, temsil bir nitelik de kazandrmt.66 Meclis-i Ummnin kuruluuna iaret edilen Glhane Hatt- Hmayununda da belirtildii gibi; bu meclis tarafndan mzakere edilip kararlatrlan bir kanunun dsturl-amel olunaca, yani hkmlerinin uygulanmak gerekeceinin bir hatt- hmayunla ilan edilecei padiah tarafndan sz verilmekteydi. Bylece, yasama alannda bir yetki devri sz konusu olmaktayd. Tanzimat dneminde srekli meclislerin yannda, klasik meclis-i meveret yapsn devam ettiren byle bir organn varl; imparatorluun bu skntl dneminde risk alma sorumluluunu paylaacak geni topluluk zarureti yannda, imparatorlukta kendisine yabanc olunan temsil bir yap

1066

ihtiyacnn geni katlml byle bir meclis ekliyle de olsa ksmen telafi edilmeye allmas dncesine balanabilir. 3. Parlamentonun Fikr Kayna Olarak Danma 1876 Kanun-i Esassi ile merut bir rejim getirildii grlmektedir. Ancak, merutiyet dncesi, birka kiinin zihninde birdenbire oluan bir tasarnn tesadf ve oldu bittiyle sahnelenmesi ya da d etkilerin ortaya kard bir sonu deildi. Trk Kamu Hukukunda parlamentarizm ve onun deiik ekillerine rastlanyorsa, bunu, ani olarak ithal edilmi bir sistem olarak alglamak; tarih gelimeyi inkar etmek, hele bunu, Kanun-i Esas ile kendisini aniden gsteren ve iktibas yoluyla dahil edilmi bir ynetim tarz olarak grmek; hukuk, tarih, siyas ve sosyolojik gereklerle badamamaktadr.67 Gelimenin kkeni Osmanl meveret anlaynda ve Tanzimatn getirdii meclisleme srecinde aranmaldr. Meveretin kurumlat XVIII. yzyl ile birlikte, bu meclis tarafndan alnan kararlarn, zellikle III. Selimin de abalaryla, fiilen iktidar snrlandrmas ve Divan- Hmayunun etkisiyle gelen dar brokratik meveret yapsndaki sivil brokrat saysnn artrlarak geniletilmesi, merutiyet sreci iinde deerlendirilmek gerekir.68 XVIII. yzylda balayan ve XIX. yzylda devam eden Batllama hareketleri, II. Mahmud devrinde yaplan yenilikler ve alan okullardan yetien aydnlar bu gelimeye katkda bulunmulardr.69 Meveret meclisinin Tanzimat dnemindeki yapsal deiimi sonucu ortaya kan merkez yasama meclisleri, yine meveret geleneinin bir uygulamas olarak taradaki mahall temsilcilerin yerel meclislerde karar alma srecine katlmalar ve burada ilk defa ortaya kan seim uygulamas ve daha sonra r-y Devletin kurulmas, parlamentoyu hazrlayc nemli giriimlerdir.70 Bunlardan daha nemlisi, 1860l yllar ile birlikte artan siyasal muhalefetin ve zellikle de Yeni Osmanllarn dncelerinin, merutiyet hareketinin ortaya kndaki belirleyiciliktir. Meveret, merutiyet ncesi bu dnemde, en genel anlamyla, gemi dnemlerden farkl olarak, merut bir ynetime meriyet salayan fikr mcadele arac anahtar bir kavram olarak gze arpar. Kavram, Tanzimat dneminin etkisiyle geleneksel dnce temellerine ek olarak, bu devirde, bizzat gzlemlenen Avrupa uygulamas ile de yeni bir fikr dayanak bulmaktadr. Gerek gelenee ait rnekler ve gerekse Bat uygulamalar, ayn zamanda meveretin hararetli savunucular olan Yeni Osmanllarn dnce temellerini oluturmutur Yeni Osmanllar, Batnn merut rejimini mparatorlua uygulamak istemilerdir. Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavi gibi nde gelenleri, slamiyet ile parlamento arasnda ilgi kurmu, slamiyete en uygun sistemin parlamento, kendi ifadeleriyle usul-i meveret olduunu ileri srmlerdir. Dncelerine gre; mutlakiyet rejimine son vermek iin, modeli mutlaka Batda aramaya gerek yoktur, slam zaten mevereti emretmektedir. Bununla birlikte meveret yntemi, siyasi bir teori olduu kadar, onun dayanm olduu temel deerler ve messeseler vardr: Hrriyet, hukuk, kanun, demokrasi, millet meclisi.71 Bu ekilde Yeni Osmanllar, meveret kavramna getirmi olduklar

1067

yorumlar ile; hrriyet, sorumlu hkmet, temsil ve meclis gibi taleplere slam dayanaklar salamay, hem de, Batl dncelerle slamn bir sentezini yapmay mmkn hale getirmilerdi.72 Usul-i meveretin, Avrupa parlamento uygulamasnn Trklerdeki ilk ncs olduunu ve Osmanllar parlamenter ynetime hazrladn sylemilerdir. O dnem devlet adamlarn, byle bir kaynak varlnn avantajn kullanmak yerine, bu geleneksel messeseleri bomakla itham etmilerdir.73 Meveret ynteminin uygulamas olarak, millet temsilcilerinden oluan bir meclisin kurulmasyla, hkmet ve ynetim mekanizmalar srekli bir kontrol ve denetim altnda bulundurulacak ve iktidarn keyfi kullanmna bir snr getirilmi olacaktr.74 Genel olarak amalar, Osmanl mparatorluunda bir meclis-i meveretin yani temsil bir meclisin kurulmasn salayarak iktidarn paylalmasn kurumlatrmak ve kuvvetler ayrmnn gereklemesini salamakt. Kuvvetler arasndaki denge, yrtmeyi, kurulacak olan meclise kar sorumlu tutmakla elde edilecekti.75 Burada, Yeni Osmanllarca, padiahn ahsnn hkmetten ayr tutulduu ve saygdeer bulunduunu belirtmek gerekir. IV. Sonu Trk Kamu Hukuku Tarihinde danma fikri ve uygulamas dolaysyla varm olduumuz sonular aada ele alarak genel bir deerlendirme yapmaya alacaz. Trk hukuk tarihinde, danma kurumu her dnemde varolmutur. Bununla birlikte, bir hukuk kurum olarak ele alndnda, en genel anlamyla; nemli devlet ilerinin grlmesinde iktidarn, tek bana ve keyf deil, genellikle kurumsallaan bir messesenin grlerini de alarak karar vermesi ve ayn zamanda grleri alnan bu kurumu ifade eden danma kurumu ilevi gren pek ok yap Trk hukuk tarihinde yer almaktadr. Ayn isimde olmasa bile, genellikle ayn ileve sahip bu kurullar; eski Trk hukukunda toy ve kurultay; Osmanl uygulamasnda ise; divan, r, meveret ve meclis gibi ekillerle karmza kmaktadr. Bunlar ierisinde meveret, dier kavramlara gre daha yerleik bir kullanm ekli olarak grlmektedir. Trk hukuk tarihinin, belirgin zelliklerle birbirinden ayrlabilen dnemlerinin her birinde; farkl sosyal, siyasal, hukuksal, ekonomik ve dinsel faktrler, meveret uygulamasnn ekillenmesinde etkili olmutur. Yine, bu gibi faktrlerin etkisiyle, meveret, dnemlere gre deiebilen farkl anlam ve uygulama ekilleri kazanmtr. Eski Trklerde, zellikle kurultay uygulamasnda; feodal yapnn da etkisiyle, temsil bir nitelik gsteren kurul yaps, Osmanl divan ve meveret meclisi yapsnda temsil bir nitelik kazanamam, Merutiyet dneminde ve ancak Bat etkisiyle temsil bir oluuma dnebilmitir. Trk hukuk tarihindeki genel uygulamada, meveret; salt danma/istire kurumu niteliinden ok, bir karar organ durumundadr. Devlet organlarnn gnmzdeki anlamda ekillenmedii bu

1068

dnemlerde, danma ve istire; iktidarn, nemli devlet ilerini grmede tek bana hareket etmemesi, bir organn grn de almas anlamnda bir karar alma yntemini ifade etmekle birlikte, ayn zamanda; kendisine fikir danlan ve istire edilen bir organn karar alma mekanizmasna katlmn da ifade etmekteydi. Yani iktidar, bir karara varmadan nce, bir kurula mutlaka danyor ve istire ediyorken, ayn zamanda onun varm olduu karar dikkate alyor ve hatta ou zaman bu karar onaylyor, bu kararla bal olabiliyordu. Bu ynyle kurum, karar organlarnn ilk ekillerini oluturmaktadr. Eski Trk ve Osmanl uygulamasnda grld gibi, bu kurum; devlet bakann seebilmekte ve gerektiinde grevden alabilmekte, treyi tespit edip deitirebilmekte, asker, mal, hukuk yetkilere sahip olabilmektedir. Hatta idar yetkilere de sahip grnmektedir. Bu yetkiler erevesinde, karmza; btnyle olmasa bile, yasama ve ksmen yrtme yetkilerine de sahip, istir ve icr nitelikleri olan bir karar organ kmaktadr. Kurultay, genel kararlar alabilen en yksek devlet organyd. Divan- Hmayun adl almasnda Mumcu, inceledii kurulun bir karar organ olduunu srarla belirtir. Ayn ekilde, Divan- Hmayunun boluunu doldurmaya alarak kurumsallaan meveret meclisleri; geni katlml bir devlet rs olarak yarg dnda her alanda kararlar alabilen bir kurumken, ayn zamanda padiahlarn; karar sizden, infaz bizden eklindeki tevikleriyle de, adeta karar organ olmaya zorlanmaktayd. Meveret meclislerinin Tanzimat dnemindeki grnmleri olan daim meclisler de, karar organ niteliinde kurullardr. Devlet tekilat ierisinde nemli bir konuma sahip bu kurul, iktidarn snrlandrlmasnda nemli rol oynamtr. Geleneksel Trk devlet anlaynn da etkisiyle, iktidarn snrlandrlmas, Batda olduu gibi, sert mcadeleler eklinde olmamtr. Batdaki feodal yap ve bunun getirdii sosyoekonomik artlar -eski Trk devlet yapsna ksmen benzese de- genellikle Trk tarihinde rastlanan bir durum deildir. Danma kurullaryla balayan ve siyasal katlm taleplerine dnen bu hak mcadelesinden, Batda, baaryla klp iktidar yazl bir belgeyle hukuken snrlandrlrken; byle bir mcadelenin ve dolaysyla byle bir sonucun sz konusu olmad Trk ve slam geleneinde, iktidarn devlet ierisindeki konumu ve dier devlet organlaryla ilikisi uzun sre teaml esaslarla belirlenmitir. Bu da, Trk hukukunda iktidarn, uzun bir sre yazl bir belgeyle hukuk bir snrlamaya bal tutulamamas sonucunu doururken; iktidar denetleyecek ve snrlayacak messeselerin gelitirilmesini ve belli bir esasa kavuturulmasn da engellemitir. Geri genie etkilenilen slam hukuk teorisinde, keyf olmayp snrlanm iktidar anlay sz konusu olsa da, uygulamada, Emev saltanatyla birlikte gelien ve Osmanlya geen ekliyle, iktidar snrlandracak hukuk bir yap ve messese gelitirilememitir. Osmanllara geen bu yapda iktidarn denetimi, bir lde ulemann kontrol ve meveret usulyle salanmaya allmtr. ktidar snrlandrcak hukuksal bir kurum gelitirilemeyince, insiyatifin hkmdarn eline getii ve ancak fiil, kendi kendini snrlandrmann (auto limitation) szkonusu olabildii bir yap ortaya kmtr.

1069

Monarik devlet yapsnn ve iktidarn, Fatihin Tekilat Kanunnamesi ile dzenlenen ve devlet ilerinin istireyle grld bir r meclisi olan Divan- Hmayunun varlna bal olarak, esnetildii ve ksm de olsa snrland gzlemlenmektedir. Ancak bu snrllk, Divan- Hmayunun varlna ve iyi alan yapsna bal olmutur. Bu organ, temsil bir yaps olmamasna ramen, geni lde yelerinin ehliyetli kiiler olmasna ve bu sekin topluluun mvere ile alm olduu kararlara bal olarak, belli lde de olsa iktidarn snrlandrlmasn salamaktayd. Ancak, Divan- Hmayunun yozlamasna paralel olarak bu ilevi de sona ermi grnmektedir. Bu kurulun boluunu doldurmak zere ortaya kan ve zamanla kurumsallaarak nem kazanan meveret meclisi iin, Divan- Hmayunda olduu gibi, yer ald ve dzenlendii Tekilat Kanunnamesi gibi hukuksal bir belge de sz konusu deildir. Bundan sonra iktidarn kendi kendini snrlamas sz konusu olabilecektir ve bu kez, iktidarn kendisini fiilen snrlamasn gerektiren ok nemli artlar ortaya kmtr. Devlet, sava yenilgilerinin ortaya kard sonu karsnda paniklemi ve dalmaya doru gitmektedir. Acil tedbirlerin gerekli olduu byle bir ortamda, atlacak admlar tek bana olmamal, sorumluluu paylaacak insanlar, hatta bir organ bulunmaldr. Bu organ, XVII. yzyl ortalarndan itibaren nemli devlet ilerinin karlkl mzakere ile karara baland meveret meclisi olmutur. Bu dnemde, ortaya kan olaanst artlarn zorlamas yznden iktidarn meveret kararlar ile kendisini snrlamas, hukuk bir snrlamay aratmayacak kadar etkin bir biimde gereklemitir. III. Selim gibi, devlet ynetimine halkn katlmn salayacak giriimlerde bulunan padiahlarn kiiliklerinin de bu snrlamada etkili olduu grlmektedir. Olaanst artlar, Tanzimat ncesi ve sonrasnda da devam etmi; dnemin anayasa hareketleri, iktidar snrlandran hukuksal belgelerin ortaya kmasn salamtr. Bu balamda, bir meveret-i mme kararyla ortaya kan Sened-i ttifak, iktidar hukuken snrlayan bir belge olarak dikkat ekmitir. Uzun sre, iktidarn fiil olarak snrlanmasna vesile olan Meveret, bu kez, karlkl szleme ile ortaya kan bir metinle, iktidar, hukuk olarak da snrlamtr. Tanzimat Ferman ile gelen ynetim anlay ve daim istire organlar olarak meclisler, iktidarn snrlanmasnda ok nemli ilev grrken, ayn zamanda parlamentoyu hazrlayac rol oynamlardr. Bylece meveret, Osmanl Devletinde, klasik dnemden Tanzimata gei srecinde mutlak monariyi esneten ve merut monariyi hazrlayan bir messese olarak gze arparken; Tanzimattan Merutiyete gei srecinde ise, klasik parlamenter sisteme geite etkili olmu bir kurum olarak dikkat ekmektedir. Trk hukuk tarihinde, kuvvetler ayrl ilkesinin ortaya knda da danma/meveret kurumu nemli rol oynamtr. Doal olarak, yakn dnem hukuk tarihinde ekillenmi ve ortaya km olan kuvvetler ayrl ilkesine, uzun hukuk tarihimiz ierisinde gnmzdeki grnmyle rastlamak mmkn deildir. Zira, devlet yapsnn ve organlar arasndaki yetki ve grevlerin teaml esaslarla belirlendii dnemlerde baka bir oluuma rastlamak pek de mmkn olamaz, ancak byle bir oluumun ilk admlar mahiyetinde yaplanmalara rastlanabilirdi. te, danma/meveret kurumu, grd ilevle, hukuk tarihimizde kuvvetler ayrmna giden ilk admlar oluturmutur. Eski Trk hukukundan itibaren iktidarn hemen yannda, ksmen yrtme, yarg ve devlet ileriyle ilgili nemli kararlar alabilen yasama yetkisine sahip bu kurum; zamanla, sadece karar organ

1070

olacak ekilde bir yaplanmaya doru gitmitir. Nitekim, kurultay, en yksek karar organ olarak eski Trk devlet tekilatnda ayrdedilebilen ileve sahipti. Osmanl dneminde, padiah adna; yasama, yrtme ve yarg yetkilerini bnyesinde tamakta olan Divan- Hmayunun etkisizleerek gcn yitirmesine paralel olarak, bu organn yrtmeye ilikin yetkileri ve brokratik yaps; ikindi divan ve Babli ile devam ettirilip, bu yapnn devam olan meclis-i vkela ile yrtme organ ortaya karken; ayn zamanda bir karar organ olan Divan- Hmayunun bu yn de, meclis-i meveret ve daha sonra Tanzimat devrinde bu yapnn devam mahiyetinde olan daim meclisler ile devam ettirilip Merutiyet ile birlikte parlamento yapsyla yasama organ ekline dnm olmaktadr. Bylece, Trk Hukukunda kuvvetler ayrl ilkesinin ekillenmesi yannda, meveret uygulamas, artk bir karar organ ekline dnm olmaktadr. Kendi dinamiklerimiz iinde, karar organlarnn ilk grnmleri olarak meclis/parlamento yapsnn ortaya kna kaynaklk etmilerdir. Esasnda, temsil sistemini temel alan parlamento Bat kkenli bir kavramd ve oradan Osmanl siyaset gndemine tanmt. Fakat, Osmanl Devleti ve ondan ok daha nce eski Trkler, kendi dinamikleri iinde; toy, kurultay, divan, meveret ve r gibi kavram ve uygulamalarla bir parlamento srecini zaten hazrlamlar, Yeni Osmanllar gibi aydnlar ise, Batda grm olduklar bu yapy Osmanl kamuoyuna tamlard. Bu erevede, Divan- Hmayun ve meclis-i meveret izgisinin devam olarak meveret geleneini devam ettiren ve Tanzimat dneminde srekli bir yapya kavuan meclisler zellikle dikkat ekicidir. Tanzimat dneminde yasama nitelikleriyle ne kan bu meclisler, merutiyeti hazrlayc rol oynamlardr. Ancak, Tanzimat ve daha ncesi Osmanl meclislerinde genellikle temsil bir oluuma rastlanmaz. Bunun sebebi de, meveret geleneinde aranmaldr. Zira, Divan- Hmayun ve meclis-i meveret; yeleri atamayla gelen ve yalnz brokrasinin temsil edildii bir yapdaydlar. Bu kurullarn devam mahiyetindeki Tanzimat meclislerinde de, XIX. yzyl ortasndan itibaren sadece gayrimslim yelerin ve ksmen de r-y Devlet yapsnda yerel meclislerden seimle gelen az saydaki yenin dnda, temsil bir yaplanma sz konusu olmamtr. Osmanl uygulamasnda temsil gelenei olmaynca, Batda temsil yapya sahip parlamentolarn Osmanl bnyesine tanmas sknt karmaktayd. Bu yzden Yeni Osmanllar, Osmanl iin model olarak dndkleri Bat meclislerini yerli kavramlara dayanarak gndeme tamlardr. Meveret kavramn, genellikle temsil meclis karlnda kullanmlar, bu kullanm srasnda da, merulatrc bir misyon ykledikleri meveret kavramnn ieriini, siyaset teorilerine uygun olarak doldurmak zorunda kalmlardr. Trk hukuk tarihinde, kamu hukuku ve zellikle de anayasa hukuku ile ilgili birok kavram ve uygulamann dorudan veya dolayl olarak kamuoyu gndemine gelmesi meveret araclyla olmutur. Parlamentonun karl olarak usul-i meveret kavram kullanlrken; hrriyet, hukuk, denetim, millet meclisi, demokrasi, siyasal katlm meveretin dayanm olduu temel deerler ve kurumlar

1071

olarak gndeme getirilmitir. Bylece, Osmanlnn son dneminde yeniliki aydnlar ve onlara farkl nedenlerle destek veren baz ilmiye mensuplar anahtar olarak aldklar meveret kavramna getirmi olduklar yeni yorumlar ile; hrriyet, sorumlu hkmet, temsil, meclis, demokrasi, milli hakimiyet gibi Batl kavramlara slam dayanak salamay, hem de Batl dncelerle slamiyetin bir sentezini yapmay amalamlardr. Ancak meveret ve r gibi kavramlardan hareketle byle bir sonuca ulalrken; bu kavramlarn asl kullanmlar dna ekildii, anlam kaymasna ve hatta sapmasna uradklar ve ilerinin siyasi dncelere uygun olarak doldurulduklar grlr. Trk hukuk tarihinde danma/meveret dncesi ve uygulamas, demokratik gelime sreci balamnda da deerlendirilebilir. Bat kkenli bir kavram olan demokrasi en genel anlamyla; iktidarn snrlandrlmas ve bunu salayacak kurumsal sistemin kurulmasn, yani bir ynyle siyasal sisteme katlm ifade etmektedir. Genellikle, Trk Anayasa Hukukunda demokratik hareketlerin balangc, anayasa hareketleri erevesinde grlen; yan, beyler ve Osmanl yneticilerinin hazr bulunduu meveret-i mme sonunda ortaya kan ve hukuk bir belge olan Sened-i ttifaka dayandrlmaktadr. Buna da temel gereke olarak, iktidarn snrlanmasnn ilk defa hukuk bir belgeye yansm olmas gsterilmektedir. ktidarn fiil olarak kendi kendini snrlama giriimleri, genellikle demokratik bir nitelik saylmama eilimindedir. Oysa, uzun bir sre teaml esaslarn geerli olduu Trk hukuk tarihiminde, devlet geleneinin etkisi ve fiil olarak iktidarn kendi kendisini snrlayaca gl artlarn, sebeplerin ve kurumlarn varl dolaysyla hukuk snrlamay aratmayacak derecede etkin snrlama uygulamalarna rastlanmaktadr. Bu balamda, iktidar snrlayan kurumsal bir yap olarak danma ve meveretin Trk kamu hukuku tarihinde nemli bir yer tutmu olduu grlmektedir. Eski kurultay rnei ve Hann iktidarn snrlamadaki fonksiyonu; ayn ekilde teaml kurallarla alan bir meveret uygulamas olarak meveret meclislerinin; ikiyz saysna kadar ulaabilen geni katlml yaplar, toplantlarda grlerin zgrce-hatta ceza tehdidi altnda-ifade edilmesi ve alnan kararlarn hkmdar tarafndan onaylanmas, iktidar snrlarken, bu kurumun demokratik unsurlar tayan ynlerini de aa vurmaktadr. Bununla birlikte, Batdaki benzerlerinin aksine, belli toplumsal tabakalarn temsil edilmesi eklinde bile olsa, bu kurumsal yapda ve zellikle Osmanl meveret uygulamasnda temsil zellii grlmez ve padiaha bal bir yaplanma mevcuttur. Ancak bunlar, meveretten meclise uzanan ve 1876ya balanan iktidar snrlama giriimlerini ve bu kurumun demokratik bir adm olma ynn gzard edecek mahiyette deildir. Trk hukuk tarihinde byle bir messesenin varlyla, demokratik giriimlerin balangcnn, sadece Sened-i ttifak ortaya karan meveret-i mmeye deil daha da ncesine giden meveret geleneine dayandrlmas mmkn olabilecektir. DPNOTLAR 1 Okandan, R. G.: Amme Hukukumuzun Anahatlar, Birinci Kitap, stanbul 1977, s. 21 vd.

1072

Kalaycolu, E.: Trk Yasama Sistemi ve Siyasal Temsil, Trk Siyasal Hayatnn Geliimi

(ed. E. Kalaycolu-A. Y. Sarbay), stanbul 1986, s. 313; Ycekk, A. N.: Siyaset Sosyolojisi Asndan Trkiyede Parlamentonun Evrimi, Ankara 1983, s. 1; Magna Cartann bu noktadaki yeri iin bkz. am, E.: Devlet Sistemleri, stanbul 1987, s. 17. 3 4 5 6 7 s. 38. 8 Kafesolu, a.g.e., s. 246 vd.; Arsal, S. M.: Trk Tarihi ve Hukuk I, stanbul 1947, s. 289; Trke Szlk: TDK Yayn, 6. bask, Ankara 1974, s. 202. Kafesolu, .: Trk Milli Kltr, stanbul 1995, s. 247. gel, B.: Trklerde Devlet Anlay (13. Yzyl Sonlarna Kadar), Ankara 1982, s. 73. Ouz Kaan Destan, str. 356. Ksolu, N.: Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, stanbul 1990,

gel, a.g.e., s. 80. 9 Gkalp, Z.: Trk Medeniyeti Tarihi, c. II, stanbul 1974, s. 208 vd.; Mori, M.: Kuzey

Asyadaki Eski Bozkr Devletlerinin Tekilat, Tarih Enstits Dergisi say IX yl 1978den ayr basm, stanbul 1978, s. 220. 10 11 12 13 Pantl, M. -Yaln, B. S.: Trk Parlamento Hukukunda kinci Meclisler, Ankara 1982, s. 5. Ali Haydar Emin: Delil- Meveret, SM, I/2, s. 27. Snmez, A.: ra ve Raslullahn Mveresi, stanbul 1984, s. 127. Versan, V.: Tarihte Trklerin slam Kamu Hukukuna Katklar, Onar Armaan, stanbul

1977, s. 941. 14 15 16 17 18 19 20 Mumcu, A.: Divan- Hmayun, Ankara 1986, s. 15. Mumcu, DH, s. 16. gel, a.g.e., s. 82. nalck, H.: Osmanl Padiah, ASBFD, 13/4, 1958, s. 74. Mumcu, DH, s. 1. Kubal, H. N.: Trk Esas Tekilat Hukuku Dersleri, stanbul 1960, s. 38. Mumcu, DH, s. 36.

1073

21

Divan- Hmayunun istiare yeri ve ura nitelii hakknda yazarlar arasnda birlik vardr:

Mumcu, DH, s. 36; Aydn, M. A., Trk Hukuk Tarihi, Geniletilmi 3. bask, stanbul, 1999, s. 126; Lewis, B.: Meveret, Tarih Enstits Dergisi, say: XII, 1981-1982, s. 779; Akgndz, A.: Osmanl Kanunnameleri, c. I, stanbul 1990, s. 82; Fendolu, H. T.: Trk Hukuk Tarihi, stanbul 2000, s. 309; Kubal, a.g.e., s. 42. Divan- Hmayunun, slami bir kavram ve uygulama olan ura Meclisi nitelii bakmndan bir deerlendirmesi iin bkz. Ceylan, A.: Bir Danma Kurumu Olarak Divan- Hmayun, slamda ura ve Divan- Hmayunun ra Meclisi Nitelii, Yeni Trkiye Dergisi Osmanl zel Says I, Yl 6 Say 31 Ocak-ubat 2000, s. 400-417. 22 Pakaln, M. Z.: Divan- Hmayun, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl I,

stanbul 1993, s. 465. 23 10. 24 25 26 Ubicini, M. A.: Trkiye 1850 (ev. Cemal Karaaal), c. I, stanbul t. s., s. 52. Grunebaum, G. E.: slamiyet II (ev. Esat Nermi Erender), stanbul 1993, s. 101. Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra merkez rgtnde yeni dzenlemelere Ongunsu, A. H.: Tanzimat ve Amillerine Umumi Bir Bak, Tanzimat I, stanbul 1940, s.

gidilmiti. Bu dzenlemelerde meclis-i meveretin nemli pay vard. 1836 ylnda sadaret kethdal umr- mlkiye nezaretine, reislkttablk umr- hariciye nezaretine, avubalk divan- deavi nezaretine ve 1837de deftardarlklar birletirilerek maliye nezaretine dntrld (Akyldz, A.: Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul 1993, s. 26). Ayrca bkz. adrc, M.: Tanzimat Dneminde Trkiyede Ynetim (1839-1856) , Belleten, c. LII/203, 1988, s. 603. 27 Ongunsu, a.g.m., s. 11; Seyitdanlolu, M.: Tanzimat Dneminde Meclis-i Vl (1838-

1868), Ankara 1994, s. 113. 28 181. 29 Kubal, a.g.e., s. 65 vd; Okandan, R. G.: Amme Hukukumuz Bakmndan Tanzimat, Metin iin bkz. Kaynar, R.: Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, 2. bask, Ankara 1985, s.

Birinci ve kinci Merutiyet Devirlerinin nemi, HFM, c. XV/1, 1949, s. 16. Zamanla snrlandrlan hkmdarlk Tanzimat Ferman ile devam etmi, gnn birinde Sadrazam Fuat Paa, Abdlazizin huzurunda bir meselede celadet (yiitlik) ve cret gsterdii ve padiahn da yznde bir hiddet eseri grd zaman, ona: saye-i madalet-i hmayununuzda bizim korkumuz yoktur. Arz- hakikatte tereddt etmek bizce vebaldir diyebilmiti (Gkbilgin, M. T.: Tanzimat Hareketinin Osmanl Messeselerine ve Tekilatna Etkileri, Belleten, c. XXXI/121, 1967, s. 97). 30 31 adrc, a.g.m., s. 605. Seyitdanlolu, a.g.e., s. 18, 36.

1074

32

Takvim-i Vekayi, defa 163 (11 Muharrem 1254); Ahmed Ltfi: Tarih-i Ltfi, c. V, stanbul

1302, s. 110. 33 34 Bkz. Kaynar, a.g.e., s. 105. Ferman iin bkz. Dstur I. tertib I. cilt, stanbul 1289, s. 4-7; Feridun, S.: Anayasalar ve

Siyasi Belgeler, snrl yetkisi olan bir meclis-i meveretin tesisi olarak deerlendirilmitir. Bkz. Abadan, Y.: Tanzimat Fermannn Tahlili, Tanzimat I, stanbul 1940, s. 55. 35 Nizamnameler iin bkz: T. V., 188 (18 evval 1255); rade Meclis-i Vala, Nr. 5299; Seyitdanlolu; a.g.e., s. 172 vd. 36 Metinlerin ierii ile ilgili olarak bkz. T. V., 195 (11 Muharrem 1256); Ahmed Rasim:

stibdattan Hakimiyeti Milliyeye, stanbul 1342, s. 246-250. 37 Akyldz, a.g.e., s. 211.

38 Seyitdanlolu, a.g.e., s. 83. 39 Seyitdanlolu, a.g.e., s. 84, 115 vd; Akyldz, a.g.e., s. 193 vd; Tanr, B.: Osmanl-Trk

Anayasal Gelimeleri, stanbul 1992, s. 78. 40 Okandan, R. G.: Amme Hukukumuzda Osmanl Devletinin nkrazna Kadar

Parlamentarizm ve Hususiyetleri, HFM, c. XIII/2, 1947, s. 458. 41 Shaw, S. J.: 19. Yzyl Osmanl Reform Hareketinde 1876 ncesi Merkezi Yasama

Meclisleri I, Tarih ve Toplum Dergisi, sy. 76, Nisan 1990, s. 15; adrc, a.g.m., s. 610-611; Ahmed Cevdet Paa, Tezakir 1-12, Ankara 1991, s. 27; Seyitdanlolu, a.g.e., s. 50; T. V., 512 (Selh-i Muharrem 1271). 42 43 44 45 46 Tezakir 13-20, s. 153. Gkbilgin, a.g.m., s. 103. Shaw, Merkezi Yasama I, s. 15; Akyldz, a.g.e., s. 255. Seyitdanlolu, a.g.e., s. 51. Akyldz, a.g.e., s. 251; li Paa, meclis kuruluunda bakan olarak atanmtr. Dier

yeler iin bkz. T. V., 512. 47 Shaw, S. J.: 19. Yzyl Osmanl Reform Hareketinde 1876 ncesi Merkezi Yasama

Meclisleri II, Tarih ve Toplum Dergisi, sy. 77, Mays 1990, s. 40. 48 Tezakir 13-20, s. 153; Shaw, Merkezi Yasama II, s. 42; Seyitdanlolu, a.g.e., s. 54.

1075

49 50

Seyitdanlolu, a.g.e., s. 30. Shaw, Merkezi Yasama II, s. 43; Davison, R. H.: Reform in The Ottoman Empire 1856-

1876, Princeton, N. J. 1963, s. 240; Seyitdanlolu, a.g.e., s. 31; Erylmaz, B.: Tanzimat ve Ynetimde Modernleme, stanbul 1992, s. 186. 51 rade zerine sadaret makamndan padiaha arzedilen takrir metni iin bkz. Greli, . H.:

Devlet ras, Ankara 1953, s. 6-8. Yeni meclislerin kurulu aamas iin bkz. Seyitdanlolu, s. 55 vd. r-y Devlet bana kurucu bakan olarak Midhat Paa, Divan- Ahkam- Adliyeye ise Cevdet Paa atanmt (s. 57). 52 53 54 55 56 Dstur I. Tertib, c. I, stanbul 1289, s. 703. Dstur I. Tertib, c. I, s. 703-704. Dstur I. Tertib, c. 1, s. 704-705. Bkz. r-y Devlet Nizamname-i Dahilisi, Dstur I. Tertib, c. 1, s. 707. Ekiolu, N.: Dantay, A. Recai Sekine Armaan, Ankara 1974, s. 312; Tunaya, T. Z.:

Trkiyenin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, stanbul 1960, s. 42. 57 Seyitdanlolu, a.g.e., s. 59; Findley, C. V.: Osmanl Devletinde Brokratik Reform (ev.

Latif Boyac-zzet Akyol), stanbul 1994, s. 149. 58 59 60 61 62 Shaw, Merkezi Yasama II, s. 44 vd. Seyitdanlolu, a.g.e., s. 58. Tunaya, a.g.e., s. 41; Tanr, a.g.e., s. 80. Seyitdanlolu, a.g.e., s. 67. Seyitdanlolu, a.g.e., s. 68; Akyldz, a.g.e., s. 185. Bkz. Shaw, Merkezi Yasama I, s. 15.

Bu dnemde; sadrazam, hkmet yeleri, rtbe-i l snf evveli, sanisi ve rtbe-i saniye olarak belirlenen katlmclar, Meclis-i Vl yesi add ve itibar olunacaklard. Bunlar, Meclis-i Umm topland zaman meclise katlacaklard (s. 68). 63 Ruslarn, Eflak ve Bodana girmeleri zerine, ngiltere, Fransa ve Prusya tarafndan

hazrlanan Viyana Notas Babli tarafndan ksmen kabul edilince, notann btnyle kabul ynnde yaplan basklar sonucunda, Bablide 172 kiiden oluan byk bir meveret topland. Bu meverette, Rusyaya sava almasna karar verildi (ok, C.: Siyasal Tarih (1789-1960), 3. bask, Ankara 1980, s. 116). 64 Seyitdanlolu, a.g.e., s. 72.

1076

65 66 67 68 69

Greli, a.g.e., s. 3. Akyldz, a.g.e., s. 188; Seyitdanlolu, a.g.e., s. 73. Okandan, Osmanl nkraz, s. 456. Shaw, Merkezi Yasama I, s. 11-12. zkaya, Y.: Tanzimatn Siyasi Ynden Merutiyete Etkileri ve Cemiyet-i slamiye

Bakanvekili Muhiddin Efendinin Merutiyet Hakkndaki Dnceleri Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu (31 Ekim-3 Kasm 1989 Ankara), Ankara 1994, s. 301. 70 71 Tunaya, a.g.e., s. 40. Emil, B.: Ziya Paada slamiyet ve Meveret Fikri, Birinci Milli Trkoloji Kongresi

Tebliler, (stanbul, 6-9 ubat 1978), stanbul 1980, s. 176/4. 72 73 Trkne, M.: Siyasi deoloji Olarak slamcln Douu, 2. bask, stanbul 1994, s. 116. Mardin, .: Yeni Osmanl Dncesinin Douu (ev. Mmtazer Trkne/Fahri

Unan/rfan Erdoan), stanbul 1996, s. 152. 74 vd. 75 Mardin, .: Jn Trklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), 5. bask, stanbul 1994, s. 31. Okandan, R. G.: Amme Hukukumuzda Tanzimat Devri, Tanzimat I, stanbul 1940, s. 110

1077

ra-y Devlet (1868-1922) / Abdlmecit Mutaf [s.599-609]

Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye I. ra-y Devletin Kuruluu ve Tarihesi Osmanl devlet tekilatnn, kuvvetler ayrl anlay dorultusunda yeniden dzenlenmesi srecinde nemli bir kilometre ta olan ra-y Devlet, 1868 ylnda kurulmutur. dari yargy mstakil olarak yrtmesi ve idari konularda danmanlk yapmas amacyla kurulan ra-y Devletin kuruluundan nceki devlet yapsnn incelenmesi konuya k tutacaktr. A. ra-y Devlet ncesi Osmanl Devletinin klasik dnemdeki devlet tekilatnn en st kurumu Divn- Hmyndur. Padiahn bakanlk ettii bu mecliste devletin her trl idar asker, siyas, mal ileri grlrdanlr ve bir karara balanrd. Bu haliyle bir danma meclisi durumunda olan Divn- Hmyn, alnan kararlarn uygulanmasnda da yetkilidir. Devletin ileyiinin ve adaletin salanmas iin gerekli olan kanunlarn karlmas grevi de bu divanndr. Ayrca, mahkemelerde grlen davalarn -talep olmas halinde- temyizen bir defa daha grld ve st dzey devlet memurlarnn yargland en yksek mahkemedir. Bylece Kuvvetler Birlii prensibine gre yaplanm olan Osmanl devlet tekilatndaki Divn- Hmyn bu haliyle, devleti oluturan erkler olarak kabul edilen Yasama, Yrtme ve Yargy elinde bulunduruyordu. Yarg yetkisinde herhangi bir ayrma gidilmemi olup, hem adli yarg hem de idari yarg tek elde toplanmtr. XVIII. yya kadar devlet ilerinin birinci mercii olan Divn- Hmynun nemi artk azalmaya balam olup Sadrazam ve Bab- Ali yrtme gc olarak daha n plana kmtr.1 III. Selim (1789-1807) ve II. Mahmud (1808-1839) dnemlerinde ise Meveret Meclisi toplanmaya balam2 ve Divn- Hmynun yerini almak zere kurumlamtr. II. Mahmud devrinde bu meclisin yerine, hkmet ilerini yrtmek zere, yeleri padiah tarafndan atanan Meclis-i Vkel ve yrtmede ihtisaslamay salamak zere de Nezaretler kuruldu.3 Bu meclisin yannda yasama alannda da baz kurullar oluturuldu. htiyaca gre muhtelif zamanlarda toplanan ve belirli bir brokratik tekilat olmayan Meclis-i Meveret, Divn- Hmynun yerini tam dolduramad iin; 1836 ylnda askeri ileri dzenlemek zere Dr- ra-y Asker ve 1838 ylnda Sadarete danmanlk yapmak zere de yksek yrtme kurulu olarak Dr- ra-y Bb- l kuruldu. Ayrca, bu ikisinin zerinde, Meclisi Meveretin de yerini dolduracak, belli alma kurallarna sahip bir meclis olarak Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye tekil edildi (1838).4 1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Fermanyla padiah; yasama ve yarg yetkilerini snrlaynca, bu grevi stlenen Meclis-i Vlnn nemi artmtr. Bylece Osmanl Devletinde Kuvvetler Ayrl prensibi snrl da olsa ortaya kmaya balamtr.

1078

Dier grevlerinin yannda devletin en yksek yarg organ da olan Meclis-i Vl bu yetki ve grevini iki ekilde yerine getirmektedir: zellikle Tanzimatn gereklerini yerine getirmeyen ve dier kanunlara uymayan st dzey ynetici, devlet memuru ve grevlilerin yargland bir dare Mahkemesi ve vilayetlerde, sancaklarda grlen baz davalarn yeniden baklp nihai kararn verildii bir Temyiz Mahkemesi. 1854 ylnda bu meclisin kanun layihalarn hazrlama, nizmnme ve talimatlar dzenleme grevi, yeni kurulan Meclis-i Tanzimt (Meclis-i li-i Tanzimt) adl yksek meclise verilmi, Meclis-i Vl ise sadece bir adl ve idar yarg organ olarak kalmtr. 1861 ylnda ise her iki meclis Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye adyla birletirildi.5 1868 ylna kadar grev yapacak olan bu kurul, grevlerini de dzenleyen u daireye ayrlmtr: 1- Kanun ve nizamnmeleri hazrlamakla grevli Kanun ve Nizmt Dairesi, 2- Mlk, idar ilerin kararlatrlarak uyguland Umr- Idare-i Mlkiye Dairesi, 3- Yksek temyiz ve idari yargya bakan Muhkemt Dairesi. 1868 ylnda Tanzimatlar ve ok sayda aydn tarafndan Meclis-i Vl, yeniliklerin tam olarak uygulanamamas ynnden eletirilmekteydi. Dier taraftan Avrupadan esen modern devlet anlay ve Kuvvetler Ayrl fikri rzgarlar Osmanl lkesini de etkisi altna alm ve devlet tekilatlarnda deiikliklere gitmek kanlmaz olmutu. B. ura-y Devletin Kuruluu Devlet idarecilerindeki yenileme dnceleri, Avrupada eitim gren aydnlarn deiiklik fikirleri ve Bat devletlerinin tesir ve basklaryla bu tr fikirler artk uygulama alan da bulmaya balamt. Osmanl devletinde; kanunlarn yaplmas (Yasama), bunlarn lke genelinde uygulanmas (Yrtme) ve adaletin temini (Yarg) tek bir elden yrtlmektedir. te bu kuvvetin birbirine mdahale etmemesi ve her birinin ayr ayr olarak grevlerini yerine getirmesi (kuvvetler ayrl)6 fikri artk padiah ve idareciler tarafndan da kabul edilmektedir. Dier taraftan 1864/1281 ylnda karlan Tekl-i Vilyet Nizamnmesi ile Osmanl Devletinin tara tekilatnda yeni bir dzenlemeye gidilmitir. Bu kanunla eyalet sisteminden vilyet sistemine geilmi; vilayetler sancaa, sancaklar kazalara, kazalar da nahiye ve kylere ayrlmt.7 Vilayetlerde valilerin, sancaklarda mutasarrflarn ve kazalarda ise kaymakamlarn bakan olduklar; dier yelerin ise seimle belirlendii dare Meclislerinde ise blgenin idari ileri grlmekteydi. Davalara ise mahkemelerde baklmaktayd. Bylece bu kanunla; merkezde salanamayan kuvvetler ayrm, Tuna vilayetinde Midhat Paann baarl uygulamalaryla tarada salanmt.8

1079

Bu gelimeler ve gerekeler neticesinde, yarg ve icray birbirinden ayrmak amacyla; idar yargya bakmak ve devlete danmanlk yapmak zere ra-y Devlet; adl davalarn yksek yarg organ olarak da Divn- Ahkm- Adliye tekilatlar 5 Mart 1868/11 Zilkade 1284 tarihli fermanla kuruldu.9 Bylece grevleri bu iki kurulua devredilmi olan Meclis-i Vlnn da grevine son verilmi oldu. r-y Devlet, yeni bakan Midhat Paa ve geici yeleriyle 20 Mart 1868 tarihinde toplanarak10 henz ileyi ekline dair bir ynetmelii olmad iin, genel erevesi izilmi esaslara gre kararlar aldlar. Bu arada iki meclisin de Nizamnme-i Esaslerinin hazrlanmas almalar, ilk iradenin gerei olarak devam etmekteydi. Hazrlanan taslak, padiahn bizzat bulunduu toplantlarda ve Bb- lide defalarca toplanan Meslis-i Mahss- Vkelda grld.11 Ondrt maddelik nizamnme burada oybirliiyle kabul edilip, onaylanmak zere arz edildi12 ve 1 Nisan 1868/8. Z. 1284 tarihinde de onaylanarak yrrle girerek kurulu tamamlanm oldu. Babalide 10 Mays 1868/17 Muharrem 1285 tarihinde dzenlenen bir trenle ra-y Devletin al yapld ve burada padiah Abdlazizin nutku, onun adna katlan Sadrazam tarafndan okundu. Konumada; hkmetin tebasna kar olan grevlerinin; refah ve mutluluun salanp, zulme engel olunmas gerektii dile getirildi. Bunun temini iin de kanunlarn dzenlenmesinin icab ettii ve bu messesenin de bunun iin kurulduu ifade edildi. Bamsz olmas gereken yarg iin ise, Divn- Ahkm- Adliyenin kurulduu belirtildi.13 ura-y Devlet yaps itibariyle Fransa devlet tekilatnda bulunan Conseil dEtat esas alnarak kurulmutur. Dnemin aydn ve devlet adamlar zerinde derin etkisi bulunan Fransz devlet modeli ve hayat tarz burada da etkisini gstermitir. Mteakip yllarda padiahlarn ve hkmetlerin g ve iktidarlaryla doru orantl olarak eitli deiikliklere urayan bu tekilat zaman zaman faydal ilere imza atm, fakat bazen de pasif braklmtr. Yeni Osmanllar onu tamamen reddetmeden yetersizliini ileri srm ve hatta eletirilerinin dozunu artrarak kendilerinin istedii yapya kar alnm bir tedbir ve aldatmaca olarak nitelemilerdir. Bu nedenle bu kurumu, sadece iktidarlarn isteklerini yerine getiren anlamna ura-y Evvet diye isimlendirmilerdir.14 Yaklak 45 yllk grev sresince 12 bakannn 18 kere deimesi ve tekilatndaki ok saydaki yapsal deiiklikler, bu kurumun siyasi iktidarlarn nasl oyunca haline geldiini gstermektedir.15 Ancak ra-y Devlet olduka faydal almalarda da bulunmutur. Belirgin bir dier faydas da phesiz gnmz Dantaynn temelini tekil etmi olmasdr. Cumhuriyetle birlikte kaldrlan ra-y Devlet daha sonra Dantay adyla tekrar kurulmutur. II. ra-y Devletin Grevleri 1 Nisan 1868 tarihli ra-y Devlet Nizamnme-i Essye16 gre kurumun grev ve yetkilerini yle snflandrmak mmkndr:

1080

A. Danma ra-y Devletin kurulu kanunu ve gerekesinde en bata belirtilen temel grevlerinden birisi danmadr. Nizamnme-i Essiye gre Meslih-i ummiye-i mlkiyenin merkez-i mzkeresi olmak zere17 kurulan meclis; devletin idar, mlk, hukuk, inzibat, mal, ticar, asker vb. hususlarda danma merkezidir. Devletin yrtme organn oluturan nezaretler ve dier kurumlardan gelen taleb zerine, her eit i ve konu hakknda Sadret araclyla grlerini bir mazbatayla bildirmekle grevlidir.18 Ancak yrtmeye herhangi bir mdahale hakk kesinlikle yoktur19 ve sadece kuvve-i icriyenin heyet-i mveresidir.20 Nezaretlere danmanlk hizmeti veren meclis, kendi dairelerini de buna gre

tekilatlandrmtr. Devir-i dre olarak adlandrlan bu birimler zaman zaman isim deiikliklerine uramsa da, danma grevlerini hep devam ettirmilerdir. ra-y Devlet ayrca, padiah tarafndan irade ile bilgi talep edilen konularda da gr bildirmeye memurdur.21 Saray ve hkmete verdii danma hizmetini, tara vilayet meclislerine kar da yerine getirmesi nizamnme gereidir. Vilyet nizamnmesine gre, her sene vilayet merkezlerinde toplanan Umumi Meclisler, blgelerinde o yl uygulanacak slahatn programn zel bir komisyonla birlikte Dersaadete gnderirlerdi. Bu yelerle, ra-y Devletin ilgili dairesinden katlacak azlardan oluan heyetlerde bu konular mzakere edilerek karara balanrd.22 B. Yarg ra-y Devletin yarg ile alakal, u grevi bulunmaktadr: 1- Hkmet ile ahslar arasnda oluan davalara bakmak (dare Mahkemesi), 2- Bir davaya bakan mahkeme ile idare arasnda meydana gelen anlamazl inceleyip hkme balamak (Uyumazlk Mahkemesi), 3Devlet memurlarnn grevlerinden kaynaklanan davalarna bakmak (Memurin

Muhakemesi).23 Bu davalar, ra-y Devletin hangi dairesine ait ise o dairede grlrd. Uyumazlk davalarna ise Adliye dairesinde temyizen baklrd. Ancak bu durum, hukuk ileriyle idari ileri kark hale getirdii gerekesiyle deitirildi ve 1869 ylnda, Adliye Dairesinin yarg ile ilgili grevi Nizmiye Mahkemelerine nakledildi. ra-y Devlete havale olunan tm hukuki ilere tek bir birimin bakmasn salamak zere de Muhkemt Dairesi kuruldu.24 Bu dairenin grevleri ise yle belirlendi:

1081

1- Uyumazlk davalarnn hall ve fasl, 2- Devlet-halk arasndaki idari davalarn bidayeten veya istinafen grlmesi, 3- Devlet memurlarnn yarglanmas, 4- Vilyet Idare Meclislerinde (Blge dare Mahkemesi) mahkeme edilen tara memurlarnn davalarna temyizen baklp hkme balanmas; ikayet olmas durumunda, bu davalarn istinafen grlmesi.25 Bylece adl yarg tamamen Divn- Ahkm- Adliyeye, idar yarg ise ra-y Devlete braklm oluyordu. 1872 ylnda, Muhkemt Dairesinin grevini gerei gibi yerine getirmediinden ikayet edilerek26 grevlerinin bir ksm Divn- Ahkm- Adliye Nezaretine nakledildi.27 1876 Anayasasnn 85. maddesiyle de, ahslarla hkmet arasndaki idari davalara bakma grevi umumi mahkemelere verilince, ra-y Devletin yarg yetkisinde azalma oldu. 1880 ylnda yaplan yeni dzenlenmede, sadece uyumazlk davalar ve memurlarn mahkeme edilmeleri yetkileri kalmtr. dar davalar ise; dier mahkemelere aid olmayan hususlarla snrlandrlmtr.28 Bu tarihten sonraki uygulamalara baktmzda ise ra-y Devletin yarg yetkisinin sadece memurn muhkemesiyle snrl kaldn grrz. Hatta gerek merkezdeki ve gerekse taradaki memurlarn davalarn grmek zere Muhkemt Dairesinde ihtisaslamaya gidilerek 1882de de Bidayet Mahkemesi tekil edilmi ve bu mahkemelerde Mdde-i Umumi ve Mustanlklar da grev yapmaya balamtr. 1884te kurulan Heyet-i ttihmiye ise, maznun memurlarn ilk sorgulamasn yapyordu. Davalar grlen memurlar hakknda verilen kararlar, ilgili bakanlka uygulanmaktayd. Memur mahkemeleri byle teferruatl bir ekilde tekilatlandrlan ra-y Devletin uyumazlk davalar 1886da yeniden bir nizamnme deiikliiyle dzenlendi29 ve bu grev yeni kurulan htilf- Menci Encmenine verildi. Bu ihtisaslama neticesinde, 1897de artk Muhkemt ibaresi de kaldrlarak, mahkemelerin tamamna Mehkim-i dare ad verildi.30 1912 ylnda yarg yetkileri dier mahkemelere devredilen ra-y Devlet sadece, htilf- Merci Encmeni vastasyla Divn- Harblerle Adliye mahkemeleri arasndaki uyumazlklara bakmaktayd.31 C. Yasama ile lgili Grevleri Alel-umm kavnin ve nizmtn tanzm ve tenmk ve tadli ile megul olmak32 zere kurulan ra-y Devlet, yasamaya ilikin olarak kanun taslaklar hazrlamakla ykmlyd. lkenin nfus yapsn yanstacak ekilde mslman ve gayr-i mslim kimselerden oluan yelerce hazrlanan kanun taslaklar, 1876ya kadar Meclis-i Vkelda, bu tarihten sonra ise Meclis-i Mebusnda grlp son eklini almakta ve ancak padiahn onayndan sonra yrrle girmektedir.

1082

ra-y Devletin ilk kuruluunda her nezaret, hazrlad kanun ve ynetmelii buradaki ilgili daireye gnderir ve orada tetkik edilirdi. Yani be daire de, ilgili nezaretin idari danma ilerinin yannda bu grevi de yrtmekteydi. Her dairede grlen taslak bir defa da Heyet-i Umumiyece mzakere olunduktan sonra gerekesiyle birlikte arzedilirdi.33 1872 ylndaki deiiklikle, grevi sadece kanun, ynetmelik ve mukavelenme dzenlemek olan Tanzimat Dairesi kuruldu34 ve 1922ye kadar da grev yapt. 1876 ylna kadar ra-y Devletin bu grevini etkili bir ekilde yerine getirdii; grt veya hazrlad layihalarn pek ounun aynen kabul edilmesinden anlalmaktadr. Ancak bu tarihten itibaren, Kanun-i Esasi gerei yeni bir kanun yaplmas veya mevcut kanunlardan birinin deitirilmesi Vkel Heyetine ve Ayan ile Mebsana braklmasyla35 taslaklar sadece incelenmek zere Meclis-i Mebusan tarafndan buraya gnderilmitir.36 Tanzim olunan kanun tasars nce Mebuslar, sonra da yn meclislerinde tetkik ve kabul olunur, padiah irade ederse yrrle konurdu.37 Bu dnemde ra-y Devletin, kanun tasars hazrlamak ve incelemenin yannda yasama ile ilgili u grevleri de vardr. 1- dareye ait kanun ve ynetmelikleri yorumlamak,38 2- Dzenledii kanun layihalar zerine Heyet-i Mebusanda cereyan edecek mzakarelerde devlet namna savunma yapmak,39 3- Muhtariyetle ynetilen vilayetlerin, kendilerine verilmi yetki dahilinde hazrladklar kanun ve ynetmelik layihalarn, Osmanl kanunlarna ve devlet hukukuna uyup uymadklarn inceleyip tasdik veya red olarak gr bildirmek.40 Kanun ve nizamnmeler burada dorudan hazrlanabilecei gibi, daha ziyade ilgili bakanln dzenleyip Sadarete havale edilen layihalarn mtalaa ve mzkere edilmesiyle kaleme alnrd. Grme esnasnda, gerektiinde ilgili daireden de bir grevli arlp, ra-y Devlette bir nevi htisas Komisyonu kurulurdu.41 Layiha daha sora, genel kurul mahiyetindeki Heyet-i Ummiyede grlp; kabul edilirse mazbata ile yine Sadaret araclyla arz edilirdi. ra-y Devletin, pek ok kanun ve nizamnmenin yannda, kendi alma esaslarn belirleyen Nizamnme-i Dahili ile Deiiklik Nizamnmesi ve dier baz deiiklik kararnamelerini de hazrlad belgelerden anlalmaktadr.42 Yasama faaliyetleriyle alakal olarak; kabul edilen kanunlarn dzenlenip her yl Dstr adyla yaynlanmas grevi de 1880 ylndan itibaren ra-y Devlete verilmitir. aza ve evrak mdrnden oluan Dstr Encmeni, her yl Dstru tertip etmek ve bastrmakla ykmldr.43 ra-y Devlet yasama ile ilgili grevini yerine getirirken, aslnda yine danma zellii n plana kmaktadr. nk burada hazrlanan veya grlen kanun tasarlar red veya kabul

1083

edilmemektedir. Bilakis, tasarnn dier devlet kanunlarna aykr olmamas ve gnn artlarna uygun olmas iin bu meclise danlmakta ve her biri sahasnn uzman olan bu danman topluluunun bilgi ve tecrbelerinden istifade edilmektedir. Kanun yapmada ra-y Devlet daireleri, htisas Komisyonlar olarak almaktadr. Burada uzun inceleme ve tedkikten geirilen tasarlarn ounun aynen kanunlamas da bunun gstergesidir. D. Denetleme Nizamnme ve iradelerde ra-y Devletin denetleme grev ve yetkisine dair baz hkmler bulunmaktadr. Bunlar drt maddede toplamak mmkndr: 1- ra-y Devlet, Osmanl Devletinde meri olan kanun ve nizamnmelerin bakanlk ve dier birimlerce tam olarak uygulanp-uygulanmadn kontrol etmeye ve kanunlara uyulmadn tesbit ettiinde de bunu Sadarete bildirmeye memurdur.44 Hem Nizamnme-i Essi, hem deiiklik Nizamnmesi ve hem de 1897 kararnmesinde yer alan bu madde ile devletin kanunlarn hazrlayan ra-y Devlete, onlarn tatbikattaki denetimi grevi de verilmitir. 2- Hkmeti oluturan bakanlklarn rutin ileri dndaki nemli btn konular ra-y Devlete danma ve oradan gr alma mecburiyeti, bu meclise btn idareyi kontrol ve denetleme imkan salamtr denilebilir. Tayinler, aziller gibi personel ileri; yol, kpr, liman, demiryolu gibi altyap almalar; vergiler, gelir-giderlerin tesbiti gibi mal faaliyetler; imtiyaz, mukavelenme, kad ruhsatlar gibi ticar ve hukuk balantlar vs. tm idar faaliyetler bu yolla Sadarete denetim altnda tutulabiliyordu. 3- 1872 ylnda btn devlet hazinelerinin muhasebelerinin teftiine bakmak zere Tedkk-i Muhasebt- Ummiye dairesi kurulmas tasarlanmtr.45 Zaten ra-y Devlet 1868 ylndan beri btenin uygulanmasn, bunun iin kurulmu olan komisyonla birlikte incelemekteydi.46 4- ra-y Devlet bnyesinde, buradan ye ile Dahiliye ve Hariciye Nezaretlerinden de birer ye olmak zere be yeden oluan Bb- li statistik Encmen-i kurularak; tara ynetiminin kontrol edilmesi salanmtr. Her vali ve mstakil mutasarrf, kendi blgesinde bir yl ierisinde cereyan eden her tr gelimeyi yl sonunda rapor halinde bu encmene bildirmek zorundadr. Bu dairede toplanan bilgiler incelenip deerlendirilerek, mazbatayla Sadarete bildirilirdi.47 ra-y Devletin yukarda belirtilen grevleri yrtebilmesi iin; devlet tecrbesine sahip idarecilerden, engin bilgiye sahip ilim adamlarndan ve hukukulardan oluan byk bir danman kurulu oluturulmutur. Bu yeler seilirken merkez-tara, mslim-gayr- mslim ve asker-sivil gibi her eit unsurdan olmasna da dikkat edilmitir. III. ra-y Devletin Tekilat Yaps ve Personeli ra-y Devlet tekilatnn banda bir ra-y Devlet Reisi bulunur. Bu Reise bal olarak ise, ayn zamanda kurumun tekilat yapsn ortaya koyan birim vardr:

1084

A. Daireler Tekilatn yukarda saylan grevleri yerine getirmek zere kurulan ve her birinin kendine ait ilevi bulunan asli birimlerdir. Dairelerde birer Reis-i Sani ve muhtelif sayda Aza bulunur. Kurulu Nizamnamesinde ra-y Devlet, kendine yklenen grevleri yerine getirmek zere u 5 daireden oluturulmutu: 1. Umr- Mlkiye ve Zabta ve Harbiye Dairesi Bakt hususlar ve alakal olduu nezaretlerden dolay bu ismi almtr. Mlkiye, Zabta, Harbiyeye (Kara Kuvvetleri ve Deniz Kuvvetleri) ait idari konularn beraberinde; bu daireler tarafndan hazrlanan kanun ve ynetmelikleri tetkik etmeye, bunlarn tam olarak uygulanmasna ilikin hususlar da grmeye memurdur.48 lgili nezaret ve dairelerin idari danma, yasama, idari yarg ve denetim hususlarnn hepsine birden bakan bu daire, 1869 ylna kadar grev yapmtr. Bu tarihte, ra-y Devletin yarg faaliyetleri tek bir dairede (Muhkemt Dairesi) toplannca, bu dairede sadece danma ve yasama ileri kalm ve ad da Dahiliye ve Maarif Dairesi olarak deitirilmitir.49 Mteakip yllarda da dairenin grevlerinde ve isminde (Dahiliye, Mlkiye, Mlkiye-Maarif gibi) deiiklikler olmutur. Reis-i Sninin daire bakan olduu dairede beten az ve ondan ok olmamak zere yeteri kadar ye bulunurdu. Dier ilemler ise, be muavin ve beer mlazm tarafndan yrtlmektedir. 2. Maliye ve Evkaf Dairesi Kurulu Nizamnmesinde bu dairenin grevleri; her eit devlet gelirlerinin alnmas ve toplanmas, hazine mallarnn korunmas ve iyi idare edilmesiyle; vakflarn genel idaresine dair kanun ve ynetmeliklerle alakal olarak havale olunan konularn grlmesi eklinde belirtilmitir.50 1869 ylnda, Evkaf kelimesinin kaldrlmasyla kurulan Maliye Dairesinin grevinde bir deiiklik olmam; maliye ve vakflara ait hususlara bakmaya devam etmitir.51 Bu tarihten sonra da bu dairenin grevlerinde ve isminde deiiklikler (Dahiliye, Maliye, Maliye-Nfia-Maarif ve MaliyeNfia gibi) yaplmtr. Maliye ve Evkaf Dairesinde bir reis-i sni, be-on aras aza ve beer muavin ve mlazm grev yapmaktadr. 3. Adliye Dairesi Nizamnme-i Essi ile 1868 ylnda tekil edilen Adliye Dairesi, devletin adaletle ilgili hususlarnn grld birimdir. Grevi, sradan vakalarla ilgili (hukk- diye) hukuka ait kanunlar

1085

yapmak ve bu tr davalara bakan Nizamiye mahkemeleriyle meclislerin nizamnamelerini grmek, dzenlemek ve yasalatrmaktr. Ayrca, mahkemelerle idari kurumlar arasnda meydana gelebilecek uyumazlklara temyizen bakarak bir zme ve karara varmak da bu dairenin vazifesidir.52 er hukuk dndaki kanunlar tedvin eden Adliye Dairesi, uyumazlk davalarna bakmakla geni yarg yetkisine sahip olmutur. 1868 ylnda kurulan dier drt daire idari davalara bakarken, btn uyumazlk konular bu daireye braklmtr. 1869 ylnda, ra-y Devlet dairelerinin yargyla alakal (idar yarg, memurn muhakemesi, uyumazlk davalar) ilerini tek bir yerde toplamak iin Muhkemt Dairesi kuruldu. Bylece Adliye Dairesinin grevi de; Nizmiye Mahkemeleri ve buralarda grlecek davalara ait kanun ve nizamnamelerin tesis, tadil ve tanzimini mtalaa ile layihalarn kaleme almak olarak snrlandrld.53 1872 ylndaki dzenlemede ise, dairelerin kanun hazrlama grevleri, Tanzimat ad verilen tek bir dairede topland. Bylece Adliye Dairesi de tamamen kaldrlm oldu.54 Bu tarihten sonra, bu dairenin grevleri artk Mhakemt ve Tanzimat dairelerince grlmeye devam edildi. Adliye Dairesinde de reis-i sni ile birlikte be-on aza ve beer muavin-mlazm bulunmaktadr. 4. Umr- Nfia ve Ticaret ve Ziraat Dairesi mar, ticaret ve ziraate ait mesalihin grld bu daire de 1868 ylnda kurulmutur. Yol, kpr gibi altyap hizmetleri ile devlete ait binalarn yapmyla ilgili ilerin planlanmas ve dzenlenmesi; ticaretin artrlmas, ziraatin gelitirilmesine ait hususlar bu dairenin grev alan ierisindedir. Ayrca, bu iler iin devlete verilecek imtiyazlar ve yaplacak mukveleleri incelemek, grmek ve hazrlamak da yine burann sorumluluundadr.55 Bu daire, idar danma ve yargdan baka; devlet yatrmlarn planlanmas, ahs ve irketlerce yaplacak ticari faaliyetlerin imtiyazname ve mukavelenamelerinin hazrlanmas gibi nemli bir grev stlenmitir. Osmanl Devletinin mevcut kanunlar erevesinde yapaca bu almalarla, yasamaya daha farkl bir katkda bulunmaktadr. mtiyazname ve mukavelename gibi ilemler, ra-y Devlet evrak ierisinde nemli bir yer tutmaktadr. 1869 ylnda yrrle giren Nizamnme-i Dahilide bu daire, Nfia Dairesi olarak zikredilmitir.56 Ayn yl yarg ilerini Muhkemt Dairesine, 1872de ise yasamayla ilgili ilerini Tanzimat Dairesine devretmitir. Mteakip yllarda ise ayn idari grevler; Dahiliye, Nfia, NfiaMaarif, Maliye-Nfia-Maarif ve Maliye-Nfia isimli dairelerce yrtlmtr. Bu dairenin personeli de ncekiler gibi bir reis-i sn, be-on aza ve beer muavin ve mlazmdan olumaktadr. 5. Maarif Dairesi

1086

Nizamname-i Esasiye gre bu dairenin grevi; eitimin genel olarak btn lkeye yaylmas ve bunu salayacak olan okullarla medreselere ait hususlarn mzakere edilmesidir.57 Eitimle ilgili politikalarn en iyi ekilde uygulanmasnn yannda, ilgili kanun ve nizamnameleri hazrlamak da bu daireye greviydi. Ayrca, Maarif Nezaretiyle ilgili idari davalara da bakmaktayd. 1869 ylndaki dzenlemede bu daire, ileri hafif olduu iin, yeni kurulan Dahiliye Dairesiyle birletirildi ve Dahiliye ve Maarif Dairesi ismini ald.58 Bu ylda kurulan Muhakemat Dairesi yarg grevini, 1872de kurulan Tanzimat Dairesi ise yasama grevini kendinde toplaynca; Maarif ve Mlkiye-Maarif dairelerince grld. ra-y Devlet Dairelerinin isim ve grev alanlar, yaklak yarm asrlk zaman ierisinde, hkmetlerin farkl icraatlar, dnemin iktisadi ve siyasi artlar gibi sebeplerle srekli deitirilmitir. sim ve grevleri yaklak olarak birbirine yakn olan bu ok saydaki daireler -ilk kuruluta yer alan saydmz be daire hari- ve alt birimleri unlardr: 6- Dahiliye ve Maarif Dairesi 7- Maliye Dairesi 8- Nfia Dairesi 9- Dhiliye Dairesi 10- Tanzimat Dairesi 11- Mlkiye Dairesi 12- Nfia-Maarif Dairesi 13- Maliye-Nfia-Maarif Dairesi 14- Mlkiye-Maarif Dairesi 15- Maliye-Nfia Dairesi 16- Muhkemt Dairesi ra-y Devlette idar yarg grevinin bir ksm (uyumazlk) Adliye Dairesinde grlmekteyken, bir ksmna da (idar yarg ve memurn muhakemesi) dier dairelerde baklmaktayd. 6 Nisan 1869 tarihinde uygulanmaya konulan Nizamnme-i Dahili ile, hukuk ileriyle idari ileri birbirinden ayrmak amacyla, sadece yargya bakmak zere Muhkemt Dairesi kuruldu.59 Nizamnmeye gre bu dairenin grevleri yle sralanmt:60 eitimretimle ilgili hususlar bu tarihten sonra srasyla; Dahiliye, Mlkiye, Nfia-Maarif, Maliye-Nfia-

1087

a- Bir davada, mahkemelerle idare (bakanlk veya kurumlar) arasnda kan uyumazlklara ve yine hukuka ait bir hususta; idar birimler arasnda meydana gelen ihtilaflara temyizen bakp, zme kavuturmak, b- Devletle halk arasnda oluan ve o kurumun zel meclisinde hkme varlan davalara istinafen; yine ayn ekilde olup, dorudan ra-y Devlete havale edilen davalara da bidayeten bakmak, c- Grevinden dolay bir sula itham edilen devlet memurlarnn mahkemelerine bakmak, d -Blge dare Mahkemesi olarak ta grev yapan Vilyet dare Meclislerinde baklp ta, kanun gerei ra-y Devletin temyiz ve tasdiki gereken memurn mahkemelerinde temyizen hkm vermek, e- Yine Vilyet dare Meclislerinde baklp hkme balanan davalara; mracaat ve talep olduu takdirde istinafen bakmak. Muhkemt Dairesi; mutasarrf, adliye mfettii, defterdar, muavin, mektubu, eriye mahkeme hakimleri, ruhan iler memurlar ve bunlarn zeri bir mevkide olan memurlar, ancak Sadaretten kendisine havale edilmesi halinde muhakeme edebilir.61 Bu dairede grlen davalarda varlan kararlarn ou, nihaidir. Ancak nemli ve gerekli grlen baz hususlar, bir defa da ra-y Devlet Heyet-i Ummiyesinde grlr ve hkme balanr.62 12 Haziran 1872 tarihinde, ra-y Devletin, kendisinden beklenen verimi gsterememi olduu ve zellikle de Muhkemt Dairesinin gereksiz grld63 kanaatinin yaygnlamas zerine; ayn yl bu daire, grevleriyle birlikte Divn- Ahkm- Adliye Nezaretine nakledilmitir.64 Bylece ra-y Devlet, yarg ile ilgili grevinin bulunmad bir dneme girmi ve bu durum I. Merutiyete kadar srmtr. 1876 ylnda, Osmanl Devlet tekilatnn yeniden yaplanmas esnasnda, ra-y Devlet de bundan etkilendi ve grevlerinde deiiklikler oldu. ade edilen yarg yetkisini kullanmak zere, yeniden Muhkemt Dairesi kuruldu. Ancak hkmetle ahslar arasndaki idari davalar umumi mahkemelere brakld65 iin, bu daire yine de eski gcne kavuamad. Bu dairenin alt birimleri ise unlardr: * Mdde-i Ummilik ve Mustantklk * Muhkemt Dairesi Heyet-i Ummisi * Istinaf Mahkemesi * Temyiz Mahkemesi

1088

* Heyet-i ttihmiye * htilf- Merci Encmeni * Bidyet Mahkemesi 17- Bb- li statistik Encmeni: 28. Temmuz 1891 tarihinde yaynlanan nizamnmesiyle66 ra-y Devlet bnyesinde kurulmu bir birimdir. Tarada meydana gelen her eyin, istatistik halinde buraya bildirilmesi zerine; bunlar inceleyip, mtalaasn Sadarete bildirmekle ykmldr. ra-y Devlet yelerinden , Dahiliye ve Hariciye Nezaretlerinden de birer memurun tayin edilmesiyle oluan encmen, ra-y Devlet Reisine bal olup; azlardan biri Reis-i Sni olarak grev yapar. Yazmalar yrtecek bro memurlar da, yine burann katiplerinden oluur. Vilyet ve mstakil sancaklarn banda bulunan vali ve mutasarrflar, sorumluluk blgelerindeki; mlkiye, maliye, adliye, nfia, maarif ve belediyeye hususlar jurnallere kaydetmek zorundadrlar. Dkmleri yaplan bu listeler; her yl ubat aynn sonunda, encmenden gnderilecek istatistik cetvellerine ilenir. Vali ve mutasarrflarca hazrlanan bu yllk istatistik cetvelleri, encmence tedkik ve mtalaa edilerek, dierleriyle karlatrlr. Bunlarn tamam zerindeki gr ve dnceleri ihtiva eden mazbata dzenlenerek Sadarete sunulur. Encmence, yaynlanmasnda fayda grlen istatistikler her sene dzenlenip Sadarete sunulur ve iradesi alnarak neredilirdi. Osmanl Devletinin yurt dndaki byk elilerine ait evrak bir deftere kaydedilerek, sene sonunda Hariciye Nezaretine gnderilirdi. Bu defterler nezarette incelenerek, gizli olmayanlar zet halinde yine statistik Encmenine bildirilirdi. Burada toplanan zet bilgiler encmence incelenerek; bir ksm politika; bir ksm kanun-maliye-ticaret-ziraat-nafia-maarif-nfus kayd-askerteknik-denizcilikzabta; bir ksm adliye, hukuk ve bir ksm da bunlar dndaki hususlar olmak zere, drt blm halinde dzenlenir. statistikleri de bu ksmlara gre yaplrd. II. Abdlhamid devrinin karakteristik zelliini yanstan Bb- li statistik Encmenine II. Merutiyetten sonra artk rastlanmamaktadr.67 B. Heyet-i Umumiye ra-y Devlet dairelerinde mzakere olunan konulardan, gerekli ve nemli grlenlerin bir defa daha grlmesi iin; 1 Nisan 1868 tarihli Nizamnme-i Esasiyle kurulmutur.68 Genel kurul mahiyetindeki ra-y Devlet Heyet-i Ummiyesine, ra-y Devlet reisi bizzat bakanlk eder. lk kuruluunda; zellikle kanun, tzk ve ynetmeliklere ait maddelerin, nce dairesinde sonra burada grlmesi karar altna alnm; hatta, ra-y Devletin ileyi esaslarn belirleyecek Dahili Nizamnmenin dahi burada mzakere edilmesi, bir madde olarak ynetmelie konmutur.69

1089

Normalde haftada iki defa, gerektiinde ise her gn toplanan Heyet-i Umumiyenin brokratik ileri, Bakitabetin sorumluluundadr. Ayrca ra-y Devlette her yl dzenlenmekte olan genel istatistik cetvelleri, heyetin tasdikinden sonra padiaha arz edilebilirdi. Bu nizamnmeyle, haftalk toplant says ise bire indirilmitir. C. Brolar ve Grevlileri 1. Bakitabet ve Baktip ra-y Devlet bnyesindeki btn brokratik birimlerin bal olduu Genel Sekreterlik makamdr. Sadaret tarafndan ra-y Devlete gelen evrakn girii ve ilemden sonra k burada yaplr. Bakitabetin banda, kurumun Genel Sekreteri durumunda olan Baktip bulunur.70 25 yandan yukar olan kiilerden, Reis-i Evvelin semesi71 ve Sadrazamn teklifi zerine, padiahn rade-i Seniyyesiyle atanrlar.72 Ayn zamanda ra-y Devlet azs saylan ve mzakerelerde oy kullanabilen Bakatip;73 mebus olamaz, baka bir memuriyet alamaz ve azledilmedike veya istifa etmedike grevden alnamaz.74 Bakitabetten baka yine bro ilemlerinin yrtlmesi iin kinci Ktiplik, Daire Bakitabeti ve Mazbata Kalemi-Evrak Kalemi-Mektubi Kalemi ile buralarda grevli Muavin ve Mlazmlar ve katipler vardr. ra-y Devlette ayrca Hademe, mam, Mezzin ve dilsiz kimseler de grev yapmaktadr. IV. ra-y Devletin leyi ekli ra-y Devletin bakanlk, kurum ve vilyetlere ait konularda tek muhatab Sadrettir. Mzakere edilmesi istenen btn hususlar Sadretten buraya havale edilir. Grme sonunda kan karar mazbatalar da yine bu makama bildirilirdi. Kurumlarla irtibat Sadaret salar. Ancak padiah resen bir i havale edebilecei gibi, halk da dorudan dileke verebilirdi.75 ra-y Devlete havale olunan evrak Bakatip dairelere taksim eder. Dairelerde mzakere edilip kararlatrlan konunun mazbatas msvedde olarak Bakitabete gnderilerek Riyasetin de grmesi salanr. Bilahare temize ekilmek zere daireye iade edilir. yelerin mhrleriyle mhrlenen mazbata, arz edilmek zere Sadarete gnderilir. Reis-i Evvelin bizzat katlmad grmelerin mazbatasna ise, r-y Devlet mhr vurulur.76 Karar, ilgili daireye yine Sadaret bildirir.

1090

Dairelerde grlen kanun ve nizamnmelerle dier baz nemli hususlar, bir defa da Heyet-i Ummiyede grlr.77 Burada karar halinde yazlan mazbata yine ayn yolla Sadarete ve oradan da ilgili kurum ve vilayete gnderilir. A. Dairelerin leyii ra-y Devlette asl muamele dairelerde cereyan eder ve konular buralarda grlp tartldktan sonra karara varlr. Dairelerdeki mzakerelerin usul ve ekilleri de ynetmeliklerle belirlenmitir. Bu muameleleri safhada incelemek mmkndr: 1. Hazrlk Safhas Bakitabete dairelere havale edilen hususlar mzakere edilmeden nce bir takm n almalara tabi tutulurlar. Daireye gelen evraklar kaydetmek iin diye ve Mhimme adlaryla gndem defteri (Rznme-i Mzakere) tutulur. Mzakere edilecek maddeler, Reis-i Sni tarafndan zetlenmek zere aza veya muavinlerden birine havale edilir. Havale edilen bu evrak, tarih ve nevini gsterir ekilde Fihrist Defterine78 kaydedilir ve bu defter mzakere esnasnda bakanda bulunur. Muavinlerce zetlenip rapor haline getirilen evrak artk mzakereye hazr hale gelmitir. 2. Mzakere Safhas zetlenerek Fihrist Defterine kaydedilen hususlar, Reis-i Sninin tercihine gre srayla mzakereye konulur. Grmelerde, yelerin yardan fazlas hazr bulunmas gerekmektedir.79 Dairelerde, her gne ait; o gnn ismi, tarihi, katlanlarn isimleri, grlen maddeler, verilen kararlar oy birliiyle mi yoksa ekseriyetle mi olduunu gsterir Zabt Cerideleri tutulur. Muhalif gr belirten yelerin isimleri ve muhalefet erhleri de yazlr. Zabt Ceridesi mzakere banda okunur.80 Reis-i Sni tarafndan yrtlen grme srasnda yeler bakandan izin alp grlerini aka sylerler. Daha nceden ilgili evrak alp inceleme yetkileri vardr.81 r-y Devlet azas hangi rtbede bulunursa bulunsun, buradaki grevleri esnasnda eittirler.82 Muavinler zetlemi olduklar hususlar hakknda gr beyan edebilirler.83 Bakanlklara ait kanun ve nizamnmelerin veya ok nemli konularn grlmesi srasnda ilgili kurumdan bir grevli arlr.84 Nzrlar da kendi nezaretlerine hususlarn mzakerelerine fevkalde aza olarak katlp oy kullanabilirler.85 Daha etrafl grlmesi gereken meseleler iin zel bir komisyon oluturulabilir. Bazen bir konu birden fazla daireyi ilgilendirebilmektedir. Bu durumda oluturulan komisyona ise; dairelerden birinin reis-i snisi Riysete bakan tayin edilir.86 Mzakereler mlzmlar tarafndan kaydedilir. 3. Oylama ve Karar Safhas

1091

Reis-i Sni tarafndan ynetilen oturumda bir konu yeterince mzakere edildikten sonra oylamaya geilir. Kararlar ekseriyetle alnr, reisle azann oylar eittir. ounluk gizli oylama istemedii takdirde ak oylama yaplr.87 Varlan karar Zabt Ceridelerine yazlarak; bakan, mevcut yeler ve bakatipe imzalanr. Defterde silinti ve kaznt yaplamaz.88 Kararlatrlan konunun mazbatasnn veya mzekkeresinin msveddesi yazlarak ra-y Devlet Bakitabetine gnderilir. Bylece Reis-i Evvelin de grmesi salandktan sonra geri gnderilip dairesinde temize ekilir. Mazbatalar azalarca mhrlenir ve arzolunur. ounlukla alnan kararlarn mhr yerinde muhalif gr belirtenlerin isimleri yazlr.89 Muhkemt Dairesinin ileyii ise dierlerinden biraz farkldr. Bir kurum aleyhindeki dava grlrken, o kurumdan bir memur burada grevlendirilir. Ayrca grlen dava veya mahkeme ra-y Devletin dier dairelerinden hangine aitse, oradan da bir zat bulunacak ve mazbatay mhrleyecektir.90 Memurn muhakemesinde sorgulama gerektiinde, itham olunan ahs heyete sorgulanp istintaknmesi imzalanr ve Reis-i Sniye verilir.91 Bilhare davalara bidayeten, istinafen ve temyizen baklr. Davac gelmediinde vekil tayin edebilir.92 Muhkemt Dairesinin verdii hkmler Reis-i Sni tarafndan davac ve daval taraflara aklanarak, mazbatas uygulamaya konulur. Bu hkmlerin icras ilgili kurumlara aittir.93 B. Heyet-i Ummiyenin leyii Dairelerde grlen nemli konular ve zellikle de kanun-nizamnme lyihalar, bir defa da Heyet-i Ummiyede mzakere edilir. Btn yelerin katlmyla oluan bu toplantnn yaplabilmesi iin, yardan fazla katlmn olmas gerekmektedir. Daha nceden zetlenmi konular liste halinde dzenlenerek; gerekirse ictimada okunur. Kanun ve nizamnme lyihalar ise bastrlp birka gn nceden yelere datlarak incelenmesi salanr. Grlecek husus, ilgili bakanln mtalasn gerektiriyorsa, oradan da birisi davet edilir.94 ra-y Devlet Heyet-i Ummiyesi toplannca, nce zabt ceridesi sonra da grlecek maddelerin mzekkeresi okunur. Bundan sonra, mzakere edilen konu hangi daire ile ilgiliyse, o dairenin Reis-i Snisi ifahi bilgi verir ve buradan gelen mazbata da okunarak grmeye balanr. Mzakere srasnda sz almak, cevap vermek isteyenler, belirlenen sraya gre, dier konumacnn sz bitince konuurlar.95 Maddeler yeterince grlp mzakereler tamamlannca, yelerin grlerini belirlemek iin oylamaya geilir. Oylamay yapmakla yetkili olan Reis-i Evvelin sorusuna azalar sadece red veya kabul eklinde cevap verebilirler. Oylama aktan yaplr. Ancak ounluk gizli oylama isterse, bu uygulanr. Kararlarda oybirlii temin edilemezse, yardan fazla olan geerlidir. Eitlik durumunda ise Reis-i Evvelin oyu iki oy saylr.96

1092

Bu ekilde karara varlan husus zabt ceridesine yazlarak Reis-i Evvel ve Baktipe imzalanr. Heyet-i Ummiyede deitirilmeden aynen kabul edilen nizamnme lyihalarna ve gereke mazbatalarna birer zeyl yazlarak; layihalar ura-y Devlet mhryle, mazbata ve zeyller ise btn yelerin mhrleriyle mhrlenir. Mzakereye katlan bakan da bunlar mhrler. Heyet-i Ummiyenin mazbatalar da, dairelerin mazbatalar gibi dzenlenir.97 Muhkemt Dairesi iin toplanan Heyet-i Ummiye ise ekil olarak biraz farkldr. Reis-i Evvel, Baktip, Daire Reis-i Snisi, azlar, muavinler ve dier dairelerden katlan yelerden oluan bu heyete, gerektiinde Mdde-i Ummi, daval (veya vekili) veya itham edilen memurun vekili de katlabilir. tham edilen memur arlarak, bir diyecei olup-olmad sorulur ve heyete sorguya ekilir. Karar iin; katlanlarn te birinin oylar yeterlidir. Bu da elde edilemezse dairenin karar aynen tasdik edilir. Bu mzakere, bir devlet dairesinin ikayeti zerine veya ra-y Devlet dairelerinden birinin karar zerine olduysa; oralardan hibir memur veya aza buraya katlamaz. Muhkemt Heyeti Ummiyesinin mzakere ve kararlarnn zabt da dier heyetteki gibidir.98 DPNOTLAR 1 262. 2 s. 160. 3 Ali AKYILDIZ; Tanzimat Dneminde Osmanl Devlet Tekilatnda Reform (1836-1856), Ahmet MUMCU; Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divan- Hmayun, Ank. 1986, . Hakk UZUNARILI; Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ank. 1984, s.

st. 1993, s. 180. 4 Meclis-i Vl hakknda geni bilgi iin baknz: Mehmet SEYTDANLIOLU; Tanzimat

Devrinde Meclis-i Vala (1838-1868), Ank. 1994. 5 6 Mehmet SEYTDANLIOLU, a.g.e., s. 47 v. d. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA); Dosya Usul rade Tasnifi (DUT) 37-2/9-37 (8. Z.

1284) Umr-i icriye ki meslih-i devletin ryet vazifesidir. Bunun Umr- mahssa-i hukkiyeye mdhalesi olmayarak herbirinin ayr ayr daire-i mstakilesinde cereyn etmesi kavid-i essiyeden olduu. 7 1281 Tekl-i Vilyet Nizamnmesi ve bunun uygulanmasyla ilgili daha geni bilgi iin

bkz. lber ORTAYLI, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, st., 1985. 8 muahharan yaplm olan Vilyetler Nizamnmesinde bu tefrk- meslih kidesi esas

ittihaz olunarak t karyelerden bed ile kaza ve sancak ve vilyetlerde idre-i umr- devlet ve memleket iin baka ve hukk- diye ve cinyt iin baka mahss ve mstakil meclis tekl olunub a.g.b. deki Takrr,

1093

ra-y Devletin kuruluuyla ilgili olan rade Dahiliye 39859 nolu belgenin asl Osmanl

Arivinde mevcut olmayp varl DUT 37-2/9-36 no ve 8. Z. 1284 tarihli belgedeki ifadeden ve rade Dahiliye 1284 adl katalogdaki zet bilgiden anlalmaktadr. 10 r-y Devletin ilk evrk olan rade r-y Devlet No 3 ve 26 Za 1284 tarihli belge

Eyb semtinde vuka gelmi olan evre kirlili? inin giderilmesi ile alakaldr. r-y Devlet, Esas Nizamnmesinin kt 1 Nisan 1868/8. M. 1285 tarihine kadar ayn ekilde almaya devam etmi ve bir mikdar daha irade sdr olmutur. 11 12 13 DUIT 37-2/9-38 Nolu belgedeki Takrr. A.g.b. nin takdim yazs. Mehmet SEYTDANLIOLU, a.g.e., s. 59dan Tasvr-i Efkr, No: 854 (18 Mays 1285/11

Mays 1868). 14 15 107. 16 BOA DUT; 37-2/9-37; Takvim-i Vekayi, 963 (2 Muharrem. 1285/25 Nisan 1868 ve Mehmet SEYTDANLIOLU; a.g.e., s. 61. Mehmet CANATAR; ura-y Devlet Tekilat ve Tarihi Geliimi, lmi Aratrmalar 5, s.

Dstur, I. Tertib, I, 703-706. 17 18 19 20 21 DUIT 37-2/9-37, mad. 1. A.g.b. mad. 2.; DUIT 37-2/9-12; DUIT 37-2/9-38, mad. 13. DUIT 37-2/9-37, mad. 4. DUIT 37-2/9-38, mad. 13. mteallk buyurulan irade-i seniyye zerine her nev meslih ve mesil hakknda

beyn- rey eylemeye DUIT 37-2/9-37, mad. 2. 22 vilyt nizm iktizsnca beher sene merkiz-i vilytta ictima eden meclis-i

ummiyenin slahata dir tezekkr edece? i mevdd- mezkreyi onlarla kararlatrmaya memurdur a.g.b. mad. 2; DUIT 37-2/9-34, mad. 18; DUIT 37-2/9-38, mad. 13. 23 24 25 DUIT 37-2/9-37, mad. 2. DUIT 37-2/9-34. A.g.b. mad. 5.

1094

26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44

DUIT 37-2/9-30. DUIT 37-2/9-27. DUIT 37-2/9-38, mad. 14. Nizmat Defteri 2, s. 100 v. d. DUIT 37-2/9-12. Salnme 1333-1334, s. 126-129. DUIT 37-2/9-37 Takrr ve mad. 2. A.g.b. mad. 3 ve 5. tanzm-i kavnn ve mukvelta memur DUIT 37-2/9-31. Kanun-i Essi, mad. 53. DUIT 37-2/9-38, mad. 14. Kanun-i Essi, mad. 54. idreye mteallk kavnn ve nizmtn tefsr-i ahkmna a.g.b. mad. 14 ve 24. A.g.b. mad. 14. A.g.b. mad. 20. DUIT 37-2/9-34, mad. 19. A.g.b.; DUIT 37-2/9-38 ve dierleri. A.g.b. mad. 108. Kavnn ve nizmatn temam-i cereynna nezarete ve adem-i hsn-i icrlar takdirinde

lzm gelenlere beyn- hle mezundur. DUIT 37-2/9-37, mad. 4; Ve kavnn ve nizmt- mevzann adem-i hsn-i icrlar takdirde beyn- hale DUIT 37-2/9-38, mad. 15; devir-i idarece kavnn ve nizmt ahkmna muhlif vukuna muttali olaca icraat ve mumelt devir-i idesinden vesireden icr edecei tahkkt zerine bilmzkare mtlaatn b mazbata makm- Sadrete bildirmee. DUIT 37-2/9-12. 45 DUIT 37-2/9-27. Ancak daha nce belirtildii gibi bu dairenin akibeti bilinmemektedir.

1095

46

vridt ve mesrift btelerinin ve muhsebt- ummiye defterlerinin icr-y tedkkt

zmnnda ictima eden meclis-i mahssda ra-y Devletin reis-i snileriyle herbir dairesi azasndan birer zevt bulunacaktr DUIT 37-2/9-37, mad. 2. 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 Nizmat Defteri 5, s. 145-146. DUIT 37-2/9-37, mad. 3. DUIT 37-2/9-34. DUIT 37-2/9-37, mad. 3. DUIT 37-2/9-34, mad. 15. DUIT 37-2/9-37, mad. 3. DUIT 37-2/9-34, mad. 3 ve 13. DUIT 37-2/9-30. DUIT 37-2/9-37, mad. 3. DUIT 37-2/9-34. DUIT 37-2/9-37, mad. 3. DUIT 37-2/9-34. DUIT 37-2/9-34. A.g.b., mad. 3. A.g.b., mad. 4. A.g.b., mad. 21. Muhkemattakilerin beyhde itigal mevz- bahs id DUIT 37-2/9-30. rade Dahiliye. 63534; DUIT 37-2/9-27. Kanun-i Essi, mad. 85; Salnme 1294, s. 113. Nizamt Defteri 5, s. 145-146. Salnme 1326, s. 182-195. DUIT 37-2/9-37, mad. 5.

1096

69 70 71 72 73 74 75 76 77 78

A.g.b., mad. 13. DUIT 37-2/9-37, mad. 6. DUIT 37-2/9-38, mad. 5 ve 6. DUIT 37-2/9-37, mad. 7. DUIT 37-2/9-35. DUIT 37-2/9-38, mad. 7. DUIT 37-2/9-37, mad. 2; DUIT 37-2/9-34, mad. 24. A.g.b., mad. 25, 37 ve 38; DUIT 37-2/9-37, mad. 54, 70 ve 71; DUIT 37-2/9-37, mad. 5. A.g.b., mad. 5; DUIT 37-2/9-34, mad. 20, 21, 22 ve 23; DUIT 37-2/9-38, mad. 38 ve 39. DUIT 37-2/9-37, mad. 9; DUIT 37-2/9-34, mad. 26, 27 ve 28; DUIT 37-2/9-38, mad. 49,

55, 56 ve 57. 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 A.g.b., mad. 58 ve 60; DUIT 37-2/9-34, mad. 31. A.g.b., mad. 35 ve 36; DUIT 37-2/9-38, mad. 61 ve 62. A.g.b., mad. 63 ve 69. A.g.b., mad. 18; DUIT 37-2/9-37, mad. 12. DUIT 37-2/9-38, mad. 19. DUIT 37-2/9-34, mad. 19. DUIT 37-2/9-38, mad. 16. DUIT 37-2/9-34, mad. 32. DUIT 37-2/9-37, mad. 10; DUIT 37-2/9-34, mad. 30. A.g.b., mad 36; DUIT 37-2/9-38, mad. 62. A.g.b., mad. 70, 71 ve 74; DUIT 37-2/9-34, mad. 37, 38 ve 40. A.g.b., mad. 5 ve 11. A.g.b., mad. 10; DUIT 37-2/9-38 mad. 30.

1097

92 93 94 95 96 97 98

DUIT 37-2/9-34, mad. 6. DUIT 37-2/9-38, mad. 28. DUIT 37-2/9-34, mad. 48, 49 ve 50; DUIT 37-2/9-38, mad. 76, 77, 78 ve 79. DUIT 37-2/9-34, mad. 51, 52 ve 54; DUIT 37-2/9-38, mad. 82, 83 ve 85. DUIT 37-2/9-34, mad. 55, 56, 57 ve 58; DUIT 37-2/9-38, mad. 88, 89, 90 ve 91. DUIT 37-2/9-34, mad. 60; DUIT 37-2/9-38, mad. 93 ve 97. DUIT 37-2/9-34, mad. 45, 46 ve 47; DUIT 37-2/9-38, mad. 98, 99, 100, 101 ve 102.

KAYNAKLAR I. Ariv Belgeleri Dosya Usul radeler Tasnifi. rade Dahiliye. rade r-y Devlet. Meclis-i Vkel Mazbatalar (M.V. ) 113, 119/101 ve 225. Nizamt Defterleri. II. Ummi Devlet Salnmeleri 1867-1916/1284-1334 yllar aras 45 adet Salnme. III. Aratrma ve ncelemeler AKYILDIZ Ali; Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (1836- 1856), stanbul, 1993. CANATAR Mehmet; ura-y Devlet Tekilat ve Tarihi Geliimi, lmi Aratrmalar 5, s. 107, Dstur. MUMCU Ahmet; Hukuksal ve Siyasal Karar Organ Olarak Divn- Hmyun, Ankara, 1986. SEYTDANLIOLU Mehmet; Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl (1838- 1868), Ankara, 199. UZUNARILI I. Hakk; Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara, 1984.

1098

Saray'da / Mabeyn- Hmyn'da Yverlik Kurumu (1839-1920) / Yrd. Do. Dr. Ali Karaca [s.610-628]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye I-Mabeyn-i Humynda Yver-i Hazret-i ehriyriler Osmanl Devletinde idare merkezinin saray olduu malumdur. Zaman zaman idarede zaafa uram olmakla beraber, genellikle Saray hakimiyetinin daha gl bir duruma gelmesi takip edilen politikann esasn oluturdu. Bununla birlikte Kprl Mehmed Paadan itibaren, idarenin arlnn Bbliye kayd bilinmektedir.1 l9. yzyla gelindiinde idar yaplanmaya ynelik olarak kkl deiikliklere giriildi. Bilindii zere III. Selim ve II. Mahmut bu dzenlemenin mimarlar oldular. Devlet brokrasisi ve saray tekilatnda yeni bir yaplanma vcuda getirildi.2 Bu devre, ayn zamanda Bblinin yani brokrasinin idarede hakim olmaya balad bir devredir. Yeni tekiltlanma ve yetki alanlarnn belirlenmesiyle, tarann idaresi merkezden daha etkili bir ekilde kontrol altna alnd. Ayn zamanda Saray karsnda, Bblinin ynetimdeki pozisyonu ve rol daha da belirginleip, glendi. Bu glenme o derece artt ki; bir aralk Sultan Abdulmecide, iradesi alnacak hususlarn nem ve nemsizliinin Bblide tespiti hususunda teklif dahi yapld.3 Tanzimat Dneminde (1839-1875), Hariciye orjinli brokratlarn sadret makamn ellerinde bulundurmalar ve oluumlarn merkezinde yer almalar, idar yetkilerin Bblide toplanmasnda etkili oldu. Abdulazizin devlet ilerinin yrtln kontrol maksadyla da olsa, arasra Bbliye gitmesi, giderek Mabeyn iin devlet ilerinin grlme merc olmaktan ziyada, sadece bir onay makam olma statsnn benimsemeye balandna bir iaretti. Bu devirde sadrazam olan Fuat Paann, Sarayla Bbli arasndaki brokratik ilikileri takip eden Mabeyn Baktipliine4 yaklam, Bbli ile Mabeynin birbirine kar durumunu ortaya koymaktayd. Dokuz ay kadar Mabeyn Baktipliinde bulunan zmirli Mustafa Paann, Bblinin baz maruzt hakknda mtlaa beyan etmesi ve fikirler ileri srmesi zerine, Baktiplerin Mabeyn-i Hmyn/Saray ile Bbli/Hkmet arasnda muhabere vastas olmaktan baka vazifeleri olmad halde Mustafa Efendi haddini ayor diyerek tavr koymas ve onu azlettirmesi,5 bu tarihlerde Saray ile Hkmet arasndaki tarz aka gstermektedir. l ve Fuat Paalar Sdaret makamnda bulunduklar srce Sultan Abdulazizin birok iradesini eitli vesilelerle icrasz brakmaktaydlar.6 Tabii olarak l876 senesine gelindiinde Bbli, idarede oldukca glendi. Bunun mahhas bir gstergesi baz brokratlarn Merutiyetin ilannda nemli roller stlenmesidir. Bylece Bblinin, idar rejimi etkileyecek bir konuma geldii anlalmaktadr. Bu itibarla sadrazamlar, Padiahn iradesine aykr davranmakta saknca grmeyecek bir tavr iine dahi girdi. Mesela; 19 ubat 1876da sadrazam olarak atanan Ahmed Mithat Paa, II. Abdulhamidin arzusu hilafna Ziya Beyi zmire vali olarak atayabilmi, hatta padiahn deyimiyle: huzurunda dahi sanki padiah oymu gibi davranmaya balamt.7 Bu bakmdan II. Abdulhamid, Saray tekrar glendirmek ve Bbliyi denetlemek maksadyla sarayda bir takm yeni dzenlemelere gitti.

1099

Baz grevleri lavetti ve geleneklerin korunmasna taraftar olmasna ramen ada usullere gre bir saray kurmaya giriti. Bu maksatla bir hkmdarn sa kolu ve az olarak nitelendirdii ve mevkii olarak sadrazama eit konumda deerlendirdii Mabeyn-i Hmyn Baktipliine, Sadrazam Mithat Paann itirazna ramen Kk Said Paay atad,8 Abdulaziz ve Fuat Paann yaklam hilafna, Bbliye kar konumunu glendirme yolunu benimsedi. 1878den itibaren Bavekil/Sadrazam dahil nazrlarn, devletin mhim konularn grmek zere sk sk Mabeyn-i Hmynda toplandklar, hatta bazen bu toplantlar nedeniyle gnboyu makamlarna hi urayamadklar grlyordu.9 ncelendiinde, bu tarihten sonra devlet idaresinde esas rol oynayan tekilatn, tepesinde II. Abdulhamidin yer ald Mabeyn-i Humyn10 olduu grlecektir. Zira Sultann idar merkezi burasyd11, Saray tekilatnn ana unsurlar ve Padiahn birinci derecede maiyyetini tekil edenler bu blmde bulunmaktayd. Bu erevede, l879 senesinden sonra, Mabeyn-i Humynda artk mhim bir yer igal eden Yavern blm de, tekilatlanma ve fonksiyonlar itibariyle nceki dnemlerden daha farkl bir duruma brnd. Buraya kadar yazlanlarla Sarayla Hkmetin birbirine kar durumlarna dikkat ekmedeki maksat, idar erkin Saraya aktarlmasnda kullanlan mekanizma ve yapnn ne olabilcei sonusunu gndeme getirmeye ve cevap aramaya ynelikti. Bylece bu makaleyle; II. Abdulhamid zaman arlkl olmak zere Mabeyn-i Humyn tekilatnn ematik yaps iinde, Padiahn idareyi kontrolde fonksiyonel dayanaklarndan balcasn, belkide birincisini oluturduu dnlen Yvern snfnn, Saray ve idar yapdaki rolleri ile brokrasideki yerlerinin ortaya konulmas hedeflenmektedir. Mabeyn-i Humyn emas12 ve Yverler

Mabeyn tekilatlatnda, ilk bakta dikkatti eken durum, personel bakmndan en kalabalk ksm Yverler blmnn tekil etmesi ve sardazam, mareal, nazr ile her dereceden mlki idareci ve her rtbeden askerden, yabanc uyruklu danmanlara kadar eitli nemli mevkilerde bulunan kimselerin bu snfta yer almasdr. Dolaysyla bu blmn devlet idaresindeki etkinliinin ne derecede olduu sorusunu da akla getirmektedir. Bu soruya; Yver-i hazret-i ehriyrilikin tarifinden balanp, ilgililerin Mabeyne ve Yvern snfna alnmalar, yetimeleri ve aldklar grevlerle, baz yaverlerin biyografileri ortaya konularak bir cevap aranacaktr. A. Yver-i Hazret-i ehriyriler II. Abdulhamid Dneminde Sarayda, resm ileri yrten ve Padiahn zel ilerine bakan zel ve resm snfdan olumu iki daire mevcuttu. Esvapcbalk, Seccadebalk, Ttnbaalk, Kahvecibalk, Kilercibalk ve Kitapcbalk Hususi tekilatta yer alan dairelerdi. Bunlarn protokolde yerleri yoktu.13 Resm protokolde yer alan daireler ise yukardaki emada gsterildii gibiydi. Resm daireler ierisinde Yverler, gerek mensuplarnn zellikleri, gerekse saylar ve fonksiyonlar itibariyle dikkat ekmektedir. Sz konusu edilen Yver-i hazret-i ehriyrilikin tam kapsayc bir tarifine Osmanl deyim ve terimlerini konu edinen eser ve lgatlerde tesadf

1100

edilemedi.14 Bu bakmdan terimin ifade ettii manann anlalabilmesi, Yver-i hazret-i ehriyrilerin hususi durumlarnn irdelenip, fonksiyonlarnn tespitini gerektirmektedir. Kemiyet ve keyfiyet bakmndan izah ise ancak makalenin btnyle deerlendirilmesi halinde mmkn olabilecektir. Seryver ve Yver-i harp nvanlarnn ilk olarak Abdulmecid zamannda kullanld anlalmaktadr. 1855 tarihli bir belgede Mabeyn-i Humyunda bulunan zabitn, mlazm ile Emir avularyla dier grevlilerden bahsedilmektedir. Bunlar; bir ferik, bir miralay, be kaymakam, drt etibba, bir ktip, iki hazinadr, elli dokuz avu, otuz yzba, sancakdar, yetmi bir mlazm ve mlazm- evvel ile sni, drt onba, baltac ve yedi imamdr.15 Bir eserde ise, 1848 senesinde Mabeyn-i Humyunda grevli memurlarn, Serkurena Ferik Selim Efendi, Kurenadan Ferik Hasan Efendi, Ferik Rgp Aa, Mirliva Ziver Aa ve Mirliva Mustafa Aa, Baktip Ferit Efendi (evveli), kinci Ktip Rza Efendi (evveli snisi), nc Ktip Safvet Efendi (evveli snisi), Ddnc Ktip Halim Efendi (evveli snisi) ve Beinci Ktip Mehmet Bey (evveli snisi), Seryver Erkn- Harbiye Mirlivas Ethem Paa, Mabeyn-i Humyun Mdr Mehmet Bey (sniye), Esvabc Sami Aa (sniye), biri erkn- harp, yedisi Hassa svari ve piyade subay sekiz Yver-i harp ile Istablmire Mdr Mustafa Aann olduu kaydedilmektedir.16 Abdulaziz zamanndan Mabeyn-i Hmyn idaresinde baz dzenlemeler yapld gibi, Mabeyn ilerinin ynetimi Hazine-i Hassa daresine baland ve yine bu maksatla Mabeyn-i Hmyn Nezareti nvan ihdas edildi.17 Daha Abdulmecit zamannda varlna tesadf edilen Yverlerin18 ilerde bir snf tekil etmelerine zemin hazrlayan ilk oluumun da bu devrede ortaya kt anlalmaktadr.19 Yveri-i ekremlik nvan da yine ilk defa onun zamannda kullanlmtr.20 Bu nvan, Msr seyahati esnasnda21 Sultan Abdulazize refkat eden Serasker Fuat Paann, Msr valisine kar daha yksek bir derecede temsil kabiliyeti kazanabilmesi iin ihdas edilmi (21 Mays 1863) bir mertebeyi ifade etmekteydi. Daha sonralar Fuat Paadan bahsedilirken Yver-i ekremlik nvannn kullanlmamas,22 bu nvann seyahat sresiyle kaytl olduunu akla getirse de, sadrazaml esnasnda yverlik kordonunu takmas bunun byle olmad gstermektedir.23 Yine Abdulaziz zamannda, Mabeyn tekilatn veren Devlet salnmelerinde, Mabeyn-i Hmynda 1878 ylna kadar bu nvan haiz kimselerden oluan bir birimin olmay dikkat ekmekle birlikte Asker salnmelerde, Yver-i harb- hazret-i ehriyr nvann tayan kimseler yer almaktayd.24 Bu kayta Devlet salnmelerinde Mabeyn-i Humyna memr zbitn- asker eklinde rastlanmaktadr.25 Bundan Yver-i harp hazret-i ehriyri ile Mabeyn-i Humynda grevli zbitn- askerinin ayn olduu anlalyor. Eserinde Yvern snfna bir ka cmleyle deinen son devir tarihcilerden Ziya kir, Sultan Abdulazizin 7si Rum, geri kalan Trk, Arnavut ve Araplardan mteekkil 29 yveri olduu, bunlarn en yksek rtbelisinin Hassa piyade ferii Mehmed Paa, en dk rtbelisinin ise piyade mlazm olduunu kaydeder.26 Bununla birlikte kaynaklar dikkate alndnda sabit bir saynn verilmesi pek mmkn grlmedii gibi, burda bahsi geen yverlerin Yver-i harp = Zbitn- askeri olduu anlalmakta ve Mehmed Paann da 1878den nce mirliva rtbesinde bulunduu grlmektedir. Mehmet Paay ferik olarak zikretmesi ise bahse konu olan sultann Abdulaziz deil Abdulhamid olmas ihtimaline daha fazla arlk kazandrmaktadr.27

1101

u halde salnmeler esas alnarak tekilt incelendiinde Mabeyn-i humynda 1878 ylna kadar Yverlere ait bir blme rastlanmamakla beraber, 1876 senesinde Mabeynde Seryver-i ekrem olarak Erkn- harbiye mirlivas Mehmed Paann yer almas,28 dier yverlerin varlna da dellet etmektedir. Bahriye meclisi azasndan Vesim Paann, bu grev uhdesinde kalmakla birlikte daha 1863 ylnda Padiah yverliine tayini de buna bir delildir29 1879 ylnda ise Mabeynde 5i mir, dierleri eitli rtbelerden 39 Yver-i hazret-i ehriyri bulunmaktayd.30 1880de bu rakam, yine 5i mir rtbesinde olmak zere 56 kiiye ulam ise de,31 bu yllarda Yvernn bir tasnife tbi tutulmad grlyor. Yvernn Mabeyn-i Humyndaki ilk snflandrlmasnn 1881 senesinde yapld gze arpmaktadr.32 Buna gre, Sarayda muhabert ve resm ileri dorudan doruya yrten daireler arasnda yer alan Yverler Dairesi yansra, Mabeynde grevli yvern ksma ayrlmaktayd33: 1Yvern- kirm- hazret-i ehriyriler, 2- Yvern- (harp)34 hazret-i ehriyriler, 3- Yver-i fahri hazret-i ehriyriler. Baz yazarlar bu sayy drde karmaktadrlar.35 Bu farklln sebebi, deiik kaynaklarda Yver-i hs ve Yver-i hussi terimlerinin kullanlm olmasdr. Halbuki resm tekilt veren mehazlarda bu ekilde isimlendirmeye pek tesadf edilmemektedir. Anlald kadaryla bu ekilde snflandrmaya itibar edenler, Yver-i hussi/ Yver-i hs/ Yver-i harp = Yver-i hazret-i ehriyri rtmesini dikkate almamakta veya tespit edememektedirler. Belki byle bir snflandrmaya Mabeyn-i Humynda yer alan ve yelerinin tamam Yvern silkinde bulunan, bakanln II. Abdulhamidin yapt Tefti-i Umm-i Asker Komisyon- lsi Heyetini dahil etmeleri daha uygun olurdu. Bu tespitten sonra, en kalabalk snf olarak vasflandrdmz Yvern- hazret-i ehriyri silkinde yer alanlarn saysna bakldnda; bunun da yllara gre deiiklik arzetii grlr: Salnmelerde bu say; 1889da 182,36 1892de 239,37 1901de 169,38 1903te 39039 ve 1908de 40040 kiidir. Baka bir kaynak olan ariv belgelerinde ise bu saylar yleydi; 1881te 59, 13 Temmuz 1892te 119,41 2 Ocak 1893te 10342 26 ubat 1895te 133,43 13 Temmuz 1898de 16244 ve ubat 1904te bu rakam 269a45 ve 17 Aralk 1908de 5746 eklindedir. Kaynaklarda grlen farkllk, Yvern snfna kaydedilenlerin hepsinin Mabeynde bizzat yer almamalar ve maal olup olmamalarndan kaynaklanmakta ise de, salnmelerin verdii bilgiyle ariv kaynaklarnn ihtiva ettii bilginin elitii izlenimine yol amaktadr. Her iki kaynakta gerekcidir, fakat salnmelerde verilen sayya Fahri yver ve Asker Komisyon- lsi Heyeti mensuplar dahil edilirken, belgelerde sadece Yvern- hazret-i ehriyri zikredilmektedir. Bu bakmdan Mabeynde grevli olanlar hususunda salnmeler deil ariv kaynakl cetveller esas alnmas daha isabetlidir. Mabeyndeki yverler Seryver-i Ekremin maiyyetinde bulunurlard.47 Gerektiinde Seryverin grevini stlenmek zere bir de Seryver-i ekrem-i sni bulunmaktayd.48 Mabeynde, Seryverden daha yksek rtbeli Yver-i ekremlerin varl, Seryverin yetki ve konumunun tespitinde bir problem gibi grnmektedir. Bu husus Fahri yverler iin de geerlidir. Zira Fahri yvern snfnda mir rtbesinde kimseler yer aldktan baka, nazrlardan valilere kadar eitli grevlerdeki memrlar da mevcuttu.49

1102

B. Seim, Tayin, Terfi ve Taltifleri Kaynaklar bize Yvern snfna alnanlar arasnda sivil ve asker grevlerde bulunanlarla, farkl sosyal kesimlere mensup kimselerin var olduunu gstermektedir. Bunlarn bu snfa alnmalarnda baz kstaslara itibar edildii ve belirlenmi bir brokratik prosedrn yrtld anlalmaktadr. Asker snftan Yverlik silkine alnacak olanlar Mabeyn-i Humyn Ferii/Miriyetince tesbit olunur, Seraskerden muamelinin kabul ynnde gr alnr, bu durum Sadretin bir arzyle Padiaha sunulur ve iradesi kard.50 Resen irade ile Yvern kaydedilenler de olurdu. Dier memriyetlerde bulunanlarn bu silke alnmalar halinde ise bal olduklar nazaretten gr istenirdi. Ayrca adaylarn tespitinde devlet grevlerinde itibar kazanm kimselerin tekliflerinin de etkili olduu anlalmakta, hatta bu kimselerin ocuklar tercih edilmekteydi.51 Adayn seim ve kabul iin genellikle liyakat aranlmakla birlikte, snf ve rtbelerinde belli bir ayrm yoktu. Zira mir rtbesinden mlazm rtbesine, renceden nefere kadar her kademeden insan Yvern snfna girebilmekteydi.52 Bu bakmdan devlet hizmetine alnm olan bir ok Avrupal uzmann da yverlik snfna kaydedilmeleri dikkate deer bir husustur.53 Fahri yverlikten Yverlike ykseltilmelerin grlmesi ise derecelendirmede Fahri yverlikin konumuna iaret etmektedir. Yver-i hazret-i ehriyrilerin seiminde II. Abdulhamid, tercihlerinde bir dereceye kadar siyas maksadn da nplanda tutmaktayd. Bu cmleden olarak Sultana/ Devlete ballklarnn glendirilmesi gerekli grlen kimseler bu snfa kaydedilmekteydi.54 Bulgaristan Prensi Ferdinand gibi idareciler,55 bir zamanlar Hakkari yresinde dier airetlere kar tutumuyla devleti Avrupal devletler nezdinde zor durumda brakan Bedirhanoullar,56 bir asra yakn Suriye blgesinde, zellikle Mrl-Hac olarak devlete hizmet eden Azm-zdeler57 ve yine amn ileri gelenlerinden Cezayirli Emiroullar gibi yerel ailelerin baz fertleri bu maksatla Yvern silkine alnanlardand. Yverlerin tespitlerinde olduu gibi terfi ve taltiflerde de Mabeyn-i Humyn Miriyetinin teklifi, Dr- r-y Askernin tezkeresi ve Sadretin arz zerine58 iradesi kmakta,59 durum sonra ilgili birimlerden Seraskerye60 veya Daire-i Askeriyeye61 yada Bahriye Nazaretine62 tebli edilmekteydi. Yabanc devletler tarafndan Yver-i hazret-i ehriyrilerden birine nian verilmesi halinde, bu hususta, Hariciye Nazaretinin ilgili yazs zerine yine Sadretin arzyla gerekli izin istenmekte ve bu ynde iradesi kmaktayd.63 Yverlerin kendilerine olduu gibi64 ailesinden olanlara da nian verildii oluyordu.65 Yverler, kendilerini dier saray mensuplar ile devlet memurlarndan ayran zel bir kyafet giyiyordu. Gerekli resmi formaliteleri tamamlanp, Yvern snfna alnanlar kendilerine mahsus niforma, krmz fes, beyaz eldiven ve mahmuzlu rugan izme giyip, yverlik kordonu ile niann takarak, son model arslan bal bir kl kuanrd.66 Bu kyafet ayn zamanda onlarn zel bir statye sahip olduklarnn gstergesiydi. C. Maalar

1103

Yverlerin kendilerine mahsus kyafetleri olduu gibi bir maalar da vard. Yvernn maalar ile ilgili detayl bilgiyi havi kaytlara imdilik ulalamad67 ise de, bize bir fikir verebilecek kadar parakende belgeler mevcut olup, bunlarn verecei bilgilerle bir sonu karlmaya allmtr. Mesela; 1880 tarihinde Mehmed Namk Paann Yvernlk hizmetine karlk olarak, Hazine-i Hassa- hneden aylk ald anlalmaktadr. 20 bin kuru olan bu maa, tenzlt- ummi srasnda 10 bin kurua indirilmiti.68 Yine 1882 tarihli bir belgede, Yvern- fahri Mirliva Baron Von Goltz Paaya aylk olarak 9389 kuru 30 para maa baland ve tahsis edilen bu para Nizamiye Hazinesinden dendiini grmekteyiz.69 Kaytlardan 1897/98 senesinde ise yverlie mahsus maalarda bir indirime gidildii ve bu maan 320 kuru olarak belirlendii anlalyor.70 Mart 1903 tarihli bir dier kaynak ise Yverndan kir Paaya 10 bin, Zeki Paaya 8300, Romafi Beye 7096, Mehmed Paaya 6400, Thomas Beye 2580, erif Paaya 800 ve farkl rtblerde 258 kiiye ise 320er kuru aylk verildiini gstermektedir.71 Bu son belgeye bakarak imdilik maalara dair syleyebildiimiz, yvern deneklerinin ok yksek olmad, ancak esas grevlerine karlk aldklar ayla ilaveten ve sembolik bir yverlik tahsisat aldklardr. Yverlik snfnda olanlar da dier devlet memrlar gibi emekli olduklarnda emekilik maa almaktaydlar. Mesela, uzun sre devlete sadakatla hizmet ettikten sonra emekliye ayrlan Fahr- yver-i ekrem Direse Paaya, 1885te Meclis-i Vkelda grldkten sonra, kayd- hayat artyla 30 lira emekli maa balanmt.72 II. Merutiyetten sonra ise bu husustaki bilgiler daha aktr. Bu dnemde btn deer

alanlarda olduu gibi, yverlere ait muamele de deiiklie urad. leride daha detayl bir ekilde temas ediceimiz bu konuda, sadece maalar hususuna bakldnda; Seryvere Hazine-i Hassadan ayda 4000 altn kuru/140 altn lira maa balanp, senede 50 altn lira elbise bedeli dendii ve Yvern snfna yeni alnanlara ise 150 altn ihsan edildii grlmektedir.73 Maalarn kaynana gelince: Yvern maalar Hazine-i Hassa ve Nizamiye Hazinesinden denmekteydi. 1895 ylnda baz vilayet ve sancaklarn gelirlerinden tahsisat ayrlmaya balanld anlalmakta ise de, bu tarihten nce vilayet ve sancaklardan sz konusu tahsisatn ayrlp ayrlmad tespit edilemedi. Maa ve elbise bedeli olarak alnan bu tahsistn dier vergilerde olduu gibi eksiksiz tahsil edilemedii grlyor. Szkonusu bakiye 1895-1898 yllar arasnda 4.401.446 kuru 14 paray bulmu olup74, aradaki an nasl kapatldna dair bir bilgiye ulalamamakla birlikte, bu an Hazine-i Hassadan karland galip ihtimaldir. D. Yverlere Ait Bina nceleri say olarak kalabalk olmayan ve Dolmabahe saraynda barnan75 yverlerin, II. Abdulhamid zamannda giderek etkili bir stat kazanr hale gelmeleri ve saylarnn artmas, onlara mansus bir binay gerekli klmaktayd. Bu maksatla Padiah tarafndan Yldz saraynn yannda uygun bir bina yaplmas emredildi. Bu bina, daha ok Sarayda nbette kalan yverler iin ina edilmekte ise de, ayn zamanda Saray Tekilatnda Yver snfnn varlnn kalc olduunun da bir

1104

deliliydi. Zira kendilerine mahsus bir kyafetleri ve grevlerine ait aylklar olduu gibi imdi Yldzn mtemiltnda bir de binalar bulunmaktayd. Bina yverlerin yatak odaklar ve temel ihtiyalarna cevap verecek ekilde iki katl olarak planlanmt. Yapm 1890 tarihinde tamamlanan bina, 117.672 kurua tefri edildi.76 Yvern Dairesi de denilen binada, Mabeyn Miri akir Paa, Sakall Mehmed Paa ve Seryver ile nbette kalan yverlere ait odalar bulunmaktayd.77 Ayrca yverlerin hizmetini grmek zere baz grevliler de atanmt.78 II. Merutiyette Seryver olan Hurid Paa, yverlerin Sultan Mecid zamannda (1838-1861) sarayn dndaki Hazine-i hassa nezareti dairelerinde kaldklar bilgisini verdikten sonra, Merutiyetin ilanyla tekiltn kartn, seryver ve yverlerin ayn odada kalmaya baladklarn kaydetmetedir. yle anlalyorki II. Abdulhamidin tahttan uzaklatrlmasndan sonra, saylar iyice azaltlarak messeseleme imkann kaybetmeleriyle birlikte, kendilerine ait bu binadan da mahrum kaldlar. Dolaysyla yeni stat ve grevlerine uygun olarak sarayda, Seryvere bir, dier yverlere de ayr bir oda tahsis edilmesi yeterli bulundu.79 E. Yetimeleri ve Tahsilleri Buraya kadar genel hatlaryla Yvern snfnn bir messese olarak ortaya kmasna esas tekil eden unsurlar zerinde duruldu. Byle bir tekilatn bnyesinde yer alanlarn zelliklerine dikkat ekilmesi, konuyu tamamlayc olmas bakmndan nem arzetmektedir. Bu hususun banda ise devletin, yneticileri hazrlama politikasnn da bir gstergesini oluturan, brokratlarn yetime artlar ve eitimleri gelmektedir. Bilindii gibi Osmanl Devletinin 19. yzylda benimsedii politikalardan biri de Avrupaya renci gnderilmesidir. zellikle ihtiya duyulan alanlarda uzman yetitirilmeye ynelik bu uygulamay80, hayata geiren reforumcu II. Mahmud oldu.81 Daha sonra da srdrlen bu devlet politikas gerei82 II. Abdulhamid, lke apnda modern eitimi hedefleyen okullatrma politikasna hz verdi83 dier yandan da yine bu politikann bir icab olarak Avrupaya renci gnderilmeye devam edildi.84 Yver-i hazret-i ehriyriler, dnemin artlarna gre eitim imknlarn en iyi kullanan kimselerdi. Bir baka ifadeyle, Yvern snfna alnanlar, genelde iyi eitim grm ve bunlarn nemli bir ksm Avrupada uzmanlam veya eitilmi kimselerdi.85 Bunlar arasnda Avrupada renim grdkleri esnada bu silke kaydedilenler bulunduu gibi Avrupal olup, orada yetiip, uzmanlaan ve daha sonra belli bir sre Osmanl Devletinin hizmetine alnanlardan da Yvern snfna katlanlar mevcuttu. Uzman yetitirmek zere Avrupaya renci, zellikle asker renci gnderilmesi 1883 ylndan itibaren daha sistematik bir hale getirildi.86 Bylece Avrupa seyahati esnasnda Abdulazizin, disiplin ve eitim ile asker tekniklerini ok beendii Almanya ordusu sistemine geilmesi ynnde balatt politika da bir nevi gerekletirilmi oluyordu. Zira daha ziyade Almanyaya asker renci gnderilmeye balanmt. Yirmi yldan daha fazla srecek olan bu politikada, ngilterenin 1871 ylndan itibaren Osmanl Devletinin aleyhine siyaset izlemeye balamasnn ve baz konularda

1105

Fransa ile Rusya ile birlikte hareket etmesinin rol, ayrca 1877/78 sonras gelimeler de belirleyici olmalyd. Bahsettiimiz planlama erevesinde 21 Austos 1903 tarihi sonuna kadar ortalama ile be yl arasnda deien srelerle Almanyaya be kafile halinde subay gnderildi ve bu 92 subaydan 84 eitimlerinde baarl oldu.87 Birinci kafile 1883-1887,88 ikinci kafile 1887-1890,89 nc kafile 1890-1894,90 drdnc kafile 1894-189991 ve beinci kafile1899-190392 senelerinde gidip dnd. Bu kafilelerde ok sayda Yver-i hazret-i ehriyri bulunmaktayd. II. gnderildiini belirtmekteydi.94 Yine bu politikaya istinaden getirtilen Avrupal uzmanlarn, eitim alannda istihdam edilenleri, bilhassa asker snftan olanlar zerinde tesirli oldu. Bir dereceye kadar Alman disipliniyle yetien subaylarn, ordu-siyaset ilikisi erevesinde Almanya taraftar bir politika benimsemi olmalar bu eitimin bir sonucudur. Merutiyetten sonra da Avrupaya renci gnderilmeye devam edildi.95 Bunlar ierisinde kendi imknlar ile gidenler olduu gibi96 devleten tahsist alanlar da bulunmaktayd.97 1909 tarihinden sonra Yvern snfna alnanlarn hemen hemen hepsinin daha nce Avrupada eitim grenler arasndan seilmesi ayrca kayda deer grnmektedir. F. Fonksiyonlar imdiye kadar Yvern snfnn varl, tekilt ve kemiyet bakmnda mensuplarna dair hususlara temas edilmeye alld. Gerekte bu snfn varlk sebebinin tam anlalabilmesi, onlarn Mabeyn-i Humynda ve devlet ilerindeki fonksiyonlarnn ortaya konulmasna baldr. Bylece Yvernn Sarayda, Bbliye ve dier brokratlara gre pozisyonlar grlecek, bir bakma yverlerle ile ilgili lugt mana dnda, bu terimlerin keyfiyet olarak izah da yaplm olacaktr. Altm-yetmi yldan fazla bir sre ilerliini srdren bu tekilta dahil edilmi ve saylar bine yaklam bulunan Yvernn teker teker ele alnmas bal bana bir alma olaca ibi bu makalenin snrlarn da amaktadr. Bu sebepten burada maksad ortaya koymaya yetecek sayda yverin fonksiyonuna temas edilmeye allacak, mmkn olduunca bu yverlerin zellik ve grevlerine dikkat ekilecektir. Sadrazamlk, nazrlk, mavirlik, valilik gibi mlk, mareallktan temenlie kadar her rtbeden asker memuriyetler, okullar ile taktik birlikler ve Sarayda istihdam edilen bu kimseler arasnda, nceliin iki sekin ahsiyete verilmesi isabetli olacaktr. Bunlardan biricisi ilk defa Yver-i ekrem nvan yada grevi verilen Keecizde Mehmet Fuat Paadr. Mehmet Fuat Paa: Bilindii gibi hariciyede kendini ispat etmi, grlen lzum zerine asker snfa nakledilip Seraskerlik grevi verilmi ve brokrasinin en son kademesi saylan Sadaret makamna ykselmeyi baarm tecrbeli bir devlet adamdr. Sivil memur snfndan gelmesi ve Mustafa Reit Paa ekolnden saylmas devletteki misyonunu gstermesi bakmndan nemlidir.98 Bu vasflara ve tecrbeye sahip birinin Yver-i ekrem nvann almas, bu nvana verilen deer ve fonksiyonunu bir dereceye kadar izah etmektedir. Hatrlanaca zere bu nvanla Fuat Paann bir Abdulhamid, 1897de Almanyaya 15 tp, yaklak 24 subay, bir hayli ziraat rencisi93 ayrca Fransaya da bir ok renci

1106

nevi temsil gc artrlyordu. Bundan dolay Fuat Paann ahsnda yverlik sadece nvan olmann tesinde bir mevki zellii kazanm olmakta, hem Sadrazam, hem Serasker, hem Yver-i ekrem olmak itibariyle devletin en mhim payelerini zerinde topluyordu.99 Sultann yannda bu nvanla yeralyor, bylece Yver-i ekremlik nvan ilk defa siyas ve diplomatik gayeye ynelik olarak kullanlm oluyordu. kinci sekin rnek ise asker snftan gelen Cevat Paadr. Cevad Paa:100 Yver-i ekremlik asndan onu nemli klan husus, Bblinin bana getirilirken bu nvann da sadrazamlkla beraber kendisine verilmesidir. Baarl bir asker olarak eitli grevlerde bulunan ve son olarak da Girit Valivekili ve Fevkalde Komutan101 olan Cevat Paa, Sadrete atanrken ayn zamanda II. Abdulhamidin Yvern snfna dahil edilmekteydi. Sadrazam olarak Padiaha sunduu btn arzlarnda Yver-i ekrem nvann kullanmas, bu nvanla, Padiah nezdinde daha itibarl addedildii eklinde yorumlanabilir. Bu bakmdan Yver-i ekremlik, burada en yksek brokratik makam dah kuvvetlendiren bir fonksiyon icra eder grnmektedir. II. Abdulhamid bilhassa Ermeni ilerinde kendisine gvenmekte ve ayr bir deer vermekteydi.102 Yukardaki rneklerden de anlalaca zere, Yvernlkla dier memuriyetler arasnda dolayl ve kuvvetlendirici bir ilginin varlnda bahsedilebilinecei gibi, dorudan Yverlikle alakal iler de mevcuttu. Bu balamda Yvern snfnn Mabeyne bal bulunmas, onlarn grevlerini Mabeynin almasyla ilikili klyordu. 1895 ylndan sonra Mabeyn Bakatibi olan Tahsin Paa, Yverlik ve grevleri hakknda bilgi verirken, Yver-i ekremlikin mir rtbesinde bulunanlara taltif iin verilen bir nvan olduunu, bir imtiyz ve grevinin bulunmadn, buna mukabil ykseke bir tahsistnn olduunu kaydetmektedir. Mabeynde yer alan ve Seryverin maiyyetinde bulunan dier Yvern- hazret-i ehriyriler ise merasimlerde Padiaha refakat etmek, bir dereceye kadar Padiahn gvenliini salamak, Sadrazam, eyhl-islm, Serasker ve Bahriye Nazrna tezkere gtrmek, ehirde ve tarada meydana gelen baz olaylar, yangnlar soruturma ve bu hadiseleri Padiaha rapor etmekle grevliydiler.103 Ksmen Tahsin Paaya ait bu tanmlama, Yverlerin grevlerine dair genel bir fikir vermekle birlikte yeteri kadar aklayc ve kapsayc deildir. Bu itibarla, Yvern snfnda yer alanlarn, uzmanlk sahalar ile meslekleri haricinde stlendikleri vazifelerin belirlenmesi, meseleye daha bir aklk kazandracaktr. Bunlarn banda Sarayn daire amiri olup,104 bir nevi Saray Nazrl ile mkellef bulunan ve ayrca Sultana takdim edilen arzuhalleri ait olduklar nezretlere ulatrmakla grevli Mabeyn-i Humyn Miriyeti gelir. Sz konusu arzuhallerin arkasna marzt- rikbiye diresi yazan Mabeyn Miri, ayn zamanda Cuma selaml ve bayram alaylarnda Padiaha refakat ederdi. Bir grevi de bayramlama trenlerinde tahtn yanndaki saa tutmakt.105 II. Abdulhamid, tahtta ktnda ilk icraat olarak, Mithat Paann itirazna ramen, Mabeyn Mirliine saltanata ballna gvendii, ngilterede eitim grm olan ve kendisinin ilk yverlerinden ngiliz Said Paay106 getirmek oldu. Daha sonra yine bu greve, srasyla Yvern- kirmdan Gazi Osman Paa107 ve Gazi Ahmed Muhtar Paa108 gibi tarih ahsiyetleri getirmesi veya onlar Yvern snfna almas, Mabeyn Miriyetine verdii nemle ilgili olduu kadar, nvangrev ilikisi bakmndan da kayda deer grnmektedir.

1107

Mabeyn-i Humynda Yverlerin fonksiyonunu en iyi ekilde grebileceimiz ksm, Yldz saraynda onlara tahsis edilen dairelerdeki faaliyetleridir. Bu dairelerde grev alan uzman asker ve sivil brokratlar, II. Abdulhamide siyas, ekonomik, asker, idar ve diplomatik vs. meselelerde danmanlk yapmaktayd. Sz konusu dairelerden balcas Yver-i ekrem Mir brahim Dervi Paa ve Yver-i ekrem Mir kir Paa daireleri ile Yver-i ekrem Ferik (sonra Mir) Kamphoenever Paa Dairesidir. brahim Dervi Paa109 Dairesi: 1830 senesinden itibaren bir ok asker ve sivil memuruyetlerde bulunup, 1883 ylnda Yver-i ekrem snfna dahil olan ve II. Abdulhamidin yal bir demir leblebi ve generallerin en etini ve en az vesveseli olan dedii Dervi Paaya, genellikle Arnavukluk ve Rumeliye dair meselelerin grlmesine mahsus bir daire verilmiti.110 Fakat bu daireden kan belgeler incelendiinde, yalnzca Arnavutluk ve Rumeliyi ilgilendiren konular deil, eitli asker ve mlk memuriyetler, baz idar dzenlemeler, eitim, imr, ktlk felaket, eski eserler, Ermeni isyanlar, maden iletme ve imtiyazlar, airet problemleri ve zellikle Msr Meselesi111 gibi bir ok konuyla bu daire ilgilendii ve II. Abdulhamide gr bildirdii anlalmaktadr.112 Dervi Paann bu husustaki arzlarnn ounluuna mucebince irade verildii de yine bu belgelerde grlmektedir. Bununla birlikte Dervi Paann bakanlnda zaman zaman baz komisyonlarn alt da vakiydi: 29 Nisan 1891de kurulan Tahkikat Komisyonu bunlardan biridir ve Konya ile Trablusgarb gibi yerlerde baz asker meseleleri inceledikleri grlyor.113 Dervi Paa, yukarda belirtilen konularn bazlar zerinde kir Paa ile birlikte almaktayd. kir Paa114 Dairesi; Ahmed kir Paa, daha nce ald memuriyetlerde grlen baarsndan dolay, 5 Temmuz 1890 tarihinde Yver-i ekrem sfatyla Mabeynde grevlendirildi.115 kir Paa Dairesinde de devletin nemli meseleleri takip edilmekteydi. Bunlardan bazlar unlardr: Msr ve Bulgaristan Meselesi, Ermeni problemi,116 demiryolu yapm, airetlerle ilgili hususlar, Yemen, Fas, Cebel-i Lbnan, Girit ve Sisam adalar meseleleri, Srbistan ve ark Meselesi, d ticaret, esir ticareti, bahriye, salgn hastalklar, maliye, Duyn- Ummiye, Karada ve Yunanistan, Boazlarn savunmas,117 Dersim Meselesi, Hamidiye Alaylarnn tekili, Anadolu Islahat ve diplomasi konular.118 Bundan da anlalaca gibi kir Paa, i meselelerin yansra arlkl olarak diplomas gerektiren konularla ilgilenmekteydi. Zaten onun Saraya alnmas ve bilhassa Anadolu Islahat Umm Mfettii atanmas, Osmanl Devletinin genel politikasnda bir deiiklik yapt eklinde yorumlanyordu.119 Wambery Londrada Salisburye gnderdii bir raporunda bu hususu yle anlatmaktadr: Sayn baym Padiahn sakolu kir Paann Ermenistan Islahatn denetlemek zere mfetti olarak atandn gazetelerden rendiimde derhal size yazpngiliz Hkmetinin Yldz Saraynn bu dolabna kanmamasn sylemek istedim. kir Paann, Padiahn feci siyasetinin arkasndaki eytan olduu unutulmamaldr.120 Bu ifadeler kir Paann II. Abdulhamidin politikalarndaki etkisini de akca vurgulamaktadr.

1108

kir Paa, zellikle d basn izlemekte ve Avrupal devletlerdeki politik gelimeleri gn gnne takip etmekteydi. On iki yl sreyle diplomat olarak grev yapm olmas121 ona bir takm nemli diplomatik zellikler kazandrm ve bir hayli bilgi birikimi salamt. Elde ettii bu birikimle meseleleri yorumlamakta ve izlenecek politikalar hususunda Padiaha gr bildirmekteydi. Mesela; Avrupada ki siyasi gelimelerden dolay yakn bir gelecekte bir dnya savann kmasnn muhtemel olduu ve bu durumda Osmanl Devletinin muhakkak bu savan dnda kalmas gerektiini ileri srmekteydi. II. Abdulhamidde bu ynde bir politikay esas alyordu.122 D basn ve yabanc gazeteciler onun nemli kaynaklar arasndayd.123 Yabanc muhabirlerden bazlarn ajan olarak kulland da bilinmektedir. Bu iki Trk yverden baka Mabeynde Alman uyruklu danmann grev yapt bir daire daha mevcuttu. Bu asker uzman da Yvern snfnda yer almaktayd. Kamphoevener Paa124 Dairesi: Ordunun yeniden yaplanmas ve bilhassa modern eitim programlarnn uygulanmas maksadyla Avrupadan getirilen subaylardan biri olan Kamphoevener Paa, piyadecilik alannda uzmand.125 Bu sebeple genellikle bu alandaki asker dzenlemelere dair hazrlad layihalar Padiaha sunmaktayd.126 Ayrca Almanyaya gnderilecek rencilerin seimi iin kurulan ihtisas komisyonlarnda da grev yapyordu.127 Bir nemli grevi ise, II. Abdulhamidle Alman mparatoru II. Wilhem arasndaki zel haberlemelerde mesaj gtrp getirmekti. Yapt hizmetlere karlk mirlik rtbesine kadar ykseltilmiti.128 Yukarda bahsi geen bu yverde, daha nceleri deruhte ettikleri grevler dolaysyla engin tecrbe sahibi olduklar, devlet ileri ve mesleklerinde uzmanlatklar anlalyor. Bu bakmdan Padiah, onlardan ehliyetli grd konularda yararlanmakta ve birer uzman olarak grlerine itibar etmekteydi. Bir nevi zel danman olarak istihdam olunan ve rettikleri fikirleri iin kendilerine Sarayda zel daire tahsis edilen Yverndan baka Mabeynde, baka nemli hizmetler yapanlar da bulunmaktayd. Bir ksmnn Yverlik snfna alnmalarnn bu maksada ynelik olduu grlmektedir; ilerinde yabanc uyruklu olanlar bilhassa dikkat ekmektedir. Sz konusu yabanc bu uyruklu yverler, asker sahalarda istihdam edilmekteydi. 14 Temmuz 1880 tarihinde Osmanl Hkmeti ile Almanya Hkmeti arasnda imzalanan szlemeye bal olarak Bismark, 24 Aralk 1882de; Osmanl devletinin sivil ve askeri uzmanlar konusundaki isteinin, derhal en iyi uzmanlarn gnderilmesiyle yerine getireceini bildirmekteydi. Bu erevede 11 Nisan 1882de stn bilgili bir subay olarak tantlan Albay Kaehler bakanlnda, Piyade Yzbas Kamphoevener, Svari Yzbas von Hobe ile Dragon Alaylarndan Yzba Ristoffdan oluan bir heyete izin kt.129 nce mirliva, daha sonra ferik ve Padiah yveri olan Kaehler Paa, 1885te ldnde mir rtbesindeydi. Onun lm zerine, yerine gnderilen ve Erkn- Harbiye-i Ummiye Dairesi Reisi Snilii ile Mekteb-i Harbiye-i hne Mfettilii grevi verilen Yver-i ekrem Ferik Colmar von der Goltz Paa,130 II. Abdulhamidin, Trk ordusunun yeniden organize edilmesi istei dorultusunda, Trkiyedeki Alman Askeri Heyetinin bana geti.131 Gen ve enerjik bir kurmay binba olan, yazd The Nation in Arms isimli eseri ile dikkatleri zerine eken Goltzla birlikte bir

1109

Alman aslzdesi ve Svari subay Baron von Hobe, Piyade subay Kamphoevener ve Topu subay Von Ristoff uzun bir sre grevlerine devam ettiler.132 Goltz Paa, bir uzman olarak asker okullardaki eitim programlar ve Almanyaya gidecek subaylarn seimi gibi konular yannda,133 Osmanl Devletinin Balkanlarda ki savunma stratejisinin tespit ve hazrlanmasnda da grevlendirildi.134 1893de Bulgaristann baz asker hazrlklara girimesi, keza 1894de Yunanistann asker faaliyetleri zerine, bu devletlerin asker stratejilerini tespit ve alnmas lzumlu kar tedbirlerin planlanmas vazifesi verildi. Bu maksatla kurulan komisyona bakanlk etti.135 Komisyonda Erkn Harbiye Mirlivas Abdullah Paa, Erkn- Harbiye Miralay Yver-i ekrem Hseyin Nazm Bey, Erkn- Harbiye Miralay Mustafa Saadeddin Bey, Goltz Paann muavini Piyade Kaymakam Hsn Bey ve Erkn- Harbiye Yzbas Pertev Bey de yer almaktayd. Bu komisyon, sz konusu devletlerin snrlarna yakn blgeleri gezerek, yerinde yapt inceleme ve tespitler sonunda hazrladklar raporu II. Abdulhamide verdiler. Goltz Paann grevinin birinci devresi, Kasm 1895 tarihinde Almayaya dnne kadar 12 yl srd.,136 Bu tarihte Alman Hkmetiyle yapt ve mevcut Osmanl ynetimi aleyhine olan gizli yazmalarnn ele gemesi zerine iine son verildi. htilal sonras eski rencileri tarafndan yeniden greve davet edildi ve tekrar Padiah maiyyetine atand.137 htilal sz konusu heyetteki uzmanlardan Svari Ferii Yver-i hazret-i ehriyri von Hobe Paada,138 kendi sahasnda almalar yaparak, hazrlad raporlar Padiaha sunmakta, ayrca baz komisyonlarda da grev almaktayd.139 Topu Ferii Yver-i ekremler von Ristoff Paa140 ile von Grombekoff Paa141 ise orduya teknik bir alanda hizmet vermekteydi. Topulua dair en son sistemle recileri eitmeleri yan sra, yine bu sahada gerekli bulduklar baz dzenlemeler hakknda raporlar hazrlyorlard. Denizcilik alannda ise bir ingiliz olan Bahriye Ferii Yver-i hazret-i ehriyri Woods142 ile Bahriye mirlivas Klau von Hoff Paa,143 Osmanl ordusunda hizmet vermekteydi. Bunlardan Woods Paa, 21 Ocak 1870de Mekteb-i Bahriyei hnede retmen olarak grevlendirilmi, 1874de Hdvendigr okul gemisinde retmenlie atanmt. Daha sonra Deniz Genelkurmay Dairesinde grevlendirildi ve bu esnada Osmanl-Rus savana katld. Savatan sonra ise kurulan Torpido Komisyonuna ye olarak, Deniz Harp Okulunda mevcut gverte ve makina snflar yannda, torpido snfnn kurulmas ve bu snfta uzman subaylar yetimesinde de etkili olmutur. 1896 ylnda Tefti-i Asker Komisyon- lisi Fahri yeliine atanan Woods Paa, Osmanl-Yunan savana da katld. 1901 ylnda Edward VII. nin ta giyme treninde Padiah yveri olarak II. Abdulhamidi temsilen bulundu.144 Yapt nemli hizmetlerden biri ise Karadeniz Boaz giriine fener dubas yerletirmesiydi. Yvern snfnda bulunan dier iki yabanc uyruklu subay ise 1877de Jandarma Islh Meclisine atanp, 1890da Yverlik silkine alnan, Jandarma Dairesinde grevli ve daha temen iken Krm Savana katlan Ferik Blunt Paa145 ile Macaristanda tfaiye Alaylarnda subay iken miralaylk rtbesiyle Osmanl Devleti hizmetine girip, tfaiye Tekilatn yeniden organize eden ve 1890da Yvern snfna katlan tfaiye Taburlar Muallimi Ferik Szechenyi Paadr.146 Ayrca II. Abdulhamidin tahta kndan nce devlet hizmetine girip, Yver-i fahr-i hazret-i ehriyri silkine alnan Gustav Derise Paada bu cmledendi.147 Bahsi geen yabanc uzmanlarla gerekli

1110

grdnde yz yze gren II. Abdulhamid, onlarn gerek teknik sahadaki fikirlerini ve gerekse siyas gelimeler hakkndaki dncelerini renmekle birlikte, kendi devletleri namna siyas bir misyon sergilemelerine msade etmemekteydi.148 Bu kaidenin, ynetimi sresince devam ettii anlalmaktadr. Yabanc uyruklu yverlerin durumunun izahndan sonra, Yvern snfnda yer alan baz Trk uyruklu memurlara temas edilmesi, yverlerin fonksiyonlar hususuna daha da aklk getirecektir. II. Abdulhamid, teknik konularda olduu kadar siyas bakmdan da nemli bulduu konularda, zellikle Yvern snfndan kimselere itimat etmekteydi. Bu eit grevler alan yverlerin, yaptklar vazifeler sonunda sunduklar raporlar incelendiinde, sz konusu grevlerin verilmesindeki maksat ile nem derecesi daha iyi anlalmaktadr. Mesela; ran Devletinin snrlar iindeki faaliyetleri, ranla Osmanl Devletinin arasnda gerginlie yol atndan, buna sebep olan eyh Ubeydullaha durumun naziklii ve bu hususta eyhtin beklenen tavr anlatmak iin grevlendirilen memur Yvern snfnda yer almaktayd (9 Za. 1297).149 Yine devletin btnln tehdit eden ve dnemin en nemli problemi olan Ermeni Olaylarnn teftii ve gerekli asker tedbirleri alnmas iin grevlendirilen Yver-i ekrem Ferik Saadeddin Paann, 5 Kasm. 1896 tarihli raporu150 bu kabildendir. syann kt blgenin sorumlusu, VI. Ordu kumandan Mehmed Zeki Paa Yvern snfndan gelmekte,151 ayrca bu ordu mntkasnda incelemeler yaparak, asker durumun tespiti ile grevlendirilmi bulunan Nusret Paada Yver-i ekrem snfna dahil bulunmaktayd.152 Ermeni Sorununun zm iin grevlendirilen Mareal kir Paann da Yvr-i ekrem olduunu bilmekteyiz. Bundan baka ayn blgeye, Hamideye Hafif Svari Alaylar ile ilgili baz hususlar haletmek zere Yverndan Vehbi Paann grevli olarak gnderildii grlyor.153 Yine bu cmleden olarak, gerektiinde lkenin en uzak blgelerine gnderilen ve o devrin zor artlarna ramen grevlerini baaryla yerine getiren yverlere de raslanmaktadr. Bunlardan Bahriye kaymakam Mustafa Rfat Bey Yemene, (Azmzde) Sadk Bey ise Arabistan, Habeistan ve Afrika Sahrasnda Sudana gitmitir. Grnrde buralara kadar hediye ve menur gtrmek maksadyla grevlendirilen bu yverlerin, dnlerinde verdikleri raporlardan, memuriyetleri ve stlendikleri iin nemi daha iyi anlalmaktadr. Mesela; Yemen Valisi Aziz Paaya II. Abdulhamidin menurunu gtren Rfat Bey, seyahati esnasnda urad yerlerin idar hususlarna, yneticilerin tavr ve liyakatlarna, grlen aksaklklarla, alnmas lazm gelen gerekli baz tedbirlere dair, grd ve edindii bilgilere dayanarak detayl bir rapor hazrlamtr.154 Sadk Bey155 ise; ilk defa telgraf hatlarnn inas greviyle gittii Arabistan blgesinden, daha sonra II. Abdulhamidin hediyelerini Habeistan Kralna gtrmek maksadyla geti.156 Sadk Bey, son defasnda ise Trablusgarb zerinden Afrika Sahrasnn i ksmnda yaayan eyh Snsiye daha nce olduu gibi Padiahn hediyelerini gtrmekle grevlendirildi.157 Bu seyahatlerinden sonra II. Abdulhamide sunduu raporunda, yre insanlarna, grt kiilerin fikirlerine, blgede etkili olmaya alan Avrupal devletlere kar halkn yaklamlar ile idari yaplar ve Osmanl Devletinin takip etmesini uygun bulduu siyasete temas etmekteydi.158 1887 ylnda Almanya mparatorunun tahta kn II. Abdulhamid namna tebrike giden heyette de yer alan.159 Sadk Bey, ferik rtbesine ykseldii bir

1111

dnemde ise Osmanl Devletini bir hayli uratran Bulgaristan Meselesinde Padiahn politikalarn uygulamakla grevli olarak Bulgaristan Serkomiseri tayin edildi.160 Baz durumlarda yverlerin kalabalk bir halde grevlendirildii de oluyordu. Komisyonlarn teekklnden sonra iin nemi, maksad ve sresi bu komisyonlar kalc veya geici klmaktayd. Bu duruma iyi bir rnek oluturan ve Mabeyn-i Humynda yer alan, bakanln II. Abdulhamidin yapt Tefti-i Umm-i Asker Komisyon- lsi Heyeti161 yelerinin geneli Yvern snfna mensuptu. Osmanl ordusunun yaplanmas ve asker konularn karara balanmasnda kontrol eden bu komisyonun, 1887 senesinden sonra kurulduu anlalmakta ve ye says yllara gre deiiklik arzetmekteydi.162 Yine toplu grevlendirmeye iyi bir misal tekil eden, aada verdiimiz Ordu Mfettilerinin grev sreleri ise snrlyd.163 Yvern Tefti edecekleri blgeler

Miralay Arif Bey kinci Ordu blgesi Miralay Neet Bey Miralay Hsn Bey nc Ordu blgesi merkeziyle Selanik ve Kosova askeri blgeleri. nc Ordu blgesinin kodra, Yanya ve Alasonya askeri mntkalar. Frkas Kumandanl askeri

Miralay Talat BeyDrdnc Ordu blgesi merkeziyle Erurum merkezi.

Kaymakam Salih Bey Drdnc Ordu blgesi Harput Frkas Kumandanl askeri alan. Kaymakam Mehmed Bey Binba slam Bey Binba Yakub Bey Beinci Ordu blgesi.

Altnc Ordu blgesi. Yedinci Ordu blgesi. Trablusgarb, Bingazi ve Girid askeri blgeleri.

Binba Necmeddin Bey

29 Ra. 1305 (16 Aralk 1888). Bu hususa 29 Mart 1879 tarihinde kurulan ve bnyesinde birden fazla yverin yer ald, bakanln II. Abdulhamidin yapt ane Komisyonu164 bir baka rnek tekil etmektedir. Birden ok yverin bulunduu komisyonlara bir misal olarak 19 Temmuz 1883te bir olay zerine Erdeke gnderilen heyette gsterilebilir.165 II. Merutiyet Dneminde Yverler ve Statleri Grld zere buraya kadar temas edilen hususlar genellikle 1909 ylna kadar geerli olan Yvernla ilgili gelimeler hakkndadr. Bu tarihten sonra meydana gelen olaylar ise II. Abdulhamidin kaderini olduu kadar, onunla ilgili grlen btn yaplanmalar da derinden etkiledi. Pek tabii ki;

1112

Yvern snf da bu gelimelerin dnda kalamad. II. Abdulhamidin idar mekanizmasnn en dinamik ve etkili bir unsurunu tekil eden bu tekilatn etkisizletirilmesi, ayn zamanda Padiahn ynetme kabiliyetinin nemli lde zaafa uratlmas demekti. II. Abdulhamidi etkisiz hale getirmek isteyenlerin, ilk olarak onun kuvvetinin istinad noktasn oluturan Yvern snfn ortadan kaldrmay planladklar anlalyor. Bu plan erevesinde, daha Merutiyet uygulamaya konulmadan nce, Yvern snf mensuplarnn durumu tartmaya alm166 ve bir dereceye kadar da baar salanmt. Dolaysyla II. Abdulhamid, Merutiyet Anayasasn askdan indirdikten hemen sonra, Yver-i hazret-i ehriyrilerin durumunu yeniden gzden geirme ihtiycn hissetti. Aslnda Padiah, daha 1902de 21i paa rtbeli 125i fahri ve 31i fiilen grev yapan 177 yverin saysn fazla bulmaktayd.167 Sultann bu yaklam zellikle hazrlanmakta olan 1908 yl btesi masraflarnn azaltlmas ihtiyacndan da kaynaklanyordu. Bu maksatla bil-fiil yverlik hizmetinde bulunan ile bulunmayan ve Fahri yverlik snfnda kaytl olanlarn tespit edilmesi yoluna gidildi.168 Harbiye Nazareti de, Yver-i hazret-i ehriyrilerden bil-fiil grev yapanlarn asl grevlerinde istihdam ve bunlarla, renci olanlarn, Yvern sfatn tayp tamamalar hususunun yeniden gzden geirilmesi ynnde talepte bulunuyordu. Bu talep dorultusunda Sadrazam Kmil Paa, Mabeyne; Yvern- mr-ileyhimin esmisini mbeyn defter lefen arz ve takdm klnm ve bunlardan Ordu-yu Humyunlarda ve mekteblerde bulunanlarn bu sfat ve nvn muhafaza eylemelerine mahall grlmemekte olub, mnhasran Maiyyet-i seniyye-i cenb- mlknede kalacak Yvernn tayn-i mikdr ve esmisi ise rey-i lye vabeste bulunmu olmala eklinde Harbiye Nazaretinin grlerini esas alan bir ariza sundu. Beraberinde Yverlerin bir listesi ise Seryver tarafndan II. Abdulhamide verildi (13 Ekim 1908).169 Bahsi geen bu liste, muhtemeldir ki; iktidarn kaybedilmesinden evvel Sultana verilen son Yvern listesiydi. II. Abdulhamid, yaplan teklifleri de dikkate alarak, 71 kiilik bu liste zerinde baz tasarruflarda bulunmutu. Padiahn onaylad listeye gre; Mabeyn-i Humyun Tekiltndaki Yvern snfnda, 8 Yvern- kirm, 6 mir, 8 ferik, 5 liva, 4 binba, 13 yzba, 4 mlazm, rtbeli 48 Yver ile 2 mir, 11 ferik, 1 mirliva ve 1i miralay, 15 Fahr-i yver olmak zere 63 kii yer almaktayd (20 Aralk 1908).170 Yrtlmekte olan bu almalar ise II. Abdulhamidin baz muarzlar tarafndan komplocu bir anlayla yorumlanmaktayd. Bunlardan Ali Sib; Ethem Paaya yazlan hatt- humynda, karben Meclis-i Mebusnn toplanaca iln olundu. te bu meclise kar kuvvetli bulunmak ve her ahvlde kendisine sadk kalacak bendegnn Sarayda cem edilmesine Hnkr o gnlerde ziydesiyle ehemmiyet veriyordu dedikten sonra, Sarayda grevlendirilen yverleri deerlendirirken de; Bu maksd zere hrite bulunan harttan bir ok haydutlar yverlik ve muhafz sfatyla topland. Bunlarn ekserisi Trk cinsinden olmayan erkes, Arnavut ve sir milletden idi. Ekserisi kazktan kurtulma hart idi.171 demekteydi. Bir dier tenkitci Ahmet Raci, bu yeni listede yer alanlar casus, Yvern Tekiltn ise casuslar cemiyeti olarak tanmlyor; Yverleri kan dkc, hain, Engizisyon

1113

devrinde bile rastlanmyan gaddar, ev ykclar olarak niteledikten sonra; beride gzide Yverler karlsn, bu tarafta caniler, casuslar Padiah Yveri kalsn demekteydi.172 Osman Seni ise, bir makalesinde, subaylarn mensup olduu snflar iinde enfazla sistimal edilenlerinin Yverler olduunu vurgulayp, bunlarn Hnkr Yverleri ve Kumandanlarn Yverleri olmak zere ikiye ayrldn belirterek; Hnkr Yverleri iinde deerli zbitna pek az tesdf edilir. nki onlarn ksm- zam sd kuzusudur. Yver olular hizmet iin deil, ss ve ziynet iindir. Bir zbitin f-y hizmet edebilmesi iin, elinde Mekteb-i Harbiyeden diplomas olmak lazm gelir. Onlar ise henz elifb-y Osmanyi bile drst okumak erefinden mahrmdur.173 demek suretiyle olduka yanltc fakat daha insafl bir eletiri yapyor. Bu ifadeler daha ziyade, II. Abdulhamidin idar kontrolnde, Yvern snfnn oynad rol ve ektii husumet asndan dikkate alnmaldr. Yverlerin saysnn azaltlmas hususu ise, II. Abdulhamid idaresinin son zamannda gndeme gelmek ve ksmen uygulanmakla birlikte, bu fikrin tam anlamyla tatbiki ancak onun tahttan indirilmesinden sonra gerekleecektir. htill Sonras (31 Mart 1325/1909) Umumiyetle II. Abdulhamid zamannda rtbe ve derece alm olanlarn, zellikle de Yvern snfnda bulunanlarn rtbeleri indirilip, tasfiye yoluna gidildi174 ve 112 kii iin Hkmet-i Hamidiye enkaznn evvel emirde 10 Temmuz 327 tarihinden sonra icr ettikleri intikl ve fer muamelt nazar- mtaalaya alnmamak artyla emvl ve emlklarnn taht- hacze alnmas ve rtbe ve nian ve madalyalarnn ref istirdad ve hakk- tekdden iskatlar ve kendilerinin Memlik-i osmaniyenin bir kalesinde taht- nezarette bulundurulmalar, temn-i asyi nokta- nazarndan ehemm elzem grlm olduundan, bilahare elde bulunan vesik-i mteaddidenin tedkikiyle haklarnda hkm-i kann icr edilmek zere iktizasnn icrsna Divn- Harb- rf kararyla bil-istizn irde-i seniyye-i hazret-i pdihi sadr175 olundu. Bu tarihten sonra Mabeynde grevli yverlerin saysnda, eskisiyle kyaslanmyacak derecede bir azalma meydana geldi. Ayn azalma Mabeyndeki dier grevlilerin saysnda da grlmekteydi. Bylelikle genelde Mabeyn-i Humyn, zelde ise Yver-i hazret-i ehriyriler, II. Abdulhamid Devrindeki fonksiyonunu kaybetti. Padiahn haline dair kararn tebliine memur olanlar arasnda eski yaverlerden Ayan yesi Arif Hikmet Paann bulunmas ise manidar bir durumdu.176 Yeni yaplanmadan sonra177 Mabeynde, I- Kurenlk Dairesinde; 1 Serkurena, 1 Kuren-y sni, 1 Mabeyn-i Humyn Mdr, 1 Kurena-y slis, 1 Mabeyn-i Humyn Mdr, 1 Ceyb-i Humyn Ktibi, II- Kitbet dairesinde; 1 Mabeyni Humyn Baktibi ve 4 Mabeyn Ktibi, IIIYvern Dairesinde; 1 Yver-i ekrem hazret-i ehriyri (Harbiye Nazr Ferik Mahmud evket Paa),178 Seryver-i hazret-i ehriyri (Erkn- Harbiye Binbas Remzi Bey), 3 Yver (Erkn- Harbiye Kolaas Sadullah Bey, Erkn- Harbiye Piyade Kolaas Refet Bey, Erkn- Harbiye Svari Kolaas Mustafa Reid Bey)179 bulunuyordu. 1909da durum ayn olmakla birlikte Seryverlike

1114

Topu Ferii Hurid Paa getirildi. Hurid Paann belirttiine gre bu tayin 15 Austos 1909 tarihinde gereklemi ve Seryver olmasnda Mahmud evket Paann tercihinin nemli etkisi olmutur.180 htilal ynetiminin ncelikle Yldz hedef almas ve bu yndeki politikalar neticesinde Mabeyn tekilatnda yaplan yeni uygulamalarla bu tekilatta bir boluk meydana geldi. Her ne kadar II. Abdulhamidin idareyi kontrol merkezi ortadan kaldrlm olsa da, aslnda uzun bir gemii bulunan ve buna gre dzenlenmi olan idar bir yapnn tekilatyla oynanmt. Bu tekilat yap olarak bundan sonra, grnrde devletin bir numaral yneticisinin maiyyetini tekil edenleri barndrsa bile, idarede fonksiyonel olmaktan kmt. Yeni dnemde ve yeni dzenlemeler erevesinde en azndan protokol esaslarnn tespiti iin Hurid Paa, Saray Tekiltnn bir nizamnmeye balanmas yolunda almalara balad. Bu cmleden olarak 12 Haziran 1910da Mabayn-i Hmyn ve Saray- Hmynun yeniden tekiltlandrlmas iin hazrlad 11 maddelik bir raporu Harbiye Nazr Mahmud evket Paa ile Sadrazam brahim Hakk Paaya takdim etti.181 Daha sonra 30 Mays 1911de Saray nizamna dair 18 maddelik bir baka nizamnme hazrlad ve evket Paaya verdi. Bu srada kendisine Yver-i ekremlik nvann tevcih ettiren evket Paa, saray kontrol bakmndan nemli bulduu bu almaya dorudan mdahale edebilmek iin olsa gerek Baktip, Bamabeynci ve Seryverden kurulu ve Saray Nizamnmesini hazrlamakla grevli komisyonun da bana geti.182 Hurid Paann hazrlad nizamnmede, yverleri ilgilendiren maddelerde u hususlar yer almaktayd: 1. madde: (Protokol) Bamabeynci, Seryver, Baktip, 2 Mabeynci, 3 Yver, Emr-i ahr, Sertabip, 3 Ktip, Saray erknndan yksek memurlar tekil edenler. Dier memurlar bu 12 kiinin emrindedir. 8. madde: Seryver-i hazret-i padiahi dorudan doruya Zt- hazret-i hnenin emrindedir. Saraydaki btn asker ahslarn amiridir. Padiah yverleri, Fahri padiah yverleri, Maiyyet-i seniyye blk kumandanlar, Maiyyet-i seniyye vapur svarileri, Hademe-i Humyn ve Mzka- Humyn kumandanlar Seryvere bal balca ahslardr. 9. madde: Asker ahslarn ve yabanc Ateemiliterlerin takdimi Seryvere aittir. 10. madde: Sarayn emniyeti ve Padiahn katld asker merasimler Seryvere ait ve mesuliyeti altndadr. 17. madde: Protokolde yksek Saray memurlar u sray takip ederler. Bamabeynci, Seryver, Ferik (orgeneral) rtbesinde bulunan Fahri yverler, Baktip, mirliva (Korgeneral) rtbesinde bulunan yverler, miralay rtbesindeki Emr-i Ahur, kinci Mabeynci, dier yverler, Padiah vapurlarnn svarileri, Hademe-i Hassa Kumandan, Maiyyet (Hassa) blk kumandanlar, Sertabip, Mabeyn kinci Ktibi ve dier ktipler.

1115

Bu devrede yverlerle ilgili nemli deiikliklerden biri de, daha nce bu snfta kalmalar belli bir mddete bal olmayan yverlerin iki ylda bir deimeleri usulnn benimsenmesidir.183 II. Merutiyet Dneminde Yvern snfna alnanlardan bilhassa biri bizim iin dikkat ekiidir. Bu snfa alnacaklarn vasflar hakknda ok sekin bir rnek tekil etmesi bakmndan da zel bir yere sahip olan bu ahs, Osmanl Devletinin son zamanlarda yetitirdii sekin bir asker ve Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna mimarlk eden Yedinci Ordu Kumandan Mirliva Mustafa Keml Paadan (Atatrk) bakas deildir (25 Eyll 1918/18 Za. 336).184 Yine bu dnemin hususiyetlerinden biri de Yver-i ekremlik nvanyla Seryverlik grevinin ayn kiinin uhdesinde toplanm olmasdr. Hatrlanaca zere II. Merutiyetten nce Yverndan nemli bir ksm, yani mir rtbesinde bulunanlar Yver-i ekrem hazret-i ehriyri olarak vasflandrlyordu. 1909 sonras bu yaplanma bozulduundan ve yanlz bir adet Yver-i ekremlik nvan bulunduundan, Seryverle birbirlerine takaddmleri problemi belirdi. Bu bakmdan problemin halline ynelik olarak her iki nvann ayn kiide toplanmas yoluna gidildi ve 4 Ekim 1920 tarihinde Seryver Avni Paaya Yver-i ekremlik nvan da verildi. Bu maksatla bir kararnme hazrland. Kararnme185 Mahmud Hayreddin Birinci madde; Uhdesine Yver-i ekremlik nvan tevcih olunan Seryver-i hazret-i ehriyri Avni Paaya 29 Eyll 1336 tarihinden itibaren on iki bin guru maa tahss klnmtr. kinci madde; bu kararnme trih-i nerinden muteberdir. nc madde; bu kararnmenin icrsna Harbiye ve Maliye nazrlar memrdur. Meclis-i ummnin ictimnda knniyeti teklf olunmak zere i bu kararnmenin mevk-i meriyete vazn irde eyledim. Sene 19 M. 1339 ve 3 Terin-i evvel 1336. (mzalar) htilalden sonra her ne kadar II. Abdulhamide yaknlklar olanlar tasfiye edilmise de bu

uygulamann haricinde kalanlar da olmu, hatta bazlar brokrasinin en st seviyesine kadar ykselmitir. Bunlardan ikisi ihtilal ncesi Yver-i ekrem olan Mir Gazi Ahmed Muhtar Paa186 ve 1913 Balkan Sava sonunda Birinci feriklike terfi ettirilerek kayd- hayat artyla Yver-i ekremlik payesi verilen Mir Ahmed zzed Paadr.187Her ikisinin de II. Merutiyet Dneminde sadrazamlk grevine kadar ykseldii bilinmektedir. Genel olarak Mabeynde ilk defa yer almalarndan, Cumhuriyete kadar kurumsallamalar ve mevcudiyet sebeplerine dikkat ektiimiz, Yvern snfnn fonksiyonunun daha iyi anlalmas

1116

bakmndan, onlardan bazlarnn hayatlarnn ortaya konulmas isabetli olacaktr. nk Yverlerin, zellikle meslek gemileri ile bu silkte iken stlendikleri grevler ve karakterleri nem arzetmektedir. II. Abdulhamid, mir rtbesindeki nemli sayda subay Yver-i ekremlik snfna alm ve en ok itibar kazanm olanlarn Mabeyn-i Humyn Miriyetinde istihdam etmekteydi. Bunlardan bazlarnn isimleri yledir: Sadrazam Cevd Paa b. Mustafa Asm:188 Serasker Rza Paa:189 Bahriye Nazr Hasan Paa b. Hseyin:190 Ticaret ve Nafia Nazr Tevfik Paa b. Hasan Tahsin191 Mabeyn-i humyn miri Gazi Osman Paa:192 Mir Dervi brahim Paa:193 Mir Rauf Paa b. Abdi Paa:194 Mir smail Hakk Paa b. erif :195 Mir kir Paa b. mer Hulusi:196 Mir Fuat Paa b. Hasan Paa:197 Mir Tevfik Paa:198 Mir brahim Hilmi b. smail Paa:199 Mir Asf Paa:200 Mir Ethem Paa b. Mehmed:201 Yvernn ehliyetleri ve idari mekanizmadaki rollerinin daha bariz olarak grlmesi, zellikle Avrupada eitilen subaylarn durum ve z gemilerine de temas edilmesini gerekli klmaktadr. Feriklikten mlazmla kadar olan rtbelerdeki baz yvernn zelliklerine deinilmesi de bu bahisin tamamlanmas bakmndan ayrca nem tamaktadr. Sonu II. Abdulhamid Devrinde Mbeyn-i Humynun yaplanmasnda, Yvern- hazret-i ehriyri silki/snfnn nemli bir yeri bulunmaktayd. Kaynaklarn tetkikinden, devlet adamlarnn ierisinde, zellikle grevlerinde byk baar gsteren veya baarya namzet grlenlerin bu snfa seilmekte olduu anlalmaktadr. Bu sistem sayesinde II. Abdulhamid, ileri gelir asker ve sivil brokratlar kendisinin birinci derecede adam konumuna getirmekte, mlk ve asker idarenin kontroln, dolaysyla bir nevi btn idareyi denetimi altna alm olmaktayd. Bylece Abdulazizin hallinde rol oynayan ordu ve sivil brokrasi ile Bblinin, Saraya mdahale imknn elinden alyordu. Padiahn bu kiisel maksad yannda, Yvernn sivil ve asker konularda stlendikleri rol daha nemli grnmektedir. Bu rol; modernleme ve batllama eklinde belirmektedir. Bu maksatla hemen hemen her sahada Avrupada eitim grm, grevlerinde uzmanlam yerli ve yabanc memurlar Yvern snfna alnmaktayd. Brokrasinin en st seviyesinde yer alan sadrazam ve nazrlar, asker snftan Harbiye Nazr ile Serdr- ekrem ve mir (mareal) rtbesinde bulunan bir ok kimse dah bu snfa kaytlyd. II. Abdulhamidin, gvenebilecei bir mlk ve asker yap oluturduktan sonra, ynetimde devlet ilerinin akna, zannedildiinin aksine ok fazla mdahaleci olmad grlmektedir. Bir ok meselenin prosodr, kristalize olmu bir devlet anlayna uygun olarak yrtld gibi bunlara dair kan iradeler bu anlaya uygunluk gstermekte, uzmanlamaya verilen nemin ve gvenin bir yansmas da grlmekteydi.

1117

Kalemiye snfnda filizlenip, Hariciye snfn oluturarak, gelien sivil brokrasi geleneine bal devlet memurlar, mutlakiyet idaresine/istibdada kar, devletin idare ekli hususunda tercihlerini uygulamaya koyma noktasna kadar gelebilmilerdi. Bunuda Abdulazizi ynetimden uzaklatrarak ve Merutiyetin ilanna zemin hazrlayarak gstermilerdi. Bu baar, sivil ve asker brokrasinin ibirlii sayesinde olmutu. Bu tecrbeyi yakndan takip eden II. Abdulhamid, 1890 ylnda sadrazam olarak tayin ettii Cevad Paay ayn zamanda Yver-i ekrem snfna almak suretiyle, Bblinin inisiyatifini de bir dereceye kadar denetimine alyordu. Bylece Bbaliye endirekt fakat etkili bir kontrol getirmekteydi. Asker snfn kontrol altna alnmas ise, Mbeynin yeni yaplanmasnda daha ak olarak grlmekteydi. Padiahn bakanlnda, Yverndan tekil edilen, Tefti-i Umm-i Asker Komisyon- lisi Heyetinde grev alan asker memurlarn durumu ve komisyonun yetkisi, bu heyetin ordunun kontrolnde birinci derecede etkili olduunu gstermektedir. Komisyonun banda II. Abdulhamidin bulunmas, ona asker gelimeleri ve yaplanmay yakndan takip etme imknn da vermekteydi. Orduyu kontrol bakmndan Mabeyn Mirlii de bir baka vastayd. Yvern snfnda yer alan askerlerin uzmanlk sahalar dnda, zelliklede siyasi konularda faaliyetlerine ise imkn verilmemekteydi. Bununla birlikte Padiahn kontrolndeki ordu, II. Merutiyetin ilanndan sonra, esas grev alanndan uzaklaarak, devlet idaresine dorudan mdahale edecek duruma geldi. Daha enteresan olan durum, kontrol ele geirerek siyasallap,202 istibdad dnemlerinde kendilerine salanan imknlarla da modernleen ve Batllaan bu snfn, kar harekete getikleri devrin bir mahsul olmamasyd. II. Merutiyetle birlikte yabanc uzmanlar da ayn akma uymu ve siyasi olaylarda ynlendirici konuma gelmilerdi. [Goltz, Trkiyede nklb- Siys-yi Dahili, Askeri, II. (Mtc. Mehmed Rd), stanbul 1324, s. 561-575]. Daha nce Abdulaziz Devrini vasflandrmakta kullanlmaya balanlan (Ali Seydi, Devlet-i Osmanniyye Tarihi, Dersaadet, 1329, s.592) ve II. Abdulhamitle zdeletirilen istibdad anlay, Mahmut evket Paa ve ttihat Tarekki Cemiyetinin benimsedikleri usulle, Mahmut Muhtar Paaya gre yeniden istibdada, zzet Paaya gre de diktatrlk adyla anlan bir idare biimine dnyordu. Askeri alandaki Osmanl-Almanya askeri mnasebetleri ise, II. Abdulhamid Devrinde en st seviyeye karlmakla birlikte, hi bir zaman gerek bir siyasi ibirlii halini almam grnmektedir. II. Merutiyet sonrasnda ise bu iliki, siyasi-askeri ibirliine dnm ve II. Abdulhamidin devletin temel politikas olarak benimseyip uygulad, devleti sava dnda tutma siyaseti birazda Avrupann zorlamasyla terk edilmitir (Takvim-i Vekayi, 23 Z. 1332/30 T. Evvel 1330: Sava ilannn iradesi). DPNOTLAR

1118

1 1995. 2 1993. 3

Bblnin siyasi olarak glenmesine dair bk. Muzaffer Doan, Sadret Kethdal

(1730-1836), (Baslmam doktora tezi) Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul

Bk. Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reformlar, Bbli (1789-1922), vr.

Latif Boyac-zzet Akyol), stanbul 1994 ve Ali Akyldz, Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul

Ali Akyldz, ll. Abdulhamidin alma Sistemi, Ynetim Anlay Ve Bbliyle (Hkmet)

likileri Osmanl, 2., Ankara 1999, (286-297). 4 5 Necdet Sakaolu, Tanzimattan Cumhuriyete Tarih Szl, stanbul 1985, s. 77. Ali Rza-Mehmed Galib, XIII. Asr- Hicrde Osmanl Ricli-Geen Asrda Devlet

Adamlarmz, II., (Hzr. Fahri etin Derin), stanbul 1977, s. 35-36. 6 7 8 9 Ali Seydi, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, Dersaadet 1329, s. 592. Michel de Grece, II. Abdulhamidin Yldz Srgn, stanbul 1995, s. 118-119. Michel de Grece, ayn eser, s. 105-107. Ceride-i Havadis 1299 C. 2, nr. 4940: vkel-y fehm hazart gnden beri bir mesele-

i mhimme hakknda icr-y mzakere iin Mabeyn-i Hmynda meveret eylemekte olduklar; Ceride-i Havadis 1299 B. 13, nr. 4980 ve B. 27, nr. 4995: Bavekil Paa hazretleri ile Dahiliye, Hariciye nazrlar ve r-y devlet reisinin, Mabeyn-i Hmynda akdolunan meclisten dolay makm-i lilerine gelemedikleri. 10 Tayyarzde Ahmed Ata, Tarih-i Ata, l., s. 287-311: Islhat- Sary- Humyn bal

altnda baz deiikliklere temas etmekle birlikte, ll. Abdulhamidin saray tekilatna benzer bir yaplanmann olmad gzlenmektedir. C. E. Bosworth, Mabeyn Encyclapedia of slam (. E.), volume V., Leiden l986 (938-939). Bu makale yanlzca mekn olarak mabeyni ve mabeynciyi tarif etmektedir. Bilhassa son dnem iin ok yetersizdir. 11 12 Necdet Sakaolu, ayn eser, s. 78. Bu ema hazrlanrken 37 adet Devlet salnmesi 1283-1334 (1302-1305 hari) ile, Askeri

salnme 1282, 1283, 1286, 1304, 1306 gzden geirilerek, Devlet salnmesi l309 ve Devlet salnmesi l320 ile Salnme-i Nezret-i Hariciye l301. esas alnd. 3-1301de dokuz kii, 4-1301de yedi kii, 1304de 14 kii, 1320de 21 kii, 5-1301de Mtercim, Tahrirt- ecnebiye ikinci ktibi, Daire-i kitbet memru mevcut, 8-1309da mevcut deil, 9-1320de mevcut deil. 13 Tahsin Paa, Yldz Hatralar Sultan Abdulhamid, stanbul l996. s. 21-22.

1119

14

emseddin Sami, Kms- Trk, Dersaadet 1317. s. 1538-1539: Yver: (f). Yardmc,

muin, imddc, cemi Yvern: Kumandann maiyyet ve refkatinde olup, kumandaya mteallik evmirini teblie memr bulunan zbitn. Almet-i frika olmak zere sa kolunda kordonu olur. Serasker yveri, Makam yveri, Yver-i harp: Anifen zikr olunan vazife ile muvazzaf yver. Yver-i ekrem: Mrn- izmdan Zt- hazret-i pdih nvann haiz bulunan zt. Yver-i fahri: Vazifesi ve muhassast olmakszn mcerred sebeb-i iftihr olmak zere zt- hazret-i pdih yveri nvann haiz olan mer ve zbitna denir. Seryver: Yvern reisi. Yverlik: Yver sfat ve vazifesi. Ferid Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1993. s. 1157, Yver-i harp: Byk bir kumandann yveri. Yver-i ekrem: 1862den itibaren Padiaha emir subay olarak atanan mir rtbeli subay; bk. Necdet Sakaolu, ayn eser, s. 136. 15 16 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Bab Defteri (D. ASM), nr. 37588, s. 8. Vesik-i Tarihiyye ve Siysiyye, Ahmet hsan ve reks, [stanbul] 1326, s. 50; Michel

de Grecede eserinde bir yverden bahsetmektedir. Bk. ayn eser, s. 18. 17 BOA., rde Dhiliye (D), 35166: Mbeyn-i Hmyn- hne meslihi Hazne-i Hassa

dresini ilhken ryet ve tesfiye olunmak zere atfetlu Hakk Efendi uhdesine Mbeyn-i Hmyn- hne Nezreti nvn tevch ve ihsn buyurulmu olduundan. 14 Ca 1280 (28 Ekim 1863). 18 Bk. Cevad Paa, Tarih-i Asker-i Osman, II., stanbul niversitesi () Trke Yazmalar

(TY), nr. 6127, s. 175-176: tenskt- cedde mucebince. Dr- raca mzakere olunup arz ile irde-i seniyyesi (12) 66 tarihinde istihsl olunmu. 19 Baz terfi ve taltif ile grevlendirmeler iin bk. BOA, Mhmme, 261, hk, 191; D., 36037

(31 Mart 1864); Tercmn- Ahvl, 1280 S. 19, nr. 368 ve Ca. 9, nr. 402: Rikb- Humyna memur Yver-i harb Miralay Rauf Paa. gibi. 20 s. 136. 21 BOA., rade Hariciye (H), 11405: Bk. Abdulazizin Avrupada byk yank uyandran bu Ahmed Cevdet Paa, Marzat, (Hzr. Yusuf Halaolu), stanbul l980. s. 57; smail Hami

Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV., stanbul 1972, s. 104; Necdet Sakaolu, ayn eser,

seyahat hakknda Times gazetesinin yorumlar. 22 23 Asker salnme 1282. s. 2: Fuat Paa, Sadrazam ve Serasker olarak kaytl. smail Hami Danimend, ayn eser, IV, s. 204.

1120

24

Asker salnme 1282. s. 4-5 Yver-i harb hazret-i ehriyri Ferik Said Paa, Mirliva

Hseyin Paa, Miralay Rauf ve Cemil Bey, Binba Veli Rza ve Salih Efendi, Kolaas Mehmed Efendi, Sakol Aas Hakk ve Ziver Efendi, Solkol aas Bekir Bey ve Rfat Efendi, Yzba kir ve Ragb Aa; Asker salnme 1283. s. 3-4 (16 kii) ve Asker salnme 1286. s. 3-5 (46 kii). 25 Devlet salnmesi 1283. s. 23-24. 1284-1295 tarihleri arasndaki salnmelerde de durum

ayn. Bu salnmelerde 1-Yver-i harb hazret-i sadretpenhi (en yksek rtbe miralay). 2-Yver-i harb hazret-i seraskeri (en yksek rtbe binba). 3-Yver-i harb Dr- r-y askeriler (en yksek rtbe binba) de mevcut. 26 Ziya kir (SOKU), Tanzimat Devrinden Sonra Osmanl Nizam Ordusu Tarihi. stanbul

1957. s. 101. 27 Yalnzca Devlet salnmesi 1291 de Mabeyn-i Humyna memr 29 Zbitn- askeriyye

ve bunlarn en yksek rtbelisi ise mirliva olarak grlmektedir. 1282-1294 tarihli salnmelerde rakamlar deikendir. 28 29 30 31 32 Devlet salnmesi 1294. s. 98-100. ve Salnme 1295. s. 96. Ayn bilgiler mevcut. Ceride-i Havadis 1280 Ca. 19. nr. 1165. Devlet salnmesi 1296. s. 42-43. Devlet salnmesi 1297. s. 88-90. Devlet salnmesi 1298. s. 90-98: 1-On Yvern- kirm- hazret-i ehriyri, 2-krk sekiz

Yvern- (harp) hazret-i ehriyri, 3-on alt Fahr-i yvern- hazret-i ehriyri mevcut. 33 34 Hariciye salnmesi 1301; Devlet salnmesi 1309 ve 1320. Cevad Paa, ayn eser, III, s. 175-176:. Yver-i harblik vezifesi gayet nazik ve mkl

olup, esn-y harpte kumandann bazen mveri ve bazen ifhi verdii emirlerin yoluyla mbellii ve esn-y sulhda dah kumandan- mm-ileyhin zr-i idresinde bulunan ktt- askerye ahvlinin muhakkk ve kumandann muhabert- mhimmesinin muharriri olmak lzm gelir iken. 35 Ziya kir, ayn eser, s. 101: Sultan Hamidin drt snf yveri vard. 1-Yver-i ekremler,

2-Yver-i harb, 3-Yver-i hussi, 4-Yver-i fahri. 36 37 38 39 Devlet salnmesi 1306. s. 110-119. Devlet salnmesi 1310. s. 130-137. Devlet salnmesi 1317. s. 93-99. Devlet salnmesi 1320. s. 99-110.

1121

40

Devlet salnmesi 1324. s. 123-146. Ziya kirin, ll. Abdulhamid dnemi iin bu

salnmedeki sayy esas alarak genelletirdii anlalmaktadr. Bk. ayn eser, s. 101. 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 BOA., Yldz Mtenevvi Evrak (Y. Mtv), 65/54. lk cetvel. BOA., Yldz Esas Evrak (YEE), 24/196/162/Vlll. nc cetvel. BOA., Y. Mtv, 115/98. Yedinci cetvel. BOA., Y. Mtv, 162/183. On ikinci cetvel. Dolmabahe Saray Arivi (DSA. D), Defter, 3161. BOA., Yldz Maruzt Defteri, nr. 14374. Tahsin Paa, Yldz Htralar Sultan Abdulhamid, stanbul 1996. s. 29. BOA., Y. Mtv, 64/54. Devlet salnmsi 1309. s. 130-135. BOA., D, 60968. Cell Esad Arseven, Sanat ve Siyaset Hatralarm, (Hzr. Ekrem Il), stanbul 1993. s. 87.

ll. Abdulhamid, ileri gelir devlet adamlarnn ocuklarn himayeyi bir politika olarak benimsemiti. Bu maksatla sarayda bir Zdegnlar Snf meydana getirmiti. Burada Gazi Osman Paann olu Ceml Bey, Sadr- esbak Hayreddin Paann olu Salih Bey (Damad Paa, ll. Merutiyette asld), kir Paann olu Nedim, eker Ahmed Paann olu zzet, Hariciye Nazr Said Paann olu Fuat, Krd smail Paann olu Mustafa, Mzka- humyn kumandan Sleyman Paann olu Faik, eyh Hamzann olu Hamit Zafir ve Serasker Rza Paann oullar Sreyya ve kr gibi zdegn vard. 52 53 54 BOA., Y. Mtv, 162/183: Talebe smail Hakk Bey kullar. BOA., Y. Mtv, 115/98. efik Oktay, Osmanldan Cumhuriyete. Padiah Yveri ki Sadrazamn Olu Anlatyor,

stanbul 1988. s. 5: Hariciye nazrl yapan Tevfik Paay sevindirmek ve kendine daha ok balamak iin Sultan ll. Abdulhamid, amcam smail Hakk ve babam Ali Nuriyi Yver tayin eder. Bylelikle de iki karde Sultann 89u (General) Paa ve 166s eitli rtbelerden subaylardan oluan 255 kiilik Yvern ordusuna katlm oldular. 55 s. 50. BOA., YEE, 15/1549/74/14. ve Aye Osmanoullar, Babam Abdulhamid, stanbul 1968,

1122

56

BOA., Maliyedern Mdevver Defter (MAD), 11230. s. 19; Sultan Abdulhamid, Siyasi

Hatratm, Franszcadan derleyen Ali Vehbi, (vr. H. Salih Can) Hareket yaynlar, stanbul 1974. s. 59. Senelerdir Hristiyan Ermeniler nazr mevkilerini igl etmilerdir. Bundan sonrada kendi dinimizden olan Krtleri kendimize yaklatrmakta ne gibi bir zarar olabilir. Ayn ekilde Bedirhanoullarn himaye ettiim ve merkezde muhafaza ettiim iin, bunlarn memleketin huzurunu bozacaklar sylenerek de tenkit ediliyorum; Bedirhan iin bk. Mehmed Selahaddin, Bir Trk Diplomatnn Evrk- Siysiyesi, stanbul 1306. s. 192-195: Mehur Krt beylerinden olan Bedirhan Bey, 1262de Tayyer Nasturilerini itaate almas zerine, o zaman Musulda ki ngiliz Kosolosu Layardn bunu gndeme getirmesiyle, ngiltere ve Fransann Bedirhann cezalandrlmas ve blgeden uzaklatrnlas ynndeki basklar sonunda Giride yerletirilmi, devlet tarafndan taltif grm, amda ldnde geride krk iki ocuk brakmtr. 57 BOA., YEE, 9/451/126/14, Y. Mtv, 129/191. Ayrca Azm-zdeler iin bk. Ali Karaca,

Azm/Kemikolu Ailesi, Uluslararas Osmanl Tarihi Sempozyumu Bildirileri, zmir 1999 (387-404) ve Azmzde (Kemikolu) Mehmed Paa (1731-1783), Uluslar Aras Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi Bildirileri, Konya 2000 (407-423). 58 59 BOA., D, 60968 ve 72693. BOA., Y. Mtv, 156/132; D, 73617, 73305, 72712, 66029, 66027, 76101, 75442, 73443,

75258, 75761, 74329, 73808, 73781. 60 61 62 63 64 BOA., D, 82449. BOA., D, 71625; YEE, 15/1543/74/14. BOA., D, 73123. BOA., rade Taltift (T), 1311 R/126; H, 18492. BOA., D, 73870: Seryver Mehmed Paaya tebdilen 1. rtbeden nin- osman, D,

67571; D, 71802; Mizn 1304 N. 24, nr. 35: Yverndan Cell Beye nian itas; 1305 Ca. 20, nr. 42; N. 12, nr. 57; Z. 22, nr. 60; Malmt 1318 C. 13, nr. 1219; B. 11, 1247: Yrendn Svari Binbas Halet Beye altn imtiyaz nian ve Fahri yverndan Berlin Sefareti Ateemiliteri Erkn- harbiye Kaymakam Hamdi Beye nian ihsan. 65 66 67 BOA., Y. Mtv, 20/97: Yver-i ekrem Namk Paann hanmna nian verilmesi. Celal Esad Arseven, ayn eser, s. 79. BOA., MAD, 11492: Yvernn maalarna dair bilgiyi muhtev bu defter restorede

olduu mazeretinden dolay incelememiz iin karlmamtr. 68 BOA., rade Meclis-i Mahsus (. MM), 3243.

1123

69 70 71 72

BOA., MAD, 13814. , TY, nr. 91046. DSA. D, nr. 3161. s. 1207-1405. BOA., Meclis-i Vkel (MV), 4. s. 5; D, 3469 ve 76104; Ceride-i Hakayk 1886 T. evvel 2,

nr. 40: Fahri yver Direse Paaya nian itas. 73 Hurid Paa Hayat Tarih Mecmuas, say 1, (1 ubat 1965). s. 29-33. ve say 4, (1

Mays 1965). s. 90. 74 75 76 77 BOA., Y. Mtv, 184/93. Michel de Grece, ayn eser, s. 112-116. BOA., Y. Mtv, 62/81. Cell Esad Arseven, ayn eser, s. 93-94; Yvern binas 1909dan sonra Jandama

Mektebi olarak kullanlmaya balanmtr. 78 79 BOA., Y. Mtv, 100/80; Devlet salnme 1320, s. 15. Hurid Paann Yver daireleri hakkndaki gemie dair tespitlerinin pek isabetli olmad

daha st pragraflardaki ifadelerinden anlalmaktadr. O devri yaayan biri olarak bu isabetsizlii dikkat ekicidir. Bk. Hayat Tarih Mecmuas, say 1, (1 ubat 1965). s. 33. 80 BOA., Hatt- Humyn (HH), 149: Tahsl-i fnn zmnnda Avrupa cnibine gnderilmi

olan komisyon ve frank dellliyesinden baka, hoca mahiyesi ve meklt ve melbst ve sir kfe-i mesriflerin. 6 yk 96. 000 bu kadar kuru ts. 26 M. 1256 ; Ceride-i Havadis 1272 Ra. 3, nr. 768: Ber-y tahsil Avrupaya gnderilen kirdan. (Seilen dokuz renci ve grevli subaydan bahis); H, 16059: Mukaddem Mekteb-i sanyiden Parise gnderilmi olan kirdn; Ayrca Fransaya eitime giden renciler iin bk. Bill iman, (baslmam doktara tezi) . Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1989. 81 BOA., HH, 191. askir-i muntazma- hne mirlivlarndan olup, tahsl-i fnn zmnnda

ngiltere cnibinde bulunan. kirdnn mddet-i malmede mhiye ve mesrifi. 1 yk 25. 900 bu kadar kurua bl olarak. 3 Ra. 1252. 82 tarafndan Takvim-i Vekayi 1261 Ra. 4, nr. 283: Viyana ve Londrada tahsil-i fnn maarif ederek ngiltereye gnderilip ngiltere Mekteb-i Bahriyesinde tahsil-i fnn etmekte

Dersaadete avdet etmi olan zbitn; Ceride-i Havadis 1265 C. 22, nr. 435: Devlet-i liyye bulunanlardan. ve Ceride-i Havadis 1273 M. 16, nr. 803; D, 82658: Elektrik fennine mteallik

1124

derslerin ikml-i tahsili zmmnda Fransa Telgraf drs- liyyesi mektebine gnderilmi olan Mehmed Ali ve Nesimi Efendilerin avdet etmek zere olduklar. 18 M. 305. 83 84 85 Bk. Bayram Kodaman, Abdulhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1988. Sultan Adulhamid, ayn eser, s. 74. BOA., Y. Mtv, 57/53 zbitn- mm-ileyhimin bunca zahmet ve masraf ihtiyriyle

Almanyaya zmlar Ordu-yu Humynca askir-i hnenin talmlerinin ikml ve slhna mbteni olup. 17 Ca. 1309. 86 BOA., Y. Mtv, 95/85. gnderilecek zbitnn intihb ve bk. Y. Mtv, 27/49: Hobe Paann

bakanlnda Almanyaya gidip dnen 2. gurup subaylar. 87 88 , TY, 91045. BOA., MAD, 13814. s. 1: 20 Temmuz 1299 tarihinde ikml-i malmt iin Berline

gnderilen subaylarn masraf 238. 767 franktr. 89 subaylar. 90 BOA., Y. Mtv, 95/85; nc defa. 5 Za. 1311; Y. Mtv, 52/33: Almanyada tahsl eden BOA., Y. Mtv, 27/49: Tahsil sreleri sona erip Eyll-i efrance sonunda dnecek 2. gurup

zbitndan. 2 Temmuz 1307. 91 BOA., Y. Mtv, 95/90: Almanyaya eitim iin gidecek olanlarn arasna yaknlarnn

katlmas yolunda ricac olanlar da grlmekteydi (11 Mays 1310). 92 93 , TY, 91045-59. Ceride-i Havadis 1292 C. 25, nr. 2835: Fransada tahsilde bulunan rencilerin

Hkmetin ars zerin stanbula geldii; Ceride-i Havadis 1298 M. 15, nr. 4485: Fransaya ziraat tahsiline gideceklerin seimi iin snava tbi tutulduklar. 94 95 Sultan Abdulhamid, ayn eser, s. 178. Tanin 1330 . 10, s. 3: Avrupada tahsilde olan talebelerin tatil iin stanbula geldii ve

Maliye Nezretine giderek gerekli malmt verdiklerine dair haber. 96 97 98 BOA., Nizmt Defteri, 16. s. 45-47. BOA., Nizmt Defteri, 27. s. 113-116. Fuat Paa iin bk. Rfat Efendi, Virdl-hadik (yazma), M. Ktphanesi nr. 31208, s. 68-

71; Ayrca bk. bnl Emin Mahmud Keml nan, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, I, stanbul 1964,

1125

s. 149-195; Ceride-i Havadis, nr. 205, Z. 1260: Fuat Efendi (Paa)nin spanya ve Portekiz Sefaret-i mahsusas haberi; BOA., Mhimme, nr. 261, hkm191: Hariciye Nazr olup memuriyet-i mahsusa ile Berr-am cnibinde bulunan Mehmet Fuat Paaya, grevinin neminin hatrlatlmas ve baarsnn taltifi iin Rikb- Humyun- mlknede memur Yverlerden Binba kr Bey ile gnderilen hatt- humyun ve emr-i erif Evhir-i Z. 1277/9 Mays 1861; Suriye Valilii iin bk. Colonel Churchill, Druzes and The Maronites, London 1862, s. 222-283; D, Devletli Fuat ve Kmil Paa hazretlerinden kalan 50 000 kuru maa 25 L. 1283. 99 smail Hami Danimend, ayn eser, IV, s. 204; Feride lhan, Ebuzziya Tevfik Nmne-i

Edebiyt- Osmaniye (Sinan Paadan inasiye Kadar Metin), M. Sosyal Bilimler Enstits Trkiyat Aratrma Enstits (master tez) stanbul 1995, s. 118: Sadret-i ulsnda, buyuruldularn zrine ekilen (sahh) yerine Veziri azm Mehmed Fuad ibresini hvi mhr basmay ittihaz etmiti. kinci sadretindeki Ser-askerlik mesnedi dah zameme-i memriyeti idi. Taraf- humyundan Yver-i Ekrem Mukbil-i Sdk nvnna nail olmutur. 100 Cevat Paa iin bk. Mehmet Mercan, Sadrazam Ahmed Cevad Paa, M. Sosyal Bilimler Enstits Trkiyat Aratrma Enstits (baslmam doktora tezi) stanbul 1998. 101 Girit hakkndaki tespitleri iin bk. BOA., YEE, K. 31/E. 111-7/Z. 111/Krt. 86 ve YEE, 31/239/111/86. 102 Aye Osmanoullar, ayn eser, s. 37. 103 Tahsin Paa, ayn eser, s. 29. ve Cell Esad Arseven, ayn eser, s. 94: Arseven, Abdulhamidin genellikle geceleri uyumayp altn, dolaysyla iradelerin Kitbetten ge vakitler ktn, nbeti yverlerden birinin Bakitbete arlarak zarfn verildiini, yverin atna binip onu takip eden seyisiyle birlikte ilgili nazrn konana gittiini ve paay uyandrdn kaydeder. Yine, paann zarf alp iradeyi okuduktan sonra zarf imzalyarak geri verdiini, yverin ise iradeyi bizzat gnderilen ahsa vermekle mkellef olduunu belirtir. Abdulhamidin alma sistemine dair Sadrazam Kk Said Paann hatratnda da bir ok dikkat ekici bilgi bulunmaktadr. Bk. Said Paa, Hatrt, Dersaadet 1331. 104 Michel de Grece, ayn eser, s. 105. 105 Tahsin Paa. ayn eser, s. 21-22. 106 Mihel de Grece, ayn eser, s. 106. 107 , TY, 91041; Ayrca Osman Paa iin bk. Metin Hlagu, Gazi Osman Paa, Ankara 1993. 108 Bk. Rfat Uarol, Gazi Ahmed Muhtar Paa, stanbul 1989.

1126

109 Dervi Paa i siyas meselerdeki tecrbesi ve ince zekas dolaysyla Tilki lakabyla anlmaktayd. Bk. Sir Henry Woords, Trkiye Anlar Osmanl Bahriyesinde Krk Yl 1869-1909, (vr. E. Amiral Fahri oker) stanbul 1976, s. 130. 110 Tahsin Paa, ayn eser, s. 26. 111 Bir heyetle Msrda bulunan Dervi Paann Arab Paa ile gnmesi ve icraati iin bk. Ceride-i Havadis 1299 B. 24, nr. 4992 ve . 13, nr. 5001. Bu gazetinin 5113e kadar olan saylar Msr Meselesinden bahsetmektedir. 112 BOA., Y. Mtv, 38/8, 41/108, 50/98, 96/80, 43/55, 38/82, 51/11, 59/20, 61/92, 43/14, 41/105, 43/47, 46/109, 43/21, 56/52, 57/2, 43/92, 59/61, 46/27, 47/32; Eski eserlerle ilgili olarak baka yverlerin de grevlendirildii grlmektedir. Mesela: emede karlan eski eserler ve yaplan ilerin teftii iin Yverndan Said Bey memur edilmitir. Bk. Malmat 1318 B. 4, nr. 1240. 113 BOA., Y. Mtv, 49/114: Yver-i ekrem Dervi Paa bakanlndaki Tahkikat Komisyonu yelerinden Yver-i hazret-i ehriyriden Piyde Mirlivas Kmil Paa, irde gerei daha nce Heyeti Teftiiyye ile Konyaya gidip daha sonra Trablusgarba gnderildii. 114 kir Paa iin bk. Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmet kir Paa 1818-1899, stanbul 1983 ve II. Abdulhamidin Danman Yver-i ekrem Mir Ahmet kir Paa (apanolu) ve Tarihi Misyonu, Osmanl Devleti ve Bozok Sanca, Yozgat 2000, (447-456). 115 BOA., Sicill-i Ahvl Defteri (SA), s. 606; rade Girid (G), 862; Mmtaze Kalemi (A. MTZ) Girit, nr. 4/28-4: lgili ferman gtrme grevi Yverndan Ferik Ahmet Rtib Paaya verilmitir. 116 Bk. Ali Karaca, Trkiyede Ermeniler in Yaplan Reformlar (rtl Bir gale Doru) ve Tehcir Gerei (1878-1915), . Uluslararas Trk-Ermeni likileri Sempozyumu Bilirileri, stanbul 2001 (107-170). 117 Tarihesi iin bk. Ali Karaca, Savunma Sisteminin Ana Unsuru stihkmlar Bakmndan anakkale Boaz Tahkimi (1655-1915), Genel Kurmay Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, Ankara 2000, (307-334). 118 BOA., YEE, 31/76-171/76/140, 31/76/17-84/131/116, 31/76-83/76/140, 31/76-180/76/140, 31/76-169 il 204/67/140 ve 18/553-322/93/36; Ebuzziya, kir Paa Mecmua- Ebuz-ziya, lX. cz 88, stanbul 1317, s. 225-227: Dersaadete avdetinde Yver-i ekremlik nvn- lsiyle erefyb olmakla beraber, Mabeyn-i humyun- mlknede husst- askeriye ve b-huss mevd- tenskyeye mteallik umr- liyyenin tedkkine memr olmu ve Hamidiye alaylarnn Rusya Kazak Svrileri uslne tevfkan teskl ve tanzmine say u himmet etmidir. 119 Mim Keml ke, ngiliz Casusu Prof. Armenius Wambrynin Raporlarnda II. Abdulhamid Dnemi, stanbul 1987, s. 60.

1127

120 Christopher J. Walker, Armenia The Survival of a Nation, London 1980, s. 150; Ayrca kir Paann hayat ve bu husustaki faaliyetleri iin bk. Ali Karaca, ayn eser. 121 Ebuzziya, ayn eser, s. 28. 122 Sir Henry Woods, ayn eser, s. 117. 123 Takip ettii ajans ve gazeteler unlard: Ajans Reuter, Siecle, Dail News, Tan (Londra), Masua Eritre (talya), Secolodi (Milano), LObservatore Romano (Vatikan), Vremya (Petersburg), Novosi (Petersburg), Novini (Bulgar), Detabahsis (Karada), enegorka (Karada), ark (Paris), Le Standre (Paris), Libere Parole (Fransa), Liberte (Fransa), Voltaire (Fransa), Correspondence; II. Abdulhamidin d basna bak ve yaklam iin bk. Zekeriya Kurun, II. Abdulhamid Dneminde maj Dzeltme almalar 21. Yzyla Girerken II. Abdulhamid Dnemini Yeniden Deerlendirme Sempozyumu, stanbul 1998. 124 , TY, 90965: Mir Kamphoevener Paa b. Kamphoevener. Piyade Muallimi olup, 1298 de miralaylk rtbesiyle Osmanl Devletinin hizmetine girmi ve 1299da mirliva olmu, 1307de Yvern- hazret-i ehriyri silkine alnmtr. 125 Bu sahadaki bir eseri Piyadenin dmn Talimnmesi ismiyle Osman Nizami tarafndan tercme edilmitir. Bk. , TY, 81670. 126 Tahsin Paa, ayn eser, s. 27. 127 BOA., Y. Mtv, 95/85. 128 BOA., Y. Mtv, 162/183. 129 lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 1983, s. 59-60, 79; Almanya Trkiye askeri ibirlii konusunda bk. Jehuda Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi, (vr. Fahri eliker), Genelkurmay Harp Dairesi Bakanl yayn, Ankara 1977. 130 , TY, 90965: Ferik Goltz Paa b. Von der Goltz: Erkn- Harbiye-i Ummiye Reis-i Snisi ve Mekteb-i Harbiye-i hneleri Mfettii; 1885 senesinde mirlivalk rtbesiyle devlet hizmetine girmi ve Yver-i fahrilik nvan verilmi, bir sene sonra feriklik rtbesine ykseltilerek 1307 senesinde Yvern- hazret-i ehriyrileri snfna dahil edilmitir; BOA., Y. Mtv, 115/98 ve MAD, 13814. 131 Ali Seydi, ayn eser, s. 619: 1299da Almanyadan celb edilen (Von der Gol) Paa ile rfeksnn himmetleri sayesinde orduca ufak tefek baz slhat ve tekilt vcuda getirilmidir; lber Ortayl, ayn eser, s. 78-80.

1128

132 BOA., Y. A. Res, 44/10. lef 1-4: 1300 senesinde yaptklar mukavelenmenin 1304de sona ermesi zerine, szlemelerinin yl daha uzatlmas ynndeki talepleri ve yeniden hazrlanan 18 maddelik mukavele hakknda; Ceride-i Havadis 1300 Ra. 23, nr. 5220: Hizmet-i Devlet-i lyyede mstahdem olup, Tensikat- askeriye komisyonunun mazbatasn tanzmde icr-y muavenet ile if-y hizmet etmi olan Alman zbiti miralay Ristoff, Kamphoevener ve Hobe b-irde-i seniyye livalk rtbeleri tevcih klnd; Sir Henry Woods, ayn eser, s. 195. 133 BOA., Y. Mtv, 52/33 ve 95/85. 134 Baron Von Der Goltz, Balkan tit Ve Esbb 1876-1895, Yazma, stanbul Atatrk Ktphanesi, Muallim Cevdet, K. 271; Sofyada Ateemiliter olarak grev yapt srada Mustafa Keml Atatrn tepitlerine gre; Balkan Harbi srasnda Bulgar Ordusunun byk baarlar kazanmasnda, bata Goltz Paa olmak zere baz Alman subaylarnn, Osmanl ordusunun Balkanlar savunma stratejisi planlarn Bulgar Genelkurmayna vermesinin balca sebep olduu anlalyor. Bk. Vahdet Keleylmaz, Atatrkn Bulgar Basnndaki nemli Bir Polemik Hakkndaki Bilgi ve Grleri ve Ulusal D Politika zerine, A. Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi, 20, Kasm 1997, (415-422). Bu durum daha sonralar Atatrkn Alman subaylar ve siyasetine temkinli yaklamnn sebeplerinden olan nemli bir tespittir. 135 BOA., Y. Mtv, 87/126. 136 lber Ortayl, ayn eser, s. 80. 137 BOA., BEO, 324426; Mahmut evket Paa, sadk rencileri adna Goltz Paaya yazd telgrafnda, bu darbeyi yaptklarn duyurmaktan eref duyduklarn yazmaktadr. Bk. Zekeriya Trkmen, Hareket Ordusu ve Kurmay Yzba Mustafa Kemal, Ankara 1999, s. 5. 138 , TY, 90965: Svari Ferii Von Hobe Paa b. Hobe. Svari Muallimi olarak 1298de miralaylk rtbesiyle devlet hizmetine girdi. 1299da mirliva ve 1302de feriklie ykseldi. 1307de Yvern- haret-i ehriyri silkine alnd; Tercman- Hakikat 1307 B. 30: Almanya mparatorunun olu ve einin stanbula gelileride Padiaha takdime memur edilmiti. 139 BOA., Y. Mtv, 95/85. 140 BOA., Y. Mtv, 33/3: 3 N. 1305de Mabeyne sunduu bir arzda anlama srelerinin sona ermekte olduu kontratlarnn uzatlp uzatlmyacan sormaktadr; Sir Henry Woods, ayn eser, 197. 141 , YT, 0956: Topu Mirlivas Grombekoff Paa, Umm Topu Alaylar Muallimi olarak 1892de devlet hizmetine girdi. Ayn sene kaymakam ve 1893de miralay, yine ayn yl mirlivala ykseltildi; D, 100792 ve Y. Mtv, 136/39. 142 , TY, 90965: Bahriye Ferii Woods Paa b. Woods, Tersane-i Amirede grev alarak devlet hizmetine girdi. ngiliz asll olup, 1867de ngilizlerin stanbuldaki gemisinde grev alm ve

1129

ayn zamanda Osmanl Devleti namna Karadeniz Boaznda fener dubas kurmutur. 1886da nce Fahr-i yver-i hazret-i ehriyri ve daha sonra Yver-i harb-i hazret-i ehriyri snfna alnmtr; Basiret, 1293 B. 1, nr. 2145: stanbulu ziyaret eden ngiltere Kraliesinin ikinci olunun II. Abdulhamidin huzuruna kabul. 143 BOA., D, 100792. ve , YT, 90965: Bahriye Mirlivas Klau Von Hoff Paa b. Kalau Von Hoff, 1307de Tersane-i Amirede grevli olarak devlet hizmetine girdi. 1266da Almanyada Danzik yaknlarnda Pitetendorf kynde domuutur. 1308de mirliva ve Yver-i hazret-i ehriyri snfna dahil oldu; kdam 1315 M. 10, nr. 1040: Yverndan Bahriye Ferii Kalau Von Hoff Paaya nian itas; Y. Mtv, 66/67: Akdemce Bahriye-i hneleri ahvl- hazras hakkndaki mehdt ve mtalat hakrnemi mbeyyin atebe-i felek mertebe-i cihnbnilerine takdimle mbhi olduum raporat- aciznemdeki marztma zeyl olarak. 21 Austos 1308. 144 Sir Henry Woods. ayn eser, s. 14-15. 145 BOA., Y. Mtv, 162/83; , TY, 90965: Mirliva Blunt Paa b. Blunt, Jandarma dairesine memrdur. 1877de Jandarma Islh Meclisine Fahr-i miralay tayin edilmitir. 1888de mirliva nasbyla 1890da Yvern- hazret-i ehriyri silkine dahil olmutur; Sir Henry Woods, ayn eser, s. 190. 146 BOA., Y. Mtv, 162/83; , TY, 90965: Szechenyi Paa b. Szechenyi. tfaiye Taburlar Muallimi. Macaristan tfaiye Alaylar zabitnndan iken miralaylk rtbesiyle hizmet-i Devlet-i liyeye girmi ve derece derece terfi ederek feriklik rtbesine nail olmutur. 1307de Yvern- hazret-i ehriyri silkine dahil olmutur; Devlet salnmesi 1309. s. 132; Sir Henry Woods, ayn eser, s. 192193: Kkl bir Macar ailesine mensuptu. Babas Macaristann kurucusu olarak anlan Kont Szechenyidir. 147 BOA., D, 75286 ve 76104; Y. Mtv, 35/47; Ceride-i Hakayk 1886 T. evvel 2, nr. 40; nian verilmesi. 148 lber Ortayl, ayn eser, s. 78. 149 BOA., Y. A, Res, 8/7 lef 1. 150 BOA., YEE, 14/88-48/88/13. 151 Ceride-i Havadis 1299 C. 7, nr. 3724: Yvern- hazret-i padihiden Mehmed Zeki Paa dahi dahil olduu halde, 13 zt yverlik hizmetinden afv ile dier askeri hizmetlere tayin olundu; Tarik 1304 R. 18, nr. 1007: IV. Orduya memr buyurulan Yverndan Ferik Mehmed Zeki Paann, Erzuruma gitmek zere dre-i mahssann Kmil Paa adl vapuruyla Trabzona doru stanbuldan hareket ettii; Zeki Paann hayat ve faaliyetleri iin bk. Cengiz akallolu, Mir Mehmet Zeki Paa 1835-1929, (baslmam doktora tezi) Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Erzurum 1999. 152 BOA., Y. Mtv, 32/56.

1130

153 Mizan 1306 Ca. 29, nr. 82: Vehbi Beyin miralayla terfisi; Sabah 1308 L. 7: stanbula getirilen Hamidiye Alaylar Reislerinin Trabzona grrlmesi ile vazifelendirilmesi; Servet 1316 S. 27, nr. 35: Yverndan Vehbi Paann tefti greviyle Selanikden skbe hareket ettii. 154 BOA., Y. Mtv, 25/59; Tarik 1304 R. 12, nr. 1001 ve R. 16, nr. 1005: Yemen Valisi Aziz Paaya menr gtrmeye memur Yverndan binba Rfat Beye dair haber. 155 , TY, 90964: Binba Sadk Bey b. Salih. Yvern- hazret-i ehriyri. amda domu, 1299da Mekteb-i Harbiye-i hneden mlzm- snilikle mezn olup bir mddet 5. Orduda grev yapm, 1300de mlzm- evvellikle Yvern- hazret-i ehriyri silkine alnmtr. Ayn yl yzbala, 1302de kolaalna ve 1304de de binbala ykselmitir. Ailesi hakknda bk. Azm/Kemikolu ailesi. 156 Bu seyahat iin bk. Azm-zde Sadk Paa, Habe Seyhati, stanbul 1306 ve Hayat Tarih Mecmuas, l. say 3 (1 Nisan 1967), s. 11-15. 157 BOA., Y. Mtv, 29/15; Tanin 1330 M. 27, s. 6: Bu politikalarn sonraki yllarda semeresi grlmetedir. Balkan ve Trablusgarb savalar esnasnda eyh Snsi btn Afrika Mslmanlarn Hilfet dmanlarna (Avrupallara) kar savaa hazr olmalar yolunda tevik etmekte ve arda bulunmaktayd. Ayrca Kurtulu savana da katlmlardr. 158 BOA., YEE, 9/451/126/14 ve Y. Mtv, 129/191. 159 , TY, 90964. 160 BOA., Y. Mtv, 272/114 ve 277/86 ve 289/53: baz tutuklularn affna dair. 161 Tahsin Paa, ayn eser, s. 25: Bu komisyonun kuruluunu hatal olarak l897 sonras olarak veriyor. 162 Asker Salnme 1304de bu komisyonun bahsi gememekte, Asker salnme 1306, s. 36da, komisyon, 6s mir, 13 ferik, 1i liva, 2si miralay, 1i kaymakam ile 1 ktibi evvel ve 1 ktib-i sniden ibaretti. Girit Erkn- Harbiye Reisi Ferik Cevad Paada komisyonun fahri yeleri arasndadr. 1306da Padiahla birlikte 24 yeden oluan bu komisyonun ye says, 1320de yedisi fahri olmak zre 45 kiidir. Tahsin Paa, ye saysnn toplam 50 olduunu kaydediyor. Bk. ayn eser, s. 25. Devlet salnmesi 1320. s. 100-101de, Heyet, Komisyon Bakanvekili ve Msr Fevkalaade Komiseri Yver-i ekrem mir Gazi Ahmed Muhtar Paa, kinci Bakan Yver-i ekrem Mir brahim Paa, yeleri, Yvern- kirm ve mirndan Hicaz Valisi Ahmed Rtib Paa, Erkn- Harbiye-i Ummiye Reisvekili Edhem Paa, Maiyyet-i seniyye Erkn- Harbiye Miri kir Paa ve Fazl Paa, Yvern- fahr ve Ferikndan Hasan Tahsin Paa, Rfat Paa, iftlikn- Askeriye Nazr ve Heyet-i Baytariye Reisi Muzaffer Paa, Basra Valis-i sabk Bahriye Ferii Hamdi Paa, Yver-i

1131

harp Muhyiddin Paa ve Mehmed Paa, Yvern- fahri ve ferikndan Livzmt- Ummiye Diresi kinci ube Mdr Mehmed Ali Paa, Levzmt- Ummiye Diresi Reisi Ahmed Aff Paa, shak Cevdet Paa, Yanya Valisi Osman Fevzi Paa, Dokuzuncu Nizmiye Frkas Kumandan brahim Edhem Paa, Mehmed kir Paa (Erkn- harp), Yver-i harp Hasan Said Paa, Rahmi Paa, Nsr Paa, Hasan Rza Paa (Erkn- harp), mirlivadan Ahmed Hilmi Paa (Erkn- harbiye-i bahriye), Enver Paa, Osman Rfat Paa (Erkn- harp), Muzaffer Paa, Yvern- harplerden Veli Paa, yine Yvern- harp ve mirlaylardan Ahmed Halid Bey, Mustafa Bey, Kaymakamdan Behcet Bey, Ahmed Bey (Erkn- harp), brahim Bey, Binba Hlid Bey ve Osman Bey, Kolaas Yver-i harp Mustafa Bey, Kolaas tabib Abdulkerim Sebti Bey, Baytar yzba Fethi Bey ile Fahri yeler Yvern- fahrilerden Piyde muallimi Mir Kamphoevener Paa, tfaiye Kumandan Ferik Szechenyi Paa, Mektib-i Harbiye muallimlerinden Ferik Lokok Paa, Ferik Seyfullah Paa, Evveli Baktip Sami Bey ve Evvel-i snisi ktib-i sni Hayri Bey (Ceb-i Humyn ktiplerinden) kuruludur. 163 BOA., Y. Mtv, 29/46. 164 BOA., Y. A. Res, 2/43. lef 2: Sekiz ktibin grev yapt, dokuz yeden kurulu bu komisyonda, yverlerden Osman, Nuri ve Fuad Paalar yer almaktayd. 165 Vakit, 1300 N. 14, nr. 2770: eref zuhr eden irde-i seniyye zerine Erdeke memr ve Tala vapuru hmyununa rkiben azimet edenlerin esmisidir: Yvern- hazret-i ehriyriden Ferik sadetli smail Paa, Ktib-i hazret-i ehriyri sadetli Kmil Beyefendi hazretleri, Yver-i ehriyri refetli Talat Bey, Politika memrlarndan refetli Said Bey. 166 Bk. Osman Seni, Asker Mecmuas, stanbul 1326, I. nsha, s. 17-21; ark, 1324 Temmuz 10, nr. 4. 167 Sultan Abdulhamid, ayn eser, 74. 168 BOA., YA. Res, 158/173. 169 BOA., ayn yer,: Listenin varl ve takdiminden bahsedilmekte ise de Yverlerin listesi kmamtr; ark gazetisi, Padiaha sunulan Yvern listesinden ve bunlarn saysnn otuza indirilmesi gerektiinden bahsetmektedir: Bk. 1326 B. 26, nr. 4. 170 BOA., Yldz Maruzt Defter, nr. 14374. Burada Yverlerden 6, Fahr-i yverlerden 1 kiinin zeri izilidir; 5 Aralk 1326 tarih, 9949 nr. l Tercman- Hakikat gezetisinde yanlanan listede Yvernn says 54 olarak verilmektedir. Burada Fahri yverler yer almamaktadr. Bahsi geen iki liste arasnda baz farklar mevcuttur.

1132

171 Ahmed Sib, Abdulhamidin Evil-i Saltanat, Msr 1326. s. 102. 172 Ahmed Raci, Yldzda Yeni Casuslar Cemiyeti (Yvern Tensikt), (stanbul) 1324, s. 15. 173 Osman Seni, Yverler, Asker, I. stanbul 1324 (18-23). 174 Dstur, I, Dersaadet 1329, s. 421-428: Bk. Tasfiye-i rtbe-i askeriye kannu, 2. ve 3. maddeler. 175 Hafz brahim Aah Efendi, Vaky Trihiyye, stanbul 1325, s. 402: 1327/1325 30 Receb/25 Temmuz tarihli Meclis-i Mebsndan musaddk knn mucibince mrn ve erkn ve mer ve zbitnn tasfiye sretiyle tenzl-i rtbeliri icr klnd; Ekrem Red-Osman Ferid, Musavver Nevsl- Osman 1327, s. 216:. Sdk el-Meyyed Bey. Hakan- sabkn yverliinde mddet-i medde istihdm olunarak. Birinci feriklik rtbesini ihrz eylemi idi. Tasfiye-i ahirede kaymakamla tenezzl etmi ve ihtiyr- tekd eyledikten sonra Cidde mutasarrflna tayn olunmutu. (bk. Azmzde); Nevsl- Salnme-i Osman 1326, s. 199-200: Yukarda bahsi geen ve isimleri ile fotoraflar verilen 122 kiiden bazlar unlardr Serasker-i esbak Rza Efendi, Tophane Miri esbak Zeki Efendi, Dahiliye Nazr esbak Memdh Efendi, Serktib-i esbak Tahsin Efendi, Seryver-i esbak kir, sbk yverndan Cvid Efendi, Sadret Seryver-i sabk Cemal Efendi, yverlerden Kenn, erf, Talat, Rt, Sekezenzde Yusuf Efendiler vs; Ayrca bu hususta Divn- Harblerin almas ve yarglamas ili ilgili olarak bk. Zekeriya Trkmen, Osmanl Merutiyetinde OrduSiyaset atmas, stanbul 1993, s. 99-109. 176 Tevhid-i Efkr, 23 Safer 1342, nr. 3845-817: Bamabeynci Ltfi Simavinin yorumu. 177 Yvern Vazifesini Mbeyyin Talmt (23 madde) Ve Seryver-i Hazret-i Fhirsnda Bulunacak Ztn Vezif Ve Salhiyetini Ntk Talimtnmesine (3 maddede, 10 fkra) dair Saray Arivi tanifi nr. E-1/203 belgenin transkrip ve resmi iin bk. Cengiz Gnc, II. Merutiyet Dneminde Saray Yaverlerinin Grev Ynetmelii, Dolmabahe Saray Belgeler-Aratrmalar-UygulamalarHaberler Dergisi, say 2-3, Temmuz-Eyll 2000, (62-73). 178 Devlet salnmesi 1327. s. 84-85: Yvern Dairesi tekilt yleydi:. Yvern dairesi. Yver-i ekrem hazret-i ehriyri Harbiye Nazr Ferik Mahmud evket Paa. Seryver-i Mirliva Salih Paa. Yver Erturul Gemisi svarisi Kalyon Haptan Hafz brahim Bey. Yver Kolaas Ahmed Bey. Yver Yzba Fuad Bey.

1133

Yver Yzba Tahsin Bey. Fahri yvern-i hazret-i ehriyri. Ferik Hurid Paa Bahriye Nazr. Miralay Ziya Bey Erkn- Harbiye 3. ube mdr. Kalyon Kaptan Tahir Bey Donanma-y Humyn kamodoru. Kaymakam erif Bey Istabl- mire Mdr. Kaymakam mer Faik Bey Mzka- Humyn ve Hademe-i Hassa Kumandan. Binba Cemil Bey Erkn- harp. 179 Musavver Nevsl-i Osmani 1325. s. 139. 180 Hurid Paa, Sultan Reda Nasl Bayver oldum Hayat Tarih Mecmuas, say 1. (ubat 1965). s. 29-31; Hurid Paa iin bk. Sleyman Beyolu, Hurid Paa ve Heyet-i Tahkikiye Bir, say 4, stanbul 1995. (29-44); Tanin, 1330 M. 19, B. 25 ve 26, . 3,: Harbiye Nazr Mahmud evket Paann bu grevden istifas ile yerine Bahriye nazr Hurid Paann bakacana ve bu veklete getirilen Hurid Paa ile anlaamayan Sadrazam Said Paann istifasna dair haberler basnda yer almaktayd. 181 Hurid Paa ayn eser, say (1 Mart 1965), s. 31-32. 182 Devlet salnmesi 1327. s. 84-85; Hurid Paa Hayat Tarih Mecmuas, say 4 (1 Mays 1965). s. 24-27 ve 90. 183 BOA., BEO, 31884: Muayyen iki sene mddeti ikml etmi olmalarna binaen. 184 BOA., BEO, 340052: Harbiye Nazret-i celilesine. 18 Zilhicce 336/24 Eyll 334. 11 Eyll 334 tarih ve 1/446 numaral tezkire-i lilerine cevbdr. Yedinci ordu kumandan

mirliva Mustafa Keml Paann Fahri yvern- hazret-i ehriyri silkine idhli hussuna bil-istizn rde-i seniyye-i hazret-i pdihi eref mutlak buyurularak sreti lefen taraf- devletlerine tesyr klnd efendim. 23 Eyll 334 tarihli irde-i seniyye zerine; Akam, 1334 T. sni 10, nr. 52: Yldrm ordular ile Yedinci ordu kararghnn lagvedilerek, Yedinci ordu kumandan Mirliva Mustafa Keml Paann Harbiye nezreti emrine verildiine dair haber. (bk. Belge). 185 BOA., Nizmt Defteri, 30. s. 37-38; Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV), nr. 252, s. 112; BEO, . Hus, 349139: Tanzim olunan irade-i seniyye layhasna dair; Takvim-i Vekayi, 1338 B. 19, nr. 3831. Maiyyet-i seniyye Seryverlikine Bahriye Nazr esbak Ahmed Avni Paa tayin olundu.

1134

186 Tanin 1330 . 8, s. 2: Yeni kabinenin Ayan Reisi Gazi Ahmed Muhtar Paann bakanlnda topland; bnl-Emin Mahmud Keml nan, ayn eser, II, s. 1805-1868. Ayrca hayat iin bk. Rfat Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa, stanbul 1989. 187 Yeni Gn 1334 R. 14, nr. Yvern- hazret-i ehriyri Ahmed zzet Paann Mondros Mtarekesine dair beynat; Ahmed zzet Paa, Feryadm, I, stanbul 1992. s. 156; Semih Mmtaz, Canl Tarihler, stanbul 1946. s. 48; bnl Emin Mahmud Kemal nan, ayn eser, II, s. 1973-2028; Hikmet Bayur, zzet Paaya dair ok ar bir tenkit kaleme almtr, bk. Son Osmanl Hariciye Nazrnn bir Layhas Belleten, Cilt I, say 2, Ankara 1937. (449-499); Akam, 1337 S. 5, nr. 52: Kabinenin tasfiyesine dair haber; Ayrca hayat iin bk. Metin Ay, Ahmet zzet Paa, Ankara 1997. 188 , TY, 91041 ve 91049; Askeri Salnme 1306, s. 36: Girid Erkn- Harbiye Reisi ve Yver-i fahridir; Devlet salnme 1309, s128; bnl Emin Mahmud Kemal nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, II, stanbul 1965, s. 1474-1534; Umr- Nfia Komisyonu yesi ve Erkn- harbiye miralay iken Yenieriliin ihdasndan ilgasna ve yeni dzenlemeden sonraki durumuna dair Osmanl Ordusunu anlatan ciltlik Trih-i Asker-i Osman (stanbul 1299) adl bir eser ile yazmtr. Eserleri iin bk. . , T. Y, nr. 77491 (matbu), 4178 ve 6127 (yazma). 189 , TY, 91041 ve 91049; Devlet salnme 1320. 190 , TY, 91041 ve 91049; Devlet salnme 1309, s. 128;. 191 , TY, 91041; Devlet salnmesi 1309, s. 128 ve 1320, s. 99;. 192 , TY, 91041; Askeri salnme 1304, s. 26 ve Devlet salnmesi 1309, s. 124;. 193 , TY, 91041; Askeri salnme 1306, s. 34 ve Devlet salnme 1309, s. 128; Rumeli fevkalaade kumandar; Mehmed Sreyya, Sicill-i Osman (hzr. Seyit Ali Karaman), ll. stanbul 1996. s. 412-413; Ceride-i Havadis, 1263 M. 12, nr 413: Osmanl-ran snrna ait meselelerin hallinde memur edilmesi; Basiret, 1288 R. 10, nr. 402 Halep Vali-i sabk Dervi Paann stanbula geldiine dair haber; Ceride-i Havadis, 1293 R. 28, nr. 3088: Meclis-i lye tayini. 194 , TY, 91041 ve 91049; Askeri salnme 1304, s. 33, Devlet salnme 1309, s. 128 ve 1320, s. 99. 195 , TY, 91041; Askeri salnme 1304, s. 33, Devlet salnme 1309, s. 128; Ceride-i Havadis, 1294, nr. 4114, 4117, 4124 ve 4166: ran ve Osmanl hudutlar ierisinde kalan yerlerden senede 15-20 bin lira olan geliri, rannn tavryla bozulmas zerine ran hududunda hadise karan eyh Ubeydullahn cezalandrlmas ynnde rann talebi. Meselenin incelenmesine smail Paann tayinine dair haberler; Ceride-i Havadis, 1297 Z. 29, nr. 4472,; 1298 M. 4, nr. 4475; Ra. 6, nr. 5427: Yine krtlerin ran hududuna hcumlar ve Ubeydullahn isyanna dair haberler; Ceride-i Havadis, 1298 C. 29, nr. 4622: smail Paann Krdistan valiliine dair.

1135

196 BOA., SA, 606, (Burada doum yeri olarak Dersaadet veriliyor); , TY, 91041, (Burada doum yeri olarak ldr verilmektedir.) ve 91046; Askeri salnme 1306, s. 34: Girit Valivekili ve Fevkalaade kumandan; Devlet salnme 1309, s. 128; Zevra gazetesi, 1286 Haziran 27, nr. 58: Badad Mutasarrf kir Beyefendinin Badad vapurunda mhrn kaybetmesi; Basiret, 1288 R. 10, nr. 402: Nafia mdrlnn ilevesiyle Badat vilayeti Vali vekilliine tayinine dair,; Ceride-i Havadis, 1292 . 1, nr. 2865 ve 1293 Ca. 18, nr. 3088: kir Beyin Hersek Mutasarrfl ve Bulgaristan olaylarn inceleneye memur edilmesi; Ceride-i Havadis, 1295 Z. 25, nr. 3744: kir Paann Petersburg Sefaretine tayini; Ceride-i Hakayk, 1302: Petersbur Bykelilii hakknda; kdam, 1315 S. 13, nr. 1074 ile Malmat, 1898 Eyll 26, nr 481 ve 14 Ekim, nr 499: Anadolu Islhat Umm Mfettilii ile alkal haberlere yer vermektedir. 197 , TY, 91041 ve 91046; Sir Henry F. Woods, ayn eser, s. 178-179; Devlet salnme 1309, s. 128. 198 , TY, 91041 ve 91046; Askeri salnme 1304, s. 33; Devlet salnme 1309, s. 130 ve 1320, s. 99. 199 , TY, 91041; Devlet salnme 1309, s. 128 ve 1320, s. 100. 200 , TY, 91041; Devlet salnme 1309, s. 128. 201 , TY, 91041 ve 19046; Askeri salnme 1304, s. 33; Devlet salnme 1309, s. 130 ve 1320, s. 99. 202 Zekeriya Trkmen, Hareket Ordusu Ve Kurmay Yzba Mustafa Kemal, Ankara 1999, s. 9-10.

1136

Osmanl Polis Tekilat ve Yenileme Sreci / Dr. Hasan Yaar [s.629-652]

Polis Akademisi / Trkiye Giri Devlet, insanolunun bu gne kadar kurduu en byk organizasyon olarak karmza kmaktadr. Bu devasa kuruluun temel hedefinin, kendini kuranlara, ieriden ve dardan gelebilecek tehlikeleri yok ederek onlara gvenlik ve esenlik salamak olduu, izaha gerek gstermeyecek derecede ak ve seiktir. Devlet bu ihtiyac, i ve d gvenlik olarak deerlendire gelerek, adlar farkl olmakla birlikte bu ihtiyac temelde ayrlk kabul etmez bir btn olarak kabul etmitir. Hatta gnmzde grevlilerinin daha somut biimde ayrt edilmi olmasna ramen, bunun byle dnlmekte olduunu, genel gvenlikle ilgili mevzuat hkmlerinden net olarak anlayabilmekteyiz. Ancak, ilerin hem daha rahat seyrini salamak, hem de o iin sorumlusunu nceden tespit ederek, domas muhtemel olumsuzluklar peinen gslemek amacyla, belli iler iin belli sorumlular oluturulduu gzlenmektedir. Bu uygulama, her devlette olduu gibi Osmanl Devletinde de byle olmutur. Devletlerin hayat bulmas, genel olarak, yeninin bir eskinin yerine gemesi eklinde olduu, tarih sayfalarnda sklkla rastlanlan bir sonular silsilesi olarak kendini gstermektedir. Bu durum, ister istemez, yeninin eskiden ald bir ok eyi birlikte ve yeniden hayata geirdii, adeta bir kanlmazlk gibidir. Bu durumu, konumuza uyarlayacak olursak diyebiliriz ki, Osmanl Devleti kurulurken, daha nce kendine tabi olduu Anadolu Seluklu Devletinden bir ok kurumu beraberinde srkledii gibi, Trkiye Cumhuriyeti Devleti de Osmanl Devletinden bir ok kurumu alarak yeni devlet tekilatna kazandrmtr. Sz edilen bu kurumlarn ierisine i gvenlik kurumunu rahatlkla dahil edebiliriz. Zira bu unsur, bir canl bnyenin hayatiyetine desteki ve adeta muhafz durumunda olan, kandaki akyuvarlar gibidir. Akyuvarsz bir kan dnmek mmkn olmad gibi, bir hayatn idamesi iin nakledilen bir kann ayn terkipte olduunun aksini dnmek de mmkn deildir. Bize gre, bu rnek konumuza tpa tp uymuyorsa da, bir devletin yaamas iin olmazsa olmaz durumunda olan ve akyuvar misaline tpa tp uyan i gvenlik kurumu unsurlarn naklen almas hep gzlene gelen bir olgudur. leride deineceimiz, Osmanl gvenlik unsurlarnn daha nceleri, selefi durumunda olan, Selukluda var olduu gibi, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin de, bir bakma devam durumunda kald Osmanl Devletinden naklettii gvenlik sistemleri vardr. Mesela Osmanl Devletinin en hametli devri olan Kanuni dneminde dahi varlna rastladmz kad, sba, asesba, yasak ve benzeri grevlilerin Selukluda da var olduunu gryoruz. Hem de ayn ekilde mlki ve askeri tekilatlanma modeli olarak.

1137

Osmanl Devletinde i gvenlik tekilat, Tanzimatn izlerini tad phesiz olan 1845 tarihli Mzekkere-i Umumi nin yaynlanmasna kadar, Osmanl askeri tekilatnn omurgas durumunda olan Yenieri Tekilat ierisinde devamede gelmitir. Bunun byle olduunu, aada knyeleri verilen aratrmalardan anlamaktayz.1 Bu aratrmalar, genellikle bir ok yerli ve yabanc mellifin telif eserlerinden yararlanlarak ortaya konmutur. Zira, sz konusu edilen melliflerin kulland kaynaklara bir daha inmek, hem zaman kayb hem de emee sayg ve bilimsel almalara gven asndan gereksiz grlmtr. nk, birka ana kaynak zerinde yaptmz almada, tezimizi desteklemede kullandmz melliflerin ulat bilgilere ulaarak, daha farkl bir bilgi edinilememitir. Kabul etmek lazmdr ki, konumuza kaynaklk edecek senetlerin; Padiah Fermanlar, Merkez ve Tara Yetkililerine gnderilen emirnameler, eriye Sicilleri ile tahrir defterleri gibi tarihi belgeler olduu phesizdir. Bir de askeri tekilatlanma modeli gz nnde tutulabilmektedir. Bu bakmdan, muhtelif ad ve bulu as altnda ortaya konulmu bulunan telif eserlerin bilgi kaynaklarnn, genel grnm itibariyle ayn olduu gzlenebilmektedir. Unutmamak gerekir ki, zerinde bulunduumuz konu spesifik boyutlardan fevkalade uzak bulanan ve belli bal omurgalara oturtulmu bir tekilat yap olarak deerlendirmektir. Emniyet Tekilat gibi bir tekilatn omurga bakmndan sk deiikliini kabul etmek zaten mmkn deildir. Ancak, hizmet yeri (adres) deiiklikleri veya emir komuta zincirini oluturan halkalarn yenilenmesi gibi deiiklikler, tabiatyla konumuzun kapsam dnda olacaktr. Bu gibi gelimeler dnda kalan omurga yap, bir dnm noktas olarak kabul edebileceimiz 1845e kadar sre gelmitir. 1845ten sonra Avrupai bir grnm kazandrma almalar, tabii olarak omurga deiiklik kabul edilmelidir. Osmanl Dnemi Emniyet Tekilatn irdelerken buna gre bir takdim plan oluturulacaktr. I. Blm 1845 ncesi Dnem Bu dnem takdim edilirken, meselenin daha iyi anlalmasn temin maksadyla bu dneme dair tekilatlanma: Tekilatta Amir Durumunda olan Grevliler ve Tekilatta Memur. (uygulayc) Durumunda Olan Grevliler olmak zere iki ana balk altnda sunulmaya allacaktr. Bundaki hedef, grev ve grevlilerin tespiti yoluyla tekilatlanma modelini ortaya koymak olacaktr. A. Tekilatta Amir Durumunda Olan Grevliler 1. Kad Gnmzde kad dendii zaman sadece bir mahkeme bakanl, yarglk akla gelmektedir. Halbuki, Osmanl Devletinde bu grevi uhdesinde bulunduran kadlarn, daha baka ve mahkeme bakanl kadar nemli grevleri vard.

1138

Bu cmleden olarak kadlar; asayi, ynetim ileri ile ehir ilerinin (belediye) de ba olarak Padiah adna tam yetkili bir amir olarak karmza kmaktadr.2 Kadlar, bir yllk asli bir yllk da uzatmal olarak iki yllk bir sre ile atanrlard. kinci bir greve, son ayrld grevinden itibaren bir yl sreyle stanbulda Mlazemette3 kaldktan sonra ancak atanabilirlerdi.4 Kadlar, dorudan doruya padiahn ahsn temsil ediyordu. Bu yetki, eyalet valisi diyebileceimiz beylerbeyilerde dahi yoktur. Grevi itibariyle, her trl devlet ilerinin grlmekte olduu ve asli bakannn padiah olduu Divan- Hmayuna bal olup, bu divandan baka kendisini murakabe edecek bir kurum ve yetkiliye, imdiye kadar yaplan aratrmalarda tesadf edilememitir. Merkezin taradaki asli muhatab olan kadlar, sefere (fetih hareketleri) gitmek dnda, hemen hemen btn i ve ilemlerde grev ve yetki sahibi bulunuyorlard. eri ve rfi hkmlere dayal bulunan Osmanl nizamna aykr hareketlerin olumamas iin tam yetkili ve serbestlik ierisinde alrlard.5 Bunun iindir ki, kadlara Hakiml vakt veya Hkim-ser de denilmekteydi. Ayrca, her ihtiyacn takipcisi durumunda olduklar iin bunlara Kdi-l hct da denirdi. Bunlardan eyhlislam mevkiinde olanna da, kadlar kads anlamna gelen Kadl-kudat denirdi. Eer bir yerde mahkeme (kadlk) kurulmas gerekirse, bunun iin padiah ferman gerekirdi. Kad, kendi yetkisiyle mahkeme ihdas edemezdi. Bunun iin, padiahn berat ile tayin edilmi bir kad veya naibinin (yardmc, vekil) gnderilmesi artt.6 Yukardaki tespitlerden de anlalaca gibi kad, idari, mali, ve siyasi kurum ve kurulularn ba denetisiydi. Yetkileri o kadar geniti ki, bulunduklar yerler dnda dahi, ellerinde bulundurduklar Padiahlk hkm ile grev yapabildikleri gibi, merkezden gelen tm emirlerin uygulanmas da kadlara aitti.7 Kadlar, bulunduu yerin asayiinden de sorumlu biri olarak, baz grevlileri bizzat atamak hak ve yetkisine de sahip bulunuyorlard. Bu cmleden olarak, kendisine yardmc olmak zere, al veriin kontrol ile esnafn dier hal ve hareketlerini murakabe eden ve adna muhtesip denen bir grevliyi atad gibi, muhakemesi yaplacak davlarn taraflarn mahkemede hazr etmesi gereken ve adna muhzr denen grevlileri de atayabiliyordu. Dier taraftan, asayiin kaddan sonraki ilk sorumlusu olan Subalar, kadlarn icra kuvvetinin ba olarak karmza kmaktadr. Kadlarn bizzat atayabilecei ve gnmz ifadesiyle milis kuvveti diyebileceimiz il erlerini de gzard etmemek gerekir. Ancak, kadlarn bu gten nasl ve hangi konularda yaralandklarn net olarak tespit edebilmi deiliz. Fakat, bunlarn halk arasndan seildiine baklacak olursa, bunlarn birer gizli aratrmac (Umur-u taharriye memur) kiiler olduunu sylemek mmkn olur kansndayz. Kadlarn, belediyecilik ilerini bakan sfat ile katld ve ehir kethdas, muhtesip, pazarba, mimarba, pcba ve esnaf kethdalarnn katlm ile oluan ve karar veren belediye meclisi

1139

eliyle yrttn gryoruz. Bu tespit, kadlarn ne denli yetki geniliine sahip olduunu gsteriyor olmaldr. Adeta, her derde deva klnm kadlarn, evinin bir ksmn bro olarak kullandklar anlalmaktadr.8 Bununla birlikte, yabanclarn, yolcularn ve i sahiplerinin kolayca bulabilecekleri bir yerde oturmak da kadlarn tabi olduklar bir sorumluluktu. 2. Suba Baz kaynaklarda sba olarak da yazldn grmekteyiz. Bu grev unvannn, Trke slemek fiilinden tretilmi olduu ve zellikle Seluklularda kumandan, serasker (asker ba, komutan) manasna kullanld ve suba deil sba olduu kesinlik kazanm olup ancak, syleme kolayl bakmndan suba olarak sylendii anlalmaktadr.9 Bu ifade tarznn su ile hibir alakasnn olmad da bir ok aratrmada yer ve ispat bulmutur. (Hseyin Namk Orkun, subalarna Dair, Polis Dergisi, Polis Enstits, y. 26, s, 319, Cumhuriyetin 16. Yldnm nshas). Biz de gereine binaen bu unvan, kullanlan ekliyle yani suba olarak kullanacaz. Subalk, Osmanllarda ilk ihdas edilen memuriyetler arasnda olmutur. lk atanan grevli de, Osman Gazinin kardei olu Alp Gndzdr. Bu hususta, u nemli ifadeyi almakta ciddi yarar grmekteyiz: kinci Bayezid zamannda yazlm, mellifi mehul olan Tevarih-i li Osman adl mehur eseri F. Giese 1922 senesinde Breslavda neretmitir. Bu mhim eserden aynen u ibareye tesadf etmekteyiz: Orhan yiit oldu. Andan Osman Gazi ald vilayetleri baheyledi. Karahisar sanca kim inn derler. Ol oraya dein olu Orhana verdi ve subaln Alp Gndze verdi. Bu izahattan vazhen anlamaktayz ki Osmanllarn ilk Subas Alp Gndz olup bu da vazifesini nnde yapm idi. Bu mnasebetle unu da kaydedelim ki bu malumat B. Dervi Okabolun zabta tarihi adl eserinde mevcut olup yalnz u cihet tasrih edilmemitir: Bugn nn denilen yere eskiden Karahisar derlerdi. Binalenaleyh lk subalk bugnk Karahisarda deil, bugnk nnde yaplmtr. Mezkur eserde ise: Karahisara gittii zaman ehrin idaresini olu Orhan Beye, Subaln yani zabta bakanln da kardei Gndz Beye vermiti ibaresine tesadf etmekteyiz. Binaenaleyh bu satrlarda izah olunan Karahisarn imdiki Karahisar olmad yukarda zikrettiimiz menban kaydndan anlalaca gibi o zamanlar, yani Osman Bey zamannda bugnk Karahisarn bizde olmad dnlr ise bu verdiimiz tafsilat tavazzuh eder. Yukarda zabta tarihinden alarak kaydettiimiz ibarede tasrihi icap eden bir nokta daha vardr: Osmanllarn ilk subasn tarihlerimiz Gndz Bey deil Alp Gndz diye kaydetmektedir. Daha sonra bu Alp Gndz Bay Dervi Okabolun kaydettii gibi Osmann kardei deildir. Bu noktay kinci Beyazd zamannda yazlm olan Oru Bey tarihi sarih bir surette izah etmektedir: Pes Osman baz ald vilayetleri baheyledi. Karahisar Sanca kim ona nn derler; olu Orhana verdi. Su baln karnda olu Alp Gndze verdi. Bu ibare Alp Gndz, n Osmann kardei deil kardeinin olu olduunu sarih bir surette gstermektedir.10

1140

Bundan anlyoruz ki, ilk Osmanl subas, Osman Gazi, nin yeeni Alp Gndz olup, ilk defa bu grevi nnde yapmtr. Szmzn ilk satrlarnda deinildii gibi, Subal Seluklulardan Osmanlya gemitir. Ancak, Seluklu Subas Osmanllardaki Beylerbeyi gibi bir yetkilidir. Yani eyalet valisi gibidir. Ksacas Osmanl rejimindeki sancak beyi, Atl Sancak Beyi ve Yaya Sancak Beyi gibi ayr grev sahibinin tm grevlerine sahipti. Oysa Osmanldaki Suba, bir zabta amiri pozisyonundadr. Bu ynyle, Osmanl Subas Seluklu Subasndan ayrlmaktadr. Osmanl Subalar, ehir (Miri) Subas ve il (Tmar) Subas olmak zere iki kategoride gsterilebilir. Bunlardan ilki, ehir nitelii tayan byk merkezlerde, sonraki ise ky ve kasabalarda grev yapand.11 Bunlardan, Miri Suba Divan tarafndan atand halde, l Subas Sancak Beyi tarafndan direkt atanmaktayd. Bunlar, atama merciine kar sorumlu olarak grev yaparlard. Ancak bu arada, Kadlarn da yetkisi gz ard edilmemelidir. ehir (Miri) Subasnn emrinde Asesba ve onun kumanda ettii Ases Blkleri vard. Kalesi bulunan ehirlerde ise, Kale erleri ile onlarn amiri durumunda olan Dizdar da bu Subaya bal olarak grev yapard. Dizdar ve Kale erleri sadece kalesi bulunan ehirlerde bulunurdu. Kalesi olmayan ehirlerde bu tr grevliye rastlanmazd. Fazla detaya girmeden kaydedelim ki, ehir subasna Zaim dendii gibi, kylerde Sancak Beyine bal olarak grev yapan ky Subasna da Voyvoda denilmekteydi. Bu tabir daha ok Rumeli Corafyasnda kullanlmaktayd. Subalar, asayii saladklar gibi, ehir zeameti cmlesinden olan cerimeler (mahkemelerce verilen para cezalar) ile mukataa (ekili arazi iin verilen ve kesimi nceden yaplm vergiler) ve benzeri vergileri de toplayarak ayda bir merkez hazinesine devrediyorlard.12 Subalar, bazen de kol gezerek ar, pazar denetimi ile mahalle aralarnn temizliini salamak, kaldrmlar onartmak, yklma tehlikesi tayan evlerin yaptrlmas veya yktrlmas iin mimarbaya haber vermek, Asesba ile geceleri devriye gezerek asay ve huzuru bozucu kimselerin denetimini bizzat yaparlard.13 Yukarda grld zere, baz grevler belediyelik grevlerdir. Ayn durum gnmz Polis Yetkileri ierisinde hala kendisini korumaktadr. 2559 sayl Polis Vazife ve Selahiyat Kanunu 3. Maddesi aynen yledir: Madde 3-Belediye zabtas ileri hkmete lzum grlen yerlerde polise grdrlr. Omurga grev ve grevlileri ufak tefek deiikliklerle de olsa hep kendini koruya gelmitir, gelmektedir. Subalar, yukarda sz edilen vergi ve parasal cezalar. ltizam (gtr) yntemi ile toplayarak, bundan belli bir denek alyorlard. Siyaset hakk olarak kaynaklarda yer bulan idam ilerinin de Subalarn nezaretinde yapld anlalmaktadr.14

1141

Tomruk tabir edilen hapishanelerle, zindanlarn idaresi de Subalarna aitti. Fevkalade isabetli olan bu grev ekli Osmanlnn son dnemlerine kadar devam etmitir. Adli reformla birlikte imdiki ekline sokulan mevcut uygulamada ciddi isabetsizlikler bulunduu kanaatindeyiz. Zira, iyi muhafaza edilemeyen azl mahkumlarn sklkla uzun metrajl tneller kazarak kaabildikleri, hemen hemen her veya be ylda bir tesadf edilen gereklerdir. Bize gre, kaabilen o azllarn yeniden yakalanmas baka grevlilerin ii olduu iin belki de muhafazada titizlik gsterilmemektedir. Oysa bu firarilerin yeniden ele geirilmesi belki bir veya birka cana mal olmaktadr. Halbuki, muhafaza ii de yakalayan grevlilere ait olacak olursa, kanaatimizce bu tr firarlar asla olmayacaktr. nk, Nasrettin Hocann: Damdan denin halinden, ancak damdan den anlar misali, onlarn bir daha yakalanmalarnn ne derece zor olduunu bilen grevliler, hi muhafazada kusur eder mi? Ama, ne yazk ki, tm bu gereklere ramen, davul ve tokmak baka baka ellere tututurulmutur. Tekrar baa dnerek Subalk kurumu hakknda bir hlasa yapacak olursak yle bir sonu elde edebiliriz:. Asayiin ikinci derece (Kaddan sonra) sorumlusu olan Subalklar sras ile:. 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) ehir (Miri) Subas. Kasaba ve ky (l) Subas. Sancak Subas. Voyvoda (Dirlik sahibi adna asayi salayan). Ky Subalar. p veya plk Subas. Canbazlar Subas. Vezir Subas olarak karmza kmaktadr.

3. Asesba Yenieri ocann, blk anlamna gelen ortalardan 28. Ortann orbacsna (komutanna) asesba denirdi. Ocaktaki resmi ve askeri grevinden baka, ehrin asayii ile de grevliydi.15 Bu itibarla, blkteki subaylar dnml olarak ar ve mahalle ilerinde ve zellikle su ilemeye elverili yerlerde dolaarak su ileyenleri yakalayp, cezalandrlmak zere ilgili yerlere gnderiyorlard. Bundan baka, Cuma gnleri sadrazamn gidecei camiin yolu zerinde bl ile birlikte gvenlik nlemi alarak ayn zamanda selam ve ihtiram ilerinde de bulunuyorlard. Asesbann bir de

1142

idam mahallindeki nizam salamak grevi vard. Bu ve benzeri grevleri asndan Subaya kar sorumluydu. Asesbalar kyafet olarak, balarna yeil uhadan kalafat (Vezir bal), srtna zara yakal ve yeil kapl divan krk, bacana beyaz (Ak) akr (bir nevi alvar), ayana da sar yemeni giyerlerdi.16 Halkn, asesbaya yardmc olarak gece bekileri tuttuunu biliyoruz. Bu uygulama Cumhuriyete, ar ve Mahalle Bekilii olarak intikal etmitir. Asesba ile ilgili bilgilerden net olarak anlald zere, Osmanl Gvenlik Tekilat, ordusunun omurgasn oluturan Yenieri tekilat ierisinde oluturulmutur. Bu uygulama 1845 bildirgesine kadar srecektir. 4. Muhtesip Bu unvan, ihtisap kelimesinin bir trevidir. htisabn ise: terk edildii aka grlen eri hkmlerle emretmek, Tanrnn rza gstermeyerek kitapla yasaklad ileri yapanlar bu ilerden men etmek anlamna kullanldn gryoruz. te bu ilerle grevlendirilen kiiye muhtesip denmektedir. Osmanllarda bu grevliye, htisap Aas, htisap Emini, htisap Nazr ve en son yaplan baz yeniliklerle ehr Emini denilmitir.17 Muhtesipliin ncesini, Asr- Saadete (Hz. Peygamberin yaad ve ynetimde bulunduu devre) dayandrmak mmkndr. Zira, Hz. merin Medine; Sad bn-l Asn da Mekke Muhtesibi olduu bilgilerine ulaabiliyoruz. Osmanl Devleti kendisinden nceki slam Devletlerinden kltr ve tekilatlanma bakmndan esinlendii iindir ki bu ve buna benzer kurumlar kendi bnyesinde hayata geirmitir. te muhtesiplik de bunlardan biridir. Nereye kad gnderilmi ise bir de muhtesip gnderilmitir. htisap, dinsel boyutu da ierdiinden muhtesipin mutlaka Mslman biri olmas artt.18 Esnaf ve pazar yerlerinin denetimi devletin ok nem verdii bir husus olduu iin kadlara ve dolaysyla mhtesiplere fevkalade geni yetkiler verilmitir. Mhtesip, munkerat, yani eriata aykr eylemlerin eylemcilerini takibe alarak cezalandrlmas gerekenleri yakalatr ve cezalandrlmasn salard. Bunun iin kad gibi her hangi bir mahkeme kurmaya gerek grmeksizin, ibret alnmas bakmndan annda ve olay yerinde ceza verirdi. Narh, trafii dzenleme, hamallar, hayvanlar ve aralar gleri dnda ykleyenleri men etme; okullarda ve dier eitim kurumlarnda rencileri dven retmenleri cezalandrma, yklma tehlikesi arz eden binalar konusunda nlem alma gibi kamuyu alakadar eden ileri takip ve dzeltmek, mhtesibin belli bal grevleri idi.19 Mhsetiplerle ilgili bir bilgiyi iktibasen vererek bu konuyu tamamlamak istiyoruz: Yusuf Has Hacip, bunlarn grevleri hakknda yle demektedir: Muhtesiplerin elinde yetki olmaldr ki, fask,

1143

serseri ve ba bo dolaanlar inzibat altnda bulundursunlar. Mescitleri cemaatla dolu tutsunlar. Cemaati dolaarak ktlklere mani olsunlar ki, satclar emanetleri gzetsin. Zenaatkarlar bakalarn yetitirmekte devam etsinler. iftiler tarlalarnda gayret gstersinler ve hayvan yetitiricileri de onlar oaltmaya devam etsinler.20 Buna gre, muhtesiplerin l ve tart aletlerinin kontrol, ticarette hile yapanlar takip ve tedip, borlarn demeyenleri annda cezalandrma, retimin kalite kontrol, rk ve kalitesiz imalat nleme, usta-rak ve ii-iveren ilikilerini kontrol ve ikayetleri zmleme, Cuma namaz saatinde i yerlerinin kapatlmas, alenen oru yemeye engel olma, genel ahlak koruma, hayvanlarn ve insanlarn ksrlatrlmasna mani olma, evre temizlii ve evreyi koruma, yollarda gelip gemeyi engelleyen unsurlar kaldrtma gibi fevkalade nemli yetki ve grevlerinin bulunduu anlalmaktadr. Yukarda da deinildii gibi muhtesip, bu yetkilerini annda ve olay yerinde kullanan bir grevliydi. Galiba, yolsuzluk ve ahlakszln ayyuka kt gnmzde byle bir grevliye ihtiya var. 5. hna Bu unvan, ibn-i Muhammada ahne, yani Vali ve Polis Mdr mukabili; lugat- nevaiyede Komiser, Hakim, Reis; aatay lugatnda bir rtbe ismi Beki, r ve Hara Memuru, Mrif, Harman ve Tahil Muhafz olarak nitelendirilmektedir.21 Tayin edildikleri yerlerde huzur ve skunu temin ile grevli olan hnalar, gnmzdeki syleyii ile Genel Gvenlik Grevlisi olarak ifade olunabilir.22 hnalar, ehir merkezlerinde birer polis mdr olarak grevli ve yetkiliydiler. Bununla birlikte krsal kesimde de adeta bir jandarma yetkilisi olarak karmza kmaktadr. hnalarn daima Trk soyundan ve yksek rtbeli subaylar arasndan seildiini gryoruz. Bunlarn, bro memurlar, atl ve yaya polisleri vard. hnalarn halka iyi muamele etmeyen grevlilerini azletme yetkisine sahip olduu anlalmaktadr. (Bkz. Dipnot 22). Bunlarn yeni karakol kurma yetkileri olduu gibi, sulular mahkemeye sevk veya bizzat kendisi tarafndan hadd (bedensel ceza, devrin yasal sopa vurma cezas) uygulama yetkisi de vard. Asayii salama grevi yannda vergi toplamaya yardmc olma grevinin bulunduu da anlalmaktadr. Kyde grevli olanlarn mera ve otlak uyumazlklarn nezaret ettikleri de anlalmaktadr. Anadoluda aar toplayanlara da hna dendiini biliyoruz. 6. avuba Emrinde avu unvanl grevliler altran ve bu nedenle kendilerine avuba denilen bu grevliler, halkn szl ve yazl bavurularn Divana arz ve takdim ederlerdi. avuba, Divanda elinde gm deynek olduu halde ayakta bekler ve grlmekte olan davalarn sonucuna gre icra memurluu yapard. Divanda, nizam ve intizam salamak zere grevli

1144

avularla dier grevliler avubann elindeki deynei yere vurmak suretiyle verdii iaret zerine derhal dar karlard.23 Bundan anlaldna gre, avubalar Divanda disiplini salamakla devliydi. Adeta, gnmzde adliye karakollarnda grevli bulunan polislerin, duruma esnasnda salonda disiplini saladklar gibi. eyhl slamn azil edildiine dair padiah fermanlar da bizzat avubalar tarafndan tebli edilirdi. Bu husustan dolay, eyhlislamlara ilikin rastgele iler avubaya tevdi edilmezdi. ayet tevdi mecburiyeti doacak olursa; o takdirde, gndz nlerinde fener ektirerek gidilir ve bylece her hangi bir telaa kaplmaya meydan verilmezdi. eyhlislamla atananlarn evinden merasimle alnmas ii de avubaya aitti.24 avubalar, taradan stanbula gelenlerin hviyetlerini inceleme ve aratrmaya tabi tutarak, eer yeri yurdu belli olmayan isiz gsz takmndan biri iseler geldikleri yere iadesini salarlard. Gnmzn, nleyici zabta hizmeti gibi deerlendirilmesi gereken bu dev, avubalar bir nleyici zabta grevlisi olarak anlamaya yeterli olmaktadr. avubalarn dier ve olduka nem atfettiimiz bir grevi de, malikaneler zerindeki tefti hakkyd. Her hangi bir iftlik veya byk mlk sahibi mlkn bakasna devredecek olursa; avuba, bu kiinin beratna bakar ve konuyu sadrazama arzuhal ederdi. Bu tedbirin, gnmzn youn yolsuzluk modeli olan ve hortumculuk tabir edilen devleti dolandrma ve smrme ahlakszl asndan ne kadar dikkate deer olduu aikardr. avubaln 1836da kaldrlarak yerine Divan Nezareti adyla bir nitenin kurulduunu ve bu nite amirine de Divan- Deavi Nazar dendii anlalmaktadr. 7. Muhzrba Hukuk davlarnda dava ile ilgisi bulunanlar mahkemede hazretme ile grevli bulunan muhzrlarn amiridir. (bk. dipnot. 24). Ceza davalarnda, bu grevin subaya ait olduunu burada tekrar edelim. Muhzr tekilatlar mahkemelerin i bnyesinde kurulmu tekilatlard. Ancak muhzrbaln, padiah tarafndan verilecek bir berata tabi olduu ve muhzrbalarnn yenieri ocana mensup liyakatl personel arasndan seildii anlalmaktadr.25 Muhzrba, yrtt grevlere ilikin olarak taraflardan ihzariye ad altnda bir cret alr ve muhzr tekilatnn aylklar bu yolla temin edilirdi. Ancak, alnan bu cretin %2si devlete ait olup, muhzrba tarafndan her ayda bir devlet hazinesine yatrlrd. 8. Dizdarlar

1145

Bunlar, sadece kalesi bulunan ehirlerde asayi ve gvenlii salarlard. Kalesi olmayan ehirlerde dizdar yoktur. Bunlar, daha ok, saray hizmetlerinden emekli olmu kiiler arasndan seilirdi.26 B. Tekilatta Memur (Uygulayc) Durumunda Olan Grevliler 1. Asesler ehir ve Pazar yerlerinin geceleyin korunmas amacyla kurulmu bir tekilatn grevlileridir. Bunlar, Karahanllar devrinde karmza kan yatgaklara kadar gtrlebilen bir tarihi gemie sahip gzkmektedir. Karahanllar dneminde gndz nbet tutan asayi grevlilerine. Turgak, geceleyin nbet tutanlara da Yatgak denirdi. Yatgak unvannn, geceleyin nbet tutmak anlamna gelen Yatmak (Pusu) mastarndan tredii sanlmaktadr.27 Bu grevlilerin bu haliyle Seluklulara, oradan da Osmanllara takliden getii ve daha sonra. Fars ve Arap kltr sebebiyle Osmanlya kazandrlan s kelimesinin oulu olan asese dnt hakknda tespitlere ulaabilmekteyiz.28 Asesler, blk halinde tekilatlanmlard ve tm memlekette polis dzeninin tipik tertibi byleydi. Bunlar, asesba yoluyla subaya bal olup gece asayii korumakla beraber rsumu serbesti denen birtakm vergi ve denekleri de-ilave grev olarak topluyorlard.29 Evliya elebiye gre, asesler Fatih Sultan Mehmet tarafndan kurulmu ve pirleri de Hac Bekta- Velidir.30 Asesler gece kol gezerek, isiz gsz ve mekansz grubundan saylan ve serseri tabir edilen kiileri, nleyici zabta grevi cmlesinden olarak, nceden yakalayp asesgh denilen karakollarnda gzaltna alarak kimlik tespiti ve tetkikinden sonra, susuzluu sabit olanlar serbest; dierlerini mahkemeye sevk ederlerdi. Bunlarn, kamu gvenlii asndan bu tr kimselerin gezip dolamasna yasaklanm yerlerde gezdii iin yakalananlarna ise, pein para cezas yazdklar da sz konusudur. 2. Yasakclar Bunlar, yenieri erlerinden seilir ve yasakba yoluyla subaya balydlar. Bunlar, ehir girilerinde ve kendilerince nemli olan noktalarda nbet tutarak alm ve satm ile tanmas yasakl veya kstl madde ve eyalarn denetimi konusunda grevliydiler.31

1146

Tanzimata kadar sefarethanelerin korunmasna memur edilen yenierilere de yasakc denmitir. Tanzimattan sonra bunlara kavas denmeye balanmtr. Kavaslarn, ayn zamanda elilerin yakn korumas olarak da grev yaptklarn, kurtulu sava yllarnda Ankara hkmetinin temsilcisi olarak stanbulda siyasi grev yapm olan Adnan Advarn u tespitinden anlyoruz: Eliler, elilie geldikleri ve gezmeye ktklar vakit arabalarn zerinde bir kavas, amma srtnda srma ilemeli niformas ve belindeki klc ve lververi (tabancas) olan bir kavas ile birlikte gelirdi. Onlar kapitlasyonlarn ayakta gezen bir alameti idi. Eli bey hl kendini muhafaza iin kendi kuvvetine dayanyordu. Bunu kaldrmak lazmd. ngiltere fevkalade komiserine fikrimi syledim: Aman efendim, bundan ne kar, bu bir ssten ibarettir dedi. Ben de: Bu ss biz de aynen Londradaki seferimize yaptrsak nasl olur? Deyince: pek l olur, kimse bir ey demez demez mi? Fakat ben hi dnmeden, orada bizim eliler byle bir kavas tarlarsa adeta bir operet tesiri yapar. Biz byle bir ey yapmayz. Sizin de bunu kaldrmanz isteriz dedim. ilk nce talya yksek komiseri, Msy Marsa adndaki babacan ihtiyar, kavas brakt.32 Kavsa dnen yasaklk da bylece tarihe karmtr. 3. Yasakc Kul Bunlarn, Gm yasa kanunnamesinin iyi uygulanmas iin, hkmet tarafndan darphane bulunan ehirlerin, r denilen blgelere ayrlarak, her rye ulufe ile grevlendirildii anlalmaktadr. Yasak kul ve emrindeki grevliler, denetimlerine verilen blgelerde tccar, sarraf ve benzeri akal ilerle itigal eden kiilerin ev, eya, iyeri gibi mekanlarn arayarak elde ettikleri yasaklanm gmleri msadere etmek suretiyle devlet hazinesine teslim ediyorlard. Bylece, kaak olarak ilenen her trl gm mamllerini devlet hazinesine kazandrdklar gibi, faillerini de para cezasyla cezalandryorlard.33 4. Muhzr Bu unvan, Arapa olup, hazr etme ve huzura karma ve hazrlama anlamna gelen ihzar kelimesinden tremedir. Bu unvan tayan zabta grevlisi, davas grlmekte olan taraflar duruma ncesinden aratrp haberdar eden ve icabnda, mahkemeye karlmak zere yakalayp zorla mahkemede hazr bulunduran bir memurdu. Muhzrbaya bal olarak alan bu grevlilere muhzriye denen denekten aylk verilmekteydi. Yukarda da deinildii gibi, taraflardan toplanarak temin edilen bu parann %2si muhzrba tarafndan devlet hazinesine verilmek zorundayd. Bunlarn alma brolarna ihzariye deniyordu. Bunlarn saysnn, ilden ile farkllk arz ettii anlalmakta olup, buna gre 1523 tarihli bir fermanda Bursa vilayetinde 41 kiinin grevli olduu anlalmaktadr. (bk. Dipnot 33).

1147

5. avu Bu unvann, barmak, feryat etmek ve seslenmek anlamna gelen av kelimesinden tredii anlalmaktadr. avular, grevleri esnasnda yksek sesle konuma ve seslenme unsuruna bavurduklarndan dolay bu adla anlmaktadr. Kagarl Mahmuda kadar ab veya av olarak sylenen bu kelimenin Kagarlda avu olarak kullanldn gryoruz.34 Seluknamede bunlara ayn zamanda Serhenk de dendii kayd vardr. Ayrca, Sultan alaynn nnden giderek durba, yani Savulun deyip nida ettiklerinden dolay bunlara durba denildii de vakidir.35 Osmanlda bunlarn grevlendirilmesi defterdar tarafndan yaplmaktayd. Bunlarn elinde metal sopalar (jop) vard ki, kabahatlileri bu denekleriyle hizaya getiriyorlard. (bk. dipnot 34.). avular hem padiahn knda gzergahta, imdiki evik Kuvvet rnei grev aldklar gibi Divanda nizam intizam da salyorlard. Padiahn resmi klarnda, svari avular grev ald gibi, padiahn at nnde yaya olarak grev yapan avular da vard. Bunlar, ellerindeki jop misali asalarla yol ayorlard. Bundan baka, Padiah veya vezirler tarafndan ikametgahlarndan kmalar men edilen baz sefirlerin, bu emre uyup uymadklarnn gzetimi de avularn yapt grevler arasndayd.36 Kprlnn kaydna gre ise, bunlarn bellernde gm kemer, ellerinde altn veya gm ilemeli asalar bulunurdu ki, hkmdar bir yere giderken, yol amak zere, Trke Savulun!, Arapa tarriku! ve Farsa dur! veya durba! diyerek nida etmekteydiler. Burada, dille emir komuta yaplmas, Osmanl toplumu hakknda da bilgi vermektedir. Bunlarn elbiseleri ve klahlar siyah olduu iin bunlara, siyah puan- dergah da denmekteydi. Daha sonra bu renk krmzya dnmtr. Seferde, geceleyin padiah otan korumak da avulara havale olunan bir grevdi. (bk. dipnot, 34). 6. Pasban (Pazvant) Pasban Frasa olup, gece bekisi demektir. Anadoluda bunlara pazvant da denmekteydi. Bu isim, bilhassa Rumeli taraflarnda kullanlyordu. air, Amasyal Refikinin pasbanlar hakknda yle bir beytine tank olmaktayz: Eriler geti dorular yerine, Urular (hrszlar) ehre pasban oldu.

1148

Refikiden anladmza gre, gnmzdeki yolsuzluk, bize ata yadigar gibi gzkmektedir. Bu grevlilere (gece Bekilerine) ilk defa Zaptiye Nazr Hseyin Hsn Paa zamannda (18681871) ddk verildiini reniyoruz.37 Batan beri isimlerini zikrettiimiz grevlilere ilave olarak muhtesipler emrinde alan Kul olanlar ile kadlarn adeta birer milis gibi altrdklar il erlerinin varlndan da haberdar durumdayz. Ayrca, ases-i san-i unvanl, idam yerlerinde nizam ve intizam salayan bir ases grubunun varl da sz konusudur. Tm bunlara ilave olarak, asayiin salanmas konusunda direkt grevlilere yardmc olarak grevli klnan her mahalledeki cami imam ve mezzinlerinin rolne de deinmek yerinde olacaktr. Burada yer verdiklerimizle birlikte yer veremediimiz Osmanl dnemi zabta grevlilerinin unvan, kyafet ve grevlerini belirleyen bir almamz, Osmanl Zabta Albm bal altnda yazmzn sonuna ek olarak koymu bulunuyoruz. Daha somut bilgilere orada ulalabileceini beyan etmekte yarar grmekteyiz. Bu blmde, dikkatimizi eken husus, bir hizmet iin birka, belki de bir ok grevlinin grevlendirilmi olduu hususudur. Bir bakma, belki bir hizmet yar, belki de birini dierine denetletme gayesi gdlm gibidir. Bize gre bu uygulamada ciddi yarar ve isabet vardr. imdiki istihbari grevlerde de buna benzer bir uygulamann var olduuna baklrsa, bu tr uygulamada yarar olduu phesiz olmaktadr. Bylece, yenileme dneminin balangc olan 1845 tarihindeki almalara ulam bulunuyoruz. Yerinde de deinilecei gibi, bu almalar Avrupallama Bildirgesi olan 1839 tarihli Tanzimat Fermannn izlerini tayan almalar olarak karmza kmaktadr. II. Blm 1845le Balayan Yenileme Dnemi Osmanl mparatorluunda Kolluk (Emniyet) Hizmetleri, imparatorluun adeta simgesi haline gelmi bulunan Yenieri Tekilat bnyesinde cereyan etmitir. Bu hususu getiimiz sayfalarda ok genel hatlaryla deerlendirdik. Burdan itibaren de bahse konu tekilatn askeri tekilattan karlarak mlki tekilata dahil edilmesi srecini, ok genel hatlaryla vermeye alacaz.38 Bilindii zere olduka l bir gemie sahip bulunan Yenieri Tekilat, maalesef yozlamaktan kurtarlmayarak 1826da kaldrlmtr. Bunun yerine ikame olunan Askir-i Mansure-i Muhammediye Tekilatnn da selefi gibi, emniyet hizmetlerini uhdesinde bulundurduu bir vaziyette XIX. yzyln ilk eyrei geride braklmtr.

1149

Bu yzyln, Osmanl imparatorluu iin kendisini yenileme asndan fevkalde ehemmiyeti haiz olduu herkesin malumudur. Zira, bu yzyla ilimden uzaklamak suretiyle iine dlen amansz girdabn verdii kvranma ve rpnla girilmitir. Oysa her trl faaliyetin mihenginin ilim olarak seildii devrelerde imparatorluk en parlak dnemini yaarken; imparatorluun XIX. yzylda kendisine rnek semek zorunda kald Bat (Avrupa) alemi kapkaranlk bir dnemi katetmekteydi. lime snmak konusunda, bir anlamda yer deitirme sz konusu olmu olduundan Avrupal devletlerle Osmanl mparatorluu asndan doal olarak sosyal ve siyasal ynde de yer deiiklii vukua gelmitir. te, kolluk hizmetleri konusundaki yeniliklere (slhata) de tesir ettii grlen Tanzimat Ferman (Glhane Hatt- Hmayunu) byle bir ortamda gndeme gelmitir. Gnmzde dahi baz olumsuz izlerine rastland artk tartma gtrmeyen Glhane Hatt- Hmayunu ile, gerek milli anane ve gerekse slami ilke ve akidelerde varolan adalet, tarafszlk, can ve mal emniyeti, rz ve namus muhafazasnn temini, mesken masuniyeti (dokunulmazl) ve adilane yarg konular gya teminat altna alnmak istenmitir. Halbuki bu ve bunlara emsal daha nice kavramlar Trk Milli gelenei ile din ve rf hukukunda mevcuttur. Ne yazk ki, ayn zamanda Osmanl Dileri Bakanln da uhdesinde bulundurarak Londrann Osmanl sefirliini yapan Mustafa Reit Paa ekli yenilemeden ve asli unsura ramen aznlklara verilen olaanst baboluklardan baka bir ey ifade eder mahiyet ve deerde olmayan Tanzimat iln ederken bu yce hasletleri her naslsa grememitir. Yukarda da temas olunduu gibi, ilimden uzaklamak suretiyle iine dlen elim durumun ihtiva ettii sosyal problemlere bu sayede daha bakalar ilave olunmutur. nk Avrupal Devletler, buna dayanarak imparatorluun yklmasna alet ettikleri aznlklarn haklarn korumaya kendilerini daha yetkili grerek sosyal kkrtclk yapmlardr. Bylece, dosta hazrlanan en dmanca tertip, uygulama alanna konabilmitir. Ne acdr ki, bunun byle olduunu, asla yanlmayan bir ahit durumundaki zaman ancak bize gstermitir. Halbuki, o dnemde, Osmanl halknn tamam iin yapld eklinde gsterilen bu yenilik (!) adeta millete yutturulmutur. te bu yutturmaca ile gndeme getirilen aznlk teminatlarnn Avrupa devletler nezdinde kuvveden fiile karlmasnn bir gstergesi olarak 1845te i gvenlik glerinin ordudan tefrik edilerek daha bamsz hale getirilmesi amacyla, bir Mzekkere-i Umumiyenin yaynlandn gryoruz.39 bu faaliyet, Trk Kolluk Hizmetleri konusunda milli modelin terk edilerek Avrupai modele gei bakmndan ilk ve nemli nirengi noktasn tekil etmektedir. 30 Mart 1845te karlan bahse konu Mzekkere-i Umumuyede: Polis tabir olunur bir zaptiye usulnn kurulduundan sz edildiini mahade ediyoruz. Bu tabir, Avrupal Devletler tarafndan Emniyet Kuvvetleri iin kullanlan bir tabir olup, bu tarihe kadar Osmanl mparatorluunca kullanlmayan bir tabir olduu gibi, Asyal hibir devlet tarafndan da kullanlmayan bir san ve sfattr. Bu teebbsle, milli veya yerel model olarak vasflandrabileceimiz model terk edilmek istenmitir. Gayet tabii bu uygulama ekle yneliktir. Bunun byle olduunu ilerideki tespitlerimiz bize

1150

gsterecektir. Ancak, kolluk hizmetlerinin ordu birliklerinden alnarak zel bir tekilata tevdi olunmasnn dnlm olmas asndan bu giriim belli bir nem arz etmektedir. Emniyet tekilat konusunda gndeme getirilen bu yenilik, Avrupai tarzda olmas bakmndan, polis yenilii konusunda en belirgin nirengi tan oluturmutur. Bunun iindir ki, gnmzde bu tarih (10 Nisan) yanl olarak da olsa -ki dorusu 20 Mart 1845tir- Polis Tekilatnn Kurulu Yldnm olarak kabul olunmu ve bu esasa gre kutlama trenleri dzenlenmektedir. Fakat gerek anlamda polis modeline geme hususunda bu tarihin hibir ehemmiyeti yoktur. Zira, bu anlamda bir kurulu 1881de balayarak ancak 1907lerde teekkl edebilmitir. Bu itibarla bu ilk giriim bir dnceden te bir ey ifade etmemektedir. Buraya kadar, 1845ten nceki durumu hakknda genel hatlaryla bilgi vermeye altmz emniyet tekilatnn hangi yeni merhalelerle gnmze intikal ettii noktalar zerinde durmaya alacaz. Bu konuda yaptmz aratrmada, Trk kolluk hizmetlerinde milli model olan zaptiye modelinden Avrupai bir model olan polis modeli uygulamasna, u merhalelerle geildiini gryoruz:. 1. 2. 3. 4. lk defa Polis Modeline gei Dnemi, Tekrar Zaptiye Modeline gei Dnemi, Yeniden Polis Modeline gei Dnemi, Polis Modelinin Gelitirilmesi Dnemi.

1. lk Defa Polis Modeline Gei Dnemi (1845-1869) Bu dnemi, ileriki satrlarda yer verilen 20 Mart 1845 tarihli Polis Nizam adn tayan 17 maddelik Polis Nizamnamesi ve bu Nizamnameyi yrrle koyan 30 mart 1845 tarihli, Genel Tebli demek olan Mzekere-i Umumiye ile balatmak mmkndr. Zira bu dnemin en gl senetleri bu iki belge olmaktadr. 30 Mart 1845 tarihli Genel Teblideki: Drs-Saltanat- Seniyyede dahi vazve tesisi bir mddetten ber tassavvur ve tasmim klnmakta olan Polis tabir olunan usul- zaptiyenin geende mteallik buyrulan irade-i seniyye-i hne mucebince ittihaz karargir olarak usul- mezkurenin nizamat- esasiyenin mzakeresi zmnnda Tophne-i Amire Miri devletlu Mehmet Ali Paa hazretlerinin dahil-i havza-i nezaretleri olmak zere bir meclis-i mahsus tertip ve tekiliyle iktiza eden reis ve za ve sair memurlarnn nasb ve tayinleri icra klnm ve meclis-i mezkur biraz vakitten beru bu babta nizamat- nafia ve kavnin-i lazmann mzakere ve mbahesesine ru ve mbaereti evvel emirde usul- mezkurenin hidemat- umumiyesinden olan baz mevadd- esasiyenin ittihazna karar vermi ve mevadd- mezkure, nezd-i Devlet-i Aliyyede dahi tasdik ve kabul olunarak bad-ezzin icap ve iktizalarnn icrasna mbaderet ifadesi ile, devamndaki ifadelerden anlaldna gre

1151

Padiahn da tasivibi ile, Osmanl Emniyet Tekilatnn, Yenieri Tekilat ierisinde devam eden uygulamasndan vazgeilerek, Avrupai bir model olan polis uygulamasna geilmesi kararlatrlm ve bunun iin zel bir komisyon (Meclis-i Mahsus) kurularak konuya ilikin bir Nizamname hazrlattrlmtr. Meclis-i Mahsusun istenen Nizamnameyi, 17 madde halinde hazrlamasndan on gn sonra, orijinal aslna uygun olarak aada metni verilmi bulunan Genel Tebli ile konu yurt iinde ve sefirler vastasyla da yurt dnda duyurulmutur. rade-i Seniyyeyi (Padiah Oluru) de ieren sz konusu Mzekker-i Umumiyenin orijinal metni yledir:. Bimennihlkerim sye-i muvafakatvaye-i cenab- milkaride mcerret istihsal-i hsn- zabta-i belde ve istikmal-i hayriyesiyle olunmak zere keyfiyet Mir-i Marnileyh tarafna bildirilmi olmakla nezd-i Devlet-i Aliyyede mukim dvel-i mtahabbe sefaretlerinin dahi ol vehile alelumum seken-i Drs Saltanatis-Seniyyenin mahza husl- emn- istirahatleri iin vaz ve tesis olunan Nizamat- Hasane-i Mlkiyeden mahzuz olacaklar meczum-u li bulunduundan salif-z-zikr ittihaz olunan mevadd- esasiyenin kendulere tebli ve beyan tensip olunmutur. yle ki, Fimabaat meclis-i mezkur, emniyet ve asayi-i dahiliye-i memlekete dair lazm olan kavanin ve nizamat- haseneyi ittihaz ile suver-i icraiyelerin ve nizam ve asayi-i mmenin ezher cihet muhafazasyla bilcmle ebniye-i miriyenin ve tasarrufunda hukuk-u mtereke bulunan esvak ve bazar ve sair mahall ve mevakiin nezaretine ve memleketin nezafet ve taharet-i dahiliyesi esbb ve vesailin istikmaline ve han vesair bekrn mahallerinin ve lokanta ve otel tabir olunan misafirhanelerin nizamna dair usul ve kavanin-i mkteziyenin vaz ve tesisiyle kezalik suver-i icraiyelerine ve mahall-i fisk- heva olan emakinin ve o makule mahallerde sakin adamlarn ve bulunan eshab- hevann (hvann) ve kumarhanelerin tefti ve taharrisi ile men ve tahzirine ve iini gcn terk ile ancak tatil-i mesalih-i ibdat garaznda olan ii ve amele vesair serseri makulelerinin cemiyet ve zihamlarnn ve gerek bu misill asayi-i ammeyi ihlal edecek her gn fitne ve fesat cemiyetlerinin ref ve izalesiyle her halde uygunsuzluk vukuunun n kestirilmesi hususunda ve tmlaza olduu halde bir i ile meluf olmyarak mingayrizaruretin saillikle (dilencilikle) halk taciz edenler hakknda bir usul ve nizam- mutedil ittihaz ederek hsn- icras maddelerine dahil-i memalikte seyr- seyehat eden yolcularn mrur ve uburlar nizamna nezaretle buna mteferri olan sair kffe-i nizamt- nfiann istikmaline ve fukaradan olarak bilakr- sanat kalp memleketi canibine avdet etmek arzusunda bulunan kesana ve o makulelerin hastalarna ve mkteza-yi insaniyet lazm gelen muavenetin ve hapishanelerde vaktiyle yatp bir mddeti muayyene mahpusiyetleri hkm olunan ve bade itmaml mdde sebilleri tahliye klnan fakirl hal kesann memleketleri tarafna muavedetleri hususunda teshilat- mmknenin icrasna ve db ve ahlak- ammeyi muhill olacak kffe-i ahvalde mevcut olan tabhanelere ve kitap dkkanlarna ve br hariten tevart eden enva-i ktb, resail ve evrak matbuaya kablen-neir imrar nazarla lazm gelenlerin men ve tevkifine ve halkn elencesi zmnnda ruhsat- mahsusasyla kat olunan tiyatro ve sair oyun mahallerinde emniyet-i ahsiyeye dair kaffe-i tedabire teebbs etmeye ve gazino ve bors tabir olunan taife-i tccarn muamelt ve mzakeratna mahsus mahallerin nizamat- dahiliyesinin muhafazasyla delll ve simsar taifesinin bir hsn- nizama rapt hususlarna ve iyd ve mesarraata dair vesair eyyam- madude-i resmiyeye mtedair mer-i-yl-

1152

icra nizamat ve tembihatn neir ve ihtarna, velhasl maksat- asli olan hsn- syi ve zabta-i memlekete dair her bir kavanin-i lazma ve nizamat- nafiann istikmali hususlarna nezaretle dikkat eylemeye memur ve mezun bulunmu olmasyla mevadd- meruha malum-u dostaneleri olup da bundan sonra bu babta meclis-i mezkur tarafndan izhar- hsn- riayet ve mtabaat olunmas hususlar levazm- dost ve musaffattan olduundan ol babta taraf- dosthanelerinden muntazar olan mesaiyyi cemilenin ibrazna mevsuf olduklar ime-i hayrhhi ve menfaat icabnca sarf- himmet olunmas iltimasiyle beyn- hale iptidar ve bu keyfiyet dahi tecdid-i merasim-i hrmet ve mevalata vesile-i cemile add- mar olundu.40 rad Tarihi: 30 Mart 1845. Meclis-i Mahsus tarafndan hazrlanarak, yukardaki Genel Tebli ile halka ve yabanclara duyurulan 20 Mart 1845 tarihli 17 maddelik Nizamnamenin orijinal metni ise yledir:. Polis Nizam Bi-ltfihi tel sye-i muvaffakiyetvye-i cenb- mlkdride istihsal-i hsn-i zbta-i belde ile mcerred istikml-i esbb- emniyet-i ahali ve sekene niyet-i hayriyesiyle b-irade-i seniyye-i hne vaz ve tesisi mukarrer olan Polis tabir olunur usul- cedide-i zbtiyenin hidemat- umumiyesinden olmak ve bad-ezin icabna gre zeyil ve ilave klnmak zere imdilik icralar muktazi grnen baz mevadd- esasiyeden:. Evvelkisi: Emniyet ve aayi-i dahiliye-i memlekete dair kavnin ve nizamt- muktaziyenin ittihaziyle suver-i icralarna nezaret. kincisi: Nizam ve aayi-i ammenin muhafazasna dair kffe-i hususta karakolhanelerde olan askir-i nizamiyenin lede-l-iktiza celb ve istihdamlarna mezuniyet. ncs: Dahil-i memlekete seyir ve seyahat eden yolcularn mrr- uburlarna nezaretle iktiza eden mrr tezkirelerinin itsna himmet. Drdncs: Tebaa-i Devlet-i Aliyyeden ve gayriden varid olan misafirinin yedlerinde bulunan mrr tezkireleri ve pasaportlarnn ahz ve hfziyle yedlerine ikamet tezkireleri itsna msaraat. Beincisi: Esliha-i nriye istimal eden avclarn mezuniyeti zmnnda yedlerine lzm gelen ruhsatnmelerin itsna mbderet. Altncs: Bil-cmle ebniye-i miriyenin ve tasarrufunda hukuk-u mtereke bulunan mahal ve mevkiin ezhercihet muhafazas esbbnn istihsaline gayret. Yedincisi: Tam-l-az olduu halde bir i ile melf olmayarak min gayr-i zaruretin bulunan saillik ile halk taciz edenler hakknda bir usul-i mstahsenenin ittihaziyle usul-i mezkrenin icrasna sarf- makderet.

1153

Sekizincisi: Fukaradan olarak bil-kr ve sanat kalp memleketi canibine avdet etmek arzusunda olup da gidemeyenlere ve makulelerin hastalarna ber-muktez-yi insaniyet lzm gelen muavenetin sarf ve icrasna himmet. Dokuzuncusu : Hapishanelere dikkat ve nezaretle bir mddet-i muayyene mahpusiyetleri hkm olunup bade-l-itmm-l mddet sebilleri tahliye olunan fakir l hal kesnn memleketleri tarafna muavedetleri hususunda teshilt- mukteziyenin icrasna sarf- miknet. Onuncusu: Han ve sair bi-krn (bekrn) mahallerinin ve lokanta ve otel tabir olunan bil-cmle misafirhanelerin nizamna usul ve kavnin-i mkteziyenin vaz ve tesisiyle suver-i icraiyelerine dikkat ve nezaret. On Birinci: Mahall-i fsk hev olan emkinin ve makule mahallerde sakin olan ve bulunan eshb- fskn ve kumarhanelere tefti ve taharrisiyle men tahzirine msrraat. On kinci: ini ve gcn terk ile mcerret tatil-i meslih-i ibd garaznda olan amele ve ii makulelerinin cemiyet ve zihamlerinin ve gerek bu misullu asayi-i ammeyi ihlal edecek her gne fitne ve fesad cemiyetlerinin def ve izalesiyle ihtill vukuunun kestirilmesi esbabna teebbs ve msberet. On nc: Ahlk ve adb- ammeyi muhil olacak kffei hususatta tabhnelere ve kitphane ve bil-cmle kitap dkkanlarna dikkat ve basiret ve hariten tevart eden env-yi ktp ve resail ve evrakn kabl-elneir baklp lazm gelen men ve tevkifine dikkat. On Drdncs: Halkn elenmesi zmnnda Polis tarafndan ruhsat- mahsusa istihsliyle kad olunan tiyatro ve sair oyun mahellerinde emniyet-i ahsiyeye dair kffe-i umura ve bir kaza vukuunun men ve refiyle dahilen ve haricen nizm ve syiinin muhafazas esbb ve vesilinin ittihazna dikkat ve basiret. On Beinci: d ve meserrete dair eyyam- madde haklarnda meri olan kavnin ve tenbihtn ihtar ve ihbarna mbaderet. On Altncs: Gazino ve bors (borsa) tabir edilen kffe-i tccarn mumelt ve mzekertna mahsus olan mahllerin nizam- dahiliyesine nezaret ve delll ve simsar makulelerinin mezuniyetlerini havi yedlerine Tezkire itsyla bil-ruhsat simsarlk edenlerin menine msberet. On Yedincisi: Hin-i iddia ve icabnda bir kimsenin mevti esbb- adide-i clden hangi sebebten vuku bulmutur ve hasta bulunan ne sebebden hastadr ve sakat cenin ve sairden mi hastadr. Ve hamile ve gayr-i hamile midir ve baz cins beyaniyle iddia olunan maadin ve eya hangi mrekkebt ve besaitden midir. Bunlar ve emsali mkiltta ehl-i hibre olmak zere Nezaret-i mezkre iin fenninde mahir bir nefer kimyager ve bir nefer tabib ve bir cerrahn eedd-i lzumu olmala bunlarn dahi intihap ve tayinine mezuniyet hususlarna dair polis meclisi tarafndan kaleme alnan bir kta mazbata takdim olunduu beyaniyle bi mennehu tel bundan byle frut- mufassalasn havi

1154

nizamnamelerin meclis-i mezbrede tanzim ve mzakeresine mbderet olunmak zere mevadd- mezkrenin divn- Hmayun kalemine kaydyle icap eden ilm haberinin itas hususu polis nezareti inzimamyle hl Tophane-i mire miri devletl Mehmet Ali Paa hazretleri tarafndan b-takrir-i ifade ve inha olunup mevadd- esasiye-i mezkure, Meclis-i Vl-yi Ahkam- Adliyede dahi bil-mtalaa zbta-i belediye hakknda elzem ve mnasip eyler olduundan tpk inha olduu vechile Divn- Hmayun kalemine kaydyla icap ve iktizalarnn tesviye ve icras husuna mberet olunmak iin lazm gelen ilm- haberlerinin tahrir ve itas ve keyfiyet malumlar olmak zere Makm- Vl-yi Nezaret-i Hariciyeden dvel-i mtehabbe sefaretlerine mzekkere-i resmiyeler verilmesi meclis-i vlyi mezkrede dahi tensip ve b-mazbata ifade olunmu ve vaka mazbata-i merkmenin havi olduu mevadd zbta- belediye hakknda elzem ve mnasip bulunduundan mevadd- maruzann istizan klnd zere ber-mantk-i mazbata tesviye-i icab ve bi mennehu tel icra-yi fiiliyesiyle husul-i semeresine itina ve dikkat olunmas hususuna irade-i Seniye-i Mlkne mteallik olarak ol babda emr- hmyn evket-makrun cenb- cihanbani eref-riz snuh ve sudr olmu ve mukteza-yi mnifi zere mazbata- merkme bi-ibare-tiha divn- hmayun kalemine kayt olunarak ber minval-i muharrer Nezaret-i marn-ileyha canibinden dahi sefaretlere baka baka mzekkire-i resmiyeler verilmi olmala keyfiyet malm olmak ve blda beyan olunduu zere icab ve iktizalarnn tesviye ve icrasna mberet klnmak iin Tophane-i Amire canibine i bu ilm- haber ita olundu. 11. Ra. 1261.41 Bu hususu teyit eder mahiyette u bilgilere ulaabiliyoruz: 1. lk Polis Nizamnamesi: 19. asrda devlet kurumlar tamamen slaha allrken klasik kolluk tekilatda gzden geirilmi ve yeni devrin ihtiyalarna cevap verebilecek bir yapnn kurulmasna allmtr. Bu cmleden olarak, ilk tekilat kanunu Polis Nizam ad altnda 17 maddeden ibaret olarak Sultan Abdlmecit zamannda 20 Mart 1845 tarihinde karlmtr. Bu vesile ile iaret etmek gerekir ki: Polis kelimesi de resmi lisana ilk defa bu nizamname ile girmi oluyordu. Bu Nizamname 30 Mart 1845 Pazar gn bir yaz halinde (Mzekkere-i Umumiye) stanbulda bulunan sefaretlere grderilmitir. . 2. Polis Nizam adn tayan ilk nizmnamenin metninde ve Mzekkere-i Umumuyede de ismi zikredildii gibi Polis Nezaretinin Tophane-i Amire Miri Mehmet Ali Paann uhdesine verildii grlmektedir. Bu durumda ilk polis mdr olarak M. Ali Paa kabul edilebilir mi suali hatra gelmektedir. Bu suale mspet cevap verilebilir kanaatindeyiz.42 20 Mart 1845 ylnda karlan bu nizamnemanin uygulama alanna konulup konulmadn tespit etmek mmkn olmamtr. Bu hususu aratrrken, grdk ki, bir yl sonra 1846 Zaptiye Mriyeti ihdas edilmitir.43 Bu mercinin grevlerinin ifasn tanzim eden Divan-i Zaptiye ve Meclis-i Tahkik gibi unsurlarnn da ihdas edilmi olduu nokta-i nazaryla konuya baktmz zaman, bu ilk nizamnamenin uygulanmad kanaatna varlabilir. Kald ki, 1869 tarihinde bir de Zaptiye Nizamnamesi karlmtr. Bu husus, tekrar baa dnldn gstermektedir. Zira, polis lafz, yerini zaptiye lafzna brakmtr. Zira bahse konu Nizamnamenin 2. Maddesindeki: Nizam ve asayi-i ammenin muhafazasna dair kffe-i hususta, Karakolhanelerde olan askir-i nizamiyenin ledel iktiza celp ve istihdamlarna mezuniyet ifadesinden anlaldna gre, sanki hkmetin, Nizamnamede sz

1155

konusu edilen grevleri mevcut kuvvetlerle devam ettirmesi istenmitir. Esasen hkmet de byle davranmtr. Bu durum yaklak bir yl devam etmi, ve 1846da Zaptiye Miriyeti kurularak44 Kolluk Tekilat bal bulunduu merci asndan somut hale getirilmi fakat bir bakma da Polis modeli uygulamasndan vazgeildii ortaya konmutur. Bu Mririyet 1878de Zaptiye Nezaretine (Polis Bakanlna) dntrlm olmasna ramen, maalesef II. Meruti idari esnasnda 1909da karlan stanbul vilayetinin ve Emniyet-i Umumiye Mdriyetinin Tekilatna Dair Kanun ile Emniyet-i Umumiye Mdriyeti (Emniyet Genel Mdrl) haline indirgenmitir.45 Bunun ne derece isabetli olduu takdirlere maruz bulunmaktadr. Zaptiye Miriyetinin Kurulmasna likin Tebli-i Resmide46 asayi hizmetlerinin askeri hizmetlerden addolunmayarak mlki ilerden saylmasnn daha uygun olaca zikr olunarak, bu iin bana Ni Valisi Hafz Paann getirildii grlmektedir ki, Trk Zabta Tarihinde bu husus ilk defa gndeme getirilmi olmaktadr. Bu ynyle bu giriim 1845 giriiminden daha anlamldr. Zira, i kuvveden fiile karlmtr. Sayn Birincinin bizi teyid eden kaynak olarak deerlendirdiimiz makalesinde bu husus da Emniyet Tekilatnn ilkleri arasnda gsterilerek ylece ifadeye konulmutur: 3. Asayiten sorumlu ilk mstakil messese olan Zaptiye Miriyetinin kuruluu (daha sonra yine birleip ayrlmakla beraber) ve Bab- Seraskeriden ayrlmas 15 ubat 1846da gereklemitir. lk Zaptiye Miri ise Hafz Mehmet Paadr. Burada ikinci bir telakkiye gre ilk mstakil polis mdr Hafz Mehmet Paada (l. 3 Mays 1866) kabul edilebilir..47 Bu cihetle, skdar Tomruklarnn (Hapishaneleri) ktip ve sair grevlileri de emrine verilerek, konumu itibariyle her tarafa irtibatl olduu anlalan Bahekaps (bahekap) civarnda bulunan Ticaret kona, Zaptiye Mahalli (Bab- Zaptiye) olarak greve ilikin ikametine tahsis olunmutur. Bunu mteakip, Zaptiye Mir Muavinlii ile onun bakanlna tevdi olunan ve 11 ile 28 arasnda deien ye says olduu anlalan bir Zaptiye Meclisi ihdas edilmitir. Ancak, daha sonra bu meclis kaldrlarak bunun yerine, Divan- Zaptiye ve Meclis-i Tahkik ad altnda iki tane meclis kurulmutur. Bunlardan, Divan- Zaptiyenin bir nevi Polis Mahkemesi grevi ile grevlendirilerek, kabahat nevinden sularn muhakemesine bakt anlalmaktadr. Gnmzdeki adli dosya kabarkl dikkate alndnda, bu icraatn ne denli isabetli olduu kendiliinden ortaya kmaktadr. Bunlardan Meclis-i Tahkikin ise kabahetlerin stndeki (daha ar) sulara bakt anlalmaktadr. Bu meclislerin teekkl eklinin yle olduunu gryoruz.48 A. Divan-Zaptiye

1156

01- Bakan 02- Birinci ye: Mslim. 03- kinci ye: Mslim. 04- nc ye: Mslim. 05- Drdnc ye: Mslim. 06- Beinci ye: Mslim. 07- Altnc ye: Gayrimslim. 08- Yedinci ye: Gayrimslim. 09- Sekizinci ye: Gayrimslim. 10- Dokuzuncu ye: Gayrimslim. Yeni ihdas edilen bu birim, sayn Birincinin kaynak olarak kullandmz makalesinde Zaptiye Meclisi olarak ifade bulmaktadr: 4. Zaptiye Meclisinin Kurulmas: 19 Nisan 1846 (22 Rebil-hir 1262) tarihinde ilk defa sadece asayi hizmetleri ile alakal hususlarda karar almak selahiyetine sahip Zaptiye Meclisi kuruldu. Zaptiye Muavini Osman Bey (Reis), Mekteb-i Maarif-i Adliye hocas akir Efendi (Mft), htisap Nazr Hseyin Efendi (z), Su Nazr Abdlhalim Efendi (z), liman mdir-i esbak- Esad Efendi (z), Tersane-i amire Zimmet-i esbak Ahmet Efendi (z), Hacegn- Divan- Hmayundan smail Efendi (z) heyete dahil oldular..49 B. Meclis-i Tahkik 1- Bakan 2- Birinci ye: Mslim 3- kinci ye: Mslim 4- nc ye: Mslim 5- Drdnc ye: Mslim 6- Beinci ye: Mslim 7- Altnc ye: Gayrimslim 8- Yedinci ye: Gayrimslim

1157

9- Sekizinci ye: Gayrimslim Bu Mecliste ayrca 10 Mustantik (Sorgu Hakimi), 10 Katip (Yazc) ve 10 tane de katip yardmcsnn bulunduu anlalmaktadr. Bunlara ilave olarak, Bakentteki Zaptiye askerlerine kumanda ve nezaret etmek zere bir Zaptiye Mtearlnn kurulduunu gryoruz. Uygulamada buna Zaptiye Muavinide denmektedir. Ayrca bir de, yangn ilerine bakmak ve Kol (Devriye) gezmek zere bir Zabta Muavinlii ile Mirlie gelen sanklar iledikleri sularn nevilerine gre ait olduklar Meclis (Divan- Zaptiye veya Meclisi Tahkik)e sevk etmek ve Tutukevlerine taksim etmek iin bir Tefrik Mdrlve Hapishanelerin Ynetimi ile grevli bir Hapishaneler Mdrlnn kurulduuna tank olmaktayz. Tm bu bilgilerden sonra, 1845-1846 arasnda kalan ok ksa dnem iinde balatlan, Bakent stanbuldaki Zaptiye uygulamasn ematik olarak yle tasnif edebiliriz: Bunun iin bk. (ema: 1). Merkezde bu yap ile greve devam olunurken, tarada daha ok, redif tabir olunan ve komutanlar mahalli eraftan seilen askeri birliklerin kullanld anlalmaktadr. Grld zere, tm belge ve bilgilerde Polis lafz gememekte, tamamen eski model tabiri olan Zaptiye lafz gemektedir. Polis modeline, 1876da balad anlalan bir hazrlk dnemi ile Bakent stanbulda 1881de, tarada da tedricen on yl ierisinde geilmitir. Bu uygulama ile hizmete devam olunuyorken, 1867 (23 Rebilevvel 1284)te, bir bakma yeniden polis uygulamasnn gndeme getirilmesi anlamnda, Memurin-i Teftiiyenin Suret-i ntihab ve Vaz ve Hareketleri Hakknda Tarifat Mutazammn Talimat adyla bir talimatname yaynlanarak50 bir Tefti Memurluu ihdas edilmitir. Bu tefti Memurlar 4 snftan mteekkil olup, stanbulda dorudan Zaptiye Mirine, tarada da mlki amirlere bal gzkmektedir. Zaptiye Miriyetinin kurulmasndan yaklak 21 yl sonra, yukarda zikr olunan amala kurulduu anlalan bu tekilatn daha sonralar bahse konu Talimatnamelerine bir erh verilmek suretiyle lav edilerek, zaptiye subaylarnn grevlerinden farkl olmad anlalan grevlerinin, Asakir-i Zaptiye Nizamnamesi esaslarna gre, Asakir-i Zaptiye Subaylarna devrolunduunu gryoruz ki, bu uygulamaya (Asakir-i Zaptiye Uygulamasna), bu nitenin ihdasndan iki yl sonra balanmtr. Bu duruma gre Tefti memurluunun mr yaklak iki yl olmutur. Asakir-i Zaptiye Nizamnamesinin ihdasyla, zaten yeni bir uygulama dnemine geilmi olmaktadr. EMA-1. Tefti Memurluunun ihdasndan sonra Merkezdeki (stanbul) Kolluk Tekilatn ylece emalandrabilmekteyiz.

1158

(*) Tarada Mlki Amire baldr. 1845-1869 dneminde stanbulun, gvenlik a (Karakol Tekilat) asndan 9 Zabta blgesine (daresine) ayrldn gryoruz:. IMerkez Zabta Dairesi. (Dorudan Zaptiye Miriyetine bal). 1- Topkap Merkezi (Karakolu yok). 2- Kadrga Merkezi (Karakolu yok). 3- Svari Zaptiye Ktas. IIFatih Zabta Dairesi. 1- 13 Karakol (Mevki) mevcutlu Samatya Merkezi. 2- 11 Karakol mevcutlu Salmatomruk Merkezi. 3- 11 Karakol mevcutlu Hasanpaa Merkezi. 4- 9 Karakol mevcutlu eski Ali Paa Merkezi. 5- 2 tane Svari Zaptiye Ktas. IIIEyp Zabta Dairesi. 1- 12 Karakol mevcutlu Eyp Merkezi. 2- 1. Svari Zaptiye Ktas. 3- 2. Svari Zaptiye Ktas. 4- 3. Svari Zaptiye Ktas. 5- 4. Svari Zaptiye Ktas. IVAdalar Zaptiye Dairesi.

Merkezi bulunmayp, ismi tespit edilemeyen tane karakolunun bulunduu anlalmaktadr. VGalata Zabta Dairesi. 15 Karakol mevcutlu Tophane Merkezi.

1159

VI-

Beyolu zabta Dairesi. 1- 6 Karakol mevcutlu Beikta Merkezi. 2- 2 Karakol mevcutlu Ortaky Merkezi. 3- 6 Karakol mevcutlu Arnavutky Merkezi. 4- 5 Karakol mevcutlu Macar Merkezi. 5- 8 Karakol mevcutlu Kasmpaa Merkezi. 6- 8 Karakol mevcutlu Dolapdere Merkezi. 7- 8 karakol mevcutlu Hasky Merkezi. 8- 5 karakol mevcutlu Svari Zaptiye Merkezi.

VII-

Yeniky Zabta Dairesi. 1- 7 Karakol mevcutlu Yeniky Merkezi. 2- 10 karakol mevcutlu Bykdere Merkezi. 3- 1. Svari Zaptiye Ktas. 4- 2. Svari Zaptiye Ktas.

VIII- skdar Zabta Dairesi. 1- 9 Karakol mevcutlu Nuh Merkezi. 2- 9 Karakol mevcutlu engelky Merkezi. 3- 8 Karakol mevcutlu Kanlca Merkezi. 4- 1. Svari Zaptiye Ktas. 5- 2. Svari Zaptiye Ktas. 6- 3. Svari Zaptiye Ktas. 7- 4. Svari Zaptiye Ktas. 8- 5. Svari Zaptiye Ktas. 9- 6. Svari Zaptiye Ktas.

1160

IX-

Beykoz Zabta Dairesi.

Bu Dairenin merkez seviyesinde nitesi bulunmayp:. 1- Kavak Karakolu. 2- skeleba Karakolu. 3- Svari Zaptiye Ktas olmak zere birliinin bulunduu anlalmaktadr. 2. Tekrar Zaptiye Modeline Gei Dnemi (1869-1907) Bu dnemde gerekletirilen icraatlarda Tanzimat Fermannn etkilerine ilave olarak, bir de 1856 tarihli Islahat Fermannn51 etkilerini grmek mmkndr. Zira, bu Fermanda, Tanzimat Ferman ile aznlk haklar konusunda vaat edilen hkmler teyit olunarak, zellikle kolluk hizmetlerinin somutlatrlmas hususunda daha ak ve kesin hkmler getirilmitir. Bunun iindir ki, bahse konu Fermann ilanndan yaklak 13 yl sonra, konuyu disipline eden Asakir-i Zaptiye Nizamnamesiyrrle konmutur. Adeta gnmzdeki uyum yasalar uygulamas gibi. Bu dnemin esasn 1869 tarihli Asakir-i Zaptiye Nizamnamesi oluturmaktadr. Bu Nizamname ile Emniyet (Kolluk) hizmetleri tamamen mstakil hale getirilerek, Mlki kademe ierisinde mtalaa olunmaya balanmtr. Ancak burada dikkat eken yegane husus, Zaptiye Tekilatnn Trk Askeri Tertibine gre Alay-Tabur-Blk-takm eklinde dzenlenmi olmasdr. Bu tertip, Osmanl Mlki Taksimat da (Vilayet-Liva-Kaza-Nahiye-karye) dikkate alnarak yaplmtr. Buna gre, Vilayetlerde Alay, livalarda tabur, Kazalarda blk, nahiye ve Karyelerde (Kylerde) takm seviyesinde tekilatlanma cihetine gidildiini gryoruz. Ayrca, Zaptiye birliklerinin Piyade (Yaya) ve Svari olarak snflandrld grlmektedir. Bu itibarla Vilayetlerde kurulan Zaptiye Alaylarnn Svari ve Piyade taburlarna, bunlarn da tabiatyla Blk ve Takmlara ayrld sz konusudur. Svari ve Piyade takmlarnn farkl saylarda kurulduu mahede olunmaktadr. Bunlardan Svari takm 4, Piyade Takm ise 8 kiiden oluturulmutur. Her Svari Bl azami 60 (15 Takm), her Piyade Bl ise azami 120 (15 takm) kii seviyesinde tertiplenmi bulunmaktadr. Bu l mstakil alan Zaptiye Blklerine mahsus olup, tabur ierisinde yer alan Blklerin en az be ve en ok on takmdan oluturulduu dikkat ekmektedir. Zaptiye Alaylarna Alay Beyi, Taburlara Tabur Aas, Blklere Blk aas ve takmlara da Kol Vekili ve Kol vekil Muavini unvanlarna sahip Zaptiye subaylarnn kumanda ettii anlalmaktadr.

1161

Bahse konu Nizamname, Zaptiye olma esas ve artlar, techizat, melbusat, maa, harcirah, atama, becai, azil, izin, hastalk ve emeklilik gibi, bir tekilat iin var olmas zorunlu bulunan tm eleri iermekte olup, bunlar fevkalade detay olacandan zikr etmekten kanlmtr. Bu Nizamnameye ilaveten, 1869da Dersaadet ve Mlhakat dare-i Zabta ve Mlkiye ve Mehakim-i Nizamiyesine Dair Nizamname52 ad altnda bir Nizamnamenin daha yaynlandn gryoruz. Adndan da anlalaca zere bu nizamname Bakent stanbula mahsus olup, tara ile alakal deildir. Buna gre Zaptiye Miriyeti daresinin: Dersaadet (Merkez), Beyolu, skdar ve ekmece Mutasarrflklar adyla drt mutasarrfla; Galata, Adalar, Kartal, Fatih, Eyp, Yeniky, Beykoz ve atalca Kaymakamlklar olmak zere sekiz kaymakamlk ile Kk ekmece, Su Yolu Kuras (kyleri) Terkoz ve ile Mdrlkleri olmak zere be mdrle ayrld anlalmaktadr. Ayn Nizamnamede bu idari birimlerin yekdieri ile akan snrlar da gsterilmitir. Bunlara ilaveten, zaptiye Miriyetinin (Bab- Zaptiye), Meclis-i dare, Meclis-i Frka-i Zaptiye, Tefti dairesi ve Hapishane daresi olmak zere drt i niteye ayrldn grmekteyiz. Bahse konu Nizamnamede bu nitelere tevdi olunan grevlerin tetkiki mmkn olduundan, keza detaydan kandmz iin burada bunlardan bahsetmiyoruz. Ancak uras var ki Merutiyetin kuruluu srasnda Divan- Zaptiye ve Meclis-i Tahkik in grevleri bu Nizamname ile Nizamiye Mahkemelerine tevdi olunmu olduundan, artk Zaptiye Tekilatnn yarg grevi bu raddeden itibaren kaldrlm olup, onlarn yerlerine yukarda zikri geen nitelerin konduu anlalmaktadr. Bu belge ve bilgilerin nda 1869-1907 Dnemine ait merkez ve tara Zaptiye Tekilatnn nitelerini emalandracak olursak yle bir grnm kazandn gryoruz:. A. Merkez (stanbul) Tekilt Nizamnamede byle bir kademe sz konusu olmayp, tasnifin daha rahat taktimini salamak iin tarafmzdan itibari olarak emaya konmutur. (*) Alt niteleri Konusunda bilgi edinilmemi ise de, buralarda da dier mntkalarda olduu

gibi, zabta airesi ve/veya karakollar bulunmas gerekir. zira bu konuda l genelinde yaplan uygulama bu esaslara dayanmaktadr. B. Tara Tekilat Bu konuda, Askir-i Zaptiye Nizamnamesi53 esaslarna gre, kolluk hizmetleri konusunda 35. Sayfada emas gsterilen bir yaplanmann sz konusu olduu anlalmaktadr. Zaptiye Tekilatnn yap eklini gsteren bu Nizamnameye paralel olarak bahse konu tekilatn grevlerini gsteren bir de Asakir-i zaptiyenin Vezayif-i Mlkiyesi Hakknda Talimat54 adyla bir Talimatname yaynlanm olup, Tekilatn grevlerinin neler olduunun anlalmas iin sz konusu Talimatnameye bavurulabilir. Ancak gerek bu blmde ve gerekse nceki blmde yer verdiimiz

1162

dnemde, dorudan doruya Zabta Mevzuatnda yer almayan sosyal konularda dier mevzuat metinlerinde zaptiyeye grev tevdi olunduu mahede olunmaktadr. Bu uygulama byle devam ediyorken, tm bu dzenlemelere ramen yine de Polis modeli uygulamasna doru aba sarf olunduuna dair, dneme ait mevzuat metinlerinde baz bilgilere tesadf olunmaktadr. Bu bilgiler, hususuyla 1879dan sonra yaynlanan mevzuat metinlerinde tedricen younlamaktadr. Bu bakmdan, 1879dan Polis Nizamnamesinin yaynland55 1907 tarihi arasndaki devrede bu konuda yaplan almalarn younluk kazanm olmasndan dolay biz bu devreyi (1879-1907), Polis Modelinin Hazrlk Safhas olarak kabul etmi bulunuyoruz. Bu konuda bizi teyit eden mevzuat nitelikli (Kanuni) belgeler:. 1- Selh-i Muharrem 1879 tarihli, Polis Heyetinin Tekiline Kadar Mrur Nizamnn Her Tarafa Tamamiye-i cras Zabtaya Tevdi Olunduuna Dair Teskere-i Samiye.56 2-1881 tarihli, Zabta-i Saydiye Nizamnamesi 49. Madde.57 3-1888 tarihli, Amele Tahririne Mahsus Nizamname.58 4-1891 tarihli, Polislerin Terfii Hakknda rade-i Seniye arz Teskeresi.59 5-1896 tarihli, Dersaadet ve Bilad- Selasede Takrir-i Asayi Vazifesi ile mkellef olan Nizamiye ve Jandarma Asakir-i ahane ile Polis Memurlarnn Suret-i Hareketlerine Dair Talimat.60 Bu belgeler tetkik edildii vakit, resmen kurulmam bir polis tekilatnn varlna tank olunmaktadr. Hatta bu dneme ait salnamelerde dahi artk Zaptiye lafz yerine Polis lafznn getiini gryoruz. Ayrca, 1881de stanbulda, 1893ten itibaren de tarada Zaptiye Birlikleri yerine Polis Birliklerinin kullanldn Halim Alyotun Trkiyede Zabta adl eserinden renebilmekteyiz.61 Esasen bu sralarda, yani 1879da Zaptiye Muriyetinin, Zaptiye Nezaretine (Polis Bakanlna) dntrldn de grebiliyoruz. Hatta bu dntrme iinin ok nceden (1876) tasarland dahi mahade olunmaktadr.62 Bu kaytlar, bu konuda baz tasarrmlarn var olduunu kesinlikle teyit etmektedir. Hatta, Zaptiye Nezaretinin grevlerini deruhte etmek zere, 1909da karlan bir kanunla kurulan Emniyet-i Umumiye Mdriyetinin dahi, ta 1876da Polis Mdriyet-i Umumiyesi olarak tasarlandn, Barut Nizamnamesinin 4. Maddesinden anlayabilmekteyiz.63 te byle bir alma ve gelime ile 1907ye intikal olunduunu gryoruz. Bu bahsi bitirmeden, ilk defa bu dnemde gerekletirilen polisin rgn eitimine de deinmek yerinde olacaktr. Bu hususu da keza sayn Birinciden reniyoruz: 6. lk Polis Mektebi ve Hocas: Polislerin eitimi iin alan ilk mektep bir dershaneden ibarettir ve 29 Mart 1891 tarihli bir iradeye dayanarak Zaptiye Nezaretinde (Bb- Zaptiye) mstahdem polisler iin bir dershane almas ve

1163

teferruat hakkndaki bu iradenin Trk Emniyetinde ilk eitimi balatmas bakmndan deeri byktr. lk hoca ise dava vekili Refik Bey idi ve derslerin fahri olarak veriyordu. Refik Bey ismi hatra 2. Merutiyet Devrinde Adliye Nazr olan Manyasiade Refik Beyden bakas deildir.64 Bu konu ile ilgili olarak verilen detay belge ve bilgiler buraya alnmayarak, kayd verilen kaynaktan tetkiki mmkndr. Bu dnemde keza ilk defa gndeme getirilen dier bir husus da polislerin terfii meselesidir. Bu hususdaki kayt yledir: 7. Poliste terfilerin Dzenlenmesi: Emniyet Tekilatnn gelime izgisinde terfiler ve usulleri hakknda ilk olarak karlan mevzuattan terfilere dair olan 28 Ekim 1891; terfilerin usul hakndaki irade ise 19 Kasm 1891 tarihlidir. (Bkz. Dipnot 26, s. 12). Polislerin terifi ile ilgili irade-i seniye arz tezkeresi ve irade sureti kayd verilen kaynaktan keza tetkik edilebilir. Polislerin Devlet terifatnda (protokolndeki yerinin) belirlenmesi de bu dneme tesadf etmektedir. Bu hususu da yukarda yararlandmz kaynaktan renebilmekteyiz: 8. Devlet Tekilatnda Polis: Polisin devlet terifatndaki yeri 25 Nisan 1893 tarihli irade-i seniye ile tanzim edilmi ve bir kaideye balanmtr. Polis memurlarnn usul- terifata derece-i meratibi hakknda irade-i seniye. ura-y Devlet Tanzimat Dairesi Mazbatas. Polis memurlarnn snf- muhtelifesi hakknn icras lazm gelen muayyen olmadndan Dersaadet ve Vilyt- hnede bulunan Polis Meclisi Reisi ve Komiserleri ile memurin-i sairenin haiz olduklar sfat ve haysiyetin cihet-i mlkiye ve askeriyece hangi rtbe ve memuriyetlere muhadil olduunun ve haklarnda ne yolda muamele-i terifat icra olunmak lazm geleceinin tayin klnmasn mir ura-y Devlete varit olan 25 Recep sene 310 tarih ve 167 numaral tezkere-i smiye Tanzimat Dairesinde kraat ve Zaptiye Nezareti ile muhabere olundu. Nezaret-i mezkureden cevaben gelen tezkerede polis serkomiserlerinin mtemayiz ve ikinci snf komiserlerin sniye ve nc snf komiserlerin dahi salise itibar edilmesi mnasib olaca gsterilmi ise de sniye ve mtemayiz rtbelerinde mutasarruflar bulunaca gibi rtbesi olmayan kaymakamlar rtbe-i salise itibar olunduklarna ve polis komiserleri ise mutasarrf ve kaymakamlarn maiyetlerinde bulunduklarna nazaran nezaret-i mezkurenin tezkeresinde beyan olunan derecat pek yksek olduundan polis serkomiserliklerinin binbala msavi olmak zere slise ve ikinci komiserliklerinin kolaal msavi olmak zere rabia ve nc snf komiserliklerin dahi yzbala msavi olmak zere hmise rtbelerine muadil addolunmas mnasib olaca tezkir klnd. Ol-bbta emr ferman hazret-i menlehlemrindir. Fi 11 Ramazan sene 310 fi 17 Mart sene 309.65 3. Yeniden Polis Modeline Gei Dnemi (1907-1913)

1164

nceki konularda da izlendii zere bu dneme, belli bir tecrbe birikimi ile ulalmtr. Bu tecrbelerin banda 1845 giriimi gelmektedir. Zira, 1845te yaynlanan bir genel tebli ile polis modeline geildii halka ve yabanc devlet temsilciliklerine duyurulmu ve bir de Polis Nizam ad altnda bir nizamname karlm olmasna ramen, Avrupai bir model olan Polis uygulamasn yerine getirecek bir tekilat kurulmad iin bu uygulama askya alnarak yine eski uygulamaya (Zaptiye Uygulamasna) devam olunmutur. Kanaatimizce, bu uygulamann verdii tecrbe ile 1907-1913 Dneminde nce tekilat yn tamamlandktan sonra mevzuat yn ikmal olunmutur. nk, yukarda da grld zere, nce mevcut tekilat polis eklinde reorganize edilerek bu tamamlandktan sonra, bu tekilatn grevlerini gsteren mevzuat unsuru yrrle konmutur. Esasen bu dnemde oluturulan Polis birliklerinin, 1845 Dneminde oluturulmasna, Hkmet craat ynnden bir engel grmek pek mmkn gzkmemektedir. Buna ramen kurulmam olmasna, o dnemlerde dier askeri yeniliklere gsterilen itimai reaksiyonu, engel olarak gstermek mmkndr. te bu tecrbe sebebiyledir ki, dnlen yeni modelin bu defa mevzuat ynnden ok, tekilat (Yap) yn ele alnarak, 1881de Bakent stanbulda, tedricen merkezden evreye yaymak suretiyle de taraya aktarlan bir polis tekilat kurulduktan sonra iin mevzuat yn tamamlanmtr. Bu itibarla ilk defa 1907de daha nce hi benzeri bulunmayan bir kolluk mevzuat (1907 tarihli Polis Nizamnamesi) karlmtr.66 Bu nizamname, gerek getirdii uygulama biimi ve gerekse ierdii muhteva bakmndan radikal bir durum arz ettii iin konumuzun belirli bir nirengi noktasn tekil etmitir. Polis yenilii konusunda nirengi ta olarak kabul etmek durumunda olduumuz bu 1907 uygulamas, 23 Temmuz 1908de kurulan II. Meruti Hkmet nezdinde ekilden muhtevaya doru baz mdahalelere maruz kalarak, 1913te karlan yeni ve daha kapsaml bir Polis Nizamnamesi ile tamamen kaldrlmtr. Bu cihetle, Yeniden Polis Modeline Gei Dnemi olarak kabul ettiimiz bu dnemin esasn tekil eden 1907 Nizamnamesi uygulamasnn snrlarn 1913e kadar geniletmi bulunuyoruz. 1907 uygulamas ile, merkez (Bakent stanbul) ve tara, bir bakma tehvid edilmitir. Bu cihetle, 1907 tarihli Polis Nizamnamesine, Polisin Tehvid-i Tekilat Nizamnamesi denebilir. Zira, bu tarihe kadar, tara uygulamas, devaml olarak Merkezden farkllk arz etmitir. Bu nizamnamenin neri ile, artk Merkez iin dnlen model ve kullanlan tabir, san ve unvanlar tara iin de geerli olarak uygulama alanna konulmutur. Bu nizamname, artk geri (eskiye) dn tamamen engelleyen kstaslar koyarak, Avrupai bir kolluk modeli olan Polis uygulamasn en sarih ve en radikal bir ekilde ortaya koymutur. Bu itibarla, en bykten en ke doru tm hiyerarik kademeleri (emir komuta zinciri-silsile-i meratibe) koyarak yine en bykten en ke doru btn niteleri (Genel Mdrlk-Merkez Memurluukarakol-Polis Noktas) de tek tek ve tm unsurlaryla tasnif eden bir muhtevaya sahiptir. Tekilatn bu durumunun tespitine paralel olarak grev, disiplin, mkafat, ceza, tecziye, nakil, becai, sicil ve daha baka zlk hak ve sorumluluklar da en ufak detayna kadar en anlalr bir ekilde gsterilmitir.

1165

Bunlarn hepsini burada gstermek bu yaz trnn teknik ve terkibine aykr deceinden, anlatlmasndan sarfnazar edilmitir. Ancak, bahse konu metnin eski harflerle yazl olannn dipnotta knyesini verdiimiz kaynakta tetkiki mmkn olduu gibi A. . Trk nklap Tarihi Enstitsnde hazrladmz Mevzuat Metinlerinde Polis Tekilatnda Yap ve Grev 1845-1923 adl Doktora Tezimizin Ekler ksmnda mevcut ve yeni harflere evrilmi bulunan metninden de tetkiki mmkndr.67 nceki paragraflarda bir nebze deinildii gibi, II. Merutiyetin lan (23 Temmuz 1908) ile bu 1907 uygulamasna son verilmek istenmi, fakat yerine ikame olunacak mevzuat unsurunun mevcut olmamas sebebiyle 1913e kadar zaruri olarak yrrlkte tutulmutur. Szmzn banda da temas olunduu zere, konumuzun snrlar (1839-1923) arasnda kalan devre, mparatorluun pek shhatli olmad devresi olmas bakmndan, Devletin shhate kavuturulmas hususunda ok youn aray iinde bulunulan bir devredir. Bu bakmdan, ayn maksada matuf gsterilebilecek 1876 giriiminin (I. Meruti Hkmet Uygulamas) devam olan hkmetin ynetim tarz beenilmeyerek veya mevcut sosyal rahatszlk bu ynetime atfedilerek, 23 Temmuz 1908de II. Meruti dare kurulmutur. Bu yeni ynetimin, gemi ynetime ait bir uygulamay beenmeyerek kkten kaldrmas veya tadil etmesi pek tabiidir. te bu sebepledir ki, 1907 uygulamas bir yl sonra ekilden muhtevaya doru tedricen deiiklie tabi tutulmu ve yaklak alt yl ierisinde uygulama alanndan kaldrlmtr. II. Merutiyetin ilan ile birlikte, her dnemde ve gnmzde de olduu gibi, evvel emirde Zaptiye Nazr (Polis Bakan) deitirilmitir. Bu suretle, Zaptiye Nezaretine Beyolu Mutassarrf Hamdi Bey getirilmitir. Ancak, ksa srede azledilerek, srasyla Manyanzade Refik Bey, Farukzade Sami Paa, Uzun Ali Paa ve Edirne eski Valisi Ziver Bey getirilmitir. lk i olarak da Sami Paa zamannda, yeil zihli (eritli) lacivert Polis niformas kaldrlarak yerine krmz zihli niforma giydirilmitir. Sami Paa zamannda hazrlanan Polis Nizamnamesi tasla, ura-y Devlet (Dantay) tarafndan uygun grlmedii iin yrrlk kazanamamtr. Ayn cmleden olarak, 17 Temmuz 1908 tarihli rade-i Seniyye ile Hafiyelik ilga olunmutur.68Ancak, yllk uygulamadan sonra ve tecrube ile sabit olarak, bir devletin istihbaratsz olamayaca anlalm ve bu itibarla, 1911 tarihinde bir heyet-i stihbariyenin kurulmasna karar verilmitir. 1909 senesi balarnda da, 1879da kurulmu bulunan Zaptiye Nezareti kaldrlarak, Harekat Ordusu Komutanlarndan Albay Galip Bey, Polis ve Jandarma Umum Mfettii olarak, memleketin gvenlik ileri ile grevlendirilmitir. Galip Bey, evvel emirde Polis kadrosunu yenileyerek ie balamtr. Bu mnasebetle, Harekat Ordusunun baz subaylarn Polis Zabiti (Polis Subay) olarak Polis Merkezlerine tayin ederek, buna ilaveten Mlkiye ve Hukuk mezunu bir ok genci, yksek maalar karlnda, zellikle stanbul Tekilatnda istihdam etmeye balamtr. 22 Temmuz 1909 tarihinde Emniyet-i umumiye Mdriyetinin kurulmas zerine, Galip Bey Emniyet-i Umumiye Mdr

1166

olmutur69 Bylece daha nce Bakanlk dzeyinde kurulmu bulunan Polis Tekilat, bir bakanla (Dahiliye Nezareti-ileri Bakanl) bal bir Genel Mdrlk dzeyine indirgenmitir. Bu kararn ne denli isabetsiz olduu, bilhassa gnmzde olduka genileyen ve baz Bakanlklardan daha byk bir hal alm bulunan ve bu itibarla da Bakanlk olmasnn gereklilii zerinde durulan Emniyet Genel Mdrl Tekilatndan anlalmaktadr. Yukarda verdiimiz bilgilerin u ekilde dorulandn grmek de mmkndr: 9. lk defa 4 Austos 1909da Zaptiye Nezareti ilga olunarak yerine Emniyet-i Umumiye Mdriyeti ve yine ayn kanunla stanbul Vilayeti Polis Mdrl kurulmutur. 10. lk Emniyeti Umumiye Mdr, o zaman bir Jandarma Miralay (Albay), sonra Tmgeneral) olan Galip Beydir (Pasiner, Trabzon, 1868 -stanbul- 18 Austos 1939). Galip Beyin bu vazifesi 13 Haziran 1911 tarihine kadar devam etmitir. 11. Polis Memuru isminin (unvannn) kullanlmas ifade edildiine gre ilk defa 4 Austos 1909 tarihli kanunla balam ve bylece Polis Neferi ismi, yerini Polis Memuruna brakmtr. Bu hkmn aratrlmaya muhta olduu kanaatindeyiz. 12. Emniyet Tekilat ilk defe Dahiliye Nezaretine balanmas ise 4 Austos 1909 tarihinde gereklemitir.70 Bizi teyit eden bu bilgileri de naklettikten sonra tara tekilatna bakmak istiyoruz:. Taradaki Polis Mdrlklerinin, Mlki Amire ramen dorudan doruya bu Emniyet-i Umumiye Mdrlne bal olarak grev yaptn gryoruz. Bunun ise, Uygulamada baz aksaklklara sebep olduu anlalmaktadr. Zira, 1912 tarihli bir rade-i Seniyye ile karlan: stanbul Vilayeti ile Emniyet-i Umumiye Mdriyetinin Tekilatna Mtedair 1909 tarihli Kanunun 4. ve 5. Maddelerini Muaddel Kanun71 ile Emniyet-i Umumiye Mdriyeti, Bakanla bal bir ube haline getirilerek, Taradaki Polis Mdrleri, Mlki Amiri bulunduu beldenin ayn zamanda asayiinden de sorumlu olan Valilere balanmtr. Ancak, stanbul Vilayeti ayr statde mtalaa edilerek, zabta ileri, dorudan Bakanla bal bulunan stanbul Polis Mdr-i Umumisinin sorumluluuna verilmitir. Bu Mdriyet, Cumhuriyetin kurulmasna kadar stanbulun zabta ilerine bakm ve 24 ubat 1923 tarihinde lav edilerek, yerine stanbul Polis Mdrl kurulmutur.72 Buna gre Dahiliye Nezaretinin bir ubesi olarak kurulan Emniyet-i Umumiye Mdriyetinin u unsurlardan olutuunu gryoruz:. Bu raddelerde oluturulan stanbul Polis Mdr- Umumilii (stanbul Genel Polis Mdrl), kuruluunun ilk zamanlarnda Zaptiye Nezaretinin stanbuldaki Tekilat ile greve devam etmitir. Ancak Daha sonra Zaptiye Nezaretinin Tekilat arasnda bulunan stanbul Polis Mdriyeti ile Beikta Mdriyeti lav edilerek birincisine tabi Merkez Memurluklar dorudan doruya stanbul

1167

Polis Umum Mdrlne, Beikta Mdriyeti emrinde olanlar ise Beyolu Polis Mdriyetine balanmtr. Buna gre stanbul Polis Umum Mdrlnn karargh ve bal tekiltnn yle olduu grlmektedir.73 A. Karargah Tekilat B. Dorudan stanbul Polis Umum Mdrlne Bal Merkez Memurluklar: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) 13) Mteferrika Merkez Memurluu. Beyazt Merkez Memurluu. Ayasofya Merkez Memurluu. Kumkap Merkez Memurluu. Samatya Merkez Memurluu.

Aksaray Merkez Memurluu. Eminn Merkez Memurluu. Kapan- Dakik (Unkapan) Merkez Memurluu. Fatih Merkez Memurluu. Eyp Merkez Memurluu. Karagmrk Merkez Memurluu. ehremini Merkez Memurluu. Deniz Merkez Memurluu.

C. Beyolu Polis Mdriyeti Bu Polis Mdrlne Bal Merkez Memurluklar: 1) 2) 3) 4) Hasky Merkez Memurluu. Pangalt Merkez Memurluu. Arnavutky Merkez Memurluu. Bykdere Merkez Memurluu.

1168

5) 6) 7) 8) 9) 10)

Dolapdere Merkez Memurluu. Kasmpaa Merkez Memurluu. Galata Merkez Memurluu. Beyolu Merkez Memurluu. Beikta Merkez Memurluu. Taksim Merkez Memurluu.

D. skdar Polis Mdriyeti Bu Polis Mdriyetine Bal Merkez Memurluklar: 1) 2) 3) 4) 5) 6) inli Merkez Memurluu. Kadky Merkez Memurluu. Paakaps Merkez Memurluu. engelky Merkez Memurluu. skele Merkez Memurluu. Kzltoprak Merkez Memurluu.

Bakent Zabta leri uzun mddet byle devam etmitir. Daha sonra 1913 tarihli Polis Nizamnamesi ile skdar ve Beyolu Polis Mdriyetleri ile bunlara bal Merkez Memurluklar dorudan Emniyet-i Umumiye Mdriyetine balanm ve yeni ube esas getirilmitir. Tara Tekilatnn Yaps Bu arada, Polisin silah ve zor kullanmas konusunda baz yeni dzenlemeler daha yaplarak bu uygulama ile 1913e intikal edildiini gryoruz. 4. Polis Modelinin Gelitirilmesi Dnemi (1913-1923) Bu dnem, dnlen model bakmndan, gemie kyasla, en hazrlkl olunan dnemdir. Zira, 68 yllk (1845-1913) bir tecrbeden sonra ulalan bir merhaledir. Bu dnem uygulamasnn esasn, gemi yllarda edinilen tecrbe, yaplan tasar ve taslaklardan ve hatta Avrupa uygulamasndan ilham alnarak, 6 yl gibi bir zamanda hazrlanarak iki kitap halinde yaynlanmasnn dnld anlalan 1913 tarihli Polis Nizamnamesi74 tekil etmektedir. Ancak, bu Nizamname, l. Dnya Sava ile ayn dneme tesadf ettiinden, yap

1169

(Tekilat) ve ynetime ilikin Birinci kitap ile kinci kitabn ynetime ilikin 1. Bab- yaynlanabilmi, greve ilikin 2. Bab- ise yaynlanamamtr. Eksik kalan bu yn, 1907 tarihli Polis Nizamnamesi ve konuya mnhasr dier mevzuatla kapatlmtr. 1913 tarihli bu nizamname tamamen, ait olduu dnemin fikri yapsn yanstmaktadr. Bu itibarla, Polisin tanmnn dahi, Tanzimat Ferman ile Islahat Fermanna, toplumun esenlii iin konduu addedilen baz terimler erevesinde ifade olunduuna ahit oluyoruz. Tekilatlanma asndan 1907 tarihli Polis Nizamnamesinin koyduu kstaslarn, esasa taalluk etmeyip ekle nem veren bir yaklam ile deiiklie tabi tutulduu grlmektedir. Bu cihetle, yaplan deiikliin ok ey ifade etmedii sylenebilir. Denilebilir ki, srf deiiklik yapm olmak iin deitirme cihetine gidilmitir. Buna ramen, 1907 uygulamasnda aksaklk olarak ortaya kan baz hususlarn ayn fikri yap ierisinde telafi olunduunu da sylemek icabeder. Bu cmleden olarak ilave olunan unsurlarn gsterilmesi ve getirilen yeniliin muhtevasn gstermek bakmndan baz emalar aaya alarak, fazla bilgi iin sz konusu nizamnamenin tetkik edilebileceini salk verelim. Buradaki niteler 1907 uygulamasndaki nitelerle karlatrldnda, 1907deki ube lafz yerine Mdriyet lafznn getirilerek, keza 1907 uygulamasnn deitirilmesi bakmndan 1909da oluturulan stanbul Genel polis Mdrlnn Adli ve dari ler Bakanl, ayn zamanda Umum Mdrlk bnyesinde de oluturulmutur. Her iki uygulamada var olan baz niteler ise, deiik adlarla ya yeniden dzenlenmi veya dier niteye balanmtr. Bakent Genel Polis Mdrlnn ise sayfa 45te gsterilen ematik yapda olduunu gryoruz: Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Tara Tekilatnn, daha nce sadece stanbul Tekilatna ait Personel alma yetkisinin bu Nizamname ile kendisine de verilmesi zerine Heyet-i ntihabiye (ntihap Encmeni) nitesinin ilavesiyle yle bir grnm kazandn gryoruz. Merkez ve Tarada ayn olmak kaydyla Karakol Tekilatnn da yle olduu grlmekte olup, gnmz Tekilatnn aynsdr. Burada unu da kaydedelim ki, bu Nizamname ile konulan tm eler aynyla Cumhuriyet Dnemine intikal etmi ve yaklak 10 yl aynen kullanlmtr. 1934ten itibaren gnn icap ve artlarna gre baz ilave ve eksiltmelere tabi tutularak gnmze kadar ulalmtr. Bu cmleden olarak 1934te 2559 sayl Polis Vazife ve Selahiyet kanunu, 1937de de 3201 sayl Emniyet Tekilat kanunu karlmtr.

1170

Buna gre, Emniyet Umum Mdrl merkez tekilatnn u unsurlarndan olutuu grlmektedir. a) Umum Mdrle Bal Makamlar. 1) Umum Mdr Muavinlikleri. 2) Tefti Heyeti Reislii. 3) Drt tane Daire Reislii. 4) Hukuk leri Mdrl. 5) nemli ler Mdrl. 6) Ariv Mdrl. 7) Tercme Brosu. b) Daire Reislikleri. 1) Birinci Daire Reislii. a) Drt Brodan Kurulu 1. ube. b) ki Brodan Kurulu 2. ube. c) Brodan Kurulu 3. ube. 2) kinci Daire Reislii. a) ki Brodan Kurulu 4. ube. b) ki Brodan Kurulu 5. ube. 3) nc Daire Reislii. a) Brodan kurulu 6. ube b) ki Brodan Kurulu 7. ube. 4) Drdnc Daire Reislii. a) Bir Brodan Kurulu 8. ube. b) ki Brodan Kurulu 9. ube.

1171

c) Laboratuvar. Tara Tekilat eskiden olduu gibi il dzeyinde Polis Mdrl, ile dzeyinde Emniyet Komiserlii eklinde olup, nfus ve asayi bakmndan zellik arz eden baz leler Emniyet Amirlii eklinde dzenlenmitir. Bugn, ilelerin ou le Emniyet Mdrlne ykseltilmitir. 1914 Mart ayndan itibaren belediye hizmetlerinin de Polise deruhte edilmesinin

kararlatrlmasndan itibaren yrtlmeye balanan bu hizmetlerin77 halen dahi icabnda Polis tarafndan yrtlebilecei, Polis Vazife ve Selahiyet Kanunun78 3. Maddesi ile hkmn muhafaza etmektedir. Sonu Grld zere, Kolluk (Emniyet) Hizmetleri konusundaki sreci, giriilen faaliyetlerin nemini gz nnde bulundurarak oluturduumuz nirengi noktalarn dikkate almak suretiyle 1845 ncesi hari olmak zere drt merhaleye ayrm bulunuyoruz. Bundan kast meseleyi bir btn olarak takdim etmektir. nk, yaptmz aratrmada, bu konu zerinde alma yapan baz aratrmaclarn meseleyi, Tanzimat, stibdat ve Merutiyet gibi dnemlere gre ele alarak tahlil ettiklerini grdk. Kanaatimizce, gnmz okuyucusunun, ayr ayr dnemlerdeki Kolluk Tekilatlarnn karakterini bilmesinden ziyade, bu gne ulaan Kolluk Tekilatnn hangi merhalelerden geerek geldiini grmek, eski-yeni mukayesesi yapmak, yenileme hareketlerinin karakteristiini tanmak, yenilemeler zerinde hangi unsurlarn daha egemen olduunu bilmek gibi unsurlara daha fazla ihtiyac vardr. Zira gnmzde yenileme (adalama) konusunda kendimize rehber edindiimiz l ve kstaslar hemen hemen ayndr. Bu itibarla, bu yenileme faaliyetlerinin sonularnn takdir ve tayininde bir l olarak, bu tekilatmzn yenileme abalarnn gzergahn (Seyir Defterini) gstermeye gayret ettik. Yani meseleyi neden, niin ve nasl sorularn cevaplayacak biimde sunmaya altk. Bylece, ekil zerinde yaplan yeniliklerin, yaplmak istenen i asndan hibir ey ifade etmedii, fakat dourduu sonular bakmndan ok ey ifade ettiini gsterebildiimizi zannediyorum. Burada yaptmz en nemli tespit, Polis Tekilatnn gerek anlamda (Tekilat ve Fonksiyon bakmndan) 1845te deil, 1881de kurulduu hususudur. 1845 tarihli giriim, sadece bir tasavvurun ifadesi niteliindedir. Bilindii zere, 1881 tarihi ayn zamanda, Trk Polis Tekilatnn can pahasna ve yemin ederek koruyuculuunu yapt Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kurucusu Ulu nder Gazi Mustafa Kemal Atatrkn de doum yldnmdr. Bu cihetle, Polis Tekilatnn 1881de kurulduunu kabul etmek -ki yledir- kanaatimizce daha anlamldr. Bu bakmdan, Trk Polis Tekilatnn, her iki giriimin de ifadesi olan 10 Nisan 1881 de kurulmu olduunu kabul etmek gerekir. nk, yukarda da deinildii gibi, 10 Nisan 1845, hem yanl olarak tespit edilen bir tarih olup -ki dorusu 20 Mart 1845tir- hem de tekilatn fiilen

1172

kuruluunun deil, tasavvur ediliinin tarihidir. Oysa tasavvurlara fiilden daha az nem vermek icap eder. Kald ki, yaptmz tespitin ve buna dayandrdmz nerinin Trkiye Cumhuriyeti Devletinin teekkl ettirilii asndan da nemi byktr. O halde, Polis Tekilatnn kuruluunun 10 Nisan 1845ten 10 Nisan 1881e alnmasnda hibir engel yoktur. Sadece ok anlaml olaca hususu vardr. Bu takdirde 2002 ylnda 157. Yldnm yerine 121. Yl kutlanm olacaktr. Dolaysyla Atatrkn doumunun 121. Yl dnm ile ayn ylda kutlanm olduu iin ebediyen ayn erefi koruyacaktr. Bir de, kutlamann Emniyet Tekilatnn Polis Adn Ald Yl Dnm eklinde olmas gerekir. Aksi halde imdikilerde olduu gibi Polis Tekilatnn Kurulu Yl dnm ifadesinin kullanlmas halinde sanki 1845ten nce Polis Tekilat yokmu gibi bir durum ortaya kmaktadr. Oysa ilk szlerimizde de deindiimiz gibi, emniyet tekilatlar devletlerle birlikte ortaya kar. O halde bu realite asla gzard edilmeyerek etkinlikler dzenlenmelidir diye dnmekteyiz. Taktire maruz olan bu dncemizin kabul grmesi ise kanaatimce cumhuriyet neslinin tamamn sevindirecektir. Yukarda sz konusu ettiimiz kutlama trenleri ncesinin 1962ye dayand anlalmaktadr: 13. Polis Bayram: Emniyet Tekilatnda Polis Bayram ilk defa 10 Nisan 1962 ylnda kutlanmtr. Kutlanmas fikri ise, o zaman Polis Enstits ve Polis Koleji Mdr Emekli Albay Cemal Alkandan km olmaldr. Bu ekilde Polis Tekilatnn kuruluunun 117. senesinden balanmak zere gnmze kadar hep ayn gnde yani, 10 Nisanda Polis Bayram kutlanagelmitir. Ancak hemen ifade edelim ki 10 Nisan gnnn Emniyet Tekilat bakmndan hibir manas bulunmamaktadr. Ksaca 10 Nisan Emniyet Tekilat tarihinde yaplm ilk ve belki de en byk yanln addr. Bu tarih yanln da, tpk meslein tarihi gibi dikkate deer ve tam yarm asrlk tarihi bulunmaktadr. Her eyden nce sadece 10 Nisan gnnn deil Nisan aynn da Emniyet Tekilatnn tarihi bakmndan herhangi bir hususuiyeti bulunmamaktadr. lk defa meslein tarihini yazan Hikmet Tongur, ilk Polis Nizamann tarihini 2 Rebilevvel 1261 eklinde yanl olarak vermi ise de bu tarihi miladiye evirmeden brakmtr. Hikmet Tongurdan bir sene sonra, 1947de, meslein tarihine dair hacimli kitab nereden Halim (Tevfik) Alyot, Trkiyede Zabta (Ankara, 1947 s. 77, 9, 177) isimli eserinde nce Polis Nizamnn tarihi olarak 21 rebilevvel 1261i kabul ederek ilk yanl, daha sonra da bunu 10 Nisan 1845 eklinde evirerek ikinci bir yanl yapmtr. Halbuki Polis Nizam 20 Mart 1845, sefaretlere duyuran Mzekkere-i Umumiye ise 30 Mart 1845 tarihidir. Bylece H. Alyotun bir yanl yanllklar zincirinin ilk halkasn tekil etmitir (Birinci, a.g.e. s. 14-15). Diyerek hakl tenkidine devam eden ciddi aratrma sahibi Sayn Birinci, ayn kaynaklardan hareketle yaptmz ve bu yazda dzelttiimiz 10 Nisan 1845 tespiti bakmndan bizi de haklca tenkit etmitir. Bu yanl sebebiyledir ki biz yukarda, Polis Bayram olarak kutlanan 10 Nisan tarihini gn bakmndan kullanp, yl bakmndan 1881e ekmenin daha anlaml olacan kaydetmi bulunuyoruz.

1173

Emniyet Tekilatnn lkleri cmlesinden olarak yine ayn aratrmacnn sz konusu makalesinden yararlanarak nem atfettiimiz u tespitleri de yaparak szmz tamamlamak istiyoruz:. Emniyet Tekilat tarihinde ilk defa karmza kan dier ilkler de ylece ifadeye konulmutur: 14. Emniyet Tekilatna amir yetitirmek iin alan Polis Enstits meslein ilk yksek mektebi olarak 6 Kasm 1937 tarihinde byk trenlerle eitimine balamtr. 15. Polis Enstitsnn ilk Mdr Dr. Salih Adil BAERdir. ktisat Vekaleti Milli Seferberlik ubesi Mdr iken 7 Austos 1937 tarihinde l kararname ile bu vazifeye tayin edilmitir. 31 Austosta vazifesine balad. Dr. Salih Adil Baer 1896 senesinde Bursada dodu. Babas brahim Beydir. 1910da Bursa Askeri dadisinden, 1912de Harbiye Mektebinin Topu ksmndan mezun oldu. Topu nyzba rtbesinde iken 1 Ocak 1930 tarihinde Viyana Atae Militerliinden istifa ederek askerlikten ayrld ve ktisat Vekaletine geti. Harbiyeden sonra Viyana niversitesi Siyasal ve Ekonomik Bilgiler Akademisinden, Viyana Dnya Ticareti Ali Mektebinden ve Chicagoda Lasalle niversitesinden mezun oldu. Almanca, ngilizce, Franszca, talyanca, Rusa, spanyolca ve Latince biliyordu. Polis Enstitsnde Devletler Hukuku ve Almanca hocal da yapt. Be sene mdrlk yaptktan sonra da 23 Mart 1942 tarihinde bu vazifesinden alnd. Enstitnn ilk ve son doktoral mdryd. (Birinci, a.g.e. s. 16). DPNOTLAR 1 Yaar, Hasan; Tanzimata kadar Trklerde Emniyet Tekilat; TTE ktphanesi yer no:

YL/25, Dem No: Y-25. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi; Birinci Ali, XVI. Asrda Anadolu ehirlerinde Kolluk Hizmetleri, H. . Tarih Bilim Dal, Yaynlanmam Bilim Uzmanl Tezi, Ankara Eyll 1979. 2 3 Akda, Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, C. ll, S 75. Mlazemet: Merkezde, yine ayn ilerle megul olma, Divanlara ve toplantlara katlmak

suretiyle ynetimde yardmc olmaktan ibaret kabul edebileceimiz, merkez valiliine benzer bir merkez grevi. 4 5 6 7 Akda, Mustafa, a.g.e., S. 77. Ortayl, lber. Osmanl Kads, S. B. F. D Akara, 1977, C. XXX. Sa. l. S. 17. nalck, Halil, Mahkeme, . A. c. 7, s, 149. Altnda, inasi, Osmanllarda Kadlarn Selahiyeti ve Vazifeleri Hakknda, Vl. T. T. K. K

Ankara, 1967, s, 350.

1174

Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devleti lmiye Tekilat, Ank. 1965; Koibey Risalesi S.

107; Ergin, Osman Nuri, Kk Mecelle-i Umur-u Belediye, st. 1340-1342, S. 14 Pakaln, Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Gen, Reat, Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bakanl yayn, seri373. 9 10 Pakaln, M. Zeki Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul, 1971 c 2 s. 572. Hseyin Namk Orkun, Subalarna Dair Polis Dergisi, Polis Enstits, y. 26. s. 8-319,

Cumhuriyetin 16. Yl dnm nshas. 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 Pakaln, M. Zeki, a.g.e.,; s. 572. Akda Mustafa, a.g.e., s. 29. Pakaln, M, Zeki, a.g.e.,, s. 572. Akda, Mustafa, a.g.e., s. 70-72. Akda, Mustafa, s. 72. Pakaln, M, Zekia. a.g.e.,, s. 572. Pakaln M. Zeki, a, g, e, s. 572. M. Zeki Akaln, a.g.e., muhtesip, maddesi. Pakaln M. Zeki, a.g.e.,, s. 572. Pakaln, M. Zeki, a.g.e.,, s. 572. W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, Babakanlk basmevi, Ankara, 1977. s. 126. Uzunarl, . Hakk, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, TTK. Yayn, s. 265 n 2. Trk Ansiklopedisi, s. 281, hna maddesi. Kprl, M. Fuat, .A, avu Maddesi. Pakaln, M. Zeki, a.g.e., Akda, Mustafa, a.g.e., s. 78-80. Uzunarl, a.g.e., s. 404. Gen, Reat, a.g.e., s. 283-286. Pakaln, M. Zeki, a.g.e., s. 572. Akda, Mustafa, a.g.e., s. 67-68.

1175

30 31 32 33 34 35 36 37

Evliya elebi Seyahatnamesi, C. l, s. 517. Akda, Mustafa, a.g.e. s. 86-87. Adnan Advar, Diplomatik Hatralar, Cumhuriyet, 22 Ocak 1955. Akda, Mustafa, a.g.e., C. ll. S. 300. Kprl, M. Fuad, .A. avuu Maddesi. Uzunarl, a.g.e., S. 37. Pakaln, a.g.e., Birinci, A. Trk Emniyet Tekilatnda ilkler, Polis Bilimleri Dergisi: C. 3, Turkish jurnal of

Police Studies V. 3, s. 10-11. 38 alnmtr. 39 Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umuru Belediye, Cilt 1. Sayfa 942 bu Mzekkere ilerideki Vereceimiz bilgiler, A. . nklp Tarihi Enstitsnde tamamladmz Mevzuat

Metinlerde Polis Tekilatnda Yap ve Grev, 1845-1923 adl baslmam doktora tezimizden

sayfalarda tetkike sunulacaktr. 40 41 41 Osman NUR, a.g.e., s. 942. Bu szck Osman Nurinin kitabnda emiriye olarak yazlmtr. Name-i hmayun, 1245-1262, No: 11, S. 361-362 (el yazmas metin). Osman Nuri, Mecelle-i Umur-u Belediye, Tarih-i Tekita- Belediye, C. I, S. 921-924, stanbul 1922 (1337). 42 43 44 45 46 47 Birinci, Ali, a.g.e., s. 9-10. Takvim-i vekayi, yl 1846, No: 297. Takvim-i Vekai, 18 Safer 1262, No: 297. 2. Tertip Dstur, C. I. S. 410-411. bk. Dip. Not. 7. Birinci, Ali, a.g.m, s. 10.

1176

48

Bu Meclislerin, her hal ve artta birer yesinin ilim adamlarndan (Tarik-i lmiye

erbabndan) olmas art koulmutur. 49 50 51 52 53 Birinci, Ali, a.g.m., s. 10. l. Tertip Dstur, C: ll, S, 748-755. l. Tertip Dstur, C. 1, S. 7. l. Tertip Dstur, C. l., S. 688-706. Bk. 1869 Tarihli Askir-i Zaptiye Nizamnamesi (l. Tertip Dstur, C. ll. S. 728-733); dare-i

Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi (l. Tertip Dstur, C. L. S. 625). 54 55 l. Tertip Dstur, C. ll. S. 740-746. 1845te yaynlanan Polis Nizamn, meseleyi muallakta brakt iin, ilk Polis

Nizamnamesi kabul etmiyoruz. Zira konu kuvvede kalmtr. 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 l. Tertip Dstur, C. lV, S. 694. Zeyl-i Dstur, 2, S. 122-131. l. Tertip Dstur, C Vl, S. 407-408. l. Tertip Dstur, C. 6, S. 1139-1140. l. Tertip Dstur, C. Vll, S. 114-118. Halim Alyot, Trkiyede Zabta, Ankara, 1947 S. 80-81. Bu konuda Bk. Bimarhaneler Nizamnamesi; Zeyl-i Dstur, C. ll, S, 253-258. l. Tertip Dstur, C. lll. S. 477-483. Birinci, Ali, a.g.m, s. 11. Birinci, Ali, a.g.m, s. 11. l. Tertip Dstur, C. 8, S. 666-692. Bahse konu Ekler blmnde, a) Mzekkere-i Umumi, b) lk Polis Nizam, c) Islahat

Ferman, d) Askir-i Zaptiye Nizamnamesi, e) 1907 tarihli Polis Nizamnamesi ve f) 1913 tarihli Polis Nizamnamesi mevcuttuar. 68 ll. Tertip Dstur, C. l, S. 9-10.

1177

69 70 71 72 73 74

Halim Alyot, a.g.e., S. 488-489. Birinci, Ali, a.g.m, s. 14. Mustafa Galip, Nizamat- Umumiye-i Zabta, Mahmut Bey Matbaas, 1337, 2. Tab, S. 35. Halim Alyot, a.g.e.,, S. 494. Halim Alyot, a.g.e.,, S. 495. Birinci kitap, Takvim-i vekayi, 12 Mays 1329, No: 1522; ll. Tertip Dstur, C. 5, S. 385-

403. kinci kitap, Takvim-i Vekayi, 26 Terinisani 1329, No: 1662; ll. Tertip Dstur, C. 6, S. 36-49. 75 76 Vilayetlerde Vali, Mstakil Livalarda Mutasarrf, lelerde Kaymakam tekil etmektedir. Vilayet ve Mstakil Livalarda Polis Mdr olup, Gayri Mstakil Livalar ve lelerde Polis

Komiserleri olutur maktadr. Ancak bu durumda alt niteler byle olmayp, Karakollar eklinde tertiplenmektedir. 77 78 Mustafa Galip, a.g.e., s. 232. lll. Tertip Dstur, C. 15, s. 575.

KAYNAKLAR AKDA Mustafa, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, TTK. ll. C. Ankara, 1971. ALTINDA, inasi, Osmanllarda Kadlarn Selahiyeti ve Vazifeleri Hakknda, Vl. TTKK. Ankara, 1967. ALYOT, Halim, Trkiyede Zabta, Ank. 1947. BRNC, Ali, XVl. Asrda Anadolu ehirlerinde Kolluk Hizmetleri, H. . Tarih Bilim Dal, yaynlanmam bilim uzmanl tezi, Ankara, Eyll 1979. ERGN, Osman Nuri, Kk Mecell-i Umur-u Belediye, st. 1340-1342. , Mecelle-i Umur-u Belediye, l. c. st. 1922.

Evliya elebi, Seyahatname, l. c. GALP, Mustafa, Nizamat- Umumiye-i Zabta, Mahmut Bey Matbaas, st. 1337. GEN, Reat, Karahanl Devlet Tekilat, Kltr Bakanl yayn seri 373, Ank. 1981.

1178

GLMEZ, Mesut, Polis rgtnn ilk kurulu Belgesi ve kayna, Amme daresi Dergisi, c. 16, Say 4, s. 5, Ank. 1983. Islahat Ferman (1856), Yeni Trk Edebiyat Antilojisi l, . . Ed. Fak. Yayn No: 1847. NALCIK, Halil, Mahkeme, .A, c. Vll. Kavanin Mecmuas, TBMM Arivi. KPRL, M. Fuat, avu, .A. Mustafa Nuri Paa, Netayicl Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi TTK. XXll. Dizi, Say l, (Haz. Neat aatay, c. l-ll, ank. 1979). Name-i Hmayun, 1245-1262, No: 11, s. 361-362 (el yazmas metin). ORTAYLI, lber, Osmanl Kads, SBF Dergisi, XXX. c Sa. l, Ankara 1977. PAKALIN, M. Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB yayn, st. 1971. Takvim-i Vekai. Trk Ansiklopedisi, hna maddesi. TOGAN, A. Zeki Velidi, Tarihte Usul, 3. Bask st. 1981. TONGUR, Hikmet, Trkiyede Genel Kolluk Tekili ve Grevlerinin Geliimi, Ank. 1946. UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Devleti lmiye Tekilat, Ankara, 1965. , Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, TTK. Ank. 1984.

YAAR Hasan, Tanzimata Kadar Trklerde Emniyet Tekilat, yaynlanmam yksek lisans tezi, A. , TTE ktphanesi, Anrkara, 1985. , Mevzuat Metinlerinde Polis Tekilatnda Yap ve Grev (1845-1923). yaynlanmam

doktora tezi. A. . TTE Ankara, 1988. 23) W. Barthold, slam Medeniyeti Tarihi, Babakanlk Basmevi, Ank. 1977. , 1, 2, 3. Tertip ve ek Dstur.

1179

Osmanllarda stihbaratlk / Yrd. Do. Dr. Hamit Pehlivanl [s.653-667]

Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Osmanllar zamannda ou Nizaml-Mlkn Siyasetnamesinin etkisinde kalnarak yazlm olan nasihatnme ve siyasetnme tarzndaki eserlerde casus kullanmann nemi srarla vurgulanmtr. Bu eserlerde lke iinde olduu gibi d dmanlara kar da casus kullanlmas tlenmi, dmann durumunu bilmenin nemi ve lkenin ancak bu sayede ayakta kalabilecei belirtilmitir. Osmanllarda muhbirlik ve nakl-i kelam pek ho karlanmamakla beraber, casusluk daha kurulu yllarndan itibaren zerinde nemle durulan bir konu olmutur. Osmanllar Timur darbesinden sonra XV. yzyln ilk eyreinde tekrar toparlanarak ieride ve darda casusluk faaliyetlerini srdrmlerdir. Osmanllarn klasik devirlerinde casuslar d istihbaratta genellikle askeri amalar iin kullanlmtr. Bilhassa komu devletler hakknda bilgi toplama faaliyetlerinde bulunulmutur. Bu almalar devletin aleyhinde olabilecekleri nceden haber alma ve bununla tertipleri bozmaya ynelik olmutur. Osmanl Devleti XIX. yzyla gelinceye kadar klasik casusluk usulleri ile yetinmitir. Klasik dneme ait eserlerde casus kullanmann nemi zerinde durulmaktadr. rgtl bir istihbarat tekilatndan ok baz casusluk olaylar ve casus tiplerinden bahsedilmektedir.1 Bu tr eserlerin en nemlilerinden olan Gelibolulu Mustafa Alinin eserinde i istihbaratn nemi zerinde durulmaktadr. Ona gre hkmdar i gvenlii salamakta baarl olmak istiyorsa mutlaka casus kullanmaldr. Byle yapmad takdirde lkeyi adaletle ynetemez, yneticiler ve asker zerinde otoritesini kuramaz, hakszlk yapanlar bulup cezalandramaz. Byle olunca lkede i huzur ve gvenlik salanamaz.2 Daha sonraki dnemlerde yaam olan bakalar da bu konular zerinde durmutur. Bunlardan biri de Hezarfen Hseyin Efendidir. istihbarat konusunda bir ksm tavsiyelerde bulunmaktadr. O da hkmdarlarn, yneticilerin ve halkn durumunu iyi bilebilmesi iin casusa ihtiyalar olduunu ifade etmektedir. Ona gre Fatih Sultan Mehmed ve Sadrazam Mahmud Paann casuslar etraf dolap tetkik ederlerdi. Padiahn, vezirinin casuslarndan baka gizli casuslar da olurdu. Bu casuslar araclyla baz haberleri vezirinden nce bilirdi. Bu ise vezir iin tabii ki byk bir sutur. Padiahlar gizli casuslar kullanmal ve casuslar araclyla vezirler, ulema, mera hakknda bilgi sahibi olmaldr. Ayrca baehir ve lkenin dier yerlerinde yaayan halkn durumundan da haberdar olmaldr. Byle yapld takdirde idareciler ve halk padiahn takibinden korkarak kt iler yapmaktan ekineceklerdir. Tebdil gezmek ve casuslar kullanmak suretiyle hkmdarlar halk takip etmelidir. Ancak tebdil yerine casus kullanmak daha iyi olarak kabul edilmektedir. Casuslar araclyla halkn durumu takip edilirse hem halk padiahmz bizim durumumuzu biliyor diye daha da balanr, hem de bir ksm insanlarn zulmne bylece daha kolay mani olunur. Ayrca zulmedenlerin cezasn da vermek lazmdr.3

1180

D istihbarat konusunda da baz tavsiyeleri vardr. Snr blgeleri gvenilir casuslar kullanmak suretiyle devaml kontrol altnda tutulmaldr. Bylece dmann ne dnd hakknda bilgi sahibi olunur. Byle yapld takdirde herhangi bir saldr olmadan evvel gerekli tedbirleri almak mmkn olur. Yoksa saldr olduu takdirde yeterli tedbir almak mmkn olmaz.4 Ayn ekilde dman casuslarna kar da tedbirli olmak lazmdr. Kar istihbarat faaliyetlerine hazrlkl olmak gerekir. lke iine casuslarn szmasn nlemek arttr. Bunun iin dman casuslarnn lkeye szmasn beklemeyerek baz faaliyetlerde bulunmaldr. Klasik Osmanl dneminde yaplan en nemli ilerden biri de snr boylarnda grevlendirilen casuslarn komu lkelerde yrttkleri casusluk faaliyetleridir. Snrlarda daima dmanla ilgili haber toplayacak casuslar bulundurulduu eski Osmanl kaynaklarnda yazldr. Zaman zaman bu casuslar sorumlu olduklar snr boylarndan komu lke ilerine szmakta ve bilgi toplamaktadrlar. Zira bu yerlerden sorumlu kale kumandan ve idareci kesimi bu iler iin ok gayret sarf etmek mecburiyetindedir.5 Defterdar Sar Mehmed Paa devlet adamlarna t verdii eseri Nesayhl vzera vel-merada dmann durumunu bilmek ok nemlidir. Dmann durumunu bilmemek, aratrmamak ve bilgi toplamamak yznden birok devlet kt duruma dmtr. Bunun iin snr blgelerinden dman lkesinin her tarafna casuslar gnderip bilgi toplamaya allmaldrdemektedir.6 Nitekim Osmanl Tarihinin nemli kaynaklarndan olan Mhimme Defterlerinde de bu konuda ilgililere verilmi birok emre rastlanmaktadr. Snr blgelerinde grevli eyalet valilerine ve dier grevlilere dman hakknda toplanan bilgilerin srekli stanbula bildirilmesi, bu hususta titiz davranlmas ve bilgi gndermeye devam edilmesi hakknda birok kayt bulunmaktadr. Budin,7 Temevar,8 Van,9 Cezayir10 Beylerbeylerine bulunduklar yerlerin durumu ile komu lkelerin Osmanl Devleti hakkndaki dnce ve planlarn renerek mutlaka haber vermeleri emredilmektedir. Komu lkelere casuslar gnderilmesi veya dil almak suretiyle bilgi toplanmas istenmektedir. stihbarata kar koymak, istihbarat kadar nemlidir. Sadece hedef lkelerin casuslar deil, onlarla ibirlii yapan dier lkelerin casuslarna da dikkat edilmelidir. Bununla ilgili olarak Yldrm Bayezid zamannda meydana gelen bir olay kaynaklarda anlatlmaktadr. Yldrm Bayezid Macaristana sefer yapmak zere Geliboludan bir ordu ile Edirneye gemiti. Burada Bizansn bir casusu yakaland. Sorgulamasnda casus Trklerin Macaristan zerine sefere ktn haber vermek zere gnderildiini itiraf ederek zerindeki mektubu da teslim etti. Ayrca kendisinden nce de baka casuslarn Macaristana gnderildiini syledi.11 Sefer srasnda meydana gelecek casusluk ve suikast teebbslerine kar koymakda yine istihbarata kar koyma faaliyetlerinin bir parasdr. Bu bakmdan padiaha kar dman casuslarnn yapaca herhangi bir saldry nlemek iin padiahn adr ok iyi korunmaldr. Yavuz Sultan Selim Diyarbakr fethe giderken ah smailin casuslar padiaha suikast yapmak istemilerdi. ah smailin casuslar padiahn adrn gece atee vererek Yavuzu dar karmay ve kt takdirde de bakla ldrmeyi planlamlard. Ancak yakalanarak ldrldler.12 Ayn ekilde XVII. yzylda bakentte src ba olan Yorgaki isimli bir zmmi casusluk yapt gerekesi ile nce hapsedilmi, sonra da idam edilmitir. Mal ise hazineye devredilmitir.13

1181

Krmda bir ksm halk arasna szan Rus casuslar yalan haberler yaymaktadr. Halk arasnda yaylan bu propagandaya gre Osmanl-Rus anlamasna ramen Ruslarn gelip topraklarn alaca haberleri yaylmaktadr. Bunun zerine Rusyaya casuslar gnderilip haberin doruluu aratrlmtr. Yaplan aratrmalarda bu haberlerin doru olmad tespit edilmitir.14 Estergondan Cierdelen tarafna bir kpr ina edilip geilmeye uralrken Uyvar hakimi Graf adam Forkac bir casus gnderip bilgi toplamaya almtr. Blgede ibirlii yapan yerli bir Hristiyan ile Forkacn casusu bilgi alveriinde bulunmaktadr. Bunlarn konumalarn anlayan bir topu, casus gittikten sonra ibirlikiyi tutup vezire gtrr. Bu kii casusa kpr on gne kadar ancak biter. Frsattan istifade kpr ban alp, Mslmanlarn vilayetimize gelmeleri nlenir dediini itiraf etmitir. Bunun zerine Serasker Ali Paa, Rumeli Beylerbeyi Ali Paa ve Nibolu Valisi brahim Paa kar tarafa geerek dmandan bir dil buldular. Dil sabah karanlnda Uyvar hakimi Forkac kpr tamam olmad diye zerinize geliyor, grrsnz demitir. Osmanllar bu bilgi zerine gerekli tertibat alm ve dmana gafil yakalanmamtr.15 Sava ncesi dman tarafna casuslar gnderilip durumlar aratrlmaktadr. Dmann durumuna gre plan yaplmaktadr. Beklemek veya hemen harekete gemek karar casuslarn getirecei habere baldr. Mesela Osmanl askeri Uyvara vardnda casuslar dmann ok kt durumda olduunu ve anlama yapmaya talip olduklarn bildirmitir.16 Hezarfen Hseyin Efendi eserinde dman kalelerinden dar casuslarn kmamas iin gerekli tedbirlerin alnmasn tavsiye etmektedir.17 Zira muhasara srasnda kalelerden indirilen bu casuslar, muhasaraclar hakknda bilgi getirmekte ve ieridekilere moral alamaktadr. Kaledekilerin savunma gcn manev bakmdan takviye etmektedir. Bu ekilde kaleden dar karlan casuslarn iyi yetimi profesyonel kimseler olmasna azami derece de dikkat edilmektedir. Bu tip casuslara en iyi rnek Kolcsiczky Gyrgy Ferenczdir. Kolcsiczky 1683 Be kuatmasnda Trk askeri klnda kaleden karak casus raporunu Lothringen prensine gtrm ve geri dnmt. akn durumdaki kale halk onun getirdii haberlerle moral bulmutu.18 Ser askerler dmann durumundan haberdar olmaya ve gvenilir casuslar kullanmaya mecburdur. Alacaklar kar tedbirlerle dman casusluunu nlemeli, ordusunun zaaf ve kuvvetini dmana bildirmemelidir.19 Koca Sekbanba Risalesinde de istihbarat konusuna geni bir yer ayrlmaktadr. Risalede Yenieri Ocann disiplinsizlii yznden ordu ierisine yabanc ajanlarn ok rahat bir ekilde szdklar ifade edilmektedir. Bu ajanlarn tespiti de mmkn deildir. Dolaysyla ok rahat bir ekilde ajanlar vezir ve kumandanlarn ne dndn, ordunun durumunu her gn kar tarafa bildirmektedir. Koca Sekbanba, III. Mustafa devrinde Rusyaya kar alan harpte 200.000 kadar askerin sefere katldn ancak bunlarn dman karsnda perian olduklarn iddialarna delil olarak gstermektedir. Bu yenilginin yegane sebebi Osmanl casuslarnn yetersizlii ve ordu iine szan Rus ajanlarnn tespit edilmemesi ve tespit iin bir gayret de gsterilmemesidir. Yabanclarn bu ie ok

1182

nem verdiklerini de ifade etmektedir. Bu sefer srasnda Osmanllar Yenierilerden kiiyi dil almak iin grevlendirmilerdir. Bunlar snrda bir yabancy yakalayp bilgi almak zere karargaha getirmektedirler. Ancak Eflak halkndan olan ve Trke bilen ahs kendisini ldrmezlerse babasnn zengin olduunu ve byk paralar vereceini syleyerek onlar bir yere gtrr. Buradaki ahs Rus ordusunda grevli kurnaz bir kimsedir. Bu Yenierileri bir adra gtrp propaganda yapmlar. Kurduklar planda Mslman kyafetinde bir ksm adamlara uvallarla paralar takdim edilmekte ve bunlarn Osmanl Devletine, vezire, yenieri Aasna ve Tatar Hanna gnderileceini anlatrlar. Hatta bu paralarla stanbulu dahi satn aldklarn dolaysyla savamalarnn bouna olduunu, orduyu brakp Anadoluya iftlerinin bana dnmelerinin en doru hareket olacan izah eder ve getirip snrda brakrlar. Yenieriler grdklerini yemin ederek askere anlatmaya balarlar. Zaten gnlsz ve eitimsiz olan asker arasnda bu propaganda ksa srede tutar. adrlar bu haberlerle sarslan askerler tarafndan boaltlr. Ertesi gn Rus askerleri Osmanl askeri klan basarak orduyu datrlar. Koca Sekbanba bu olay anlattktan sonra dman casuslarnn belas yannda asl belann kendi gafletimiz olduunu ifade etmektedir.20 I. Klasik Dnem A. stihbarat Elemanlar ve stihbarat Toplama Uslleri 1. Martoloslar Hristiyan dnyas ile ilgili olarak daha ziyade Yahudilerden ve zel olarak yetitirilen Hristiyan casuslardan faydalanlmtr. Martolos tekilat II. Murad tarafndan 1421 senesinde kurulmutur. Kaynaklarda verilen bilgi doru ise bu tarihin martoloslarn askeri tekilat haline sokulduklar tarih olduu sonucunu karabiliriz. Akpaazade ve Neride Osman Gazinin negle kar giritii harekat esnasnda ve Orhan Gazi zamannda Konur Kalesinin fethi mnasebeti ile martoloslarn casus ve haberci olarak kullanld zikredilmektedir. Osman Bey negl almak istediinde bunu haber almlar ve pusu kurmulard. Osman Beyin Eratun isimli Hristiyan bir martolosu vard. Eratun kurulan pusuyu gelip haber verdi ve bylece bir tehlike atlatlm oldu. Dolaysyla martolos kelimesi haberci ve casus manasnda anlalmaldr.21 Konur Hisar Tekfurunun Osmanllar aleyhine altn yine martoloslar gelip Sleyman Paaya haber verdiler.22 Sleyman Paann dman arasnda srekli casusluk amacyla adamlar vard. Bunlar her trl bilgiyi Osmanllara annda ulatrrlard.23 Ayn vekayinamelere gre Kosova Savann arifesinde II. Murad, Togan isimli bir martolosa dman ordusu kumandannn kim olduunu renmesini emretmitir. Nihayet Fatih devrinde Mihaloullar Ali ve skender Beylerin Macarlara kar yaptklar aknlardan birinde zahiren Hristiyan, fakat kalben Mslman 40 martolosun haberci olarak hizmet grdkleri bilinmektedir. Uzun Hasan seferine de aknclar gibi martoloslarn itirak ettikleri bilinmektedir. Byk ekseriyetle yerlilerden oluan martoloslar hudut blgelerinde sulh zamanlarnda macera ve ganimet peinde koan ve dman arazisine nfuz etmeye alan bir unsur olarak grnmektedirler. XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren ise martoloslarn Anadoluda Uzun Hasana kar yrtlen

1183

faaliyetlerde kullanldklarn grmekteyiz. Martoloslar dikkat ekmemek iin bulunduklar lkenin geleneklerine gre yaarlar ve mutlaka bir ile megul olurlard. Macaristan snrlarndaki martoloslarla Macarlarn karlkl faaliyetleri bazen bar bozacak duruma gelmektedir. Osmanllarla-Macarlar arasnda bunlarn kontrol edilmeleri iin anlama bile yaplmtr. Ancak dil ve ba getirmeye memur olan martoloslarn faaliyetlerine son verilemedi. Evliya elebi 14 Macar kalesinde martoloslarn casus olarak hizmet ettiini yazyor.24 Macar uc kaleleriyle hisarlarnn her birinin kendi casuslar vard. Bunlara teki vazifeliler gibi para denirdi. phesiz casuslar br savalarla birlikte oturmazlard. Yani Macarlarn casuslar Trk uc kalelerinde ve padiah kapsnda ilerini yaparlard. Trk casuslar da Macar tabyalarn ve Be Sarayn gzetlerlerdi. Bir ksm ajanlar ise ift tarafl almaktaydlar. Hem Trklere hem de Macarlara hizmet eden bu casuslar yakalanncaya kadar her iki taraftan da para alrlard.25 Kanuni Sultan Sleyman sefere kmadan evvel martoloslardan bilgi alr, Avrupal devletlerin askeri gleri, sava teknik ve kabiliyetlerini renir ve ona gre tedbirler alrd. Kanuni bar zamannda da bunlardan srekli bilgi toplard. Bylece martolos tekilat nemli bir mevkii kazanmt. Martoloslarn sadece dman hakknda bilgi toplamakla kalmadklarn gryoruz. Faaliyetlerinden psikolojik harekat kurallarna uygun olarak ykc ve blc propaganda faaliyetleri yrttkleri de anlalmaktadr. Bu meyanda Osmanllarn stnln, askerlerinin okluunu ve kendi hkmdarlar ile ilgili birtakm yalan haberlerle halkn maneviyatn sarsmaya almlardr.26 Sigetvar fethedilmeden nce Osmanl topraklar iin tehlikeli bir hareket ss idi. Bu kale ile Bobofa kalesinin faaliyetini kontrol etmek iin Mohaa 40 martolos gnderilmiti.27 2. Voynuklar Balangta Voynuklar Osmanl ordusunda ok nemli hizmetler yapmlardr. Kaynaklarda voynuklarla ilgili bilgiler imdilik II. Murad dnemine kadar kmaktadr. Osmanllar sava dnda Voynuklar casus olarak da kullanmtr.28 Bunun yannda voynuklarn bazen Osmanl Devleti aleyhine altklar da grlmektedir. Haber almak zere yakalanan ve stanbula gnderilen bir esir, voynuk Hazari tarafndan voynuk kyafeti giydirilmek suretiyle karlmtr. Hazarinin esiri kard anlalnca zincire vurulup kree mahkum edilmitir.29 3. Esirler-(Dil) Osmanllar istihbaratta daha nceki Trk devletlerinde olduu gibi Dil denilen dman esirlerinden de istifade etmilerdir. Savalarda diri olarak ele geirilen esirlerden lkeleri ve ordular hakknda bilgi alnrd. Ancak bazen bu esirlerin kendi lkeleri menfaatine altklar, sefer gzergahn deitirerek Osmanllar tuzaa drdkleri de olmutur. Ama seferler srasnda casuslarn verecei bilgilere mutlaka ihtiya duyulurdu. Bu konuda kaynaklarda Kaptan Paaya, Kefe Beyi Sinan ve Mora Sancak Beyi Osman Bey gibi yetkililere verilmi bir ok emre rastlamak mmkndr.30 Yine 1697 ylnda Avusturyallarla ilgili bilgi toplamak zere gnderilen Osmanl askerleri on bir kiiyi yakalayarak altsn ldrm, beini ordu karargahna getirmilerdi. Dil denilen

1184

bu esirler konuturulmu ve Avusturya bakomutan Prens Visavye hakknda bilgi alnmt. Bu bilgileri veren tutsaklar hapishaneye gnderilmi, bunlar getirenlere de hilatlerle birlikte 3 kese ake verilmiti.31 Trklerin komu lkelere srekli adam gndererek dil tutmaya almalar onlarn uyank ve dikkatli davrandklarnn bir delilidir.32 4. Din Adamlar ve Asilzadeler Ykseli dneminde Osmanllar kendi lkelerine kskn olan baz Batllardan casus olarak faydalanmlardr. rnein Fatih Sultan Mehmedin sarayna getirttii talyan sanatlardan talya hakknda bilgiler edindii bilinmektedir.33 Kanuni devrinde meydana gelen u olay Osmanllarn istihbarat Kaynaklar hakknda gzel bir rnektir. Rodosta Castiglia bapapaz ve valyeleri tarikat grevlilerinden Andrea Amaral kskan bir kiilie sahipti. Rodosta valyelerin savunma hazrlklar iin yaptklar toplantlarda onlarla istihza ediyor ve tehlikenin olmadn sylyordu. stanbuldaki hazrlklarn Rodos iin deil Kbrs iin yapldn iddia ediyordu. Amaral bir taraftan hedef arrken dier taraftan da yaplan hazrlklardan valyeleri caydrmaya alyordu. Bu arada bir Trk esirini serbest brakarak savunma planlar ve buday hari muhasaraya kar bol miktarda erzak bulunduunu stanbula bildirmiti.34 Kuatmann uzamas zerine Kanuni muhasaradan vazgemek istemitir. Ancak Amaral gnderdii yeni bilgilerle muhasaraya devam etmeleri iin Osmanllar tevik ediyordu. Rodos valyelerinin zor durumda olduklarn, dayanamayacaklarn artk gn, belki hafta hesap ederek teslim olabileceklerini bildiriyordu. Bunun zerine Kanuni muhasaraya devam etmi ve valyelerin moralini bozmak iin kaledekilerin grebilecei bir yere kk inasna da balamt. Amaraln gnderdii bu kymetli bilgiler Osmanllarn ok iine yaram ve Rodosun fethinde byk kolaylklar salamtr. Amaraln casus olarak kulland ua Blas Diez haber getirip-gtrd bir srada yakalanmtr. Diez kendini kurtarmak iin Amaraln Osmanllar dayanmaya tevik ettiini, erzak ve dier malzemelerin azaldn kar tarafa ilettiini itiraf etti. Portekizli Amaral ua ile yzletirildi. Btn sulamalar reddetti ise de btn deliller aleyhine olduu iin San Giovanni kilisesinde boynu vuruldu. Kurye olarak kulland casus Diezde ato nnde asld.35 Osmanllar batda kral saraylarnda ve snrlarda Papazlar ile asilzadeleri de casus olarak kullanmlardr. Mesela Kaptan- derya Kk Ali Paann kardelii Sicilyal Mehmed Aa, Titus Moldariensis Clericus ad ile Fransa saraynda 40 yl casusluk yapmtr.36 5. Tercmanlar Osmanllarda tercmanlarn ok nemi vard. Bu messesenin ne zaman kurulduu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak yabanc devletlerle ilikilerde yabanc dil bilen memurlarn kullanld muhakkaktr. Tercmanln XIV. yzyl sonlarnda mevcut olduu sylenebilir.37 Tercmanlar Devletin her trl gizli ak takip ettii siyaseti bilmektedirler. Zaman zaman kendi menfaatlerine uygun gelen batl devletlerin siyaseti dorultusunda hareket etmeye baladlar. Divan- Hmayun tercmanlar Rum idiler. Bunlar zaman, zaman yabanc devletlerin karna alarak Osmanl

1185

Devletine ihanet ediyorlard. nceleri pek belli olmayan bu davranlar daha sonra baz olaylar sonucu tespit edilmitir. Bu bakmdan III. Selim devrinde Divan- Hmayun tercmanlna tayin edilen Rumlardan phe edilmeye ve yerlerine Mslman memur tayini dnlmeye baland.38 Bunun dnda daha birok messesede de Rum tercmanlar altrlmakta idi. Buralarda alan tercmanlarn ihanetlerine zaman zaman rastlanmaktadr. Mesela Murabt Hseyin Paa, Kaptan Paa olduu zaman donanma tercman bir Rum idi. Yirmi seneden beri tercmanlk yapan Konstantinin dmana casusluk ettii ve rvet karl fitne kartt tespit edilmi ve idam edilmitir.39 Rum ve Ermeni tercmanlardan bir ksm da baz devlet adamlarnn evlerine giripkarak casusluk yapmaktadr. Bunlardan biri Yal Kknde sust yakalanp idam edilmitir.40 Ayn ekilde III. Selim zamannda Halet Efendinin yardmyla tercman olan Kostaki Efendi de casusluu ortaya knca idam edilmitir.41 Bu rneklerden de anlald gibi nceleri Osmanl Devletine ballk gstererek hizmet eden tercmanlar son zamanlarda ift tarafl (duble ajan) almaya balamlardr. 6. Snr Beyleri Casusluk faaliyetlerinde snr boylarnda oturan ve devaml komu lkelerle ilgili bilgi toplayan beylerden de istifade edilirdi. Bunlar douda snr eyalet valileri, kuzeyde Krm Hanlar, batda Eflak ve Bodan Beyleri, Dubrovnik Cumhuriyeti ve Erdel Krall idi.42 Sava karar verilmeden nce yaplan toplantlara snr boylarndan gelen beyler arlmakta ve onlarn bilgisine de bavurulmaktadr. Toplantlarda ilk sz onlara verilmekte ve onlarn verdii bilgiler kararda etkili olmaktadr. Mesela Baltac Mehmed Paa Rusya seferine karar vermek zere devlet erkann toplantya arm ve toplantda ilk sz snrlardan gelen beylere vermitir. Bunlar Ruslarn daha nce yaplan bar artlarna nem vermediklerini, o tarihten bu yana, eitli dzenlerle gerek imparatorluk hudutlar, gerek Krm Hanl hudutlar zerinde gveni sarsacak tedbirler aldklarn sylediler. zellikle Ruslarn bu tutumundan tr halkn stanbula gveninin sarsldn, bu ekilde daha bir sre gz yumulmaya devam edilirse hudut balarnda bar artlarna aykr olarak yaptrm olduklar kale, palanka ve tabur tarznda hazrladklar askerleriyle baskn yapmalar ihtimali olduunu anlattlar. Ayrca hkmete etraflca bir de rapor sundular.43 Baltac Mehmed Paann grevden alnmasndan sonra yeniden Rus sava ihtimali zerine snrlardan raporlar gelmeye balad. Bender muhafz Vezir zmirli Ali Paa ve Bodan Beyinden gelen raporlar Ruslarn anlama artlarna uymadklar ynnde idi. te yandan Azak Kalesini teslim almak zere giden Trabzon beylerbeyi Vezir Ebu Kavuk Mehmed Paa ile vaz Paa ve Mteferrikaba Mirza Mehmed Aann raporlar da gelmiti. Bunlarda da Ruslarn kaleyi teslim etmedii yazlyd. Bu raporlardan sonra padiah sava ihtimali zerine toplant karar almtr.44 Snr beyleri snr boylarnda oturan kyller ve muhtarlardan istifade etmektedir. Macar uc savalarndan bkan Macar kylleri ou zaman Trklere almtr. Macar yetkililer bu durumdan ikayetidir. Raporlarda Macar askeri Trkn haberi olmadan hibir ey yapamaz hale gelmitir diye yazmaktadr. Bunun yannda snr beylerinin karargahlarnda bulunan Macar asll katiplerde (deak) Macarlar adna casusluk yapmaktadr.45 B. ki Tarafl alan stihbarat Elemanlar ve Uslleri

1186

1. Bilgin-Sanatkar-Hekim Osmanl Devletinde saray hekimleri her zaman nemli rol oynamlardr. Meslekleri icab phe uyandrmamlar, sarayda hemen her yere girip ktklar gibi, herkes ile de grmlerdir. Hem gayrimslim olmalar, hem de yabanc dil bilmeleri onlar yabanclar iin cazip klyordu. Onlar da ou zaman yabanclarn casusluk tekliflerine mspet cevap vererek duble ajan roln gayet iyi oynamlardr. Fatih eitli yerlerden gelen bilgin, sanatkar ve hekim kisvesindeki baz kiilerden istihbari maksatla faydalanmtr. Ancak duraklama ve gerileme devirlerinde durum tersine dnmtr. Bu kiilerin Osmanllara baz bilgiler vermekle birlikte ift tarafl alarak kendi lkeleri lehine faaliyette bulunduklar da eitli kaynaklarda belirtilmektedir. zellikle hemen hemen tamam yabanc olan saray hekimlerinin batllar iin ideal birer casus olduklar bilinen gereklerdendir. Mesela, Fatihin pheli lmne ad karan Yakup Paa, ngiliz airi Lord Byronn hekimi olup sonradan Osmanl sarayna yerleen Millingen ve istihbaratlarla ilgili kitap yazan Mavroyani Paa gibi isimler hep saray hekimidirler. Sultanlar saraylarnda genellikle Yahudi hekim bulundururlard. Yabanclarn bunlar elde etmeleri ise ok kolayd.46 2. Eliler Batllarn Osmanllara kar kullandklar nemli casuslardan biri de elilerdi. Osmanllarn ilk yllarnda bundan en iyi istifade edenler Venediklilerdi. Daha XV. yzylda bunlarn stanbulda Balyos ad verilen elilerinin bulunduu bilinmektedir. stanbuldaki yabanc elilerin hizmetlerinde bulunan tercmanlar, daima onun vastasyla dileklerini Osmanl Hkmetine ulatrrlard. Ancak Osmanllar batllar gibi temasta bulunduklar lkelere devaml grev yapacak eliler gndermemilerdir. Bunun yannda clus, harp ilan, bar yaplmas gibi meseleler iin yabanc lkelere eliler gndermilerdir. Fevkalade eliler denilen bu grevliler ilerini bitirince geri dnerlerdi. Osmanl devletinin dost ve dman hakknda bu eliler aracl ile bilgi sahibi olduu kesindir. Ancak Osmanllar Batl devletler nezdinde daimi eli bulundurmamann cezasn ok ar dediler.47 Ayrca batllar elilik heyetlerinde grevli Mslmanl kabul eden Hristiyan avulardan da Osmanllar aleyhine yaralanrlard.48 3. Patrikhane stanbulun fethinden sonra ise Papa aracl ile Osmanllar aleyhine kullanlan bir casusluk ss de Patrikhanedir. stanbul Patrikhanesi nceleri Vatikana kar iken, sonralar Osmanllar aleyhine onlarla ibirlii yapmtr. IV. Murad Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin devlet aleyhine faaliyetlerini arttrmas zerine patrii astrmtr. 49 4. Askeri Uzmanlar Batl devletler -zellikle Fransa- Savalar kkrtrlar, fakat ittifaka yanamazlard. Rusyaya kar bize batdan teknik yardm ve uzman gelmesi XVIII. yzylda balar. Batl devletler, teknik

1187

subay, harita ve istihkam uzmanlar gnderirler; fakat bunlar Trkiyenin savunma ilerinden ziyade kendi devletlerinin karlarna yarayacak ilerle urarlard. rnein Boazlar ve Svey gibi nemli yerlerin yz lmlerini, haritalarn, resimlerini yaparlar, kendi hkmetlerine sunarlard. Bunu mazur gstermek iin, Trklerin cahil ve bunlardan anlamaz olduu fikrini yayarlard. Bu uzmanlarn o zaman en nls Baron de Tott, Trkler hakknda abartl uydurmalarla dolu bir kitap yazm; bu kitap birok Avrupa diline evrilmiti. Avrupa yarm yzyl Trkleri bu kitaptan edindii fikirlerle tanmtr. Vaktinin birounu apknlk peinde geiren bu uzman, szde teknik yardm uzman, aslnda bir Fransz askeri mfettii idi. Asl devi Fransann yakn arka ve Msra hakim olmas iin gerekli artlar hazrlamakt. Msr beyleri ile yapt gizli pazarlklar hkmet haber alm, Cezayirli Gazi Hasan Paann elinden kendini zor kurtarmt.50 Bir ksm yabanc uzmanlar sadece ihtisaslar ile ilgili bilgi toplamakla grevli idi. Mesela 1571de Macar Kralnn stanbuldaki casusu Horvath Matyasn vazifesi sadece Trk deniz kuvvetlerini gzetlemekti.51 XVIII. yzylda Fransadan getirilen Baron de Tott ile XIX. yzylda Almanyadan arlan Helmuth von Moltke, hem askeri uzman, hem de siyasi diplomat olarak faaliyet gstermilerdir. Bunlar bir yandan Osmanl ordusunun slah iin gayret gsterirken, bir yandan da bu hizmetlerini lkelerinin karlar iin kullanmlardr. Baron de Tott hatralarnda Trklere kar olan tutumunu aka belirtmesine karlk, Moltke Trkiye Mektuplar isimli hatralarnda daha makul bir tavr sergilemitir. I. Mahmud zamannda Avusturyadan kaarak Osmanl Devletine snan Fransz asll Comte de Bonnevalin (Humbarac Ahmed) durumu da phelidir. Osmanllar Avusturyaya kar srekli savaa kkrtan ve hkmete sunduu her raporun bir nshasn Fransaya gnderen paann ift tarafl alt anlalmaktadr. Ayrca mrnn sonlarna doru kendi lkesine dnmenin yollarn aramas da hakkndaki ajanlk phesini arttrmaktadr.52 5. Tacirler lkelerin birbirleri hakknda bilgi topladklar unsurlardan biri de tacirlerdir. Trkler tacir snfnn en byk koruyucusu idi. Yabanc tccar Osmanl lkesinde her zaman emniyette idi. Bu bakmdan Trk ehir ve kalelerinde birok kimsenin ulaamayaca, giremeyecei yerlere girip karlard. Macar tacirlerinin Trk ordugahna bile girip kma izinleri vard. Dolaysyla sadece Budine, Belgrada deil, stanbula bile gider, gelirlerdi. Dnlerinde de birok haber getirirlerdi. Sadece Macar tccar deil, Raguzal tacirler de casusluk yapmaktadr. Tacirler sadece Trklerden deil, Macarlardan da iyi muamele grmekteydiler. Srp ve Yunan tccar da Macar topraklarnda serbeste dolard. Bunlarn ou Trkler adna casusluk yapmaktadr.53 XVII. yzylda casusluk metotlar ile ilgili fazla bir yenilik grlmemektedir. Ancak tacirlerin Osmanl lkesi ile alakal ilerini organize etmekle grevli Bete dou kumpanyas adl bir cemiyet kurulmutur. Cemiyette grevli memurlar stanbuldaki elinin yannda yetimi Trk adetlerini ve Trkeyi iyi bilen Nemelilerden seilmektedir. Ancak ksa sre sonra bu elemanlarn iki tarafa da casusluk yaptklar ortaya kmtr. Bunun zerine kumpanya grevlilerine casusluk yasak edildii gibi, Trklerle konumalar bile yasak edildi.54 6. Dnmeler ve Kadnlar

1188

Casusluk konusunda dnmelerden de istifade edilirdi. Savalarda Trklerin elinden kap gelen dnmeler, birok yeni bilgi verirlerdi. Ayrca Trk ileri gelenleri ile evlenen Macar kadnlar da casusluk yapmaktadr. Trklerin Macarlarla ilgili dncelerini nceden bildirerek Hristiyanlarn zarar grmesini nlerlerdi. Mesela Pespirim Kalesi komutann ei Macar kadn bunlardan biri idi.55 II. Yenileme Dnemi A-II. Mahmud ve Abdlmecid Dnemi Devlet adamlar d dnya ile ilgili bilgi toplamann yannda ieriye ynelik faaliyetlerde de bulunmulardr. Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra II. Mahmuda kar oluabilecek muhalefeti tespit ve ortadan kaldrmak amacyla Hsrev Paann bir casusluk ebekesi oluturduu bilinmektedir.56 Bu ebekenin Tanzimatn ilanndan sonra almalarn umumiletirdii grlmektedir. Bu faaliyetler Zaptiye Nezareti tarafndan tecesss-i ahval ad ile yrtlmtr. Bu ileri yapmak zere iki tip zel memur istihdam edilmitir. Birinci grup memurlar Zaptiye Nezaretine bal daimi statde almaktadr. kinci grup ise ihtiya duyulduu zaman grev verilen geici memurlard. Her iki gruba da ulam creti ve dier masraflar iin ayrca cret denmektedir.57 XVIII. yzyl sonlar ile XIX. yzyl balarnda casusluk bir devlet rgt nitelii kazanmtr. Devlet btesinden aylk alan zel ajanlar yetitirilmitir. Yazmzn bandan beri anlattmz gibi, eski devirlerde de istihbarat ileri ile uraanlar vard. Ancak dnya askerlik teknolojisinde meydana gelen ilerlemeler, ekonomik gelimeler ve uluslararas ilikilerin giriftlemesi lkeleri istihbaratlk konusunda yeni araylara itmitir. Bu aray erevesinde istihbarat tekilatlarna ve istihbaratlara byk kaynaklar ayrlmaya balanmtr. Devletlerin istihbarata nem vermeleri, istihbarat tekniklerinde de yeniliklerin ortaya kmasna ve istihbarat tekilatlar arasnda kyasya bir yarmann balamasna sebep olmutur. Osmanl casuslar nceleri daha ok devirme, dnme ve gayrimslim idi. Son zamanlarda Trkler arasndan da casus yetitirilmeye baland. Osmanllarda batl ve profesyonel manada istihbarat tekilat kurulmas ii Sultan Abdlmecid zamannda gndeme gelmitir. Sultan Abdlmecid zamannda daha ok ie ynelik gizli bir tekilat kurulmutur. lk nceleri hukuk kurallarna pek uymayan ve keyfi uygulamalara bavurmaktan ekinmeyen bu tekilata Tanzimat ile birlikte eki dzen verilmek istenmitir. Avrupai bir tekilatn kurulmas iin hazrlklar yaplmtr. Mustafa Reit Paa bunun iin Paris Trk Sefareti mstear Sefels Soldenhofu Fransz gizli servisi ile ilgili aratrma yapmaya memur etmitir. Onun gnderdii rapor erevesinde kurulan tekilatn bana da ngiliz elisi Stratfort Canningin tavsiyesi ile Civinis isminde bir gayrimslim tayin edilmitir. Ancak gizli tekilatn bana getirilen bu kiinin duble ajan olduunu artran bir gemii vardr. Civinis Korfu veya Kefalonyal bir Rumdu. Uzun yllar St. Petersburgda kalm Rus saraynn gzde adamlarndan olmu, sonra da arienin elmaslarn alarak kamt. Anadoluda imam kyafetiyle bir sre dolam, daha sonra ise Ege Adalarnda zengin bir talyan turist olarak ortaya kmt. Bilahare stanbula yerleerek Rumlarla iliki kurmutu. ngiliz elisinin tavsiyesi zerine albay rtbesi ile Osmanl Gizli Polis servisine ef olmutu. Onun bu hayat serveni daha bandan beri casus olarak yetitirildii phesini kuvvetlendirmektedir. Ancak bu gizli polis tekilat, kesin tarih

1189

belli olmamakla beraber Sultan Abdlmecid zamannda kapatlmtr. Sultan Abdlaziz zamannda tekilat, bana bir ermeni getirilerek 1863 ylnda yeniden almtr. Tekilatn bana getirilen Ermeni Baron C. de ift tarafl alan ve parayla sahte bilgileri hem Osmanllara hem de yabanc elilere satan bir sahtekardr. Bu ve benzeri daha baka faaliyetlerinden dolay iinden kovulmutur. Zaten Abdlaziz zamannda bu tekilata pek ehemmiyet de verilmemitir.58 B. kinci Abdlhamid ve Yldz Tekilat II. Abdlhamid zamannda ise bu tekilata aksine ok nem verilmitir59. Osmanllarda istihbarat tekilatnn gelimesi ve modern bir tekilat haline gelmesi asl II. Abdlhamit zamannda olmutur. nk onun zamannda Osmanl corafyas eskisinden daha ok byk devletlerin istihbarat tekilatlarnn ilgi alanndadr. Smrgeci, emperyalist devletlerin Orta Dou iin yaptklar diplomatik kavgann merkezi adeta Osmanl Devletidir. Osmanl Devleti, hem kendi corafyas, hem de geni bir alana yaylan slam dnyas ile alakal kavgann etkisindedir. Byle ok ynl bir kskacn etkisinde olan Osmanl Devletinin istihbaratlk ile ilgili bu gelimelerin dnda kalmas beklenemezdi. Sultan II. Abdlhamid hatralarnda Osmanllarda istihbaratn nasl toplandn yle anlatmaktadr: Osmanlda tre budur. Padiah tebasnn ne dndn, hangi ikayetleri olduunu bir yandan kendi valilerinden, kadlarndan hkmet yolu ile renir, bir taraftan lkenin drt bir bucana serpilmi tekkelerin eyhlerinden, dervilerinden haberler toplar ve buna gre lkeyi idare eder. Ceddim Sultan Mahmut (II) buna gezginci dervileri de ekleyip istihbarat geniletmiti. Ben tahta ktm zaman durum buydu ve bylece devam ediyordu.60 kinci Abdlhamidi istihbarat tekilat kurmaya baz nemli olaylar itmitir. Londra Sefiri Muzurus Paadan Serasker Hseyin Avni Paann ngilizlerden para aldn renmesi onu baz devlet adamlar hakknda pheye itmitir. Sadrazamlk yapan bir kiinin yabanc devletlerden para almas II. Abdlhamidi hakl olarak tedirgin etmi ve devlet adamlarna gvenini sarsmtr. Dier taraftan yaknlarndan Mahmut Paann da Jn Trkler hakknda nemli baz bilgiler sunmas II. Abdlhamidi baz gereklerle kar karya getirmiti. Paann bu bilgileri elde etme biimi gerekten de zerinde durulmaya deer bir olaydr. Zira paa kendine bal bir casus tekilat kurmu ve Jn Trklerin yaknlarndan baz kimseleri para ile satn almt. Devletten habersiz baz kiilerin tekilat kurmalar hakl olarak Abdlhamidi kendine bal bir istihbarat tekilat kurmaya sevk etmitir. Paadan tekilat devralm ve byle gizli ilerle uramamas iin de uyarmtr. Tahta kt zaman bu ve benzeri olaylarla karlaan II. Abdlhamid unlar sylemektedir: devlet gven iinde olamazd. Dorudan doruya ahsma bal bir istihbarat tekilat kurmaya bu dnce ile karar verdim. te dmanlarmn jurnalcilik dedii tekilat budurEvet jurnal sistemini ben kurdum, ben idare ettim. Fakat vatanda deil, hazineden maa aldklar, Osmanl nimeti ile grtlaklarna kadar dolu olduklar halde devletime ihanet edenleri tanmak, izlemek iin!. Kendi devletini ykmak, kendi padiahnn canna kastetmek karl yabanc devletten

1190

para alan sadrazamlar grdkten sonra ! II. Abdlhamid verilen jurnallerin bir ksmnn iftira olduunu bildiini ve her jurnale itimat etmediini ifade etmektedir.61 Jurnalciliin ayp olduunu ve gazetelerdeki jurnal raporlarnn kt eyler olduunu bildiini ama bunlardan vazgemenin de mmkn olmadn sylemektedir. Bir ksm gayretke jurnalcilerin yazd mbalaal raporlarn farknda ve onlara inanmamaktadr.62 Ayrca II. Abdlhamidin her gn binlerce jurnal alp, bunlar bizzat okuduu Tahsin Paa tarafndan yalanlanmaktadr. Tahsin paa hatralarnda Sultan Hamidin bilhassa jurnallere el srmedii halinden sonra kendi dairesinde sandklarla kapal jurnal bulunmasyla sabittir63 diye yazmaktadr. II. Abdlhamid nemli devlet ricalinin verdii raporlar daha ok dikkate almakta ve okuduktan sonra Daire-i Kitabete, gndererek resmi ileme sokmaktadr. II. Abdlhamid devrindeki istihbarat tekilat devlet tekilat emasnda grnmemekle beraber Zabtiye Nezaretine bal olarak almaktadr. Tekilatn bu nezarete bal olarak altn baz ariv belgeleri gstermektedir. 21 Haziran 1876 tarihli bir belgede, Zaptiye Nezaretine istihbarat ileri iin aylk elli bin kuru denek verilmesi ngrlmektedir.64 Said Paann ilk sadrazaml srasnda bir hafiye talimatnamesi yazdrarak tekilat kurduu ileri srlmektedir. Ancak yukardaki belgeden anlaldna gre tekilat, Said Paa ve II. Abdlhamidden de nce mevcuttur. Dolaysyla Said Paa tekilat, polis tekilat erevesinde yeniden tanzim etmi olmaldr.65 II.Abdlhamit bir ksm devlet adamlarnca kendisinden baz bilgilerin saklanmasn da doru bulmamaktadr. O, Sait ve Kamil Paann, eski Berlin Sefiri Galip Beyin basit bahanelerle ngiltere ve Almanyaya snmalarn istihbarat tekilatn ve hkmeti kk drmek amacyla yaplm bir hareket olarak kabul etmektedir. Bu tarz davranlar padiah ahslar baznda da aratrmaya itmektedir. Bu davran ile baz insanlar tedirgin ettiinin farkndadr. Btn bunlara ramen istihbarat tekilatnn zaruretine inanmakta ve istihbarat tekilatnn pek de kt olmad kanaatindedir.66 Yldz stihbarat Tekilatnn slah ve gelitirilmesinde yabanc uzmanlardan da istifade edilmitir. Bunlardan en nemlisi Fransz Msy Bonindir. Tekilat dzenlemek zere 1884 ylnda Fransadan yksek maa verilerek getirtilmitir. Boninin hazrlad projeye gre tekilat Zaptiye Nezareti bnyesinde faaliyet gsterecektir. Tekilatn amac hkmdarn ahsi hukukunun korunmas, devletin ve halkn emniyetinin salanmasolarak belirtilmitir.67 Padiahn yabanc lkelere snanlar hakkndaki kanaatini baz yabanclarda dorulamaktadr. Lui Ramber, Damat Mahmud Paann Marsilyaya kan, dnn pahalya satmak iin yaplm bir hareket olarak hatralarnda anlatmaktadr. Ayrca Padiahn ahmak ihtiyarlar, uaklar ve casuslardan baka kimseye itimat etmeyerek bunlarla hkmeti idare etmesine tahamml edememek gibi ileri srlen fikirler ise bahanedir.68 Yldz stihbarat Tekilatnn baz faaliyetlerinden rahatsz olan batl kurulu ve kiiler de bulunmaktadr. Reji idaresi genel mdr olan ayn Lui Ramber kendisine ve dier batl kurululara girip kanlarla ilgili olarak padiaha rapor verilmesinden rahatszlk duymaktadr. Bu raporlarda yazlanlarn aslsz, suikast ve entrikalarn hayali olduu kanaatindedir. Bir ksm ajanlarn bu kurululardan para szdrmak iin bu yalanlar uydurduklarn dnmektedir. Hatta Ermeni ajanlarla Trk ajanlarn rvet iin ibirlii yaparak yalan raporlar yazdklarndan emindir. Bu durumu olaylardan haberdar olduuna inand Bakatip Tahsin Paaya

1191

da ikayet etmitir. Lui Ramber, ikayetleri nazik bir ekilde dinleyen paann herhangi bir ilem yapacana ise inanmamaktadr.69 kinci Abdlhamid Devrini eletiren baz muhalifleri tekilat ile ilgili birtakm mbalaal bilgiler vermektedirler. Sleyman Kani rtemin Abdlhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansrisimli eserinde nemli bilgilere rastlamaktayz. Onun yazdna gre hafiyelii sanat ve meslek edinmi olanlarn miktar 30.000i bulmaktadr. Osmanl tebaasndan baka Lehliler, Almanlar, Ulahlar, Franszlar ve ngilizlerden de padiaha bu yolda hizmetler yapanlar vard. Memurlar haricinde dervi, air, dilenci, Afganl, Buharal, hac, Krt, Tatar hoca, Dastanl yahut Kagarl molla, falc, oyuncu, ipnotizmac, tellal, Sudanl eyh.hasl mir ve vezir rtbelilerinden tutunuzda her cinsten, her snftan bir ok insanlar bu ii yapyorlard.70 Tekilata vilayetlerde valiler, memurlar, yurt dnda sefirler ve sefarethane mensuplar da bilgi gndermektedir. II. Abdlhamid zamannda Yldz Saraynda tekilatlanan bu servis onun saltanat sresince devaml bir gelime gstermitir. Tekilat elemanlar sadece stanbulda deil lkenin birok yerinde faaliyette bulunmaktadrlar. Bu yerler; Selanik, Yanya, Bosna, Suriye, Bitlis, Kosova, brail, Serfice, Ya, Kalas, Yakova, Kstendil (Kstence), Van, Laid (Girite bal), Kareferya gibi vilayet ve sancaklardr.71 Padiah muhalifleri tekilat, basit bir hafiye tekilat, ispiyoncular grubu gibi gstermek istemitir. Ancak bu tekilatn sadece padiahn saltanatn devam ettirmek iin ie ynelik almalar yapan bir kurulu olmad da bilinmektedir. Bu tekilat aracl ile uluslararas ilikilerde meydana gelen gelimeler yakndan takip edilmitir.72 Yurt dnda grevlendirilen istihbarat elemanlar topladklar istihbarat Hariciye Nezareti kanalyla stanbula ulatrmlardr. Darda devlet aleyhine faaliyet gsteren kurulular, bilhassa Ermeni rgtleri takip edilmitir. Londra ngiliz Ermeni Cemiyeti ile Amerika Hnak Komitesi tekilatn takip ettii nemli kurululardr. Ayrca Petersburgdan ynetilen Nihilist ve Sosyalist gruplarn Bulgaristana ynelik faaliyetleri, Viyanadan Osmanl lkesine yaplan kaak silah sevkiyat ve randaki gelimeler tekilatn dikkatle takip ettii konulardr.73 Tekilat yabanc gizli servis rgt elemanlarn dahi kullanabilmeyi baarmtr. ngiliz gizli servisinin adam olan Trkolog, Profesr Arminius Vambery ayn zamanda II. Abdlhamidin ngiltere nezdindeki ajandr da.74 ttihatlar iktidara geldikten sonra Harbiye Nezaretine sandk sandk bu tekilat ile alakal evrak toplamlard. Bu evrak yaynlamay teklif edenler olmusa da, bu fikre kar klmtr. Mahmut evket Paa bu evrakn yaklmasna da, yaynlanmasna da msaade etmemitir. Enver Paa Harbiye Nazr olunca Yldz Tekilat evrakn Harbiye Nezareti bahesinde yaktrmtr.75 Tekilat Bakanlar Kurulunun 29 Temmuz 1908 tarihli kararyla kaldrlmtr.76 Dolaysyla Yldz istihbarat Tekilat ile lakal nemli tarih baz bilgiler de yok olmutur. C. Tekilat- Mahsusa ttihat Terakki Partisi iktidar ele geirdikten sonra yeni bir tekilat kurmutur. Ksa zamanda tekilatlanan ve I. Dnya Savann sonuna kadar birok faaliyette bulunan Tekilat- Mahsusa ile ilgili baz kitap ve makaleler yaynlanmaktadr. Daha nceleri sadece hatralara dayal olarak yaplan

1192

bu almalara, arive dayal almalarda eklenmitir. Ancak bunlar u anda btn kavramaktan uzaktr. nk belgelerin tamamna ulalamamtr. Dolaysyla konu ile ilgili yazanlar ulaabildikleri bilgi ve belgelere dayanarak yazmak mecburiyetindedirler. Bu yzden tekilatn faaliyetlerinin tamam ortaya konulamad gibi baz temel meselelerde bile mutabakat salanamamaktadr. 1. Kuruluu Tekilat- Mahsusann ttihat ve Terakki Partisi ile olduu kadar, silahl kuvvetlerle de organik ba olduu kesindir. Tekilatn ne zaman kurulduu hususunda baz tartmalar mevcuttur. Bir ksm aratrmaclar bu tarihi Merutiyet ncesine kadar gtrmekte, bazlar ise Merutiyetten sonra 19111912 Trablusgarp Sava srasnda talyanlara kar Enver Bey ve arkadalar tarafndan yrtlen gerilla hareketlerini bir tekilatn rgtlemesi sonucu yaplan faaliyetler olarak deerlendirmektedirler. Balkan Savalar srasnda da Tekilat- Mahsusa adl birliklerin cepheye gnderildii iddialar mevcuttur.77 Bu iddialarda bulunanlar tekilatn 1913 ylnda resmi rgt olarak bir irade-i seniyye ile kurulduunu yazmaktadrlar. Ancak iddialar ile ilgili resmi bir vesika ve iradenin mevcudiyetini de ortaya koyamamaktadrlar.78 Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ettler Bakanl arivindeki belgelere dayal yaplan son aratrmalara gre ise tekilatn kuruluu, 17 Kasm 1913 olarak tespit edilmitir.79 Tekilatn resmi bir rgt olduu belgelerden kesin olarak anlalmaktadr. Tekilatn Dahiliye Nezaretine bal olduu ifade edilmekteyse de80 kesin olarak Harbiye Nezaretine bal olduu resmi yazmalardan anlalmaktadr.Tekilatn kurucusunun Enver Paa olduu konusunda btn aratrmaclar ve hatra yazanlar mutabktrlar. Nafia Nazr ve Halep mebusu Ali Mnif Bey Birinci Dnya Sava sonrasnda Meclis-i lide, sorgulanmas srasnda verdii ifadede yle demektedir: Tekilat- Mahsusa nam altndaki tekilata gelince, bendeniz bunu memalik-i islamiyede propaganda yapmak zere mteekkil ve Harbiye Nezaretine merbut bir heyet biliyorum, yoksa eteler olduunu bilmiyorum.81 Tekilatn bakanlar: Sleyman Askeri Beyden hemen sonra bakanla Ali Bahampa (24 Mays 1915ten 31 Ekim 1918e kadar. Ali Bahampa 31 Ekim 1918de lmtr.) ve 5 Aralk 1918de de Hsamettin Ertrk getirilmitir.82 2. Kurulu Amaclar Tekilatn kurulu amacn/amalarn geni ve dar erevede olmak zere ikiye ayrabiliriz. Belgelerden anlaldna gre batllarn slam alemine kar takndklar tavrlar ve bu topraklar igal etmeleri bir tepkiye sebep olmaktadr. Osmanl asker ve sivil aydnlar batnn bu davranlarndan tedirgin olmakta ve Batya olan itimadn kaybetmektedir. Osmanlnn son dnemlerinde grdmz Batya hayranlk, igaller karsnda yerini hayal krklna brakmaktadr. Hatta bunlara kar tedbirler almak, mcadele etmek fikri giderek artmaktadr. te byle bir ortamda lkeyi ve slam alemini nasl emperyalistlerin elinden kurtarabiliriz dncesi, rgtlenme fikrini de beraberinde getirmitir. Geni manada slam alemini, daha dar anlamda ise Osmanl lkesini igallerden, her trl dmandan temizlemek iin rgt kurma fikri gelimitir. Yine bu aydnlara gre Avrupann karsnda

1193

onlara kar koyabilecek, Mslmanlarn haklarn koruyabilecek g de Osmanllarn elinde idi. O gnk slam dnyasn dnecek olur isek bu dnce yabana atlacak bir fikir de deildir. Tekilat birtakm gereki ve belirli amalara sahipti. a- gvenlii salamak, b- devletin varl iin hayati neme sahip olduu dnlen Trklerin hakimiyetini korumak, c- Osmanl sistemini hangi gruplarn ve ideolojilerin tehdit ettiini ortaya karmak iin casusluk, d- dzenli ordu birliklerine yardmc olmak ve icabnda onlarn yerini almak iin ete savalar yapmak, bu amalar arasnda idi. Ayn zamanda olduka genel hedefleri de vard. Osmanl Devletinin daha fazla toprak kaybetmesini nlemek ve bunu gerekletirmek iin Mslmanlarn ok sayda bulunduu tilaf Devletleri smrgelerinde ayrlk tohumlar ekmek gibi.83 Tekilat ncelikle Fas, Tunus, Cezayir, Trablusgarp, Bingazi, Afrika ortalar Msr, Habeistan, Sudan, Zengibar, Somali, Malay Adalar, Ae Adalar, Belucistan, Afganistan, Rus ve in Trkistan, Hive, Kuzey Kafkasya, Azerbaycan, Gney Kafkasya, Moolistan, Krm, Arnavutluk, Trakya ve Makedonya gibi blgelerde yapaca propaganda ve dier faaliyetlerle ruhlar uyandracak, slamn paralanan, datlan ruhunu yava, yava canlandracakt. Dier taraftan Osmanlnn Avrupadaki siyasi ehemmiyetini arttrmak, Avrupallarn I. Dnya Harbi ncesi yaptklar paylama planlarn akamete uratmak, harp esnasndaki imhalarna engel olmak amacn da tayorlard. Dier bir ifade ile tekilatn birinci amac ve grevi Trk ve slam alemindeki dankl gidererek, slami bir ruh etrafnda birletirmek; ikinci hedefi ve grevi ise batl lkelere ynelik almalarla Osmanllarn siyas nemini anlatarak artrmak, onlarn planlarn bozmak ve igallerine mani olmakt.84 Tekilatn yukarda erevesini izmeye altmz amalarn ksaca Trklk ve slamclk olarak ifade etmek de mmkndr.85 3. Tekilat Yaps Tekilatn sadece gnll mfrezeler ve eteler kurarak gerillac bir faaliyette bulunduunu, tam bir tekilat zelliine ulaamadn86 sylemek pek mmkn deildir. Belki ilk balarda bu kadar geni bir corafi alanda faaliyet gsterecei ve faaliyet ekillerinin (propaganda, suikast, kar propaganda, gerillaclk v.s) bu kadar eitli olaca kurucusu Enver Paa tarafndan da dnlmemiti. Ancak batl anlamda politik ve askeri istihbarat tekilat olarak bilinsizce Osmanl Devletinde kurulmu bir tekilatt denilebilir. Tekilat hem II. Abdlhamidin Yldz Tekilatnn devam, hem de Osmanl iin yeni bir eydi. Tekilat- Mahsusa bir istihbarat rgtnn ilevlerinin geni bir yelpazesini tekil eder. Bu manada bir rgt anlay ve sistemine Osmanl tarihinde daha nce pek rastlanmaz. Her eyden nce kabul etmek lazmdr ki Tekilat- Mahsusa Avrupa tarznda bir kurulutu. Baz yerli niteliklerine ramen Batl tarzda kurulmutur denilebilir. Alman gizli servisleriyle irtibat, ortaklaa baz faaliyetleri olmakla beraber, Almanlarn tekilatn kuruluunda nclk yaptklarna dair elde imdilik bir bilgi yoktur. Tekilat tamamen Enver Paann Avrupada bulunduu srada kazand tecrbenin sonucu kurulmutur diyebiliriz.87

1194

Tekilat emasna bakldnda da profesyonel bir rgt olarak planland izlenimini vermektedir. Btn birimlerinin ayn alma hzna ve gayretine sahip olup olmadn imdiki bilgilerimizle lmek pek mmkn gzkmemektedir. Elimizdeki bilgiler tekilatn Avrupai tarzda bir tekilat emasna sahip olduunu gsterdii gibi, baz noksanlarnn da olduunu gstermektedir.88 Tekilatn emas yledir: Tekilat- Mahsusa veya Umur- arkiye Dairesi: -Tercme ve Telif ubesi, -Hindistan, Msr, Afganistan, Arabistan ubesi, -ark ubesi, -Rumeli ubesi, -Afrikay- arki ve Afrikay- Garbi Sevkiyat, -Umur- Tanzimiyye, -Muamelat- Zatiye, -Kurye ubesi, -Evrak Ve Dosya ubesi, -Muhasebe ubesi, -Emir Erleri, -Posta Erleri, -Sevkiyat Erleri, -A, 4. nsan Kayna, Malzeme Temini ve Buna Yardmc Olan Kurulular -Mahkumlar ve Sabkallar: Bunlarn ie yarayanlar askeri bir kta olarak (Yakub Cemil Mfrezesi gibi), ie yaramayanlar ise amele taburlar olarak istihdam edilmilerdir.89 -Mevlevi ve Bektai Gruplar: 4. Ordu emrine bir Mevlevi taburu, Kafkaslara da Geliboludan bir Bektai grubu gnderilmitir.90

1195

-Bedevi mcahitler, Krt, erkez, Drzi ve Laz airetlerinden gnll birlikler ve Yemenliler.91 Bunlarn dnda tekilatn dzenli esas ajanlarnn ou Trkt. Bunun yannda lkenin birok yanna dalm olan ubelerinin banda bulunanlarn bir ksm Trke konuan ama rk olarak Trk olmayan Mslman gruplardand. Ajanlarn byk bir ksm vasfl kimselerdi. Ki bunlar arasnda doktorlar, mhendisler, gazeteciler, frka mensubu politikaclar, gemileri pheli komitaclar (ama sadakatli) ve subaylar. Asl grubu ve tekilatn bel kemiini de bu subaylar grubu meydana getirmektedir. Zaten o zamanki ngiliz, Alman, Fransz gizli servislerinin de asl elemanlar subaylar olarak gzkmektedir. Ayrca bunlarn dnda Orta Dou ve Afrikada yaayan Osmanl tebasndan ama Trk olmayan ou para karl hizmet eden kiiler de vardr.92 -eteler: Yakup etesi, Topal Osman etesi, Maksut etesi, Veysel Bey etesi gibi.93 Tekilat- Mahsusa mfrezelerinin eitli ekillerde tekil edildiini gryoruz. Bunlar temin ederken genellikle harekat yaplacak blgelere uygun insan tipine dikkat edilmektedir. Bu insanlarn teminine yardmc olan kurulular arasnda unlar vardr. Mdafaa-i Milliye Cemiyetleri, ttihat ve Terakki Partisi, Dahiliye Nezareti ve mlk makamlar (valilikler, mutasarrflklar, kaymakamlar). Mesela Balkesir blgesinden Kuzey Afrikaya gnderilmek zere 1500 mevcutlu iki gnll alay tekil edilmi ve zmire gnderilmitir. Bunlarn iaelerinin hemen tamam, elbiselerinin ise bir ksm blge halknn yardmlaryla temin edilmektedir.94 Ankara Valisi Mazhar Beyin 27 Terin-i Sani 1330 (10 Aralk 1914) tarihli bir yazsnda vilayet dahilinde yaplan tetkikat neticesinde 30.000 kadar erkez ve Krdn etecilikte istihdam edilebileceinin anlald ve daha ok adam isteinin de aratrld belirtilmektedir. Kafkasya ve Dou Anadoluda kullanlmak zere istenen Krd ve erkez gruplarnn yannda Trk unsur ve Rumeli muhacirlerinin de istekli olduklar tespit edilmitir.95 Tekilat- Mahsusa mfrezeleri grev yerlerine intikal ederken baz uygunsuz davranlarda bulunmakta ve evreyi rahatsz etmektedir. Bu davranlarnn ikayet konusu olmas zerine Tekilat merkezi mfrezeleri, Mdafaa-i Milliye ve hkmet dairelerinin dnda kimse ile muhatap olmamalar hususunda sert bir ekilde uyarmtr. ayet bundan sonra da ikayetler olursa birinci derecede mfrezelerde grevli subaylarn sorumlu tutulaca ikaz da yaplmtr.96 5. Tekilat- Mahsusa Mfrezeleri ve Dzenli Ordu Birliklerinin Anlamazl Tekilt- Mahssa mfrezelerinden bir ksmnn askerlikle dorudan ilgisi olmayan

gnlllerden olutuunu daha yukarda belirtmitik. Bunlarn banda yetkili durumda olanlarnda bir ksmnn daha nce askerlikle ilikisi kesilen, bir ksmn ise hi ilikisi olmayan politikaya bulam ttihatlardan olduklar bilinmektedir. Enver veya Talat Paalarn adamlar olan bu mfreze yetkilileri ile ordu yneticileri arasnda ksa zaman sonra ekimeler balamtr. Kendilerini hibir askeri kural ile kaytl hissetmeyen, hatta parti ile st dzeyde ilikisi olan bu mfreze komutanlar zaman zaman kendilerini asl askeri birlik komutanlarnn stnde grmektedirler. Hatta onlarn fikir ve hareketlerini kontrol etme yetkisine sahip olduklar kanaatindedirler.

1196

Bilhassa Dou Cephesinde bunun tipik rnekleri grlmtr. Sarkam Harekat srasnda dzenli ordu birlikleri Ruslarla herhangi bir atmaya girmeye lzum grmeyip beklerken, baz ete gruplar atmalara giriyorlard. Tabii ki bu durum askerleri rahatsz etmektedir.97 Dier taraftan dzenli birlik komutanlarn adeta denetleyen, onlarn Genelkurmay ve Harbiye Nezareti ile alakal dncelerini renip stanbula bildirmeleri de ekime, srtme konularndan bir bakasdr. Erzurumda Tekilt- Mahssa mfrezelerinden birinin banda bulunan Dr. Bahaeddin akir ile 9. Kolordu komutan Ahmet Fevzi Paa arasnda geen olaylar bunun en iyi delilidir. Nitekim iyi bir asker olan Ahmet Fevzi Paann azn arayan Bahaeddin akir, paann hkmetin harp ile ilgili takip ettii politikay tenkit eden konumalarn hemen Harbiye Nazr Enver Paaya ulatrmtr. Bu haber zerine derhal Ahmet Fevzi Paa grevden alnm ve yerine 34. Tmen komutan hsan Paa tayin edilmitir.98 Bahaeddin akirin bu tarz davranlar zaman, zaman o kadar ekilmez olmakta ve komutanlar ileden karmaktadr ki bu yzden bir ara Vehib Paa Bahaeddin akiri tutuklamay bile dnmtr.99 Tekilat- Mahssann bana getirilen bu kiiler yetkilerinin dna tamaya her zaman meyilli idiler. Tabii bunlarn yetkilerini tecavz etmeleri mlki erkan ile aralarnda anlamazlklarn kmasna ve stanbula ikayet edilmelerine sebep olmaktadr. Ufak tefek baz baarlarla kendilerini birer byk komutan gibi gryorlard. Ve hret peindeydiler.100 Tekilata sadece askeri birlik komutanlar deil, siyasilerden bir ksm da kardr. Bunlardan biri de rk Sulu Mahmud Paadr. Ona gre bunlarn davranlar Osmanl-Rus ilikilerinde de olumsuzluklarn meydana gelmesine sebep olmutur. Hatta Ruslarn Osmanl topraklarnda katliam yapmalarna bile neden olmutur. Nafia Nazr rk Sulu Mahmud Paann Meclis-i Mebusanda verdii ifadede bu hususa deinilmekte ve Tekilt- Mahssa sulanmaktadr. Paa ifadesinde bu eteler yznden arkta byk facialar meydana geldiini ifade etmektedir. Tekilata kar olduunu beyan etmektedir. fadeden anlaldna gre tekilat bir istihbarat kuruluu olarak deerlendirilmemekte ve byle bir messesenin zaruretine de inanlmamaktadr. Douda Hoy ve Selmas havalisine gnderilen bu eteler yznden halk Ruslara kar isyan etmitir. Buna kzan Ruslar ise halk katletmilerdir. Bu konu meclis gndemine gelmitir. Tartmalarda konunun diplomasi yolu ile zlmesi fikri ar basmtr. Buna ramen Enver ve Cemal Paa ise hala etelerin asker gnderilerek takviye edilmesinden yanadr.101 Tekilt- Mahssann kuruluu, icraatlar ve tekilatn mahiyeti hakknda o zamanki mevcut hkmet yelerinin pek bilgi sahibi olmadklar anlalmaktadr. Sadrazam ve bakanlarn Birinci Dnya Harbi akabinde Divn- lice yaplan sorgulamalarnda verdikleri ifadelerden tekilata kar olduklar ve mahiyetini de bilmedikleri ortaya kmaktadr. Eski sadrazam Said Halim Paann verdii ifadede cihet-i askeriye grd lzum zerine harici bir tekilat yapmt ve buna kar sadaretin bir ey yapmasna ihtimal yoktu. Sadrazam Meclis-i Vkelaya riyaset eder ve nazrlarda ltfederler, dinlerlerse dinlerler. Arzu etmezlerse dinlemezler102 beyan gerekten dikkate ayandr. ttihatlarn hkmet etme anlayn gsteren tipik bir uygulama olduu gibi, Tekilt- Mahssann da nasl kurulduu ve nasl bana buyruk bir tekilat olduunu da gstermektedir. Siyasi otoritenin, devlet

1197

adna birtakm gizli icraatta bulunacak bir devlet kurumunun faaliyetlerine mdahale edememesi, hesap soramamas gibi hususlar, zerinde durulmas gereken nemli konulardr. Divn- li tarafndan onuncu soru olarak bakanlara tevcih edilen Tekilt- Mahssa ile ilgili soruya bakanlar, ya tekilat tanmadklar veya haberdar olduklar halde bundan kendilerine soru sorulamayaca eklinde cevap vermilerdir.103 6. Kapatl ttihatlara kar olan VI. Mehmed Vahdettinin emriyle tekilat kapatld. Tekilatn son bakan Hsamettin Ertrk bu hususta hatralarnda unlar yazmaktadr. Enver Paa yurttan ayrlrken imdiye kadar vekaleten bakmakta olduun Tekilt- Mahssaya benden sonra siz riyaset edeceksiniz. Emrini yazdrdm.Tekilt- Mahssay resmen lavedeceksiniz. Fakat hakikatte bu tekilat asla ortadan kalkmayacaktr. Ahmet zzet Paa ile konutuk, tamamen mutabk kaldk. Sana lazm gelen btn yardm yapacaklar, mestureden para da verecekler.104 Sonu stihbaratlk bir gelenek iidir. Yani bu konuyu bilen, bu ie yatkn, sonu itibariyle tecrbeli eleman nemlidir. Dnyann en nemli istihbarat tekilatlarnn tarihi bunu bize gstermektedir. Trkiyede de istihbarat tekilatlarnn gemii olduka eskiye dayanmaktadr. ok eski devirlerden beri Trklerde de ilkel usullerle yaplan bir istihbarat sz konusudur. Ancak profesyonel manada istihbaratln gemii lkemizde de XIX. yzyln ortalarna kadar uzanmaktadr. Osmanllarda Sultan Abdlmecid zamannda kurulan gizli tekilat ile Yldz Tekilat ve Tekilt- Mahssa denemeleri istihbaratlmz iin en nemli denemelerdir. Yukarda da akland zere bu tarihlerden evvel de Trklerde istihbarat ii ile uraan kurulular vardr. Btn dnyada olduu gibi XIX. yzyla gelinceye kadar istihbaratlk daha ok askeri anlamda casusluk eklinde anlalm ve uygulanmtr. Aratrmalarmzda bu yzyla gelinceye kadar casusluk ile ilgili teorik birok bilgiye ulalmtr. Bilhassa Seluklu ve Osmanl dnemlerinde siyasetnme ve nasihatnme trnde yazlan eserlerde devlet adamlarna ve hkmdarlara gerek i, gerekse d istihbaratn lzumu hakknda tler verilmektedir. Ynetimde baarl olabilmeleri iin casusluun art olduu ve nasl yaplmas gerektiine dair teferruatl saylabilecek bilgi vardr. stihbarat tarihimizde zerinde en ok konuulan, tartlan dnem, II. Abdlhamid dnemi ve kurduu Yldz Tekilatdr. Bu fikir ve tartmalarn ok salam temellere dayanmad bir gerektir. ttihat-Terakkinin iktidara gelmesi ile tekilata ait sandklar dolusu evrak yaklmtr. Dolaysyla bu devir ile ilgili ortaya atlan fikirler ou zaman belgeye mstenit deildir. Bu zamana kadar Abdlhamid dnemi ile ilgili ortaya atlan fikirlerin kayna genellikle o devri yaam bir ksm insanlarn hatralarna dayanmaktadr. Hatralar ise yazanlarnn halet-i ruhiyelerini aksettirmektedir. O dnemin aydnlarnda Abdlhamid dmanl yaygndr. Bu bakmdan tarafsz ve soukkanl olduklar sylenemez. Tekilatn yurt ii ve yurt d faaliyetlerini bir btn olarak grememektedirler. Olaylar, basit bir ispiyonculuk derecesinde alglamakta ve yakn evrelerindeki baz kiilerin bana

1198

gelen olaylarn heyecan ve kzgnl ile deerlendirmektedirler. Tekilatlarn faaliyetleri srasnda gerekten madur olanlara rastlamak mmkndr. Eskiden olduu gibi gnmzde de bu ve benzeri maduriyetler sz konusudur. Ancak istihbarat tekilatlar ile ilgili yorumlarda baz mnferit ve haksz uygulamalarn esas alnmas yanltcdr. Yani bu tip olaylar tekilatlarn varlklarnn zaruretini ortadan kaldrmaz. Elbette insanlar madur eden bir ksm faaliyetlerin olmamas veya en aza indirgenmesi temenni edilecek bir durumdur. Kald ki insanlar sadece istihbarat tekilatlarnn uygulamalarndan, hatalarndan dolay da zarara uramamaktadr. Osmanl dnemi istihbaratl ve istihbarat tekilatlar ile lakal aratrmalarn henz emekleme devrinde olduunu sylemek mbalaal bir hkm olmasa gerektir. DPNOTLAR 1 Taner Timur, Osmanl Gizli Polis rgt Nasl Kuruldu?, Tarih ve Toplum, cilt. 1, say. 6,

Haziran 1994, s. 32; Mehmet Ali Beyhan, II. Abdlhamid Dneminde Hafiyye Tekilat ve Jurnaller, lmi Aratrmalar, say. 8, stanbul 1999, s. 65. 2 Gelibolulu Mustafa l; Mevdn-Nefis fi-Kavdil-Meclis (hz. Mehmet eker), T. T.

K. Yay., Ankara 1997, s. 147. 3 Hezarfen Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn fi Kavnn-i l-i Osmn (hz. Sevim lgrel), T. T.

K. Yay., Ankara 1998, s. 179. 4 Hezarfen Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn fi Kavnn-i l-i Osmn (hz. Sevim lgrel), T. T.

K. Yay., Ankara 1998, s. 185. 5 Defterdr Sar Mehmed Paa; Zbde-i Vekayit (hz. Abdlkadir zcan), T. T. K. Yay.

Ankara 1995, s. 306. 6 Defterdar Sar Mehmed Paa; Nesayhl vzera vel-mera (Sad. H. Ragp Uural),

Kltr Bak. Yay., Ankara 1992, s. 101. 7 5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566) (Belge Numaralar: 858, 1125, 1178, 1206,

1420, 1708, 1875), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1994, s. 184, 152, 192, 196, 229, 302; 6 Numaral Mhimme Defteri (972/1564-1565) (Belge Numaralar: 1134/I, 1389/II, 1475/II), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1995, s. 172/I. cilt, 319 ve 366/II. Cilt. 8 5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566) (Belge Numaralar: 26, 491, 502, 1598),

Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1994, s. 6, 90, 93. 9 6 Numaral Mhimme Defteri (972/1564-1565) (Belge Numaras: 690), Babakanlk Devlet

Arivleri Genel Mdrl yaynlar, I. Cilt, Ankara 1995, s. 380.

1199

10

3 Numaral Mhimme Defteri (966-968/1558-1560) (Belge Numaras: 139), Babakanlk

Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1993, s. 67. 11 Akpaaolu Ahmed Aki, Tevarih-i Al-i Osman (Dzenliyen: iftiolu Nihal Atsz-

stanbul 1947), stanbul 1949, s. 136. 12 Hezarfen Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn fi Kavnn-i l-i Osmn (hz. Sevim lgrel), T. T.

K. Yay., Ankara 1998, s. 270. 13 Defterdr Sar Mehmed Paa; Zbde-i Vekayit (hz. Abdlkadir zcan), T. T. K. Yay.

Ankara 1995, s. 535. 14 Defterdr Sar Mehmed Paa; Zbde-i Vekayit (hz. Abdlkadir zcan), T. T. K. Yay.

Ankara 1995, s. 757-758. 15 s-zde Efendi; s-zde Trhi (ner. Ziya Ylmazer), stanbul Fetih Cem., stanbul

1996, s. 76. 16 s-zde Efendi; s-zde Trhi (ner. Ziya Ylmazer), stanbul Fetih Cem., stanbul

1996, s. 85. 17 Hezarfen Hseyin Efendi; Telhisl-Beyn fi Kavnn-i l-i Osmn (hz. Sevim lgrel), T. T.

K. Yay., Ankara 1998, s. 178. 18 199-200. 19 emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi, Mrit-Tevrih (hazrlayan: Prof., Dr. M. Mnir S. Takats, Macaristan Trk Aleminden izgiler (ev. Sadrettin Karatay), stanbul 1992, s,

Aktepe), cilt. III, stanbul 1981, s. 27. 20 Koca Sekbanba, Koca Sekbanba Risalesi (Baskya haz. Abdullah Uman) (bask t. ve

y. yok), s. 81-86. 21 Mehmed Neri, Neri Tarihi (hazrlayan: Mehmet Altay Kymen), I. c, Ankara 1983, s. 45;

Robert Anhegger, Martoloslar Hakknda, Trkiyat Mecmuas, c. VII-VIII (1940-1942), cz. 1, stanbul 1942, s. 285-286; bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, I. Defter (haz. erafettin Turan), Ankara 1991, s. 84, 150. 22 Mehmed Neri, Neri Tarihi (hazrlayan: Mehmet Altay Kymen), I. c, Ankara 1983, s. 90;

Akpaaolu Ahmed Aki, Tevarih-i Al-i Osman (Dzenliyen: iftiolu Nihal Atsz-stanbul 1947), stanbul 1949, s. 125. 23 bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, II. Defter (haz. erafettin Turan), Ankara 1991, s144.

1200

24 258;.

bn-i Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter (haz. erafettin Turan), Ankara 1991, s.

Robert Anhegger. Martolos, . A., c. 7, stanbul 1977, s. 342; Robert Anhegger, Martoloslar Hakknda, Trkiyat Mecmuas, c. VII-VIII (1940-1942), cz. 1, stanbul 1942, s. 305. 25 S. Takats, Macaristan Trk Aleminden izgiler (ev. Sadrettin Karatay); stanbul 1992, s.

167-168; ayrca baknz: Hseyin Namk Orkun, Trk stilas Devrinde Macaristanda ve Avusturyada Casuslar, Ankara 1939, s. 7 (H. N. Orkun tarafndan bror olarak hazrlanan ve Ankara Polis Enstits Neriyat arasnda kan bu alma, S. Takatsn ad geen eserinin ilgili blmnn hemen, hemen aynen aktarlmas suretiyle ortaya kmtr.). 26 27 28 96. 29 5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566) (Belge Numaras: 1791), Babakanlk zcan, a.g.m., s. 167-168; Takats, a.g.e., s. 174-175. Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul 1990, s. 87-88. Yavuz Ercan, Osmanl mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara 1989, s. 2, 75,

Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1994, s. 288. 30 632, 650. 31 Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Nusretnme (Sadeletiren smet Parmakszolu), Cilt. I, 3 Numaral Mhimme Defteri (966-968/1558-1560) (Belge Numaralar: 250, 305, 875,

1457, 1504, ), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1994, s. 116, 139, 397,

Fasikl. III, stanbul 1964, s. 281-282. 32 33 34 Takats, a.g.e., s. 184. zcan, a.g.m., s. 167. Renzo Sertoli Salis, Muhteem Sleyman (Solimano II Magnifico) (eviren: erafettin

Turan), Ankara 1963, s. 33. 35 Renzo Sertoli Salis, Muhteem Sleyman (Solimano II Magnifico) (eviren: erafettin

Turan), Ankara 1963, s. 51, 53. 36 37 zcan, a.g.m., s. 168. Cengiz Orhonlu, Tercman, . A., cilt. 12/1, stanbul 1974, s. 176-181; ayrca bkz. Ayn

yazar, Osmanl Devletinde Tercmanlk, Atatrk Konferanslar-V-(1971-1972), Ankara 1975, s. 14.

1201

38 187. 39

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarih, V. Cilt, Ankara 1983, s. 9-10; Cengiz Orhonlu, Osmanl

Devletinde Tercmanlk, Atatrk Konferanslar-V-(1971-1972), Ankara 1975, s. 17; Takats, a.g.e., s.

emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi, Mrit-Tevrih (hazrlayan: Prof., Dr. M. Mnir

Aktepe), cilt. I, stanbul 1976, s. 25-26. 40 emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi, Mrit-Tevrih (hazrlayan: Prof., Dr. M. Mnir

Aktepe), cilt. II/A, stanbul 1978, s. 37. 41 42 zcan, a.g.m., s. 169. Ercmend Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi

Faaliyetleri (1793-1821), Ankara 1968, s. 9; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarih, V. Cilt, Ankara 1983, s. 9-10; 5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566) (Belge Numaras: 1815, 1925), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yaynlar, Ankara 1994, s. 292, 310. 43 Silhdar Fndkll Mehmed Aa, Nusretname (Sadeletiren smet Parmakszolu), Cilt. II,

Fasikl. II, stanbul 1969, s. 265. 44 Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Nusretnme (Sadeletiren smet Parmakszolu), Cilt. I,

Fasikl. III, stanbul 1964, s. 276-277. 45 46 Takats, a.g.e., s. 170, 172. emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi, Mrit-Tevrih (hazrlayan: Prof., Dr. M. Mnir

Aktepe), cilt. II/A, stanbul 1978, s. 37; Taner Timur, Osmanl Gizli Polis rgt Nasl Kuruldu?, Tarih ve Toplum, cilt. 1, say. 6, Haziran 1994, s. 30-33; zcan, a.g.m., s. 167; Takats, a.g.e., s. 187. 47 Ercmend Kuran, Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin Siyasi

Faaliyetleri (1793-1821), Ankara 1968, s. 9. 48 49 50 51 52 53 54 Takats, a.g.e., s. 172. zcan, a.g.m., s. 168. Niyazi Berkes, Trk Dnnde Bat Sorunu, Ankara 1975, s. 23. Takats, a.g.e., s. 187. Taner, a.g.m., s. 31, 35 (8 numaral dip not); zcan, a.g.m., s. 168-169. Takats, a.g.e., s. 168-170. Takats, a.g.e., s. 197.

1202

55 56

Takats. a.g.e., s. 173. Mehmet Ali Beyhan, II. Abdlhamid Dneminde Hafiyye Tekilat ve Jurnaller, lmi

Aratrmalar, say. 8, stanbul 1999, s. 66; Halil nalck, Hsrev Paa (Mehmed), . A. C. V/I, s. 613. 57 Mehmet Ali Beyhan, II. Abdlhamid Dneminde Hafiyye Tekilat ve Jurnaller, lmi

Aratrmalar, say. 8, stanbul 1999, s. 67. 58 59 Taner, a.g.m., s. 33-34; zcan, a.g.m., s. 168. Sleyman Kani rtem, Abdlhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansr (Yayna hazrlayan:

Osman Selim Kocahanolu), stanbul 1999, s. 140-141. 60 61 62 63 64 Abdlhamidin Hatra Defteri (Yayna haz. smet Bozda), stanbul 1975, s. 83. Abdlhamidin Hatra Defteri (Yayna haz. smet Bozda), stanbul 1975, s. 83-85. Sultan Abdlhamit, Siyasi Hatratm, stanbul 1984, s. 212-213. Tahsin Paa, Sultan Abdlhamid-Yldz Hatralar-, stanbul 1999, s. 32. Mehmet Ali Beyhan, II. Abdlhamid Dneminde Hafiyye Tekilat ve Jurnaller, lmi

Aratrmalar, say. 8, stanbul 1999, s. 68. 65 Beyhan, a.g.m., s68-69; Tahsin Paa, Sultan Abdlhamid-Tahsin Paann Yldz

Hatralar-, stanbul 1999, s. 34; Ercmend Kuran, Said Paa, . A., c. X, s. 83. 66 67 68 69 70 Sultan Abdlhamit, Siyasi Hatratm, stanbul 1984, s. 102-103. Beyhan, a.g.m., s. 69. Lui Ramber, Gizli Notlar (Hazrlayan: Niyazi Ahmet Banolu), s. 49. Lui Ramber, Gizli Notlar (Hazrlayan: Niyazi Ahmet Banolu), s. 227-229. Sleyman Kani rtem, Abdlhamid Devrinde Hafiyelik ve Sansr (hazrlayan: Osman.

Selim Kocahanolu), stanbul 1999, s. 22-32; lknur Haydarolu, II. Abdlhamitin Hafiye Tekilat Hakknda Bir Risale, Tarih Aratrmalar Dergisi, cilt. XVII, say. 28, Ankara 1996, s. 118. (Bu risalede tek tek hafiyelerin isim listesi verilmitir. Tekilatta merkez bakan olan kiiler hakknda uzun, uzun aklamalara yer verilmitir. Ayrca merkez bakanlarna bal olarak alan daha kk dereceli ajanlarn listeleri de bulunmaktadr. Sleyman Kani rtemin ad geen kitabndaki bilgilerin de byk lde bu risaleden alnd kanaati hasl olmutur. Zira 1925-1945 yllarnda bir gazetede de tefrika edilen bu yazlardan oluan eserdeki bilgiler ve slup, bu risaleyi iaret etmektedir. Ayrca Abdlhamide verilen jurnal ve jurnalcilerle ilgili olarak u esere baknz: Faiz Demirolu, Abdlhamide Verilen Jurnaller, 50 Yl Gizli Kalm Vesikalar, Tarih Ktphanesi, stanbul 1955.).

1203

71 72 73 74

Beyhan, a.g.m., s. 71. Tahsin Paa, a.g.e., s. 39. Beyhan, a.g.m., s. 72. Mim Kemal ke, Siyonistler ve Masonlar, stanbul 1991, s. 57. (Bu konu ile ilgili Mim

Kemal kenin II. Abdlhamid ve Dnemi, stanbul 1983 isimli eserinde geni bilgi mevcuttur). 75 76 Sleyman Kani rtem, a.g.e., s. 138-139; Asaf Tugay, bret, stanbul (bty.), s. 17. Erdal lter, MT Tarihesi, Ankara 2002, s. 8. (Meclis-i Mahsus- Vkela Mazbatasnda

tekilatn ilga edildi tarih Fi 1 Receb, sene 326, 16 Temmuz, sene 324 olarak gsterilmektedir.). 77 78 79 Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal partiler, III. Cilt, stanbul 1989, s. 275-276. Tunaya, a.g.e., s. 276. Mustafa Balcolu, Kendi Belgeleriyle Tekilat- Mahsusa Yahut Umur-u arkiyye

Dairesi Trk Dnyas Tarih Dergisi, say. 24-29, Temmuz 1992, s. 24. (Belgenin ariv kayd ATASE Arivi; K. 1846, D. 79, F. 14.). 80 Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 276; Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, III. c., I.

Ksm, s. 398da 35 numaral dipnot; Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, III. cilt, I. Ksm, Irak-ran Cephesi, 1914-1918, Ankara 1979, s. 120.). 81 Tark Zafer Tunaya, a.g.e., s. 276; Stoddard, a.g.e., s. 7; Balcolu, a.g.m., s. 26; Arif

Cemil, a.g.e., s. 9; Meclis-i Mebusan Encmen Mazbatalar ve Tekalif-i Kanuniye le Said Halim ve Mehmet Talat Paalar Kabineleri Azalarnn Divan- Aliye Sevkleri Hakknda beinci ubece Klnan Tahkikat, Devre III, ctima Senesi: 5, cilt. 1, Ankara 1993, s. 216; Osman Selim Kocahanolu, ttihat Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, stanbul 1998, s. 393-394 ve 415 (Kayseri Mebusu Ticaret ve Ziraat nazr Mustafa eref Bey ifadesinde tekilat bilmediini ve bakanl srasnda byle bir tekilatn olmadn sylemektedir. Bu ifade doru ise kabine yelerinin bir ksmnn da tekilatn kuruluundan haberdar olmadklar anlalmaktadr). 82 ATASE Arivi, K. 1840, D. 55, F. 1-17de Deraliye Nur-u Osmaniye Tasvir-i Efkar

darehanesi karsnda Umur-u arkiye Mdr Ali Bey Bahampa ifadesi vardr. Belgeni tarihi 21/1/334 (21 Ocak 1918dir.; Balcolu, a.g.m., s. 26. 83 84 85 Stoddard, a.g.e. s. 9. Balcolu, a.g.m. s. 25-26. Tunaya, a.g.e. s. 279; Stoddard, a.g.e. s. 54.

1204

86 87 88 89 263. 90 91 92 93 94 95 96 97 98

Tunaya, a.g.e. s. 278. Stoddard, a.g.e., s. 7-8. Balcolu, a.g.m., s. 26-28. Tunaya, a.g.e., s. 275-276.; Arif Cemil, a.g.e., s. 136.; Mustafa Ragb Esatl a.g.e., s. 262-

Tunaya, a.g.e., s. 276. Stoddard, a.g.e., s. 51. Stoddard, a.g.e., s. 52-53. Arif Cemil, a.g.e., s. 147, 169, 191, 192, 197. ATASE Arivi, K. 1829, D. 8, F. 1-1, 1-2. ATASE Arivi, K. 1829, D. 8, F. 1-3. ATASE Arivi, K. 1829, D. 2, F. 3-4. erif lden, a.g.e., s. 61. Baki Vandemir, Byk Harpte Kafkas Cephesi, II. c., stanbul 1933, s. 364; erif lden,

a.g.e., s. 152-154; Ali Birinci, Tarihin Glgesinde, stanbul 2001, s. 206. 99 Aziz Samih, Byk Harpte Kafkas Cephesi Hatralar (Zivinden Peterie), Ankara 1934, s.

28-29; Arif Cemil, a.g.e., s. 198. 100 Arif Cemil, a.g.e., s. 127-137. 101 Meclis-i Mebusan Encmen Mazbatalar ve Tekalif-i Kanuniye le Said Halim ve Mehmet Talat Paalar Kabineleri Azalarnn Divan- Aliye Sevkleri Hakknda beinci ubece Klnan Tahkikat, Devre III, ctima Senesi: 5, cilt. 1, Ankara 1993, s. 106; Osman Selim Kocahanolu, ttihat Terakkinin Sorgulanmas ve Yarglanmas, stanbul 1998, s. 129. 102 Meclis-i Mebusan Encmen Mazbatalar ve Tekalif-i Kanuniye le Said Halim ve Mehmet Talat Paalar Kabineleri Azalarnn Divan- Aliye Sevkleri Hakknda beinci ubece Klnan Tahkikat, Devre III, ctima Senesi: 5, cilt. 1, Ankara 1993, s. 86. 103 Meclis-i Mebusan Encmen Mazbatalar ve Tekalif-i Kanuniye le Said Halim ve Mehmet Talat Paalar Kabineleri Azalarnn Divan- Aliye Sevkleri Hakknda beinci ubece Klnan Tahkikat,

1205

Devre III, ctima Senesi: 5, cilt. 1, Ankara 1993, s. (Nafa Nazr rk Sulu Mahmud Paa ifadesinde kar olduunu sylemitir.) 106, (Adliye Nazr brahim Bey kendisinin ve bakanlarn haberi olmadn sylemitir.) 122, (Hariciye Nazr Ahmet Nesimi Bey haberinin olmadn) 156, (Nafa Nazr Abbas Halim Paa Umur-u askeriyyenin kaffesinde olduu gibi bunda da cihet-i askeriye mesul olur.) 160, (Adliye Nazr ve meclis bakan Halil Mentee Bey ise dolambal cevaplar vermitir) 171, (Maliye Nazr Cavid Bey bu sorunun muhatab olmadn ilgililere sorulmasn.) 211, (Nafa Nazr Ali Mnif Bey bu tekilatn slam memleketlerinde propaganda iin yaplm olduunu bildiini.) 216, (Ticaret ve Ziraat nazr Mustafa eref Bey byle bir tekilat bilmediini.) 224. 104 Hsamettin Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, stanbul 1996, s. 165-167; Tekilat- Mahsusa ile ilgili daha geni bilgi iin baknz: Hamit Pehlivanl, Tekilat- Mahsusa-Trk Modern stihbaratlnn Balangcm?-, Osmanl, Yeni Trkiye yaynlar, c. 6, Ankara 1999, s. 285-294; Hamit Pehlivanl, Tekilat- Mahsusa Kuzey Afrikada (1914-1918), Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, cilt: XVI, (Temmuz 2000), say: 47, s. 421-440.

1206

Tanzimat'n Memurlar / Do. Dr. Abdullah Saydam [s.668-677]

Karadeniz Teknik niversitesi Fatih Eitim Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletinin son yz elli yllk dnemine ynelik bir eletiri ile balayan Tanzimat Fermannda, eitli gaileler yznden devletin ve halkn eski ihtiaml ve zengin halini kaybedip gszlk ve fakirlie dt tespiti yapldktan sonra, bunun sorumlular olarak eriata ve kanunlara uymayan yneticiler gsterilmektedir. Tanzimat kadroya gre devletin iine dt kntden kurtuluun salanabilmesi iin dier yeniliklerin yan sra memur kadrosuyla ilgili dzenlemelerin yaplmas kanlmazd. Bu yzden fermanda ilk bakta halkn geneline ynelik gibi grnen ifadelerin aslnda ncelikle memur kadrosunun statsn daha modern hale sokmay amalad sylenebilir. Bu bir tesadf deildir phesiz. Hedeflenen yenilikleri halka anlatmak, katksn istemek ve uygulamak konusunda memurlarn gsterecekleri performans, reformlarn geleceini ve baarsn etkileyecekti. Bundan dolay ferman memurlarn yllarca sren alkanlklarndan bazlarn da dorudan ya da dolayl ifadelerle hatrlatmakta, eletiri ve zm teklifleri sunmaktayd. Mesel fermanda can, rz ve namus gvenlii u ekilde konu edilmektedir: Dnyada candan, rz ve namustan daha aziz bir ey yoktur. Bir insan bunlar tehlikede grdnde, yaratlnda ve karakterinde ihanete meyletmek olmasa bile, cann ve namusunu korumak iin baz hareketlere teebbs edecek, hatta bu uurda devlete ve memlekete zarar verebilecektir. te yandan kii canndan ve namusundan emin olduu takdirde sadakatten ve doruluktan ayrlmayacak, ii gc her zaman devletine ve milletine iyi hizmetten ibaret olacaktr. phesiz bir lkede can ve mal teminatnn varl herkesi ilgilendiren bir husustu. Ancak Tanzimatla getirilmek istenen, daha ziyade devlet adamlarnn canlarna ynelik dzenlemeler olsa gerektir. Zira Osmanl tarihinin muhtelif dnemlerinde susuz olduu halde, ya bir iftira veya buna benzer sebeplerle idam edilmi, hapse atlm ok sayda devlet adam bulunmaktadr. Nitekim fermann hkmlerini aklayan eserlerde daha ziyade devlet adamlarnn uradklar hakszlklar sz konusu edilmektedir. Bylelikle memur kadrosuna, karar ve icraatlarnda keyf cezalara maruz kalmayacaklar gvencesi verilmek istenmekteydi. Fuad Paann, Sultan Abdlazizin houna gitmeyen bir cesareti karsnda, Efendim, bizden evvelki vezirler orta kapda celladn beklediini bildikleri halde yine byk padiahlara doruyu sylemekten ekinmezlerdi; Allaha kr yksek adaletiniz sayesinde bizim yle korkumuz yoktur demesi bu bakmdan nemlidir.1 Tanzimat Fermannn bir dier ilkesi olan mal gvenlii de yine zellikle memurlar yakndan ilgilendiren dzenlemeleri iermekteydi. Konu fermanda yle izah ediliyordu: Mal emniyetinin yokluu halinde insanlar devletine ve milletine snamayp mlkn imarna bakmayarak daima endie ve zdrap ierisinde kalacaklardr. Halbuki herkesin mal ve mlklerinden tam anlamyla emin olmalar durumunda daima geim kaynaklarn geniletmekle uraarak, kendilerinde, her geen gn devlet ve millet gayreti ile vatan sevgisi artacaktr. Bylece ok daha faydal alacaklar phesizdir.

1207

Bu ifadelerle Osmanl Devletinde bir hayli zamandan beri tatbik edilen msadere usl eletirilmektedir. Osmanl itima tabakalamas ierisinde yer alan ynetici zmrenin, zellikle nde gelen devlet adamlarnn, servetleri msadere yoluyla hazineye alnabilirdi. Teorik olarak devlet; sava, isyan veya byk felaket dnemlerinde, ksacas ihtiya duyulduunda reayaya ek vergiler ykledii gibi devlet adamlarndan da hediye, caize vs. gibi isteklerde bulunabilirdi. Bunlardan baka sebepsiz yere zenginleen herkes msadereye tabi tutulurdu.2 Ancak zaman zaman meru yollardan kazan elde eden kimselerin de servetlerine el koyan yneticiler kmtr ki, bu ise ak bir zulmd. Msaderenin keyflie dnt yllarda, insanlarn servet edinmekten kanarak ekonominin geliimini engelledikleri sylenebilir.3 Hatta baz devlet adamlar msadere olacan bilerek servetlerini arur ediyorlar veya ihtiya olmad halde srf adn yaatmak iin vakflar yaptryorlard.4 Dolaysyla daha verimli alanda kullanlabilecek olan servet, ok gerekli olmayan bir alana harcanmak suretiyle, iktisad kalknmay salayacak dinamizm ortadan kaldrlmaktayd. Msaderenin kaldrlmas ile genelde btn halkn mal gvenlii, fakat bilhassa st dzeydeki memur kadrosunun muhta olduu gelecek garantisi salanm olacakt. Yeni dnemde memurlarn maa problemine ada bir zm yolu getirilerek devlet hizmetlerine ilerlik kazandrlmas ve bu konudaki kargaann bertaraf edilmesi de amalanmt. Tanzimatlar devlet otoritesinin ve adalet duygusunun zaafa uramasnda, bizzat devlet memurlarnn giritikleri uygunsuzluklarn etkisini daima hissettiler. zellikle rvet, hediye, vergi ad altnda ykl miktarda hara alnmas huzursuzluun ana sebeplerinden biriydi. Tanzimat Fermannda eletirilen bu kt anlaylar bertaraf etmek iin hkmet, o zamana kadarki maa sistemine bir zm getirmek mecburiyetini hissetti. Zira genel gr, mevcut maa sisteminin, yolsuzluklarn ortaya kmasna zemin hazrlad yolundayd. Fermanda btn memurlarn yeterli miktarda maalar olduu, ayet olmayanlar var ise onlarn da tanzim edilecei, eriatn nefretle karlad ve mlkn harap olmasnn en byk sebebi olan rvetin ortadan kaldrlmas iin kuvvetli bir kanun karlaca ifade edildi.5 Burada maa ile rvetin birlikte ele alnmasnn zel bir anlam bulunmaktadr.6 Zira Osmanl Devletinde birok kamu grevlisine maa yerine gemek zere belirli bir mal kaynan geliri tahsis edilmekteydi. Grevli memur, hizmetleri karlnda o mal kaynaktan hazineye intikal etmesi gereken ksma, maana karlk olmak zere tasarruf ederdi. Bylelikle memur olan kii hem asl grevini yerine getirir, hem de kendisine tahsis edilmi olan verginin tahsilini yapard. Fakat bu ilemlerin yaplmas srasnda bir hayli yolsuzluk meydana gelmekteydi. ou zaman halktan vergi olarak tahsil edilen meblalar devlet btesine aktarlmamaktayd. zellikle de teklif-i rfiye denilen vergilerde yolsuzluklarn yaandn grmekteyiz. Bilindii zere slm hukukunda eri vergilerin dnda, tarh, tevzi ve tahsili devlet adamlarna terk edilen ve genel olarak teklif-i rfiye diye nitelendirilen vergiler, devlet gelirleri arasnda nemli bir yekn tutmaktayd. Devletin muhtelif ihtiyalarn karlamak zere ilave vergiler konulmas, slm hukukular tarafndan meru bulunmutu. Ancak yetkililerin keyf olarak halka ykledikleri mal ve hizmetler bu vergi erevesinde deerlendirilmemi; bu eit ykmllkleri anlatmak maksadyla,

1208

eziyet ve zulm anlamna gelen teklif-i akka tabiri kullanlmtr.7 Tanzimat Fermannda da teklif-i rfnin yer yer teklif-i akkaya dnmesi eletirilmitir. Gerekten de XVII. yzyldan itibaren bu tr vergilerin says 97ye kadar ulaarak, artan oranlar ile halkn perianlna sebep olmutur.8 Tanzimatla getirilmek istenen yeni dzende ncelikle bu konuda bir zihniyet deiimine ortam hazrlamak ve daha modern usllere kavuturulmu bir vergilendirme yntemine gemek amalanmt.9 Aslnda bu yoldaki abalar daha II. Mahmud dneminde balatlm, modern ve halk ezmeyen, kiilerin mal gcyle orantl, keyflii engelleyici bir dzene geilmesi dnlm ve buna dair baz almalar da yaplm idi.10 Btn bunlar en azndan bir ksm Tanzimat brokratlar tarafndan da benimsenmekteydi. Zira gerekten o zamana kadarki uygulamalar vergilendirme ileminde yneticilerin yolsuzluk yapmalarn kolaylatrc unsurlar ihtiva etmekteydi. Usl gereince bir vilayetin devlet maslahat saylan her trl ilerindeki harcamalar, ahali tarafndan ylda iki defa tevzi edilen vergilere dahil idi. Yani o vilayete her trl ferman, buyrultu getirip gtren mbairlerin masraflarndan bir sefer iin yollanacak askerlerin harcrahlarna; nakledilecek mhimmat masraflarndan devlet adamlarnn kalacaklar konaklarn mefruatna; surre-i hmayuna yaplacak katkdan valilerin tefti srasndaki harcamalarna dein ok farkl trdeki giderleri, yerel yetkililer halkn ortak ykmll olarak belirlemekte ve vergi deme dnemlerinde tevzi defterlerine dahil ederek mkelleflerden tahsil etmekteydiler. te bu srada byk apta yolsuzluklar meydana gelirdi. Masraf kavramnn ba sonu belli deildi. Mesel vali bir yere gittii zaman nceden enderun aalarndan biriyle zahire kabn gndererek, det gereince, adamlarnn barnma ihtiyalarnn karlanmas iin gereken konaklarn hazrlanmasn ve gnlk zahirenin de temin edilmesini emretmekteydi. Mesel Canikin teftiinden dnen Trabzon Valisi Salih Paann Akaabttaki misafirlii srasnda yaplan ve mahall yetkililer tarafndan tevzi defterlerine dahil edilen harcamalar arasnda, valiye amar ve torununa tfek hediye edilmesi gibi kamu hizmeti ile hibir alakas olmayan masraflar da vard.11 Bu yolsuzluklar ehirlerde, kazalarda, airetlerde, hemen her kademede adeta olaan hale gelmi idi. Yerel yneticilerin abalaryla yolsuzluun boyutlar daha da genilemekteydi. Mesel Boynuincel aireti beyleri, kendi kendilerine mukataa malna zam olundu diyerek ykl miktarda vergi aldktan baka; masraf, ird, kaftan akesi, izinname akesi adyla para aldklar gibi, davaclar olmad halde sen filan kabahati ilemisin diyerek mbair yollayp insanlar sorgusuz sualsiz zincire vurdurup sonra da hizmet-i mbairiye, zincir akesi ve baavu hizmeti adyla 80-100 kuru almaktaydlar.12 II. Mahmud dneminde vergi toplanmas srasnda memurlarn yaptklar yolsuzluklar nlemek iin tevzi defterlerine dahil edilecek harcamalarn gerekten yaplp yaplmadnn, harcama yerlerinin devlet ii olup olmadnn merkezden denetlenmesi, bir zm olarak dnld. Bunun sebebi, sancak masraf diye yneticiler tarafndan haddinden fazla mebla tevzi defterlerine sokuturulurken, bu masraflarn kanunliini denetlemekle ykml olan kad veya naiplerin, toplam miktar zerinden harc- defter ve imza adyla pay almalarndan dolay duruma seyirci kalmalaryd. Bizzat padiaha da bu yolda ikyetlerin intikal ettiini gnderdii bir fermandan renmekteyiz.

1209

Sultan bu ikyetler zerine bizzat tahkikat yaptrdn ve ikyetlerin doru olduunu tespit ettiini belirterek yetkilileri uyarmtr. Bu amala vilayetlerdeki btn vezir, mir, vali, kad, naip, mtesellim, voyvoda, ayn ve memleket ileri gelenlerine hitaben gnderilen Evast- Muharrem 1246 (2-11 Temmuz 1830) tarihli fermanda zetle yle denilmektedir: Btn kaza ve vilayetlerin ileri iin meydana gelen masraflar, mahkeme ve cmle marifetiyle hesaplanarak imzal ve mhrl defterlere kaydedilip stanbula takdim edilecek. Merkezde ilgili memurlar marifetiyle gerekli inceleme yaplarak gerek masraflarn miktar tespit edilecek ve bunlarn tahsiline ruhsat verildiine dair ferman, sz konusu defter ile birlikte mahalline gnderildikten sonra verginin kaza ve ky halkna taksim edilmesi mmkn olabilecektir. Bu arada baz hakim ve aynlarn nizama aykr olarak, kendi menfaatleri iin aralk tevzii adyla haksz yere ahaliden bir hayli ilave ake aldklarndan ve bylelikle zulm yaptklarndan sz edilerek, getirilen dzenlemeye uyulmas sk skya tembihlenmekteydi. Fermanda bahsedilen suun tekrar edilmesi halinde; Bu defa olduu misll yalnz tenbih ve tekid ile iktif olunmayup cesaret eden ve ruhsat verenlerin bil-imhl tedb ve gmllerine ibtidr olunaca muhakkak ve musammem olaca ifade edilmekteydi. Padiah, fermann son blmnde kendisine Allah emaneti olan fakirlerin, zayflarn, acizlerin ve reayann mezalimden himayesi ile refah ve istirahatlarnn salanmasnn asl istei olduunu belirterek, btn memurlarn bu hususlara riayet etmelerinin grevlerinin esas olduunu hatrlatmaktayd. Bu fermandan yaklak alt ay sonra yine ayn konuda bir fermann daha vilayetlere gnderildii anlalmaktadr. Evail-i Ramazan 1246 (13-22 ubat 1831) tarihli fermanda yer alan ifadelerden 1828-1829 Trk-Rus Savandan nce tevzi defterlerinin stanbula gnderilip uygulanmas iin onay alnmas uslnn balatldn, fakat araya seferin girmesiyle iin lykyla takip edilemediini anlamaktayz. Bu arada sefer dolaysyla sava alanlarna gidecek olanlara bir gecelik yem ve yiyecek verilmesi konusundaki emrin de, seferin bitmesi sebebiyle artk feshedildii, kazalardan geip gidecek olan memurlara sudan baka cretsiz bir ey verilmemesi, tevzi defterlerinde bu trl uslsz harcamalar olduunda yetkililerin mesul tutulaca tekrarlanmaktayd. Benzer ierikte ok sayda fermann km olmas padiahn titizliini gstermesi kadar uygulamadaki baarszl da ortaya koymaktadr. phesiz bu baarszlkta bizzat teklif-i rfiyenin istismara ok elverili zellikler ihtiva etmesinin rol bykt. Bu dnemde sancak masraflarnn tm halk tarafndan karlanmaktayd. Dolaysyla hangi hizmetin kaa yaptrlaca konusu mahall yetkililerin insafna terk edilmiti denilebilir. Mesel ferman ve buyruldular getirip gtrenlere hizmet-i mbairiye adyla ayak kiralarna, ikametlerine, zahmetlerine mukabil bir miktar cret denmesi icap etmekteydi. Buna karlk bir sancakta, mbairiye adyla ylda ne kadar masraf yaplaca belli deildi. Yine mbairlere ne kadar cret verilecei de net olarak belirlenmi deildi.13 Memur kadrosunun yolsuzluuna son vermek amacyla resm dairelerdeki baz geleneklere de II. Mahmud zamannda son verildi. zellikle bu eit tedbirler merkezde younluk kazanmaktayd. Mesel 1835 ylnda yaynlanan bir fermanda israfa ve rvete kar alnacak tedbirler belirtilerek,

1210

memurlarn yanlarnda fazla uak bulundurmalar, resm dairelerde kahve ikram edilmesi, hademelerin i takibi yapmak iin rvet almalar yasaklanmt.14 Tanzimatla birlikte memurlara maa tahsis olunmasyla, en azndan bunlarn gittikleri yerlerde artk cretsiz yem ve yiyecek talebinde bulunmamalar salanmak istendi. Yeni dzenleme ile halkn zerinden bu tr masraflar kaldrld. phesiz memurlara maa tahsisi nemli bir yenilikti, fakat mal sknt yznden bir anda btn memurlarn maaa balanmas mmkn deildi. Bylelikle baz eski uygulamalarn yrrlkte kalmas tercih edildi. O srada grevlilerin gelirlerinin halktan karlanmas yolu yine benimsendi, yalnz bu sefer halkn verecei miktarn standart olmas kararlatrld. Hazrlanan fermanlarla, devlete belirlenen yllk gelirlerini temin eden valilerin ya da dier grevlilerin, halktan keyf olarak para toplamalar, hediye ve benzeri eyleri kabul etmeleri, hayvanlarna yem aldrmalar yasakland.15 Fakat tatbikatta bu yasaklamann pek de salkl uygulanmad anlalmaktadr.16 zellikle meccanen yaplan hizmetlerde bu tr suiistimallerin ok daha geni boyutlara ulaabildiini grmekteyiz. Yapt hizmet karlnda devletten herhangi bir maa almayanlar, halktan yeni adlarla vergi alyorlard veya topladklar vergileri zimmetlerine geiriyorlard. Bu trdeki en nemli kamu grevi kaza mdrlkleri idi. Mart 1842den itibaren yaplan uygulamaya gre Tanzimata dahil edilen yerlerde her kazann ileri gelenleri toplanarak ilerinden birini mdr semekteydiler. Mevzuata gre mdrlk grevini yrtecek olan kiinin drst, gvenilir, halk tarafndan sevilen ahsiyetler olmasna dikkat edilmeliydi. Yalnz kazalarn durumuna gre bazen halkn istedii kimseler mdr seilirken, zaman zaman vali ya da kaimmakamlarn inisiyatifleri altnda atamalar da yaplabilmekteydi. Mdrlk tayini merkezin onayyla kesinlemekteydi.17 Mdrlk hizmeti karlnda devlet tarafndan herhangi bir deme yaplmazd, hizmet meccanen yrtlmekteydi.18 te hizmetin cretsiz yaplmas ve greve atanacak kimselerin ekirdekten yetime devlet memurlar olmaylar yznden, baka birimlere nazaran buralarda suiistimaller daha fazlayd.19 Zimmete para geirme ii zellikle kaza statsnde olan airetlerde daha yaygnd. Hkmet otoritesinin daha zayf olduu bu kesimlerde grevli aalar ve kethdalar, zaman zaman devlet grevlileriyle de irtibat kurarak, onlara rvet ve hediye vermek suretiyle ilerini yrtmekteydiler.20 Grevlilerin ykl miktarda rvet, hediye ve saire istedikleri; talepleri karlanmadnda airet beylerini ve mensuplarn cezalandrdklar, bu eit hakszlklardan kurtulmak isteyen halkn ise areyi kamakta bulduklar grlmektedir. Bir misl verelim: 1843 ylnda Umranlu, Trknlu, Atamanlu gibi airetlerden 1.600 hneden fazla nfus, Esbken taraflarna iskn ettirilmiti. Fakat bunlar daha sonraki yllarda dalarak yeniden gebelie dndler. Merkezden yaplan aratrmaya gre bunun en nemli sebebi; valinin baz bask ve zulmleri ile airetlerden ake, hediye ve at almay det haline getirmesiydi.21 Zaman zaman airet beylerinin, vali, mutasarrf veya dier grevlilere para ya da at hediye ederek onlarn gnllerini ho tuttuklar; buna mukabil verdiklerinin kat kat fazlasn ahaliden tahsil ettikleri anlalmaktadr.22

1211

Memurlardan kaynaklanan bu tr problemleri zmek isteyen hkmet, 1846 ylnda vilayetlerden gr istedi. Bozok Mutasarrf Mnib Paa verdii cevapta, zellikle kazalarda grevli olanlarn zulmlerine deinerek, kylden ar toplama iinin ky bitirme beliyyesi haline dntn vurgulad. Mlk dzenlemeler dolaysyla baz eski usllerin men edildiine, ancak grevlilerin yine ayn adamlar olduuna dikkat eken Mnib Paa yle demekteydi: Ekseri ve belki kffesi mahalleri meclisinin az ve vchu ve kazalarnn mteayyinn ve mdr olduu ve bunlar eski usllere alm ve celb-i menfi kaziyyesini kendilere hasr etmi adamlar olduu cihetle ar maddesi fesddan ve ahli-i fukar hasrdan henz vreste olamam ve bunlarn zbta-i ekde tahtna idhli lzimeden (dir) Bu misll mezlimin defi gnderilen evmir-i aliyye ve sir ile tenbh olunmu ise de ol makuleler det-i mekr ve hilelerin terk etmemi id. Yolsuzluk ilerinde mdrlerin yalnz olduklarn sylemek elbette yanltr. Bunlar bir ekip olarak grev yapmaktaydlar. Yolsuzluklarn yaygnlnn en nemli sebebi, mdrlerin eraftan olmalarnn yannda, kaza idare meclisi yeleri ve kad nipleri ile birlikte hareket etmeleriydi. Bu durumu ynetici kadronun da bildii anlalyor. Konya Valisi Sami Paann belirttiine gre kaza meclislerindeki azalarn ekseriyeti mdr bulunanlarn rey ve intihbyla tayin olunduundan aza-y merkmun dahi mcerred tezvc-i meramlarna medr- nfz ve takviyet olmak zere ehliyetli ve ehliyetsiz yerliden bazlarn mazbata ve arz ve mahzar ve inh ile kazalarna nib nasb ettirerek kendilerine uydurmakda ve bu suretle umr-u mlkiye ve maliyece mazarrat- adideyi istilzm eylemekte idiler. Ayn ekilde kazalardaki mal sandklarnn banda bulunan ve devletin gelir kaynan korumas gereken kiilerin de mdrlerle beraber yolsuzluk ilerine bulatklar anlalyor. Bu konuda yine Konya Valisi; Sandkdr bulunanlarn maaszlk serritesiyle sandk masrifi namyla ake uyudurmak ve sanda gelen akeden hn-i taddda noksan getirmek misll hiyanete cretleri rivayet olunmakda olduuna bunlarn mal- miryi zimmetlerine geirmek ve sandk masrf nam ve nam- ahar ile tevz-i zam eylemek ve bu bbda mdrlerin bir gne irtikb vukuunda haber vermemek ve hn-i taddda akeyi noksan getirmek gibi halta cretlerinde haklarnda kanunen tahdid olunacak muamele-i tedbiyenin icrasn istemekteydi. Silistre miri merkezden sorulan soru zerine yollad cevab yazsnda, kaza mdrlklerine eyaletlerin ve sancaklarna merkezinde olan ve civardaki mahallerin keyfiyetlerini bilen kavi kefilli kimselerden tayin edilmesini teklif etti. Ayrca bunlara kazalarnn mevkiine ve byklne gre birer miktar maa tahsisi ile tahsis olunacak maan her kazann vergisine ilavesi veya hazineden karlanmasn istedi. Ona gre bu maa tahsisi maddesi yolsuzlua meyilli bulunanlar yola getirecektir. Benzer grler skp Valisi Selim Paa, sabk Sivas Valisi Esad Paa, Kastamonu, Ankara ve dier baz sancaklarn mutasarrflarnca da tekraralanmaktayd.23 Tanzimatlara gre, memurlara dorudan hazineden miktar belirli bir maa verilmesi halinde, onlarn tahsildarlkla ilgileri kalmayacak ve zimmete para geirmeleri mmkn olmayacaktr. Bunun iin ilk olarak sancaklarda ve vilayetlerde vergi toplama ii kadlardan ve valilerden alnarak muhassl denilen grevlilere verildi. Bylelikle mlk memurlarn tahsildarlkla ilikileri kesildi.

1212

lerleyen yllarda bte imknlar dorultusunda btn kaza mdrlerine maa tahsis edilmesine gayret gsterildi. Bu ekilde onlarn daha iyi hizmet edecekleri dnld.24 Vergi ile balantl olarak fermanda iltizma da yer verilerek tahripkr ve zararl bir usl olarak nitelendirilmektedir. Bu yntemle memleketin siyas ve mal ilerinin bir adamn eline ve belki de kahredici penesine teslim edildii vurgulanarak, drst olmayan mltezimlerin daima halka zulmettikleri belirtilmektedir. ltizm usl nceleri birka kalem gelire zg iken XIX. yzyla gelindiinde tmar gibi alanlara dahi yaylmt. Bu yaylmada; daha da zenginlemek isteyen sermaye sahipleri, yksek dereceli devlet memurlar, ulem, tefecilikle uraan gayrimslimler, tccarlar, ikinci bir i olarak iltizma ynelen askerler rol oynamlard.25 Mltezimler olabildiince fazla kr peinde olduklarndan zamanla pek ok yolsuzluklara kartlar. Silahlandrdklar adamlar vastasyla gittike devlet ierisinde devlet oldular; vergi tahsil ve takip ii bir sektr haline geldi. Yabanc gzlemcilere gre bu yolla kylden normalinden fazla para kyor, ama hazine olduka az miktarda gelir salyordu.26 Btn bu ilerde bizzat st dzey grevliler nemli rol oynamaktaydlar. Cevdet Paa unlar anlatmaktadr: Mltezimlerden biri bir sarraf araclyla herhangi bir yerin iltizmn kabul edebileceini nfuzlu bir zata syler ve aralarnda pazarlk yaplrd. O nfuz sahibi de vkeldan bir tandna durumu aktarr, sonuta ihale dk bedelle gerekletirilirdi. lgili ahslar da klliyetli ake kazanrd ki, devlet adamlarnn ounluu bu ilere bulamt.27 Aslnda iyi bir tekilt kurarak vergiyi bizzat devlet toplasa hem bte aklar bertaraf edilecek, hem de kylnn maduriyeti son bulacakt. Bu dncelerle Mart 1840tan itibaren iltizmn kaldrld ilan edildi. Ancak Tanzimatlarn iyi niyetlerle giritikleri bu uygulama mltezimlerin ve onlarla ibirlii halindeki memurlarn kurnazlklar ve direnleri yznden ilk plnda baarszlkla sonuland.28 Esasnda sistem btnyle bozuk iliyordu. Buna tepki gsteren Diyarbekir valisinin u szleri dikkat ekicidir: Drst olmay tevik eden hibir ey yok dil bir yneticilik yapmaya kalksam br paalarn hepsi karmda birleir ve ksa srede yerimden olurum; rvet almasam hibir ey satn alamayacak kadar fakirleirim.29 ki rnek daha aktaralm: Kerkk mtesellimi Neftiolu Ahmed Beyin halka zulm yaptnn bir mazbata ile Badata bildirilmesi ve zimmetinde de hazine paras olduunun anlalmas zerine kendisi azledilerek yerine valinin adamlarndan olan Kapucuba Talt Aa tayin edilmiti. Azledilmeyi hazmedemeyen Ahmed Bey, yanna toplad adamlaryla birlikte karklk karm, yeni mtesellimin konana saldrmtr. Meydana gelen atmalardan sonra yakalanan Ahmed Bey ve baz adamlar Basraya srlmlerdir.30 Cizre Kaimmakam Mustafa Paa, mukataalar blgenin nde gelen ailelerine ihale edip haslatn yarsn istemesi ve fazla vergi almas yznden azledilmiti.31 Memurlarn sebebiyet verdikleri problemler sadece madd konulardan ibaret deildi. Bizzat memur kalitesi de olduka dk olup olumsuzluklar bir kat daha artrmaktayd. Mesel Bozok ve Kayseri kaimmakam olan Dervi Ali Paann gayet mm ve cahil olduu, btn ileri bir ktibin eline brakt, burada daha yetenekli birisinin grevlendirilmesi gerektii 30 Aralk 1845 tarihli olarak Sivas valisi ile defterdarnca mtereken hkmete iletilmiti ki, bunun yerine Celleddin Paa tayin

1213

olunmutu.32 Bunun gibi ok sayda rnek vermek mmkndr. Problem, sanayi inklbnn yaand bir ada Osmanl memurlarnn yetitirilmesine ynelik eitim hizmetlerinin yetersizliinden kaynaklanmaktayd. zellikle genel anlamda devlet, toplum, bilim ve teknoloji, yabanc lkeler ve politikalar hakknda yeterli bilgi verilmemekteydi. Hatta Osmanl memleketlerinin, brakalm zel durumlarn, genel nitelikleri dahi ancak gezilerek yani amel surette renilebilmekteydi. Gerekten de brokraside grev alan memurlar eitim hizmetlerine daha erken tarihlerde ara vererek ktiplik hizmetine geenlerdi. Kalemiyede raklk sistemine benzeyen bir eitim sreci mevcuttu ve adeta artk an zelliklerine ayak uyduramayan lonca sistemini andrmaktayd. Ailesi tarafndan mektebi henz bitirmi olan ve kk yata bir broya akirt olarak verilen ocuk, oradaki uslleri, amirlerinin direktifleri ile renerek amel bir eitim sreci sonunda st makamlara trmanabilmekteydi.33 te yandan genellikle memurlarn ocuklar babalarnn dairelerinde rakla baladklarndan, kalemiye grevi ou zaman babadan oula intikal edebilmekteydi. Mesel 17681836 yllar arasnda grev yapan 39 reisl-kttbtan %80inin babas ynetici zmreye mensuptu.34 Bu tarz bir eitim srecinin olduka geleneksellemi hale gelen ktiplik adb, defter tutma, kanunname hazrlama, ferman ve resm mektup yazma usllerinin renilmesinde faydal olduu dnlebilir. Findleyin dedii gibi Evraklarn hazrlanmas ktiplerin iiydi ve bunda imparatorluun o zamanki idar sisteminin genel vaziyeti ile hayret verici bir eliki oluturacak kadar baarlydlar. XVIII. yzyl ngiliz bykelilerinden biri olan Sir James Porter uzun tecrbelerine dayanarak meseleyi ylece ortaya koyar: Birok dairede bulunan ihtimam ve hassasiyet asndan Babli ile boy lecek hibir Hristiyan g yoktur; herhangi nemli bir evrakta iler, en byk bir incelikle yaplr, kelimeler tartlr, ifadeler zenle seilir, btn bunlar ounlukla kendi yararlarnadr Bablide ii hzlandrma eilimi hissederlerse veya bu onlara uygun gelirse, hi kimse bunu daha sratli bir ekilde yapamaz; bunun aksi bir durum sz konusu ise ayn ustalkla ii uzatrlar veya geciktirirler.35 Ancak yllarca baba-oul veya arkadalk ilikisi ierisinde srp giden kalem arkadal, st kademelere trmanldka gruplama olarak varln gstermekteydi.36 Bu uygulamann doal sonucu olarak tandklarn iltimas memuriyet kademelerindeki ykselmelerde en nemli unsur olmaktayd. Tembel, gsteri dkn, takliti, devlet ilerinde cahil olan memur says az deildi. Hatta Tanzimatn adamlar arasnda yer alan ve daha ilkeli davranmas beklenen st dzey yneticiler tarafndan bu ekilde kayrlanlar bulunmaktayd. Mesel Fuad Paann bacana Kmil Bey, Franszcasnn glnlne ve kendisinin yeteneksizliine ramen Hariciye Terifats ve 1867 ylnda da Beyolu Altnc Belediye Dairesi reisliine tayin edilmiti.37 Geleneksel memur yetitirme usl yznden Osmanl brokrasisinde anonimleme ortaya kamamaktayd. Geri II. Mahmud dneminde memuriyetin retildii kurum olarak alan Mekteb-i Adliye bu alanda nemli bir yenilikti, ancak memurlar, amirlerine duygusal ballktan kurtararak kamu hizmeti kavramyla snrlandran anlay zellikle Tanzimat dneminden sonra yaygnlk kazand. Bununla birlikte yaplan bu teebbslerin ok da ksa srede sonular vermediini belirtmek gerekir. Neticede memurlarn geleneksel eitim srecine bal olarak devlet kademelerinde grev almalar Tanzimatn ilanndan sonra dahi yllarca devam etti.

1214

Modern memur yetitirme uslnn yeterince tatbik edilemeyii sebebiyle pek ok kurumda grlen tarz ve anlaytaki ikilik kalemiyede de kendini gsterdi. zellikle bakentte ve dier byk ehirlerde iki tip memur vard. Birincisi geleneksel deerlerle yeni anlay, Dou ile Baty hazmedip sentezlemeye gayret eden memur tipi, dieri ise alaturkalktan kurtulup yzeysel bir alafrangala nem veren memur tipi. Trk halknn ve aydnlarnn gznde birincisi ideal grnen, ikincisi istihza ile karlanan memur, hatta aydn tipi idi. Devrin edeb eserlerinde bu ikilemi yanstan roman kahramanlar hayal olmayp pek ok kurumda rastlanabilen ahsiyetler idi. Bununla ilgili olarak verilebilecek en iyi rneklerden biri Ahmed Midhat Efendinin Feltun Bey ile Rkm Efendi romanndaki iki kahramandr. Romanda Rkm Efendi, muhafazakr deer yarglarna sahip, fakat bat kltrne srt evirmemi olan bir karakteri yanstr. Rkm Efendi dk gelirli bir aileye mensuptur. Rtiyeden kp hariciye kalemine girmitir. Kendi gayretleri neticesinde Arapa ve Farsay rendii gibi Franszcay da renen, hadis, fkh ilimlerinin yan sra corafya, kimya, uluslararas ilikilerle ilgili kitaplar okuyan, vazife dkn ve Osmanl Devletinin ihtiyac olan memur tipidir. Feltun Bey ise zengin, Rum ve Ermeni hizmetileri olan alafrangalam bir aileye mensuptur. O, moda ve gsteri dkn olarak yetitirilir. Dkn bir ahlk anlay, alay konusu olacak derecede Franszcas olduu, romanda sk sk konu edilir. Tembeldir ve grev yapt kaleme hemen hemen hi gitmez.38 Onun bir gn romanda yle anlatlr: Cuma gn mutlaka bir seyir mahalline gidip cumartesi ise dnk yorgunluu karr ve pazar gn seyir mahalleri alafranga olduundan gitmemezlik edemez. Pazarn yorgunluunu dahi pazartesi karr. Sal gn kaleme gitmee hazrlanrsa da havay muvafk grnce Beyolunun baz ziyret mahallerini, baba dostlarn, ahbb ve sireyi ziyret arzusu o gn dahi tatil ettirir. aramba gn kaleme gidecek olursa saat altdan dokuza kadar olan vakti ancak o haftann vukutn hikyeye bulabilip akam iin mutlaka iki dalkavukla gelir. Bunlar dahi kendisi gibi gen olacaklarndan ve bhusus Feltun Beyefendi Beyolunda oturmak mnsebetiyle ahbbn alafranga bir yolda elendirmek lzm geleceinden perembe gecesini alafranga elence mahallerinde geirir. O gece sabahland cihetle perembe gn akama kadar uyunur. Nihyet yine cuma gelir ve ite bu bir haftalk meguliyet naslsa dier haftalarn meguliyetleri dahi yine nevam onu andrr.39 Ahmed Midhat Efendinin Feltun Beyin ahsnda karakterize ettii memur tipiyle Tanzimat reformlarnn tatbik edilemeyecei aikrd. Bu eit memurlar merkezde gayet iyi niyetlerle hazrlanm olan fermanlar uygulamamakta ya da uygulayamamaktayd. Beceriksizlik, vurdumduymazlk, inisiyatif alamama yahut ta yeni uygulamalardan tr menfaatleri zedelenenlerle ibirlii iinde olunmas yznden ou yenilik teebbs kat zerinde kalmaya mahkum olmaktayd. Fermann ilannn zerinden epeyce zaman gemesine karlk, 1848lerde de bu husustaki aksaklklar devam etmekteydi. Merkeze daha uzak sancaklar bir tarafa Orta Anadoluda memurlardan kaynaklanan uslszlkler devam edip durmaktayd. Nitekim Kayserideki ngiliz konsolosunun stanbuldaki bykelilie yazd ve bykeliliin de Babliye yollad 6 Terinisani 1848 tarihli yazda Yozgat Kaymakam Said Paa ile olunun halka yaptklar hakszlklardan sz edilmektedir. Konsolos, Osmanl Devletinin birok yerinde bulunduunu, fakat Yozgat halk kadar

1215

hakszla urayan bir baka yer grmediini, rvetin yaygnlatn, Said Paann olu kumandasnda olan 1.500 kadar babozuk svarinin halka ar yk bindirdiini, bu askerlerin yiyecek ihtiyalarn karlamak bahanesiyle halktan zorla zahire alndn, hatta airetlerin on sene zarfnda grdkleri zulmden daha fazlasn bylece grdklerini, askerlerce alnan zahireye karlk bir ake bile bedel verilmediini anlatmaktadr.40 Tanzimatn ilanndan eyrek yzyl sonra Kocaeli Mutasarrf Hasan Efendi, devrin artlarna gre nemli bir mebla olan altm bin kuruu zimmetine geirmi ve mfettilik grevinde bulunan Ahmed Vefik Paa tarafndan durumun tespiti zerine grevden alnmt.41 Tanzimatlarn usl- cedid konusunda halk aydnlatmasn bir yana brakalm, memur kadrosu da meselelere yeterince vakf deildi. Her tarafa ferman yollandna gre memurlarn merkezin beklentilerinin aksine tavrlarn, ya kavray ktlna ya da kastl davrana balamak gerekecektir. Bir misl verelim. Anadoluda asayi problemlerinin gittike ivme kazand bir srada taradaki bir ksm grevlilerin Tanzimat yorumlarken, devletin fonksiyonlarn adeta tl hale getirecek bir anlay benimsemeleri dikkat ekicidir. Btn hukuk sistemlerinde asilerin kolluk kuvvetlerine silahla karlk vermeleri halinde misliyle mukabele grmeleri benimsenmiken, hele XIX. yzylda bu byleyken, Tanzimat var diyerek asayi meselelerinin hallinde yneticilerin ekimser davranmalar ilgintir. Mesel Sivas valisi, ekyalk yapan Afarlar tarafndan kar konulmas ihtimalini dikkate alarak, merkezden misliyle mukabele etmek zere izin istemekteydi.42 Halbuki Osmanl tatbikatnda normal olarak valinin asl grevlerinin banda eyaletin gvenliini salamak ve bunun iin gerektiinde asker birlikler kullanmak gelmekteydi. Bu istisna bir misl deildir. Airetlerin halka yaptklar zulmlerden ikyet eden Kalecik Kazas Meclisi, Tanzimat Fermannn ilanndan on yl kadar sonra, Tanzimat- Hayriye mnsebetiyle mukbeleye dahi cesret olunamadndan sz etmektedir.43 Bu durum Tanzimat Fermanyla getirilen, Yarglanmadka kimsenin idam edilemeyecei hkmnn, mahall yetkililerin idar konularda inisiyatif kullanmalarn engelleyecek biimde yorumlandn; bylelikle o eit konularda ikide birde merkezden izin alnmaya alldn, dolaysyla zaman kaybna sebebiyet verildiini gstermektedir. Zaman kayb ise daha fazla can ve mal gvenlii ihlli demek idi. Tanzimatlarn hedefi, Fermanda da ilan edildii zere, bir buuk asrdr devam eden bozulmann ve zlmenin bertaraf edilmesiydi. Ancak bu amaca uygun yetitirilen memur kadrosu olmadktan, onlarn halk soymaya kadar varan rvet ve zimmet sular nlenmedikten sonra baar nasl elde edilecekti? Bu nemli bir mesele idi ve sonu alnmas kolay grnmemekteydi. Zira yeni ilkelerin toplum tarafndan kabul grmesi devlete gveni gerektiriyordu ki, bunun da yolu memurlara olan gvenin artrlmasndan gemekteydi. lan edilen ilkelerin cazibesi, etkileyici biimde takdimi yani tantm nemliydi; fakat daha nemlisi yllardr belli bir dnce ve hareket tarzna gre yaam olan memur kadrosunun arzu edilen biimde davranmas salanabilecek miydi? Birka yl ncesinin devaml rvet alan memuru bir anda, ne ekilde drst, alkan, insana hizmetten zevk alan grevliler haline getirilecekti? Bundan dolay Tanzimatlarn en nemli problemi, i ve d meselelerden ziyade devleti temsil edecek kadrolarn nitelii idi. Mmtaz Turhan, Tanzimat

1216

Fermannn iddial ieriine karlk mevcut anlayn baarszl normal kldn ifade ederek yle demektedir: ctima bnyenin, tekilt ve messeselerin, asrlarca hkm sren zihniyetin, itiyat ve teamllerin, devlet adamlarnn ekseriyeti karsnda tanzimat slahatnn hemen muvaffak olamamas gayet tabiiydi.44 Berkes ise memur kadrosuyla getirilmek istenen yenilikler arasndaki dengesizlie dikkat ekmektedir: Bu kadar ar bir uygulama ykn baaryla yrtecek bir uzman kadrosu yoktu. Maliyecisi, memuru, subay, mhendisi, doktoru, ekonomisti, retmeni, hakimi, savcs olmayan bir devlet bu yk kaldramazd.45 Gerekten de yenilikleri kemle erdirecek kadrolarn yetersizlii yznden iler yava ilerlemekteydi. Reformcularn lkenin iine dt dejenerasyonun, otoritesizliin, eskimiliin giderilmesinde; siyas, asker, adl, iktisad modernlemenin gerekletirilmesinde samimi bir arzu ierisinde olduklarn sylememek iin sebep bulunmamaktadr. Bata padiah olmak zere bir an nce ilerin rayna oturtulmasn isteyenler ounluktayd. Hatta Sultan Abdlmecid, 13 Ocak 1845 tarihinde Babliye yapt ziyaret srasnda reformlarn gecikmesinden duyduu honutsuzluu dile getirerek hkmeti yava hareket ettiinden dolay eletirmiti. Bu srada okuttuu hatt- hmayununda unlar sylemekteydi: Eeri tensikat- askeriyemiz dahi an be-an kesb-i tekessr etmekte ise de ilersnde devam ve beks mutlaka mamriyet-i memlik ve buldn ve refhiyet-i ahali zr-i destn ile husle gelecei cihetle ol dahi imdiki halde b-esas hkmnde bulunmu olduundan teessf ve teessr ahnemiz hadden am ve gece ve gndz huzur ve rahat- mlknemiz mnselib olmutur.46 Reformlar yaplrken lkenin dier meselelerine nazaran, zellikle merkez brokrasinin yeniden yaplanmasnda daha fazla ilerleme kaydedildii grlmektedir. Oluturulan ok sayda nezaret meclisi hummal bir alma iine girmiti. Hele devrin en nemli kuruluu olan Meclis-i Vl, yzlerce nizamnme ve talimatnme hazrlad. Taradan gelen hemen her konu buraya havale ediliyor, evraklar inceleniyor, alnan kararlar hkmete sunuluyordu.47 Fakat merkezdeki youn mesa, taradaki muhalefet yznden ya hedefine ulamyor ya da alnan kararlar dejenere ediliyordu. Zira uzun yllarn birikimi olan yerlemi gelenekler, devletin iinde bulunduu artlar, yle kolay kolay yeniliklere izin verecek durumda deildi. Reformlarn baars iin sakin bir ortam, yeterli kadro ve gl mal destek gerekmekteydi. Devrin hkmetleri bunlarn hepsini hibir zaman bir arada bulamadlar. Durum byle olunca yeniliklerin uzun yllar almas kanlmaz oldu. Bundan dolaydr ki, 1845 olaylarndan bahseden Tarihi Ltf; Kurulan bina-y Tanzimat de kalka ve yava yava temel tutmaa ve dhil ve hrice kar mevd olan slht- lzimenin tatbiki ve devir-i nizmiyenin tenski cali ve kasr olarak refte refte teyessr-nm-y vcd olmaa balam demektedir. Baarda nemli rol oynamas icap eden memurlarn gerekli niteliklerden uzak olmas, vaad edilen hedeflere ulalmasn gletirmekteydi. Yenilikilerin aradklar memur tipi Ahmed Midhat Efendinin romanndaki Rkm Efendi gibileriydi. Ancak bylelerinin yetitirilmesi hi de kolay deildi. ncelikle baarl eitim kurumlar, bunlar tekil etmeye yeterli mal kaynaklar, eitici kadrolar gerekmekteydi. Ayrca yeni usllere gre yetitirilecek elemanlarn devlet kadrolarnda st dzeye gelebilmeleri iin uzun bir zamana ve bu arada elbette eski usllere bal olan amirlerinin onlara engel

1217

olmamalarna ihtiya vard. Btn engellere ramen kendilerini yetitiren, drst davranan, iini yapmaya btn gcyle gayret eden memurlarn da varl inkr edilemez. Osmanl Devletinin daha hzl kmesine bu tr grevlilerin engel olduu muhakkaktr. Aksaklklara, ikilemlere ve pek ok olumsuzluklara ramen, Tanzimat dnemi memur ve aydnlar, ki ounlukla iki kesimi de ayn kiiler oluturmaktayd, Trk toplumunun o zamana kadar pek grlmeyen kendi kendini yetitiren, sistemi eletiren ve yeni araylara ynelen kiileri idi. Esasnda balangta Tanzimat yneticilerinin dahi bu derece geni toplumsal hedefleri dndklerini sylemek gtr. Gerekte Bablinin ncelikli derdi, Msr meselesini zebilmek iin Avrupa devletlerinin yardmn salamak arzusuydu. Bu yzden i meselelerle ilgili olduu halde fermann ierii mahsustan uluslararas bir nitelie brndrld. Bundan dolay ki Namk Kemal, Tanzimat Fermann hukuk- beerin muhafazas iin yaplan mucizat- adaletten biri saymasna ramen, ilan edilen hkmlerin srf hukuka dair olmayp ayn zamanda siyas bir eser olduunu ifade etmektedir. Ona gre ferman; zhiren baklsa herkesin hayatna, malna, rzna kfil olmak iin yaplm zannolunur, fakat hakikat- halde devletin hayatn temin maksadyla iln olunmu idi.48 Tepkilerin eitlilii, uygulamadaki inili kl performanslar, yer yer eskiye rc edilmesi, kararszlklar, deneme-yanlma yntemiyle ilan edilen hedeflere ulalmaya allmas ve nihayet Trk devlet ve toplum hayatnda dnm noktas olma zelliini tamas dolaysyla; nalckn deyimiyle, Glhne Hatt l bir vesika olarak kalmam, imparatorluk iinde geni lde hareketlere yol am, geleneksel sosyal yapda derin sarsntlar dourmutur.49 Sonuta XX. yzyla girildiinde devlet yaps, sosyal ve ekonomik kurumlar, dnce hayat, toplumsal talepleri ve ihtiyalar, bu arada memuriyet kavram bir hayli farkllam bir Osmanl Devleti ortaya kmtr. DPNOTLAR 1 2 Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, Sadeletiren: Enver Koray, Ankara, 1985, s. 42. Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, Sad.: Neet aatay, I-II, Ankara, 1992, s. 308-

309; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul, 1985, s. 295-296. Ayrca bkz. Mehmet Ali nal, Osmanl Devri zerinde Makaleler-Aratrmalar, Isparta, 1999, s. 1-16. zellikle 1787 sava ncesinde bu uygulamann younluk kazand, ayrca keyf ve yksek oranl muhalleft bedeli adyla bir miras vergisinin de alnd grlmektedir. Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi (XVIII. yydan Tanzimata Mali Tarih, stanbul, 1986, s. 110111, 135). Ayrca eyhlislmn zenginlerin devlete yardm etmelerinde saknca olmadna dair fetva vermesi zerine her tarafta yardm toplama kampanyalar balatlmt. Mesel Cezayirli Hasan Paa, padiahn istei ile 600 bin kuru balamt. Ayn eser, s. 136. Baz gl valilerin zenginlerden muhtelif bahanelerle servet gasp etmelerinin, sava gibi zorunlu hallere dayanan meruiyet ile alakas yoktur. Mesel Tepedelenli Ali Paann sahibi olduu yzlerce iftliin ou zorla el konulmu

1218

mallardand. Hatta paann iftliinde misafir olduu ve yemeini yedii, hrmet grd bir beyi ertesi gn ldrterek mallarna konduu ska rastlanan hallerdendi. A. eref, Musahabeler, s. 43. 3 144. 4 Bkz. Hasan Yksel, Vakf-Msadere likisi (am Valisi Vezir Sleyman Paa Olay), Ahmed Gner Sayar, Osmanl ktisad Dncesinin adalamas, stanbul, 1986, s.

Osmanl Aratrmalar, XII (1992), s. 407-424. 5 Osmanl Devletinde rvet, rvetilikle mcadele konusunda yaplanlar ve Tanzimat

dnemindeki gelimeler hk. geni bilgi iin bkz. Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde Rvet (zellikle Adl Rvet), stanbul, 1985, s. 83 vd.; 6 Daha zet bilgi iin bkz. Abdullah Saydam, Memur-Maa-Yolsuzluk likisi ve Tanzimat

Ynetimi, Toplumsal Tarih, 34 (Ekim 1996), s. 51-57. Ayrca bkz. Roderic H. Davison, Osmanl mparatorluunda Reform (1856-1876), ev.: O. Aknhay, I, stanbul, 1997, 43-45. 7 Teklif-i akka: er cevaz bulunmyan ve teklif kaidelerine de uymyan vergilere verilen

addr. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, III, stanbul, 1983, s. 439; Netayic l - Vukuat, III-IV, s. 17. nceleri beylerbeyi ve sancak beyleri tarafndan toplanan usl d vergileri teklif-i akka diye adlandran ve meray bundan vazgeirmeye alan hkmet, zamanla bu uygulamalara ses karamaz olmu, hatta msaade etmitir. Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas - Celal syanlar, stanbul, 1975, s. 59-60. 8 Pakaln, Szlk, III, s. 438. Geni bilgi iin bkz. Abdurrahman Vefik, Teklif Kavaidi,

stanbul, 1338, s. 70-71; Ziya Karamursal, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara, 1989, s. 181-189. Teklif-i rfiyenin ehir halk zerindeki etkilerine dair mesel bkz. Abdullah Saydam, Trabzon Sancann Teklif-i rfiye Ykmll (1830-1840), TDA, 127 (Austos 2000), s. 69-102. 9 105. 10 Muhtelif vesilelerle Trabzona gnderilen fermanlarda halkn ezilmemesi, masraf ad Halil nalck, Osmanl mparatorluu - Toplum ve Ekonomi, stanbul, 1996, s. 361-367.

Ayrntl bilgi iin bkz. Abdllatif ener, Tanzimat Devri Osmanl Vergi Sistemi, stanbul, 1990, s. 94-

altnda haksz yere ykl meblalarn tevzi defterlerine sokulmamas tembihlenmekteydi. Mesel bkz. Trabzon eriye Sicilleri (TS), 1960, 28/b, 29/a-b, 30/a, b, 31/a-b, 36/b; 1961, 25/a; 1958, 37/a. 11 12 Cemaziyelevvel 1236 (ubat-Mart 1821) tarihli masraf cetveli iin bkz. TS, 1953, s. 29/b. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Cevdet, Dahiliye, 7620 (Aksaray Meclisinin tarihsiz

mazbatas). 13 Saydam, Teklif-i rfiye.

1219

14

Marina Sakali Lady Marks, Osmanl-Rum Basnnda Trk/Mslman maj, Tarih Eitimi

ve Tarihte teki Sorunu, Haz. A. Berktay-H. C. Tuncer, stanbul, 1998, s. 54-55. 15 Ykml olduklar hizmetleri yrtrken, memurlarn kylden yiyecek ve yem gibi

hizmetler talep etmeleri halinde alacakllara senet tanzim edip vermeleri hkmete istenmekteydi. Mesel bkz. BOA, rade, Meclis-i Vl, 3616. Babli, sk sk taradaki yneticilere uyarc yazlar yollayarak zulm ve ikenceden kanmalarn ve dil olmalarn emretmekteydi. Ayniyat Defteri, 171, s. 81. Musa adrc, Tanzimatn lan Sralarnda Trkiyede Ynetim (1826-1839), Belleten, 201 (1988) s. 1224-1225. 16 17 BOA, rade, Dahiliye, 250; Cevdet, Dahiliye, 6463. Daha geni bilgi iin bkz. Musa adrc, Trkiyede Kaza Ynetimi (1840-1876),

Belleten, s. 206, Ankara, 1989, s. 237-257. 18 19 BOA, Cevdet, Dahiliye, 1019. Mesel Ankaraya bal Prtek cemaati mdr Musa Bey olu Mehmed Bey, cemaatin

yllk vergisinden baka memleket masraf ve gzete akesi gibi adlarla toplad 117. 403 kuruu zimmetine geirmiti. Yaplan ikyet zerine alan soruturmada suunu itiraf etmi, mdrlkten azledildii gibi sresiz olarak Trabzona srlmtr (Temmuz 1845 ortalar). TS, 1972, s. 20/a. Ad geen ahs bir yl sonra ailesi kimsesiz kalp geim sknts ierisine dt gerekesiyle ve bir daha cemaatin ilerine karmamak artyla affedilmitir (Temmuz 1846 sonlar). s. 53/a-b. 20 21 Yeniil aireti iin bkz. BOA, rade, Meclis-i Vl, 2645. BOA, rade, Meclis-i Vl, 3088 (24 Cemaziyelahir 1264/28 Mays 1848 tarihli Meclis-i

Vl mazbatas). 22 23 BOA, rade, Meclis-i Vl, 3525, 3954, 7802. Merkezden sorulan sorular zerine muhtelif vilayet ve sancaklardan gelen cevaplarn

ayrntl zetleri iin bkz. BOA, Kepeci Tasnifi, Sadaret Mteferrika Defteri, 9/714. 24 Mesel Grele kazas mdrne 1.200 kuru, aramba, Fatsa, Terme kazalar

mdrlerine 1.000er kuru maa tahsis olundu. BOA, Ayniyat Defteri, 419, s. 14; 425, s. 97. 25 453-457. 26 Charles Issawi, The Economic History of Turkey, 1800-1914, Chicago and London, 1980, ltizm uygulamasna dair baz rnekler iin bkz. Salih zbaran, XVI. Yzylda Osmanl

mparatorluunda ltizm, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Ankara, 1990, s.

s. 325. ngilterenin Erzurum konsolosunun 7 Ocak 1850 tarihli raporunda verdii bilgiye gre, 230 bin

1220

lira bedelle iltizma verilen buradaki gmrk gelirleri lykyla toplansa bir milyon liraya yakn gelir elde edilecekti. s. 326 (not 14). 27 28 Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, Yay.: C. Baysun, I, Ankara, 1986, s. 21. Stanford Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, ev.: M.

Harmanc, stanbul, 1982, s. 133. 29 Davison, Reform, I, s. 45. XIX. yzylda memurlarn maalar ve hayat standartlar hk. bkz.

Carter V. Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye, Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, ev.: G. . Gven, stanbul, 1996, s. 315-362. 30 31 BOA, Cevdet, Dahiliye, 5511. Musa adrc, Tanzimatn Uygulanmas ve Karlalan Glkler (1840-1856), Mustafa

Reid Paa ve Dnemi Semineri, Ankara, 13-14 Mart 1985, Ankara, 1994, s. 102. 32 33 BOA, rade, Meclis-i Vl, 1410. Memuriyette raklk uslyle ilgili olarak son yllardaki detlere dair bkz. Abdlaziz Bey,

Osmanl det, Merasim ve Tabirleri - Toplum Hayat, Haz.: K. Arsan, D. Arsan Gnay, stanbul, 1995, s. 85. Sekiz yanda kaleme giren bir akirdin ortalama 24 yalarnda gerek anlamda memurlua geebilmekteydi. Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye, s. 70. 34 Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye, s. 50. Tarada da benzer bir durum mevcuttu ve mesel

lm dolaysyla bir idar grev boaldnda lenin oullarndan veya kardelerinden bu grevi yapabilecek nitelikte biri varsa o kii ncelikle talipli olabilmekteydi. Mesel Trabzon kadl tarafndan yazlan bir ilmda ktiplerden Hafz Hasann vefat zerine hizmette istihdam olunmaya istekli olan olu Hafz Ahmedin ii yapmaya yetenekli olmas sebebiyle sz konusu greve atanmas teklif edilmi, Vali Osman Paa da teklifi onaylamt (28 Safer 1258). TS, 1968, s. 19/b. Yalnz lenin olu istekli deilse veya yetersiz ise bu durumda baka biri tayin edilirdi. Nitekim yine Trabzon mahkemesinde ktip sknts ekildiinden bahsedilen bir kadlk ilmnda yle denilmektedir: Bundan nce Mumin Efendizde Raid Efendi, sonra da biraderi kir Efendi lp, dier kardeleri Sbit, bu greve rabet etmedii gibi zaten hem ehliyetsiz hem de akl yetersizlii yznden bir baka kiinin atanmasna ihtiya duyulmaktadr. Bu erevede Veli Efendizde Evliya Efendinin ehliyetli ve istekli olduu ifade ile sz konusu greve atanmas uygun grlmektedir. 19 Rebiylevvel 1258 tarihinde tayin teklifi yaplm ve valinin onay ile atama gerekletirilmitir. Ayn yer, s. 14/a. 35 Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, Babbli (1789-1922), ev.:

Latif Boyac, zzet Akyol, stanbul, 1994, s. 75.

1221

36

Bahsettiimiz yaknlk resm yazmalara dahi yansrd. Mesel bir sadrazam, mabeyn

baktibiyle arasnda byle bir yaknlk olduunda yazd arz tezkeresinde devletlu atfetlu olum efendim hazretler veya karnda- eazzu ekremim hitaplarn kullanmaktayd. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 1978, s. 176. 37 38 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, s. 177. Daha geni deerlendirme iin bkz. Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmed

Midhat Efendi, Ankara, 1975, s. 379-384. 39 Okay, Ahmed Midhat Efendi, s. 381 (Ahmed Midhat Efendi, Feltun Bey ile Rkm Efendi,

stanbul, 1292, s. 5-6dan naklen). 40 Konuyu aratran Babli, Bozok Kaymakam Said Paay grevinden alarak Sivasta

oturmaya memur etti. Bozok ve Kayseri sancaklar Vecihi Paann uhdesine verildi. Ankara Kaymakamlna Istabl- Amire Mdr payelilerinden eski Isparta Kaymakam erif Aa, Yozgat Mal Mdrlne de Maliye Muhasebe Meclisi ikinci ktibi Rauf Bey tayin edildi. BOA, rade, Meclis-i Vl, 3525 (8 Safer 1265/3 Ocak 1849 tarihli arz tezkeresi). 41 42 Takvim-i Vekayi, Say 715 (13 Rebiylahir 1280/27 Eyll 1863). BOA, rade, Meclis-i Vl, 3525 (23 Safer 1264/30 Ocak 1848 tarihli Sivas valisinin yazs

ve ayn tarihli Sivas meclisi mazbatas). 43 BOA, rade, Meclis-i Vl, 3616 (Gurre Muharrem 1265/27 Kasm 1848 tarihli kaza meclisi

mazbatas). 44 45 46 47 Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul, 1987, s. 173. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul, 1978, s. 241. Tarih-i Ltf, niri: Abdurrahman eref, VIII, Dersaadet, 1328, s. 9. Ayrntlar iin bkz. Ali Akyldz, Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul, 1993;

Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl (1838-1868), Ankara, 1994. 48 naklen). 49 nalck, Osmanl mparatorluu, s. 362. Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara, 1985, s. 195 (bret, Say 46dan

1222

Osmanl Hariciye Nezareti'nin Kurulmas / Do. Dr. lhan Yerlikaya [s.678682]

Krkkale niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Osmanl Devleti Tanzimat ile birlikte birok alanda slahat ve yeniden yaplanma gayreti ierisine girmitir. Hatta Tanzimatn ilanndan nce bile birtakm yenileme hareketlerinin balatldn biliyoruz. Bu dnemdeki yeniden yaplanma hareketi dileri alannda da kedini gstermektedir. Osmanlda Hariciye Nezareti 1836 ylnda kurulmutur. Hariciye Nezaretinin kuruluu hangi aamalardan gemitir ve Batl tarzdaki bu yeniden yaplanma acaba baarl olmu mudur? Bu sorun basna nasl yansmtr? almamzda bu sorulara cevap arayacaz. Bu soruya cevap verebilmek iin nce bugnk Dileri Bakanlnn karl olan Osmanl Hariciye Nezaretinin kurulma srecine ksa bir gz atalm. Osmanl Devletinde Batl anlamda Dileri Bakanl, II. Mahmut Dneminde 1836 ylnda kurulmutur. II. Mahmut Devri Osmanl tarihinde nemli bir dnm noktasdr. Bu dnemde yenileme hareketlerine ordudan baland. Vaka-i Hayriyye (Hayrl Olay) ile sk sk bakaldran, ynetime mdahalede bulunan Yenieri Tekilat ortadan kaldrld. Sonra Kabine sistemi uygulamaya kondu. Sadaret kahyas, Dahiliye nazr; Reislkuttab Hariciye nazr; Badefterdar Maliye nazr oldu. Harbiye, tbbiye maarif, adliye, mzika, rtiye mektepleri ald. Takvim-i Vekayi adl ilk resmi gazete yaynland. Abdlmecid Dneminde ilan edilen Tanzimat- Hayriye Fermannn temelleri II. Mahmut Dneminde atlmtr.1 Hariciye Nezaretinin modern anlamda yaplandrlmasnda, 1837de Hariciye Nazrl yapm olan Mustafa Reit Paa bata olmak zere2 li ve Fuat Paalarn byk katklar olmutur.3 1836 ylnda kurulan Hariciye Nezaretinin yapt ii, daha nceki yllarda reislkttablk makam grmekte idi. Reislkttab, Beylikcinin gzetiminde Divan- Hmayundaki ileri grmekle grevliydi. Divan- Hmayun Kalemleri (Brolar) u ksmlardan olumutu. 1- Beylikci veya Divan Kalemi 2- Tahvil Kalemi 3- Ruus Kalemi 4- Amedi Kalemi 5- Terifatclk Kalemi 6- Vakanuvislik Kalemi 7- Divan- Humayun Hocalar

1223

8- Divan- Humayun Tercmanlar 9- Hazine-i Evrak Divan- Hmayun ilk zamanlar bizzat padiahn bakanlnda, sonralar veziriazamn (babakann) bakanlnda birinci derecede devlet ilerini grmek zere toplanan bir kurul idi.4 Divan- Humayun kalemlerinden Beylikci Kaleminin reisi beylikci ile reislkttabn zel kalem mdr olan Amedci ve Divan- Humayun Tercmanlar daha ok gnmzdeki Dileri Bakanlnn ilerini gren grevliler idi. Ancak bu grevliler ilk zamanlarda d ilerinin yannda baka devlet ileri de gren grevliler idi. Reisilkttablk makam III. Selimin (1789-1807) Nizam- Cedid adyla anlan reformlarndan sonra nem kazanmaya balamt. zellikle 1792 tarihinden sonra bu makamn ileri younluk kazanmt. Bu tarihten sonra Avrupa devletlerinin bakentlerinde daimi bykelilikler alm, srekli ve karlkl diplomasi kurallarn uygulayan yeni bir yazma eliti domutu. Bundan nceki yllarda Osmanl Devleti, Hibir Avrupal Hristiyan devleti eit haklar haiz muhatap kabul etmemek ve onlarla hibir zaman daimi bar iinde olmamak prensibine gre hareket etmekteydi. Bu husus, Osmanl Devletinin Avrupal devlet bakentlerine daimi eli gndermemesinin ana sebeplerinden biri idi. Bu prensip, 1606 Zitvatorog Bar ve 1699 Karlofa Bar ile ortadan kalkmt. nk Zitvatorog Bar ile Viyana Beyi Kaiser, 1699 Karlofa ile Moskov prensi, ar unvann alarak Osmanl padiah ile eit konuma gelmiti. 1699 Karlofa Bar Antlamasna kadar Avrupal devletler karsnda politik ve diplomatik stnl koruyan Osmanl Devleti, yabanc devletler nezdinde eli bulundurmuyor ve bu lkelere sadece siyasi, diplomatik ve daha baka sebeplerle geici eli gnderiyordu.5 Avrupa devletleri ok eski tarihlerden beri Osmanl bakentinde daimi eliler veya maslahatgzarlar (kapu uhadarlar) bulundurmaktayd. Baka devletler arasnda usul olmad halde, yabanc devlet elilerinin Osmanl snrna girdiklerinden itibaren dnlerine kadar her trl masraf byklk ve misafirseverlik gsterisi olarak Osmanl ynetimi tarafndan karlanmakta idi. Bu usul III. Selim zamannda 1793 ylnda ancak kaldrlabilmitir. Bilindii gibi bu tarih, Osmanl Devletinin yabanc lkelerde daimi eli bulundurmaya balad dnem idi. Osmanl ynetimi, geici elileri yabanc devletlere u gerekelerle gnderiyordu: 01- Saltanat deiikliklerini yabanc devletlere bildirmek, 02- Yabanc devlet bakanlarnn deiim merasimlerinde bulunmak, 03- Yaplan anlama metinlerinin karlkl onay, 04- Karlkl dostluk ilikilerini gelitirmek,

1224

05- Snr anlamazlklarn gidermek, 06- Sava bir barla sonulandrmak, 07- Yabanc devlet bakanlarna ve babakanlarna yazlan cevabi mektuplar gtrmek, 08- lkeye gelen yabanc elilere karlk eli gndermek, 09- Devlet alacan istemek, 10- D lkelerdeki teknolojik ve bilimsel gelimeleri takip etmek, 11- Yabanc devletlerin istei zerine d lkelere eli gndermek. Eliler; byk eli, orta eli, nameres veya avu gibi sfatlarla gnderiliyordu. Bu sfatlar eliliin derecelerini gsterir sfatlard. Yabanc lkelere gnderilen bu elilere, dnlerinde geri alnmak kaydyla kymetli eya, rutbe ve yetkiler de verilmiti.6 D lkelere geici grevle giden bu eliler, gezilerini sefaretname isimli eserlerinde geni bir ekilde anlatmlardr. III. Selim Dneminde Osmanlnn Avrupa bakentlerinde daimi eli bulundurmaya baladn daha nce belirtmitik. Bu ynde ilk adm Yusuf Agah Efendinin 1793te Londraya gnderilmesidir. III. Selim daha sonra Paris, Viyana ve Berlin gibi Avrupa bakentlerine er yllna eliler gndermitir. Ayrca bunlarn yanna, grevleri yabanc dil renmek ve devlet hizmetlerinde teki yararl bilgileri edinmek zere gen memurlar da verilmiti. III. Selim bunlara ek olarak, dardaki Osmanl yurttalarnn ticari karlarn korumak iin konsoloslar da tayin etmiti. Geri konsolos tayini ilk deildi. 1725 ylnda Sadrazam Nevehirli brahim Paa, mer Aa adnda birini Viyanaya konsolos olarak gndermiti. Avrupaya giden eliliklerin raporlarndan anladmz kadaryla, bunlarn uratklar konular daha ok ittifak yada askeri yardm arama ve yabanclarn Osmanl Devletinde elde ettikleri ticari ayrcalklar Osmanl tccarlarna da salama gibi zor ilerdi. Bu arada baz bykeliler Avrupa basnn etkilemeye almlar ya da en azndan bu basn stanbula bildirmilerdir.7 leri dnemlerde Avrupadaki Avrupa elilerinin basnla ilgilenmesi daha younlam, yabanc basn ynlendirmek iin onlara maddi yardmda bulunulmu ve maa balanmtr.8 III. Selimden sonra, reform hareketleri kesintiye uradndan diplomatik temsil sistemi zayflad. 1811 ylnda yukarda sz edilen merkezler maslahatgzar dzeyine indirildi. Konsolosluk sistemi ise 18. yzyldaki gayr-i resmi havasna brnd. 1821den sonra Yunanllar hakkndaki kukular, Fener elitine de srad. Bunun gstergesi, Divan- Hmayundaki Yunan tercmanlarnn ilerine son verilmesi ve yerine Bab- Alide Tercme Odasnn kurulmasdr. Doal olarak, Yunanllarn yerine hemen yetenekli ve bilgili tercmanlar bulunmad iin, geici bir sre tercmanlk

1225

ii karanlkda kalmtr. Tercme Odasnn bymesi ve nem kazanmas 1830larla balar. Mehmet Ali bunalmnn youn diplomatik ortamnda Odann prestiji ykselmi ve buraya Osmanl son dnem tarihinde nemli mevkilere kadar ykselmi yetenekli kiiler girmitir. 1841de Oda otuzu akn memura sahip bulunuyordu.9 Ancak Asya, Avrupa ve Afrikada geni topraklar olan bir devlet iin bu say elbette yetersiz idi. II. Mahmut, daimi diplomasi tekilatn yeniden kurmak ve darya yeniden daimi temsilciler gnderme karar ald. nce 1832de Avusturyann istei zerine J. Mavroyeniyi Charge dAffairs olarak Viyanadaki eski grevine gnderdi. 1834 tarihinde ise Amed olan Mustafa Reit Paa, Parise; Mahmut Namk Paa, Londraya ve Ahmet Fethi Paa da Viyanaya bykeli olarak gnderildi. Ksa bir sre sonra Ali ve Fuat Paalar da bu grevlere atandlar. Diplomatik temsil alannda almalar belli bir yere getirildikten sonra konsolosluk alannda da faaliyetler balatld. Nihayet ilk kez Mslman Osmanllar, Hristiyan Osmanl tccarlar yannda yerlerini ald. Btn bu almalara ramen diplomasi alannda ve tercme odasnda ilerin dzeldii sylenemezdi. Diplomatlarda dil hakimiyeti hl zayft ve personel hl iin ehli deildi. Bunun en arpc rnei Nuri Efendinin cehaleti ve iteki yetersizlii dolaysyla stanbuldan uzaklatrlmas iin Parise bykeli olarak atanmasdr.10 Ancak diplomatik temsilin yeniden balamas bykelilerin atanmas III. Selim zamannn sorunlarn yeniden ortaya kard. Bunlardan Mahmut Dnemi iin en belirgin olan, Osmanl brokratik yaamnn himaye geleneinin, diplomatik sistemin rasyonel ilemesini engellemesidir. rnein diplomatik atamalarda kiisel ilikiler, yetenekli kiilerin bykeli olmasn engellemitir. kinci sorun ise hizipler aras rekabetin diplomatik temsile etkisidir. Bunun belirgin bir rnei, ileri gelen reformcularn koruyucusu olan Pertev Paann 1837de lmesinden sonra, bykelilerin ve bunlarn atand merkez tekilat personelinin deitirilmesidir.11 Burada unu belirtelim ki Osmanl brokratik yaamndaki himaye gelenei ilk dnemlerde kimsesiz ama kabiliyetli genlerin Osmanl ynetimine kazandrlmas iin kullanlm olumlu bir gelenek idi. Gerileme dneminde bu masum gelenein istismar edilmesi neticesinde himaye geleneinin olumsuz tesirleri grlmeye balamtr. II. Mahmut Dnemi diplomatlar, Msr ve Cezayir sorunlarnn zm, gmrk tarifelerinin grlmesi, Avrupa basnn etkilemek ve yeni diplomatlar eitmek gibi grevlerinde baarl olamadlar. Ancak bir baka alanda etkili oldular. Bu da Avrupadaki deneylerini tam anlamyla hazmetmeleri ve halka bunu anlatmadaki becerileridir. Bylece Osmanl Devletini Batya deil, Baty Osmanl Devletine tantma yoluyla nfuz kazandlar. Bu brokratlar 19. yzyl Osmanl reform hareketlerinin yrtc motoru ve Hariciye brokrasisinin temelini oluturur. Yine bu brokratlar dnemin etkili devlet adamlar Metternich ve ngiliz Babakan Palmerston ile dorudan temaslar olan diplomatlard. II. Mahmut ite byle bir Tercme Odasn glendirip diplomatik ve konsler faaliyetleri canlandrdktan sonra 1836 (1251) Martnda yaynlad bir Hatt- Humayun ile Reislkttapl

1226

Hariciye Nezareti yapt. Hatt- Humayunda mlkiye, dahiliye, hariciye ilerini yrten Reislkttaplk makamnn Hariciye Nezareti, Kethdalk grevinin ise bundan byle Mlkiye Nazrlna evrildii belirtiliyordu. lk Hariciye Nazrl grevine ise M. Akif Paa getirilmiti. Bu greve bir yl sonra Hulusi Paa ondan bir yl sonra da Mustafa Reit Paa getirilmitir12 Ayrca mstearlk makam da bu dnemde oluturdu.13 Hariciye nazrna vezirlik rtbesi ve mirlik payesi verildi.14 Bu deiikliklerle birlikte, Babali ve yazma ileri de ok nemli deiiklikler geirdi. Yeni Dileri Bakanl ve Yeni Sivil Brokratik elit yetitirme sreci de balad. Ancak hizipcilik ve baz reformlarn hi incelenmeden Avrupadan taklit yoluyla Osmanlya aktarlmas bu olumlu gidiin zaaflar oldu. 1862 ylna gelindiinde Tercme Odas, Osmanl ile yabanc devletler arasndaki yazmalarn oalmas sebebiyle ileri yrtemez duruma geldi. Bunun iin Hariciye Nezareti dairesinde bir de Tahrirat- Hariciye Kitabeti ad altnda yazma brosu kuruldu. Bu bronun bana da Sekiz bin kuru maa ile Ebru Efendi getirildi.15 Daha sonraki yllarda Hariciye Nezaretinde stiare Odas vb. muhtelif brolar oluturuldu ve personel says artrld ise de Hariciyede nicelik ve nitelik bakmndan sorunlar hibir zaman bitmedi. Ancak gnmzde yaplan bir aratrmadan anlaldna gre, Osmanl Hariciye memurlarnn yzde 30unun baka bir yerde ie balayp daha sonra bu Nezarete gemi olduu anlalmaktadr. Bu durum dier nezaretlere gre Hariciye Nezaretinin gerekten son derece arzu edilen bir grev alan olduunu gstermektedir.16 1800l yllarn ikinci yarsna geldiimizde Dileri Bakanl, Babakanlktan sonra en nemli bakanlk konumuna gelmi, yle ki bu Bakanla oturanlarn daha sonra Babakan olmalar gelenek haline gelmitir diyebiliriz. Yine bu tarihlerde babakan ve d ileri bakanlar zaman zaman Avrupa devletleri bykelilerinin giriimleriyle deitirilebilmekteydi. rnein Eflak ve Bodan meselesinin gndemde olduu gnlerde stanbulda idarenin ngiliz siyasetine hizmet edecek ellere gemesi iin Lord Stratford giriimlerde bulunarak Fuat Paann siyasetinden ikayetle Reit Paann babakanla getirilmesi iin Sultan Abdulmecide bask uygulam ve bunda da baarl olmutur. Bu deiikliin ardndan ngiliz Hkumeti Abdulmecide zel bir trenle Devlet Nian vermitir.17 Bu tr deiiklikler bazen ultimatonlarla da gereklemitir. ngilizlerin babakanla getirttii Reit Paa, ksa bir sre sonra yine ngilizler bata olmak zere Prusya, Rusya ve Sardunyann verdii ultimaton neticesinde babakanlktan uzaklatrlmtr.18 Bu dnem, diplomatik ilikilerde basnn ynetimler ve kamuoyu zerinde etkin olmaya balad yllardr. Bu tarihlerde yaymlanan gazetelere baktmzda bunun belirgin izlerini grebiliriz. Ayn zamanda Osmanl dileri brokrasisinin dm olduu traj-komik durumlar da bu gazetelerde ska ilenmitir. Yeni Osmanllar tarafndan Londrada yaymlanan Hrriyet Gazetesindeki bir makalede bu durum ilgin bir ekilde anlatlmtr. Hrriyet Gazetesi Merutiyet ve Hrriyet fikirlerini savunan li ve Fuat Paalarn tutumunu iddetle eletiren bir gazetedir.19 li ve Fuat Paalar ise babakanlk ve d ileri bakanl yapm nemli Osmanl yneticileri idi.20

1227

Hrriyet Gazetesindeki 28 Nisan 1869 tarihli Hariciye Nezareti balkl bu yaz Hariciye Nezareti kurulal 33 yl olmasna ramen sorunlarn ne boyutta olduunu gstermesi bakmndan olduka ilgintir. Geri makalede verilen bilgiler biraz abartl gibi grnmektedir. Ancak makalede aktarlanlar, dileri brokrasisini yakndan bilen veya alan bir kii tarafndan kaleme alnmtr. Bu sebeple Hariciyedeki sorunlar kaynak gstererek ilgin bir ekilde anlatmaktadr. O dnem gazete makalelerinin birounda adet olduu zere bu makalenin de imzasz olduunu belirtelim. Kanmzca yukardan beri anlatmaya altmz d ilerinin durumu gz nne alndnda sadece muhalefet etmek gayesiyle yaznn kaleme alnd sylenemez. Yazda bu dnem Dileri Bakanl ve brokrasisinin iinde bulunduu traj-komik durumu ele alnm ve u eletiriler getirilmitir: - Dilerindeki bozulmann Reit Paadan sonra balad, - Bu tarihlerde i ve d politikada Dileri Bakanlnn ne kmasnn, neminden deil, korkun ileyiinden kaynakland, - Bu ileyi erevesinde Avrupa elileri ile ilikilerini gelitiren Bakanln, Babakanlk makamn etkisi altna ald, - Bakanlkta hiyerarik bir dzenin olmad; tercmanlarn etkinliklerinin kurum ierisinde ne kt ve hatta mstearla bile senli-benli ilikiler ierisinde olduu, - Yabanc elilik tercmanlarnn ilerinin Bakanlkta ok kolay bir ekilde zmlenmesine karn, sradan vatandan ilerinin yaplmad, - Son 15 yldr bakann mevzuat d keyfi uygulamalara kalkt, - Bakanla keyfi istihdamlarn yapld, yle ki 15 kiinin ileri yrtebilecei bir broda 100 kiinin altrld, - Yneticilerin maalarnn ok yksek olmasna karn, memur ve hizmetlilerin maalarnn ok dk olduu; bunun da kurumdaki ilerin yrmesine olumsuz etkiler yapt, - Brokrasinin hantal iledii, vatandan muracaat forumlarnn bakkal dkkanlarnda peynire sarl bulunduu, hatta yaplan mracaat evraklarnn ieriine bile baklmadan havale edildii; yle ki Battal Gazinin neslinden geldiini syleyen Ahmet Kamil isminde bir vatandan ryasndan yola karak kaleme ald: Ecdadm olan Battal Gazi ryama girdi. Bana devr-i daimi ve buharsz vapur yrtmek ve balonun dmen ile idaresini ve telgraf haberlemesini adi bir hat ile yaplmasn retti. Ben de bu telgraf marifetini talyal filan zata rettim. Aramzda bir szleme yaptk. Bu iten ne kazanrsa yarsn bana verecekti. imdi talyaya gitmi, seksen bin kise kazanm. Krk bin kisesini isterim dilekesi Saraydan Dileri Bakanlna havale edilmi ve bu Bakanlk da dilekeyi talya Bykeliliine gndermitir.

1228

- Tercme Odasnda alanlara 20 yldr Franszca hizmetii eitim verilmesine ramen, personelin renme gayreti ierisinde olmad ve bu personelin gelen evrak doru-drst tercme edip gerekli yerlere havale edemedii gibi, dier brolarda personel fazlas olmasna karn bu broda yetersiz eleman istihdam dolaysyla evraklarn aylarca torbalarda bekletildii; Yurtdnda eitim grp lkeye dnen aznlklara ise byle nemli yerlerde grev verilmeyip, bunlarn taraya srld, - Brakn Franszca eitimi, memurlarn Trk diline bile hakim olmad, - ileri Bakanlna bal olmas gereken Patrikhane ve benzer kurumlarn Dileri Bakanlna balanmasnn yanll. Sonu olarak unu belirtelim ki Osmanl Hariciye Nezareti ve brokrasisinin kuruluu olduka sorunlu bir ekilde balam ve Osmanl Devletinin yklmasna kadar da bu sorunlar devam etmitir. 1913 ylnda bile bu sorunlarn devam ettii Osmanl Arivindeki bir belgeden anlalmaktadr. Ad geen arivin Hariciye Nezareti Mtenevvia ksmndaki bilgilere gre: Baz Avrupal devletlerin Hariciye Nezareti ve bu Nezaretin rgt yaps incelenmekte ve Osmanl Devleti Hariciyesinde yeni dzenlemeler yaplmaktadr.21 DPNOTLAR 1 2 1026. 3 121. 4 Yusuf Halaolu, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, (Yayna Hazrlayan Mnir Aktepe), C. X, Ankara 1988. s. 42, Reat Ekrem Kou, Osmanl Padiahlar, stanbul 1981, s. 389-391. Alphonse De Lamartine (ev: Serhat Bayram), Osmanl Tarihi, C. II, stanbul 1991, s.

Ankara 1991, s. 19-26; Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, C. 12, stanbul 1993, s. 325-329. 5 Ali brahim Sava Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Osmanl (Yeni Trkiye Yay. ) C.

6, s. 644-645. 6 7 8 Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1992, s. 15-25. Oral Sander, Siyasi Tarih (lkalardan-1918e), Ankara 1993, s. 243. lhan Yerlikaya, Medyann ktidar zerindeki Bask ve antajlarna Basn Tarihinden

rnekler, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Basn Tarihi Sempozyumu, Ankara 1999. 9 Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, Ankara 1993, s. 199.

1229

10

Hamit Ersoy, Batllama Giriimleri ve Osmanl Hariciye Nezaeretinin Kuruluu,

Osmanl (Yeni Trkiye Yaynlar), C. 6, s. 268. 11 12 13 14 15 16 Oral Sander, a.g.e., s. 244. Hariciye Salnamesi, 1306, s. 62-64. Oral Sander, a.g.e., s. 245. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VI, Ankara 1983, s. 124. Vaka nvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, C. X, Ankara 1988, s. 69. Carter V. Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi,

stanbul 1996, s. 278. 17 C. I, s. 184. 18 19 Ali Fuat Trkgeldi, a.g.e., s. 190. Hrriyet gazetesi Ali Suavi, Agah Efendi ve Namk Kemal tarafndan ynetime muhalif Ali Fuat Trkgeldi, Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, (Yayna Hazrlayan: Bekir Stk Baykal),

olarak 29 Haziran 1868de Mustafa Fazl Paann parasal destei ile nce Londrada, sonra Cenevrede karlmtr. Namk Kemalin sorumluluu altnda yaymland dnemde Sadrazam li ve Hariciye Nazr Fuat Paalar aleyhinde eletirilere geni yer vermitir. Bu dnemdeki Hrriyet Gazetesi, Yeni Osmanllar rgtnn en kapsaml ve en etkili yayn olmutur. Gazetede srekli olarak, Osmanl Devletinin durumunu ayrntl bir biimde gzler nne seren makaleler yaynlanm, Yeni Osmanllarn politik grleri kamuoyuna yanstlmaya allmtr. Namk Kemal ve Ziya Paann ateli makaleleriyle yaynlanan Hrriyet Gazetesi, gizlice lkeye sokulmu ve halk tarafndan byk ilgi grmtr. Daha ok merutiyet ve hrriyet fikirleri gazetede savunulmutur. Avrupa ve stanbul gazetelerinden birok makale ve haberler aktarlarak yorumlar yaplmtr. zellikle 63. saydan sonra dorudan doruya li Paa ve hkumetini hedef almtr. Gazete toplam 100 say yaynlanmtr. (Bkz. M. Nuri nuur, Basn ve Yayn Tarihi, stanbul 1982, s. 222-227). 20 21 Vakanuvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, C. X, s. 42. Babakanlk Osmanl Arivi, Hariciye, MTV. Gmlek No: 9-10. (1913. 0. 0).

KAYNAKLAR

1230

AHMET LTF EFEND (1988). Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi (Haz. Mnir AKTEPE), Ankara: Trk Tarih Kurumu. Babakanlk Osmanl Arivi, Hariciye, MTV. Gmlek No: 9-10. (1913. 0. 0). ERSOY Hamit (1999) Batllama Giriimleri ve Osmanl Hariciye Nezaretinin Kuruluu, Osmanl iinde; (Cilt VI) Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar; 264-271. FINDLEY Carter V (1996). Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. HALACOLU Yusuf (1991). XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Ankara: Trk Tarih Kurumu. Hariciye Salnamesi, 1306, s. 62-64. NUUR M. Nuri (1982). Basn ve Yayn Tarihi, stanbul: alayan Basmevi. KARAL Enver Ziya (1983). Osmanl Tarihi; (Cilt VI) Ankara: Trk Tarih Kurumu. KOU, Reat Ekrem (1981). Osmanl Padiahlar, stanbul: Ana Yaynevi. LAMARTNE Alphonse De (1991). (ev: Serhat BAYRAM), Osmanl Tarihi; (Cilt, II) stanbul: Sabah Yaynlar. SANDER Oral (1993). Ankann Ykselii ve D, Ankara: mge Kitabevi. SANDER Oral (1993). Siyasi Tarih (lkalardan-1918e), Ankara: mge Kitabevi. SAVA Ali brahim (1999). Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Osmanl iinde (Cilt I); Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar. 643-657. TRKGELD Ali Fuat (1987). Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye (Haz: Bekir Stk BAYKAL); (Cilt I) Ankara: Trk Tarih Kurumu. UNAT Faik Reit (1992). Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu. YERLKAYA lhan (1999) Medyann ktidar zerindeki Bask ve antajlarna Basn Tarihinden rnekler, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Basn Tarihi Sempozyumu, Ankara.

1231

Osmanllarda Nian ve Madalya / T. Nejat Eralp [s.683-686]

Mimar Sinan niversitesi stanbul Resim ve Heykel Mzesi / Trkiye nsan dncesi evrimi boyunca dl ve ceza kavramlarn hep yan yana grmtr. Bir yanda bir i, olu ve hareketin kiisel aba ve gayretlerle baarya ulatrlmas ve sonuta bu baarnn takdir ve beeni ile karlanmas yani dl alma veya dllendirilme, dier yanda toplumsal kurallara aykr davran veya kar koymann karl ceza alma ve cezalandrlma. Bir bakma bu iki kavram dnya dzeninin olgunlatrlmasnda dengeyi salayan en nemli faktrler arasnda grmek mmkndr. Ancak yaratlnn ve var oluunun gerei, genel de srekli en iyiye ve ilerlemeye ynelmi olan insan; normalde ceza ve cezalandrlma kavramndan olabildiince uzaklama abas ierisinde, dl ve dllendirilme kavram ile ou kez yaamn dahi tehlikeye atmak pahasna inat bir yara girmitir. dl almak dl hak etmek kaygsna dayal bir yarn uzay an amaya uraan gnmz insannn baarlarnda elbette ki byk pay vardr. dllendirmenin, tarihsel geliim ierisinde saylamayacak kadar ok eitli boyutlar vardr. Aferin, bravo, yaa gibi szcklerden; dokunma, okama hareketlerine, general, gazi, ehit, valye, lim, deh gibi unvanlara, halk arasnda g kuvvet ve baary simgeleyen aslan, ko, boa, deli gibi isim ncesi taklara, madalyalara ve nihayet konumuz olan nianlara kadar hepsi dl messesesinin zengin malzemeleri olmulardr. Nian kelimesi; szlk anlam olarak iz, iaret, sembol, hedef gibi bir yeri, noktay, nesneyi veya dnceyi belirtir nitelikteki deer ls ya da belirlenen deerin anlatm eklidir. Evlilikte balang ilemine verilen ad olan nian ve bu ileme balayanlar nianl Kz, nianl Erkek, kemankelerin oklarn drdkleri en uzak noktaya dikilen taa verilen nianta ad, Peygamberlerde tanr tarafndan verilen ve kutsal saylan vcutlarndaki belirleyici iz Nn- Nbvvet veya Nn- Peygamber, atc ve ateli silhlar iin kullanlan hedeflere verilen isim olarak niangh, insanlarn vcutlarnda tantc olarak kabul edilen cilt, et ve kan benleri iin kullanlan Niane gibi deyim ve terimler Nian kelimesinin deer belirleyici nitelii asndan verilebilecek rneklerden birkadr. Dnya genelinde, Nian, devletlerin; devletin varl birlii, btnl ve geliiminde stn gayret, hizmet ve zveri ile alarak kiisel baarya ulaan ve bu baars ile toplumu st dzeyde etkileyen kiilere verdii nesnel bir semboldr. Bu semboln verilmesindeki ama bir yanda toplumun dier bireylerini zendirerek ayn baarya ulamaya tevik edici bir mesaj verebilmektir. Ayrca nianlarn saysal olarak bir, iki, , drt veya daha fazla beinci, altnc gibi saysal derecelendirilmesi; yahut altn, gm, bronz gibi madensel deerlendirilmesi veya form ve ekil

1232

olarak, farkl biimlerde verilmesi gsterilen baarlarn mkemmel, ok iyi, iyi, orta gibi snflandrlmasn doa salamtr. Ortaa da Bat dnyas tarafndan kullanlmaya balayan niann Trk dnyasndaki yeri, anlam olarak ok eskilere dayanmakla beraber, form ve ekil itibariyle gnmz anlayndaki nian XIX. yzyln ilk yarsnda ihdas edilmitir. XIX. yzyldan nceye baktmzda eski Trk devletlerinde hakan veya hkmdarn bir bey veya komutana verdii tu, hediye ettii kl, haner veya mifer gibi sava ve askerlikle ilgili objelerin de bir nian hkmnde olduu grlr. Osmanl mparatorluunda ilk nian III. Selim (1789-1807) Dneminde ortaya kmtr. Hkm darn Abu Krda Fransz donanmasn yakan Amiral Nelsona gnderdii kymetli talarla ssl elenk ilk nian olarak kabul edilebilir. Bunu yine ayn dnemde 1801de karlan Hll nian izlemi ve mehur Vaka- Msriye Madalyas da bu tarihte karlmtr. nianlarn resmi bir konum almalar ise II. Mahmut (1808-1839) Dneminde olmutur. lk nian- iftihar karlm ve Alman Mareali Helmuth von Moltkeden rendiimize gre hkmdar kendisine bu nian huzurunda bir trenle vermitir. 1839 da Abdlmecidin hkmdar olmasndan itibaren nian, Osmanl mparatorluunda artk iyice yerlemi, nianlar nizamnameye balanarak beratlar ile birlikte verilmeye balanmtr. nian- ftihar, nian- mtiyaz, zellikle hkmdarn adn tayan Mecidi nian bu dnemin nemli nianlardr. Oval bir formda yaplan nian- ftihar, yedi kollu ual bir yldz formunda olan nian- mtiyaz, altn zemin zerinde kymetli talarla bezenmi ve ortasnda padiahn turasn tamaktadr. Mecidi nian ise be dereceli olarak 1851 ylnda karlmtr. Birinci ve ikinci derecedeki nianlar emselidir. emse; ap olarak niandan daha byk, gsn sol tarafnda, ineli bir klips ile elbise stne taklan paradr. Mecidi nianlarnn kll olanlar da vardr ki bunlar savata stn baar gsterenlere verilmitir. nian ortasnda krmz mine ordrl, altn gbek paras altna dtan apraz olarak konulmu iki kl bulunmaktadr. Krmz mine bordr zerinde bulunan drt kk pafta zerinde Hamiyet, Gayret, Sadakat kelimeleri ile karl tarihi olan 1268=1851 tarihi ilenmitir. Ortadaki hafif bombeli altn blmde ise padiahn turas yer almaktadr. Abdlaziz Dneminde karlanlarn en nemlisi ise nian- Osmanidir. Drt dereceli olarak dzenlenmi ve yalnzca birinci ve ikinci derecelerinde emse verilmitir. Aralar motiflerle dolgulanm ularnda kk birer krecik bulunan yedi kollu yldz formundadr. nian zerinde, kollarda ve orta bordrde yeil, gbekte krmz mine kullanlmtr. Krmz mine zerinde El mstenid bittevfikat el rabbniye, melik-i devlet-i Osmaniye Abdlaziz Han yazs ile niann arkasnda Darphane-i mire damgas vardr. nian- Osmaninin de birinci ve ikinci derecelerinin murassas vardr. Hatt Sultan; Bursay ziyaretinde Osman Gazi trbesine kymetli talarla bezenmi murassa nian bizzat kendisi takmtr. niann emsesi, niandan byk bir ayrcalk gsterir.

1233

emse yedi kollu ual bir gne formundadr. Orta ksm nian ile ayndr. Mecidi Niannda olduu gibi nian- Osmanininde kll olanlar vardr. II. Abdlhamid (1876-1909) Dneminde ise bu saydklarmza ilave olarak nian grlmektedir. Bunlardan ilki 1876 ylnda karlan efkat niandr. Bu nian sava zamannda ve tabii afetlerde (yangn, deprem, sel) ve barta zveri ile alm gayret ve stn baar gstermi bayanlara verilmek zere hazrlanm olmas ynnden byk nem tamaktadr. dereceli olarak karlan be kollu yldz formundaki niann yldz kollar krmz mineli gbek bordr ise HamiyetMuavenet-nsaniyet yazl paftal yeil minelidir. Ortada sultann turas yer almaktadr. lk kadr ressamlarmzdan Mihri Mfik Hanm yzyln banda dnya gzeli seilen Letta Asm Hanm resmederken sol gs zerinde efkat niann da gstermitir. Bugn stanbul Resim ve Heykel Mzesinde bulunan ve Letta Asm Baloya Giderken adn tayan 1912 tarihli bu tablodan da anlalaca zere bayan Letta Asm gzellik kraliesi seilmek baarsyla efkat nian almaya hak kazanmtr. Bu nian 1879da karlan ve bilim, askerlik, ynetim alannda stn hizmet gsterenlere verilen nian- li mtiyaz nian izlemi, 1895de ise dnemin son nemli nian olan Hanedn- li Osman nian karlmtr. Hanedn-li Osman nian, Osmanl soyundan bu niana lyk grlenlerle yabanc devlet adamlarndan ve hanedanlardan Osmanl Devletine maddi ve manevi yaknl grlenlere verilmitir. niann en byk zellii Avrupa da zellikle sara mensuplarnn tad gerdanlklara (collar) benzer bir kolyesinin bulunmasdr. 19 adet byk, 18 adet kk baklava formunda paftalardan oluan kolyede byk paftalarda krmz mine zerine beyaz renkte ayyldz, kk baklava dilimi paftalarda ise be kollu bir yldz bulunmaktadr. Kolye bir klips ile ensede birlemekte, n tarafta en ortada bulunan merkez paftas zerinde ay-yldz yerine niann grnm yer almaktadr. Nian ise; zerinde askl ay-yldza bal kordel fiyongu ile iki bitki dalndan oluan beyaz mineli ereve iersinde oval formda krmz bordrl altn gbek ksmndan olumaktadr. Gbek ksmnda El mstenid- bittevfikat el rabbaniye Melik-i Devlet-i Osmaniye evre yazs ortasnda El Gazi ibaresi ve Sultan II. Abdlhamite ait tura yer almaktadr. nian ve kolyenin taklma zaman nizamnamesinde kstlandndan normal zamanlarda taklan krmz-beyaz yollu kordelas bulunan bir de erid rozeti vardr. Yeni nianlar karlmas Sultan V. Mehmet Reat zamannda devam etmi bu dnemde retmen, ilim ve sanat adamlarna verilmek zere 1912de Maarif nian, be rtbeli Meziyet nian, Zraat Liyakat nian ve Meclisi Mebusan nian karlmtr. Osmanl Meclis-i Mebusanna seilenlere verilmek zere karlan bu niann nemli gnler dnda taklmak zere bir de rozeti bulunmaktadr. nian gbek ksmnda ay-yldz bulunan altn zerine beyaz mineli sekiz keli ual gne formundan olumaktadr. niann en byk zellii dier nianlarda mutlaka yer alan Turaya bu nianda yer verilmemi olmasdr.

1234

nianlarn karlmas, form ve ekilleri, ne zaman taklabilecei ve hangi kstaslarla kimlere verilebilecei Abdlmecid Dneminden itibaren nizamnamelere balanmtr. nianlar hakknda nce irade karlm, daha sonra nizamnameler hazrlanarak yrrle girmi ve nian verilmeye balanmtr. Devletleraras bir konumu da olan nianlar bazen hkmdarlar arasnda da alnp verilmitir. Osmanl Padiahlar ok ender olarak yabanc devletlerden nian kabul etmilerdir. Ki, Sultan Abdlaziz bunlardan biridir. 1867de Londrada bulunduu srada kendisine kralie tarafndan bir diz ba nian verilmitir. Sol diz altna lacivert bir kadifenin altn halka ile balanmas gerekir. Ancak Hkmdar pantolon yerine etek giydii iin bu nian gelenek d olarak sol omuzuna aslr. Yabanc nianlara ait dier bir ilgin olay da nl Basiret gazetesinin sahibi Basireti Ali Efendi ile ilgilidir. talya devleti, devlet bakanlarna ve asillere verilen Annunziata nianndan Veliaht Murat Efendi (V. Murat) ve Sadrazam Mahmut Nedim Paaya verilmek zere iki adet gndermitir. Fakat Sadrazam niann birini kendisi almakla beraber, dierini daha sonra Veliaht olan Yusuf zzeddin Efendiye verir. Haber Beyolundaki yabanc gazetelerden Courrier dOrientte yaynlanr. Ali Efendi haberi buradan alarak kendi gazetesinde yaynlaynca kyamet kopar ve Mslman topluma bir sahtekrl ve bunu yapanlar aklad iin tutuklanr. Osmanl mparatorluunda nianlar balangta nizamnamelere ve bunlarda yazl kurallara sadk kalnarak verilmitir. Ancak ne var ki daha sonralar hak etmedikleri halde iltimas yolu ile bendegn, zadegn takmna hatta bunlarn ok kk yataki ocuklarna, herhangi bir sebeple, dalkavukluk yolu ile saraya yaknlam olanlara da verilmitir. Dnemin gazetelerinde Tevcihat veya nian stunlarnda bunlara ska rastlamak mmkndr. Bylece ulu orta nian datlmas, nianlar zerinde enflasyona neden olmu ve deerlerini de drmtr. Suphi Paa bir beyitinde: Kesretinden kalmad rabet nian- devlete B nian olmak nian- iftiharmdr benim Devletin niannn bollamas ile itibarda kayboldu. Benim nian iftiharm da niana sahip olmamaklmdr demek suretiyle devlet nianlarnn bu durumunu hicvetmitir. Maliyeti byk paralara ulaan bu nianlar daha sonralar Krm Harbi ncesinde 1851 toplatlarak darphaneye teslim edilmi ve deerli madenlerinden hazineye gelir salanmaya allmtr. Gnmzde darphanenin kymetler muhafzlnda mevcut bulunan birok madalya ve nian da bu dnemden kalmadr. niann verildiinin, verilene bildirilmesi, nian alann veren makama teekkr, nian alana alt kademelerin tebrik mektuplar ise ayr bir olaydr. Teekkr ve tebrik mektuplar adal bir dil de ve yazld kiiyi ven, ycelten dahas verilen niann kendi deeri yannda az olduu ve daha ykseklerinin verilmesini dileyen ifadelerle doludur. nian tekliflerinin, teekkr ve tebrik mektuplarnn nasl yazlacana mehur kiilerin nasl yazdklarna dair rneklere mneat mecmualarnda ve

1235

kitaplarnda okca rastlanmaktadr. rnein Mneat- Aziziye fi sar- Osmaniye adl eserde kendisine nian- Osmani verilen Serasker Mir Fuat Paann Sadrazama teekkr mektubu ile li Paann nian verilmesi sebebiyle Fuat Paaya gnderdii tebrik mektubu rnek olarak verilmitir. nianlar, bir vn ve gurur nedeni olmakla beraber, belirledii rtbe ve makam asndan ayn zamanda toplum ierisinde i yapabilmek, amaca ulaabilmek iin bir nfuz ve etki alan olarak da kullanlmtr. Pek tabidir ki bu aamada ticareti de yaplmaya balanmtr. Ykselmek isteyen, karc, i peinde koan devlet adamlar ile, imparatorluk topraklar zerinde siyasal nfuz edinmek, ticarete ilikin stnlk ve ncelik elde etmek isteyen yabanclar para ve rvet karlnda nianlar edinmilerdir. II. Abdlhamit Dnemi gazetelerinden Malmat gazetesinin sahibi Malmat Baba Tahir madalya ve nian ticaretinin nde gelen isimlerindendir. Kendisi nian almasn istediklerinin listesini yapmakta hatta bu listeyi dnemin ileri gelenlerine gstererek onaylarn almakta ve onlardan da isim isteinde bulunmaktadr. Bir ara Ahmet Rasime de bir liste gtrm, stad listede ilgisiz kiileri, bu arada Beyolunda genelev ileten bir yabancy da grnce kzarak geri evirmitir. Bunlarla yetinmeyen Baba Tahir, ii daha ileriye gtrerek Beyolunda bulduu talyan asll bir hakkka nianlarn ve madalyalarn sahtelerini yaptrr, beratlarn da kendi matbaasnda basarak para karl satar. Ancak abuk yakalanr ve mahkemeye verilerek mahkm edilir. Baba Tahir ka berat bast, ka nian ve madalya imal etti, ka kiiye veya kimlere verdi, asllarndan ayrlan l ve grnm zellikleri varm idi, varsa nelerdi? Bunlar bugn tesbit edemiyoruz. Ancak 1900-1920 tarihleri arasnda bunlarn bir ksmnn da muhtemelen yurt dna karlm olabilecekleri de dnlebilir. Osmanl mparatorluunda madalyalar nianlardan daha nce verilmeye balanmtr. 1730 ylnda Patrona Halil syan sonras karlan altn Ferahi madalyas Osmanllardaki ilk madalyadr. nceleri sadece savata ve barta stn hizmet gsterenlere verilen madalyalar daha sonralar toplumsal bir olay srekli gndemde tutabilmek amacyla hatra madalyalar yada devletin felaketli anlarnda yardm amacyla ba madalyalar olmak zere de karlmtr. Madalyalar genellikle altn, gm, bronz ve bakr olarak imal edilmilerdir. Onlar nianlardan ayran fark grnm olarak nianlardan daha kk ve iki tarafl yaplm olmalardr. Madalyalarn n yznde ou kere olay vurgulayan rlyefler veya bazen Osmanl armas bazen de hkmdarn turas konulmu, arka yzleri ise verilen kiinin adnn yazlaca ince bir erit ile olay aklayc yazlara ayrlmtr. Devlete hizmet iin verilen madalyalar iersinde Liyakat Madalyas, mtiyaz Madalyas, savalar belirleyen Silistre, Krm, Yemen Madalyalar saylabilir.

1236

Hatra madalyalarna ise Hnkr skelesi Madalyas, Alman Mulakat Madalyas, Kolera Madalyas, Hareket-i Arz Madalyas rnek olarak gsterilebilir. Ba madalyalar olarak da Hill-i Ahmer Kzlay Madalyas, Mall Askere ane Sergisi Madalyas, Donanma ane Madalyas, ane-i Harbiye Madalyas gibi madalyalar rnek olarak verilebilir. Madalya ve nianlar Osmanl dneminde zellikle 1908den sonra tanrken elbise zerinde belirli kurallara bal olarak tanm ve hatta bir nizamname ile bunlarn ceket zerinde takl yerleri ayr ayr belirlenmitir. Birinci Dnya Sava sralarnda asker kiilerin hangi madalyalara ve nianlara sahip olduklarn gstermek zere Peyk ad verilen kk rozetler karlm ve zerlerinde madalya ve niann ok kk rneklerini tayan bu rozetler bugn Silahl Kuvvetlerde kullanlan erit rozetler gibi cekedin sol tarafnda cep kapa zerinde tanmtr. Yabanc devletler tarafndan verilen madalya ve nianlarn tanmas da padiah iradesine braklm ve bu irade ile izin alnd takdirde nemli gnlerde taklmas uygun grlmtr. Osmanl mparatorluunda madalyalarn da nianlarda olduu gibi zaman zaman niteliksiz kiilere de verildii grlmtr. Osmanl mparatorluunda ilk karld andan itibaren yirmi be adet Abdlmecid Dneminde, sekiz adet Abdlaziz Dneminde, yirmialt adet Abdlhamit Dneminde, yirmi bir adet Sultan Read Dneminde olmak zere toplam seksen adet madalya ve hatra madalyonu karlmtr. Osmanl dnemi madalya ve nianlar 1934 ylna kadar varlklarn srdrmler, 1934 ylnda karlan 2590 sayl yasa ile tamamen kaldrlmlardr. KAYNAKLAR ARTUK brahim, Cevriye, Osmanl Nianlar, stanbul-1967. APANOLU, Mnir Sleyman, Basn Tarihine Dair Bilgiler, Hatralar stanbul-1962. HACI NUR EFEND, Mneat- Aziziye fi sar- Osmaniye, stanbul-1286 (1870). SMAL GALP, Takvim- Maskkat- Osmaniye, st.-1307 (1891). KIRCH, Richard, A Cataloque of Imperial Ottoman Insignia the armoury of St, James, London 1995. MOLTKE, Feldm Helmuth Von, Trkiye Mektuplar-ev. Hayrullah RS stanbul-1969. PAKALIN, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul-1963. ZYAEDDN, H. M., Mneat ve Malmat- Umumiye, stanbul-1314 (1898).

1237

Osmanl Hill- Ahmer Cemiyeti'nin Kuruluu ve almalar / Do. Dr. Zuhal zaydn [s.687-698]
stanbul niversitesi Cerrahpaa Tp Fakltesi / Trkiye Giri Bugn btn uygar lkelerde kurulmu olan ulusal ve uluslararas yardm cemiyetleri yeni saylabilecek kurululardr. Sava yarallarna rgtlenerek yardm etme fikri Batda 19. yzyl ortalarnda balamtr. Fakat Msr, am ve Hicazda Eyyub Devletini kuran Selhaddin-i Eyyubnin 1189-1192 yllarnda 3. Hal Seferinde Saint Jean valyelerinin Mslman ordusu kararghna gelerek, yaral Hristiyanlara bakmalarna izin vermesi, savan fertler arasnda olmayp, devletler arasndaki bir mnasebet olup, kiilerin insan olarak deil, asker olarak dman olduunu, fertlerin silhn braktktan sonra dman olarak kabul edilmeyip, yaama hakk olduunu savunan 17121778 yllar arasnda yaam Fransz yazar ve filozofu Jean Jacques Rousseounun tezi gibi tarihi rnekler, sava yarallarna yardm fikrinin eskilere dayandn gstermektedir.1 Bu fikrin temsilcilerinden biri de Dr. Ferdinand Palascianodur. 1815te domu olan bu talyan cerrah, Napoli Bourbonlar ordusu tp heyetindendi. 1848 htillinde Mesinann muhasaras srasnda, yaral da olsa hibir siye aman verilmemesi emrine ramen, mensup olduu ordu yarallarna yapt tedaviyi aynen kar taraf yarallarna da yapm, bu yzden tevkif edilmi, Napoli kralnn kiisel mdahalesi sayesinde kurtulabilmiti. Palasciano fikirlerini yaymak iin byk gayret gsterdi. talya, svire ve Almanyada yaral ve ar hasta olan muhariplerin tarafszln savundu. George Sandn kzlhan kurucusu Henry Dunantn meziyetleri kadar vd Fransz Arrault da ayn fikirleri savunuyordu.2 Kurulduu yllarda amac sadece sava yarallarna bakmak olan Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti, Kzlhan kurulmasndan sonra tekil edildi. Kzlha Derneinin Kuruluu Amac sivil rgtlerin sava yarallarna bakmasn salayacak bir dernein kurulmas fikir ve nerisi svireli Henry Dunantn 24 Haziran 1859 tarihinde yapt bir talya seyahati srasnda grd dehet verici bir sava sonras sahnesinden dodu. H. Dunant talyaya giderken Kastilyon della Silvara Solferino sava yarallar getiriliyordu. Fransa-talya, Avusturya arasnda Solferinoda yaplan savata yaralanm 40.000 askerin feci durumu Dunat dehet iinde brakt. Cenevreye dndnde Bir Solferino Hatras isimli kitabn yazd. H. Dunant bu yaptnda yle diyordu: Sava yarallarn tedavi ettirmek iin bar zamannda gnlller tarafndan dernekler kurmak mmkn olamaz m? Bir kongrede bu derneklere temel tekil edecek, uluslararas szlemelere dayanan ve kutsal baz ilkelerin formle edilmesi uygun deil midir?3

1238

H. Dunatn bu nerisi kabul grd ve hukuku Gustave Moynier bu ideale hizmet edecek yardmseverleri biraraya getirdi. G. Moynier,4 General Guillaume H. Dufour,5 Dr. Thodore Maunoir (1806-1869), Dr. Louis Appia (1818-1898) ve H. Dunanttan oluan ve Beler Komitesi olarak da bilinen bu kurul 17 ubat 1863 tarihinden itibaren ileride ad Uluslararas Kzlha Komitesi olacak olan Uluslararas Asker Yarallara Daimi Yardm Komitesi ad altnda toplanmaya balad. Komite grlerini tespit ettikten sonra, dier lkelerden sz konusu konuyu mzakere etmek zere delegeler davet ettiler. On alt lkenin resmi olmayan delegeleri 26-29 Ekim 1863 tarihinde Cenevrede toplandlar. Toplantda alnan kararlar: 1. Savata yarallarn ve onlar tedavi eden salk ekibinin tarafszln, 2. Salk ekibini ayrt edecek bir semboln tespitini, 3. Bu semboln sancak halinde kullanlmasnda, bu mahallerin tarafsz olarak kabul edilmesini kapsayan esaslard. Bu kararlar resmi olmad iin svire Devleti aracl ile tm dnya devletlerinden delege gndermeleri istendi. Bu arya svire, Fransa, Belika, Hollanda, talya, spanya, sve, Norve, Danimarka ve bir Alman Prenslii olan Bad hkmetlerinin temsilcileri geldi. Cenevrede toplanan bu konferansta yaplan mzakereler sonunda Cenevre Szlemesi (La Convention de Genve) 22 Austos 1864 tarihinde kabul edilerek imzaland.6 ve imza iin bir yllk sre tannd.7 Osmanl Devletinde Ruznme-i Ceride-i Havadisin 11 Eyll 1864 tarihli nshas kongreden sz etti, kabul edilen szlemenin tamamn da neretti.8 Cenevre Szlemesinin Deniz Savalarna Uygulanmas Osmanl Devletinin de iinde bulunduu lkelerin delegeleri tarafndan Laheyde 31 Ekim 1907 tarihinde benzer hkmler deniz savalar iin de kabul edilerek imzaland. Kzlhan gelimesine ek olarak, Laheyde 1899 ve 1907 ylnda toplanm olan bar konferanslar, savan kanun ve geleneklerini tespit ediyordu. Bylece insan haklar ile ilgili meseleler iki ubeye ayrlyordu. Cenevre Hukuku ve Lahey Hukuku. Lahey hukuku Cenevre ilkelerinin etkisindeydi. Sava metotlar ve silhlanmann gerektiinde snrlandrlmas ele alnyordu. nsan haklarnn bu ksm hkmetler kararna balyd.9 Kzlha Sembol ve Hkmleri 22 Austos 1864 tarihinde imzalanan Cenevre Szlemesine gre kurulan komitenin sembol, fikir svireden kt iin svireye sayg olmak zere, bayraklarnn renginin aksi ekilde kullanlmas, yani beyaz zemin zerinde krmz ha kullanlmas tespit edildi.10 Grand Larousse, Coix Rougie maddesinde beyaz zemin zerinde ha sembol bulunan beyaz bayrak nerisini General Dufourun, H. Coursier ise konferans tutanaklarna gre Dr. Appiann Bu toplantya katlmayan ve szlemeyi imzalamayan devletlere, alnan kararlarn duyurulmas ve hkmlerini kabul

1239

yaptn belirtiyor. Yardm derneklerine Kzlha adn verme fikri ilk nce Hollandadan geldi. 1867 ylnda kurmu olduklar dernee bu ismi verdiler. Bu fikir daha sonra yayld. Cenevre Uluslararas Komitesi, Yaral Askerlere Yardm Milletleraras Komitesi olan kuruluun adn, 20 Aralk 1875te Kzlha Uluslararas Komitesi olarak deitirdi. Kzlha tekilat, hkmlerinde bulunmamasna ramen salgn hastalklarda, su baskn, deprem, yangn gibi felketlerde de yardm yapt. Kzlha Dernekleri Ligi Kzlha, sava yarallarna yardm iin kurulmu bir dernekti. I. Dnya Savandan sonra derneklerin elinde ok miktarda para kalmt. Savatan sonra Amerikan Kzlha komitesi bakan; Amerikan, Fransz, ngiliz, talyan ve Japon Kzlha Derneklerine, kalan parann insanlarn sal iin ve ayrca doal afetlerde yardm iin kullanlmasn nerdi. Bylece 5 Mays 1919da Kzlha Dernekleri Ligi dodu. Bu birlik uluslararas yardmlamada byk imknlar salad. lkelerde Uluslararas Kzlha Komitesine bal kalnd. Dier milli dernekler sratle kurucu be dernekle birleti. Ligden baka 1929da sava esirlerinin durumu hakknda bir szleme daha yapld. Yine Cenevrede Nisan 1949da daha nce yaplan szlemeler tekrar ele alnd. Uluslararas Komite ve Ligin drt ay sren mzakerelerinden sonra 12 Austos 1949da drt Cenevre Szlemesi imzaland, Bunlar; 1. Sefer halindeki ordularda yaral ve hastalarn durumlarnn slah, 2. Deniz kuvvetlerindeki hasta, yaral ve deniz kazazedelerinin durumlarnn slah, 3. Sava esirlerine yaplacak muamele, 4. Sava zamanlarnda sivil halkn korunmasna aitti. Dr. Schweitzere gre Kzlha, kurucusunun hibir zaman tasavvur etmeye cesaret dahi edemedii derecede bym ve kudret sahibi olmutur.11 Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyetinin Kuruluu 1863 ylnda Cenevrede toplanan Uluslararas Kzlha Konferansna birok lke gibi Osmanl Hkmeti de katlmad. Ancak 22 Austos 1864 tarihinde imzalanan Cenevre Szlemesi uyarnca konferansa katlmayan devletlere bir yl zarfnda szleme hkmlerini kabul ve imza hakkn tanyordu. Osmanl Devleti szlemeyi 5 Temmuz 1865 tarihinde imzalad. Mecrhn-i Askir-i Osmniyyeye Muvenet Cemiyetinin Kurulmas in Yaplan lk Giriim Daha sonra ad Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti adn alacak olan bu tekiltn kurulmas iin ilk giriim Dr. Abdullah Bey tarafndan yapld.12 1867 ylnda alan Uluslararas Paris Sergisine Osmanl Devleti delegesi olarak giden Dr. Abdullah Bey, sergi mnasebetiyle Pariste toplanan Shhiye Konferansna da itirak etti ve burada Cenevre Konferans kararlarnn Osmanl hkmetince de uygulanmasnn faydal olacan dnd. Bu dncesini Shhiye Konferansnda da syleyen Abdullah Bey daha sonra Salk Konferans bakan Comte Serurier ve Henry Dunanttan stanbulda

1240

yaral askerlere yardm edecek bir dernein kurulmas iin nclk yapmasn isteyen mektuplar ald.13 Abdullah Bey byle bir dernein kurulmas iin almalara baladysa da baz evrelerce bu giriim bo bir hayal olarak deerlendirildi. Dr. Abdullah Beyin Kzlhan kuruluu, hkmleri, Osmanl Devletinde byle bir dernein kurulma glklerinin sebepleri hakknda Gazette Mdicale dOrientin eitli saylarnda makaleleri bulunmaktadr. Dr. Abdullah Bey bu makalelerinde, Osmanl Devleti topraklarnda yaayan gayrimslimlerde vatan sevgisi olmadn, sadece servet ve kendi karlar peinde olduklarn, ayrca gayrimslimlerle birlikte stanbulda yaayan Mslmanlarn da askerlik yapmadklarn, bunun sonucu kardei, babas veya akrabas askerde olmayan insanlarn bir yardm derneine yardm etmeyeceini yazyordu.14 Abdullah Beyin umutsuzluuna karn Serdar- Ekrem mer Paa15 bu fikri himaye etti. Mekteb-i Tbbiye Nzr Marko Paa,16 Krml Aziz Bey, gibi aydn ve yardmsever kiilerin giriimleriyle Mecrh-i Askir-i Osmniyyeye Muavenet iin kurulacak cemiyete 66 ye kaydedildi. Bu yelerin 43 hekimdi. Cemiyet Marko Paann bakanlnda topland. Meclis-i Shhiye17 ikinci bakan Dr. Salih Efendi,18 Dr. Mavroyani,19 Dr. De Castrodan,20 oluan bir encmen Cemiyetin nizamnme-i esssini hazrlamakla grevlendirildi. Yaplan toplantlardan sonra Haziran 1869da Cemiyetin nizamnmesi okundu ve kabul edildi. Nizamnme hkmetin onayna sunuldu. Seraskerlik makam,21 yaral askerlere yardm iin kurulmas istenen bu cemiyete, sivillerin askeri ilere mdahale edecekleri dncesi ile kar kt. Aylarca sren yazmalardan sonra byle bir cemiyetin gerekli olup olmadnn tetkiki iin Meclis-i Umr- Tbbiyeye havale edildi. Byle bir cemiyetin faydalar Bb- Seraskeriyeye bildirildi, ancak ikna edilemedi. Nizamnme onaylanmad iin kurucu yeler dald.22 Byle bir gr Kzlhan kurulmasndan nce kamuoyu yaratma aamasndayken svirede de mevcuttu. svirede orduyu idare edenler ve ordu mensuplar, sivillerin sava alanlarna girmeleri dncesine taraftar deildiler.23 Sava yarallarna yardm amacyla bir cemiyet kurmak iin yaplan giriimin sonusuz kalmasndan birka yl sonra Srbistan, Karada (1875), bu takiben Osmanl-Rus Sava (1877) kt. Kzlhalarn kurmu olan Srbistan, Karada, Romanya ve Rusya ordularnn yarallarna bakyor, dier kzlhalardan da yardm alyorlard.24 Cenevre Uluslararas Komitesinin 8 Temmuz 1876 tarihinde Srbistan Sava srasnda yaynlad 33. genelgede Bakan Gustave Moynier yle diyordu: Bu genelge ile yarallara yardm Osmanl Cemiyetinin arz ve talebini beyan etmek isterdik. Zira dmanlar kadar Trk askeri de bizi

1241

dndryor. Fakat ne yazk ki bu Cemiyetin kurucusu olan Abdullah Beyin lmnden beri dalm olduu ortadadr. Mevcdiyetine dair bilgi vermesi hakknda tekrar tekrar vki olan haber vermemize ve srarmza ramen hayli zamandan beri sknu bize bu kanaati veriyor. stanbuldan aldmz bilgi de byle dnmekte hakl olduumuzu gsteriyor Gustave Moynier, Cemiyet-i Tbbiye-i hne25 yelerinden Dr. Petemalc Efendiye yazd zel mektupta; stanbulda derhal bir cemiyet tesis edilerek Cenevredeki merkezle irtibat kurulmasn neriyor, ancak bu ekilde Avrupadaki yardm cemiyetlerinden nemli yardmlar alnabileceini belirtiyordu. Dr. Petemalc bu mektubu mensubu olduu Cemiyet-i Tbbiye-i hnede okudu.26 Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyetinin Resmen Kurulmas Cemiyetin kurulmas iin bu kez Sadrzam Mehmet Rt Paa27 nezdinde giriimde bulunmak zere Cemiyet-i Tbbiye-i hne bakan Nurican ve yelerden Petemalc Efendiler grevlendirildiler. Sadrzam bu mracaat nemle ele ald ve gerekli emirleri verdi. Mecrhn ve Zuaf-i Askeriyeye mdd ve Muvenet Cemiyetinin resmen kurulmas iin hkmetten, Mekteb-i Tbbiye-i hneden28 ve shhiyeden yeler arld.29 lk toplant 25 Temmuz 1876da Mektep Nzr Marko Paann bakanlnda yapld ve u kararlar alnd: 1. Cenevre Szlemesinin Osmanl lkesinde nasl uygulanaca, 2. Ha yerine ordularmzda nasl bir sembol kullanlaca dnlecek ve, 3. Cemiyet iin bir tzk hazrlanacak, 4. Derhal yardm toplanmaya balanacak, 5. Cemiyeti devaml olarak idare edecek bir kurul seilecek. Bb- Seraskeri ordularmzda ha sembolnn kullanlmasn istemediinden, ha yerine hilal sembolnn kullanlmas uygun grld. Kurulacak olan bu cemiyette ha yerine hilal sembolnn kullanlaca Cenevre aracl ile dier dier devletlere bildirilip siyasi yazmalar devam ederken komisyon Cemiyetin tzn hazrlad ve Bab- lye sundu. Bab- Seraskeri tz kabul etti ve onaylad. Kzlhan 25. Kurulu yldnmnde G. Moynier u szleri syleyecekti: Osmanl Devletinin Cenevre Antlamasna iltihak etmesiyle, slm dnyasnn, Hristiyan dnyasnca kurulmu olan bir esere iltihak etmesi, ilk defa grlyor. Asrlardan beri Hill ile Han mcadelelerinin her iki taraf kanaatlerine gre amansz olarak devam etmi bulunduu bu mcadelenin bir nevi mukaddes cihad mahiyeti tad ve 19. asrn balangcna kadar baz Hristiyan devletlerin, Mslman esirlerin satlmasna msamaha ettikleri, Arap korsanlarn ise Hristiyanlar yakalayp satmay adeta bir

1242

endstri haline getirmi olmalar dnlecek olursa, medeniyet yolunda alm olan merhalelerin vsatini lmek mmkn olur.30 14 Nisan 1877 tarihinde idare heyetini seen Cemiyetin ad rde-i Seniyye (padiah buyruu) ile ayn yl Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti oldu. Dnemin padiah II. Abdlhamit cemiyeti himyesine ald.31-32 lk toplant Beikta Saray Paa dairesinde yapld.33 Cemiyetin kurulduu yl Osmanl-Rus Sava devam ediyordu. Ordunun salk malzemesine ihtiyac vard. Cemiyetin mevcut paras ise ancak birka yz lira idi. Halk yardma muhta derecede yoksuldu. Bu zor artlarda Cemiyet gerek lke iinden, gerek dier Mslman lkelerden bir yl iinde 72.583 Osmanl Liras topland. Bu paralarn 30.000 Liras ile salk malzemesi alnd. Dokuz sava mevkiinde seyyar hastaneler kuruldu. stanbulda drt daimi ambulans, sava hattnda iki geici seyyar hastane kuruldu. Kemal zbay, Trk Asker Hekimlii ve Asker Hastaneleri isimli eserinde Osmanl-Rus Savanda henz kurulmu olan H. Ahmer Cemiyetinin 22 seyyar hastaneden dokuzunu Rumelinin muhtelif blgelerinde faaliyete soktuunu yazmaktadr. Yarallar tamak iin trenler kiraland, muhcirlere para yardm yapld. Muhtelif hizmetler iin 50 tabip istihdam etti. 25.000 yaral ve hasta tedavi etti.34 Osmanl H. Ahmer Cemiyeti, Osmanl-Rus Savanda byk yardmlar yapt. Toplad parann 5.700 Lirasn daimi sermaye olarak ayrd. Sava sonunda yaplan bilnoda 61.087 lira masraf yapld anlald. Kalan mebla Osmanl Bankasna kondu. Cemiyet, Rusya ile anlama yapldktan sonra dald.35 Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyetinin kinci Defa Resmen Kurulmas Yirmi yl hibir etkinlik gstermeyen Cemiyet, 1897 Yunan Sava srasnda geici olarak faaliyete geti. Yunan Savann balamasndan sonra 24 Mays 1897 tarihli Tezkire-i Smiyye (sadrzamlk makamndan yazlan tezkere) ile eski yelerden hayatta olanlar ve yeni yeler Osmanl H. Ahmer Cemiyetini yeniden kurdular. Cemiyet, eski idare heyetinin ikinci bakan Nurican Efendinin bakanlnda almalara balad. Halktan ve Kzlha Cemiyetinden yardm topland. Galusttan (Yunanistanda bir yer ismi) askeri yarallar tamak iin iki hastane vapuru kiraland. Sava sonunda erler Roma, Van, Asir, Mekke ve Taif vapurlaryla stanbul ve anakkaleye sevk edildi. Orduya bol miktarda kinin ve tbbi malzeme temin etti.38 Sava bittiinde Cemiyet resmen kurulduu zamanki talihsizlie urad ve dald. Geen zaman zarfnda Cemiyet tekrar canlandrlmak istendi ve r-y Devlet37 maliye dairesi bakan Cemal Beyi bakanla, dier baz kiiler de yelie seerek Sadret makamna dileke ile bavuruda bulunulmu ise de dnemin Padiah II. Abdlhamit bu konuda tasavvurlar olduundan bahsederek iin geciktirilmesini 15 Eyll 1902 tarihli rde-i Seniyye ile Sadrete emir ve tebli etti. Padiahn bu irdesinden sonra 10 Temmuz 1908 tarihinde iln edilen II. Merutiyetin ilnna kadar hi kimse cemiyet kelimesini bile azna alamad.

1243

H. Ahmer Rusya-Japonya Sava (1904) srasnda savaan taraflarn Kzlhalarna 500 lira kadar bir yardm iin Sadrettin izin istedi ise de, cevap alnamad. 25 Kasm 1905te Yldzdan Sadrete gelen bir emir H. Ahmer Cemiyetinin ne kadar paras olduunu soruyordu. Hazinenin skntsnn H. Ahmer paras ile hafifletilmesi dnlmt. Para bir heyetin adna Osmanl Bankasndayd. Cemiyet kurucularndan Dellasuda Faik Paa38 Cemiyetin parasna el srlmesinin doru olmayacan syleyerek, isteklileri bu tasavvurlarndan vazgeirdi. Hill Sembolnn Resmen Kabul 1869 ylnda gayr- resmi olarak kurulan Mecrhn-i Askir-i Osmniyyye Muvenet Cemiyetinin Bb- Seraskeri tarafndan rededilmesinin esas sebeplerinden biri de Cenevre Szlemesinde, tarafszlk sembol olarak han kabul ve kullanlmasyd. 1877 ylnda sembol olarak Osmanl Devletinin hill kullanaca Cenevre aracl ile dier devletlere bildirildiinde, devletlerin ou zellikle o srada savatmz Rusya, haa kar sayg gsterilmesi kaydyla hill semboln kabul edeceklerini bildirdiler. Hill sembolnn devaml kullanlmasn Dr. Besim mer Paann (Akaln)39 Haziran 1907de Londrada toplanan Kzlha toplantsndaki gayretleri ile gerekleti. 15 Haziran 1907 tarihinde Kzlha Konferansnn son gnn bu soruna ayrtan Paa, slm lkeleri iin kendi dinlerinin dnda bir dinin sembolnn kullanlmasnn mmkn olamayacan, 30 yl nce kuruluu srasnda geici olarak kullanlma hakk tannm olan hill sembolnn devaml kullanlma hakknn kabuln istedi. Konferansta bulunan bir delege, ha sembolnn dini bir iaret olmadn, beyaz zemin zerinde bulunan bu semboln Hristiyan olmayan in, Siyam, Japonya gibi milletler tarafndan da kabul edildiini sylemesi zerine Paa, ha sembolnn dini bir sembol olmadnn kendilerince de bilinmesine ramen, slm lkesi insanlarn rencide edeceini, ha iaretinin ister beyaz, ister krmz zemin zerinde bulunsun Mslmanlar iin han ha olduunu, ecdd hala savaan bir milletin gayet tabiidir ki ha inden, Siyamdan, Japonyadan daha iyi tanyacan belirtti. Kzlhan bu konferansnda hill sembol resmen kabul edildi.40 1877 Osmanl-Rus Savanda, Bat Cephesinde deiik dokuz yerde seyyar hastane kurmu olan Osmanl H. Ahmer Cemiyeti, Cenevre Szlemesi hkmlerinden yararlanma hakkna sahipken, haa sayg gsterilmesi kaydyla hilli kabul edeceklerini bildiren Ruslar szlemeye uymadlar. Kemal zbay, Trk Asker Hekimlii ve Asker Hastaneleri isimli eserinde konu ile ilgili olarak unlar yazmaktadr: Rus Bakumandan Grandk Nikola nceleri bu kurululara nem vermedi ve Hazergrad41 hastanesinde yatan birka yz yaraly kltan geirdi. Yine bu savata Plevnede yarallara bakmas iin deil Rus, Trk doktorlarna bile izin vermedi. Yaralar kokan ve kurtlanan askerler bu ekilde lme terk edildi. Bu vahetin yan sra Bulgarlar da tbbi malzemeyi talan etti. Ruslar ikenceye devam ederken, Bulgarlar yarallar ayaklarndan sryerek yollara braktlar ve kazak beygirlerinin ayaklar altnda inettiler. Gazi Osman Paa, arienin cerrahnn tedavisini istemedii iin Trk doktorlar tarafndan il ve zellikle keten tohumu istekleri Ruslar tarafndan kaba bir ekilde reddedildi. Ayn savata Dou Cephesinde, Kars Ruslarn eline getii zaman,

1244

hastanede bulunan yarallar Cenevre Szlemesi hkmlerine gre tedavi edilmeleri gerekirken, Kumandan Melinkofun emri ile yarallarn ellerine birka kuru ve bir battaniye verilerek Erzuruma srldler. Bu korkun yolculukta yzlerce hasta ve yarallarn cesetleri kurtlara yem oldu. 2000 yaraldan 317si Erzuruma gelebildi. Bunlarn da ounun elleri, ayaklar donmu, dm, kuru siyah bir iskelete dnm olduundan yatrldklar hastanede kesildi. Melinkof H. Ahmer bayra ekilmi bulunan yerlere snm hasta ve yarallara byk apl toplarla ate etti. Melinkof, Hseyin Hilmi Paann protestolarna alayc cevaplar verdi ve salk messeselerine saldrya sava boyunca devam etti.42 Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyetinin nc Defa Resmen Kurulmas Cemiyetin tekrar kurulmas iin, II. Merutiyetten (10 Temmuz 1908) sonra, bata eski kuruculardan Dellasuda Faik Paa olmak zere giriimlere baland. ki yla yakn bir sre uygun koullar aramasyla geti. Eski Hariciye Nzr ve o zamanki Paris elisi Rfat Paann ei tarafndan yaplan almalarla gayr- resmi olarak kurulan bir heyetin az zamanda 4500 lira kadar para toplamas ve Rfat Paann da hkmete H. Ahmerin yeniden kurulmas iin resmi giriimlerde bulunmas zerine mesele ciddiyet kazand Sadret, Harbiye, Bahriye, Hariciye, Marif, Shhiye Nezretlerine duyuru yaplarak H. Ahmer iin yeni bir nizamnme projesi hazrlamak zere delege tayini istendi. Komisyon u yelerden meydana geldi: Dr. Esat Bey, Dr. Besim mer Paa, Hriciye Nezreti Siyasi ler Mdr Salih Bey, Bahriye tabip miralaylndan emekli Mehmet Ali Bey, Askeri Tbbiye Mdr Tabip Binba Ali Galip Bey, Shhi ler Dairesi Genel Mfettii Kasm zettin Bey. Bu heyet Dr. Besim mer Paann evinde yaptklar toplant ve tetkiklerden sonucunda lkenin o gnk ihtiyacna uygun bir tzk tasla hazrladlar. Hazrlanan tzk r-y Devlet yelerince tetkik edildi ve onayland. Nzr, ulem, mebusan, etibb, tccar vb. olmak zere 100 kii kurucu ye olarak kaydedildi. Kurucu yeler 20 Nisan 1911de Tokatlayan Otelinin kabul salonunda ilk toplantsn yapt. Bakanln Sadrzam Hakk Paann yapt kongrede, Rfat Paa, Cemiyetin bakanlna, 29 kii de genel merkez yeliine seildi. Genel Merkez yeleri de ilk toplantlarn bir hafta sonra Daire-i Umr- Shhiyede yapt ve idare heyetini seti.43-44 Cemiyet bu defa, bir daha dalmamak zere kuruldu. Padiah Cemiyeti himyesine ald. Veliaht Yusuf zettin Efendiyi fahr bakanla getirdi. Yusuf zettin Efendi, tamir ve tefri masraf olarak 50 lira para ile Tophnede bulunan kendisine ait katl bir binay Cemiyete hediye etti. Bu bina Cemiyetin ilk idare merkezi oldu. Daha sonra ehrin merkezine yakn bir binaya ihtiya duyulduundan, Divan Yolunda Sultan Mahmut Trbesi kar sokanda bulunan drt katl krgr bir bina kiralanarak idare merkezi buraya nakledildi.45 Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti Kadnlar Ksm

1245

Cemiyetin gelimesinin sonularndan biri de Dr. Besim mer Paann yardm ve klavuzluunda, Cemiyet almalarna Osmanl kadnlarnn da itirak etmesiydi. Bakadn Efendinin46 fahr bakanlnda H. Ahmer Cemiyeti Kadnlar Ksm kurulmasn Dr. Besim mer Paa zerine ald ve 100 kadn ye kaydedildi. Bu kadn yelerin byk ounluu H. Ahmer Cemiyeti kurucu yelerinin eleri veya kz kardeleriydi. Eski Bahriye Nzr Mahmut Muhtar Paann ei Prenses Nimet Hanm bakanlnda kadnlar ksm kuruldu. Kadnlar da 30 kurucu yeden oluan bir genel merkez yeleri ve bunlar arasndan da idare heyeti seildi. Osmanl kadnlar henz Cemiyet kurulmadan almalara balamlard. Cemiyete erkekler kadar, belki de daha fazla hizmet ettiler. ok miktarda yardm topladlar. Bulgaristan, Srbistan, Karada, Yunanistan Savalar srasnda hanmlar geceli gndzl alarak, H. Ahmer hastaneleri iin gerekli amar, araf, sarg, vb. hazrlanmasn temin ettiler.47 ubeler Cemiyetin 1911 ylnda tekilinden sonra zmir (1911), Bursa (1912), Hanya (1912), Trabzon (1911), Adalar (1912), Bakrky Kadnlar (1912), Kadky (1912), Erenky ve Gztepe (1912), Ktahya (1912), znik (1912), Bodrum (1912), Gemlik (1911), Adana (1912) ubeleri kuruldu. Trablusgarb Savandaki Yardmlar Trablusgarb Sava iln edildiinde Cemiyetin kurulmasnn zerinden bir yl bile gememiti. Cemiyetin malzemesi olmad gibi sermayesi de 15.000 liray gemiyordu. Trablusgarbdaki Osmanl salk heyeti salk malzemesini sahildeki ehirlerde brakarak ierilere ekilmeye mecbur kalmlard. Bu ehirlerde kalan askeri shhiye, talyanlara esir dtnden, ierideki mcahitlerin iddetle salk yardmna ihtiyalar vard. Cemiyet bir taraftan Trablusgarba salk heyeti yollarken, bir taraftan da yardmseverlere mracaat etti. Osmanl lkesinden, Msr, Hindistan, Bosna ve Gney Afrika Mslmanlarndan yardm geldi. Cemiyet 5000 Lira denek ayrd ve Trablusgarba salk ekibi yollad. Birinci salk ekibi bakan Tp Mektebi cerrahi muallimlerinden Dr. Kerim Sebati Bey, Parise giderek gerekli malzemeyi temin etti. Alt hekim, 15 hastabakc ve bir muhasebeciden oluan ekip 25 Kasmda sfaksa ulat ve burada 13 adr kuruldu. Aziziyede eitli yerlerden gelmi olan alt askeri hekim grev yapyordu. Bu hekimlerden Yzba Eref Efendi tifodan ehit oldu. Cemiyet, frka kumandanlnn istei zerine Aziziyede bir okul binasnda 160 yatakl bir hastane kurdu. ki gnde mracaat eden 300 yaralnn gerekli cerrahi mdahaleleri yapld. H. Ahmer yarallar bizzat sava meydanlarndan kylere tayordu. Bu arada l Araplarndan sedyeciler oluturuldu. Bu arada zellikle Garyanda daha yaygn olmak zere tifo salgn kt. Osmanl, Alman, ngiliz H. Ahmer ve Kzlhalar tifoyla savat. Salgnda Alman Kzlhandan Prof. Dr. Schutze ve hekim aday Duckstein ve H. Ahmerden iki hastabakc hayatn kaybetti.48

1246

Cemiyet Aralk 1911de grlen ihtiya sebebi ile ikinci bir salk ekibi daha yollad. Heyetin bir ksm gerekli malzemeyi temin iin Parise, dier ksm deniz yoluyla Marsilyaya gitti. ki grup Marsilyada buluarak 17 Ocak 1912de bir Fransz irketine ait vapurla Tunusa hareket etti. Vapur ertesi gn talyan sava gemileri tarafndan tevkif edildi. talyanlar vapurda bulunan 25 kiilik salk heyetinin sava askerleri olduunu iddia ediyorlard. Vapurdakiler sava esiri sfatyla talyann Kagliyari ehrine gtrld. Heyet tevkif edildikten on gn sonra bir tp heyeti nnde imtihan edildi. Hepsinin tabip ve hastabakc olduu anlalnca talya salk ekibini serbest brakmak zorunda kald. Bu durum Dr. Besim mer Paa tarafndan Washington Kzlha Konferansnda gndeme getirildi ve yaplann Cenevre Szlemesine aykr olduu belirtildi. Marsilyadan hareket eden salk ekibi Tunusta parlak trenlerle karland ve hatra olarak tabiplere saat, hastabakclara ttn tabakas hediye edildi. Trablusa geen heyet Aziziyede ve Homda hastaneler kurdu, Garyandakini 100 yatakl olarak yeniden dzenledi. Ayrca Nifrinde 50 yatakl bir hastane kurdu. Garyan hastanesine Mart bandan (1912) Eyll sonuna kadar 503 yaral ve hasta bavurdu. Bunlardan 474 ifa buldu, 29u ld. Ayrca hastaneye ek olarak yaplan poliklinikte birok hastann muayenesi yapld ve illar verildi. Homs hastanesinde 575 yaral ve 212 hastaya bakld. kinci salk ekibi Garyanda 400 kadar ocuun snnetini yapt ve ocuklara hediyeler verdi. Sava srasnda nc bir salk ekibi daha skenderiye yoluyla Trablusa gnderildi. Heyet 312 deveye ykledikleri malzeme ile Bingaziye hareket etti. Defne ve Tobrukta hastaneler kuruldu. nc salk heyeti de Mevlid Kandili hrmetine 250 kadar ocuun snnetini yapt.49 Yangn ve Depremlerdeki Yardmlar Cemiyet 1327 Aksaray yangnnda felkete urayanlara yardm iin 300 lira denek ayrd. eitli yardmlarla birlikte hasta olanlarn tedavi etti. Kzlhaa mracaat edildi ve yangnzedeler iin yardm istedi. Gnderilen 114.000 Fransz Frank (5000 ksur Osmanl Liras) datld. 1910 ylnda Edirnede olan depremde de H. Ahmer yardma kotu. adr, sedye ve eitli malzeme temin edip gnderdi. Ayrca Mrefte, arky ve mroz adalarna birer operatr, birer tabip, er stajyer, birer ktip, eczac, a ve ikier hastabakc, ikier hademeden oluan salk heyetleri gnderdi.50 Balkan Savandaki Yardmlar Hastaneler Balkan Sava felketler zincirini beraberinde getirdi. Dou ordusunun Bulgarlara yenilip51 atalcaya ekildii srada kolera salgn kt. Kolera felketi en fazla Hadmkynde olmak zere byk bir alana yayld. Sava esnasnda Bulgar zulmnden kaan on binlerce Trk, muhcir olarak stanbula ve Anadolu vilyetlerine geldi. Bir taraftan sava yarallar, bir taraftan kolera facias, dier

1247

taraftan k ortasnda oluk ocuu ile evsiz barksz sokaklarda kalm olan muhcirler lkeyi ve devleti ok g durumda brakt. Hasta ve yarallar o kadar oktu ki, stanbulda klalar ve karakollar dahil birok resmi bina hastane haline getirildi, camiler ve mescitler de muhacirlere ayrld. Cemiyet sava ihtimali belirince olaanst toplantlar yaparak maliyesini gzden geirdi, ayraca paray, gerekli personel temini ve malzeme almn belirledi. Soukemede bulunan Alay Kknn geici olarak ambar olarak kullanlmas iin izin alnd.52 En iddetli savalarn stanbul evresinde olmas sebebi ile stanbulda daha fazla hastaneye ihtiya vard. Cemiyet, Dr. Besim mer Paann idaresinde olan Kadrga Veldethnesinde (doumevi) 100, Darlfnnda 600, bugn Vefa Anadolu Lisesi olan binada 150, Selnikte 200, skpte 150 yatakl hastaneler kurdu. Savan ilnndan nce Edirnede bir hastane kurulmas iin yer bulunmas ve hazrlanmas iin H. Ahmer genel merkez yelerinden Dr. Bahaettin akir Bey delege sfatyla Edirneye gnderildi. 300 yatak alabilecek Kk Zabitan Mektebi H. Ahmere tahsis edildi. Salk ekibi ve gerekli malzeme, tren hatlarnn bozulmas sebebiyle Edirneye ulaamad. Muhasara srasnda Dr. B. akir Beye para yollanarak hastane malzemesi ve salk ekibini tedarik etmesi saland.53 Mtarekeden sonra savan tekrar balamas ve Bolayr taraflarnda msdeme olacann anlalmas zerine, Geliboludaki Kzlar Mektebinde 50, Fransz Kz ve Erkek Mektebinde 120 yatakl hastaneler kuruldu. Fransz mekteplerindeki drt rahip ve rahibe hasta bakmnda grev aldlar. Bundan baka anakkalede dd Mektebi ve ttihd ve Terakki Klubnde 230 yatakl iki hastane ald. Askeri shhiyenin istei zerine 10. kolorduyu takip etmek zere ngiltereden alnan tm malzemesi mkemmel adrlarla 100 yatakl bir hastane kurulup, tecrbeli doktorlardan oluan salk ekibi H. Ahmerin Kemri hastane gemisi ile 7 ubat 1913 tarihinde Geliboluya sevk edildi.54 Yaral Nakli in Vapur Kiralamas Mtarekeden sonra tekrar balayan sava sebebiyle Cemiyet, Gelibolu ve anakkalede birer sabit ve seyyar hastane kurdu. Buralardaki yarallarn stanbula nakli iin Osmanl Seyr-i Sefin dare-i Ummyesi ile 6 ubat 1913 tarihli szlemeye gre Kemri vapuru Cemiyetin emrine verildi. Vapurda gerekli deiiklikler yaplarak 350 yatakl hastane gemisi durumuna getirildi. Tecrbeli doktor ve eczaclarn bulunduu bu gemi yzlerce yaraly stanbula tad.55 Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyetinin Kolera Salgnnda Yapt Yardmlar Balkan Savanda Osmanl ordusunun geri ekilmesi srasnda kolera salgn kt ve sratle yayld. Binlerce kii koleraya yakalnd. Harbiye Nezretinin emriyle, Rumeliye gnderilmek zere Anadoludan gelen askerler birka gn istirahat iin Kartal ve civarna yerletirilmilerdi. Burada bulunan askerlerde kolera kmas

1248

zerine ehremini Dr. Cemil Topuzlu Paa56 Rumeliye asker sevkiyatnn durdurulmasn istemise de, askerler karadan ve denizden Hadmkyne gnderilmi ve hastaln yaylmasna sebep olunmutu.57 Hastanelere alabildiklerinin zerinde hasta yatrld. Hastalarn bir ksm stanbula

gnderildiinden, baehirde de kolera salgn kt. Sarayburnu adrl bir ordugah oldu. Parktaki askerlerin hepsi akta ve bakmszd. Her gn yzlerce koleral buraya getiriliyordu. Her taraf can ekien bir yudum suya hasret kalm hastalarla dolmutu. Cemil Paa perian durumdaki hastalar yatrmak iin byk camilerden faydalanmaya karar verdi. Evkaf Nzr Ziya Paa ibadet yerlerinin kirletilmesine izin vermeyeceini syledi. Sadrzam Kmil Paann araya girmesi ve eyhlislm Cemalettin Efendinin Bu feci durumda deil camilerin birini, hepsinin kolerallara ayrlmasna taraftarm, bu hususta fetva bile veririm demesi zerine hastalar Ayasofya, Sultanahmet, ehzade, Nuruosmaniye Camilerine nakledildi. stanbul yarallar ve hastalarla dolmutu. Hadmkynde kolera lmleri artyordu. Glhnenin btn asistanlar cepheye gnderildi.58 O buhranl ve zor gnlerde H. Ahmer kolerallarn bakm, tedavi, yemek iini zerine ald. Gerekli hazrlklar yapt. Yemek piirildi, ekmek yapld ve datld. Kolerann en yaygn olduu Hadmkynde, yetmeyince Yeilkyde, bu da yetmeyince Ispartakulede nc bir hastane at. Kolera hastanelerindeki grevin ar olmas sebebiyle, burada altrd memurlara maalar yzde elli zaml olarak verildi.59 Ahneler Cemiyet, trenlerle sevk edilen yarallarn yolculuklar srasnda acil tedavilerini yapmak ve istirahatlarn temin iin Avrupada kurulan a mevklerinin benzerlerini kurmaya karar verdi. Askeri shhiye ile yaplan grmelerden sonra Sirkeci, erkezky, orlu, Lleburgaz, Kuleliburgaz ve Pavlikyde a mevkleri kurdu. Trenlerle bu gzergahlardan geen yarallara, ay, orba vb. datld, yarallarn pansumanlar yapld. Bu a mevkleri zellikle Sirkecide her gn gelen yzlerce yaral ve hastann ve bir aralk on binlerce koleralnn beslenmesinde geceli gndzl alarak etkili bir hizmet vererek byk baar gsterdi.60 Muhcirlere Yapt Yardmlar ve Kurduu Hastaneler Balkan Sava sebebiyle Bulgar zulmnden kaan Mslmanlar, Rumeli ve Anadolunun eitli vilyetlerine ve stanbula g ettiler. Birka gn iinde stanbul ok ac bir manzaraya brnd. Btn camiler, mescitler muhcirlerle doldu. stanbulun camileri, Edirnenin byk bir ounluunu ve atalcann ahalisini alamadndan binlerce muhcir arabalar ve hayvanlar ile sokaklarda kaldlar. Mevsimin k olmas sebebiyle muhcirlerin bir ksm hastayd.

1249

H. Ahmer bu duruma ilgisiz kalmad. 9 Aralk 1912 ve 28 ubat 1913 tarihlerinde olaanst toplantlar yapld. Muhacirler iin ehremanetine 7500 Osmanl Liras yardm yapld. Muhacirlere yardm ii Genel Merkez yelerinden Dr. Cellettin Muhtara61 verildi. Dr. Cell Muhtar kurduu tekilt ile unutulmaz hizmetler verdi. Muhcirlerin giyim, kuam, gda, barnma vb. ihtiyalar karland. Hayvanlarnn yemleri tedarik edildi. Hasta muhcirler iin Parmakkapda bulunan Erzurum Valisi Reit Paann kona hastane haline getirildi. stanbul dnda bulunan muhcirlere de amar, gda ve para yardm yapld. Cemiyet bunlardan baka dier hastanelere de amar, salk malzemesi vb. temin etti. Askeri shhiyeye para ve malzeme yardm yapld. Cemiyet esir mbadelesinde de grev ald. Sava ve salgn srasnda yardma gelen Kzlhalarla da H. Ahmer Cemiyeti ilgilendi. Askeriye ile temasa geerek Kzlha salk mensuplarn yerletirdi.62 I. Dnya Savandaki Yardmlar Osmanl Devleti henz Balkan Savann yaralar sarlmadan kendini I. Dnya Savann iinde buldu. Cemiyet ancak drt aylk bir hazrlk dnemi yaayabildi. Fakat Sava sresince ok byk hizmetler gerekletirdi. Hastaneler Cemiyet gerek cephe ve cephe gerisinde kurduu seyyar ve sabit, gerekse stanbulda at hastanelerle sava yarallarna nemli hizmetlerde bulundu. anakkalede ok iddetli geen sava sonucu binlerce yaralnn stanbula gelecei duyuruldu. Cemiyet, Galatasaray Sultanisi ve Darafakay hastane haline getirdi. Yaral says sratle artmas sebebiyle Kadrga Veldethnesi (Doumevi), Caalolu nas Sultanisi (Kz Lisesi) ve Darlfnn Tp Fakltesi de H. Ahmer Hastanesi haline getirildi. Cemiyetin kurduu 5500 yatakl yedi hastanede en sekin hekimler alt ve 19.443 yaral tedavi edildi. Giderek artan anakkale yarallar iin Geliboluda yeni bir hastane daha ald. Cemiyet baka cephelerde de yarallarn tedavisine kotu. ln eitli yerlerinde hastaneler kurdu. H. Ahmerin l ortasnda geceleri elektrikle aydnlatm olduu bir seyyar hastane dost ve dman herkesin dikkatini ekmi ve dman kumandanlar hastaneye hasar vermemeleri iin tayyarelere zel emir vermilerdi. Dr. Galip Ata Beyin bakanlnda Medinede kurulan hastane byk fedakrlklarn rnyd. Cemiyetin depolar boalm, hekim ve dier grevlileri cephelere gnderilmilerdi. stanbuldan hareketten iki ay sonra Medinede bir hastane kurulabildi. Bu hastane iddetli scak altnda savaan askerlere adeta bir vaha oldu.

1250

Cemiyet, 4. orduyla l Harektna katlan askerler iin Dr. Neet mer Beyin bakanlnda bir salk heyeti, salk malzemesi ve rntgen cihazn Sveye yollad. Vadi-i Sararda kurulan H. Ahmer Hastanesi bir menzil hastanesi olarak grev yapt. Burada da tayyare hcumlar altnda ok zor artlarda grev yapld. Cemiyet, ordu ile birlikte ileri geri hareket ediyor, yarallarn naklini trenlerle yapyordu. Nekahethneler Erzurum, Erzincan, Kemah ve Kayserinin bir ky olan Zenciderede alan nekahethnelerde iddetli kta g etmek zorunda kalm yardma muhtalara ve yzlerce yetim barndrld, beslendi, giyim kuamlar saland, hasta olanlar tedavi edildi. Salgn Hastalklarla Mcadele 1915 ylnda zellikle Konyada tifs salgn vard. Cemiyet, salk taramas yaparak temizlik ve dezenfeksiyon yapt. Hastalarn illarn parasz datt. Binlerce kiiye amar, sabun, naftalin datld. Cemiyetin salk heyeti gittii her yerde halk alad. Sivas ve Sveyte iek as retti. Ayrca Sivasta kuduz lboratuvar kuruldu ve a retildi. Cemiyetin salk heyeti gittikleri yerlerde frengi ile de mcadele etti. Tp Fakltesinin stanbuldaki muayenehnesinde Cemiyet kendi adna frengi tedavihnesini kurdu. O tarihlerin yeni tedavi ilc olup ok pahal olan neo-salvarsan hastalara parasz verildi. Cemiyet, at kurslarda hekimlere zellikle bakteriyoloji konusunda eitim verdi. zmirde frengi, stma, tifs, kolera, lekeli humma ile mcadele edildi. Halka kinin datld. amarhneler alarak, halkn amarlar dezenfekte edildi. Halkn hamamlarda parasz ykanmalar saland, sabun datld. Yine zmirde fukara tedavihnesi, lekeli humma tecridhnesi ve frengi hastanesi ald ve hastalarn tedavisi saland. Cemiyet, Samsunda bir lboratuvar kurdu ve Bafradan Trabzona kadar olan sahil ksmnda stma mcadelesi yapt. Orduya ait hayvanlarda grlen ruam salgnnn nne gemek iin veterinerlere eitim verildi. ayhneler Cemiyet yaral nakli iin Edremit, Glnihal ve irket-i Hayriyenin 20, 21, 23 sayl vapurlarn kiralad. Vapurlarla nakledilen yarallara scak yiyecek ve ay ikram yapld. Sirkeci, Haydarpaa, Akba, Soaldere, Arburnu, Anafartalarda gibi yerlerde ayhneler at. Yorgun askerlere bu ayhnelere ikram yapld. Gnlerce istasyonlarda kalan, yolcular iin de Eskiehir, Ankara, Konya, Uluklada ayhneler kuruldu.

1251

Ahneler Pe pee gelen savalar, sava sonucu stanbul ve Anadoluya gelen binlerce muhacir, stma, frengi ve birok bulac hastalk, yangnlar vb. halk yoksul drmt. ou stanbulda olmak zere halka parasz yemek datan ahneler ald. Cemiyet hububat ve birok gda maddesini kendisi retiyor bylece daha ucuza malediyordu. Baln ok kt mevsimlerde, tuzlamas yaplyor, halka datlyordu. lkenin yoksul dt bu ac dolu yllarda H. Ahmerin yapt hizmetler destans niteliktedir. H. Ahmerin bu yazya smayacak kadar byk hizmetlerinde Dr. Cell Muhtarn stn hizmetleri kranla anlacaktr.63 Milli Mcadeledeki Yardmlar Cemiyet byk taarruzdan nceki savalarda hastaneler at. Vapur kiralayarak hekimlerin Anadoluya geilerinde grev ald. nn Savalarnda hastane kurarak yarallarn bakmlarn yapt. Orduya il ve dier tbbi malzemeyi temin etti. Byk Taarruzdan nce H. Ahmerden 10.000 yataklk hastane malzemesi istendi. stenen malzeme Cemiyetin stanbul ve Anadolu depolarndan alnarak derhal ordunun emrine verildi. Sava boyunca Cemiyet maddi ve manevi yardmlarn devam ettirdi. 1922-1924 yllar arasnda Bat Anadoluda istil gren birok yere H. Ahmer yardm etti.64 Uak, Bilecik, Eskiehir, zmir ve Bursada bulunan salk heyetleri muhtalara, gda, elbise vb. yardmlarda bulundu. Akta kalanlar iin 5831 mesken yapld, 20.000 kii buralarda iskn edildi. Hemirelik Cemiyet sregelen savalar, salgn hastalklar ve dier afetlerde en byk sknty hemirelik alannda ekti. Yarallara bakacak eitimli hemire yoktu. lkemizde hemirelik eitimini balatan ve meslein nemini ortaya koyan H. Ahmer Cemiyetidir. Balkan Sava srasnda baz hanmlar gnll olarak hastanelerde altlar. I. Dnya Savanda hemireye duyulan ihtiya doruk noktasna kt. Dr. Besim mer Paann hemirelik mesleinin nemini ortaya koymas ve sorunu zmek iin gsterdii gayret unutulmamaldr. 1907de Londrada yaplan Kzlha Konferansna katlan Paa, hastabakclk eitimi iin alnan kararlar dorultusunda H. Ahmer Kadnlar Ksmnn kurulmasna nclk etti. Dr. B. mer Paa hemireliin nemini vurgulamak iin Batl ressamlara, hastane iinde hasta ve hemireyi ne karan suluboya tablolar yaptrd. Bu resimler kartpostal ve pul olarak basld. Kadnlar bu yolla meslee zendirildi. Balkan Sava srasnda stanbula gelen Trkistanl Mslman hemirelerle, eitli lkelere mensup Kzlha hemireleri Trk kadnlarnn hemirelie ynelmelerinde etkili oldu. Osmanl kadnlar slm ordularnda alm kadnlar da kendilerine rnek alyorlard.

1252

Dr. Besim mer Paa 1914te H. Ahmer merkezinde, 1914-1915te Darlfnnda, 1916da Kadrga Doum Kliniinde hemirelik kurslar at. Askeri hastanelerde de alan bu kurslara ok sayda hanm koarak geldi. Kurslar savan bitimine kadar devam etti. Bu kurslardan mezun hanmefendilerin ou I. Dnya Savanda eitli cephelerde savan en kanl gnlerinde yarallara baktlar.65 Sonu Gerek kuruluu 1877 ylnda gerekleen Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti, 1877 Osmanl Rus Savandan balayarak sregelen btn savalarda, yarallarn bakm yannda, hasta bakmnda, salgn hastalklarla mcadelede, yangn ve deprem gibi afetlerde byk yardmlarda bulunmutur. Ahneler aarak yoksul halk doyurmutur. Sava sebebi ile g edenlerin hem salk hem de iskn sorunlarn slenmitir. lkemizde hemirelik eitiminin balamasna nclk etmitir. DPNOTLAR 1 1986. 2 3 Henri Coursier: Milletleraras Kzlha, Trkiye Kzlay Dernei, Ankara 1964, s.: 11-12. Henri Dunant: Solferino Hatras, ev.: N. Arpacolu, Trkiye Kzlay Dernei, Ankara, Kzlay Dergisi 1974, s.: 23. Midhat Sertolu: Osmanl Tarih Lgat. Enderun Kitabevi, st.,

1964. Leyl zcan: Trk Kzlay Messesesinin Milletleraras Kzlha ile Olan Mnasebetleri. Hukuk Fakltesi Mecm., c.: XXX, Say: 3-4, 1965, ayr bs. H. Coursier, s.: 14, 22-23. Grand Larousse Cilt: 4, Dun maddesi, 1961. 4 Gustave Moynier (1826-1910). Uluslararas, kzlha Komitesine 40 yldan fazla bakanlk

yapt. Sebatkr, sakin ve metodik bir kiilie sahip oluuyla Dunantn zdd bir yapya sahipti. H. Coursier, s.: 15. Grand Larousse, Cilt: 7, MOY maddesi, 1963. 5 General Guillaume H. Dufour (1787-1875): svire Ordular Bakumandan. H. Coursier,

s.: 15, Grand Larousse Cilt: 4, DUF maddesi, 1961. 6 Osmanl H. Ahmer Cemiyeti Slnmesi, Ahmed hsan ve rekas Matbaaclk Osmanl

irketi, stanbul, 1329-1331, s.: 5. 7 Cenevre Mukavelenmesi hkmleri zetle unlard: A. Sava meydannda yaralanan

askerleri ele geiren taraf milliyet ayrmakszn tedavi ettirecektir. B. Dman eline den yarallar tedavi artyla sava esiri saylrlar. C. Sava kazanan taraf yarallarn eyalarn yamadan koruyacaktr. D. Cesetler iyice muayene edildikten sonra defnedilecektir. E. len askerlerin zerinden kan kimlikleri, imkn olunca kar orduya ve mensup olduklar lkelere bildirilecektir. F. Savaan

1253

taraflarn her biri, kar tarafa mensup ne kadar yaral ve hasta nakil olunduunu, ne kadar lm olduunu haber vereceklerdir. G. Yaral ve hastalara yardm iin savaa katlan seyyar ve sabit salk heyetlerine sayg gsterilecek ve esir muamelesi yaplmayacaktr. Fakat her hkmet ordusundaki resmi salk heyetine yardm iin izin verdii cemiyetlerin isimlerini, gerek daha bar zamanlarnda, gerek dmanln balang ve esnasnda dier tarafa bildirmeye mecburdur. H. Tarafsz bir lkeye ve mensup olduu salk yardm messeseleri bir orduya katlaca ve yardm edecei zaman, bunlarn istihdamlarndan nce durumu dier tarafa bildireceklerdir. Osmanl H. Ahmer Cemiyeti Slnmesi, s.: 63-64. 8 H. Coursier, s.: 18. miran Kurtkan: Bir Sosyal Yardm Organizasyonu Olarak Kzlay.

ktisat ve timaiyat Enstits Sosyal Siyaset Konferanslarnn XVI. Kitabndan ayr bs., 1965, s.: 2. 9 10 H. Coursier, s.: 23. Semboln kullanlmas hakkndaki hkmler zetle yledir: Yarallara bakan salk

heyetinin sol kollarna beyaz zemin zerine krmz ha olan kolluk takacaklardr. Salk heyetinin bulunduu yere zerinde ha bulunan beyaz bayrak ekilecektir. Sembol baka kii ve cemiyetler ve zellikle ticaret amacyla fabrikalar vb. kurulular kullanmayacaklardr. Slnme, s.: 69-70. 11 12 H. Coursier, s.: 13, 21, 30, 52, 77. Grand Larousse, Cilt: 3, CRO maddesi, 1960. Dr. Abdullah Bey (1800-1874). Tp tarihimizde Macarl Dr. Abdullah Bey ad ile tannan ve

Mslman olmadan nceki ad Karl Edward Hammerschmidt olan bu byk bilim adam Viyanada dodu. F. N. Uzluk: Trkiye Kzlay Cemiyetinin Kuruluuna Ksa Bir Bak. I. Milli Kzlay Konferans, Ankara 11-13 Haziran 1964, s.: 10-11. E. K. Unat: Macarl Miralay Dr. Abdullah Beyin Hayat ve Trk Tp Zoolojisindeki Yeri. Trk Mikrobiyoloji Mecm., Say: 7, 1975, s.: 7-17. A. Merdivenci: Karl Edward Hammerschmidt-Abdullah Bey (1799-1874). Cerrahpaa Tp Fakltesi Dergisi, Cilt: V, Say: 4, Ekim 1974, s.: 349-357. 13 132. 14 15 Gazette Mdicale dOrient, 1869, Say: 5, 6, 7, 8. Serdar- Ekrem mer Paa: 1853-1856 Osmanl-Rus Sava (Krm Sava) kumandan. Trkiye H. Ahmer Mecmuas, Ellinci Yl. Birinci sene, No: 76, Knn- evvel 1927, s.: 131-

Bu savan kazanlmasnda byk rol olan ve emei geen mer Paaya Serdar- Ekrem (Bakomutan) unvan verildi. evket Sreyya Aydemir: Osmanl Ordusunun Mmtaz ahsiyetlerinden Serdar- Ekrem mer Paa. Kzlay Dergisi, Yl: 2, Say: 13-14, Mays-Haziran 1964, s.: 8. 16 Marko Paa (1814-1888). Mekteb-i Tbbiye-i hnede cerrahi hocal, Hekimbalk ve

ayn mektepte nazrlk grevlerinde bulundu. Cemil Paa 80 Yllk Hatralarm adl eserinin 14. Sayfasnda Mektep Nzr Marko Paa iin rencilerin sorunlar ile ilgilenmeyen, tabip olarak fazla liyakatli olmayan ama kurnaz bir kiiydi diyor. Cemil Topuzlu: 80 Yllk Hatralarm. kinci basky

1254

yayna hazrlayanlar: Hsrev Hatemi-Aykut Kazancgil, stanbul niversitesi Yay. No: 2971, Cerrahpaa Tp Fakltesi yay. No: 96, st., 1982. 17 Meclis-i Shhiye: Bu kurulu 1838de merkezi stanbulda olmak zere ksaca Karantina

olarak bilinen Meclis-i Tahaffuz- Ula veya Meclis-i Kebir-i Umr- Shhiye adyla kurulmutur. E. K. Unat: Osmanl mparatorluunda Bakteriyoloji ve Viroloji. stanbul niversitesi Rektrlk No: 1568, Cerrahpaa Tp Fakltesi Dekanlk No: 4, st., 1970, s.: 122. S. nver: Asrlara Gre Osmanl Trklerinde Hekimlik. Tp Tarihi Yll II, Rektrlk No: 3086, Cerrahpaa Tp Fakltesi No: 122, s.: 10-42. Bkz.: G. Saryldz: Karantina Meclisinin Kuruluu ve Faaliyetleri. Belleten LVIII/222, 1994, s.: 329-376. N. Yldrm: Karantina. stanbul Ansiklopedisi, No: 4, 1994, s.: 461. 18 Hekimba Salih Efendi (1816-1895). Mekteb-i Tbbiye-i hnenin ilk mezunlarndan

olup, bitkilere olan merak ile tannm, alkan ve idari ilerde baarl bir hekimdi. Hekimbalk, Mekteb-i Tbbiye Nazrl, Maarif ve Ticaret Nezareti mstearlklar, devlet dairelerinde bakanlk ve meclislerde yelik yapmtr. Yabanc devletler tarafndan nianlarla dllendirilmitir. Bkz.: F. Gnergun-A. Baytop: Hekimba Salih Efendi ve Botanikle lgili yaynlar. Osmanl Bilimi Aratrmalar II, Yay. Hazrlayan: F. Gnergun, stanbul niversitesi Rektrlk No: 4111, Edebiyat Fakltesi No: 3410, s.: 293-317. 19 Dr. Mavroyani (1817-1902). Tp eitimini Avusturyada yapt. Tp Mektebinde hfzshha ve

emraz- umumiye hocal yapt. nce Saray hekimi, daha sonra Abdlhamitin zel hekimi oldu. F. N. Uzluk: Ayn eser, s.: 12. 20 Dr. De Castro: Topta Bimarhnesi ve Hpital de la Paixnin bahekimliini yapm ruh

hastalklar hekimi. M. O. Uzman: Tababeti Ruhiye. stanbul niversitesi Yay. No: 140, s.: 78. 21 Bb- Seraskeri: II. Mahmut devrinden itibaren Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra

kurulan Askir-i Mansre-i Muhammediye adyla kurulan ordunun kumandanna serasker denmitir. imdi stanbul niversitesi Merkez Binasnn (Rektrlk) bulunduu yer serasker kaps, seraskerlik makam idi. M. Sertolu: Osmanl Tarih Lgat. Enderun Kitabevi, st., 1986. 22 23 24 25 Slnme: s.: 24, Trkiye H. Ahmer Dergisi, Ellinci Yl, No: 6, 1927, s.: 133-134. H. Coursier, s.: 13. Slnme, s.: 24-25. Cemiyet-i Tbbiye-i hne: Krm Sava (1853-1856) nedeni ile stanbulda bulunan ve

ngiliz ordusuna mensup Dr. Pincoffs tarafndan 15 ubat 1854te Abdlmecidin ayda 50 Osmanl Liras tahsisiyle stanbulda kurulmutur. Cemiyet toplantlarnda Franszca konuuyordu. Gezette Mdicale dOrient isimli Franszca bir dergi karyordu. Bir iki kii hari yelerin tamam gayrimslim olan bu cemiyete liyakatli de olsa Trk hekimleri alnmyordu. S. nver: Asrlara Gre Osmanl Trklerinde Hekimlik, s.: 33. Bkz.: H. Hatemi-A. Kazancgil: Trk Tp Cemiyeti (Dernei) Cemiyet-i

1255

Tbbiye-i ahane ve Tbbn Gelimesine Katklar. Osmanl lm ve Meslek Cemiyetleri, Yay. hazrlayan: E. hsanolu, IRCICA, st., 1987. 26 Slnme, s.: 25-26. Gustave Moynierin bu mektubu H. Ahmer Cemiyetinin 1927 ylnda

nerettii 76 sayl derginin 135-136. sayfalarnda ayrntl olarak yazldr. 27 Mehmet Rt Paa (Mtercim) (1811-1882). Mtercim lkab mlzmlk zamannda

Bb- Seraskeri tercme odasnda Franszcadan nizamnmeler tercme etmesindendir. Adliye Nzrl ve be defa sadrzamlk yapmtr. . H. Danimend: zahl Osmanl Kronolojisi. 6 cilt, st., 1971. 28 Mekteb-i Tbbiye-i hne: Sultan II. Mahmut askeri reformdan bir yl sonra 14 Mart

1827de batda gelien yeni tbbn eitimi iin ehzadebanda Tulumbacba konann st katnda Tphne, alt katnda Cerrahhaneyi at. Daha sonra yer darlndan ve zaten ayr eitim verildiinden Cerrahhane Sarayburnunda bir binaya tand. Mteakiben nce Tphne, sonra Cerrahhne Galatasarayna tand ve retimleri birletirilerek 1839da Mekteb-i Tbbiye-i Adliye-i hne adyla ald. S. nver, Asrlara Gre Osmanl Trklerinde Hekimlik. Tp Tarihi Yll II, s.: 31-32. Bkz.: R. T. Gencer: Tp Fakltesi Tarihesi (Mirat- Mekteb-i Tbbiye). Eklerle yay.: A. Kazancgil, zel Yay., 1991. N. Yldrm: Mekteb-i Tbbiye-i hne. stanbul Ansiklopedisi, No: 5, 1994, s.: 375-377. A. Altnta: Dr. Karl Ambros Bernardn Mekteb-i Tbbiyenin Kuruculuu Meselesi. Tarih ve Toplum, Say: 143, Kasm 1995, s.: 36-45. A. Terziolu: Yeni Bulunan kaynaklar Inda Dr. K. A. Bernard ve Mekteb-i Tbbiye-i ahane. Trk Tp Tarihi Yll II, Yay. Hazrlayan: A. Terziolu-E. Lucius, st., 1995, s.: 78-91. 29 yelerin isimleri: Tp Mektebi murahhaslar: Krml Dr. Aziz Bey, Dr. Dr. Servien Efendi;

Meclis-i Tbbiye-i Mlkiye murahhaslar: Dr. Castro, Dr. Vuino; Meclis-i Tbbiye-i Askeriye murahhaslar: stepan Paa, Rfat Bey; Daire-i Umur- Shhiye murahhaslar: Dr. Bartoletti, akir Bey, Cemiyet-i Tbbiye-i hne murahhaslar: Dr. Nurican, Dr. Mortman, Dr. Petemalc, Dr. Polyak; Bahriye Nezareti murahhas: Sevyan Bey; Zaptiye Nezareti murahhas: mer Bey. Ellinci Yl Dergisi, s.: 137. 30 31 32 H. Coursier, s.: 20-21. Slnme, s.: 27-28. Trkiye Kzlay Derneinin elimize geen yaynlarnda, sz konusu dernein 11 Haziran

1868 tarihinde kurulduu kaytldr. Ancak Trkiye H. Ahmer Cemiyetinin 1927 ylnda nerettii 76 numaral derginin n sznde 1927 senesi, Trkiye H. Ahmer Cemiyetinin Slib-i Ahmer ailesine intisabnn ellinci devr-i senesidir denmektedir. 33 dare heyeti: Bakan: Meclis-i Umr- Shhiye ikinci bakan Hac Arif Bey, bakan vekili:

Mekteb-i Tbbiye-i hne mderrislerinden Dr. Sarel, bakan vekili: r-y Devlet azalarndan

1256

Nuryan Efendi, Veznedar: Osmanl Bankas Umum Mdr M. Foster, Ktip: Hariciye Nezareti siyasi iler mdr Feridun Bey, Azalar: ngiliz iane Cemiyeti komiseri Barington, Daire-i Umr- Shhiye genel mfettii Dr. Bartoletti, ngiliz Sefareti doktoru Dikson, Meclis-i Umr- Shhiye yelerinden Eref Efendi, Askeri Shhiye yelerinden Dellasuda Faik Paa, Osmanl Bankas mdr muavini Von Has, mhendis M. Leval, Amerikal General Mott, Dr. Baron Mundy, Mabeyn ktiplerinden Nuri Bey, Dr. Petemalc Efendi, Ayndan Servien Efendi, Dr. Sevastepoli. H. Ahmer Cemiyeti Ellinci Yl, 1927, Say: 76, s.: 140. 34 35 36 37 H. Ahmer Cemiyeti Ellinci Yl Dergisi, s.: 140. Slnme, s.: 29. Ellinci Yl Dergisi, s.: 140. Slnme, s.: 106. K. zbay, ayn eser, s.: 71. Ellinci Yl, s.: 140. Slnme, s.: 30. r-y Devlet: Bugnk Dantayn ilk ekli olup, 1867de kuruldu. Bugnk Dantay,

Yargtay, Yksek Hakem Kurulunun grevlerini yapard. M. Sertolu, ayn eser. 38 Dellasuda Faik Paa (1835-1913). lk renimini stanbulda yaptktan sonra Fransaya

giderek eczaclk tahsili yapt. Mekteb-i Tbbiye-i hnede Fenni spiniyari ve Kimya hocal grevine tayin edildi ve bu grevi 40 yl srdrd. 1887de ferik rtbesini ald, Harbiye Nezareti ecza deposu mdrl ve Osmanl Devleti eczaclk mfettilii grevine atand. Paris sergisine yollad drog ve afyon koleksiyonlar nedeniyle Lgion dHonneur nian ald. Socit Impriale de Mdicine de Constantinople, Socit de Pharmacie de Constantinopleun kurucularndandr. Babas Francesko Dellasudann Beyolu stiklal Caddesinde bir eczanesi bulunuyordu. Turhan Baytop: Trk Eczaclk Tarihi, stanbul niversitesi Yay. No: 3358, Eczaclk Fak. No: 47, st., 1985, s.: 412-413. 39 Dr. Besim mer Akaln (1862-1940): 1884de Tbbiyeden mezun oldu. Yzba iken

doum muallim muavinliine getirildi. Hayat iin bkz. S. nver: Dr. Besim mer Paann Hizmetleri. Tp Tarihimiz Yll I, Tp Fakltesi Tp Tarihi Enstits Say: 52, st., 1966, s.: 72-73. Akil Muhtar zden: Doktor Besim mer Akaln. Tedavi Klinii ve Lboratuvar, Tom: 10, No: 37, 1941, s.: 2-6. . Hot: Besim mer Akalnn Hayat. Yeni Tp Tarihi Aratrmalar 2-3, 1996-1997, s.: 213-232. 40 41 Slnme, s.: 31-32. Hazergred: Tunann gneybatsnda Nibolu Sancana bal byk kaza merkezi. Y.

ztuna: Byk Trkiye Tarihi, Cilt: 12, tgen yay., st., 1979, s.: 308. 42 59-60. 43 Ellinci Yl, s.: 142. K. zbay: Trk Asker Hekimlii Tarihi ve Asker Hastaneleri. Cilt: 1, st., 1976, s.: 46, 55-6,

1257

44

dare heyeti: Bakan. Rfat Paa, kinci Bakan: Prens Abbas Paa, Genel Mfetti:

Mehmet Ali Bey, Ba Ktip: Rfat bey, Muhasebeci: Kemal mer Bey, Veznedar: Fuat Bey, Veznedar Yardmcs: Edhem Pertev Bey, Ktip Yardmcs: Haydar Bey, Mnir Nigr Bey, Tevik ve Tergib Encmeni: Bisarya efendi, Safveti Ziya Bey, Diran Kelekyan Efendi, Maliye Encmeni: Kamhi Efendi, Ruhilhalid Efendi, Keresteciyan Efendi, Kemal mer Bey, Fen ve ntihab Memurin Encmeni: Dellasuda Faik Paa, Dr. Lambiki Paa, Dr. Abidin Paa, Dr. Kerim Sebati Bey, Dr. Ali Galip Bey, Eczac Edhem Pertev bey, Mirliva Nazif paa, Dr. Besim mer Bey, Dr. Esat Bey, Dr. Akil Muhtar Bey, Dr. Mehmet Ali Bey. Slnme, s.: 50-52. 45 46 Slname, s.: 35-36. Bakadn Efendi: 18. yzyl balarndan Saltanatn sonuna kadar padiah elerine verilen

unvan. Daha nceleri haseki denirdi. Ylmaz ztuna, ayn eser, Cilt: 7, s.: 346. 47 48 Slnme, s.: 53-56, 264-266. F. Frik: Alman Kzlhann Trablus ve Balkan Harplerindeki Shhi yardm Hizmetleri

Eserinden Memleketimize Ait Notlar. Dirim, Tom: 30, No: 8, 1955, s.: 345-348. 49 Kemal zbay, ayn eser, s.: 81. Salnme, s.: 101-110. S. Giray: Trablus Harbince Kzlay

(H. Ahmer). Dirim, Tom: XXX, Say: 12, Kasm-Aralk 1955. 50 51 Slname, s.: 38-39. Fahir Armaolu: Siyasi Tarih 1789-1960. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi

Yay., No: 362, 3. bs. Ankara 1975, s.: 339-340. 52 53 Slnme, s.: 43, 112-113. Z. zaydn: Balkan Sava ve Muhasarada Edirnede Salk Hizmetleri. Edirne: Serhattaki

Paytaht, Yap Kredi Bankas Yay., Hazrlayanlar: E. N. li-M. S. Koz, st., 1998, s.: 279-288. Slnme, s.: 150-151. 54 55 56 Slnme, s.: 159-160. Slnme, s.: 154-166, 161-162. Cemil Topuzlu (1866-1958). nl bir hekim ve lkemizde modern cerrahinin kurucusu. Tp

Fakltesinde hocalk, dekanlk ve stanbul Belediye Bakanl yapt. C. Topuzlu: 80 Yllk Hatralarm. 2. basky hazrlayanlar H. Hatemi-A. Kazancgil, Cerrahpaa Tp Fak. Yay., 2971/96, st., 1982. 57 58 C. Topuzlu, ayn eser, s.: 124-131. Kemal zbay, ayn eser, s.: 95-119, C. Topuzlu, ayn eser, s.: 124-131

1258

59 60 61

Slnme, s.: 136-147, 201-204. Slnme, s.: 120-121. Cellettin Muhtar (1865-1947). Mekteb-i Tbbiye-i hne baktibi ve Harbiye Mektepleri

edebiyat hocas Mehmet Muhtar Beyn olu Dr. Akil Muhtar ve Dr. Kemal Muhtarn aabeyidir. Tp Mektebini bitirdikten sonra Pariste kuduz ve bakteriyoloji zerine alt. El ve ayak parmaklar arasnda oluan ve egzamaya benzeyen ve frengiye benzeyen hastaln tricophyton olduunu kefetti ve buluunu 1892de yaynlad. H. Ahmere unutulmaz hizmetlerde bulundu. S. nver: I. Cihan Harbindeki Hill-i Ahmer Ahaneleri. Kzlay Dergisi, Yl: 2, Say: 13-14, s.: 20-23. E. K. Unat, ayn eser, s.: 33-34. C. Muhtar hakknda geni bilgi iin bkz.: Kzlay Cell Muhtar Says, Say: 26, 1947. 62 63 Slnme, s.: 212-226. N. Sar-Z. zaydn: I. Dnya Savanda Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyetinin Salk ve

Sosyal Yardma Katklar. II. Trk Tp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Trk Tarih Kurumu Yay., VII. Dizi-Say 131a, Ankara 1999, s.: 161-171. 64 Kemal zbay, ayn eser, s.: 414-421, 438. A. M. zden: Prof. Dr. Cell Muhtar zden.

Kzlay Cell Muhtar Says, s. 6-8. 65 N. Sar-Z. zaydn: Trk Hemireliinde Osmanl Hanmefendilerinin ve Hill-i Ahmer

(Kzlay)in Destei Sendrom, Yl: 4, Say: 3, Mart 1992, s.: 66-78. Dr. Besim mer Paa ve kadn Hastabakc Eitiminin Nedenleri I, Sendrom, Yl: 4, Nisan 1992, s.: 10-18. Dr. Besim mer Paa ve kadn hasta Bakc Eitiminin Nedenleri II. Sendrom, Yl: 4, Say : 5, Mays 1992 , s.: 72-80. Kadn Hastabakclar ve Osmanl Toplumunda Uyandrd yanklar. Sendrom, Yl: 4, Say: 8, Austos 1992, s.: 6-15. KAYNAKLAR Abdullah Bey: Sur La Socit de Secours Aux Blesss Militaires de lEmpire Ottoman A Constantinople. Gazette Mdicale dOrient, No: 8, Novembre, 1869. Ali Paa: Hilliahmer. Shhat Almanak, st., 1933. Altnta, A.: Karl Ambros Bernardn Mekteb-i Tbbiyeyi Kuruculuu Hakknda. Tarih ve Toplum Say: 143, kasm 1995, s.: 36-45. Armaolu, F.: Siyasi Tarih, 1789-1960. 3. bs., Siyasal Bilgiler Fak. Yay. No: 362, Ankara, 1975. Ayberk, N.: Mderris Dr. Esat Ik Paa. 50 Yl nce len 8 Byk Trk Hekimi in Anma Kitab, Dzenleyen: E. K. Unat, Cerrahpaa Tp Fakltesi ve Trk Tp Tarihi Yay., st., 1986.

1259

Aydemir, . S.: Osmanl Ordusunun Mmtaz ahsiyetlerinden Serdar- Ekrem mer Paa. Kzlay Dergisi, Yl: 2, Say: 13-14, 1964. Baylav, N.: Eczaclk Tarihi. Yrk Matbaas ve Kitabevi, st., 1968. Baytop, T.: Trk Eczaclk Tarihi, Eczaclk Fak. Yay. 3358/47, st., 1985. Cemal, H.: Hilliahmer dare Heyeti le Cell Muhtar 650000 Muhacire Neler Yaptlar. Kzlay Cell Muhtar Says, No: 26, Aralk 1947. Coursier, H.: Milletleraras Kzlha. Trkiye Kzlay Dernei, Ank., 1964. Danimend, . H.: zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi. st., 1971. Dunant, J. H.: Solferino Hatras. ev.: N. Arpacolu, Trkiye Kzlay Dernei, Ankara, 1964. , Ellinci Yl Trkiye Hill-i Ahmer Mecmuas. Birinci Sene, No: 76, 23 Knn- evvel 1927. , Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyeti Slnmesi. Ahmed hsan ve rekas Matbaaclk Osmanl irketi, stanbul, 1329-1331. Frik, F.: Alman Kzlhann Trablus ve Balkan Harplerindeki Shhi Yardm Hizmetleri Eserinden Memleketimize Ait Notlar. Dirim, Tom: XXX, Say: 8, 1955, Say: 9, 1955. Gencer, R. T.: Tp Fakltesi Tarihesi (Mirat- Mekteb-i Tbbiye). Eklerle Yay. Haz.: A. Kazancgil, zel Yay., st., 1991. Gnergun, F.-Baytop, A.: Hekimba Salih Efendi ve Botanikle lgili almalar. Osmanl Bilimi Aratrmalar II, Yay. Haz.: F. Gnergun, Yay. No: 4111, Edebiyat Fak. No: 3410, s.: 293-317. , Grand Larousse, Paris, 1960-1964. Gran, N. S.: Trablus Harbinde Kzlayn Yardmlar. Dirim, Tom: XXXI, Say: 1-2, 1956. Hatemi, H.: Medeni Hukuk Tzel Kiileri. Hukuk Fakltesi Yay. No: 2280/514, st., 1979. , Trkiye Kzlay Genel Merkezi, 1974. , Gazette Mdicale d Orient, Yl: 1869, No: 8, Novembre, s.: 126-127. Merdivenci, A.: Karl Edward Hammerschmidt-Abdullah Bey (1799-1874) lmnn 100. Yldnmnde (1874-1974). Cerrahpaa Tp Fakltesi Dergisi, Cilt: V, Say: 4, Ekim 1974. zaydn, Z.: Balkan Sava ve Muhasarada Edirnede Salk Hizmetleri. Edirne: Serhattaki Paytaht, Hazrlayanlar: E. N. li-M. S. Koz, Yap Kredi bankas Yay., st., 1998, s.: 279-288.

1260

zaydn, Z.: 14 Mart Tp Bayram ve Malta Srgn Hekimler. Sendrom, Yl: 10, Say: 3, 1998, s.: 106-111. zbay, K.: Trk Asker Hekimlii Tarihi ve Asker Hastaneleri. Cilt I., st., 1976. zcan, L.: Trk Kzlay Messesesinin Milletleraras Kzlha le Olan Mnasebetleri. Hukuk Fak. Mecmuas, Cilt: XXX, Say: 3-4, 1965, ayr bs. zden, A. M.: Prof. Dr. Cell Muhtar zden. Kzlay Cell Muhtar Says, No: 26, Aralk 1957. zden, A. M.: Doktor Besim mer Akaln. Tedavi Klinii ve Lboratuvar, Tom: 10, No: 37. Sar, N.-zaydn, Z.: Trk Hemirelii ve Osmanl Hanmefendilerinin ve Hill-i Ahmerin (Kzlay) Destei. Sendrom, Yl: 4, Say: 3, Mart 1992, s.: 66-78. Sar, N.-zaydn, Z.: Dr. Besim mer Paa ve Kadn Hastabakc Eitiminin Nedenleri (I). Sendrom, Yl: 4, Say: 4, Nisan 1992, s.: 10-18. Sar, N.-zaydn, Z.: Dr. Besim mer Paa ve Kadn Hastabakc Eitiminin Nedenleri (II). Sendrom, Yl: 4, Say: 5, Nisan 1992, s.: 72-80. Sar, N.-zaydn, Z.: Kadn Hastabakclar ve Osmanl Toplumunda Uyandrd Yanklar. Sendrom, Yl: 4, Say: 8, Austos 1992, s.: 6-15. Sar, N.-zaydn, Z.: I. Dnya Savanda Osmanl Hill-i Ahmer Cemiyetinin Salk ve Sosyal Yardma Katklar. II. Trk Tp Tarihi Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, Trk Tarih Kurumu yay., VII. Dizi-Say 131a, Ankara 1999, s.: 161-171. Saryldz, G.: Karantina Meclisinin Kuruluu ve Faaliyetleri. Belleten LVIII/222, 1994, s.: 329376. Sertolu, M.: Osmanl Tarih Lgat. Enderun Kitabevi, st., 1986. Terziolu, A.: Yeni Bulunan kaynaklar Inda Dr. K. A. Bernard ve mekteb-i Tbbiye-i ahane. Trk Tp Tarihi Yll II, Yay.: A. Terziolu-E. Lucius, st., 1995, s.: 48-91. Topuzlu, C.: 80 Yllk Hatralarm. 2. Basy haz.: H. Hatemi-A. Kazancgil, Cerrahpaa Tp Fak. Yay. No: 2971/96, st., 1982. , Trkiye Kzlay Derneini Tanyalm. Kzlay Eminn ubesi. Unat, E. K.: Macarl Miralay Dr. Abdullah Beyin Hayat ve Trk Tp Zoolojisindeki Yeri. Trk Mikrobiyoloji Cemiyeti Mecmuas, Say: 7, 1975.

1261

Unat, E. K.: Osmanl mparatorluunda Bakteriyoloji ve Viroloji. Cerrahpaa Tp Fak. Yay. No: 1568/4, st., 1970. nver, S.: I. Cihan Harbindeki Hill-i Ahmer Ahneleri. Kzlay Dergisi, Yl: 2, Say: 13-14, 1964. nver, S.: Dr. Besim mer Paann Hizmetleri Tarihi zerine. Tp Tarihimiz Yll, Tp Fak. Tp Tarihi Enstits, Say: 52, st., 1966. nver, S.: Asrlara Gre Osmanl Trklerinde Tp. Tp Tarihi Aratrmalar II, Yay. No: 3086, Cerrahpaa Tp Fak. No: 122, st., 1983, s.: 10-42. nver, S.: Hilliahmerin Kurulu, nkiaf ve Hizmetleri Tarihi zerine. II, Yay. No: 3086, Cerrahpaa Tp Fak. No: 122, st., 1983, s.: 74-86. nver, S.: I. Cihan Harbindeki Hill-i Ahmer Ahaneleri. Kzlay Dergisi, Yl: 2, Say: 13-14, Mays-haziran 1964. Yldrm, N.: Karantina. stanbul Ansiklopedisi, No: 4, 1994, s.: 461. Yldrm, N.: Mekteb-i Tbbiye-i ahane. stanbul Ansiklopedisi, No: 5, 1994, s.: 375-377.

1262

B. TARA TEKLTI XVII. Yzylda Tara Ynetimine Genel Bir Bak / Prof. Dr. Ycel zkaya [s.699-709]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye Onsekizinci yzylda Osmanl mparatorluu artk kurulu ve ykseli devirlerindeki salkl ve dzenli durumunu kaybetmitir. mparatorluun ilk kuruluundaki salam temellere dayal kurumlar, yanlarna yenilerinin de eklenmesi ve baz deiikliklerle devam etmekte ise de, merkezi otorite zayflam, yolsuzluk, rvet her yeri sarmtr. Gerek idar ynetimde, gerekse asker sistemde (timarl sipahiler-yenieriler) bozukluklar ortaya kmaya balamtr. Taradaki halk, ar vergi ykleri, yerel yneticilerin zulm, ekyalarn nahiye ve kyleri talan sonucunda perian olmu, yerini-yurdunu terk eder hale gelmitir. Vergiler geride kalan halkn omuzlarna yklenmitir. Yerel ynetimlerde de nemli deiiklikler olmutur. Bu deiiklikleri srasyla grmekte yarar vardr. A. dar Alanda Mutasarrf diye adlandrdmz beylerbeyleri, sancakbeyleri, XVIII. yzylda ou kez grev yerlerine gitmemilerdir. Bunlarn bir blmnn sancaklarda saray ad verilen byk konaklar bulunurdu. Bu konaklarn yangnlar ve dier nedenlerle onarm gerektiinde, bunun masraf kaza halkna yklenmekteydi. Beylerbeyleri, btn sancaklar ynetimleri altnda bulundurur ve paa sanca denen merkez sancakta otururlard. Ancak, XVIII. yzylda gerek beylerbeyleri, gerekse sancakbeyleri sancaklarnda pek az kalmlardr. XVIII. yzylda sancaklar, bunlarn yerine vekilleri durumunda olan mtesellimler ynetmitir. Mtesellimlik, XVII. yzyln sonlarndan Tanzimat dnemine kadar devam etmitir. Talat Mmtaz Yaman, XVII. yzyldan bahsederken bu grevin Daha mhim ahslara ve hemen ekseriyetle dergh- al kapcbal payesine haiz kimselere ihle edildii grlmektedir ifadesini kullanmaktadr.1 Mtesellimlik kurumu, her ne kadar XVII. yzyln sonlarnda da var olarak grlyorsa da, bu tarihlerde saylar yok denecek kadar azdr. Oysa, XVIII. yzylda sancaklarn ou mtesellim ile ynetilmektedir. Artk, tarada ynetim enderunlulardan km, yerli ve Trk kkenli kiilerin eline gemitir. Memleket aynnn ve ileri gelenlerin mtesellimlikleri elde edileri, XVIII. yzyln balarndan itibaren yaygnlamtr.2 XVIII. yzyln ikinci yarsnda dergh- al kapcbalarndan, mutasarrflardan mtesellim olanlar var idi ise de, bunlarn yan sra memleket aynndan olanlarn says ok daha fazladr. Kald ki, bunlar da memleket aynndandr.

1263

XIX. yzylda, zellikle stanbuldan taradaki dergh- al kapcbalar arasndan ve dier byk rtbeli grevliler arasndan tayin edilen mtesellimler de grlmeye balanmtr.3 Beylerbeyleri ve sancakbeyleri olan kiiler grev blgeleri olan sancaklara gitmedikleri ya da gidemedikleri (bir sava ile grevli olduklar) zaman yerlerine mtesellim ad verilen bir vekil tayin etmekteydiler. Bu kii beylerbeyinin ya da sancakbeyinin grevlerine sahipti. Bu kiiler genellikle bulunduklar yerlerde nfz ve kudret sahibi yerli ailelere mensup kiilerdi. Bu kiiler mtesellimlik ve voyvodalk gibi nemli grevlerden alndktan sonra, aynlk mcadelesine girimekte iseler de, daha deerli ve nemli olan mtesellimlik grevini bir yolunu bulup ele geirmek iin uramakta idiler. Genellikle ayn kiiler bazen ayn, bazen de mtesellim olarak grevlerini srdrmekteydiler. XVIII. yzylda yaygn olan bir usul de arpalk tarznda sancak tevcihidir. XVI. yzyldan beri saylar artan vezirlere gelirleri kfi gelmediinden, geim kayna olarak arpalk ad ile sancaklar verilmeye balanmt.4 nceleri arpalk olarak verilen sancaklarn says ok azd. XVII. yzyln sonlar ile XVIII. yzyln balarnda arpalk olarak verilen sancaklarn saysnn ok byk boyutlara ulat grlmektedir. Arpalk olarak sancaklara atanan kiiler sancaklarna gitmekten ise, yerlerine mtesellim atamay daha uygun grmlerdir. XVIII. yzylda mtesellimlerin saysnn artmasnda arpalk eklinde sancak tevcihi yan sra, uzun sren savalar nedeniyle beylerbeylerinin, sancakbeylerinin savalarda bulunmalar, uhdelerinde baka grevler olmasnn etkisi byktr. XVIII. yzylda mtesellimlik grevini elde eden yerli hanedanlarn bu grevlerinin kendilerine kazandrm olduu yetki sebebi ile artrdklar servet sonunda iyice kuvvetlendikleri de bir gerektir. Mtesellimler bazen yerlerine bir vekil, mtesellim vekili tayin etmektedirler. rnein, Bozok Mutasarrf Capar-zde Sleyman, ayn zamanda ankr, Ankara, Kayseri mtesellimidir. Bu kadar geni sahada hkm sren bu kii ankr, Ankara, Kayseriye mtesellim vekilleri tayin etmitir. Mtesellimlerin byk ounluu yerli hanedanlara mensup kiiler ise de, bu bir kaide deildir. Saylar fazla olmasa da, yerli hanedana mensup olmayan, dardan olan kiilere de mtesellimlik grevi verilmitir. Fakat, bunlar grevlerine gittikleri yerlerde ellerinde fazla kuvvet olmad iin tutunamamlardr. Elinde yeterli kuvveti olmayan, mal, eya ve serveti bulunduu yerin hanedanna gre yok denecek kadar az olan, dardan gelen bu kiiler, devletin ve sancakbeyinin gelirlerini yeteri kadar toplayamam, emirleri yerine getirememilerdir. Muhtemelen bunlara kar hanedan sahibi ailelerin halk kkrtt da dnlebilir. Mtesellim tayinlerinde, atanacak kiinin halk ve sanca koruyabilecek, devlete ve valilere ait vergileri toplayabilecek dirayette bir kii midir, deil midir hususlar zerinde dikkatlice durulmaktayd. Mtesellimler vali buyrultusu ile tayin edilir, devlet de bunu onaylard. XVIII. yzyl boyunca tayin edilen mtesellimlerin hemen hemen hepsinin yerli hanedana mensup olduklar gzlemlenmektedir.

1264

rnein, Capar-zadeler (Bozok-Yeniil), Zenneci-zdeler (Kayseri), Gaffar-zdeler (Konya), Kara Osman-zdeler (Saruhan), Ylanl-zdeler (Hamid), Turun-zdeler (Karahisar- Sahip), lyas-zdeler (zmir), Cizyeci-zdeler (Hdavendigar), Tuzcu oullar (Rize), Nakka-zdeler, Mderris-zdeler (Ankara) vb. Tayinlerde, atanacak kiinin sancan ileri gelenlerinin istedii ve tasvip ettii kimse olmas, devlete ve valilere ait vergileri zamannda toplamas yan sra halk defu refu teadiyat ve mezlimden korumas, sair fermn olan hidemt- aliyyenin ed ve temiyeti yerine getirmesi zerinde de durulmaktayd.5 Halk tarafndan seilip, devletin onay ve vali buyrultusu ile atanan aynlar ile mtesellimler arasnda sk sk ekimeler olur, bu durumda da halk byk zarar grrd. Dikkati eken bir husus da yerli ailelerin uzun sre aynlk grevini elde ettikleri gibi, daha sonraki tarihlerde mtesellimlik grevini de elde ettikleri hususudur. XVIII. yzyln ikinci yarsnda, valiler gibi mtesellimler de sk sk grevlerinden alnmaktadr. Mtesellimler Mtesellimlik ehriyesi adyla bir cret aldklar halde, a gzllkleri nedeni ile kad ve ayn ile anlap tevzi defterlerine fazla akeler de eklemekteydiler. Hanedanlarn byk blm uzun sre zaman zaman aynlk, zaman zaman da mtesellimlik grevlerini ellerinde tutmulardr.6 XVIII. yzylda voyvodalk idaresi de yaygnlamtr. Has olan yerlere voyvoda atanmaktadr. Voyvodann grevleri de sancakbeyinin grevlerinin aynsdr. Voyvoda tayin edilen kiiler de yerli aileler arasndan olmaktadr. Beylerbeyine bal olan bu grevliler, devletin, beylerbeyinin emirlerini yerine getirirlerdi. Bunlardan kapucubalk payesine sahip olanlar da vardr. rnein, Bilecikte Kalyoncu-zdeler, Yeniilde Capar-zdeler kapucuba rtbesine haizdir. Voyvoda tayinleri ismi ak braklan zabt temessk ile olmaktayd. Voyvodalar arasnda bir zamanlar ehl-i er snfna mensup olanlar da vardr. rnein bir zamanlar Ein Naipliini yapm olan Ebubekir, daha sonra burada voyvoda olmutur. Ancak, ehl-i er zmresine mensup olan Ebubekirin reayay korumaya muktedir olamad yolundaki ikyetler zerine hanedandan bir baka kii, Mehmet Bey voyvoda olarak atanmtr.7 Mtesellimler gibi voyvodalar hakknda da ikayetler sk sk ortaya kmaktayd. rnein, Beypazar Voyvodas hakknda olan ikyetler bunlardan yalnzca bir tanesidir. Voyvodalar da yerli hanedanlara mensup kiiler olup, uzun sre faslalarla bu grevlerini yrtmektedir. rnein, Bolu ve Viranehir Sancanda alk-zdeler buna rnek gsterilebilir. XVIII. yzyln sonlarnda Bolu iri has olmu ve sancakbeylii grevi kaldrlarak voyvoda ile idare olunmaya balamt. Bolu Sancann mutasarrflarnn, mtesellimlerinin kaza halkndan gel-ge akesi gibi adlarla teklif-i akka diye tanmlanan yasa d vergiler toplamalar ve bu yzden pek ok kyn harap ve harabe olmas nedeniyle 1107 (1694-1695)de Bolu Sanca Sancaklktan ihr ve havass- hmyna katlm, her sene bir kiiye iltizam ile voyvodalk eklinde idare edilmeye balanmt.8

1265

Denizli de voyvodalk ile ynetilen nemli sancaklardan biridir. Gzelhisar-Menemen, Soma, Akhisar, Manisa, Uak, zmir, Bayndr, Bilecik voyvoda ile idare edilen yerler olarak grlmektedir. XVIII. ve XIX. yzyllarda baz sancaklarn muhassllk ile ynetildiini grmekteyiz. Bunlar da sancakbeyinin yetkilerine sahiptir. Canik (Samsun), Hamit (Isparta), Karahisar- Sahip ve evresi, Saruhan (Aydn) muhassllkla ynetilen yerlerdir. Muhassllklar da yerli aileler ele geirmekteydi. rnein, Canik (Samsun)te Canikli-zdeler bu grevi uzun sre ellerinde tutmulard. Teke, mtesellimlikle idare edilmi, ancak, 1812de mtesellimlikten karlm ve muhasslk ile ynetilmeye balanmt.9 XVIII. yzylda devlet ile halk arasnda ilerin yerine getirilmesi konumunda aynlarn nemli bir fonksiyonu olduunu grmekteyiz. Osmanllarda, XVI. ve XVII. yzyllarda ayn olarak ileri gelen kiiler kastediliyordu. XVIII. yzylda ayn- vilyet, ayn ve eraf, vch-u memleket diye adlandrlan ileri gelenlerin dnda resm ayn tabiri 1726dan sonra yaygnlamtr. XV. ve XVI. yzyllardan beri mevcut olan ayn ve eraf snfnn saysnn XVIII. yzylda ok artt grlmektedir. XVI. yzyln ortalarnda bu snfa giren mltezimler, mukataa eminlerine XVI. yzyln sonlarndan itibaren azledilmi ya da tekat olmu sancakbeyleri, kadlar, naipler, mderrrisler, mftler ile bunlarn ocuklarnn da katlmasyla ayn- vilyetin saysnda byk artmalar grlmtr. Bu kiiler daha sonra halk ile devlet arasnda araclk grevini yerine getiren resm aynlk grevini ele geirmeye balamlardr. Bu yzden XVII. yzyln sonlarnda az sayda grlen aynlarn says XVIII. yzylda yaygnlamtr. XVI. yzylda ileri gelen hanedanlar, bulunduklar yerlerdeki zenginlikleri, sosyal durumlar, prestijleri nedeni ile sivrilmiler, devlet ve halkn gznde etkili bir durum kazanmlardr. Devlet, bu ailelerin oundan henz resm ayn deiller iken bile ekya tedibi, asker temini, zahire salanmas, hazinenin sa-salim stanbula ulatrlmas gibi konularda yardm istemekte idi. Tevzi defterlerine, aynlar iin ayniye adyla bir cret konmaktayd. Ancak, aynlarn vali ve kadlarla anlaarak tevzi defterlerine fazla akeler konmasna neden olmalar ok sk ikyete neden olmaktayd. Aynln kuvvetlenip, gelimesi Anadoludaki devlet memurlarnn itibardan dmesi ile orantl olmutur. Vali buyrultusu ve devletin onay ile halkn istedii kiiler arasndan atanan aynlarn zulm artnca, bunun yerine, daha nce de var olan ehir kethdal kaim oldu. Bunlar da grevleri karl olarak ehir kethdal creti almaktaydlar. Aynlk lafznn deitirilmesi, aynlarn yerine ehir kethdalarnn halkn istei ile i bana getirilmesi, Osmanl mparatorluunun koluna da yazlmt. Ancak, ehir kethdal peinde koan ve elde edenlerin bir ksm da eski ayn ve ayn-zdeler idi. ehir kethdalnn tesis edildii tarihlerde de, ayniye, zahire baha gibi zulmlerin kaldrlmasna allm ise de nlenememiti. Bu tarihlerde baz kazalarda aynlk, bazlarnda ehir kethdalnn olduu grlmektedir. ehir ileri

1266

ehir kethdalarna brakldnda, ehir kethdalarnn byk bir blmnn nfz ve kudretli kiiler olmamas, aciz kiiler olmamas nedeni ile ahali arasnda itibarlar olmam ve iler yrtlememitir. Kazalarda i grenler, o yerin i yapabilen ve nfus sahibi kii-zdeleri idiler. Ancak, ayn lafz kalktndan ve bunlarn fonksiyonu kalmadndan, devletin ii dtnde, ileri gelen aileler Biz ayn deiliz, ie karmayz diye ehir kethdasn ortaya koymakta idiler. Devletin ileri de grlememekteydi. Bu yzden 1790da karlan ferman ile aynlk yeniden yrrle kondu. Halk, ayn olmak isteyenlerin hepsine ayn ball gstermemekteydi. Ayn olmak isteyen kiiyi ehir aynnn desteklemesi nemlidir. Ayn olanlarn ekserisinin, bulunduklar yerin ileri gelenlerinin byk ounluu ile bu mevkiyi ele geirdikleri bilinmektedir. XVIII. yzylda ayn olmak isteyenlerin ve aynlk iddiasnda bulunanlarn says ok artmtr. Halk ve vilyet ileri gelenleri bir kazada birden fazla aynlk iddiasnda olanlar olursa ikiye blnmekte, bir ksm birini, dierleri tekini tuttuundan karklklar olmaktayd.10 1790da aynln yeniden tesisinden sonra karlan fermanlara gre, aynnn seimine sancakbeyleri mdahale etmeyecekler, aynlk iin ferman, mektup ve buyrultu verilmeyecek rvet ile ayn atanmayacakt. Ama, bunlara pek uyulmamtr.11 B. Adl Durum Ehl-i er zmresi de XVIII. yzylda, eski nfz ve kudretini kaybetmitir. Kadlar ya da vekilleri durumundaki naiplerin elinde kuvvet yoktu. Bu yzdendir ki, beylerbeyleri ve sancakbeyleri gibi, kadlar da XVI. yzyldaki itibarlarn kaybetmiler, zaman zaman sancakbeyleri, mtesellimler, mtegallibeler tarafndan azlettirilmiler veya onlarn isteklerini yerine getirmek zorunda kalmlardr. Bunun byle olmas, yani kadlarn git gide kuvvetlerini ve nemlerini kaybetmeleri kanlmaz bir sonutu. nk, mtesellimlerin, aynlarn ellerinde ok sayda kuvvet olmakta ve onlar kuvvetleriyle halk kitlesini kendilerine balayabilmekte idiler. XVIII. yzylda, kadlara ve valilere halk korumalar konusunda pek ok ferman yollanmtr. Adalet ferman ad ile yollanan bu fermanlarn dnda, valilerin gnderdikleri adalet buyrultular da halk korumay salayamamtr. Yerli aileler, mtesellimlik, aynlk gibi grevleri elde ettikleri zaman kuvvet ve servetlerini artrrlarken, kadlar ve dier ehl-i er zmresi zayflamtr. Mtesellim ve aynlar ekseriye ehl-i er zmresi ile anlaarak halk soymay alkanlk haline getirmilerdir. XVIII. yzyln sonlarna doru, kad ve naiplerin yolsuzluklar ile ilgili fermanlarn artt ve zellikle mahsul defi konusunda yazlarn yazld grlmektedir. Adalet fermanlarnn bir ksm dorudan doruya ehl-i er mensuplarna ve bunlarn yolsuzluk hareketlerini nlemeye, bir ksm da btn devlet grevlilerine ve yolsuzluklarna yneliktir. XVII. yzylda da mevcut olan adalet fermanlarnn12 saysnn XVIII. yzylda ok fazla artm olmas, yolsuzluklarn boyutunun artmas ile ilgilidir.13

1267

Kadlarn XVIII. yzylda kendilerine arpalk olarak tevcih edilen kazalara gitmemeleri yerlerine iten anlamayan kiileri naip olarak atamalar da ehl-i erdeki bozukluun artmasna neden olmutur. Mahkemedeki baktip, ktipler eriye sicil defterlerini (kad defterlerini) tutmakla ykml idiler. Baktiplerin grev sreleri hakknda bir kural yoktur. Bu grevi bazen lmne kadar srdrmektedir. Kad ve naipler azil olunduunda, lmleri halinde ya da istifalar halinde, mrasele veya mutasarrfn buyrultusu ile naip vekili olarak grevlendirilmekteydiler. Davalara baktklar gibi, olay yerine kefe de giderlerdi. Ktiplerin says birka tane olabilmektedir. Mahkeme dnda grevlendirildikleri olay yerine gidip, incelemeler yapar, sonucu mahkeme kaytlarna ilerlerdi. Mahkemede kendilerine ayrlan odada oturmaktaydlar. Durumalarn zamannda yaplmas, kararlarn ve gelen yazlarn iml kurallarna gre yazlmas ile naibin gsterecei ileri yapmas grevlerindendi. Mukayyidler, naibin mraselesi ve padiah berat ile atanmaktayd. Naip, gzel yaz yazan, ktiplikten anlayan, dindar, emin bir kiiyi mukayyid atar, bu kii daha sonra ktiplie geer ve baktiplie kadar ykselirdi. Mahkeme imam, mahkemedeki mescide naibin mraselesi ve beratla atanrd. Ayrca, ktiplere yardmc olurlard. Naiplerin mraselesi ile atanan kethda, mahkeme dndaki davalarn kefine gitmekteydi. Mahkemede kendisine byke bir oda ayrlmt. Ayrca, naibin ve mahkemenin mutemetlik ve veznedarlk ilerinin yrtlmesi, mahkemedeki personelin maalarnn denmesi grevleri iindeydi. marethnelerde, medreselerde inzibat ilerine bakan noktaclar bert- erif ile tayin olmaktaydlar. stanbulda oturan Nakibl-erf peygamber slalesinden gelen seyyid denen kiilerin ileri ile urard. Taradaki Nakibl-erf kaymakamlarnn ba olup, Nakibl-erflar mektup ile tayin ederdi. Nakibl-eraf Kaymakam, Anadoluda seyyid denen ve peygamber soyundan gelen kiileri denetlerdi. Anadoluda seyyidlerin says srekli artmaktayd. Her ne kadar Kprl Mehmet Paann sadrazaml srasnda bunlar denetlenmi, bu hakka sahip olmayanlarn bertlar ellerinden alnm ise de, bu denetleme usul daha sonra gerei gibi dzenli yaplamamt. Seyyidler besleyebildikleri yz elli koyunun vergisini demekten muaftlar. Daha fazla koyunlar olursa bunun vergisini demekteydiler. Kendilerinden arsne ve dier bahanelerle vergi alnmamaktayd. XVIII. yzylda seyyidlerin says ok artmtr. Bunun zerine, XVIII. yzylda seyyid olmayanlara seyyidlik bert verilmemesi, seyyidlik iddiasnda bulunanlarn durumlarnn iyice incelenmesi konusunda pek ok fermn karlmtr. XVIII. yzylda nakibl-erf kaymakamlar da pek ok yolsuzluk hareketine bavurmular, baz kazalarda harc- makl, devriye, tevcih, sadat akesi, murriye adlar ile kendi adlarna paralar

1268

toplamlard. Bu tip yolsuzluklarn yaplmamas ve sahte seyyidliin nlenmesi iin eitli tarihlerde Anadoluya saysz fermn yollanmtr. Mtevelliler vakf ilerini vakfiye artlar ve eri hkmler dairesinde yrtrlerdi. Mtevelli, ya vakf nazrnn arz yani bert- erf ile ya da kadnn atamas ile greve gelirdi. Tayin ile ilgili bertlarda ekseri vakfa mtevellinin tayin tarihi ve alaca cret de yer alrd. Kazalarda eyhlislamn temsilcisi olan mftler, idar bakmdan bir mutasarrf, mtesellim, naip kadar etkili olmasalar da, sosyal hayattaki etkileri byktr. Sancak yneticileri yrttkleri baz ilerde, ehirde ba gsteren sosyal huzursuzluklarda mftnn yardmn isterlerdi. Muhzr ve muhzrba bir eit adl polistir. Mahkemede gvenlii salarlar. Mahkeme dndaki keif, soruturma ve akd edilen meclis-i er gibi olaylar iin kad ve naiple birlikte giderlerdi. Vakflar ve Mtevelliler Mtevelliler, vakflar vakfiye artlar ve eri hkmlere gre ynetirlerdi. Mtevelliler ya vkf nazrnn arz gerei bert- erif ile ya da kadnn atamas ile greve gelirlerdi. Tayin ile ilgili beratlarda ekseri vkfa mtevellinin tayin tarihi, alaca cret de yazlrd. Vakfa mtevelli olan kii kayd- hayat art ile atanrd. Ancak, grevini ktye kullandnda grevinden alnabilir ya da kendi istei ile grevinden ayrlabilirdi. Kk vakflarda mtevelli grevini tek bana yaparken, orta ve byk lekli vakflarda mtevellinin ktip ve cabi gibi yardmclar vard. XVIII. yzylda, seyyidlerin vakf mtevellilii grevinde olduka fazla yer aldklar da gzlemlenmektedir. Vakflarn gelirleri, arazilerden alnan r, rsm-u rfiye, bd-i heva, resm-i tapu, resm-i kvre, resm-i kovan, resm-i bennk, resm-i ispence, resm-i r- bagt vb., kent iindeki vakf arsalarnn zemin kiras, vakfa ait han, hamam, dkkan, bedestendan alnan paralard. XVIII. yzylda vakflarn geliri ok azalm ve kendi binalarnn tamirlerini dahi karlayamaz olmutur. XVIII. yzylda mtevelli tayinlerinde yolsuzluklar da sk sk grlmeye balanmtr. Vakflara dardan yaplan mdahalelerin says artmtr. Evkf mfettileri sk sk ihbr edilen ikyetleri incelemeye gnderilmilerdir. Bu yzylda, vakf davalarnn evkf mfettileri ya da vekilleri tarafndan grlmesi gerektii, vakf nezareti kurulduktan sonra kad ve naiplerin bu davalara mdahalesi gerekmedii halde, usulsz olarak kad ve naiplerin bunlara mdahale ettikleri de grlmtr. XVIII. yzylda mtevelliler, taraftarlarndan diledikleri kimselere bil-fermn kendi tezkereleri ile tayinler tertip etmiler, bunun sonucunda vakflarn masraflar artm ve vakflar harap olmutur. III. Selim ald bir kararla, hatt- hmyn karlmadka kimseye yeni vazife ve mtevelli tezkeresiyle grev verilmemesini emretmi ve vakflarn bylece kn nlemek istemitir.

1269

Medresede ders veren mderris, bu okutulan dersleri tekrar ettiren mud, medrese kitaplarndan sorumlu hafz- ktb, medrese grevlilerinin ve rencilerinin derslere zamannda gelip, gelmediklerini tespit eden noktac, yine vakflarda hizmet gren bevvb yani mektep kapcs ile cami, mescit, imaret gibi kurumlarn temizliini yapan ferralarn maalar vakf gelirlerinden salanmaktayd. C. Asker Durum Tarada zabtan denilen ve asker kuvvetleri oluturan yenieriler, yenieri serdarnn, alt blk halk kethdayerinin emrinde bulunurdu. Yenieri serdarl yerine, yenieri aal tabirinin de kullanld grlmektedir. Yenieri serdar olmad zamanlar, bu grev yenieri serdar vekilleri tarafndan yerine getirilirdi. Yenieri serdarlar her ayda bir zabt mektubunu yenilemek veya ibk larn almak ve eski caizeleri ocaa vermek zorundaydlar. Ancak, XVIII. yzylda rica ve iltimas ile yenieri serdar olunduu da grlmektedir. Yenieriler sefer srasnda ordughta bulunmaktaydlar. XVIII. yzylda yenierilerin nemli bir ksm seferlerden kamakta, kasaba ve kylerde seferliyiz diye halkn mallarn zorla almakta, zulmler yapmaktaydlar. Mslmanlarn yenieri olmamas hususu XVIII. yzylda yoktur. Yasalara uyulmamaktadr. Yenieriler evlenmekte, klada talim yapmamaktadr. Her geen gn ehirlerde, sanatkrlk, kk tccarlk gibi mesleklere giren yenieriler yasalar gz ard etmektedir. Bu arada yenieri olmadklar halde stanbula gidip, biz yenieri olduk eklinde baz kiilerin halk rahatsz ettikleri de gze arpmaktadr. Alt blk halknn (sipah, silahdar, sa garipler, sol garipler, sa ulufeciyan, sol ulufeciyan) bakanlna kethdayeri denen komutanlar atanrd. Bunlarn tayininde alt blk halknn imzas olduu gibi, yalnz bir ksmnn imzas da olabilmekteydi. Kethdayerleri, alt blk halknn davalarnn, anlamazlklarnn er ile grlmesinde, kendilerine kar gelenlerinin isim ve blklerinin yazlmasnda, reayay rencide edenlerinin cezalandrlmasnda da rol oynamaktaydlar. Eyalet askeri de denen timarl sipahilerin banda alaybeyi bulunurdu. XVIII. yzylda, timarlara rabet olmad aka grlmektedir. Timarlarn durumunu dzeltmek iin alnan tedbirler bu dnemde ie yaramamakta, timarl sipahilerden sefere gidenlerin says da srekli dmekteydi. Bu dnemde alaybeyleri, beylerbeyleri tarafndan sebepsiz yere azledildikleri, yetenekli olmayan kiilerin alaybeyi olmaya baladklar da grlmektedir. 1743 Nisannn balarnda Anadolu Valisine yazlan fermanda, hakk olmayanlara alaybeylik rtbesinin verilmemesi, alaybeylerinin zr ya da zulm olmaynca azledilmemesi, alaybeyi tayininde tayin olan kiilerden arz akesi olarak fazla para alnmamas bildirilmiti. Daha sonraki tarihlerde de alaybeylik ve timarlarn dzeni iin tedbirler alnm, ama bunlar fazla bir ie yaramamtr.

1270

Kale dizdarlklar da timarlarn datm gibi verilirdi. Kale dizdar ldnde talipler arasnda olu var ise o tercih edilirdi. Kalelerin yoklanmas, kale neferlerinin toplarnn, cebehanelerinin ve dier malzemelerinin tamamlanmasnda o kalenin dizdar sorumlu idi.14 XVIII. yzylda devlete kar gelen pek ok asinin kalelere gnderildii ve orada hapsedildii grlmektedir. XVIII. yzylda gemiler iin gerekli kereste ormanlk blgelerden salanrd. Bata Bat Karadeniz Blgesinde Bolu olmak zere, Karadeniz sahilindeki kazalar Tersane-i Amireye kereste temin ederlerdi. Ancak, bu dnemde deniz erlerinin yeteneksiz kiilerden tertip edildii grlmektedir. Penah Efendi, 1759da yazd risalesinde, derya erlerinin hizmette bulunmadklarna, iftilerin kalyoncu diye yazlp gtrldklerine deinmektedir.15 Gemi yapm eski devirlere gre daha az olmaktadr. Frat Nehrinde ileyecek gemiler iin aalar Mara, Elbistan, Birecik, Kumkale dalarndan salanmaktayd. Valilerin sava sonras kap halk denen kuvvetlerinin nemli bir ksmn bo brakmalar sonucunda leventler gittikleri yerlerde halka zulm yapmaya balamlard. XVII. yzyl sonlarnda tredi ekyas diye adlandrlan ve ellerinde ok sayda sarca- sekban bulunduran ekya reislerine (Yeen Osman Paa, Cerid olu vb) sancakbeylii verildiini grmekteyiz. XVIII. yzylda leventlik sorunu devleti ok uratrmtr. Babo leventlerin saysnn artmas nedeni ile Anadoluda asayi iyice bozulmutu. Babo leventlerden kurulu ekyalarn yakalanmas iin bahar aylarnda aalar yapraklanmadan harekete geilirdi. D. Esnaflar XVIII. yzyl belgelerindeki hitaplarda, ehrin ileri gelen, nfzlu, sz geen kiilerinin kastedildii ayn vilyet, vch ya da vch-u memleket ten sonra i erleri gelir. Burada i erlerinden kastedilen esnaf zmresidir. Baz belgelerde bu belirtilmitir. Osmanllarda esnaf sistemindeki hiyerari esnaf eyhi (kethdas), yiit ba, usta, usta ba (kalfa), usta randan ibaretti. Yeni dkkan am iin mutlaka esnaf kethdasnn ve yiitbann onay artt. Ancak, dkkan ama iznini devlet verirdi. XVIII. yzylda esnaf kethdalarnn btn iyi niyetine, esnaflarn kaliteli mal yapmak istemelerine karn, yine de karaborsaclk alp yrm, yabanclara baz mallarn satm yasak olduu halde bu devam etmi ve bunun sonunda yerli esnaf byk sknt iinde kalmt. Deri, gherile, Ankara tiftii gibi hammaddeler yabanclar tarafndan yksek fiyatla satn alndndan yerli esnaf hammadde bulamaz olmu, bunun sonunda da fiyatlar ykselmiti. Her esnaf eskiden olduu gibi kendi bakann (kethdasn) kendi seerdi. XVIII. yzylda dkkan almas konusunda titiz davranld, her isteyene dkkan atrlmad, esnaf saysnn snrl tutulduu gzlemlenmektedir. Bir esnaf kethdas ya da eyhi tayin olaca zaman buna esnaf karar

1271

verirdi. rnein 26 Nisan 1762de Ankaraya ekmekiba tayininde Cmle ayn ve ahali ve etmekiler (ekmekiler) marifetleriyle es-seyyid Hzr olu es-seyyid Mehmed elebi ekmekiba nasb ve tayin olmutu. 1753 senesinde Ankarada 37 ekmeki esnaf bulunmakta olup, bunlar grevlerini eitli mahallelerde yerine getirmekteydiler.16 Bu dnemde esnaf kethdalarnn tayininde de yolsuzluklar grlmektedir. Esnaf kethdas tayinlerinde yolsuzluklar daha ok naiplerden haksz olarak alnan ilmlardan kaynaklanmaktadr. Ama bu konularda hep esnafn ikyeti dikkate alnr, kethda ya da eyhin bu ikyete gre atanmas gerekleirdi. XVIII. yzylda esnaf kethdalar, esnaflar arasnda anlamazlklar, yolsuzluklar olduu gibi, esnaf zmresine mensup olmayan kiiler yol balarn, keleri tutarak esnafa gerekli olan hammaddeleri ellerine geirmekte, bu yzden de hammadde sknts domaktayd. Bozuk mal yapan ve yksek fiyatla sat yapan esnaflarn cezalandrlmalarnn, ekseriya srgn edilmeleri eklinde sonuland grlmektedir.17 E. zel iftliklerin Teekkl Bir ift hayvanla srlebilecek toprak nitesi, iftlik olarak vasflandrlmaktadr. Bir iftlik, l itibaryla 100-150 dnm tutmaktayd. 1595-1610 yllar arasnda reaya yerini yurdunu terk etmi, yasak olmasna karn zel iftlikler ortaya kmt. I. Ahmetin 1606da yaynlad hkmden kan sonuca gre, Aydn, Saruhan, Mentee halk topraklarn satp, vilyet aynndan aldklar para ile borlarn demiler ve vergi deyecek gleri kalmam, yerlerini terk etmilerdi. Yine, I. Ahmed zamannda 1609da karlan hatt- hmyna gre, halk firar eden kylerden baz beyler, kadlar, mderrisler, mteferrikalar, avular ve blk halk, yenieri, kapc gibi kul taifeleri, timar sahipleri ve vilyet halknn kudretli kiileri artk bu topraklarn asl sahipleri olarak grlmeye balanmlar ve buralarda mstakil iftlikler kurmulard. I. Ahmetin iftlikleri ykmak ve yerlerini terk eden reayann geri dndrlmesi yolundaki abalar pek ie yaramamtr. XVII. yzylda saylar az olan bu iftliklerin, XVIII. yzylda iyice yaygnlat grlmektedir. Bu, XVIII. yzyln, klsik dneme gre gittike bozulmaya yz tuttuunun bir gstergesidir. Bu iftlikleri elde edenlerin ounluunu tarada servetleri ve kuvvetleri ile n yapm ayn- vilyet zmresini oluturan kiiler oluturmaktadr. XVII. ve XVIII. yzyllarda, nce sahib-i arzn rzas ve daha sonra ona hi danlmadan toprak alm satm hzlanm ve knnnmelere uyulmaz olunmutur. Devletin ald btn nlemlere karn zel iftliklerin kurulmas srmtr. Reaya, kudretli kiilerin iftliklerine snmay adet haline getirmitir. Malikne mutasarrflarnn zorbaca hareketleri yznden halk yerini yurdunu terk etmi, ayn ve mtegalibelerin iftliklerine snmaya balamtr. Cizye vermek istemeyen reaya da, ba, bahe, iftlik ve deirmenlerde almaktadr. Bu arada zel iftliklerin says da sratle artmtr. rnein, Sar Kad Olu akir Efendinin, Mimar-zdelerin Ankarada, Beypazar eski voyvodas olan Ankara sakinlerinden Abdullahn, Karbeykar kyndeki iftlii gibi pek ok iftlik ortaya kmtr.18

1272

1796 Mays balarnda Anadolunun orta koluna yollanan emr-i eriften anlaldna gre; eskiden ky olan yerlerin sonradan iftlik olmasnn, defter-i hakaniye ve yasalara aykr olmasna karn Edirne, Kean civar ile dier yerlerde reaya tefecilere borlanp, arazilerini borlandklar kiilere belirli bir cret karlnda, hkimden hccet alp, satmlar ve bunun sonucunda iftlikleri ortaya km, 1209 (1794-1795)da bu tip ilemlerin nlenmesi iin karlan fermanlar bir ie yaramamtr.19 Gneydou Anadoluda Yavuz Sultan Selim zamannda yurtluk-ocaklk tarznda, sahiplerinde kalmak artyla verilen topraklar da zaten XVIII. yzylda mstakil olarak ynetilmekteydiler. Buralarda toprak aalnn daha sonraki tarihlerde mevcut olmas bundan kaynaklanmaktadr. F. Gler Osmanl mparatorluunda Cell syanlar, byk kagunluk zamanlarnda olagelen gler, XVIII. yzylda byk boyutlara ulamtr. Taradan olan glerin byk ksm stanbula olmaktadr. Vergi vermekten ve reayalktan kurtulmak isteyen halk tarm ve ziraat brakarak, yerini, yurdunu terk etmektedir. XVIII. yzylda bu glere ev g denilmektedir. stanbul dnda, Bursa ve Edirneye de byk bir g vardr. stanbula gruplar halinde gelenler mahalle, ar, pazar aralarnda ve dier yerlerde bekar odalar, tahta evleri, kirac odalar ve deiik yerleri semi ve buralarda bouna zaman ldrm yiyecek ve iecek skntsna, yangnlara neden olmular, bac ve gmrk alnan mallar stanbulda ilemeye balayp, bunlar ilemeleri karl verecekleri vergiden muaf olmay baarmlardr. XVIII. yzyl boyunca stanbula ve dier yerlere olan ev glerinin nn almak amac ile saysz ferman karlm ama bunlar ie yaramamtr. Kbrstan Anadoluya, zellikle Karamana da epey g olmutur. Haymanateyn (Byk ve Kk Haymana)den olan glerin says da pek fazladr. 16 Nisan 1795te, Haymanadan Ankara ve Gnyzne olan gler nedeni ile, Haymanadaki ky says on bee inmitir.20 stanbula gelmelerini nlemek iin, stanbula yalnzca ii olanlarn gelmesi (dava grmek, koyun getirmek vb) yolunda alnan kararlar ve stanbula gelmek iin men-i mrr tezkeresi alnmas yolunda pek ok ferman karlm ama, bundan bir sonu alnamamt. XVIII. yzylda, zellikle stanbula gn nlenememesi ve men-i mrr tezkeresi almadan stanbula gelinmemesi iin saysz ferman karlmt. XIX. yzylda da bu konuda pek ok ferman karlmtr.21 G. Cemaatler Osmanl mparatorluunda toplum, cemaatler ya da taife eklinde ynetilmekte idi. Mslmanlarn dndaki cemaatler din ve mezhep seiminde zgr idiler. Ayrca, meden ilemlerini (nikah, boanma vb) din liderleri vastasyla yapyorlard. Eitimlerini de kendi okullarnda yapabiliyorlard.

1273

Gayrimslimlerin ayr mahalleleri olduu gibi, Mslman mahallelerinde Mslmanlar ile birlikte oturduklar da grlmektedir. Konyada Ermeni ve Rumlarn yan sra ingeneler de mevcuttu. XVII. yzyln ikinci yarsnda Konyada 235 gayrimslim vergi ykmls vard. Bunlarn 165i i kaledeki Ayn Zimmi Mahallesinde, 67si ise yirmi mahallede Mslmanlarla kark oturmaktayd. XVIII. yzylda bu saynn artt anlalmaktadr.22 Ankarada da Ermeniler ve Rumlarn says bir hayli fazladr. 1785-1840 arasnda Ankarada 27 gayrimslim mahallesi mevcuttu. Bu 27 mahallede oturan zimmiler Hristiyanlk (Gregoryan, Katolik, Protestan mezhepleri) ya da Musevilik olmak zere iki semavi dine inanmaktaydlar. Bunlar kken bakmndan Ermeni ve Rum milletlerine tbi idiler. Gayrimslimler, ayrca 23 mahallede kark, yani Mslmanlarla birlikte oturmakta idiler. Bu kark mahallelerde Mslman Trkler ile Ermenilerin, Rumlar, Yahudilerin bir arada yaadklar da grlmektedir.23 Vanda Ermeniler daha ok Tebriz Kaps civarnda oturmaktayd. Ermeniler, XVI. ve XVII. yzyllarda Tebriz Kaps ve Ortakap mahalleleri ve civarnda yaamaktaydlar. XIX. yzylda Tebriz Kaps civarndaki Kzl Cami, Ermeni Mahallesi ierisinde kalmtr.24 Gaziantepte XVIII. yzyl terekeleri incelendiinde, ok fazla gayrimslim terekesine baklmadndan genel bir deerlendirilmeye gidilmese de, gayrimslimlerin, Mslman ailelerine oranla, daha az mala sahip olduklar grlmektedir.25 XVIII. yzylda, eskiden olduu gibi gayrimslimlerin kilise, manastr ve havra yapmas yasakt. nk, nfusun az olduu yerlere bu tr din binalarn yaplmas istenmiyordu. Ancak, emr-i alin ile kiliselerde bytmeler, ekler, tamiratlar yaplabiliyordu. Bu tip istekler eskiden olduu gibi sancak valileri ya da vekilleri mtesellimler, kad, ayn, i erleri tarafndan aratrlr, daha sonra stanbula gerekli bilgi verilirdi. Kiliselerin harap olmas halinde, Hristiyan cemaati, durumu devlete arz eder ve stanbul da uygun grrse, konu ile ilgili izini kapsayan fetva karlrd. rnein, Ankaradaki Rum Kilisesinin onarlmas iin bavuru olmu, incelenmi, durum eyhlislam Drri-zde Mehmet Arife arz edilmi, geniletilmemesi kayd ile kilisenin onarmna 1793te olumlu cevap verilmi, ayrca Ankara Kads ve Mtesellimine kilisenin onarlmas srasnda halktan para alnmamas tenbih olunmutu.26 Bursada da Mslmanlarn yan sra Rumlar ve Ermeniler birlikte yaamaktaydlar. Rumlar daha ok, Bursann dndaki Mudanya ve Gemlikte bulunuyorlard. Rumlar Apolyont, Zeytinba, Kurunlu gibi kylerde oturmakta iseler de, Mslmanlarn oturduklar kylerde, onlarla beraber de yaamaktaydlar. Ermeniler, yalnzca Bursann iinde deil, kylerde de yaamaktaydlar. Yahudiler daha ok kendi mahallelerinde oturmaktaydlar. Bursada 1487de hi Yahudi yok iken, bunlarn avarzhaneleri 1521de 117ye, 1573te 308e ykselmitir. badetlerini rahata yapan, kltrlerini koruyan Yahudiler, kendilerine salanan olanaklar ve hogr nedeni ile Osmanl Devletine gven duymu, kendi arzular ile davalarn Osmanl mahkemelerine getirmilerdir.

1274

htida olaylarna (Hristiyanlktan Mslmanla gei) baktmzda, Bursada Mslmanl tercih edenlerin says 1740-1749da 21 iken, 1750-1799 arasnda 31e, 1800-1849da 176ya ykselmitir.27 htida olaylar yzdeye vurulduunda, Rumlar %46, Ermeniler %33, Yahudiler %14 ile bunlar izlemektedir.28 Mslman olan gayrimslimler Mehmet, lyas, Fatma, Hatice gibi adlar almaktadr. XIX. yzyln ilk eyreinde Cunete gre Milas nfusunun %19unu gayrimslimler oluturmaktadr. 1830-1831 nfus saymnda Milas Kazasnn nfusu 11.000 olup, bunun 2294 Rum, 52si Ermeni, 36s Yahudidir.29 Gayrimslimlerden Rumlarn daha ok deniz kenarndaki kazalarda, zmir, Karadeniz sahilinde Samsun, aramba, Trabzon gibi yerleri tercih ettikleri gzlemlenmektedir. Gayrimslimlerin, daha kolay ve abuk olduu iin davalarn eri mahkemelerde grmeye zen gsterdikleri de grlmektedir. H. Fiyatlar Tarada narhn tespitinde kadnn nemi byktr. Narh tespitinde huzur-u erde kazann ileri gelenleri de bulunurdu. Narh tespitinde kad, halk ile esnaf arasnda, iki tarafn da zarar grmemesi iin almaktadr. Kad, daha sonra narhlar sicil defterine iletirdi. Fiyatlar, yaz-k aylarnda, sefer srasnda, Ramazan aylarnda farkllklar gsterirdi. Maln kalitesine gre, msaadeli fiyat da tespit olunmaktayd. XVIII. yzylda fiyatlara baktmzda nemli bir artn olmad da grlmektedir. Ekmek ve un mamullerinde fiyatlar genellikle sabit kalm, ancak, dirhemlerde azalmalar grlmtr. rnein, Kastamonuda nn- somun 1753 ve 1754 Oca banda 110 dirhem, 1755 Maysnda 105, 1756 Ocanda 100 dirhem bir para olarak saptanmtr.30 Ankarada 1704te, 1747de 116 gram 1 ake, 1785te bir kyye (1282 gram has ekmek) 7.5 ake, 1776 Eyllnde 4 ake, msaadeli 4.5 ake, Aralkta 6 ake olmutur. Balkesirde 1717de 160 dirhem bir ake iken, 1730da 100 dirhem bir ake (bir ara 130 dirhem 1.5 ake), 1756da 66 dirhem bir ake, 1780de 85 dirhem nn- aziz 3 ake, 1786 ubatnda 160 dirhem 3 akedir.31 Trabzonda has ekmek 1771de 3.6 para, 1785te 3 para, 1791de 5 paradr. Normal ekmek 1771de 2.6, 1773te 4, 1776da 2, 1783te 2, 1785te 2, 1791de 3.3 paradr. Koyun eti 1771de 5, 1773de 6, 1776da 6, 1791de 7 paradr. Pirin 1771de 9, 1773te 10, 1776da 9, 1785te 8, 1791de 10 paradr. Gda maddelerinde yarm yzyllk sre ierisinde art ancak %20 ile %30 arasnda gereklemitir.32 Ekmek fiyatlar eitli ehirlerde farkllk gstermektedir. rnein 1792de Ankarada ekmein kyyesi 6 para iken, Konyada 8.5, Kayseri ve Sivasta 8 paradr. Orta Anadoluda ekmein en ucuz olduu ehir Ankaradr. Konya Ankaraya gre %41.6, Sivas ve Kayseriye gre, %33 daha pahaldr. Sivas ise, et bakmndan daha ucuzdur. 1788de Ankarada koyun eti 33, Sivasta 18

1275

paradr. Fiyatlar arasnda dalgalanmalar olsa bile byk artlar yoktur. Bu bakmdan fiyatlar ile ilgili uzun listeler vermeye gerek grmedik. Hi phesiz ehirlerin ulam sorunu, kylerden ehirlere nakliye (yol olmay nedeni ile), maliyetler fiyatlarn artmasna ve azalmasna neden olmaktadr. Sade ya (tereya) fiyatlar baz mevsimlerde, zellikle yaz aylarnda dmektedir. rnein, 1704 Ocanda Ankarada 1 kyye sade ya 60 ake iken, Maysta 53 ake, 1714 Ekiminde 36, 1747 Hazirannda 48, Ocakta 66 akedir. Grlyor ki, genelde fiyatlarda istikrar vardr. Kylnn, iftinin mal pek para etmemektedir. Bu durumda retici, buday, deri, pirin, yapa vb. mallarn devlet dk cret verdiinden yabanc tccarlara satmay yelemektedir. stanbul, bu yzden baz mallar temin etmekte glk ekmektedir. Halkn yaam standard, devletin dk cret politikas yznden ykselememitir. Bunun yan sra g edenlerin vergilerinin geride kalanlara yklenmesi, tevzi defterlerine yasa d fazla akeler eklenmesi, ekyalk olaylar, ehl-i er ve ehl-i rfn zulmleri halk canndan bezdirmeye ve onlarn daha gvenilir yerler aramasna neden olmutur. I. Nfus Tarada kazalarda mahalleler, XVIII. yzylda, daha nce de grld gibi ekseriya, ya bir caminin, bir mescidin, ya da bir esnaf topluluunun, tannm bir kiinin adn almaktadr. rnein Trabzondaki Mahalle-i Mescid-i Der Bb- Bayar, Bezesistan, Tabakhane, Glbahar Hatun, Hatuniye, skender Paa Cmi Mahallesi, Mahalle-i Cmi-i Cedd Mahallesi gibi. Bunun dnda zimmilerin mahallelerine kendi cemaatleri ile ilgili isimler de verilmektedir. Kayseride Alacamescid, Eslem Paa, Frnc, Hac Abdullah, Hamurcu, Kalender hane, Hrrem avu, Hac Arab, Hasan Faki, Krtler, Grc vb. Mudurnuda Cmi-i Cedd, Akkad, maret, Kazgan, Hzr Fakih, maret vb. Boluda Eskicami, Akmescid, Hocabe, Debbalar, Aslhatun, Yenicami vb. XVIII. yzylda kazalarda nemli bir nfus art olmamtr. Zaman zaman da nemli dler olmutur. Balangta otuz senede bir yaplan tahrirler de brakldndan, biz nfus tespitini avarz hane miktarlarna gre tespit ettik. ou kazada da avarz hanesinin ne kadar olduu belirtilmediinden bunu 5 olarak belirledik.33 En salkl nfus saym tespitinin bu ekilde olduunu dnmekteyiz. Nitekim bu hesaplarmz, 1831deki nfus saymna ok yakndr. Dier yaplan hesaplamalar tutmaktadr. Bolu Sanca kazalarnn 1641de 2424 avarz hanesi vardr. Buna gre Bolu merkez kaza dahil btn kazalarnn toplam nfusu 145.750dir. Bolu Sanca kazalarnn nzul hanelerinde byk d grlmektedir. 1673te 6342.5 iken, 1678de 3795.5, 1718de 2377.5 ve iki slstr. Bolu merkez kazann nzul hanesi 374tr. Dodurga 22.5, Pavli 66, Mudurnu 256 ve 3 rub, skb 15.5, Konrapa 30 ve 1.5 rub, Akaehir 67 ve bir rub, Benderekli 13.5, Samoka 116, Kbrsck 56 ve bir rub nzl hanesine sahiptir. Buna gre, nefs-i

1276

Bolunun nfusu 1718de 18.700. Oysa, 1673teki nfusu 42.950 idi.34 Grld zere nemli bir d vardr. Kayserinin nfusu XVIII. yzylda 20.000 ile 21.000 arasnda deiir. 1723te 345.5, 1730da 350, 1745te 336, 1756da 331.5 ve rub, bir slstr. Buna gre, Kayserinin nfusu 1723te 21.593, 1730da 21.875, 1745te 21.000, 1756da 20.718dir.35 Kastamonuda 1756da 262 ve bir rub avarz hanesi olup, nfus 15.365tir. Bu 1831de 14.661 olarak grlr. 1756da Kastamonu Sanca (merkez kaza ve dier kazalaryla)nn nfusu 127.313, 1831de ise 126.497dir.36 Grld zere Kastamonuda bir asra yakn srede ok az bir nfus kayb vardr. Ankarada avarz hanesi saysnda 1785 ile 1809 tarihleri arasnda ok az deiiklik olmutur. 1785te 267 olan avarz hanesi 1790da 264, 1817de ise 212dir. Avarz hane saysna den miktar bu tarihlerde 9dur. Buna gre, Ankarada nfus 1785te 21.150, 1790da 21.200dir.37 Bolu Kazasnda 1707de 14 mahalle ve 70.5 menzil hanesi mevcuttur.38 Bolu Kazas, 1704te 393 ve bir rub, 1708de 376.5 ve bir rub, 1718de 374 avarz hanesi vardr. Buna gre, Bolu Kazasnn nfusu, 1704te 24.540, 1707de 24.405, 1708de 23.531, 1718de 23.375dir.39 Bolu Sancanda (btn kazalar dahil) 1704te 2456.5, 1705te 2440.5, 1708de 2410.5, 1718de 2377.5 ve iki sls avarz hanesi vardr.40 Buna gre Bolu Sancann 1707deki nfusu 152.781, 1718de 148.594tr. Grld zere, az da olsa Bolu Sancanda ve merkez kazada nfus azalmas vardr. Konyada da nemli nfus deiiklikleri grlr. 1584te Konyann nfusu 18.430dur. XVII. yzyln ikinci yarsnda gerek avarz hanesi 10 olarak gsterilen Konya 236.5 avarz hanesi olup nfusu 29.562dir. XVIII. yzyln ilk yarsnda ise avarz hanesi 182ye der ve nfus da 22.700e iner. XVIII. yzyln ikinci yarsnda Konya Kazasnn avarz hanesi 321.5 ve bir rubtur. Bunun 215i Konyann merkezine aittir. Konyann nfusu 25.875dir. XIX. yzyl balarnda ise nfus 23.620 civarndadr. Bu rakam, XVIII. yzyln ilk yarsna kyaslandnda nfus artnn %6 olduu ortaya kar.41 Konyada bu dnemde gayrimslimlerin nfusu tam belli deildir. Ancak, 250 hanenin stnde bir nfusa sahip olduklar ne srlmektedir.42 Saruhan Sancann (btn kazalar) 1702de 2737 olan avarz hanesi 1768de 2722ye, 1821de 1899a dmtr. Manisa Kazas 1702de 11025.5 ve 1.5 rub iken, 1821de 906.5 avarz hanesine inmitir. Gzelhisar 1702de 114.5 iken, 1821de 114 olmutur. Grdes 1702de 243 ve iki sls, 1821de 1435a, Marmara ayn tarihlerde 33.5dan 23.5a, Belen 1686da 118.5dan 1820de 43.5, Emlak 153.5dan 41e, Yurtda 132.5dan 61e dmtr. Bunun yan sra Manisadaki Adala ve Ilca kazalarnda ykseli vardr. Adala 1702de 65 iken 1821de 120ye, Ilca 1686da 73 iken 1821de 205e ykselmitir.43 Ancak, Saruhan Sancann pek ok kazasnda nfus eksilmesi aka grlmektedir.

1277

zmirde XVIII. yzyln ilk yarsnda nfus 100.000 civarnda olup, yzyln ikinci yarsnda bu 150.000e ykselmitir. Lucas ve Pockocke zmirin nfusunu 100.000 olarak gsterirken, Saumery mbalaal olarak 300.000 olarak gstermitir. XVIII. yzyln ilk yarsnda zmirde Trk nfusu 60.000 ile 100.000 arasnda deimektedir.44 XVIII. yzyla ait zmirin eriyye sicilleri mevcut olmadndan seyyahlarn verilerini belirtmek zorunda kaldk. Grld zere, Orta Anadolu ve Karadeniz kazalarnda bu dnemde belirli bir ekilde az da olsa nfus azalmas var iken, zmirde nfus art vardr. zmirdeki nfusun drtte birini gayrimslimlerin oluturmas, gayrimslimlerin ticarete yatkn olmalarna ve bu yzden buraya yerlemelerine balamak mmkndr. DPNOTLAR 1 Yaman, Talat Mmtaz, Mtesellimlik Messesine Dair, Trk Hukuk Dergisi, Ankara

1944, c. 1, s. 80. 2 zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda Mtesellimlik Messesesi, Dil ve Tarih-Corafya

Fakltesi Dergisi, Ankara 1977, c. 28, S. 3-4, s. 360-394. 3 adrc, Musa, Tanzimata Girerken Mtesellimlik Messesesi, Dil ve Tarih-Corafya

Fakltesi Dergisi, Ankara 1977, c. 28, S. 3-4. 4 1926. 5 6 Bursa eriyye Sicilleri, B. 219/446, Varak. 17-B. zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda Mtesellimlik Messesesi, Dil ve Tarih-Corafya bnl-Emin Mahmut Kemal, Arpalk, Tarih-i Osmani Mecmuas, S. 94 (17), stanbul

Fakltesi Dergisi, Ankara 1977, cilt. 28, S. 3-4, s. 369-386. 7 8 Egin eriyye Sicilleri, No. 1, s. 82. zkaya, Ycel, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Bolu, kinci Tarih Boyunca Karadeniz

Kongresi, Samsun 1990, s. 115. 9 10 zkaya, Ycel, Osmanl mparatorluunda Aynlk, Ankara 1994, s. 23. zkaya, Ycel, XVIII. Yzyln kinci Yarsnda Anadoluda Aynlk ddialar, Dil ve Tarih-

Corafya Fakltesi Degisi, Ankara 1966, c. 24, S. 3-4, s. 195-231. 11 12 zkaya, Ycel, Osmanl mparatorluunda Aynlk, s. 272-292. nalck, Halil, Adalet-nmeler, Trk Tarih Belgeler Dergisi, Ankara 1967, c. II, S. 3-4.

1278

13

zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda karlan Adalet-nmelere Gre Trkiyenin Durumu,

Belleten, no. 151, Ankara 1974, sayfa. 445-491. 14 zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Ankara

1985, s. 30-50. 15 Berker, Aziz, Mora htilli Tarihesi Veya Penah Efendi Mecmuas, Tarih Vesikalar

Dergisi, Milli Eitim Bakanl Yayn, Ankara 1942, S. 10, s. 237-238. 16 17 Ankara eriyye Sicil, 130, Vesika. 330. zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Ankara

1985, s. 63-82. 18 19 20 21 Ankara r. Sc. 175, Vesika 188, 219 vb. Ankara r. Sc. 189, Vesika. 225. Ankara r. Sc. 156, Vesika. 250. adrc, Musa, Tanzimat Dneminde karlan Men-i Mrr ve Pasaport Nizm-

nmeleri, Belgeler Dergisi, Trk Tarih Kurumu Yayn, c. 15, S. 19, s. 169-181. 22 Tu, Muhittin, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya Ticaret Odas Yayn, Konya

2001, s. 127-128. 23 zdemir, Rifat, XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara, kinci Bask, Kltr Bakanl Yayn,

Ankara 1998, s. 96-98. 24 s. 246. 25 Eken, Galip, XVIII. Yzyl Ortalarnda Antepte Aile, OTAM, Ankara niversitesi Yayn, Kl, Orhan, XVI. ve XVII. Yzyllarda Van (1548-1648), Van Belediyesi Yayn, Van 1997,

Ankara 2001, S. 11, s. 121. 26 27 zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, s. 154. etin, Osman, Sicillere Gre Bursada htida Hareketler ve Sosyal Sonular (1472-1909),

Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara 1994, s. 25-29, 34. 28 29 etin, Osman, a.g.e., s. 45. Adyeke, Nuri, XIX. Yzylda Milas Kazas, zmir 1994, s. 120-121.

1279

30

zkaya, Ycel, XVIII. Yzyln Ortalarnda Kastamonu Sanca,

Kastamonu Kltr

Sempozyumu (21-23 Mays 2000), Kastamonu 2001, s. 5. 31 32 zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Toplum Yaants, s. 262-263. ztrk, Mustafa, Trabzonda Fiyatlar (1771-1791), kinci Tarih Boyunca Karadeniz

Kongresi (1-13 Haziran 1988), Samsun 1990, s. 133-134. 33 Bu bakmdan hesaplamay, rnein Bolu Kazalarnn toplam 2424 olduuna gre u

ekilde planladk: 2424X10= 24. 240X5= 121. 200, %20 vergi d muaflar da gze alarak 121. 200x %20= 24250+121. 200=145. 750. 34 zkaya, Ycel, XVII. Ve XVIII. Yzyllarda Bolu, kinci Tarih Boyunca Karadeniz

Kongresi (1-3 Haziran 1988), Samsun 1990. 35 zkaya, Ycel, XVIII. Yzylda Kayseri, I. Kayseri Kltr ve Sanat Haftas (7-13 Nisan

1987), Kayseri 1987, s. 36. 36 zkaya, Ycel, XVIII. Yzyln Ortalarnda Kastamonu Sanca, Birinci Kastamonu

Kltr Sempozyumu (21-23 Mays 2000), Kastamonu 2001, s. 3. 37 s. 106-107. 38 Bunlarn avarz hanesi yledir: Asl Hatun 3. 5 ve bir rub, Solakolu dier ad Akpnar 9, zdemir, Rifat, XIX. Yzyln lk Yarsnda Ankara, Kltr Bakanl Yayn, Ankara 1998,

Hac lyas 4 ve bir rub, yanan ve bu yzden civardaki Kasaplar ve Salclar 8, Soku 4. 5, Okular 4. 5, U Pare kyleri 16. 5 ve bir rubun yan sra yanan ve bu yzden vergileri dier hanelere yklenen yerler. Bolu r. Sc. 845. Vr. 10-A. Bolu Kazasnn, kyleri ile nfsu 40. 106dr. 39 40 Bolu r. Sc. 845, Varak. 13-B, Sc. no. 846, Vr. 21-A. Bolu r. Sc. 843, Vr. 51, 56, Bolu r. Sc. 844, Vr. 66, 75, 78, Bolu r. Sc. 845, Vr. 14-B,

Bolu. 846, Vr. 21-A, 41 Tu, Muhittin, Sosyal ve Ekonomik Adan Konya, Konya Ticaret Odas Yayn, Konya

2002, s. 121-122. 42 43 Tu, Muhittin, a.g.e., s. 129. Uluay, aatay, 18. ve 19. Yzyllarda Arauhanda Ekiyalk ve Halk Hareketleri,

Berksoy Yaynevi, stanbul 1955, s. 40-45. 44 Baykara, Tuncer, zmir ehri ve Tarihi, zmir 1974, s. 56-57.

1280

Osmanl'da Aynlk ve Kbrs Eyleti (XVIII. Yzyl) / Do. Dr. Nuri evikel [s.710-719]
Dou Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / KKTC zellikle on sekizinci yzyln ikinci yarsnda Osmanl Devletinin en son oluturulan eyletlerinden birisi olan Kbrs Eyletinde mslim ve gayrimslim reynn aleyhinde olmak zere alkantl bir sre yaanmt. Bu srete, ada tarihi boyunca etkilerini hissettirmi olan deprem, veba, kuraklk, ktlk ve ekirge istillar (kaht u gal ve istil-i cerd) gibi felketlerle birlikte (KBM.: 1/23; Cobham, 1908: 355), nemli rol oynam baka faktrler de bulunmaktayd. Bu faktrlerin en nemlilerinden birisi ise, on altnc yzyldan itibaren dahil ve haric siyas, ekonomik ve sosyal artlarn bir sonucu olarak ortaya km, on yedinci yzylda gelimi ve zellikle on sekizinci yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl lkesinin genelinde yaygnlk kazanarak etkisini en ar ekilde hissettirmi olan desantralizasyon sreciydi. Bu srete bal olarak merkez Osmanl hkmeti, ayn1 denilen baz yeni blgesel glere taradaki otoritesini byk lde kaptrm veya bilerek paylamt. Bu srecin etkisi Kbrs Eyletinde zellikle on sekizinci yzyln ikinci yarsnda gl bir ekilde hissedilecekti. Sz konusu dnmn Kbrstaki yansmalarnn bir tahlili bu aratrmann esas konusunu oluturmaktadr. Byle bir tahlil sonucunda, hem Trkler dnemi Kbrs tarihinin en iyi ekilde anlalabilmesi iin ilgili dnemde imparatorluk genelinde etkili olmu olan desantralizasyon sreci gibi nemli dnmlerin ihmal edilmemesinin, hem de desantralizasyon gibi lke genelinde ahit olunmu bir hdisenin tam anlalabilmesi iin eyletlerde bu olayn hangi lde ve nasl yaandnn tespitinin nemi bir kez daha vurgulanm olacaktr. I. On Sekizinci Yzylda Osmanl Devleti Kbrsta Trkler dnemi hakknda yakn zamanlara kadar ortaya konulan almalar hakknda karlalan skntl noktalardan birisi de udur ki; Hill (1952/IV) de dahil olmak zere, bu almalarda, Kbrs tarihinin ana konular incelenirken, blgesel gelimelere, yani ayn zaman diliminde Osmanl mparatorluunda meydana gelen olaylara ve onlarla, eer varsa -ki, her zaman olmutur- bir Osmanl eyleti olan Kbrsta meydana gelenler arasndaki ilikilere ou zaman dikkat edilememitir. Hdiselere, adadaki yansmalarna gre, daha dorusu ada zviyesinden, yani dar bir adan baklm gzkmektedir. Oysa ki, zellikle Kbrs Trk tarihinin esasl bir ekilde ve daha anlaml bir tarzda tasviri, en bata Osmanly, bununla birlikte de btn Akdeniz dnyasn ve dnyay etkilemi olan zamann siys, sosyal ve ekonomik gelime ve artlarnn iyi analiz edilmesine bal gzkmektedir. Bu nokta, sz konusu analiz meselesinde byk aba gstererek nemli sonular elde etmi olan Faroqhi (1994) tarafndan srarla vurgulanan bir gerektir. Faroqhinin (1994: 10) tespit ve tavzih ettii nemli bir husus da; on sekizinci yzyln, Osmanl tarihinin bir unutulmu dnemini oluturmasdr. nk bu dnemle daha ok Balkanl tarihiler ilgilenmilerdir. Ona gre bu durumun sebebi, Yunan, Srp ve Bulgar mill hareketlerinin toplumsal zemininin bu dnemde olumu olmasyd. Anadolu ve Rumelinin Trke konuulan vilyetleri iin

1281

byle bir durum sz konusu olmadndan bu dnem ilgili aratrmaclara pek czip gelmemitir. Dolays ile on sekizinci yzyl, Osmanl tarihi asndan tatmin edici lde aratrlmam bir dnem tekil etmektedir. Bu genel deerlendirmeden sonra on sekizinci yzyl Osmanl tarihine bakldnda, bu yzyln siyas adan Osmanl iin ana hatlaryla inili kl bir dnem olduunu sylemek mmkndr. Osmanl 1711 ve 1739 yllarnda toparlanm ve Avrupallara kar zannedildii gibi tkenmediini gstermiken, 1717-18 ve 1768-1774 yllarnda ise tekrar bir bocalama iine girmiti. Devletin on sekizinci yzylda gstermi olduu sz konusu istikrarsz geliim gnmz tarihilerini eitli tezler oluturmaya bile itmitir. Gibb ve Bowenn (1957/I) temsil ettii bir gruba gre, Osmanlnn bu yzyldaki gerilemesi, devirme brokratlarn geen yzyldan beri idr mekanizmadan dlanmasndan dolay idi. Hourani2 ve Itzkowitzin (1962) oluturduu kar gruba gre de, doutan Mslman olan brokratlar, onsekizinci yzylda devlet idaresini ele geirmekle mparatorlua, on yedinci yzyln kemekelii iinde kaybolmu gzken bir yn ve kuvvet vermiler, fakat meydana gelen bu canlanma, hkmetin btn imparatorluk topraklarn eski devirlerdeki gibi kontrol edebilmesini salama noktasnda ok ge kalmt (Issawi 1966: 25). On sekizinci yzyl Osmanl tarihinde meydana gelen gelimeler gerekten her iki teze de destek verecek nitelikteydi. Anlald kadaryla her ikisinin de ortak yn, bu yzylda Osmanl Devletinin durumunun daha da ktye gitmi olmasdr. Bu olumsuz gidiat durdurmak iin en batan beri, gerek devirme ve doutan Mslman idarecilerin, gerekse Osmanl toplumunu temsil eden zamann dnrleri geleneki bir tavr taknacaklard. Yani, sapldna veya bozulduuna inanlan klsik dnem dzenini yeniden restore etmek tek are olarak dnlecekti (z 1997). nk, ortaya kan ortak kanaate gre, on sekizinci yzyla gelindiinde, artk idar, ekonomik, asker ve itima btn messeselerde belli birtakm normlar veya sabitelere ulalm, yaplabilecek en mkemmel eyler baarlm ve ulalan izginin tesinde daha yaplabilecek bir i kalmam gibiydi. Yani nalckn (1993: 469) ifdesi ile kendi klsik ekilleri iinde kalplamlk sz konusu idi. Elbette byle bir anlay ve vaziyetin sonucu olarak, btn Osmanl kurumlarnda zamanla bir geveklik (nal 1998: 67) ve yine ayn anlaya bal olarak, Lle Devri (1703-1730) ve sonrasnda sergilendii gibi, devlet ve toplum hayatnda bir taklitilik havas (Yediyldz 1982: 44) hkim olacakt. Halbuki, Mslmanlarn kutsal kitab Kuranda birok yetlerle kr krne taklitilik yasaklanmt (Yediyldz 1982: 44).3 Sosyal ve ekonomik ynden bakldnda da, en azndan onaltnc yzyln sonlarna kadar Trklerin kurduu kendine zg devlet ve toplum dzeni sayesinde, Osmanl Devleti Yakn Douyu ve Balkanlar blgesini hkimiyeti altna alm gzkmekteydi (nal 1998: 3). Ycelin (1988: IX) ifdesiyle bu gelime; toprak mlkiyeti, iktisad-mal hayat, kiilerin devlet ile ve kendi aralarndaki hukuk ilikilerini ayrntl ekilde dzenlemi kurumlarn iyi ilemesi veya iletilmesinin sonucuydu.

1282

Bununla birlikte, on altnc yzyln son eyreinde balayp, on yedinci yzylda yaygnlap, menf ynde etkisini iyice hissetttirmeye balam olan idar, sosyal ve ekonomik krizler4 on sekizinci yzylda neredeyse mparatorluk genelini hkm altna almt (Barkan 1970: 574-590; nalck 1973: 139; Ycel 1988: IX; Faroqhi 1994: 2). Fiyt Devrimi, para ilikilerinin genilemesi, mal kapitalizmden endstriyel kapitalizme dnm, profesyonel ordular gerektiren yeni sava teknolojileri ve benzeri gibi dnya ekonomisinde meydana gelen deiimler, zellikle Avrupal devletlerle yaplan milletleraras ticaretin hacim ve karakterinde meydana gelen yenilikler, ounlukla yenilgi ile sonulanan sonu gelmiyen savalar ve nfusta ve buna bal olarak isizlikte meydana gelen hzl ykseli (Tabakolu 1985: 235-246), yukarda bahsedilen ve daha ok, insann etik ynyle ilgili denilebilecek unsurlarla birlikte, klsik Trk devlet ve toplum dzenini (Ergen 1995: 13) temelden sarsntya uratan en nemli faktrler olacakt. lkede hkm sren mevcut ok ynl artlarn etkisiyle ve sava teknolojisinde meydana gelen yeni gelimeler karsnda Osmanl`nn klsik tmar dzeni hzla nemini kaybetmiti. Buna bal olarak da tmarl siphi saysnn giderek azalmasyla, sonunda faydasz bir hle gelmiti (nal 1998: 195-202). Trk-Mslman unsurlardan ehliyetsiz kimselerin katlm ile, bir zamanlar devletin en etkili vurucu gc olan Yenieri birliklerinin kalitesi azalrken, sadece mensuplarnn says artmt. Bu genileme de, phesiz merkez hazinenin dzenli giderlerinin artmas demekti. Ekonomik ve asker sistemlerdeki ktlemenin yannda, on altnc yzyln ikinci yarsndan itibaren Anadoluda ba gsterdikten daha sonraki dnemlerde etkisini lkenin daha geni kesimlerinde hissettirecek olan toplumsal karklklar karsnda Osmanl toplumsal birlii de tehdit altnda kalmt. Orta Anadoluda ortaya ktktan sonra hzlca genilemi, zamanla bir ekiylk mhiyetine brnm veya o ekilde alglanm olan ve tarihlerde genel olarak Cell hareketleri veya isynlar eklinde isimlendirilen sz konusu karklklara katlan Cell zmreleri daha ok levend veya gurbed tifesi ve suhte denilen topraksz ve isiz genlerden olumutu. Ayrca, devlet ve ekiylarn empoze ettii giderek artan vergi yk altnda iyice skm olan ve bu yzden topran, ift, terketmek zorunda kalan5 vergi mkellefi tebaa da, bahsi geen Cell hareketlerinde nemli rol oynayacakt. Zir, bunlardan bir ksm dalk arazilerde hayvancla balayacak ve nemli bir miktar da ehirlerde renci olarak medreseleri veya tara vlilerinin bata, devletin izniyle, ekiylk hareketlerine son vermekte ve sosyal dzeni korumakta kullanlmak zere maa karlnda oluturduu ve silahlandrd sekban blklerini6 dolduracaklard. Fakat, bunlar savata kullanlp, savatan sonra isiz gsz ortada kalacaklard. Medreseyi bitirenler istihdam edilemeyecekti. Miyetlerine paral asker olarak girdikleri baz vliler onlara gvenerek on yedinci yzyl boyunca merkez hkmete kar isyn edecekti (Pamuk 1990: 121-122; Faroqhi 1994a: 586; nal 1998: 107110).7

1283

Dolays ile, Osmanl devlet adamlar, giderek genileyen, fakat etkinliini yitirmeye balam olan devlet mekanizmasnn iletilmesi iin gereken harcamalarn karlayabilmek zere mevcut gelir kaynaklarnn kapasitesini artrmann yannda, bunlara yenilerini ilve etmenin yollarn da bulmak zorundaydlar. Bu hedeflere ulaabilmek iin zamann Osmanl yneticileri birok are veya metot gelitirmilerdi. Bunlardan birincisi, zengin devlet memurlarnn lmlerinden sonra mal varlklarna el koyma, yani msdere ve Osmanl maden parasnn ihtiv ettii kymetli maden orann azaltma ve paralar bir kesinden krpma yoluyla yaplan ta, yani devalasyondu (Ycel 1992: 8-11). Zamann Osmanl yneticileri ikinci are olarak, eskiden yalnzca sava gibi fevkalde durumlarda toplanan avrz, imddiye ve teklif vergilerini artk neredeyse dzenli olarak toplamaya balayacakt (Pamuk 1990: 127). nc metot, tmar sisteminin aleyhinde olmak zere iltizm uslnn tatbik sahasn geniletmek, yani byk oranda tmar sistemi erevesinde iletilen devlete ait gelir kaynaklarnn mukataalara8 dntrlmesi olacakt. Bu, devletin gelir kaynaklarnn bir veya yl iin yeterli sermaye sahibi olanlara satlmas demekti (z 1997: 45). Devletin gerekli olan yeterli nakit paray temin etmek iin tatbik ettii drdnc uygulama, iltizm9 uslne ok benzeyen mlikne sistemiydi (Gen 1973: 231-283). Bu sisteme gre, mukataalar bir veya yllna deil, muaccele denilen bir pein deme ve ml denilen yllk bir mebla karlnda mr boyu (kayd- hayat) olmak zere satlacakt. Bu uygulama ile mlikne sahiplerinin, bir veya birka yl sonra mukataalarn devlete devretmeyecekleri iin hem Mslim ve gayrimslim reyy korumaya, hem de mukataalarn gelitirmeye istekli olacaklarna inanlyordu. Nakit para ihtiyac Osmanl devlet adamlarn beinci bir ml teknii uygulamaya zorlamt. Eshm sistemi denen bu teknie gre mukataalar ok kk paralara veya hisselere taksm edilecek ve herbirisinin yllk vergi gelirleri toplam bir pein deme karlnda mr boyu olmak zere tlip olanlara satlacakt. Bu uygulama hisse sahipleri ld zaman lenin hissesinin devlete geri idesini ngryordu (Pamuk 1990: 131). Dorusu bu ml metotlardan hibirisi, giderek daha problemli bir duruma den Osmanl ekonomisini skntdan kurtarmaya yeterli olmayacakt. Sonu gelmeyen siys ve sosyo-ekonomik krizler mparatorluu tedricen ke gtrecekti. Ayrca, yukarda deinilen ve on altnc yzyldan itibaren etkisini hissettirmeye balayan artlar altnda, on yedinci ve on sekizinci yzyllarda Osmanlda ekonomik dzenin ve toplumsal yapnn daha da bozulmas ve sarslmasnda, yani Mslim ve gayrimslim reynn dalmasnda (perkende), baz beylerbeyi, sancakbeyi, kad ve nibi, mtesellim veya voyvoda, mltezim ve dier ehl-i rfe mensup kimseler gibi suiistimalci devlet memurlar en ok sorumlu kesim olmutu (Tabakolu 1985: 223-227). Devlet otoritesinin mmessilleri olmalarna ramen, Osmanl sultanlarnn yaynlam olduu adletnme10 fermanlarn dikkate almayarak ellerindeki yetkilerini, birok suiistimalleri, hakszlklar ilemekte kullanmlard. rnein iltizmla kendi tmarlarn bakalarna satmak, salma yoluyla il zerine devre ktklarnda halktan kanunsuz yiyecek, koyun veya baka

1284

eyler talep etmek, yem ve yiyecek/koyun ve kuzu taleb etme, teklif-i akka denilen fevkalde vergiler yklemek veya halkn zorunlu vergi veya hizmet yklerinin ve crmlerine karlk kesilen cezalarnn oranlarn ykseltmek, ziyde taleb, gibi (Ycel 1988: XIII; nal 1998: 162). Bu durumun bir sonucu olarak da, devlet tarada otoritesini byk lde kaybedecekti. II. Osmanlda Aynlk On altnc yzyln ikinci yarsndan itibren ortaya kan ve yukarda deinilen siys, ekonomik, sosyal, asker ve demografik artlar klsik Osmanl rejiminin temelden aksamasna ve tedrcen inkisrna sebebiyet verecekti (nalck 1973: 47). Sonra, on yedinci yzyl boyunca, yine yukarda deinilen artlar altnda, merkez hkmet basamak basamak hem stanbulda, hem de tarada otoritesinden nemli lde kaybedecekti. On sekizinci yzyla kadar, ortaya km olan otorite boluunu dolduracak toplumsal siys bir g zuhur etmemiken (Pamuk 1990: 121-122), bu yzylda, yeni bir toplumsal g, yani aynlar ortaya kp, zellikle devletin tara tekiltn kontrol edecekti. Yeni bir toplumsal g olarak ortaya km olan bu snf, arlkl olarak asker ve ulem emeklileri, zengin tccr veya byk ve kkl ilelerin balar tarafndan doldurulacakt (zkaya 1994: 113-124; Gen 1973: 251). On sekizinci yzylda Osmanlda aynlk olay, devlet tarafndan belirli bir dzene gre tayin ve azilleri yaplan ve yetkileri ve yetki alanlar belirlenmi kiilerin temsil ettii bir kurum hline dnecekti (KS 21: 8/1, 9/1). Aynlar zaman ierisinde zellikle, devletin destei altnda ekiyaln nlenmesi iin halkn oluturduu milis kuvvetlerin kontroln ve devletin, yaanan ekonomik buhran atlatmak, daha dorusu giderek artan devlet giderlerini karlayabilmek iin gerekli olan nakit gelirleri artrmak ve yenilerini ihds etmek hususunda, geleneksel timr sisteminin aleyhinde olmak zere iltizm usuln yaygnlatrmas, mlikne ve eshm gibi sistemlerini uygulamaya koymas srecinde, vergi toplama yetkisi salayan mltezimlik, muhassllk, mtesellimlik ve voyvodalk grevlerini elde etmekle, devletin temsilcileri ve tara halknn gerek vekilleri durumuna geleceklerdi (Tabakolu 1985: 224). Kendisine kar birok yararllklar dokunmu olmasna ramen devlet, kendi otoritesinden nemli bir ksmn kaptrm olduu bu toplumsal gle on sekizinci yzyln ikinci yarsndan itibren mcdele etmek zorunda kalacakt. nk, bu snf mensuplarnn byk ounluu hem kendilerini, mutlak olarak her zaman devletin menfatini kendi menfatlerine tercih etmek zorunda hissetmeyecek, hem de temsil ettikleri halka kar birok zulmlerde bulunmaktan kanmayacakt. Devlete ve halka kar irtikap ettikeri en yaygn zorbalklarna, mtesellim, yani vergi toplayclar olarak salyne defterine fazla ake eklemek11 ve toplanlan vergi veya gelirleri ilgili makama gndermemeleri ve mltezim olarak da, iltizmen zaptettikleri yrede yaayan halk, mrbahclarla anlaarak farkl ekillerde soymalar rnek gsterilebilir (zkaya 1994: 179-209). III. Kbrs Ayn ve Erf

1285

Yzyln ikinci yarsnda Kbrsta imparatorluk genelinde olduu (Gen 1973: 251) gibi, Trk ynetici snfna mensup olup, devlete ve halka sknt kayna tekil etmi olan baka bir unsur da, kendilerine aktan mltezim denilmemekle birlikte, gerekten byk mltezimler olan muhassllar ve msellimlerden baka, daha kk apl iltizm ileriyle megul olup, kendilerine gerekten mltezim denilen kimselerin oluturduu toplumsal ve ekonomik zmreydi. Bunlara alt-mltezimler de denilebilir. Bu kimseler de aldklar gelir kaynaklarn yerliden bakalarna satabilmekteydi. Alt-mltezimler denilen daha dk dereceli araclarn iki nemli sosyo-ekonomik kayna olduu anlalmaktadr: Bunlardan birincisi, Rum-Trk btn ada nfusunun devlete vermekle ykml olduu yllk vergiyi bizzat toplamakla ykml Muhasslllar veya Msellimler de -kendilerine adada vli de denilmekteydi-, Sadrazamdan zaten iltizm yoluyla satn alm olduklar bu grevlerini yine iltizm yoluyla adann yerli halkndan hali vakti yerinde olan ileri gelenlere satmaktaydlar (Cobham 1908: 351). Alt-mltezimlerin ikinci kayna, stanbulda ikmet etmekte olmakla birlikte, Kbrsta hass, zeamet ve timr shibi olan yksek rtbeli yneticilerin -vezirler gibi- veya baz ehl-i rf mensuplarnn ve mlikne, mukataa sahipleri veya byk vakf kurucularnn12 da ayn ekilde, bu gelir kaynaklarnn ynetimi iin, kendilerine vekleten, voyvoda, mtevelli cb vb. gibi isimlerle anlan ve ada toplumunda sz sahibi mmtaz kiileri istihdam etmeleri sonucu ortaya kacakt. stanbulda kalmay tercih eden sz konusu yksek rtbeli yneticiler kendilerine ait gelir kaynaklarn, iltizm yoluyla, yani ak artrma ile belli bir pein veya taksitli deme karlnda yeterli ekonomik gce sahip kimselere ve onlar da yerliden bakalarna satacaklard. Bu ekilde de, kendilerine mltezim denilecek olan bu arac unsurlar arasnda, gelir kaynaklarnn ve onlarla bal olan yerli halkn aleyhinde olmak zere, ou zaman hiyerarik bir dzen bile meydana gelecekti.13 Netice itibariyle, adann gelir kaynaklarnn iltizm ve benzeri mal usller yoluyla en son devredildii yerli halktan belli lde ekonomik ve toplumsal gce sahip kiilerin oluturduu zmreye ait belgelere de yansd ekliyle Kbrs ayn erf denilecekti. Kbrs ayn ve erf ada halknn nde gelenlerinden olumaktayd. Bir ksm byk mltezimler olarak ara sra muhassl veya msellim, ounluu da alt-mltezimler veya kk apl mltezimler olarak voyvoda, mtevelli, cb, kad nibi olabilen bu mmtz kimseler, daha ok ehl-i rf ve ulemdan olup, grev srelerinin bitiminde doduklar memleketlerine dnmek yerine, uzun yllar grev yaptklar, altklar ve yerlilerle yaptklar evlilikler sayesinde iyice kk saldklar adada kalmay tercih eden yksek rtbeli tekde ayrlm (emekli) devlet memurlarndan, (aa/efendi) olumaktayd. Bizzat kendilerinin veya kendileri iin bakalarnn kulland unvanlar bu durumu en ak ekilde gstermektedir: Miraly- sbk Hac Mehmed, Kethd-y sbk Hseyin, Aa-y Yenieriyn- sbk veya Sbkan Kbrs Defterdr Es-seyyd smail Efendi (KB: 1/5, 12, 14, 16, 54, 58; KBM: 1/4, 14).

1286

Kbrsl zimm rey temsilcileri ve nde gelenleri de Kbrs ayn ve erf arasnda yer alabiliyordu. Mesel, sbk Rum Tercmn ve Tuzlal sbk Kocaba gibi. Bunlar da mltezim olabilmekteydiler (KBM.: 1-14, 39). Mltezim olarak hrstiyan sekinleri bir hayli byk iftliklere bile sahip olabilmiler ve skinleri Rumlardan veya belli sayda zimm nfus ieren blgelerin devlete ait vergilerini (emvl-i mr) toplama yetkisini uhdelerine alabilmilerdi (KBM.: 1/4; D. KBE.: 20559-60). Genelde asker ve ilmiye snflarna mensup emekli yksek rtbeli devlet memurlarndan mteekkil Kbrs ayn erf, yukardaki nemli grevleri elde etmek ve yllarca bu nemli grevlerde bulunmu olmann verdii bir avantaj olarak stanbul nezdinde kazanm olduklar itibrlar, uzun yllar ierisinde elde ettikleri madd birikimleri ve yerlilerle kurmu olduklar akrabalk ilikileri sonucu kazanm olduklar geni mahall evreleri ve nfuzlar sayesinde bu dnemde, yani on sekizinci yzyln ikinci yarsnda gerekten yeni ve etkili toplumsal ve ekonomik bir g, bir snf olarak ortaya kmt. Baka bir deyile, aynlk olay, bu dneme gelindiinde Kbrs Eyleti baznda da kurumsallama srecini tamamlam gzkmt. Bu konuda sahip olduumuz ariv kaynaklar arasnda, on sekizinci yzyln ikinci yarsna ait olup, hem Osmanl geneli, hem de Kbrs Eyleti baznda aynlk olay, yani toplumsal menelerine yukarda deinilen aynlarn tayin ve azil uslleri, sorumluluklar, dier mahalli yetkilere kar pozisyonlar, suistimalleri ve suistimallerine kar alnacak tedbirler hakknda eitli bilgiler muhtev karakteristik bir belge bulunmaktadr.14 Sz konusu belge; hicr 17 evvl 1198/24 Austos 1784 tarihli olup, Anadolnn sa kol yemn ve yesriyle nihyetine varnca vk olan vzer-y azm meril-kirm mr-i mrn- kirm mevl-yi fihm sir kuzt ve nevib ve bilcmle zbitn ve ayn- memlekete hitben, aynlk maddesi hakknda daha nce (H. 1193/M. 1779) sdr olan fermnla belirlenen hususlar ve bunlarda grlen sapmalarn giderilmesini tenbh maksadyla kaleme alnm ve mucebince amel olunmas istenilen ve sadrazam ukadrlarndan El-hc Ebubekir tarafndan Kbrstaki yetkililere ulatrlan bir sret-i hatt- hmyn kayddr (KS 21: 8/1, 9/1). Belgenin genel bir tahlili sonucunda dikkat ekici u gibi noktalar tespit edilmitir: En bata aynlk maddesinin Osmanlnn en azndan on sekizinci yzyln ikinci yarsnda en nemli idar, mal ve toplumsal bir meselesi olduunu hem belgenin, yani fermnn muhatab olan kiiler ve unvanlar, hem de belgenin aada zetle deinilecek olan genel ierii gstermektedir. Kbrs Eyleti vlisi ve kads da, bu konuda cidd tenbh ve tehditlere-fermnla belirlenen dzene muhalefet edenler iin her kim olur ise bi-l imhl haklarndan geleceim muhakkak olman (KS 21: 8/1) denilmektedir-muhatap olan onlarca yetkili arasnda bulunmaktayd. Belgeden bu dnemde Osmanlda aynlk olaynn kesin olarak kurumsallam olduu anlalmaktadr. Aynlk maddesi iin hicr 1198 tarihli elimizdeki hatt- hmyndan nce de, mesel H. 193 tarihinde bir fermn yaymland ve bu fermnla aynlarn nasl ve kimlerden tayin olunacann kurallarnn tespit olunduuna dair kayt bulunmaktadr (KS 21: 8/1).

1287

Hicr 1193 tarihli fermna gre, iin nizm yleydi; memlik-i mahrsedeki btn belde ve kazlarda, ayn tayini artk daha nce olduu gibi emr-i l ve vl buyrulds ile olmayacakt. Vliler ve hkimler o tarihten sonra (H. 1193) herhangi birisine aynlk iin buyruld ve mrsele vermeyecekti. Bunun yerine, her kaz veya belde halk mehsin-i etvr ile bildikleri birisinin kendilerine ayn tayin olunmas iin dileke (istid) vereceklerdi. Kadlar halkn belirledii ve arzuhl ile istedii kiinin gerekten bu ie uygun olup olmadn samimice tespit ettikten sonra sadrazamla resm yaz ile (ilm) durumu bildirecek ve sadrazamlk da o kii hakknda kesin bir kanata vardktan sonra izin mektb verecekti. Bu dzenin dnda hi bir ekilde ayn tespit ve tayini mmkn olmayacakt. Ksaca, hicr 1193 tarihli dzenleme ile, aynlarn tayini konusunda vlilerin aday gsterme hakk kaldrlp, inisiyatif halka verilmitir. Halk artk kendi aynn kendisi belirleyecekti. Yine belgenin devamndan (KS 21: 8/1), ayn tayini konsunda hicr 1193 tarihinde belirlenen dzene uyulmad anlalmaktadr. Vliler, sadrazamlktan gelecek izin mektb olmakszn ayn nasbna cret ederek, halktan normal vergiler gibi ayniyye nmyle ake tahsil etmeye devam etmilerdi. Hatta bazen, bir eylet veya bir sancak zaruret gerei bir iki defa bir iki vlye verildiinde her gelen vl aynlk konusunda halktan para toplamak iin hicr 1193 tarihli fermna muhalif olarak ayn azl u nasb, yani gereksiz yere eski aynlar azledip, yerlerine bakalarn tayin etmekteydi. Bu ekilde de ezilen fukar ve zuaf olan halk olacakt. Merkez hkmet yaymlad hicr 1198 tarihli fermnla (KS 21: 8/1) yukarda belirtilen aynlk konusundaki uslsz uygulamalar nlemeye almt. Vlilerin sadrazamlktan izin almakszn aynl bahane ederek gizliden ve aktan halktan stanbula aynlk arz mesrifi ve ilm harc vb. isimler altnda para toplamalar kesinlikle yasaklanm ve buna cesaret edenler iin her kim olur ise bi-l imhl haklarndan geleceim muhakkak olman denilmitir. Ayrca, belgede eyletlerde vlilerin ve hkimlerin yardmyla aynlk iddi iden zalemelerin kendi karlar iin birbirleriyle sk sk mcadele ettikleri, vlilere verdikleri meblalar fukardan aldklar ve bu ekilde arada kalan halkn ezildiinin tespit edildii bildirilmektedir. Hicr 1198 tarihli fermn kaydnda (KS 21: 8/1) ayrca, hicr 1193 tarihli fermnla belirlenen prosedre uygun olarak yaplmaya allan ayn tayinlerinde de baz skntlarn olduu ve bunlarn nasl giderilecei de belirtilmektedir. Bu konuda; izin alndktan sonra memlik-i mahrsedeki btn belde ve ehirlerde, halk, kendi ilerini idare iin kimi ayn seerse, ittifk hlinde toplu dileke (umm ve ittifk arz u mahzarlar) ile, bu kiinin kimlii, kiilii, saygnl, gvenilirlii ve aynla uygunluu gibi hususlarn stanbula resm yaz ile bildirilmesi (inh) gereine, bu ekilde merkeze yaplan bir bildirimle bir kiinin hemen ayn olmu saylmayacana, halk (memleketl) tarafndan seilmi ve merkeze bildirilmi diyerek ayn adaylarna hemen itibar edilmemesine ve izin verilinceye kadar hibir ayn adaynn tayininin muteber olmayacana dair kaytlar bulunmaktadr. Yine ayn yerde, bir belde veya kaz ahlisinin birka ayn aday arasnda gruplara blnmesi durumunda takip edilecek yntem de belirtilmektedir. Byle bir durumda, belde veya kaz halkndan veya hariten hsn-i hl sahibi olan, vilyet halkna hayr, iyilii dokunmu ve kaznn ilerini

1288

yrtmeye iktidar olan her mnsib birisinin aynlk iin tespit ve tayininin sadrazamlk tarafndan yaplmas ve ayn olacak kiinin eline vl ve hkim araclyla izin ve ruhsat ieren kime ve mektb verilmesi karara balanmt. Belirlenen usl dnda hikimsenin ayn tayin olunmamas ve usle uygun olarak tayin olunanlarn da vliler tarafndan agzllk ve baka nedenlerden dolay azledilmemeleri, aksi hlde bu gibi yanllklara cesaret edenlerin en ar ekilde cezalandrlaca, uslsz aynlk iddisnda bulunanlar veya uslne gre tayin olunanlardan vl ve hkime ake virdik ve masrr ittik dey defter-i tevza ayniyye nm u tm ile kend nefisleri in ake idhl kasdnda olanlarn derhal stanbula bildirilmesi ve bir ekilde uslszl tespit olunan ayn maklelerinin en uygun ekilde cezalandrlmalar gerei vurgulanmtr (KS 21: 9/1). Belgenin son ksmlarnda tespit edilen birka nokta daha vardr. Bunlardan birincisi, mahall yetkililere, ayn tayinin tamamen himyet-i raiyyet iin olup, serdrlk vb. asker tifesinin mdahale edecekleri bir konu olmad bildirilmektedir. Onlardan (vli ve hkim), artlarna uygun olarak ayn azl ve tayininde asker snf mensuplarnn hibir ekilde kartrlmamas, fuzuli karmak isteyen olursa, bal olduklar ocaklarna (birlik) bildirilmesi ve derhal ocaklar marifetiyle men edilmelerinin salanmas istenilmektedir. kincisi, vli ve hkimlerin her mahalde aynlk konusunda belirlenmi olan nizamn korunmas iin ihtimam gstermeleri gerei hatrlatldktan sonra, aynlara da grevleri ve dikkat edecekleri hususlar yeniden bildirilmektedir. Bu erevede onlardan hllerini ve amellerini fermnda (KS 21: 8/1, 9/1) belirlenen kriterlere uydurmalar istenilmekte ve zulmden ve zulme vesle olmaktan teh ve mcnebet ederek, kazlar ahllerinin; evmir-i erfem mceblerince zerlerine eds lzm gelen teklifi ve umr- mhimmeyi keml-i hakkniyyet ve nsfet zre tahsl ve idre itdirb ve tevz hussnda dah rt- istikmetle tesvyeye dikkat idb mesrif-i sahha-y mhimmeden mad nefsiniz in veyahud fukary m (v) ekkil ittihz iden zlimler in vl-yi memlekete evmir-i erfe ile tahss klnandan mad vller ve sanck mutasarrflar in defter akesi nm ve nm- her ile kdlar ve nibler in tevz defterine bir ake bir habbe zamm idhl olnmamasna mezd ikdm ve dikkat ve sizleri dinlemeyb ve evmir-i hneme imtisl itmeyb fukardan bi-gayr-i hakk ake almak ve tevz defterine mesrif-i sahhadan mad ake idhlini cebr itmek misll evza cesret idenleri der-aliyyeme ilm itdirmege dikkat ve eger ilm itsnda tereddd olnur ise kazlarnzn mft ve ulem ve vch- ahl ve reysnn bil-ittifk mahzarlar ve kend tahrrtnz ile hakkt- keyfiyyeti old gibice der-sadetime bildirmege ihtimm ve bu vechile vikye-yi nizm ve himyet-i ibd- melik-i allma sayi m-l-kelm eyleyesiz denilerek dikkat edecekleri hususlara vurgu yaplmaktadr. Elimizdeki belgenin (KS 21: 9/1) son blmnde ifde edilen kayda deer nc bir nokta da, aynlarn, yukarda belirtilen mutat masraflar ve kendi istihkaklar olan paray halka tevz ederken ve bunlar, bir nshasn stanbula gnderdikleri tevzit defterlerine kaydederken yaptklar baz uslszlklere dikkat ekilmesidir. Bu konuda belgede u kaytlar bulunmaktadr: ibu tenbht- hnemin icrsnda kang mahalde rehvet ve muhlefet old bilinmek iin her kaznn mesrif defterleri dikkat kat sicilltdan ihrc ve der-aliyyeme celb ve imrr- nazr- dikkat olnaca ve hilf- tenbhe kang kaznn defterinde mesrif-i gayr-i sahha bulnr ise ol

1289

kaznn ayn hakknda bi-l imhl tertb-i cezdan gayri muamele olnmayaca muhakkak olmala n gre hareket ve himyet siynet-i ahl ve reyya ez-dil cn ikdm ve gayret eylemeniz bbnda fermn- l-nm sdr olmdr Biraz ayrntl ekilde zerinde durduumuz ve Osmanl genelindeki durumu da belli lde yanstan bu karakteristik belgenin dnda elimizde, aynlk olaynn Kbrs baznda nasl cereyan ettiine ahitlik yapan baka belgeler de mevcuttur. Aada atfta bulunulacak olan bu belgelerden de anlald kadaryla, zellikle on sekizinci yzyln ikinci yarsnda Kbrs Eyletinde, en bata bizzat devlet otoritesinin temsilcileri durumunda olan baz devlet memurlarnn grevlerini ve yetkilerini deiik ekillerde ktye kullanmalar sonucu zellikle tarada meydana gelen otorite boluunu bu zmre, yani Kbrs ayn ve erf dolduracakt. Kbrs ayn ve erf zamanla bazen byk mltezimlik denilebilecek muhassllk ve mtesellimlik mevklerini, ounlukla da dier kk apl mltezimlik grevlerini ve bunlarla birlikte birok idr, beled, syile ve zaman zaman adann haric tehditlere kar muhafazas ile ilgili yetkileri ele geirdikleri iin, bu dnemde devletin yardmn arayaca ve kendine muhatap kabul edecei bir pozisyona gelmilerdi. Bu durumu, devletin bu dnemde, bahsi geen konularda yaymlad resm belgelerde, dorudan muhatap durumundaki adl, asker ve mlk yetkililerin unvanlar arasnda onlarnkine de yer vermesi ak ekilde gstermektedir (KBM: 1/22-23, 28, 40, 53; KB: 1/5, 8, 35): Ummen ulem ve sleh ve eimme ve huteb ve zem ve orbacyn ve sir ayn erf veya: Lefkoa Nibine ve Eylet-i Kbrsta vk kazlarn kuzt ve nevibine ve Kbrs Muhassl zde mecduhuya ve zikrolunan kazlarn ayn ve zbitn ve vch- memleket15 ve bil-cmle i erlerine hkm ki On sekizinci yzyln ikinci yarsnda, zaman zaman devlete gerekten nemli hizmetleri grlm olan Kbrs ayn ve erfnn, gerek nadiren muhassllk veya mtesellimlik, gerekse genelde kk apl mltezimlik, mtevelllik, voyvodalk, cblik veya kad niblii gibi iltizmen elde ettikleri makamlarda birer devlet memuru olarak grev if ederlerken era ve knna muyir olarak halkn perin olup, dalmalarna sebep olacak ekilde hak ve yetkilerini ktye kullandklarna da ahit olunacakt (KS 21: 8/1). Zir, ltizm olaynda, yani ak artrma ile bir gelir kaynann belli bir sre veya kayd hayat art ile (ber-vech-i mlikne KBM: 1/9 veya eshm KBM: 1/50) satlmasnda, gelir kaynaklarnn en yksek fiyt teklif edene verilmesi esast. Dolays ile mltezimlerin ahlk durumlarna her zaman dikkat edilecek diye kesin bir kural yoktu. Mltezimler de genelde, gelir kaynaklarn satn alrlarken, patronlarna yaptklar pein demeyi kendilerine tannan kstl srede fazlas ile karp, kr elde etmek isteyecekti. Onlar iin gelir kaynann ve ona bal reticilerin, yani kyllerin iinde bulunduu artlar ikinci plnda kalacakt. Bu durumu u belge (KB: 1/17, H. 25. 12. 1191) ak ekilde gstermektedir:

1290

Kbrs cezresinde medne-i Tuzla kazsna muzfe Arpera nm karyede vk mlkiyet zre mutasarrf olduum iftlik ve bae dernunda mevcd devbb mev ve sir eys bedel-i mahsl-i malme ile bundan akdem Abdl-bk A iltizmnda iken birka sene mukaddem mmileyh iltizmdan fekk ve marifet-i erle ber-vech-i merh iftlik-i merkm ve bae-i mezkrn mevcd olan tohumlk ecns- hayvnt ve devbb v mev ve sir eys tahrr ve ber-mceb-i defter mstecir-i her uhdesine iltizm ve ey-y mezbre yedine teslm ve ol dah tefevvz tesellm eyleyb lkin bu vakte dein imrlarnda tekslden mad ebniyelerinin harbiyetine ve tesellm olan eynn itlf ve izatna bd olduna binen mstecir-i merkmn dah uhde-i iltizmndan fekk ve here iltizm iktiz eylemein Bir taraftan, bu dnemde Kbrsta devletin, asker konular da dahil olmak zere birok konuda yardmn arad bir g duruma gelmiken, bir taraftan da, bu arada elede ettikleri yetki ve imtiyzlar kullanarak halkn perian ve dalmalar (perkende v pern) pahasna, en ksa srede en yksek kr elde etmek isteyen Kbrs ayn ve erfnn en ok tatbik ettii hakszlk yollar (zulm teadd), hilf- knn ve defter veya er ve knna muyir olmasna ramen, kanunsuz tefti gezilerine karak (il zerine devre kmak) veya rastgele yerlerde mahkeme (icr-i ahkm- eryye) kurarak bu esnda halktan cretsiz yiyecek iecek vs. (yem ve yiyecek taleb etmek) istemek, vergi oranlarn artrmak (knndan ziyde ake/penbe ve ipek almak/taleb etmek), kanunsuz vergi yk yklemek (artlama, terfyye, kudumyye, mbiriyye, zhire-bah, sary demesi ve ayrca bir de teklif-i kka vs.), bakasnn maln zapt etmek (fuzl zabt) veya rvet almakt (KB: 1/12, 15, 20, 26, 39, 42-43, 45-46, 49, 54; KBM: 1/8, 15, 21). lgili dnemde adada yaanan sosyo-ekonomik kemekete Kbrs ayn ve erfnn rol gerekten byk olmutu. nk, onlardan, ahlken zayf yapda olan ve herhangi bir gelir kaynan iltizm eyleyen bir mltezimin, enflasyonist bir ortamda yapaca ey, ne pahasna olursa olsun kendi gelir kaynaklarndan ve bunlara bal kyllerden onlarn kapasitelerini dnmeden insafszca zam ekilde istifde etmeye almak olacakt. Mesel bir mahzarda (KB: 1/8, H. 1179/M. 1765), bu trden bir mltezim olduu anlalan ve muktaasn alt yl nce, sbk ve merhum Sadrazam Abdullah Paann stanbulda skin kk olu Mehmed Sad Beyin vekil tayin ettii, daha dorusu mltezimi Harem Kethds Abdullah Adan iltizm eyleyen El-hc Alnin basklarna dayanamayan Karpas Kazs skinlerinden bir ksm zimm nfus, onun grevden alnmasn ve karyelerinin emr fermnlar ile bir ehl-i insf ve raiyyet-perver ve mtedeyyin bir kimseye iltizm edilmesini istemektedirler. Ayn belgeden (KB: 1/8), Kbrs aynlarnn mltezimlikleri esnsnda yaptklar hakszlklardan baka, halk maruz braktklar zulmlerinin duyulmamas iin birbirlerini kolladklar da u ekilde anlalmaktadr: sm-i ml tlk olunur nesnemiz kalmayub ve ehl yl-i evldlarmza taarruz ile rzlarmz pyi ml ve beynen-ns rsvy v bed-nm kaldklarmzdan birka defa mahallinde Kbrs muhassllarna mezbrlardan itik murd eylediglerimizde ayndan mezbrn muni ve hmsi el-

1291

hc Abdul-bk A bizleri zecrenle (zecrile) tahvf ve men-i ekd ile itikdan men ve der-aliyyeye gelb itik itmek murd eylediimizde bir ferdi karyelerimizden tara salvirmeyb bu defa da drt aded karye reylar fukarlar der-aliyyeye irsl in bu drt nefer kullarn intihb ve cmle taraflarndan veklet ile ve Rm mektblaryla ber-takrb Arabistn yakasna geb bir neferimiz esny- tarkda hasta kalub bu nefer kullar vekletligimiz ile der-aliyyeye gelb mektblarmz Harem-kethds Abdul-lh Aya ibrz eylediimizde Btn gayretlerine ramen Kbrs ayn ve erfndan birounun yapt yolsuzluk ve zulmler Kbrsl tebaa tarafndan zaman zaman stanbula arzuhl edilmi ve zamann merkez hkmetleri bu kimselerle mcadele etmek durumunda kalmt. Bu erevede, Muhassl El-hc Abdlbki Aa 1785 ylnda Mslim ve gayrimslim reynn ikyetleri zerine grevinden azledilip, Yafaya (Filistin) srgne gnderilmitir (KBM.: 1/40; KB.: 1/29, 31). Muhassl Ali Aa yine Mslim-gayrimslim ada ahlisinin ikyetleri zerine ve tahkikat neticesinde 1786 ylnda grevinden uzamlatrlmakla kalmam, ayrca grev sresince biriktirdii varlna el konulup, kendisi de ibreten lis-sire Mausa kalesine kapatlmtr (KBM.: 1/44, 50-51). Zimmlerin temsilcilerinden olup, Kbrs Divn (Muhassl) Tercmn da olan Aci Yorgaki veled-i Yanni, Hristiyanlar tarafndan hilf- er vergileri hususunda zulm teadd etmek, bir zimmnin hakk- irsiyyesini fuzl zabt eylemek vb. suistimal ve yolsuzluklarndan dolay stanbula ikyet edilmesi zerine tutuklanm ve muhkeme olunmak zere stanbula irsl olunmutu (KB.: 1/25, 29, 31). Sonu On sekizinci yzyln ikinci yarsnda Kbrs Eyletinde bir toplumsal g olarak etkisi tam olarak hissettiren Kbrs aynl ile ayn dnemde lke genelinde ahit olunan aynlk olay arasnda birok ynden paralellikler tespit edilmitir. Kbrsta da aynlk olay, i ve d gelimlerin etkisi altnda on altnc yzyln sonlarnda lke genelinde hissedilmeye balayan, on yedinci yzyl boyunca genileyerek devam eden, on sekinci yzylda arln tam hissettiren ve idar, mal, asker ve toplumsal krizler, alkantlar ve zmszlklerle dolu geen bir srecin ve geleneksel dzenin bozulduu ve yeni bir dzenin de tutturulamad bir ortamda, durumu kurtarmak zere iltizm sisteminin yaygnlatrlmas ve lke gelir kaynaklarnn ounlukla mukataaya dntrlmesi gibi ortaya atlan mal usllerin de bir normal sonucu olarak ortaya km, gelimi ve on sekizinci yzylda, zellikle ikinci yarsnda da artk kurumsallam gzkmt. Aynlar Kbrsta da, bir taraftan bahsi geen srete merkezde ve tarada otorite kaybna uram olan devletin, askerlik, vergi tahsili, asayiin salanmas gibi eskiden kolay kolay kimseyi kartrmad birok asl grevini yrtmekte neredeyse bir ortak olarak yardmn arad bir g olarak gzkrken, bir taraftan da devletin ve halkn karlarn deil yalnz kendi menfaatlerini dnen ve bu yolda yaptklar yolsuzluklar ve hakszlklarla devlet ve toplumun karsna cidd ekilde mcadele edilmesi gereken bir sorunlu bir zmre olarak kmlard. Bu almada buraya kadar incelenen belgeler sz konusu srecin, ortakln veya g blmnn ve mcadelenin en ak ekilde ahitliini yapmaktadr. Ayn belgeler, bir zaman diliminde adada yaananlarn ounlukla

1292

ada artlarndan kaynaklanmayp, dardan, yani dnyann dier ksmlarndan ve zellikle Dou Akdeniz blgesinde yaanan daha geni apl gelimelerinin mahall renklerle de kararak ada apnda bir yansmas olduunu da gstermektedir. DPNOTLAR 1 Osmanl tarihinde bir snf olarak aynlarn ortaya k ve oynam olduklar siyas, idar,

ekonomik ve toplumsal rolleri iin rnek olarak bknz.: Akda (1963, 1995), nalck (1965, 1977), Ycel (1974, 1988), Barkan (1980), Ycel (1974, 1988), Gen (1973, 2000), Ergen (1982, 1995), Tabakolu (1985), Pamuk (1990), Faroqhi (1994), zkaya (1994) ve Nagata (1995). 2 A. H. Hourani, The Political and Social Background in the Eighteenth Century, Issawida

(1966: 24-29) 3 Btn bunlarla birlikte, gnmz Osmanl tarihi aratrmaclarndan, on yedinci ve on

sekizinci yzyllarda Osmanl Devletini ynetenlerin zamanla ortaya kan yeni artlana belli lde intibak etmeye altklarn ne srenler olduunu (Darling 1996) belirtmek gerekir. Bu durum da, Osmanl tarihinin zellikle on sekizinci yzyl dneminin unutulmu, yani daha tam aratrlmam bir dnem olduunu savunan Faroqhiyi (1994: 10) destekler gzkmektedir. 4 Genel olarak on altnc yzyln sonlarnda balad kabul edilen bu kriz dneminin k

sebebinin bu dnemde yaanan fiyt devrimi olduu savunulmaktadr (Barkan 1970: 574-590). Osmanlnn geleneksel devlet ve toplum yapsn temelllerinden sarsan bu hdise ise, Trklerin, kendi hazinelerini zenginletirecei inancyla serbest ticareti tevik etmek iin gm iin uyguladklar gmrk vergilerini kaldrmalar ve bunun sonucunda da Levant pazarlarna ucuz Avrupa gmnn akndan kaynaklanmt (nalck 1973: 137-138; Ycel 1992: 8-9; Faroqhi 1994: 2; z 1997: 37-38). 5 Osmanl tarihinde vergi mkellefi Osmanl tebsnn, 1610 ylna kadar devam edecek

olan, byk oranda topraklarn terketmeleri hdisesine byk kagun denilmektedir (Akda 1964: 149; Ycel, 1988: XIII-XV). 6 Bu sekbanlarn bir ksmn devletin kendisi Avusturya, Venedik ve randa Safevlere kar

savalarda kullanlmak zere silahlandrmt. 7 8 Bu konuda mstakil almalar iin bkz.: Cezar (1965) ve Barkey (1994). Mukataa bir vergi kayna demektir. Coraf snrlar ve kendisinden toplanacak

vergilerin tr ve zam snr devlet tarafndan tesbit edilirdi. ehirlerdeki Osmanl loncalar, d ticaret gmrk vergileri veya belirli bir blgenin eitli vergileri bir mukataa oluturabilirdi (Sertolu 1986: 229). 9 Bir gelir kayna satn alan ve kendilerine mltezim denen kimseler, genellikle, ak

arttrma ile satn aldklar mukataann muhafaza ve gelitirilmesi ve satn alnan mukataaya bal

1293

kylnn durumlarn veya glerini dikkate almamlard. Bilakis, snrl sreleri ierisinde, devlete teklif ettikleri paradan daha fazlasn elde edebilmek iin, gerek reticileri teklif-i akka denilen fevkalde veya hukuk olmayan vergiler ykleyerek ezmilerdi. 10 11 Bu konuda bkz.: nalck (1965). Osmanl Devletinde bu dnemde de eyletlerin mal adan ynetimi has ve salyne

olmak zere ikiye ayrlmaktayd. Birincisinde eyletler beylerbeyilerine, sancakbeylerine, merkezdeki vezirlerle baz hanm sultanlara has eklinde dirlik olarak verilir, onlar da haslarn mltezim veya eminler eliyle tmar rejimine gre ynetirlerdi. kincisine, yani salyne usulne gre ise, beylerbeyiler ve sancakbeylerine dirlik tahsisisi yerine, idareci tayin olunduklar eyletin hazinesinden nakit olarak salyne, yani yllk maa verilirdi. Bu tr eyletlerden her sene devlete belirli bir irsaliye gnderilmesi zorunluluu vard (Tabakolu 1985: 46). Kbrs Eyleti ise on sekizinci yzyln ikinci yarsnda vezirlere has olarak verilmitir (Tabakolu 1985: 47-48). 12 Mesel, Cezre-i Kbrsta vk Cafer Paa vakfndan (KB: 1/1, 1150 H.), Sadr-

esbk merhm Abdul-lh Paazde Mehmed Sad Beg kullarnn ber-vechi mlikne uhdesinde olan Kbrs cezresinde Karpaz Kazsnda Trikomo ve Kumukebr ve Aftikomo ve Dipkarpaz nm drt aded vakf karye (KBM: 1/9, 1179 H.), Harameyni-erifeyn evkfndan Kbrsta Gerine Kazsna tb Labta nm karyedeki Haydarpaazde Mehmed Begin evkf ve muktaas (KBM: 1/21, 1191 H.) ve Sadr- azm- esbk orlulu Al Paa merhmun vakf- erfi mlhaktndan cezre-i Kbrsda vk Poli nm iftlii vakfn mtevelliyesi Al Paann akribinden (KBM: 1/55, 1202 H.) gibi. 13 Bir belgede (KBM: 1/8, 1179 H.) mltezimler aras hiyerariye rnek gsterilebilecek yle

bir durum sz konusudur:. Sadr- sbk merhm Abdul-lh Pann sitnede skin sar ol Mehmed Sad Beg uhdesinde olan Kbrs cezresinde Karpz kazsnda Trikomo ve Kmkebr ve Afitukomo ve Dpkarpz nm drt aded vakf kurlar mm-ileyhin umr-u husslarn ryet iden Haremkethds Abdul-lh A nm kimesne tama- hma tebyyet ile yetmi senesinden ber tarafndan karyelerimizi iltizm eyledii kendi adamsi (adam) olan el-hc Al A nm kimesne alt seneden ber. 14 Belgeyi, konu asndan nemine binaen transkribe ederek burada aynen sunmak uygun

gzkmektedir: Mu cebince amel olna. Sret-i hatt- hmyn.

1294

Dstrn- mukrimn- mrn- mefhmn- nizmil-lem mdebbirn ve umrilcumhr bil-fikris-skb mtemmim mehmmil-enm bir-reyis-sib mmehhed bnynid-devleti vel-ikbl meyyed erknis-sadeti vel-icllil-mahf kaviyyi bi-snf-i avtfil-melikil-al Anadolnn sa kol yemn ve yesryle nihyetine varnca vk olan vzer-y azm edmal-lhu tel iclluhm ve ezm-il-meril-kirm efhimil-kberil-fihm ull-kadri vel-ihtirm eshbilferdil-ihtimil-muhtassn bi-mezd inyetil-melikil-al mr-i mrn- kirm dme ikbluhm ve akzl-kuztil-muslimn evl vltil-muvahhidn mudilil-fezili vel-yakn rf ilmi-erati veddn vris ulmil-enbiyi vel-mrselnil-muhtassn bi-mezd inyetil-melikil-mun mevl-yi fihm zdet feziluhm ve mefhiril-kuzti vel-hkkm mudilil-fezili vel-kelm ve sir kuzt ve nevib zde fazluhm ve mefhiril-emsili vel-akrn bil-cmle zbitn ve ayn- memlik zde kadruhm tevk-i ref-i hmyn vsl olcak malm ola ki aynlk maddesi in bin yz doksan [1193] senesinde hatt- hmyn- evket-makrnmla muanven muhy-y efz-y (?) sudr olan evmir-i aliyyem mazmn- mnfi muktezsnca memlik-i mahrsemde vk bldn ve kazlarda ayn nasb emr-i l ve vl buyruldsyla olmayub vlt ve hkkm taraflarndan fm-bad aynlk in buyruld ve mrsele virilmeyb bir kaznn umm zre reysnn ayn nasb istid eyledikleri kimesnenin mehsin-i etvr indlerinde msellem ve marf olduna tahsl vukf ve ttl olndkdan sonra hasbce keyfiyyet-i hli sadr- azam tarafna ilm ve sadr- azam tarafndan dah ol kimesnenin hline ilm-i yakn hsl oldkda izn mektb tahrr olmak ve bundan gayri tark ile aynlk olnmamak husslar mnderic ve mestr iken bu nizma mugayir vller taraflarndan bi-l mektb- sadr- azam ayn nasbna cret ve ayniyye nmiyle her kazdan mesrif-i mutd misll ake tahslini ve bu vechile mnf-i adet eyledikleri ve bir eylet veyahud bir sanck hasbel-iktiz bir senede bir iki vlye virildikde her gelen vl aynlk zmnnda ake ahz diyyesiyle ayn azl u nasbna hilf- fermn- hmyn buyruld ve hal ve eksir misll harekt-i zlimneye cesret eyledikleri tahakkuk-gerde-i hnem olub fukar ve zuafya byle zulm teadd olndna kat rz-y pdihnem olmadna binen fm-bad bil-izn ve mektb- sadr- azam ayn nasbna kang vl ve kang kaz ve nib cesret ve der-aliyyeme aynlk arz mesrifi ve ilm harc nm ve nm- her ile vel-hsl aynl vesle ile srrn ve alniyyeten fukardan bir ake ve bir habbe mutlebe ve tahsl ile tahrb-i fukar-y raiyyet mcibe-i s-i hareket ider ise cesret idenlerin her kim olur ise bi-l imhl haklarndan geleceim muhakkak olman emr-i erfim sdr ve sadr- azam ukadrlarndan kdvetl-emsil vel-akrn El-hc Ebubekir ile irsl olnmdr imdi vllerin ve hkimlerin hilf- evmir-i erfe inetlerile aynlk iddi iden zalemenin zulm teaddlerinden ve birbirlerine nefsniyyetlerinden vilyetlerde mnzat- makta tehadds eyledii ve aralkda ehl-i rz ve rey p-yi ml old ikr ve ayn olmak in vllere virdikleri meblii fukardan aldklar be-ddr olmala bade-izin memlik-i mahrsemde kffe-i bldn ve emsrn fettn ve skkn umrlarn idreye her kimi ayn ittihz iderler ise umm ve ittifk arz u mahzarlar ile ol ehsn ve sret ve ahvli ve aynla ehliyet ve istihkk der-aliyyeme inh olmak ve bu vechile inh olnan ahslar hemn der-aliyyeye inh ile ayn olm olmayub ve memleketl ihtiyr ve ilm olnmlar dey defaten itibr olnmayub sadr- azam tarafndan tahkk olnmak veyahud ayn intihbnda ahl-yi kaz mttefik olmayub iki taraf olarak bir taraf birini bir taraf dier herini ihtiyr iderler ise ahad- hmdan birinin hsn-i hli (ni) tahkk ile terch veyahud ahl ve hricden ahl-yi vilyete

1295

hayr ve umr- kazy ryeti iktidr olan her mnsib kimesnenin aynla intihb ve tayni sadr- azamn reyi ile olub izn ve ruhsat hv ayn olacak demin yedine vel-y vilyete veyahud hkim-i memlekete hitben ve kime ve mektb virilmek ve bu vechile (KS 21: 8/1/9/1) sadr- azam tarafndan sened virilmeksizin bir mahalde ve bir vakitde ayn nasb olnmayub ve bu vechile nasb olnan ayn tamaa ve hilf- inhya mebn azl olnmamak ve bu zbtann hilf hareket idenlerin eyne-m-kne eedd-i ukbet ile cezlar icr klnmak ehass murd- hnem idgi sen ki vzery mr ve ve mr-i mrn ve mevln ve sir mm-ileyhimsiz malm oldkda mfd- hkm-i itatmehbetini sicillta sebt ve bundan byle hilf- hareket olnmas maddesi taht- zbtaya idhl ve mefhm- emr-i erfim il-mallh-i tel destril-amel dutlmasna ihtimm dikkat ve eger ben vlden hilat giydim ve yedime vl buyrulds aldm ve ahl beni ayn idb yedime hkimden hccet alvirdiler dey badel-yevm nass- fermn- hmynma muhlif aynlk iddis iden olur ise veyahud urt- merkme zre izn ve iczet-i sadr- azam ile ayn olanlar dah vl ve hkime ake virdik ve masraf itdik dey defter-i tevza ayniyye nm u tm ile kend nefisleri in ake idhl kasdnda olurlar ise keyfiyyet derhl der-aliyyeme ahl-yi vilyet taraflarndan shhat zre mahzar birle arz ve itik ve ilm olnmak ve bu vechile kendisnden veya her tark ile s-i hl ve haraketi tahkk olnan ayn maklelerinin bi-l emn cez-y sezlar tertb ve icr olnmak ve ayn nasb mcerred himyet-i raiyyet olub asker tifesinin mdhale idecekleri serdrlk misll umr- askeryyeden olmamala ber-muktez-y rt ayn azl u nasbnda asker tifesi vechn minelvch kardrlmamak ve fuzl karmak irde ider olur ise ocaklarna ifde ve derhl ocaklar marifetiyle zecr men ve memn olmayanlarn tedbn lykalar icr olmak zre nizm- mezkrn devm ve beks hltna her mahalde ihtimm ve mikdr- zerre hilfna cret ile ve aydt- mezkreye mazhariyyetden ittik-y tm eyleyesiz ve siz ki aynlarsz hlinizi ve amlinizi fermn- hmynumn mazmn- itat-makrnna uydrb zulmden ve zulme vesle olmakdan teh ve mcnebet iderek kazlarnz ahllerinin evmir-i erfem mceblerince zerlerine eds lzm gelen teklifi ve umr- mhimmeyi keml-i hakkniyyet ve nsfet zre tahsl ve idre itdirb ve tevz hussnda dah rt- istikmetle tesvyeye dikkat idb mesrif-i sahha-y mhimmeden mad nefsiniz in veyahud fukary m (v) ekkil ittihz iden zlimler in vl-yi memlekete evmir-i erfe ile tahss klnandan mad vller ve sanck mutasarrflar in defter akesi nm ve nm- her ile kdlar ve nibler in tevz defterine bir ake bir habbe zamm idhl olnmamasna mezd ikdm ve dikkat ve sizleri dinlemeyb ve evmir-i hneme imtisl itmeyb fukardan bi-gayr-i hakk ake almak ve tevz defterine mesrif-i sahhadan mad ake idhlini cebr itmek misll evza cesret idenleri der-aliyyeme ilm itdirmege dikkat ve eger ilm itsnda tereddd olnur ise kazlarnzn mft ve ulem ve vch- ahl ve reysnn bil-ittifk mahzarlar ve kend tahrrtnz ile hakkt- keyfiyyeti old gibice der-sadetime bildirmege ihtimm ve bu vechile vikye-yi nizm ve himyet-i ibd- melik-i allma sayi m-l-kelm eyleyesiz yle ki ibu tenbht- hnemin icrsnda kang mahalde rehvet ve muhlefet old bilinmek iin her kaznn mesrif defterleri dikkat kat sicilltdan ihrc ve der-aliyyeme celb ve imrr- nazr- dikkat olnaca ve hilf- tenbhe kang kaznn defterinde mesrif-i gayr-i sahha bulnr ise ol kaznn ayn hakknda bi-l imhl tertb-i cezdan gayri muamele olnmayaca muhakkak olmala n gre hareket ve himyet siynet-i ahl ve reyya ez-dil cn ikdm ve gayret eylemeniz bbnda fermn- l-nm sdr olmdr

1296

buyurdm ki hkm-i erfemle vusl buldkda bu bbda vech-i merh zre eref-yfte-yi sudr olan fermn- vcibil-ittib ve lzmil-imtislimin mazmn- itat-makrnyle amel ve hareket ve hilfndan gyetil-gyete teh ve mcnebet eyleyesiz yle bilesiz lmet-i erfe itimd klasz tahrren f evil-i cemzil-evvel sene semn ve tisn ve mie ve elf kad vusile ileyn ve kuyyide f 17 L (evvl) 1198. 15 Bu unvan da bilindii gibi, bir blgenin erf veya bir memleketin ileri gelenleri anlamna

gelmektedir. KAYNAKLAR I. Ariv Kaynaklar Babakanlk Osmanl Arivi (stanbul):. A. DVN. KBM., (almada KBM olarak geecek): 1/1-55. A. DVN. KB., (almada KB olarak geecek): 1/1-59. D. BM. KBE., (almada KBE olarak geecek): No: 20559-20560. K. K. T. C. Vakflar Genel Mdrl Arivi (Lefkoa):. Kbrs eriye Sicilleri (almada KS olarak geecek): 20-22 numaral defterler. II. Basl Belgeler, Kaynaklar ve Aratrmalar Akda, Mustafa. (1963). Celali syanlar 1550-1603. Ankara: A. . Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, No: 144. , (1964). Cell syanlarnda Byk Kagunluk, 1603-1606. ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, II/2-3, 1-49. , (1995). Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi. Cilt II (1453-1559), II. Bask. stanbul: Cem Yaynevi. Barkan, mer. L. (1970). Trkiyede Fiyat Hareketleri. Belleten, XXXIV/136, 574-590. , (1973). Feodal Dzen ve Osmanl Tmar. Trkiye ktisat Tarihi Semineri,

Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, (Hazrlayan: Osman Okyar ve nal Nalbantolu). Ankara. , (1980). Trk-slm Toprak Hukuku Tatbikatnn Osmanl mparatorluunda Ald ekilleri, Mlikne-divn Sistemi. Trkiyede Toprak Meselesi, Toplu Eserler. stanbul, 151-208. Barkey, Karen. (1994). Bandits and Bureaucrats-The Ottoman Route to State Centralization. London: Ithaca.

1297

Cezar, Mustafa. (1965). Osmanl Tarihinde Levendler. stanbul. Cobham, C. D. (1908). Excerpta Cypria, Materials for a History of Cyprus. Cambridge. evikel, Nuri. (1997). 1570-71 Trk Fethi ile Kbrsta Meydana Gelen Toplumsal Deiim Hakknda Bir Tahlil Denemesi. Journal for Cypriot Studies, vol. 3/1, 39-68. , (1998). Fransz htilli ve Kbrs. Trk Dnyas Aratrmalar, 112, stanbul, 41-60. , (1999a). Muslim-non-Muslim Relations in the Ottoman Province of Cyprus (1750-1800). The Great Ottoman Turkish Civilization, v. 2. Ankara: Yeni Trkiye Publications, 428-437. , (2000). Kbrs Eyleti: Ynetim, Kilise, Ayan ve Halk (1750-1800)/Bir Deiim Dneminin Anatomisi. Gazimausa: Dou Akdeniz niversitesi Basmevi. , (2001). 18. Yzyl Osmanl Kbrsnda Ermenilerin Durumuna Dair Baz Tespitler. Yeni Trkiye, 38/II, (Ermeni Sorunu zel Says, I-II), 710-718. , (2001a). Deiim Dneminde Bir Osmanl Eyleti: Kbrs (1750-1800). Dnden Bugne Kbrs Meselesi, (Yayna haz.: A. Ahmetbeyolu-E. Afyoncu). stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar, Tarih Serisi, No: 6, 99-120. iek, Kemal. (1992). Zimmis (non-Muslims) of Cyprus in the Sharia Court: 1110/39 A. H. /1668-1726 A. D. (Unpublished P. hD thesis submitted to the Faculty of Arts of the Birmingham). Birmingham. , (1992a). Lefkoa Kad Sicilleri. Tarih ve Toplum, LXLVIII, 126-127. , (1993). Living together: Muslim-Chrstian Relations in Eighteenth- Century Cyprus as Reflected by the Sharia Court Records. Islam and Christian-Muslim Relations (IJMR), Vol. 4, No. 1, June 1993, 36-64. , (1999). ki Dilli, ki Dinli, ki Toplumlu Bir Osmanl ehrinin Portresi. II. Uluslararas Kbrs Aratrmalar Kongresi, 24-27 Kasm 1998, Cilt II (Tarih-Kbrs Sorunu), (Yayma Haz.: . Bozkurt, H. Atein ve M. Kansu). Gazimausa: Dou Akdeniz niversitesi Kbrs Aratrmalar Merkezi, 95-105. iek, K. ve A. Saydam. Kbrstan Kafkasyaya Osmanl Dnyasnda Siyaset, Adalet ve Raiyyet. Trabzon: Derya Kitabevi, 1998. Ergen, zer. (1995). Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiligine Katk: XVI. Yzylda Ankara ve Konya. Ankara: Ankara Enstits Vakf. , (1982). Osmanl Klasik Dneminde Eraf ve Ayan zerine Baz Bilgiler. Osmanl Aratrmalar, III, stanbul.

1298

Faroqhi, Suraiya. (1994). Osmanlda Kentler ve Kentliler, II. Bask. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar , (1994a). Part II: Crisis and change 1590-1699. An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914. Cambridge: Cambridge University Press, 412-636. Gen, Mehmet. (1973). Osmanl Maliyesinde Malikne Sistemi. Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler-Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, (Der.: Osman Okyar ve H. nal Nalbantolu). Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. , (2000). Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi. stanbul: tken Neriyat. Gibb, H. A. R. ve H. Bowen. (1957). Islamic Society and the West, I. Oxford. Hill, G. H. (1952). A History of Cyprus, I-IV. Cambridge: Cambridge University Press. Issawi, Charles (Ed.). (1966). The Economic History of The Middle East 1880-1914. Chicago and London: The University of Chicago press. Itzkowitz, Norman. (1962). Eighteenth Century Ottoman Realities. Sudia Islamica, XVI, 73-94. nalck, Halil. (1965). Adletnmeler. Belgeler, II, 3-4, 49-145. , (1973). The Otoman Empire, the Classical Age, 1300-1600. London. , (1977). Centralization and Decentralization in Ottoman Administration. Studies in Eighteenth Century Islamic History. Carbondale, II, 27-52. , (1993). Osmanl mparatorluu; Toplum ve Ekonomi. stanbul: Eren Yaynclk. Nagata, Yuzo. (1995). The Role of Ayans in Regional Development During the Pre-Tanzimat Period in Turkey: A Case Study of the Karaosmanolu Family. Studies on the Social and Economic History of the Ottoman Empire, (Ed. by Yuzo Nagata). zmir: Akademi Kitabevi, 119-133. Mert, zcan. (1980). XVIII. ve XIX. Yzyllarda apanoullar. Ankara. z, Mehmet. (1997). Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular. stanbul: Dergh Yaynlar, No: 164. zkaya, Ycel. (1994). Osmanl mparatorluunda Aynlk. Ankara: Trk Tarih Kurumu. Pamuk, evket. (1990). 100 Soruda Osmanl-Trkiye ktisd Tarihi 1500-1914. (I. Bask: 1988). stanbul: Gerek Yaynevi. Sertolu, Mithat. (1986). Osmanl Tarih Lgt. 2. Bask. stanbul: Enderun Kitabevi.

1299

Tabakolu, Ahmet. (1985). Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi. stanbul: Dergh Yaynlar. Unat, Faik Reit. (1988). Hicr Tarihleri Mild Tarihe evirme Klavuzu. 6. Bask. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. nal, M. Ali. (1998). Osmanl Messeseleri Tarihi. Geniletilmi 2. Bask. Isparta: Kardelen Kitabevi. Ycel, Yaar. (1974). Osmanl mparatorluunda Desantralizasyona Dair Genel Gzlemler. Belleten, 38/152, 657-708. , (1988). Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar. Ankara: Trk Tarih Kurumu. , (1992). Osmanl Ekonomi-Kltr-Uygarlk Tarihine Dair Bir Kaynak: Esar Defteri (1640 tarihli). Ankara: Trk Tarih Kurumu. Yediyldz, Bahaeddin. (1982). Messese-Toplum Mnasebetleri erevesinde XVIII. Asr Trk Toplumu ve Vakf Messesesi. Vakflar Dergisi, 15, 23-53.

1300

II. Mahmut Dneminde Taradaki Merkeziyetilik Politikas / Prof. Dr. zcan Mert [s.720-729]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye I. Giri Osmanl Devletinin tara ynetimi, beylerbeyilik ve sancak tekiltna gre kurulmutu. Buralar, padiahn yrtme iktidarn uygulamak zere atanan beylerbeyi ve sancakbeyi olan kimseler ynetiyordu. Ancak XVI. yzyln sonlarndan itibaren merkez ynetimin zayflamas sebebi ile kyller, baz yn, kad ve devlet memurlar tarafndan haksz yere soyuldular ve zulme maruz kaldlar.1 Bu arada merkez idarenin taradaki gc ve etkisi azalnca meydana gelen boluu ynlar2 doldurdular ve halk ile devlet arasndaki ileri yrtrken halka kar devletin ve devlete kar da halkn temsilcisi oldular. Osmanl Devleti dneminde yn; bir ehir, kasaba, zmre ve dnem iindeki Mslmanlarn ileri gelen, zengin ve muteber kimseleri demektir. yn konumundaki kimseler iin erf ve derebeyi gibi deyimler de kullanld. yn konumundaki Hristiyanlarn ileri gelenlerine ise Osmanl lkesinin deiik yerlerinde daha ok kocaba ve orbac denilmekte idi. Osmanl Devletinde merkez devlet yap ve ynetiminin zayflamaya balamas ile tarada yn, derebeyi, kaptan ve kocaba gibi zmreler ok alanda kuvvet kazanarak kendi blgelerinin padiah gibi yaklak olarak 150 yllk gl ynlar dnemi yaand. Osmanl klasik dneminde ynlarn nfuzu, bulunduklar yerleim merkezinin dna tamazd. Merkez otoritenin zayflamas yannda, maliyede iltizam ve malikne sistemlerinin uygulanmasile ynlk dnemine zemin hazrland ve bu dneme geildi. ynlk dnemi, XVII. yzyln son yirmi yl iinde balad ve 1839da Tanzimatn iln ile sona erdi.3 XVIII. yzyl sonlar ile XIX. yzyl balarnda Osmanl memleketinde yn, derebeyi ve kaptanlarn deiik alanlarda mhim rolleri oldu. Onlarn arasnda benzerlik ve farkllklar da vard. En nemli farkllklar, ynlarn muhtariyet ve derebeylerinin ise bamszlk peinde komalardr.4 Anadolu Seluklularndan miras kalan ynlarn kk XIV. yzyla inmektedir. Derebeyleri ile kaptanlarn kkleri ise XVI. yzyla kadar uzanmaktadr.5 Mene bakmndan ynla derebeyi arasnda kesin olmamakla beraber bir fark var gibidir. dareci olarak devletle halk arasnda arac olan yn veya yn- vilyet, esasnda bir blge ve kasabann resm bir sfat bulunmayan en ileri gelenleri arasndan halka seildii gibi mtesellim, voyvoda vb. resm devlet memuru iken yn olanlar da vard.6 Tayin edildikleri yerlerde Bblnin emirlerini dinlemeyerek keyf bir idare kuran, muhassl ve mtesellim gibi unvanlar alan derebeylerinin ou devlet memuru ve bir ksm da yn asll idi.7 Kaptanlar ise mene bakmndan 1463te Bosnann fethini takiben kendiliinden mslman olmu ve nceki imtiyazlarn devam ettirmi olan yerli asilzdelere balanrlar.8

1301

Vazifeleri itibariyle ise yn, derebeyi ve kaptanlar arasnda byk lde benzerlikler vardr.9 Bunlar arasndaki en nemli benzerlikler, merkez otoritenin zayflad bir srada taraya nfuzlarn yaymalar ve vergi toplarken kendilerine haksz menfaatler salamalardr. Bu benzerliklerden dolay derebeyi yerine daha ok yn deyimi kullanld. ynlar, 1683teki kinci Viyana Seferinden Lle Devri (1718-1730) balangcna kadar geen sre iinde Osmanl Devletinin urad asker baarszlklar ve mal buhranlar sonunda vergi toplama iini zerlerine alarak ve hatt devlete bor para vererek nem kazandlar.10 Bunu takip eden yllarda merkez hkmetin gittike zayflamas ile tarann mal ve idar ilerini ele geiren ynlar, ahs servet ve kudretlerini arttrmalar yannda bulunduklar yerlere iyice hkim oldular ve her bakmdan nfuzlarn yayp kuvvetlendirdiler. Bunun sonunda ynlar, taradaki nfuzu devaml olarak azalan merkez hkmetin emirlerini dinlememeye baladlar. Bunlar cezalandrma yoluyla itaat altna alamayacan anlayan Bbl, 1786da ynlk messesesini kaldrd. Fakat bir yl sonra balayan 1787-1792 Osmanl-Rus ve Avusturya Harbi srasnda, taradaki hkmet ilerinin iyi yrmemesi zerine, III. Selim Dneminin (1789-1807) banda, 1790da ynlk yeniden kuruldu.11 II. Merkeziyetilik Politikasnn Sebepleri II. Mahmuttan nce merkeziyetilik politikasn uygulayan padiah amcas III. Selim idi. O, Nizm- Cedd yeniliklerini uygularken merkeziyetilik ile de ilgilendi, ama baarl olamad. III. Selimin ynlara kar uygulamak istedii merkeziyetilikte Silistre, Vidin, Canik ve Edirnedeki olaylar nemlidir. Bunlardan Rumelideki olaylar, ynlarn ne kadar gl olduunu ve merkez hkmetin de ne kadar zayfladn gstermektedir. evresindeki si ve ekyalara arka kan Vidinin mtegallibe ynndan Pazvantolu Osman, 1796da Vidini silerin merkezi durumuna getirince 1797de karadan ve Tuna Nehrinden zerine asker sevk edildi. Gnderilen kuvvetler, kuattklar Vidini aylarca sren atmalara ramen ele geirmediler. III. Selim, 1798de Napolyonun kumandasndaki Fransz askerlerinin Msr igal etmesi zerine si Vidin ynna vezirlik vererek isyan sona erdirdi.12 Rumelide huzursuzluklara sebebiyet veren Rusuk yn Tirsinikliolu smail Aa ile Deliorman yn Ylkolu Sleyman a arasndaki anlamazlk ve atmalar devam ederken kendi blgelerine bir valinin gelmesine 1800den itibaren kar ktlar. Bbl 1802de Grc Osman Paay Silistre eyaletine bir vali tayin etti. Ayn zamanda Silistre Mtesellimi olan Ylkolu Sleyman a, engel olunca vali eyalet merkezine giremedi.13 III. Selim, uygulad rd- Cedde kar isyan eden (1805-1806) Canikli Ali Paann torunu Tayyar Mahmut Paann zerine Yusuf Ziya Paann ordusu ile Yozgattaki apanolu Sleyman Beyin birliklerini gnderdi. Malup olan si, Rusyann idaresindeki Krma kat.14 Padiah, burada hedefine ulat ama ayn yl Trakyada amacna ulaamad ve ardndan nce tahtn ve sonra da hayatn kaybetti.

1302

A. Nizm- Cedd III. Selim, 1792de Rusya ile imzalanan Ya Antlamasndan sonra yenileme hareketlerine giriti. Onun her alandaki bu giriimleri, yeni dzen anlamna gelen Nizm- Cedd hareketidir. bandaki yneticilerin menfaatlerini dnmeleri nedeniyle yenileme hareketlerinde tam bir baar salanamad. Bu dnemde kurulan Bat tarzndaki Nizm- Cedd ordusunun masraflarn karlamak iin alan rd- Cedd hazinesine gelir salamak zere zarur ihtiya maddelerine konan vergiler, ktlk ve pahallk yaayan halkn mevcut ynetime kar honutsuzluk duymasna sebep oldu.15 Yenileme hareketleri ile menfaatleri zarar gren baz ulema ve ricl bundan faydalanmasn bilerek baz kii ve zmreleri Nizm- Cedde kar kkrtmalarda bulundular. Aada gsterilen iki kkrtma son derece nemlidir. Yenileme kartlarnn bir kkrtmas, Nizm- Cedd ordusu ile ilgilidir. lk olarak 24 ubat 1793te stanbulda kurulan Nizm- Cedd ordusu sonralar Anadoluda yaylmaya balad. Ayn ordunun Rumelide kurulmas istenildiinde hibir kaza bunu kabul etmedi. Pazvantolu ve Tuna blgesindeki ynlar, bu orduya muhaliftiler. Bu durum karsnda Anadoludaki Nizm- Cedd kuvvetleriyle birlikte Kad Abdurrahman Paa stanbula arld ve buradan da Srp isyanlarn bastrmak bahanesiyle fakat aslnda ad geen orduyu kurmak iin, 1806 yl Haziran sonlarnda Rumeliye geirildi. Devlet yneticilerinden Nizm- Cedde muhalif olanlar, buna aleyhtar birtakm ulema ve ricl ile ittifak ederek bir taraftan yenierileri, dier taraftan da Rumeli ynlarn kkrttlar. Tahrikilerin, Nizm- Cedd ordusunun ynlar ortadan kaldracana dair haber yaymalar zerine, Rusuk yn Tirsinikliolu smail Aa bata olduu halde etraftaki ynlarn kuvvetleri, Kad Abdurrahman Paa ordusunun Rumelideki ilerleyiini nlemek iin Edirnede topland. Edirne zerine yrmek isteyen Kad Paa, yolu stndeki Silivri ve orluda halkn muhalefeti ile karlat. III. Selim, muhtemelen Nizm- Cedd ordusunun baarl olacandan phe ettii ve Rus ordularnn snrlara yld bir srada bir i savan kmamasn, kan dklmemesini ve asker kayb olmamasn istedii iin Kad Abdurrahman Paa ile ordusunu 1806 yl Eyll ay ortalarnda stanbula ard.16 Nizm- Cedd muhaliflerinin son kkrtclklar 1807de oldu. Onlarn devaml kkrttklar yenieriler, Mays ay sonunda karttklar Kabak Mustafa syan ile nce Nizm- Cedd yenilikleri kaldrld ve hemen ardndan III. Selimin yerine IV. Mustafa tahta karld.17 Bir yl sonra baz Nizm- Cedd riclinin etkisi altnda kalan Rusuk yn Alemdar Mustafa Paa, III. Selimi yeniden tahta karmak zere ordusu ile stanbula geldi. Paa, IV. Mustafann selefini ldrtmesi zerine, 28 Temmuz 1808de padiah azledip lmden kurtard ehzdeyi, II. Mahmutu tahta geirdi.18 ldrlmekten kurtulup padiah olan II. Mahmut, amcas III. Selimin katledilmesinden ok etkilendi. Gen padiah, yaad tehlikeli olaylarn yannda Nizm- Cedd yeniliklerinde hedeflere ulalamamasnda kinci Edirne Olay ile Kabak Mustafa syannn etkilerini ve bu olaylarda baz yn ve ulema ile yenierilerin faaliyetlerini biliyordu. O, yenileme hareketlerine balamadan nce bu

1303

tr giriimleri engelleyen kii ve zmrelere kar tedbirler almay tercih etti. Tedbirlerden biri de bakent stanbul ile tarada gleri ve elemanlar bulunan yn, ulema ve yenierilere kar merkeziyetilik politikas idi. B. Sened-i ttifk II. Mahmutun tahta kt srada memleket batan baa karklklar iindeydi. Memleketin Anadolu ve Rumeli blgelerindeki livalarn ou mtesellimler tarafndan idare edilmekte olup, bunlarn bir ksmn merkeze yar bal ve yar si olan yerli derebeyler tekil etmekteydi.19 Memleketin iinde bulunduu kt durum karsnda II. Mahmut, ilk i olarak saltanatndan emin olmak zere kendisini tahta karan ve kuvvetleri ile stanbula hkim olan Rusuk yn Alemdar Mustafa Paay mecburen sadarete getirdi. Yeni sadrazam, kuvvetleri ile ksa bir srede stanbulun asayiini saladktan sonra dikkatini snrlara ve taraya yneltti. 16 Ekim 1806da fiilen balam olan Osmanl-Rus Harbi devam ediyordu. Devlet, ayrca, donanmas 19 ubat 1807de anakkale Boazn gemesinden beri ngiltere ile de sava halindeydi. Sadrazam, bu savalarda baar kazanmak iin hkmet ve yn kuvvetlerinin karlkl gven iinde birleerek hareket etmeleri gerektiine inanyordu. Bu bakmdan sadrazam, ynlarn devlete kar olan gvensizliklerine son vermek ve memleket meselelerini grmek zere btn ileri gelen memur, paa, vali ve ynlar stanbulda yaplacak bir toplantya ard. Alemdar Mustafa Paa, toplantya katlanlara bir reform program sundu.20 Mecliste bulunanlar bunu kabul ettiler. Grme sonunda Sened-i ttifk yapld. Bu senet, II. Mahmut tarafndan 1808 yl Ekim ay balarnda tasdik edildi.21 Sened-i ttifk, yedi madde ve bir zeylden ibarettir. Bu belgenin ilk drt maddesinde padiahn mutlak otoritesi tannmakta, emirlerine herkes tarafndan itaat edilmesi gerektii, asker ve vergi toplama yetkilerinin kendisine ait olduu belirtilmekteydi. Beinci maddede, ynlarn teesss etmi olan haklar ve durumlarnn, devletin keyf hareketlerine kar emniyet altna alnmas istenmekteydi. Ayrca byk ynlarn kendilerine tbi kk ynlar zerindeki hkimiyetleri tasdik olunmakta ve her birinin idare sahasnn tecavzden korunmas ve bu haklarn babadan oula rsen intikali garanti altna alnmaktayd. Bu madde ile ynlarn fiilen kurulmu feodal durumlarna, dim hukuk bir mahiyet kazandrmak gayesi gdlmekteydi.22 Altnc madde, stanbuldaki ocaklardan birinin karklk karmas halinde ynlara izin almakszn bakente gelip sileri tedip etme imkn tanyordu. Bu madde, ikinci bir irtica hareketini nlemek ve riclin kendi durumlarn kuvvetlendirmek iin konmu olmaldr.23

1304

Yedinci madde, adil bir vergilendirme iin vergilerin, padiahn vekilleri ile ynlar arasnda yaplacak mzakereler yoluyla kararlatrlacan bildirmekteydi. Bu bakmdan sonuncu madde, padiahn mutlak otoritesini snrlayc bir zellik tamaktadr.24 Zeylde ise sadrazam ile eyhlislmn Sened-i ttifk imzalayacaklarna ve aynen uygulayacaklarna iaret edilmektedir. Padiah ve hkmet ricli ile bir ksm yn arasnda karlkl taahhtleri hvi, iki tarafl bir anlama mhiyetindeki ilk belge olmas bakmndan byk ehemmiyet tayan Sened-i ttifkn onaylanmasyla birlikte ynlar kuvveti, hkmet tarafndan resmen tannd.25 Bylece taraya hkim bulunan ynlar, kuvvetlerinin zirvesine ulatlar. II. Mahmut, saltanatnn istiklline glge dren byle bir belgeyi tasdik ettii iin muhakkak ki zgn ve kzgnd.26 Fakat derhal bir tepki gsteremezdi. nk Sened-i ttifk, kendisini tahta karan kuvvet hazrlamt. Padiahn buna, yani yn kuvvetine kar tepki gstermesi bir saltanat deiikliine yol aabilirdi. Bir zamanlar III. Selimin merkezletirme teebbslerine iddetle kar koyan Tirsinikliolu smail Aann en byk yardmcs olan imdiki Sadrazam Alemdar Mustafa Paa ile kuvvetleri iin IV. Mustafay yeniden tahta karmak zor bir i deildi.27 II. Mahmut, bu durum ve ihtimaller karsnda, beklemeyi tercih etti. yn kuvvetlerinin byk bir ksm stanbuldan ayrldktan sonra yenieriler bir isyan kardlar. Ayaklanma srasnda Bbldeki kona siler tarafndan kuatlan Sadrazam Alemdar Mustafa Paa, olay yerine ok yakn olan Topkap Saraynda bulunan ve muhtemelen durumdan haberdar olan II. Mahmutun yardm gndermemesi sonucu hayatn kaybetti. Padiah, bylece en yaknndaki en kuvvetli yndan 16 Kasm 1808de kurtulmu oldu. Alemdarn lmyle stanbuldaki yn hkimiyeti sona erdi. Bu arada Sened-i ttifk da hkmsz kald. nk belgenin altnc maddesine gre stanbulda kacak bir isyan bastrmak iin ynlarn taradan kuvvet gndermeleri gerektii halde onlar bunu yapmadlar. Ayn nitelikte yeni belgelerle karlamak istemeyen II. Mahmut, bu seneti hazrlatan ynlar her ynden kendisine balamak ve taradaki hkimiyetlerini sona erdirmek zere merkezletirme siyasetine yneldi. C. Memleketin k ynlarn bir ksm, Bblnin gnderdii emirleri dinlemiyordu. Bilhassa halktan kanunsuz olarak fazla vergi alnmamas ile ilgili emirlere itaat edilmeyince halk fakirleti. Bu yzden ky ve kasabasn terk edenler vard.28 Bu durumda eyaletlerin iktisad zira hayatnda sarsntlar meydana geldi. Ky ve kasabalardaki hayat olumsuz ynde etkileyen bir dier zmre deli veya delil ad verilen asker topluluuydu. Deliller, vezir ve beylerbeyi maiyetinde bulunurlard. Bal olduklar kimselerden ayrlan yahut onlarn azledilmesiyle akta kalan deliller, yeni kap buluncaya kadar toplu halde gezerek yollar zerindeki kylerde gnlerce kalrlar ve kendileri ile hayvanlarnn yiyecek ihtiyacn

1305

parasz olarak kyllerden zorla tedarik ederlerdi. Bu bakmdan ky halk byk zarara uramakta ve bazen de deliller tarafndan aka soyulmakta idi.29 Btn bunlar, memleketi iten ve ekonomik ynden kertmekteydi. Yine baz ynlar, bir harp srasnda asker, hayvan ve zahire gnderilmesi hususundaki Bbl emirlerini ounlukla dinlemezler, bazen de bu istekleri gecikme ile veya eksik olarak yerine getirirlerdi.30 Bu yzden cephedeki ordunun gc ksmen zayflard. Osmanl ordusunun yeterli gte olmamasnn bir baka sebebi de tmarl sipahilerin disiplinsiz olmalar ve kimi zaman da cepheye gitmemeleridir.31 II. Mahmut, yklmakta olan devleti kurtarmak iin tek kar yolun yenilik hareketleri olduuna inanyordu. Islahat hareketlerinin baarya ulamas da buna engel olacak kuvvetlerin ortadan kaldrlmas ile mmknd. Padiah, Nizm- Cedd ordusunun kaldrlmasna yol aan kinci Edirne Olaynda ynlarn oynadklar rol unutmamt. D. Batnn Tesiri Osmanl Devletinde merkez ynetime uymayan ve kar gelen ynlar, derebeyi olarak bilinirdi. Derebeyinin Bat dnyasndaki karl olan deyim ise feodal lord, despot ve senyr idi. Onlarn Avrupada kurduklar siyasal rejim ile toprak kleliliine ise feodalizm yani derebeylik sistemi denirdi. Avrupadaki feodalite ile Osmanldaki derebeylik arasnda baz benzerlik ve farkllklar vard.32 Bilhassa yurtluk ocaklk sancaklarnn bulunduu Dou Anadolu eyletleri feodal bir karakteri gstermekteydi.33 Ortaan X-XII. yzyllarnda feodalizmin Avrupada yaygnlaan bir dzen olduu grld. XIII. Yzylda Avrupadaki devlet ynetimlerinde merkez krallklarn glenmesi ve krallarn senyrlere ait baz yetkileri onlardan alp kullanmalar yannda sanayiin douu, ticaretin gelimesi ile oalan ehirlerde toplumsal bir snf olarak burjuvazinin olumas feodalizmin sona ermesinde etkili oldu. Burjuvalar, 1789 Fransz Byk htillinde byk rol oynadlar. Avrupa devletlerinin XVIII. ve XIX. yzyllarda merkeziyeti bir siyaset uyguladklar grld.34 Osmanl Devleti, Avrupadaki gelimeleri genellikle XVI. yzyldan itibaren Fransa zerinden takip etmeye alyordu. 1789 Fransz Byk htillinin de bunda etkisi oldu. II. Mahmut, balataca yenilik hareketlerine rnek olarak Avrupa lkelerini almt. Bu lkelerden bilhassa Fransadaki merkeziyeti idarenin varl padiahn bu ynde bir siyaset takip etmeye yneltmi olmaldr. E. Kavalal Mehmet Ali Paann Etkisi Bblnin Msra tayin ettii vali, vilyette tam bir iktidar sahibi deildi. Burada yrenin ynlarnn byk bir egemenlii vard. 1805te III. Selim tarafndan Msr Valisi kabul edilen Kavalal Mehmet Ali Paa, merkeziyeti bir politika gerei, 1811de 470 Klemen beyini kltan geirince

1306

Msrn tek hakimi olmasn baard. Paa, Msrda kendisine kar rakip ve muhalif brakmaynca yenileme hareketlerine giriti. II. Mahmut, yenileme hareketlerinde kendisinden nce giriimlerde bulunan ve Fransay rnek alan Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann faaliyetlerini takip etti ve bunlardan etkilenip yararlanmasn bildi. Yenilie kar zmreler ve kimselerden tepki grmemek veya daha az bir tepki ile karlamay salamak iin padiah, paann Klemen beylerine kar uygulad politikay yn ve derebeylerine kar tatbik etti. II. Mahmut, Msr valisinin uygulad dier yenilikleri de deta kopya etti. nk Kavalal, Avrupaya renci gndermeyi, gazete yaynlamay ile tbbiye ve asker okullar amay sultandan nce gerekletirmiti.35 F. Dier Tesirler stanbulda bulunan ulem ile Bbl brokrasisi merkez hkmetin taraya hkim olmasn istemekteydiler. Ayn zmreler, bu konuda II. Mahmutun en byk destekleyicileri idiler.36 ynlarn taradaki idar ve asker nfuzlarna son verilmesini gerektiren sebepler yannda halkn, idaresinden memnun kald ve Bblnin tayin ettii valilere tercih ettikleri ynlar da vard. Halktan fazla vergi toplayan valilere kar koyan bu ynlar, koruduklar halkn desteini kazanmlard.37 Yozgat ve havalisindeki apanoullar halkn kuvvetine dayanan ynlardand.38 III. Merkeziyetiliin Uygulanmas A. ynlara Kar Merkeziyetilik II. Mahmut, ynlarn stanbuldaki hkimiyetlerinin son bulmasndan sonra onlarn taradaki nfuzlarn yok etmek iin hemen ak bir ekilde harekete gemedi. nk, halen devam etmekte olan Rus ve ngiliz harbinin bitmesini beklemeden yurt iinde yeni cepheler aamazd. Ayrca bu harpte yn kuvvetlerine geni lde ihtiya vard. Buna ramen padiah, 1808 yl sonlarnda Canikli Ali Paaoullar39 ve 1809 yl balarnda Kad Abdurrahman Paa hanedanlarnn kklerini kazmasn bildi.40 Osmanl-Rus Harbini sona erdiren Bkre Antlamas 20 Mays 1812de imzalandktan sonra II. Mahmut, taray merkeze balamak zere ynlarla ak bir ekilde mcadeleye giriti. ynlara kar Bblyi taraya hkim klmak iin uygulanan merkeziyetilikte balca usule bavuruldu. 1. ynlarn lmn Bekleme Merkezden nispeten uzak ve kuvvetli, fakat olduka itaatkr olan yna kar kuvvet kullanlmad. Padiah, bu gibi ynlarn lmlerinden sonra vrislerini baka yerlere gndererek mahallerinden uzaklatrd. Nitekim 1814te apanoullarnn ve 1816da Karaosmanoullarnn siyas nfuzlar bu yolla kaldrld.41 Bu konuda ayrntl bilgi iin en iyi rnek Anadolunun iki gl hanedan apanoullar ile Karaosmanoullarna kar uygulanan merkeziyetilik politikas gsterilebilir.

1307

II. Mahmut tahta kt srada apanolu hanedannn banda apanolu Sleyman Bey bulunmaktayd. Merkez ynetim, bu kimseye 1808de ark Karahisar sanca voyvodaln, 18101811de Kayseri ile Krehir sancaklar mtesellimliklerini ve onun yeeni Ahmet Beye de 1808de kapcbalk payesini verdi.42 Sleyman Beyin 1813te lmesi zerine II. Mahmut, 1814te Bozok sancann ynetimini apanoullarna deil de 1812den beri Kayseri sancan yneten Mutasarrf Ali Paaya verdi. Bu durum, padiahn merkeziyetilik politikasn Bozok sancandan nce Kayseri sancandaki ynlara kar uyguladn gstermektedir.43 Merkez ynetim, Yozgat ve evresinde ynetime tayin etmedii apanoullarnn nde gelen isimlerinden Mehmet Cellettin Paaya Halep, Mara, Erzurum, Karaman ve Adanada, Abdlfettah Beye stanbul, Halep, Tikve ve Mekkede grev verdi. Sultan, Sleyman Beyin ocuklarndan Abbas Hilmi, Mahmut ve Hamza Beyler ile torunu zzet Beyi stanbulda iskn ettirdi. Padiah, Sleyman Beyin ocuklarndan Ahmet Beye Yozgatta kalmasna izin verdi. Bunun sebebi, o kimsenin merkez ynetime kar tehlike oluturacak gce sahip olmaydr.44 Karaosmanoullarna gelince, Hac mer Aann 1812deki lm ve Hac Hseyin Aann Saruhan Mteselimlii ile Aydn Muhassllndan azledildikten sonra 1816da Manisada vefat etmesi zerine padiah bu hanedan bask altna ve hakim olduklar Manisa ve evresini kontrol altna ald. Hac Hseyin Aann yerine zmit Kereste Nazr Osman Efendiyi muhassl olarak atad. Karaosmanoullarna Saruhan ynetiminin yeniden verilmesi 1829da Aydnda kan Kel Mehmet syan ile mmkn oldu. Devletin birer memuru olarak Karaosmanoullarndan Hac Kk Mehmet Aa, Hac Eyp Aa ve Yakup Paa II. Mahmut Dneminin son yllarnda da Saruhan ve Aydnn ynetiminde grev aldlar.45 2. ynlar Birbirlerine Kar Kullanma Bu usul, merkezden uzak olan blgelerdeki ferman dinlemeyen ynlara kar kullanlmtr. 1812den 1834e kadar Trabzon, Rize ve civarnda Hazinedaroullarnn Tuzcuoullarna46 ve 1819 yl civarnda Serezli (Siroz) Yusuf Paann Bat Trakyadaki ynlara kar kullanlmas gibi.47 Baz ynlar gnn birinde, bu usulle, kendilerinin nfuzlarna son verileceini dnerek, bunu ilemez hale getirmeye almlardr. Mesel, merkez hkmet 1814te idam etmi olduu Adakale Muhafz Recep Aann muhalleftn msdere etmek istedi. Mtegallibeden olan aann kardei, buna kar gelerek Eflk ve civarn yamaladlar. kardeler zerine kuvvetler sevk edildiyse de bir netice alnamad. Sonunda Trhala Mutasarrf Tepedelenlizde Veliyddin Paa siler zerine gnderildi. Veliyddin Paa, 1816da silerle bir mukavele imzalayarak isyann son bulmasn ve kardein Bbl tarafndan affedilmesini salad. Bbl, ynlar birbirine krdrmak istedii halde, Tepedelenlizde kuvvet kullanmadan ayaklanmann nne gemiti. Bylece ynlar birbirlerini krmayarak kuvvetlerini korudular ve tarada merkez hkmetin kuvvet kazanmasn nlediler. Hi phesiz bu, merkezden gelecek bir tehlikeye kar, yn kuvvetlerini gl tutmann bir yoluydu.48

1308

3. ynlara Kar Kuvvet Kullanma Taray merkez idareye balamak iin takip edilen en tesirli usul, gvenilir paalarn kumandasnda ynlar zerine kuvvet sevk etmekti. Hsrev ve Hurit Ahmet Paalar, bu vazifede en baarl olanlardr. Antalya ve havalisine hkim olan Tekelioullar 1814te Hsrev Paa vastasyla ve Arnavutluk ile Mora yarmadas taraflarn nfuzu altnda bulunduran Tepedelenli Ali Paa Hanedan da 1822 yl balarnda Hurit Ahmet Paa tarafndan sona erdirildi.49 II. Mahmut, belirtilen usullerle Anadolu ve Rumelide ok sayda ynn hayatna ve mahallindeki asker ve idar nfuzuna son verdi.50 Byle olmasna ramen merkez idare, deil Osmanl memleketinin tamamna, Anadolunun dahi her tarafna yaylamad. si Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa gailesi yznden saltanat tehlikeye den II. Mahmut, ukurova blgesini dahi merkeze balayamad.51 Bundan baka Dou Anadolu Blgesine de merkez ynetim hkim olamad.52 Her eye ramen Anadolu ve Rumelinin byk ksm merkez idare altna girmiti. B. Kaptanlara Kar Merkeziyetilik Bosna kaptanlarndan Gradaacl Hseyin Kaptann blgedeki nfuzu 1832de Mahmut Hamdi Paa tarafndan sona erdirildi.53 Bunu 1837de Bosnadaki kaptanlklarn kaldrlmas hususunda bir fermann kmas takip etti.54 C. Kocabalara Kar Merkeziyetilik Osmanl Devleti dneminde hristiyan ileri gelenlerine, Osmanl lkesinin deiik yerlerinde kocaba, orbac ve arhont denilmekte idi.55 Bunun yannda bir yrede bir Hristiyan ileri gelenine hem kocaba ve hem de orbac denildii grld. Bir baka yredeki mesel Bulgaristandaki kocaba ve orbac olan ileri gelen kimseler farkl konumlarda bulunmaktaydlar.56 ynlk dnemine geiin bir benzeri, Hristiyan nfusun youn olduu blgelerde yaand. Devletin gcn kaybetmesi, kurumlarn gerilemesi ve vergi sistemindeki deiiklikler, taradaki mslman ve gayrmslim ileri gelenlerinin glenmesine sebep oldu.57 Merkez ynetimin taradaki gcn kaybettii sralarda cizyenin belli bir miktar ile toptan alnmas olan makt yani gtr sistemine geilmesi de kocabalk bakmndan nemlidir. Cizye miktar, cemaat kocabalar ile yaplan anlamalarla belirlenmekte idi. Bu sistemin yaygnlamas ile devletin vergi ykmlleri zerindeki otorite ve kontrol zayflarken, Mslmanlardan vergi toplama iini ynlarn stlenmeleri gibi kocabalar da Hristiyanlardan vergi toplama iini zerlerine aldlar. Bu durum, XVIII. yzylda zellikle Balkanlarda bir st tabakann olumasna uygun bir ortam yaratt.58 ynlar nfuzlarn yerleim yerlerinin dna kartp hakimiyet alanlarn geniletirken, belde ynetimlerinin bana geen kocabalardan da benzeri giriimlerde bulunanlar oldu. Baz kocabalar, cemaatlerinin bamszlk hareketlerine destek verirken bir ksm buna kar ktlar.59

1309

II. Mahmut, merkeziyetilik politikasn ynlara kar tatbik ederken ok sayda yn ve derebeyini katlettirip mal varlklarn musdere etti. O, Mora syanna karan kocabalara da benzeri uygulamalarda bulundu. Sakz adasna bal bir kasaba olan eme ve evresindeki olumsuz gelimeler, Mora syanndan nce Filiki Eterya Cemiyetinin kurulduu 1814te balad. Cemiyet ve isyanla balants olan ve bu kurum ile ayaklanma hareketini destekleyen kocabalar vard. Merkeziyetilik politikas ile lkeyi kontrol altnda tutmaya alan II. Mahmut ve Bbl, tarada ynlarn yannda kocabalar da sk bir takibe almt. Nitekim 1814 ylnda zmir Kocabas Coya, Rumlar arasnda bozgunculuk yapt ve memleket ilerinde Bblnin istei dndaki hareketlere hzla balad iin grevinden uzaklatrld.60 1821de Mora syan baladnda Ege adalarndaki ve Anadolu kylarndaki baz Rumlar ile kocabalar Mora silerini destekleyince ayaklanma buralara kadar yayld. Rumlarn arasnda yn ve kocabalarn arazilerini ele geirmek amacyla isyana katlanlar da vard.61 Mora ayaklanmasnn daha ilk ylnda 1821de Ayvalkta bir isyan kt.62 Benzeri bir olay, ayn ylda emenin bal bulunduu Sakz adasna da srad. Deniz korsan olan izbanditler Sakza saldrnca adadaki Mslmanlar, aralarnda metropolit ve hizmetkr, kocaba ve hizmetkr ile ky vekillerinin de bulunduu altm Rumu tutukladktan sonra padiahn iradesi ile ldrdler.63 II. Mahmut, Mora kocabalarna kar merkeziyetilikte baarl olamad. nk, Mora kocabalarnn katldklar Mora syan, Avrupa devletlerinin mdahalesi nedeniyle bastrlamad ve bu yarmadada bamsz bir devlet olarak Yunanistan kuruldu (1829). 1834 ylnda Kaptan Paa, izbanditlerin insan ldrmelerine, zahire ve eya ile adam istemelerine kar tedbir alnmas iin eme kocabalarna talimat verdi. Paa ayrca, casusluk etmemeleri hususunda uyard kocabalardan korsan gemileri hakknda yazl bilgi bildirmelerini de istedi. Kocabalar, paann bu emir ve isteklerini yerine getirmeyi kabul ettiler.64 II. Mahmut, slahat hareketlerinde kocabalardan yararland. 1831 ylnda nfus saymna geilirken kazalarda defter nazrnn bakanlnda saym ii yrtld. Kazalardan kayt memurlarnn ve kylerden ise imam, papaz ve kocabalarn gnderdikleri nfus kaytlarnn derlenip alt ayda bir stanbula ulatrlmas ii nazra aitti. Kocabalar; yrelerinde doan, len ve oraya gelip yerleen kimseler ile beldeden ayrlanlar hakkndaki bilgileri gn gnne kaydedip defter nazrna bildirirlerdi. Ayrca onlar, gezi yapabilmek iin mrur tezkeresi almak zorunda olan kimselere nce kocaba mhrl pusula verirlerdi.65 1833-1836 yllarnda taradaki ky ve mahallelerde ynlk tekilt yerine muhtarlk dzeni kuruldu. Hristiyan ky ve mahallelerindeki ynetiminde bir deiiklik yaplmaynca kocabalar, nceki yllarda olduu gibi muhtarlk grevini srdrdler.66

1310

D. Askerlere Kar Merkeziyetilik 1. Yenierilere Kar Merkeziyetilik Yenieriler, stanbul ve tarada bulunan askerlerdi. Osmanl Devletinde askerlik dzeninin bozulmas ile Nizm- Cedd gibi baz yenilik hareket ve teebbslerine ramen, bir taraftan iftiler ve esnafn eitli yollarla fakat daha ok para ile esami satn alarak yenierilie girdikleri ve te yanda da yenierilerin ticaret, esnaflk ve iftilikle uratklar grld.67 II. Mahmut, ynlardan sonra yenileme hareketlerine muhalefet eden yenierilere de mutlak hakimiyetini kabul ettirmek zere harekete geti ve bu hareketlerinde III. Selimin hatalarna dmemeye bilhassa dikkat etti. nk o, bakentteki yenierilerin Nizm- Cedde son verilmesinde ve III. Selimin azledilmesinde, kendi dneminde ise Sekbn- Ceddin kaldrlmasnda, Alemdar Mustafa Paann lmnde ve kendisinin azledilmek istenmesinde ne kadar nemli rol oynadklarn ve tarada Rumelidekilerin de kinci Edirne Olay ile blgelerinde yeni ordunun kurulmasnn nlenmesinde nasl youn faaliyette bulunduklarn gayet iyi biliyordu. Mora syan srasnda baarszlklar grlen yenierilerin slah olunamayacann anlalmas ve stanbulda yaptklar serkeliklerinin had safhaya varmas zerine dzenli yeni asker birlikler kurulmas yoluna gidildi. Bu mnasebetle 26 Mays 1826da yeni birlikler iin Yenieri Ocandan asker yazlmasna karar verilerek hemen uygulamaya geildi.68 Yenieriler, Nizm- Ceddin yeniden ortaya kmas anlamna gelen bu harekete kar 15 Haziran 1826da ayaklandlarsa da edilen sokak kavgalar sonunda 17 Haziran 1826da ocaklar ile beraber ortadan kaldrldlar.69 Osmanl tarihi ve toplumu bakmndan gerekten hayrl olan ve tarihlere Vaka-i Hayriye adyla geen bu olaydan bir ay sonra yenierilere yaknl bilinen bekta tarikat ileri gelenleri de taraya srldler.70 2. Delillere Kar Merkeziyetilik II. Mahmut, III. Selim Dneminde merkeziyetiliin ve igvenliin salanmas iin zerlerine gidilen ama baar salanmayan delillere gerekli giriimlerde bulundu. 1816da Ankara ve ankr sancaklar mutasarrfna gnderilen bir fermanla, delillerin ky halkn soymamas ve onlara yk olmamas, halka basklarda bulunanlarn cezalandrlmas ve hatt idam edilmeleri duyuruldu. Vali ve mutasarrflar, halka tecavzlerde dahi bulunan delillere kar baarl nlemler almaynca padiah, onlara kar halkn kendilerini korumalarn ve aralarnda yardmlamalarn istedi.71 II. Mahmut, Yenieri Ocann kapatlmasndan az sonra taradaki asker kuvvetleri merkeze balamak zere daha cesur davrand. zellikle kyllere ok zarar veren deliller 1829 ylna doru Akehir civarnda malup edildiler ve padiahn fermanyla resmen kaldrldlar.72 Padiah, 18341836da memlekette redif asker rgtn kurunca vali, mutasarrf ve mtesellimlerin kaplarnda asker beslemelerine gerek kalmamt.73 3. Sipahilere Kar Merkeziyetilik

1311

Dzeni bozulmu olan sipahilere kar 1826 yl haziran aynda Yenieri Oca kaldrlmadan az nce harekete geilerek Anadolu ve Rumelinin eitli blgelerindeki sipahiler; humbarac ve lmc ocaklarna balanmak suretiyle nizam altna alndlar.74 II. Mahmut, Yenieri Ocann kaldrlndan hemen sonra taradaki asker kuvvetleri merkeze balamak zere daha cesur davrand. Ticaretle uraan sipahilerin tedibi de 1831 ylnda vuku buldu. Bunlardan boalan tmarlar, yeni kurulmu olan Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusuna gelir salamak gayesiyle mukataaya evrildi.75 E. Ulemann Nfuzunun Azaltlmas Osmanl toplumunun en imtiyazl grubu; ilim, eitim, hukuk, din ve vakf ileriyle uraan ulema zmresiydi. Bu zmre, idareci zmreler iinde nfuzu en ok olan idi; kendilerine idam cezas ile musdere uygulanmazd.76 Onlarn stanbulda olanlar, bakentteki yenieriler ile anlaarak baz padiah ve sadrazamlarn azil ve idam edilmesi ile yenileme hareketlerinin baarya ulamasnda etkili oldular. II. Mahmut, Yenieri Ocan kaldrmakla ilmiye zmresini, devlet ilerinde kuvvet aldklar asker gten yoksun brakt. O, bundan yararlanmasn bildi ve uygulad yenilik hareketlerinde yksek derecedeki ulemann desteini grmesine ramen ayn konuda aleyhinde bulunan alt kademedeki ulemay stanbuldan uzaklatrd.77 1834te Evkaf Nezareti kurularak ulemann zenginlik kayna olan vakf arazisi zerindeki idarelerine son verildi.78 Bunun sonunda gcnden ok eyler kaybeden ilmiye mensuplar, padiaha bal birer memur haline geldiler. Yenieri Ocann kaldrlmas ve ulemann nfuzunun azaltlmas ile padiahn stanbuldaki hakimiyeti gerekleti ve kendisine kar gelecek gl bir zmre kalmad. Sonu Neticede II. Mahmut, amcas III. Selimin giriimlerde bulunup gerekletiremedii

merkeziyetilik politikasn, Mora ve Kavalal syanlarnn kapsad alanlarn dnda kalan memleketin Rumeli, Anadolu ve Arap vilyetlerindeki yn, derebeyi, kocaba ve yenierilere kar byk lde baaryla uygulad.79 O, merkez otoritenin glenmesi amacyla idar ve mlk alanlarda dzenlemeler yaparak taradaki yn ve zorbalar ortadan kaldrd. Avrupa bir hkmet kurulmas iin merkez ynetim ve hkmette nemli derecede dzenlemeler yapt.80 Osmanl toplumunun en st mevkiinde tabii olarak padiah bulunuyordu. Uygulanan merkezletirme politikas ile padiahn nfuz ve kuvveti, nceki devre gre, stanbul ile tarada btn sosyal zmreler zerinde daha da artt ve yaygnlat. II. Mahmutun nfuzu; ilmiye, kalemiye ve askeriye mensuplarndan meydana getirilen meclislerin kanun yapma yetkilerini yalnz padiahtan alma durumu ile zirvesine ulat.81 Kalemiye zmresi de uygulanan merkezletirme siyaseti ile taradaki yn aleyhine nfuz kazand. II. Mahmutun merkezletirme siyaseti, Bbldeki brokratlarn nfuz kazanmasna yol

1312

at. Padiahn lmnden (1839) sonra bu zmre, saray zerinde de etkili olmaya balad.82 Sonunda 1876ya kadar padiah tahakkmnn yerini brokratlarn tahakkm ald. ynlar ise kendilerine kar giriilen merkezletirme politikas ile idar ve asker nfuz ve kuvvetlerini kaybettiler. Fakat taradaki sosyal ve iktisad nfuzlar devam etti. Bu arada tmarn resmen kaldrlmasyla sipahilerden alnan topraklar mltezimlere verildi. Bu durum karsnda mltezimler, devletin pein para ihtiyacn karlayarak byk nem ve nfuz kazandlar. Mltezimler, topraklarnn idaresini ellerinde bulunduran ynlarla birletiler ve kylerde yeni bir toprak sahibi snf teekkl ettiler.83 Kylnn durumu ise 1831de tmarlarn resmen kaldrlndan itibaren gittike ktleti. Tmar topraklarnn iltizama verilmesiyle eskiden her an azledilme imkn olan tmarl sipahinin yerini mltezimler ald. Devletin vergi sisteminin ana unsurunu tekil eden mltezimi, devlet istedii an cezalandramadndan bunlarn kylye yaptklar zulm nlenemedi. II. Mahmut, Anadolu ve Rumelideki ynlarn pek ounun asker ve siyas nfuzlarn yok ederek merkez idareyi Anadolu ve Rumelinin tamamna olmasa bile geni bir ksmna yayd. Ancak onun merkeziyetilii, eyaletlerin merkez hkmet tarafndan, daha dorusu padiah tarafndan kontrol demekti. Lkin, vergileri mltezimler toplad iin mal merkeziyet kurulamamt. Tanzimat brokrasisi, II. Mahmutun bu siyasetini devam ettirmi ve bu hususta daha baarl olmutur.84 Nfuzlarnn krlmasna ramen ynlar, iktisad gleri ve eski hretleri ile halk zerinde hl etkiliydiler. II. Mahmuttan sonra da, eskisi gibi asker gleri olmad halde, bir ksm ynlarn halka zulmetmekten geri kalmadklar grld.85 Baz blgelerde ise merkez hkmet temsilcilerinden bazlarnn kt idareleri, buralarda halka ynlarn gemiteki idarelerini aratt.86 ynlarn ve kocabalarn tara hayatndaki nemli rolleri, II. Mahmuttan sonraki zamanlarda baka ekiller altnda devam etti.87 Tanzimat Dneminde (1839-1876) tarada mahall idareler kurulup yaygnlat.88 Eyalet ve kazalarda kurulan meclislerdeki Mslman ve gayr mslim yeler, kendi cemaatlerinin nde gelen kimseleri olan yn ve kocabalar idiler. Bu kimseler, genelde sokaktaki halk temsil etmemekteydiler. Dinleri farkl olan bu kimseler, kendi aralarnda tarttklar gibi, ayn zamanda ilerine gelmeyen reformlara kar ktlar ve menfaatlerini koruyup arttrmak iin ittifak dahi kurdular. Reformlar ve kurallar dzgn ve drst bir biimde uygulamayan bu kimselerden Mslmanlar ile hristiyanlar ikyeti idiler. Hristiyanlarn ikyet ettikleri meclis yesi kocabalar arasnda eme kocabalar da vard.89 ikyetlere ramen Tanzimat yeniliklerinin uygulanmas ile ilgili olarak Bbl, ynlar ve kocabalar 1845te stanbula ard.90 Bu sosyal zmre, bir menfaat grubu olarak kendilerine has hayat grleriyle yakn zamana kadar Trk siyas hayatnn nemli unsurunu tekil edegeldi.91 DPNOTLAR

1313

1 s. 303. 2

H. A. R. Gibb-Harold Bowen, The Islamic Society and the West, Oxford 1950-1957, c. I/1,

ynlar hakknda ayrntl bilgi iin bk. Ycel zkaya, Osmanl mparatorluunda ynlk,

Ankara 1977. 3 ynlk dnemi iin bk. Mustafa Akda, Osmanl Tarihinde ynlk Dzeni Devri, 1730-

1839, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. VIII-XII, nu. 14-23, Ankara 1975, s. 51-61; Bruce McGowan, The Age of the Ayans, 1699-1812, An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 13001914, ed. Halil nalck-Donald Quataert, Cambridge 1994, s. 637-758; zcan Mert, Osmanl Devleti Tarihinde ynlk Dnemi, Osmanl, c. VI, Ankara 1999, s. 174-180; zcan Mert, The Age of Ayans in the History of the Ottoman State, The Great Ottoman-Turkish Civilisation, c. III, (ed. Kemal iek) Ankara 2000, s. 563-70. 4 5 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Ankara 1973, s. 98-99. Deena Ruth Sadat, Urban Notables in the Ottman Empire: The yan, baslmam doktora

tezi, Rutgers, The State University, New Brunswick, New Jersey, 1969, s. 27; mer Ltfi Barkan, XV ve XVI. Asrlarda Osmanl mparatorluunda, Zira Ekonominin Hukuk ve Mal Esaslar, stanbul 1943, s. 231, 308; V. Mnorsky, Krtler, slm Ansiklopedisi, c. VI, stanbul 1955, s. 1101; Ahmet Cevat Eren, Mahmud II. Zamannda Bosna-Hersek, stanbul 1965, s. 24; Halil nalck, Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilt, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1976, s. 987. 6 Mustafa Nuri, Netyicl-vukut, c. IV, stanbul 1327, s. 98; smail Hakk Uzunarl,

Mehur Rumeli yanlarndan Tirsinikli smail, Ylk Olu Sleyman Aalar ve Alemdar Mustafa Paa, stanbul 1942, s. 5-6; Ycel zkaya, XVIII. Yzyln kinci Yarsnda Anadoluda yanlk ddialar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, c. XXIV, nu. 3-4, Ankara 1966, s. 195231. 7 Cengiz Orhonlu, Osmanl Tekiltna Aid Kk Bir Risle: Risle-i Terceme, Belgeler,

c. IV, nu. 7-8, Ankara 1969, s. 45; Nuri, a.g.e., c. IV, s. 98-99; J. H. Mordtmann, Derebeyler, slm Ansiklopedisi, c. III, stanbul 1945, s. 540; Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara 1970, s. 38, 441. 8 9 Eren, a.g.e., s. 22-24. Uzunarl, a.g.e., s. 5-6; aatay Uluay, 18. ve 19. Yzyllarda Saruhanda Ekyalk ve

Halk Hareketleri, stanbul 1955, s. 14; Eren, a.g.e., s. 26. 10 Kemal H. Karpat, The Land Regime Social Structure and Modernization in the Ottoman

Empire, Beginnings of Modernization in the Middle East, ner. William R. Polk-Richard L. Chambers, Chicago 1968, s. 78.

1314

11

Uzunarl, a.g.e., s. 5; Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarihi Deyimleri ve Terimleri

Szl, c. I, stanbul 1971-1972, s. 121-22. 12 Ahmet Cevat Eren, Pazvand-Olu Osman, slm Ansiklopedisi, c. IX, s. 532-35; Ahmet

Cevat Eren, Selim IIIn Biyografisi, stanbul 1964, s. 39-40. 13 Uzunarl, a.g.e., s. 11-12, 35. Merkez hkmetin tarada gcn kaybettiini gsteren

Silistredeki olayn bir benzeri de 1711de Cezayirde yaand. Day Ali avu, III. Ahmet (1703-1730) tarafndan beylerbeyi olarak tayin edilen paann Cezayirde karaya kmasn engellemiti. Bk. Ercment Kuran, Cezayirin Franszlar Tarafndan gali Karsnda Osmanl Siyaseti (1827-1847), stanbul 1957, s. 6. 14 15 zcan Mert, XVIII. ve XIX. Yzyllarda apanoullar, Ankara 1980, s. 56-60. Stanford J. SHAW, Between Old and New. The Ottoman Empire Under Sultan Selim III

1789-1807, Cambridge Massachusets 1971, s. 178; Deena R. Sadat, yan and Aa: The Transformation of Bektashi Corps in the Eighteenth Century, The Muslim World, c. LXIII, Hartford, Connecticut USA 1973, s. 210. 16 kinci Edirne Olay hakknda ayrntl bilgi iin bk. Fahri etin Derin, Yayla mm

Rislesi, Tarih Enstits Dergisi, nu. 3, stanbul 1973, s. 217-18; Uzunarl, a.g.e., s. 25-28, 63-64; M. Tayyib Gkbilgin, Nizm- Cedd, slm Ansiklopedisi, c. IX, stanbul 1960, s. 315-16; Shaw, a.g.e., s. 345-48; smail Hakk Uzunarl, Nizm- Cedid Ricalinden Kad Abdurrahman Paa, Belleten, c. XXXV, nu. 138, Ankara 1971, s. 265-302. 17 18 19 20 Ahmed Cevdet, Trh-i Cevdet, c. VIII-XII, (stanbul) 1288-1301, c. VIII, s. 186-231. Bu taht deiiklii iin bk. Uzunarl, a.g.e., s. 72-123. Cevdet, a.g.e., c. IX, s. 168. Toplantya katlan ynlarn adlar iin bk. Uzunarl, a.g.e., s. 138; Kalost Arapyan,

Rusuk yn Mustafa Paann Hayat ve Kahramanlklar, ev. Esat Uras, Ankara 1943, s. 15. 21 Sened-i ttifkn metni ve zeyli sureti iin bk. Cevdet, a.g.e., c. IX, s. 332-39; Ali Akyldz,

Sened-i ttifakn Tam Metni, slm Aratrmalar Dergisi, nu. 2, stanbul 1998, s. 215-222. Ayn belgenin geni bir zeti iin bk. A. Seluk zelik, Sened-i ttifak, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, c. XXIV, nu. 1-4, stanbul 1959, s. 6-11; Berkes, a.g.e., s. 122-24. Sened-i ttifkn tahlili iin bk. Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmynu, Belleten, c. XXVIII, nu. 112, Ankara 1964, s. 606-9. 22 23 nalck, a.g.m. , s. 607. Uzunarl, a.g.e., s. 143.

1315

24 25 26 27 28

nalck, a.g.m. , s. 607. zelik, a.g.m. , s. 12. Cevdet, a.g.e., c. IX, s. 8-9; nalck, a.g.m. , s. 607. Uzunarl, a.g.e., s. 42. Bekir Stk Baykal, yanlk Messesesinin Dzeni Hakknda Baz Belgeler, Belgeler, c. I,

nu. 2, Ankara 1965, s. 221-25. 29 Cevdet, a.g.e., c. X, s. 216-17; Ahmed Ltfi, Trh-i Ahmed Ltf, c. II, (stanbul) 1291, s.

114-15. Deliller iin bk. smail Hakk Uzunarl, Deli, Encyclopaedia of Islam, New Edition, c. II, Leiden 1965, s. 201-2; Abdlkadir zcan, Deli, slm Ansiklopedisi, c. IX, stanbul 1994, s. 132-35. 30 aatay Uluay, Karaosmanoullarna Ait Dnceler, III. Trk Tarih Kongresi Ankara

15-20 Kasm 1943 Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara 1948, s. 254-55; Sleyman Duygu, Yozgat Tarihi ve apanoullar, stanbul 1953, s. 23. 31 Nuri, a.g.e., c. IV, s. 110; Hadiye Tuner, Osmanl mparatorluunda Toprak Kanunu,

Arazi Kanunlar ve Kanun Aklamalar, Ankara 1962, s. 88; mer Ltfi Barkan, Timar, slm Ansiklopedisi, c. XII/1, stanbul 1974, s. 330-31. 32 Feodalite ve Osmanl toplumu iin bk. Mehmet Ali Kln, Feodalite ve Klasik Dnem

Osmanl retim Tarz, Ankara 1982; Murat zykselt, Feodalite ve Osmanl Toplumu, Bursa 1989. 33 34 35 36 Ercment Kuran, Trk slm Kltr, Ankara 2000, s. 77-78. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul 1987, s. 97 vd. ins Altunda, Mehmed Ali Paa, slm Ansiklopedisi, c. VII, stanbul 1988, s. 574-75. nalck, a.g.e., s. 609; Ercment Kuran, Hlet Efendi, Encyclopaedia of Islam, New

Edition, c. III, Leiden 1971, s. 90. 37 Adolphus Slade, Records of Travels in Turkey, Greece and of a Cruise in the Black Sea

with the Capitan Pasha in Years 1829, 1830 and 1831, c. I, Philadelphia 1833, s. 118; Georges Perrot, Souvenirs dun Voyage en Asie Mineure, Paris 1867, s. 386-87; nalck, a.g.e., s. 608; Sadat, a.g.m, s. 214. 38 apanoullarna, apanzdeler ve Cebbarzdeler de denirdi. Bu hanedan iin bk.

Duygu, a.g.e.; smail Hakk Uzunarl, apan Oullar, Belleten, c. XXXVIII, nu. 150, Ankara 1974, s. 215-61; Mert. apanoullar.

1316

39

J. H. Mordtmann-Bernard Lewis, Derebey, Encyclopaedia of Islam, New Edition, c. II,

Leiden 1965, s. 207. Canikli Ali Paa iin bk. B (ernard) Lewis, Djnikli Hdjdj Ali Pasha, Encyclopaedia of Islam, New Edition, c. II, s. 446-47; Ycel zkaya, Canikli Ali Paa, Belleten, c. XXXVI, nu. 144, Ankara, s. 483-525; Ycel zkaya, Canikli Ali Paann Rislesi: TedbrlGazavt, Tarih Aratrmalar Dergisi, c. VII, nu. 12-13 Ankara 1973, s. 119-91. 40 Uzunarl, Nizam- Cedid Ricalinden. , s. 438-39. Kad Abdurrahman Paa iin bk.

a.g.m. , s. 245-302; Belleten, c. XXXV, nu 139, Ankara 1971, s. 409-51. 41 Karaosmanoullar iin bk. aatay Uluay, Atal Kel Mehmed, stanbul 1968; Osman

Bayatl, Bergamada Karaosmanoullar Hac mer Aaolu Vakf, zmir 1957; Mnir Aktepe, Manisa yanlarndan Karaosmanolu Mustafa Aa ve Vakfiyesi Hakknda Bir Aratrma, Vakflar Dergisi, nu. 9, Ankara 1971, s. 367-82; Yuzo Nagata, Tarihte ynlar Karaosmanoullar zerinde Bir nceleme, Ankara 1997. 42 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA.), Cevdet Dahiliye (C. DAH.), nu. 3625; Topkap Saray

Mzesi Arivi, E., nu. 3304; Duygu, a.g.e., s. 28, 29; Uzunarl, apan Oullar, s. 261; Mert.. apanoullar, s. 63. 43 zcan Mert, Kayserili Bir Ayan: Zenneciolu Seyyit Mehmet Aa, II. Kayseri ve Yresi

Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1998), Kayseri 1998, s. 330-31. 44 69-70. 45 46 Nagata, a.g.e., s. 52-56, 57-58. Cevdet, a.g.e., c. X, s. 22. Tuzcuoullar iin bk. M. Mnir Aktepe, Tuzcuoullar syan, Ahmed LTF, Trh-i Ahmed Ltf, c. V, Dersadet 1302, s. 33; Mert. apanoullar, s.

Tarih Dergisi, c. III, nu. 5-6, stanbul 1953, s. 21-52. 47 48 49 Cevdet, a.g.e., c. XI, s. 68-69. Cevdet, a.g.e., c. X, s. 211-13. Cevdet, a.g.e., c. X, s. 166. Tekelioullar iin bk. brahim Adil Sivrikaya, Teke Sanca

Mtesellimi Hac Mehmed Aa, baslmam lisans tezi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, stanbul 1965-1966; Sleyman Fikri Eerten, Tekelioullar, stanbul 1955. Tepedelenliler iin bk. M. Cavid Baysun, Ali Paa, Tepedelenli, slm Ansiklopedisi, c. I, stanbul 1950, s. 343-48. 50 Cevdet, a.g.e., c. X, s. 99, 102, 129, 130, 131, 165-69, 211-13, 219, 228; c. XI, s. 8-9, 11,

17, 36, 37, 44, 47, 69, 245, 285-86; c. XII, s. 16, 134; Ahmed Ltfi, Trh-i Ltf, c. I, (stanbul) 1290, c. I, s. 140, 146, 167; Yorga, Osmanl Tarihi, c. V, ev. Bekir Stk Baykal, Ankara 1948, s. 219-20, 224, 228-29.

1317

51

ukurova

blgesindeki

mahall

hanedanlardan

Kozanoullar,

Kkloullar

ve

Menemencioullarnn siyas ve asker gleri 1866da Frka-i Islahiye tarafndan ortadan kaldrlmtr. Mordtmann-Lewis, a.g.m. , s. 207; Lewis, Modern Trkiyenin Douu, s. 445; Yusuf Halaolu, Frka-i Islhiye ve Yapm Olduu skn, Tarih Dergisi, nu. 27, stanbul 1973, s. 1-20. 52 Dou Anadoluda Bedir Han Said Bey, smail Bey ve Ravanduzlu Mehmet Paann 1830

yllarnda balattklar isyan hareketleri Abdlmecit Devrinde (1839-1861) bastrlmtr. Ancak bu blgede mahall beylerin asker ve siyas nfuzlarnn krl ve merkez idarenin hkim oluu Cumhuriyet dneminde gelierek 1936da tamamland (Dersim, Trk Ansiklopedisi, c. XIII, Ankara 1966, s. 109; MINorsky, a.g.m. , s. 1105-7). 53 54 55 Eren. Bosna-Hersek, s. 134-46. Eren, a.g.e., s. 157. Gilles Veinstein, Balkan Eyaletleri (1606-1774), Osmanl mparatorluu Tarihi, c. I, yayn

ynetmeni: Robert Mantran, ev. Server Tanilli, stanbul 1991, s. 401. 56 zcan Mert, XVIII. ve XIX. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Kocaba Deyimi,

Seimleri ve Kocabalk ddialar, Hakk Dursun Yldz Armaan, Ankara 1995, s. 402. 57 58 59 51, 58-60. 60 61 62 harita. 63 BOA., Hatt- Hmayun (HH.), nu. 38209-A; Ahmed Cevdet, Trh-i Cevdet, kinci tab, c. BOA., C. Zaptiye (ZAP.), nu. 4535. Ortayl, a.g.e., s. 40. Zeki Arkan, 1821 Ayvalk syan, Belleten, c. LII, nu 203, Ankara 1988, s. 571-600+1 Veinstein, a.g.m. , s. 400. Halil nalck, Cizye, slm Ansiklopedisi, c. III, stanbul 1993, s. 46. Yuzo Nagata, Muhsin-zde Mehmed Paa ve ynlk Messesesi, Tokyo 1976, s. 45, 49-

XI, Dersadet 1309, s. 159; Mbahat Ktkolu, Yunan syan Srasnda Anadolu ve Adalar Rumlarnn Tutumlar ve Sonular, Trk Yunan likileri, nc Asker Tarih Semineri Bildirileri, Ankara 1986, s. 134-135, 142-143. 64 65 BOA., HH., nu. 16202. adrc, a.g.e., s. 46, 328.

1318

66

Musa adrc, Trkiyede Muhtarlk Tekiltnn Kurulmas zerine Bir nceleme,

Belleten, c. XXXIV, nu. 135, Ankara 1970, s. 411; lber Ortayl, Tanzimattan Sonra Mahalli dareler (1840-1878), Ankara 1974, s. 411; Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara 1991, s. 38-40. 67 Gkbilgin, a.g.m. , s. 311, 313; Jr. Herbert L. Bodman, Political Factions in Aleppo 1760-

1826, Durham North Carolina 1963, s. 63-65. 68 Cevdet, a.g.e., c. XII, s. 171-75. Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa, yeni asker

birliklerin kurulmas hususunda II. Mahmuttan daha nce giriimde bulunmutur (Altunda, a.g.m. , s. 574). Msr askerlerinin Mora syannn bastrlmas srasnda kazandklar baarlarn, padiah yeni asker birlikler kurmaya sevk etmesi kuvvetle muhtemeldir. 69 Yenieriliin ortadan kaldrl hakknda ayrntl bilgi iin bk. Mehmed Esad, ss-i Zafer,

stanbul 1243. Bu eser, A. P. Caussin de Perceval tarafndan Prcis historique de la destruction du corp des Janissaries par le Sultan Mahmoud en 1826 (Paris 1833) adyla Franszca olarak yaynlanmtr. 70 71 72 73 74 75 Ltf, a.g.e., c. I, s. 150-68. adrc, a.g.e., s. 64-67. Ltfi, a.g.e., c. II, s. 192-93. adrc, a.g.e., s. 68. Cevdet, a.g.e., c. XII, s. 166. NUR, a.g.e., c. IV, s. 110; J. Deny, Tmr, Encyclopdie de LIslam, c. IV, Paris 1934, s.

812. Tmar sisteminin kesin olarak ortadan kaldrl H. 1263/M. 1846-1847 yldr (Nuri, a.g.e., c. IV, s. 110-11; Pakaln, a.g.e., c. III, s. 567). 76 77 Cevdet, a.g.e., c. XI, s. 107. Ltfi, a.g.e., c. II, s. 144. Yksek rtbedeki ulemann yenileme hareketlerinde padiah

desteklemeleri konusunda bk. Uriel Heyd, The Ottoman Ulema and Westernization in the Time of Selim III and Mahmud II, Scripta Hierosolymitana, c. IX, 1961, s. 63-96. 78 Uriel Heyd-Ercmend Kuran, lmiyye, Encyclopaedia of Islam, c. III, Leiden 1971, s.

1153; Lewis, a.g.e., s. 93-95. Evkaf arazisinin devlet tarafndan kontroln ve ulemann hkmet ilerindeki nfuzunun krlmas konularn Kavalal Mehmet Ali Paa da Msrda uygulamtr. Bk. Altunda, a.g.m. , s. 575, 576-77.

1319

79

Ercment Kuran, Sultan II. Mahmud ve Kavalal Mehmed Ali Paann Gerekletirdikleri

Reformlarn Karlkl Tesirleri, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, stanbul 1990, s. 107. 80 Kemal Beydilli, Kk Kaynarcadan Ykla, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c. I,

stanbul 1994, s. 90. 81 82 83 84 85 Berkes, a.g.e., s. 151. Roderic H. Davison, Turkey, New Jersey 1968, s. 90. Lewis, a.g.e., s. 442. Lewis, a.g.e., s. 107-8, 381-85. nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Siyas Tepkileri, Belleten, c. XXVIII, nu 112, s. 646-

48; Kenan Akyz, Ziya Paann Amasya Mutasarrfl Srasnda Baz Olaylar, Ankara 1964, s. 3-11. 86 87 88 89 Perrot, a.g.e, s. 386-87. nalck, a.g.m. , s. 626-27, 635. Yerel ynetim hakknda ayrntl bilgi iin bk. ORTAYLI, a.g.e. BOA., Bbl Evrak Odas Divan- Hmayun Kalemi (A. DVN.), nu. 100/46; Sadaret

Mektub Kalemi Meclis-i Vl (A. MKT. MVL), nu. 78/49. 90 91 Lewis, a.g.e., s. 151. nalck, Sened-i ttifak ve Glhane. , s. 609.

1320

Trk Belediyeciliinde Demokrasi Gelenei / Prof. Dr. Bilal Erylmaz [s.730-738]

Sakarya niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Demokrasi tarihimize baktmzda, yerel demokrasi pratiklerinin, ulusal dzeydeki demokrasi uygulamasndan daha nce ortaya kt grlr. Avrupada da demokrasi pratiklerinin gelimesi, yerel bir olgu olarak ortaya kmtr. lk Osmanl parlamentosunun kurulmasndan nce, muhassllk meclislerinde, vilayet, sancak, kaza ve belediye meclislerinde temsil ve tartma gelenei bulunmaktayd. Nitekim, ilk Meclis-i Mebusana seilen yelerin ou, bu gelenekten gelmilerdi. Belediyelerin ortaya kmasndan balayarak geirdii aamalar, yedi grupta toplanabilir. Bu aamalarn her birinin, bir ncekine gre demokratiklik asndan dorusal bir gelime gsterdiini sylemek olduka zordur. Aamalarn inili kl sreler halinde tanmlanmas daha gereki olur. phesiz kesintili yerel demokrasi aamalarn, lkemizin genel demokrasi performansndan ayr olarak deerlendirmek olanakl deildir. Belediye kurumunu, Avrupadan almakta ge kalm saylmayz, ancak bunun gelitirilmesinde Avrupann kaydettii aamann ok gerisinde bulunmaktayz. Tarihi olarak ynetime katlma pratikleri, nce yerel ynetimler dzeyinde gelimeye balad. Avrupada bir kentin ya da blgenin, merkezi hkmet karsnda idari ve mali alanda zerklik elde edip glenmesiyle yerel ynetim birimleri geliti ve dolaysyla ynetime katlma pratiklerinde siyasi ve idari ynden bir gelime sreci yaand. phesiz bu gelime, 13. yzyldan balayarak uzun bir tarihi sre izledi; siyasal ve sosyo-ekonomik deiimlere bal olarak farkl aamalar geirdi. Gnmzdeki gelimeler de dahil edildiinde Avrupadaki bu aamalar, genellikle yedi grupta toplanmaktadr. Birinci aama, kk 13. yzyla dayanan, ama zellikle 16. yzyldan 18. yzyla kadar olan zaman diliminde daha belirgin olarak kentlerde grlen otonom gelimeler, yerel ve kiisel haklar iin bir temel oluturmutur. kinci aama, Fransz htilaliyle balam, Napolyonun imparatorluk yllarnda devam ederek Bat Avrupann pek ok blgesinde ynetsel reformlarn yaplmasna neden olmutur. Bu gelime, nc aama olarak hem Alman federalizmini, hem de Habsburg mparatorluunun yaplanmasn etkilemitir. Drdnc aama, 1918den sonra Habsburg mparatorluunun yklmas ve 1917deki Rus Devrimiyle balamtr. Bu aamay, 1945ten sonra Orta ve Dou Avrupada komnistlerin kontrol ele geirmeleri ve ikili denetim sisteminin kurulmasyla ortaya kan beinci aama izlemitir. Altnc aama, Bat Avrupada yerel ynetimlerin birletirilerek ve yeniden rgtlenerek fonksiyonel blgelerin kurulmasyla balamtr. Son aama ise, komnizm sonras Orta ve Dou Avrupadaki yeniden yaplanma srecidir.1 Avrupada siyasi haklarn gelimesi ve ynetime katlma pratikleri, ncelikle ehir idaresi ile ilgili bir olgudur. Orada merkeziyet yerine mahalli zihniyet daha gelimitir. Anglo-Amerikan siyasi dzeninin tmn, halkn egemenlii ilkesi ynetir. 1831 ylnda ABDye yapt gezi sonucunda Amerikan demokrasisi ile ilgili deerlendirmelerde bulunan Fransz hukuku

1321

Tocqueville, Amerikada yerel ynetimlerin olduka bamsz bir zellik gsterdiklerini; bu staty de halkn egemenlii kuramndan aldklarn belirtir. Yerel ynetimler, glerini merkezi ynetimden almamlardr; tam tersine bamszlklarnn bir blmnden merkezi ynetim adna vazgemilerdir Burada yerel ynetimler, kent bilinciyle desteklenir ve yaatlr.2 Liberal gelenekte yerel ynetimler alanndaki almalar, byk lde John Stuart Millin (18061873) etkisinde gelimitir. Mill, siyasi hrriyetin, yerel hrriyetlerden oluan bir temele dayanmad lkelerde, geici bir nitelik gsterdiini belirtmektedir. Ona gre, yerel olan ilerin, o yre halk tarafndan idare edilmesi, hrriyetlerin gelimesini salad kadar, ayn zamanda yenilikleri, eitlilikleri ve tecrbe zenginliini ortaya karacaktr.3 Friedrich August Von Hayeke (1899-1992) gre yerel halka olduu kadar, onlarn gelecekteki liderlerine de siyasal bir eitim okulu ilevi gren yerel ynetimin yaygn olmad hi bir yerde demokrasinin iyi iledii grlmemitir.4 Yararl idari tecrbe ve yeniliklerin salanmasnda olduu kadar, demokrasinin gelitirilmesi de yerel ynetimlere dayanmaktadr. Bu nedenle yerel ynetimler, Batnn siyasi ve idari kurumlamasnda ve demokratik hayatnn gelimesinde merkezi bir role sahip olagelmilerdir. Bir ok dnr ve uygulamac, yerel ynetimlerin demokrasi, verimlilik/etkinlik, zgrlk, zerklik ve yeniden paylam olmak zere be temel deere dayandn belirtir.5 lk drt deer zerinde genel olarak bir gr birliinden sz edilebildii halde, belediyelerin yeniden paylamla ilgili ilevleri ve politikalar, 1980den sonra en ok tartlan konularn banda yer almtr. Belediyeler balamnda yerel ynetimler, orijin itibariyle sivil toplum kurumu olarak gelimeye balamlardr. nce yerel dzeyde gelimeye balam olan demokrasi pratikleri daha sonra ulusal dzeye intikal etmitir. Demokrasi uygulamalarnn nce yerel ynetimler dzeyinde balamas ve gelimesi, onu daha salam ve kalc hale getirmitir. nk gerek demokrasi, ancak yerel malzemelerle ve aadan yukarya doru katlma dayal olarak kurulabilir ve srdrlebilir. Demokrasi deneyimleri yerel, ulusal ve global dzeyde derinletirilerek ve eitlendirilerek olgunlaabilir. Yerel ve genel dzeydeki demokrasi kurumlar, birbirinin rakibi ve antitezi deil, fonksiyonel bir i blmnn ve ynetime katlma kanallarnn geniletilmesi ihtiyacnn bir sonucudur. Demokrasi tarihimize baktmzda, yerel demokrasi pratiklerinin, genel demokrasi pratiinden daha nce ortaya kt grlr. lk Osmanl parlamentosunun kurulmasndan nce muhassllk meclislerinde, vilayet, sancak, kaza ve belediye meclislerinde temsil ve tartma gelenei bulunmaktayd. Bu gelenek Osmanl parlamento hayatna nemli katklar salamtr. Nitekim ilk Meclis-i Mebusana seilen yelerin ou bu gelenekten gelmilerdi. Tanzimattan sonra belediyelerin ortaya kmasndan balayarak demokratik ynden geirdii aamalar, yedi grupta toplanabilir. Birincisi, Tanzimatn ilanndan hemen sonra ortaya kan ve yerel temsil geleneinde nemli bir yere sahip olan muhassllk meclisleri aamasdr. kinci aama, stanbulda ehremaneti ile Altnc Belediye Dairesinin kuruluu ile balayan sretir. nc aama,

1322

1877de Dersaadet Belediye Kanunu ile Vilayetler Belediye Kanununun kabul edilmesiyle balamtr. Drdnc aama, ilk belediye seimlerinin yapld II. Merutiyetin ilanyla balayan dnemdir. Bu aamay, 1930 ylnda kabul edilen 1580 sayl kanunla balayan beinci aama izlemitir. Altnc aama ise, 1961 Anayasasnn ilanndan sonraki evredir. Yedinci aama, phesiz 1982 Anayasasnn ilan ve hemen sonrasndaki zellikle bykehir belediyeleriyle ilgili yeniden yaplanma almalardr. Muhassllk Meclisleri Tanzimatn hemen balangcnda, mali ilerin, valilerin, yerel ayan ve erafn elinden alnmas ve dolaysyla kt uygulamalara ve yolsuzluklara son verilmesi amacyla, taraya vali derecesinde yetkili muhassl adnda bir maliye memuru atand ve kendisine yardmc olacak muhassllk meclisleri kurulmas yoluna gidildi. Bu meclislerin yelerinin bir ksm o yrenin kamu grevlilerinden (kad, mft, asker zabiti) bir ksm da seilmi kiilerden meydana gelmekteydi. Gayrimslim halkn bulunduu yerlerdeki metropolid veya hahamba ve kocaba gibi dini temsilciler de bu meclislere katlmaktayd. Ynetim tarihimizde seim olay, muhassllk meclislerinin kurulmasyla balad ve bu meclisler 1864 Vilayet Nizamnamesi ile yrrle giren, vilayet, sancak ve kaza idare meclislerine geie kaynaklk etti. Tanzimat yneticilerinin mali reform amacyla ortaya kardklar bu muhassllk kurumu, bir yerel ynetim birimi deildi, daha ok mahalli idare kurulu niteliinde bir organd, ama yerel ynetim tecrbesinin ortaya kmas asndan da nemli bir giriimdi. nk baz yelerinin seim yoluyla belirlenmesi konusunda ilk defa nemli bir giriim yaanyordu. lk Osmanl Belediyesi: ehremaneti Deneyimi stanbul, Tanzimata gelinceye kadar drt kazaya (Dersaadet ile Bilad- Selase olarak anlan skdar, Galata ve Eyp) ayrlm ve bu drt kaza da krk mahkemeye (ubeye) blnmt. Bunlarn iinde Dersaadet (stanbul) kads, dierlerinden stnd, dorudan Sadaret makam ile haberleirdi; ehrin hakimi, belediye bakan ve valisiydi. Dier kadlar da kazalarnn hakimi, belediye bakan ve kaymakam durumundayd. stanbuldaki adli ve beledi hizmetler, bylece ksmen desantralize olmu bir yap iinde yrtlmekteydi. Tanzimat reformlar erevesinde Batl anlamda ilk oluturulan belediye rgt, ehremaneti adyla 1855 ylnda stanbulda kurulmutu. ehremanetinin yrtme organ ehremini, karar organ ise ehir meclisi idi. ehremini, Babalinin seimi ve padiahn onay ile belirleniyordu. ehremini ve iki yardmcs ile birlikte on be kiiden oluan ehir meclisinin yeleri Meclis-i Valann karar ve padiahn iradesiyle atanmaktayd. Bu yeler, Dersaadette oturan her snf Osmanl tebaasnn ve esnafn muteber ve mutemetlerinden seilmekteydi. yelerin drd, her yl kura ile yenilenecekti. ehremaneti, Meclis-i Valann ve Babalinin denetim ve gzetimi altnda alan bir rgtt. Kararlarnn ou Babalinin onay ile yrrle giriyordu. Osmanl ynetimi, ilk belediye deneyimi konusunda tereddtl ve temkinli davranyordu. ehremaneti rgt, Batl anlamda modern belediyecilie geite ilk tecrbe idi, ancak iyi bir balang saylamazd. Organlarnn belirlenmesi,

1323

mali yaps ve yetkileri ynnden merkezi idarenin bir ubesi gibi grev yapt. Her bakmdan merkezi ynetime baml bu rgt, belediyelerinin yaplanmasn olumsuz ynde etkiledi. Altnc Belediye Dairesi Deneyimi: Beyolu-Galata rnei ehremanetinden beklenenler elde edilemedii gerekesiyle, bir yl sonra ehir meclisi lavedilerek askya alnd. Bu kararsz durumun 1857 ylna kadar devam ettii anlalmaktadr. Osmanl ynetimi, stanbulda ve zellikle yabanclarn youn olarak oturduklar Beyolunda belediye rgtn yerletirmek kararndayd. stanbulun btnnde bir tek belediye rgt kurmak yerine, merkezde bir anakent belediyesi (ehremaneti) ile stanbulu on drt daireye (beldeye) ayrmak ve ncelikle bu dairelerden birinde belediye deneyimini gelitirmek iin yaplan almalar sonucunda Altnc Daire olarak Beyolu-Galatada karar klnd (1857). nk burada gayrimslim Osmanl vatandalar ile yabanclar youn olarak oturmakta idi ve bunlarn ou, belediyeyi baka lkelerde grm ve nemini kavramlard. Burada belediye kurmak ve yerletirmek daha kolayd. Altnc Belediye Dairesinin organlar, banda bir mdr ile yedi kiiden oluan bir meclisten meydana gelmekteydi. Dairenin ilemleri, Franszca ve Osmanlca olarak yrtlmekteydi. Dolaysyla Dairede iki dilde uzman memur ve mtercimler istihdam edilmekteydi. Bu uygulama 1878 ylna kadar devam etti. Daire mdr de Franszca bilen kiilerden atanmaktayd. Meclis yeleri, Babalinin seimi ve padiahn onay ile belirleniyordu. ye olabilmenin artlar ise, en az 10 yl stanbulda ikamet etmek ve Beyolu-Galata semtinde en az 100.000 kuruluk bir emlake sahip olmakt. Mecliste 7 asil yeden baka mavir statsnde drt de yabanc uyruklu ye yer almaktayd. Bu yeler de, asil yelerin artlarna benzer nitelikleri tayan kiiler arasndan Babalinin seimi ve padiahn onay ile greve gelmekteydiler. Yabanclarn da belediye meclisinde grev almas, Osmanl dnda baka bir lkede grlmeyen bir uygulama idi. Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi, Altnc Dairenin ilk tekilinde atanan memur ve meclis yelerinin iinde Mslman ahaliden kimsenin yok gibi olduunu belirtir.6 1868 ylna kadar, Altnc Daireden baka, Tarabya ve Adalarda da belediyeler kurulduu anlalmaktadr. Altnc Daire rneinin dier semtlere de uygulanmas ve ehremanetinin on drt daireye ayrlarak yaplanma almalar, l868 ylnda kabul edilen Dersaadet dare-i Belediye Nizamnamesiyle gereklemitir. lk belediye dairelerinin, Beyolu-Galata semtinden baka, Adalar, Tarabya, Yeniky ve Kadky gibi, genellikle gayrimslim Osmanl vatandalar ile yabanclarn youn olarak oturduklar yerlerde oluturulmas ilgintir. 1868 Nizamnamesi ile ehremanetinin organlarnn yeniden dzenlendii grlmektedir. Buna gre ehremaneti, ehremini, ehir meclisi ve Cemiyet-i Umumiye-i Belediye olmak zere organdan oluacakt. ehir meclisi, bugnk belediye encmenine benzer bir organd ve alt yeden meydana gelmekteydi. yeleri, seim yerine Babali tarafndan tayin edilmekteydi. Cemiyet-i Umumiye-i Belediye, bugnk byk ehir belediye meclisini andran bir organd.

1324

yeleri, ehremanetine bal belediye dairelerinin bakanlar ile her birinden er yenin katlmyla kurulacakt. On drt belediye dairesinin her birinde bir bakan ile bir daire meclisi bulunacakt. Daire bakanlar, Babali tarafndan tayin edilmekteydi. Daire meclislerin yeleri ise halkn seimi ile ibana geleceklerdi. Fakat gerek 1868 Nizamnamesinden, gerekse 1877 Dersaadet Belediye Kanunundan sonra daire meclisi yelikleri iin seimlerin yaplamad ve dolaysyla da Cemiyet-i Umumiye-i Belediyenin de II. Merutiyete kadar toplanamad anlalmaktadr.7 Merutiyet Dneminde Belediyeler: Yasal Statnn Belirginlemesi Merutiyet idaresi, balangta belediyeyi, eitliki ve katlmc ynetim anlay asndan nemli bir kurum olarak grm olmal ki, Osmanl Parlamentosunun toplandnda ilk ele ald konu, belediye kanun tasars oldu. Bu takdir edilmesi gereken bir tutumdur. Geri 1876 Kanun- Esasinin 112. maddesinde, belediye ilerinin Dersaadet ve taralarda seimle tekil olunacak belediye meclislerince idare olunaca ve belediyelerin kurulmas, grevleri ve yelerinin seiminin bir kanunla dzenlenmesi ngrlmt. Baz yeler itiraz etse de, Osmanl Parlamentosu, stanbul iin Dersaadet Belediye Kanunu ve dier iller iin ise Vilayetler Belediye Kanunu olmak zere iki yasay kabul etti. Osmanl ynetimi, stanbulu dier vilayetlerle eit grmyordu. Dolaysyla ayr bir kanunla dzenlenmesini istemiti. Dersaadet Belediye Kanunu, stanbul ehremanetinin nceki yapsn korumutur. Yine ehremanetinin, ehremini, ehremaneti meclisi ve cemiyet-i Umumiye-i Belediye olmak zere organ bulunacakt. ehremini, padiah tarafndan tayin edilecekti. ehremini, ayn zamanda stanbulun da valisiydi. ehremaneti meclisi, yelerden birinin doktor, birinin de mhendis olmas koulu ile padiah tarafndan atanan alt kiiden oluacakt. Meclisin bakan da, padiah tarafndan atanacakt. Cemiyet-i Umumiye-i Belediye, ehremininin bakanlnda, ehremaneti meclisi ve bal belediye daireleri meclisleri bakanlar ile sz konusu meclislerin yeleri arasndan seecekleri ikier yeden oluacakt. Belediye dairelerinin organlar ise, bir bakan ve bir meclisti. Bakan, belediye meclisi yeleri arasndan merkezi ynetim tarafndan atanacakt. Daire meclisleri, iki yllna halk tarafndan seilecek ve saylar, nfus durumlarna gre, 8-12 yeden meydana gelecekti. Dersaadet Belediye Kanunu, belediyelerin gelime srecinde nemli bir yere sahiptir. 18551877 dnemi, stanbul ve taradaki belediyelerin ortaya kmas ve kurulmas srecini ifade ederse, l877den sonraki dnem de, belediyelerin hukuki bakmdan statlerinin belirginlemesi, tzel kiilik kazanmas ve siyasi niteliklerinin ne kmas olarak deerlendirilebilir. Dersaadet Belediye Kanunu ile ilk defa tek dereceli seim esas getirilmi, demokratik sistemin en nemli ilkeleri olan gizli oy ve ak tasnif esas benimsenmitir. Bununla beraber Kanun, Avrupann aristokrat geleneinin bir yansmas olarak, seme ve seilme hakkna sahip olabilmek iin belirli bir emlak vergisi vermeyi zorunlu hale getirmitir. Seme ve seilme hakkna sahip olabilmek iin ngrlen emlak vergisi mkellefi olma kural, Osmanl icad bir usul deildi, Avrupa lkelerinde byle bir kural uygulanmakta olduu iin, belediye kurumu oradan alnnca, bu kuraln da oradan alnmasnda fazla bir saknca grlmemi olmaldr. Nitekim ngilterede bile mlk sahibi olmayanlarn belediyelerde seme ve

1325

seilme hakk elde edebilmeleri iin 1890l yllar beklemeleri gerekecektir.8 Seilme hakkna sahip olabilmek iin getirilen Trke konuabilme kural, Osmanl topraklarndaki dier belediyeler iin de geerli olduu iin, bu kurala, parlamentodaki grmeler esnasnda zellikle baz Arap milletvekilleri itiraz etmilerdi. Semen olabilmek iin, ilgili belediye dairesinde oturmak ve orada bulunan emlaki iin ylda 100 kuru vergi vermek, Osmanl vatanda olmak, medeni haklara sahip bulunmak, cinayet suundan mahkum olmamak ve erkek olmak gerekmektedir. Meclis yeliine seilebilmek iin ise, 30 yan tamamlam olmak, yllk 250 kuru emlak vergisi vermek, Osmanl vatanda olmak, Trke konuabilmek, akl yerinde olmak, bir kiinin hizmetkarlnda bulunmamak, medeni haklara sahip bulunmak, bir yl hapis cezas ile mahkum edilmemi olmak, geici olarak hizmeti-i ecnebiye imtiyazna haiz olmamak, ecnebi tabiiyeti iddiasnda bulunmamak, ehremanetinde ve belediye dairelerinde mstahdem veya sz konusu kurumlarla mteahhitlik ileri iinde olmamak, belediye snrlar iinde hakimlik memuriyetinde bulunmamak, mflis olmamak ve erkek olmak gibi zellikler gerekiyordu (Md. 40-41). Daire meclisleri ye seimleri, ntihap Komisyonlarnn (seim komisyonlar) ynetiminde yaplmas gerekmekteydi. On kiiden oluan bu komisyonlar, emlak vergisini dikkate alarak semen listeleri hazrlayacak ve bunlar sekiz gn sre ile askda kalacaktr. Listede isimleri olmayanlar, komisyona itiraz edebileceklerdi. Dersaadet Belediye Kanunu, 1877-78 Osmanl-Rus Savann ortaya kard skntlar, bu savaa bal olarak bakente ylan muhacir kitlesi ve ekonomik durumun ktl gibi olumsuz bir ortamda yrrle girdi bu nedenlerle uygulanamad. Meclis-i Mebusann sresiz tatil edilmesi ile, halkn seme hakk elinden alnd iin, belediye meclisleri iin seimler yaplamad. Hkmet, belediye dairelerinin bana birer reis tayin etmek suretiyle belediye ilerini yrtmeye alt. Belediyecilik, yerinden ynetime dayal zerk bir stat olarak ele alnmamakta, daha ok bayndrlk ve kent hizmetleri rgt biiminde dnlmekteydi. Geri Osmanl Devletinin ok milletli etnik ve dini kimlii, hasta adam nitelii, i karklklar, ayrlk hareketler, savalar ve ekonomik skntlar, siyasi temsil ve zerklik esasna dayanan bir belediyeciliin kurulmas ve srdrlmesinde en nemli engelleri oluturmaktayd. Osmanl ynetimi, ite ve dta ayakta kalma mcadelesi verirken, Batl anlamda belediyeciliin btn gereklerinin yerine getirilmesi pek kolay deildi. lk Belediye Seimleri II. Merutiyet ynetimi ilk icraata, uzun zamandan beri yaplamayan belediye seimleriyle balad. Bylece stanbulda ilk belediye seimleri 1908 ylnda yaplm ve dolaysyla ilk Cemiyet-i Umumiye-i Belediye toplants da 13 Kanun- evvel 1324 (1908) tarihinde Cumartesi gn icra edilmitir. A konumasn yapan Belediye Bakan Mustafa Ziver Bey (10 Austos 1908-19 Mart 1909) sevincini u szlerle dile getirmiti: Belediye Kanunu mucibince bugn stanbul ahalisi vekillerinin burada toplandn grmekle bahtiyarm. Bu mutlu gn stanbul tarihinde kayda deer bir gndr. nk bu sekin toplant,

1326

memleketimizde ilk defa vuku bulmakta ve maksat da vatann mran ve sakinlerinin istirahat ve saadeti esbabn tamamlamaya matuf bulunmaktadr. Binaenaleyh mesut ve ayan- tebrikiz.9 Seimler yapld ama, ttihat ve Terakki idaresinin seimle oluan zerk bir belediye ynetimini gelitireceini sananlar, bir sre sonra yanlm olduklarn greceklerdi. Aslnda ttihat ve Terakki idaresinin ynetim anlay, merkeziyeti ve devleti bir esasa dayanyordu. Nitekim 1912 ylnda Dersaadet Belediye Kanununda yaplan bir deiiklikle, emanet meclisi ile belediye dairelerinin meclisleri ortadan kaldrld; belediye daireleri dokuz ubeye ayrlarak balarna maal birer mdr tayin edildi. Ayrca ehremanetinde bir de encmen oluturuldu. Cemiyet-i Umumiye-i Belediyenin yaps da deitirildi. Cemiyet, her ube dahilinden seilecek altar yeden oluacak ve yl sre ile grev yapacaktr. Grld gibi, belediye ynetiminde dairelerin tzel kiiliklerinin ve meclislerinin ortadan kaldrlmas ile oluan bu yeni yap, daha merkeziyeti bir vesayet anlayn sergiliyordu. stanbul dndaki belediye rgtlenmesi, l864 ylndan itibaren kurulmaya ve gelimeye balad. lk kurulmaya balanan belediyeler, liman ehirleri ile nemli ulam merkezlerindeki ve ekonomik ynden ksmen gelimi kentlerde kuruldu. 1877 tarihli Vilayetler Belediye Kanunu, seme ve seilme haklar ve meclisin grev sresi gibi baz konularda Dersaadet Belediye Kanunundan farkl hkmler iermektedir ve daha az deiiklie uramtr. Kanunun birinci maddesi, her ehir ve kasabada bir belediye meclisi kurulmasn ngrmektedir. Belediye meclisine ye olarak seilebilmek iin gerekli olan emlak vergisi miktar, 250 kurutan 100 kurua drlmektedir. Semen olabilmek iin de yllk 50 kuru emlak vergisi demek gereklidir. Belediye meclisi, yre nfusunun durumuna gre 6-12 kiiden oluacak ve 4 yl hizmet grecektir. Belediye bakan, belediye meclisi yeleri arasndan devlete atanacaktr. Ancak bu hkm, 1914 ylnda deitirilmi, belediye bakannn, belediye meclisi yeleri arasndan atanmas kural kaldrlmtr. Bunun yerine kanunda erbab- iktidardan bir zat n atanmas kural getirilmitir.10 Osmanl belediye tecrbesi, bir zentiden mi, ya da ihtiyatan m dodu veya her ikisi birden mi etkili oldu? Tanzimata kadar olan dnemde kent hizmetleri, kadlar, muhtesipler, mimar aalar, vakflar ve esnaf kurulular gibi deiik kurumlar tarafndan yrtlmekte; hizmetleri bir elden yrtmeye ynelik bir yap oluturulmamt. Kent sorunlarnn btncl bir yaklam iinde ele alnmas ve 19. yzyl Avrupasnda ne kan eitliki ve katlmc ynetim anlaynn Osmanl toplumuna aktarlmas ve dolaysyla kentlerin ynetimine snrl dzeyde de olsa halkn katlmas gibi pragmatik ihtiyalar, belediyeleri douran temel faktrler arasnda yer almt. D zorlamalar olduu kadar, i ihtiyalar da belediye ynetimini gerektiriyordu. Klasik Osmanl kurumlaryla ehirlerin deien ihtiyalarn karlamak olanakl grnmyordu. Ancak Osmanl ynetimi, belediyeleri yalnzca ehirlerin imar, inas ve gzelletirilmesine ynelik bir altyap kurumu gibi alglad, onun temsil ve ynetime katlmaya ilikin siyasi boyutunu nemsemedi.

1327

Yerel temsil sistemine dayanmad ve organlar atama yoluyla ibana geldii iin belediyelerin glendirilmesi ynnde yeterince mahalli talep ve bask da geliemedi, merkeze baml ve onun destei lsnde grev yapabilen idari kurumlar olmaktan kendilerini kurtaramadlar. Bu dnemde belediyelerle ilgili olarak ok sayda nizamnamenin hazrlanm olmas, bu kurumlar istikrarl bir ekilde gelitirme arzusundan ok, Tanzimatn temel niteliini oluturan tanzim etme ya da dzenleme alkanlnn bir sonucu olarak deerlendirilmelidir. nk, uygulama, her zaman yasal dzenlemelerde olduu gibi gelimemitir. Prens Sabahattinin adem-i merkeziyet ve teebbs- ahsi esaslarna dayanan ynetim dncesi yerine Ahmet Rzann temsil ettii, devleti,merkeziyeti ve brokratik idare anlay, II. Merutiyetin hakim zellikleri olarak Cumhuriyet dnemine miras olarak intikal etti. Belediyecilikte Yeni Bir Dnem Ankarann bakent olmasndan sonra, stanbul rneinde olduu gibi, bu kente farkl bir belediye stats kazandrlmas iin 16 ubat 1924 tarihinde Ankara ehremaneti Kanunu karld. ehremanetinde, hkmet tarafndan atanan bir ehremini ile 24 yeden oluan Cemiyet-i Umumiye-i Belediye grev yapacakt. Ancak Ankara ehremanetinin stats, baz bakmlardan stanbul ehremanetinden farkllk gstermekteydi. Ankara ehremanetinde, seme ve seilme hakkna sahip olabilmek iin belirli miktarda emlak vergisi verme kural kaldrld. Belediye btesinin tasdiki, kadrolarnn ve maalarnn belirlenmesi yetkisi, ileri Bakanlna verildi. stanbulda bu yetki ehremanetine aitti. Bu dzenlemeler, hem vesayeti siyaset anlay sergilemekte, hem de Ankarann imar ve inasyla devletin yakndan ilgilenmek istediini gstermektedir. Ankarann imarndaki baars ile rejimin baars arasnda yakn bir iliki kurulmaktayd. Cumhuriyet ynetimi, nce ky idarelerinin statsn dzenlemekle ie balad (1924); daha sonra belediyelere yeni bir biim kazandrmak iin 1930 ylnda, bugn halen yrrlkte olan 1580 sayl Belediye Kanununu kabul etti. Cumhuriyet ynetimi, Osmanldan 389 belediye devralmt. Bu say 1930da 492ye ykseldi.11 lk belediye seimlerinin yapld tarihte, belediye saysnn 502 olduu anlalmaktadr. Yerel ynetim sistemini aldmz Fransada ky ve belediyeler komn statsnde rgtlenmelerine ramen, gerek Osmanl ynetimi, gerekse Cumhuriyet ynetimi, kylerin ynetimi ile ehirlerin ynetimini farkl biimlerde dzenleyerek idare etmeyi tercih etmilerdir. ehir ve kasabalarn modernletirilmesi daha ncelikli bir konuydu. Cumhuriyet dneminde devletilik, modernleme ve parti-devlet btnl dnceleri, belediyelerin statsnn belirlenmesinde ynlendirici temel ilkeler oldu.12 1929 Dnya Ekonomik Krizi, devletin ekonomi zerindeki roln artrd ve dolaysyla yap ve fonksiyonlarnn genilemesi sonucunu dourduu iin, bu gelimeden belediyeler de nasibini ald. Bu sebeple Kanun, belediyeler iin ok geni bir grev alan tanmlamas ortaya koydu. Kanunun geni bir grev alan izmi olmasn, dnemin ileri Bakan, belediye sosyalizminden etkilenmek olarak aklamtr.13

1328

Belediye Kanunu, stanbul ve Ankarann ayr ayr kanunlarla dzenlenen farkl statlerine son vererek, btn belediyeleri bir yasal at altnda toplad ve belediyeler arasnda eitlik getirmeyi amalad. Bu dzenleme, her belediyeye eit gelime frsat verileceinin bir ifadesidir. Bununla beraber, stanbulda vilayet ile belediyeyi birletirmesi, stanbul valisinin ayn zamanda belediye bakan olmas, Ankarada belediye bakannn seimini ileri Bakanna brakmas gibi dzenlemeler, iki byk kentte eitliin istisnalar olarak dikkat ekmitir. 1580 sayl Belediye Kanununun grev ve yetkilerle ilgili dzenlemesi, sayma (tddi) ve genel yetki ilkelerine birlikte yer verdii iin, zamann deien artlarna uyum salayabilecek esneklii bnyesinde tam, bu nitelik onun mrn uzun klacak faktrlerin banda yer almtr. 1930dan itibaren kurulan parti-devlet btnl, siyaset ile idare arasnda fonksiyonel bir farkllamaya gidilmesini engelledi. Vali ve kaymakamlar, idari grevlerinin yannda, siyasi konularla da uramaya baladlar ve belediye bakanlarn ve meclis yelerini siyasi ynden de denetleme olana elde ettiler. Merkezi ynetimle yerel ynetimlerin i ielii anlay ve idari vesayet kurumunun kapsam olarak geniletilmesi, belediyelerin demokratik ynden gelimelerini olumsuz ynde etkilemitir. Belediye Kanununun demokrasi asndan en nemli zellii, kadn-erkek ayrm yapmakszn belirli yaa gelmi her hemehriye, belediye seimlerinde seme ve seilme hakkn tanmasdr. Kanuna gre semen olabilmek iin 18 yan tamamlam, seilme hakkn kazanabilmek iin ise 25 yan bitirmi olmak gerekmektedir. Kadnlar ilk defa siyasal haklarn 1930 ylnda yaplan belediye seimlerinde kullanmaya balamlardr. Kadnlarn genel seimlerde seme ve seilme hakk elde edebilmesi 1934 ylnda gereklemitir. Kanunun bir baka zellii de, belediye bakannn dorudan hkmet tarafndan atanmas yerine, belediye meclisinin kendi yeleri arasndan ya da seilme artlarn tayan dardan bir kiiyi, belediye bakan olarak seme imkan salam olmasdr. Ancak meclisin bu ilemi nihai bir karar deildir. Vilayet merkezi olan kentlerde, seilen belediye bakanlar ileri Bakannn inhas ve Cumhurbakannn onay ile, dier yre belediyelerinde valinin tasdiki ile kesinlemektedir. Bu da belediyeler zerinde gl bir merkezi ynetim denetimi demektir. Bu uygulama, 1963 ylna kadar byle devam etmitir. Sz konusu tarihte kabul edilen 307 sayl kanunla, belediye bakannn, halk tarafndan tek dereceli seimle dorudan doruya belirlenmesi yoluna gidilmitir. Belediyelerdeki demokratiklemenin lke genelindeki demokratikleme ile yakn bir iliki iinde olduunu unutmamak gerekir. Tekeliye gre, seim kurallarnn daha demokratik bir grnt kazand Tek Parti dneminde, belediye programlar yerel semenlere daha az duyarl halde olmutur. Oysa seim kurallarnn demokratik olmad Osmanl dneminde kentsel yaama biimi konusunda bir ideolojik erevenin bulunmay ve imparatorluun ok milletli yapsnn yerel ynetimlere yansmas dolaysyla belediyelerin programlarnn yerel taleplere daha duyarl olduu sylenebilir Sivil toplumcu bir gelenek iinde domam toplumlarda belediyelerde

1329

demokratiklemenin ve yerel taleplere duyarl hale gelmenin, lke genelindeki demokratiklemeye ok bal olduu grlmektedir.14 1930da yaplan Belediye Seimlerine, Cumhuriyet Halk Frkasnn yannda Serbest Cumhuriyet Frkas da katlmtr. Seimlerin tek dereceli olmasna karn, katlma orannn dkl dikkat ekicidir. rnein stanbulda seimlere katlma oran %16-17 dzeyinde kalmtr. Serbest Cumhuriyet Frkasnn, 502 belediyeden 22sini kazand bildirilmitir. Serbest Cumhuriyet Frkasnn seim kazand tek il merkezi Samsun olmutur. Serbest Cumhuriyet Frkas kapatldktan sonra, bu partinin kazand belediye seimleri Dantay tarafndan iptal edilmi ve yerlerine Cumhuriyet Halk Frkallar getirilmitir.15 ok partili siyasal hayata geiten hemen sonra (29 Nisan 1946) belediyelerin

demokratikletirilmesi konusunda atlan en nemli adm, belediye meclisi seim usulnn deitirilmesi olmutur. 1580 sayl Belediye Kanununa gre belediye meclisi seimleri hemen bir gnde bitmiyordu. Seimlerin ka gn srecei nceden ilan ediliyor ve genellikle bir hafta iinde tamamlanyordu. phesiz ok partili bir siyasal sistemde bu tr seim sistemine gven duyulamayaca aktr. te 1946da seimlerin bir gnde tamamlanmas ilkesi getirildi16 ve bylece seimlerin gvenlii artrlmaya alld. Bu arada, belediyeler arasnda ibirliini salamak ve belediyecilik alannda almalar yaparak bir belediyecilik hareketi oluturmak amacyla 17 Temmuz 1945 tarihinde kurulan Trk Belediyecilik Derneinin, bu alanda olumlu bir gelime olduunu belirtmek gerekir. 1946 ylnda kurulan Demokrat Parti, parti programnda, yerel ihtiyalarn yerinden karlanmas, halkn ynetime katlmas, il zel idaresi ve belediyelerin glendirilmesinden sz ediyordu. Demokratik hayat iin ok nemli olan bu ilkeler, Demokrat Parti ile siyasal partilerin programna girmi oluyordu. ok gemeden CHPnin 1947 ylndaki 7. Byk Kurultaynda, parti programnda yaplan deiikliklerle benzer ilkelere yer verdii dikkati ekiyordu. 1950den sonra belediyeler, yerel taleplerin siyasete tanmasnda, bu taleplere duyarl olmada, ynetime katlma kanallarnn ilevsel hale gelmesinde, siyasetin toplumsal tabannn gelimesinde ve siyasi bilincin artrlmasnda ok etkili rol oynadlar. ok partili hayata geiten sonra belediye organlar ve parti programlar yerel halkn taleplerine daha duyarl hale gelmekle birlikte, belediyelerin grev ve yetki alanlar, 1950den sonra kurulan merkezi idare kurulular tarafndan daraltlm, zayflatlm ve en nemlisi, belediyelerin gelir kaynaklar, kentlemeye paralel olarak artrlmak bir yana giderek azaltlm; bylece belediye bakanlar personelinin maan deyebilmek iin Maliye Bakanlnn kapsnda beklemek ve ancak merkezi idarenin destei lsnde grev yapabilir hale getirilmilerdir. rnein belediye btelerinin genel bteye oran, 1950 ylnda %10.33 olduu halde, bu oran 1965de %8.28e, 1970de %6.1e ve 1980de ise %4.65e gerilemitir. 1950-1980 dneminde

1330

kentleme oran ortalama olarak %5.5 dolaylarnda gerekletii dikkate alndnda, belediyelerin nasl gsz brakldklar daha iyi anlalr. 1950den sonraki siyasal iktidarlarn, belediyeleri ve dier yerel ynetim birimlerini glendirmek yerine, merkezi ynetim birimlerinin yap ve fonksiyon itibariyle bymesi ve modernizasyonu konusuna daha arlk verdikleri grlmektedir. Klasik kamu brokrasisi yannda, ekonomi brokrasisinin de bu dnemde gelimeye baladn, Tek Parti dneminde kurulmaya balayan kamu iktisadi teebbslerinin say ve fonksiyon itibariyle geniledii dikkati ekmitir. Belediyelerde Gl Bakanlk Dnemi ve Ynetim Krizi 1924 Anayasas, yerel ynetimlerden sz etmedii halde, 1961 Anayasas, zerk ve gl bir yerel ynetim kurumunun gelitirilmesine olanak salayacak bir ereve ortaya koymutur. 1961 Anayasas, yerel ynetimlerin seilmi organlarnn organlk sfatn kazanma ve kaybetmeleri konusundaki denetimi, yargya veriyordu. Bylece, nceleri Bakanlar Kuruluna verilmi olan baz hallerde belediye meclisini feshetme yetkisi, Kanunda 1963 ylnda yaplan bir deiiklikle artk Dantaya braklyordu. 1963 ylnda kabul edilen 307 sayl kanunla, belediye bakanlarnn tek dereceli ounluk usul ile seilmesi yntemi getirilmi ve Tek Parti dneminden kalan, belediye bakanlarnn seiminin vali ya da cumhurbakan tarafndan onaylanmas kural yrrlkten kaldrlmtr. Bylece belediye ynetiminde, organlar arasndaki ilikiler bakmndan gl bakan modeline geilmitir. nceki sistemde, belediye bakanlar meclis yeleri tarafndan seildii iin, daha ok meclisin hakimiyeti altnda icraatlarn srdrmek zorunda kalyorlard ve vatandalara kar dorudan sorumluluklar bulunmamaktayd. Bu uygulama, meclis-bakan ilikileri bakmndan, greli olarak gl meclismodeli demekti. Her ne kadar, 1963 ylnda bakanlk modeline geildiinde, Belediye Kanununa eklenen 61 ve 76 maddelerle, belediye bakannn gc, gensoru ve yetersizlik karar gibi belediye meclisine ait olan yetkilerle dengelenmeye ya da snrlandrlmaya allmsa da, uygulamada bu mekanizmalarn etkin olarak iletilemedii, iletilse bile daha ok siyasi dncelerin etkisinde yrtld grlmektedir. Bizim ynetim geleneimizde, karar organlar yerine yrtme organlar her zaman nemli olmutur. Nitekim yrtme organnn seimle gelmedii yerel ynetim birimlerinde (il zel idarelerinde vali rneinde olduu gibi), ilgili yerel ynetim kurumu kendini gelitirememi ve her zaman toplumsal destei ve ilgisi eksik kalmtr. Bununla beraber 1580 sayl Belediye Kanunu, belediye bakanlarnn seilmesini zorunlu ve deimez bir kural haline getirmemitir. Kanunun halen yrrlkte olan 94. maddesine gre, Bakanlar Kurulunca grlecek lzum zerine tespit edilecek baz beldelerden vilayet merkezi olanlarn belediye bakanlar ileri Bakanlnca; vilayet merkezi olmayan yerlerin belediye bakanlar mensup olduklar vilayet valileri tarafndan atanabilmekte ve bakanlktan karlabilmektedir. Bu gibi yerlerde ileri Bakanlnn teklifi ve Cumhurbakannn onay ile belediye bakanl vali ve kaymakamlarn uhdesine de verilebilmektedir. Bu ekilde greve gelmi belediye bakanlarna, belediye meclisi tarafndan grevden drlebilmelerine olanak tanyan Belediye Kanununun 61 ve

1331

76. maddeleri uygulanmamaktadr. Askeri mdahale dnemlerinde yasann bu 94. maddesine ok sk olarak bavurulmutur. 1580 sayl Belediye Kanununun bu hkm, demokratik ilkelerle badamamaktadr. Her ne kadar anayasalar (1961 ve 1982 Anayasalar), yerel ynetimlerin yalnzca karar organlarnn seimle ibana gelmesini zorunlu klm, yrtme organlarnn atama ile de greve gelebileceine ak kap brakm ise de, yrtme organlarnn karar organlar karsndaki sorumluluklarn ortadan kaldrmam ve hatta byle bir sorumluluu zmni olarak gerekli grmtr. Hal byle olunca mansup belediye bakanlar rneinde, karar organ olan belediye meclisinin yrtme organ olan belediye bakann grevden drecek bir ilem yapamamas, belediye bakanlarnn sorumsuzluunu ortaya karr ki, bu durum her iki anayasann da zne aykrdr. 1960dan sonra seim kurallarnn demokratikletirilmesi, temel haklarn geniletilmesi ve yaratlan zgrlk ortam, belediyelerdeki demokrasi uygulamasn fonksiyonel hale getirememi; merkezi ynetimin elindeki idari vesayet yetkisi, zaman zaman siyasi ve mali vesayete dnmtr. Belediyeler, kt kaynaklaryla kentlerin, krsal kesimden gelen g dalgas ile giderek artan sorunlarna yant vermek iin ok gayret gsterseler de, fazla baarl olamamlardr. Kentlerin dzensiz gelimesine ve yasa d yaplanmasna seyirci kalnmtr. Ksacas, zellikle kent belediyelerinde bir ynetim krizi yaanmtr. Merkezi ynetimin, belediyelere kar kukulu ve tereddtl bak, onlar rakip siyasi kurulular olarak grmesi, yetki ve kaynaklarn kullanlmasnda onlarla ibirlii yapmamas, Cumhuriyetin ilk dnemlerinde, ok partili hayata getikten sonra ve ksmen 1984-1990 dnemi istisna edilecek olursa, gnmzde de ok kkl bir deiiklik olmadan devam etmektedir. Bu bak a, phesiz yerel demokrasinin en canl ve fonksiyonel kurumlar olmas gereken belediyeleri zayflatt gibi, genel ynetim dzeyindeki demokrasiyi de olumsuz ynde etkilemektedir. Artk bugn, yerel dzeyde demokrasi ile ulusal lekteki demokrasiyi ve hatta kresel lekteki demokrasi kavramlarn birbirinden ayrmak imkansz hale gelmitir. 1982 Anayasas ve Bykehir Belediyeleri 1982 Anayasasnn yerel ynetimlerle ilgili dzenlemesi, 1961 Anayasasndan ileri deildir. Hatta baz bakmlardan ondan geridir. 1961 Anayasas, idari vesayet kavramndan sz etmedii halde, 1982 Anayasas, idari vesayet kurumunu geniletmitir. Ayrca 1982 Anayasas, grevleri ile ilgili bir su sebebi ile hakknda soruturma veya kovuturma alan yerel ynetim organlar veya bu organlarn yelerini, ileri Bakan tarafndan kesin hkme kadar grevinden uzaklatrabilmesine olanak tanmtr. Uygulamada da grld gibi, bu hkm, her zaman siyasi amalar iin ktye kullanlabilecek bir yetkidir. Bununla birlikte 1982 Anayasasnn getirdii en nemli yenilik, byk yerleim merkezleri iin zel ynetim biimleri getirilebilmesine olanak tanmasdr. Anayasann bu hkmne dayanlarak 1984

1332

ylnda byk kent merkezlerinde bykehir belediyeleri kurulmaya baland. 3030 sayl Bykehir Belediyelerinin Ynetimine likin Kanun, rgtlenme ve finansman asndan yeni bir sistem getirmitir. Bu sistem, ilelerin/beldelerin yerel zelliini koruyup halkn ynetime katlmasn salarken, byk kent alanna yaylm ve birbirleriyle ilikili eitli hizmetler arasnda ortak ynetimi de gerekletirmektedir. Demokrasinin gerekleri ile ekonominin avantajlar arasnda bir denge kurulmaya allmtr. Bykehir belediye modeli, byk kentlerin sorunlarn hafifletmede yararl bir dzenleme olmutur. 1980den sonra belediye gelirlerinde yaplan iyiletirmeler, belediyelerin almalarna ivme kazandrmtr. Ancak 1984 ylndan itibaren ivme kazanan belediyecilik hareketi, 1990larn banda duraklamaya ve yarsndan sonra da gerilemeye balamtr. Sonu Belediye kurumunu Avrupadan almakta ge kalm saylmayz, ancak bu kurumlar demokrasi ve hizmet etkinlii asndan gelitirmede Avrupann ok gerisinde bulunmaktayz. Gelimi bir belediye ynetimi felsefesi, ou siyasi partilerimizde yerlemi ve belirginlemi deildir. Avrupa Devletleri, bize gre olduka desantralize olmu ynetim sistemlerine sahip olmalarna ramen, yereli glendirmek, yerel temsil sistemini geniletmek, karar mekanizmalarn halka daha da yaklatrmak iin youn aba gstermektedirler. Avrupa Konseyince 1985 ylnda kabul edilen Avrupa Yerel Ynetimler zerklik art, bu konudaki nemli belgelerden biridir. Trkiye bu arttan yeterli lde yararlanmamtr. DPNOTLAR 1 Bennett, Robert J. (1993), European Local Government Systems, Local Government in

New Europe, Bennett, Robert J. (Ed., ) Bethaven Press, London, s. 31. 2 Tocqueville, Alexis de (1994), Amerikada Demokrasi (ev., hsan Sezal, Fato Dilber),

Yetkin Yaynlar, Ankara, s. 50-52. 3 Mill, John Stuart (1997), Hrriyet (ev., Mehmet Osman Dostel), Milli Eitim Bakanl

Yaynlar: 852, stanbul, s. 215-216. 4 Yldrm, Selahattin (1990), Yerel Ynetim ve Demokrasi, Trk Belediyeciliinde 60 Yl,

Ankara Bykehir Belediyesi Metropol mar A. ., IULA-EMME, Ankara, s. 10. 5 6 Erylmaz, Bilal (2000), Kamu Ynetimi, stanbul, s. 123. Ahmet Ltfi Efendi (1984), Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, Cilt: IX, (Yaynlayan:

Mnir Aktepe), Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul. s. 158.

1333

Ergin, Osman Nuri (1995), Mecelle-i Umur- Belediye, cilt: 3-4, stanbul Bykehir

Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar No: 21, stanbul, s. 1429; Ortayl, lber (1985), Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yayn, stanbul, s. 146. 8 Tekeli, lhan (1990), Cumhuriyetin Altm Yllk Belediyecilik Deneyinin Deerlendirilmesi

zerine, Trk Belediyeciliinde 60 Yl, Ankara Bykehir Belediyesi Metropol mar A. ., IULAEMME, Ankara, s. 48. 9 Ergin, Osman Nuri (1995), Mecelle-i Umur- Belediye, Cilt: 3-4, stanbul Bykehir

Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar No: 21, stanbul, s. 1429. 10 Ergin, Osman Nuri (1995), Mecelle-i Umur- Belediye, Cilt: 3-4, stanbul Bykehir

Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar No: 21, stanbul, s. 1672. 11 89. 12 Erylmaz, Bilal (1997), Yerel Ynetimlerin Yeniden Yaplanmas, Birleik Yaynclk, Ayta, Fethi (1990), Belediye Kanununun Oluumu, Uygulanmas ve Deiiklikler, Trk

Belediyeciliinde 60 Yl, Ankara Bykehir Belediyesi Metropol mar A. ., IULA-EMME, Ankara, s.

stanbul, s. 21-22. 13 14 Ergven, Ekrem (1938), kr Kaya, Szleri-Yazlar, stanbul, s. 46. Tekeli, lhan (1990), Cumhuriyetin Altm Yllk Belediyecilik Deneyinin Deerlendirilmesi

zerine, Trk Belediyeciliinde 60 Yl, Ankara Bykehir Belediyesi Metropol mar A. ., IULAEMME, Ankara, s. 49. 15 Tunay, Mete (1981), Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-

1931), Yurt Yaynlar, Ankara, s. 269. 16 Tekeli, lhan (1978), Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Trkcan,

E., (Ed. ), Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Birinci kitap, Trk dareciler Dernei, Ankara, s. 127. KAYNAKLAR Ahmet Ltfi Efendi (1984), Vakanvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, Cilt: IX (Yaynlayan: Mnir Aktepe), Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul. Ayta, Fethi (1990), Belediye Kanununun Oluumu, Uygulanmas ve Deiiklikler, Trk Belediyeciliinde 60 Yl, Ankara Bykehir Belediyesi Metropol mar A. ., IULA-EMME, Ankara. Bennett, Robert J. (1993), European Local Government Systems, Local Government in New Europe, Bennett, Robert J. (Ed., ) Bethaven Press, London.

1334

Ergin, Osman Nuri (1995), Mecelle-i Umur- Belediye, cilt: 3-4, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar No: 21, stanbul. Ergven, Ekrem (1938), kr Kaya, Szleri-Yazlar, stanbul. Erylmaz, Bilal (1997), Yerel Ynetimlerin Yeniden Yaplanmas, Birleik Yaynclk, stanbul. Erylmaz, Bilal (2000), Kamu Ynetimi, stanbul. Mill, John Stuart (1997), Hrriyet (ev., Mehmet Osman Dostel), Milli Eitim Bakanl Yaynlar: 852, stanbul. Ortayl, lber (1985), Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yayn, stanbul. Tocqueville, Alexis de (1994), Amerikada Demokrasi (ev., hsan Sezal, Fato Dilber), Yetkin Yaynlar, Ankara. Tekeli, lhan (1978), Cumhuriyet Dneminde Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Trkcan, E., (Ed. ), Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Birinci kitap, Trk dareciler Dernei, Ankara. Tekeli, lhan (1990), Cumhuriyetin Altm Yllk Belediyecilik Deneyinin Deerlendirilmesi zerine, Trk Belediyeciliinde 60 Yl, Ankara Bykehir Belediyesi Metropol mar A. ., IULAEMME, Ankara. Tunay, Mete (1981), Trkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Yurt Yaynlar, Ankara. Yldrm, Selahattin (1990), Yerel Ynetim ve Demokrasi, Trk Belediyeciliinde 60 Yl, Ankara Bykehir Belediyesi Metropol mar A. ., IULA-EMME, Ankara.

1335

Osmanllarda ada Belediyecilik / Yrd. Do. Dr. M. Emin Yolalc [s.739749]

Ondokuz Mays niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanllarda XIX. yzyl ncesinde bamsz bir belediye tekilt mevcut deildi. ehirlerin belediye ilerine kadlar bakard. Kad, hem kaza, ona bal nahiye ve kylerin mlki amiri, hem ehirlerin yargc, hem kolluk ilerinin sorumlusu, hem vakflarn denetisi, hem de ehrin narh, fiyat tespiti, vergilerin konmas ve toplanmas gibi belediye ilerinin tek mesul idi. Ancak narh, vergi, gvenlik ileri gibi konularda ehir kethdalar, ehrin ileri gelenleri ve ruhani reisleri kadya yardmc olurlar idi. Bu durumda, Tanzimat Devrine kadar Osmanl ehir ve kazalarnda mahalli idare, belediye gibi bir kavram ve kurumdan bahsetmek mmkn deildir. Yerel ynetimlerin kurulma aamas XIX. yzyla ait bir gelimedir. Ancak bu yzyl ncesinde ehirlerin ynetiminde ahilerin nemli roller oynadn da belirtmek gerekir. Bununla beraber ahiler kendi ierisinde bir meslek denetimi yapan dini-mesleki bir tarikat olduundan, yerel ynetimde tam etkili ve yetkili olduklarn sylemek zordur. Ayrca XIX. yzyl ncesinde baz Osmanl Balkan ehirleri ile baz adalarda yerel ynetimin prototipine rastlamaktayz. Macaristan, Atina, Rodos ve Kbrs buna rnek gsterebiliriz. Buralarda cizye, hara, vs. gibi vergiler Osmanl memurlarnca toplanmyor, o yrenin yerli temsilcileri aracl ile bu grev yerine getiriliyordu. Yani baz blgelerde yerel temsilciler ve ruhani reislerden oluan kurullar kurulmutur.1 Ancak bu ilk rnekler Osmanllarda XIX. yzyl ncesinde yaygn bir yerel ynetim sisteminin doduunu ispat etmez. Ayrca yerel ynetimin en nemli unsuru olan siyasi katlma mevcut deildir. Bu anlamda modern belediyeciliin Osmanllarda kuruluu Tanzimat sonras olmutur. Buna ramen XIX. yzyln ilk yarsnda yerel ynetimde baz gelimeler yaanmtr. Bu gelimelerin en nemlisi kadlarn yetki ve grevlerinin sadece yargla indirilerek, dier yetkilerinin baka kii ve kurumlara braklmasdr. 1826da htisab Nazrl, 1836da da Evkaf Nazrl kurularak kadlarn yetkileri azaltld. htisab Nazrl, vergilerin toplanmas, gvenliin salanmas ve ehir hayatnn dzeninin korunmas hizmetlerini yapyordu. Ancak bu nazrlk yapc bir belediye hizmetlerinden ok, yasaklayc ve baskc bir uygulamay yerine getiriyordu. Ayrca bu greve getirilen kii bu ii ihale ile alan bir nevi mteahhitti. Modern belediye tekilt ncesi ehrin dier baz hizmetleri de halk veya baz gruplar tarafndan yerine getiriliyordu. Mahallelerin, arlarn temizliini arayc esnaf, meydanlarn temizliini acemi olanlar yapyordu. tfaiye grevi yine halk veya gnll tulumbaclarca yerine getiriliyordu. Bu tr iler ise daha ok birka byk ehirde oluyordu. Su, yol, salk vs. hizmetler de vakflar aracl ile gerekletiriliyordu.

1336

Ancak, dnyadaki gelimeler, ehirlerdeki deien yap, ortaya kan yeni ihtiyalar, dnyann dier lkelerindeki ehirlerde olan gelimeleri takip etme ihtiyac, salgn hastalklar, kan yangnlar, ehirlerdeki dzensiz yaplama, modern belediye tekiltnn kurulmasn zorunlu hale getiriyordu. I. lk Kurulan Belediye: stanbul ehremaneti Osmanl Devletinde hemen hemen her yenilik hareketinin uyguland, hatta pilot uygulama yapld ilk yer bakent stanbul olmutur. ada eitim kurumlar, ada salk kurumlar, darlacezeler, daruleytamlar, vs. hep ilk olarak bakentte almtr. Bu teaml belediyeler iinde geerlidir. stanbulun son dnemlerde fazla sayda g almas, uluslar aras ticaretin artmas, ecnebilerin saylarnn oalmas, ehrin gvenliinin tehlikeye girmesi, kan yangnlarn verdii zararlar, gda ihtiyalarnn karlanmasndaki zorluklar, nlenemeyen salgn hastalklar, artan nfusa paralel olarak temizlik sorununun artmas gibi nedenler stanbulda yerel bir ynetimin kurulmasnn zorunlu hale getiriyordu. Ancak stanbulda ehremanetinin kurulmasn abuklatran en nemli etken ise Krm Sava olmutur. Bu sava nedeni ile ngiltere ve Fransadan pek ok sayda asker ve ok miktarda malzeme stanbula ylmtr. Bu malzemelerin dar yollarda tanmas zor oluyor, gelenlerin kalaca salkl yerler yok denecek kadar az ve salgn hastalklar artm durumdadr. Bu sebeple de yabanc diplomatlar tarafndan hkmet tenkit edilmektedir. te bu gerekeler zerine nce Meclis-i Vl tarafndan ehremanetinin grev ve yetkilerini dzenleyen 13 Haziran 1854 tarihli bir nizamnme dzenlenmitir.2 Sonra 16 Austos 1854 tarihinde de Takvim-i Vekayide yaynlanan bir tebli ile stanbul ehremaneti kurulmutur.3 ehremini ve ehir Meclisinden oluan ehremaneti idaresi 3-4 aylk srede hemen hibir faaliyette bulunamad. Bunun zerine hkmet bu idarenin daha baarl olmas iin baz dzenlemeler yapma ihtiyacn duydu. ehremaneti idaresini daha aktif, daha baarl, daha etkili hale getirmek amac ile ntizam- ehir Komisyonu ad ile 9 Mays 1855te bir komisyon kurdu.4 Bu komisyon belediye idaresi iin bir Nizamnme-i Umm hazrlad. Bu nizamname 19 Aralk 1857de yaynland.5 Nizamnameye gre stanbul 14 daireye ayrld.6 Ancak stanbulda kurulan bu 14 belediye dairesi ierisinde sadece 6. Daire denilen Beyolu Belediye Dairesi tam bir ekilde tekilatlanabildi, dierleri istenilen ekilde gelitirilemedi. stanbul ehremaneti idaresi iin 1868 ve 1870 yllarnda iki kez daha dzenlemeler yapld. 1877 de Meclis-i Mebusanda kabul edilen Belediyeler Kanunu ile belediyeler daha etkin hale getirilmeye alld. II. Vilyetlerde Belediyelerin Kurulmas

1337

Vilayetlerdeki belediye idarelerinin kurulmasnn balangc 1864 Vilyet Nizamnmesi ile atlmtr. Daha sonra bu amala iki talimatname yaynlanmtr. Birincisi Vilyetde Belediye Meclislerinin Suret-i Tertibi ve Memurlarnn Vezaifi Hakknda bal altnda,7 ikincisi de Vilytda Belediye Meclislerinin Vezif-i Umumiyyesi Hakknda Talimt8 ad ile yaynlanmtr. 1871 Vilyet Nizamnmesi ile de ehir ve kasabalarda belediye dairelerinin kurulmas, yetkileri ve alma uslleri dzenlenmitir. Bu dzenlemelerle meclis reisinin memurlar arasndan vali ve mutasarrfn onay ile seilmesi, her ehir ve kasabada bir belediye meclisinin kurulmas, meclisin reis, reis muavini ve seilen 6 yeden olumas, yelerin iki ylda bir dini cemaatler arasndan seimle gelmesi gibi esaslar getirilmitir. yelerin seimi ise, mlki amir, mft ve ruhani reisler ile katiplerden oluan bir Tetkik Meclisi ye saysnn kat aday tespit edecek, bu adaylar her mahalle ihtiyar heyetlerince oylanacak, en ok oy alan te ikisi arasndan vali veya mutasarrf alt tanesini ayracakt. Meclis haftada iki gn alacakt. Grevleri ise, imar denetlemesi, yol ve kaldrm yapm, su yollar yapma ve bakm, ulam aralar salama, ehrin aydnlatlmas, itfaiye tekilatnn kurulmas, ehrin temizliinin salanmas ve denetlenmesi, limanlarn iletilmesi, elence yerlerinin denetlenmesi idi.9 Vilayetlerde belediye tekilatlarnn kurulmas 1864 ylnda balad. Baz nemli liman ve ticaret merkezlerinde hemen belediye daireleri oluturuldu. lk kurulan ehir ise zmir oldu. Sonra Rusuk, Varna gibi Tuna Vilayetindeki baz ehirlerde kuruldu. Daha sonra Edirne, Badat, Adanada kurulmutur. 1871den sonra da lke genelinde yaygnlamtr. 1877 tarihli Vilyt Belediye Kanunu ile her kaza ve ehirde birer belediye meclisinin kurulmas, yetkileri, grevleri daha ak bir biimde belirtilmitir.10 Bu kanun ile belediyelere nfus saym yapma, istimlak yetkisi gibi yeni grevler verilmitir. Ayrca o gne kadar fahri alan belediye reisine maa balanmas esas getirilmitir. Meclisin karar, azil ve tayin organ olduu belirtilmitir. Meclise seileceklerin tek dereceli seim ve gizli oy-ak tasnif esasna gre yaplmas demokrasi tarihimiz asndan nemlidir. Bylece bugn de uygulanan gizli oy-ak saym sistemi ilk kez getirilmitir. Yine bu kanun ile belediye tekilat personel bakmndan da glendirilmitir. Yazmalar iin bir katip, muhasebe ileri iin bir Sandk Emini, imar faaliyetleri iin bir mhendis, zabta ileri iin de yeterli belediye avular tayini yaplmas belirtilmitir. Ancak belediyelerin tamamnda bu belirtilen personelin tamam mevcut deildir. Vilayet salnamelerinde grld zere hemen kazalarn tamam, hatta pek ok livada sadece belediye reisi ve bir katip grev yapmaktadr. III. Belediyelerin almalar ehir tarihi, zellikle ehirlerin yol, kaldrm, temizlik, kanalizasyon, elektrik, su, ulam, vs. gibi zellikleri denince ilk akla gelen kurum belediyelerdir. O halde, ehir tarihlerini, ehrin eitli zellikleri ve problemlerini aratrmak iin de ilk bavurulacak kaynaklar belediye meclislerinin tuttuklar zabt defterleridir. Bu defterlerde gerek belediyenin i dzeni, gerekse belediyenin ehirii faaliyetleri ile ilgili bol miktarda malzeme bulmak mmkndr.

1338

Samsuna ait 1922-1923 yl Belediye Meclisi Zabt Defteri rnek alnmak suretiyle Osmanl belediyelerinin i dzeni, grevleri, hizmetleri, projeleri konularnda genel bir bilgiye ulamak mmkn olmaktadr. Bu dorultuda belediyelerin hizmetleri ve almalarn alt balklar altnda tantmak, Osmanlnn son dnemlerindeki belediye hizmetlerini grmemiz ve renmemiz asndan yararl olur kanaatindeyiz. 1. Temizlik (Tanzift) leri Belediye rgtleri kurulduu andan itibaren en nemli grevleri arasnda ehrin temizlik ileri gelmektedir. nk, ehirde yaayan binlerce insann p ve artklarnn geliigzel atlmas, hem ehrin pis olmasna, hem irkin grntler ve kokular yaylmasna hem de insanlarn salksz bir ortamda yaamalarna neden olmaktadr. Eskiden bu iler halk tarafndan yerine getirilmekte idi. Halk p ve artklarn yakmak suretiyle ortadan kaldrrd. stanbul ile baz byk ehirlerde de baz mahallelerin pleri arayc esnaf tarafndan toplanrd. Ayrca arnn temizlii esnaf kethdasnn sorumluluunda idi. Ancak ehirler gelitike, muntazam yol ve kaldrmlar yapldka, Bat ile mnasebetler arttka, Avrupa tarz kurumlar lkeye girmeye baladka, artk temizlik ilerini bir kuruma balama ihtiyac zaruri hale gelmitir. te 1870lerden itibaren lke geneline yaylan belediye rgtleri bu ihtiyac karlamlardr. Temizlik ileri, belediye dairelerinin bnyesinde kurulan Tanzift Mfettilii kanal ile yrtlmektedir. Bu mfettiliin raporlar dorultusunca meclis karar ile temizlik ilerinde alacak ameleler alnmakta, sprge, araba ve at alm yaplmakta, bozulan arabalar tamir ettirilmektedir. Yine hangi arabalarn hangi mahalle ve semtlerin temizlik ilerinde kullanlaca da bu mfettilike organize edilmektedir.11 Belediyelerde temizlik ilerinde kullanlan arabalara daha sonralar numara verilmesi karar alnmtr. Bu kararla her arabaya bir numara (bir nevi plka) verilmi, hangi arabann hangi src tarafndan kullanld kaydedilmitir.12 Bylece ilk kez arabalara numara verme usl getirilmitir. Ayrca her arabann srcs de kaydedilerek, kulland arabay zenle korumas salanmaya allmtr. Yine belediye meclis kararlarnda, tanzifat ilerinde kullanlan hayvanlarn yem ve saman istihkaklar da grlmektedir. Bu bilgilere gre gnlk istihkak 3,5 kyye arpa ve 4 kyye samandr.13 Kaytlardaki bilgilere gre belediyeler, nceleri ehir merkezlerinden arpa ve saman ihtiya duyduklar zaman alrlarken, sonra belediyenin menfaatleri dorultusunca baz belediyeler kylerden uygun fiyatlarla ve toptan almaya balamlardr. Hayvanlara nal aklmas da belediye meclisi karar ile bir nalbanta pazarlk usl ile ihale edilmektedir. nceleri yerli nal kullanlrken, daha sonra alafranga scak naln kmas ile bu tr nal

1339

kullanlmtr. Bu suretle hem hayvanlarn sal korunmu, hem de naln daha uzun sre kullanlmas salanmtr.14 Temizlik ilerinde alan amelelere nceleri elbise verilmiyordu. Ancak Osmanllarn son dnemlerinde baz belediyelerde, yine meclisin karar ile her yl birer kat elbise verilmesi uygulamasna geilmitir. Grld zere Osmanllarda belediye rgtleri kurulduktan sonra belediyelerin en nemli grevleri arasnda temizlik ileri gelmektedir. Ancak her belediye dairesinde yeterli personelin olduunu sylemek mmkn deildir. Ancak yeterli personele sahip yerlerde, en azndan merkezi mahallelerde pler toplanmakta, bunlar ehrin uzaklarna dklmektedir. Bylece ehir, aa yakn bir rgtlenme ile temizlenmekte, halkn sal korunmakta, irkin grntden uzak, pis kokularn olmad bir kent oluturulmaya allmaktadr, 2. Yol ve Kaldrm Yapm Osmanl Devletinde belediye rgtleri kurulmaya baladnda, belediyelerin ilk nemli hizmeti yol ve kaldrm yapmak olmutur. Daha nceleri Nafia Nezaretinin stlendii bu i belediyelere terk edilmitir. zellikle belediyeler nclnde ehir haritalarnn karlmas, muhtemel yerleim yerlerinde yollarn belirtilmesi ile daha plnl bir yol ve kaldrm politikasna geilmitir. ehir d yollar Nafa Nezareti stlenirken, ehirii yollarn yapm, ta denmesi, kaldrm yaplmas, bozulan yol ve kaldrmlarn tamiri grevleri belediyelere braklmtr. Yol yapmnda ta kullanlm, gerek oseler, gerekse kaldrmlar tala denmitir. Belediyeler ose ve kaldrm yapm ve tamiri, yeni yollarn yaplmas, yollarn geniletilmesi gibi ileri, ya emanet usl ile ya da bir mteahhide verilerek ihale usl ile yaptrmaktadr. Emanet uslnde meclis yelerinden birinin nezaret etmesi karar uygulanmaktadr. Bu tr ilerde kullanlmak zere belediye mhendisinin emrinde 4 tekerlekli arabalar bulunmaktadr. Bu arabalardan yararlanld iin yol veya kaldrmlar daha ucuza mal edilmektedir.15 Belediyeler yeni yol yapm veya yolun geniletilmesi srasnda istimlak yoluna da bavurmulardr. stimlak karar alnan gayri menkullerin istimlak bedellerini tespit iin, ihtisas sahibi kiilerden oluan bir Muhammen Heyeti kurulmaktadr. Bu heyetin tespit ettii bedel, belediyece gayri menkul sahibine denmektedir. Ancak, mlk sahipleri tespit edilen bedeli az bulurlarsa, bu bedelin tespiti ii mahkemeye intikal etmektedir. stimlak edilen yerlerin ykm ileri belediyece yaplmaktadr. Bunun iin yaplacak masraflar da btenin Masrf- stimlkiyye tertibinden karlanmaktadr. Buna karlk, yeni alan yollardan istifade ederek bina ve arsalar deer kazanan mlk sahiplerinden ise, kanuni tarif zerinden erefiye paras alnmaktadr.

1340

Bylece yeni yerleim yerlerinin belli bir plan dahilinde yeni yollarla donatlmas, ehrin iindeki eski yollara ta denmesi, ilk kez yollarda kaldrmlar yaplmas ile Osmanl ehirlerinin ada ve modern bir grnm kazanmas salanmaya allmtr. Bu abalar sonucu baz ehirlerde bu amaca ulalm, stanbul, Selanik, zmir, Konya, Badat gibi ehirlerin grnm nemli lde deimitir. 3. tfaiye leri tfaiye tekilat kurulmadan nce yangnlar bakent stanbulda Zabtiye Miriyeti emrinde olan tulumba neferleri ve mahalle tulumba takmlar kanalyla, nemli ehirlerde de mahalle tulumba takmlar, halk ve askerler yoluyla sndrlmeye allrd. Ancak ounluu yamac kimselerden oluan tulumba takmlar, yangnda en etkili olmak dncesi ile birbirleriyle rekabete giriirler, yangn sndrme iinde yeterli abay gstermezlerdi. Halbuki ehirlerde evler birbirine bitiik, ahap, dar sokaklar ierisinde olduundan, kan yangnlar ksa srede byyor, adeta ehrin tamamn yok ediyordu. Bir de buna suyun snrl olmas, ehirii ulamn dzensizlii eklenince yangn sonucu ehir bir tarlaya dnyordu. Belediye tekilat kurulmaya balaynca itfaiye ileri de belediyelere yklenmitir. Belediyelerin bir ksm hemen, bir ksm da zamanla bnyelerinde bu amala bir Tulumbac tekilat oluturmulardr. Bu tekilatn bandakine Tulumbacba deniyordu. Bunun emrinde de tulumbaclar vard. Ara-gere olarak da tulumba, kazma, krek gibi malzemeleri kullanyorlard. Belediyelerin bnyelerinde kurulan tulumbac tekilatlarnn herhalde her ehir ve kazada kurulduunu sylemek mmkn deildir. Ayrca baz belediyelerde daha erken kurulmu, bazlarnda ise daha ge kurulmutur. Yine personel saysnn da yeterli olduunu syleyemeyiz.16 Buna ramen tulumbaclarn yangnlarda byk fedakarlklar gsterdikleri, yangnlarn sndrlmesinde etkili olduklar, hatta gayretlerinden dolay belediye meclis karar ile nakden mkafatlandrldklar da grlmektedir.17 Ancak yine de binalarn ahap olmas, suyun yetersizlii, ara-gerelerin gelimemi olmas yangnlarn ehre nemli zararlar vermeye devam etmesine neden olmaktadr. Buna ramen, belediyelerin bnyelerinde oluturulan tulumbaclar ile, ehirlerin en korkulu ryas olan yangna kar ana gre modern itfaiye tekilat kurulmutur. 4. Aydnlatma leri Daha nceleri Osmanl ehirlerinde sokak ve caddeleri aydnlatma diye bir konu yoktu. Geceleyin sokaa kmak zorunda kalanlar fenerleri ile kmak mecburiyetinde idiler. Hatta fenersiz gezenlere pheli gz ile baklr ve cezalandrlrd. Sokaklarn ilk aydnlatlmas giriimi yine stanbulda balad. Abdlaziz Devrinde petrol lambalar ile baz semtler aydnlatld.18 Sonra 1886larda bir irket aracl ile havagaz ile

1341

aydnlatma gerekletirildi.19 Buna ramen stanbulun tamamnn aydnlatlamad daha sonraki istatistiklerden anlalmaktadr. stanbul dndaki pek ok ehir ve kasabalarda uzun sre yine sokaklarn aydnlatlmas konusuna zm getirilmedi. Ancak 1900lerden sonra baz ehirlerde lks lambasna dayal aydnlatmaya geilmitir. lk anda ehrin nemli semtlerinde lks lambalar dikilmi, sonra zamanla evre semtlere de yaygnlatrlmtr. Lks lambalar satn alnarak, yaptrlan ve dikilen lks direklerine bu lambalar aslarak aydnlatma gerekletiriliyordu. Lks lambalarnda ise amyant denilen yanmaz liflerden yaplm aydnlatma paras kullanlyordu.20 Aydnlatma iini stlenen belediyeler bu amala da Lks Fenercileri ad ile personel almlardr. Bunlarn grevi fenerleri akamlar yakmak, sabahlar sndrmek, fenerlerin bakm ile ilgilenmek, fenerlerin eksilen gazyalarn doldurmak idi. Bunlarn bandaki kiiye de Fenerciba denirdi.21 Lks fenercilerinin 1922 yllarnda 1.000 kuru maa aldklar, ayrca kendilerine her yl birer adet muamba verildii, hatta 1923 ylndan itibaren de ylda birer kat elbise tahsis edildii grlmektedir.22 Lks fenerleri veya havagaz, daha sonra elektrik ile aydnlatma olaynn btn Osmanl ehirlerinde gerekletirildiini sylemek zordur. Elektrikle aydnlatma ancak 4 ehirde, o da o ehirlerin belli semtlerinde kurulabilmitir.23 Ancak belli bal ehirlerde, zengin gelirleri olan, teknolojiyi ehirlerine getirmek isteyen belediyeler bunu gerekletirmilerdir. Bylece bu tr ehirlerde halkn geceleyin rahata bir yere gidip gelmeleri, sosyal aktifliin artmas salanmtr. 5. Su leri Osmanllarda su datm ve ebekesinin kurulmas, emelerin yaplmas ileri daha ziyade vakflar kanal ile yrtlyordu. Vakflar su yollar, bentler, kanallar yapmakta, toprak su knkleri kanal ile sular uzak yerlerden getirmekte, eitli yerlerde yaplan umumi emelere datmaktayd. Belediyelerin kurulmasndan sonra da vakflar bu ileri yrttler. Ancak baz belediyeler su iine de el attlar. zellikle baz getirilen sularn sala uygun olmamas, toprak su borularnn krlma ve atlamas ile pis sularn karmas, umumi emelerin azl gibi sebeplerle su iini de zme kavuturmak istemilerdir. Hatta baz belediyeler bu amala su yolu projesi ve haritas yaptrmlardr.24 Bu proje dorultusunca yeni su kaynaklarndan su borular ile ehre su getirilerek, hem eski eme ve adrvanlara hem yeni yaplan emelere datlmtr. Hatta baz ehirlerde baz evlerde bu su ebekesinden evlerine su tesisat detmilerdir.25

1342

Bylece ileride tamamen belediyelere geecek olan su ileri ilk kurulan baz belediyelerce ele alnmtr. Sularn daha salkl, daha dzenli datlmas ynnde ilk nemli admlar atlmtr. 6. Mezbaha leri Belediyelerin bir ksm hayvanlarn kesim ve kasaplara datm iini de zerlerine almlardr. Salksz bir kesimi nlemek, hijyenik artlara uygun bir kesim yapmak, yine salkl bir datm gerekletirmek amac ile oluturulan mezbahalar, lke geneline hem ge girmi, hem de fazla yaygnlatrlamamtr.26 Bunun sebebi de, yine halkn eski uslle hayvanlarn kesme istei, belediyelere fazladan mezbaha creti demek istememeleri, ayrca ehirlerin genellikle bahe ve bostanlklarla dolu olmas sebebi ile hayvan kesiminde halkn sknt ekmemesidir. Yine de baz belediyelerin mezbahalar kurduklar grlmektedir. Ancak mezbahalarn iletilmesi genellikle ihale ile taliplere verilmekte, eer isteyen kmaz ise belediyece emanet usl ile iletilmektedir. Kesilen hayvanlar iin de mezbaha resmi ad altnda bir resm alnmaktadr.27 Mezbaha ilerinden sorumlu kii ise, belediye personeli olan Belediye Baytar idi. Baytar hem mezbaha ileri, kesilen hayvanlarn salk kontrol, hem de ehir ve kaza dahilindeki hasta olan hayvanlarn tedavisi ileri ile ilgilenmektedir. Mezbaha kuran belediyeler, mezbahada kesilen hayvanlarn nakli iin de et arabalar temin etmilerdir. Kesilen hayvanlarn etleri bu arabalarla et sahipleri olan kasaplara datlmaktadr. Hatta baz belediyeler, baytarln raporu dorultusunca, kesilen hayvanlarn etlerinin akta deil de, sepetlerle arabalara konarak nakledilmesi kararn almtr. Bu suretle daha salkl, halkn saln gzetici bir nakil uslne geilmitir. 7. Kymet Takdiri leri Osmanllarda belediyelerin bir grevi de, gerek istimlak durumunda, gerekse dileke ile bavuran zel kii veya kurumlarn gayri menkullerinin kymet takdirini tespit etmeleridir. Her iki durumda da, takdir konusunda belediye meclisi yelerinden setii iki kiiyi Muhammen, yani Takdir Heyeti olarak grevlendirmektedir. Bu heyet, bina, arsa, bahe, dkkan gibi gayri menkullerin o gnn emsal fiyatlarna gre kymetlerini takdir etmektedir. stimlak ile ilgili takdirlerde, gayrimenkul sahibinin itiraz ve kanuni yollara bavurmas mmkn olmaktadr. stimlak d takdirlerde ise, belediye meclisi sadece uzman bir arac rol oynamaktadr. Bu tr takdirin hukuki bir geerlilii de yoktur. Belediye meclisi zabtlarnda grld zere istimlak ile ilgili itirazlarda nce, Liva dare Meclisinden bir ye, Belediye Mhendisi ve Defter-i Hakani Memurundan oluan bir tiraz Komisyonu oluturulurdu. Bu komisyonunun takdir ettii bedel hem mlk sahibine bildirilir hem de gazete ile ilan edilirdi. Eer mlk sahibi buna da itiraz ederse kanuni yollara bavururdu.

1343

8. Rayi Bedel lan ve Tasdiki Osmanl dnemi belediyelerinin en nemli grevlerinden biri de yiyecek, iecek, inaat malzemesi vs. gibi maddelerin rayi bedellerinin tespit ve ilandr. Bu tespit, genellikle bu konuda rayi talebinde bulunan bir kurumun mracaat zerine yaplmaktadr. Narh usl ekmek hari 1865 ylnda kaldrldndan belediyeler sadece ekmek fiyatlarn tespit ediyorlar. Dier fiyatlarda ise rayi bedeller istek zerine veriliyor. Belediye meclisince tespit, ilan ve tasdik edilen rayi bedelleri, aa yukar her ayn fiyat hareketlerini de gstermesi asndan nemlidir. Belediye meclisi zabtlarnda yazl rayi bedelleri sayesinde, her ayn ekmek, et, pirin, bulgur, arpa, ya, tuz, sebze, meyve, gazya, odun, kmr, demir, kereste, kire fiyatlar, hatta inaat usta ve raklarnn yevmiyeleri gibi fiyat hareketlerini renmek mmkn olmaktadr. Bu durum o dnemlerin alm gcn de deerlendirmek bakmndan da nemlidir.28 9. Mezad leri eitli sebeplerce belediyeye intikal eden ve sahibi bulunamayan mallarn, zellikle babo hayvanlarn mezad ileri de belediyelerce yaplmaktadr. Babo ve sahipsiz hayvanlar ahslarca veya jandarma ve polis gibi emniyet glerince belediyeye teslim edilirdi. Teslim edilen bu hayvanlar, zel ahslarca iletilen Yave veya Yavehne denilen hana konulurdu. Eer sahipleri kar ve hayvann kendilerine ait olduunu ispat ederlerse, kendilerinden Yave resmi alnarak hayvan teslim edilirdi. Belli bir sre Yavehanede tutulan hayvanlarn sahibi kmaz ise, o zaman bu hayvanlar mzayede yolu ile satlrd. Elde edilen para, yave resmi verildikten sonra belediye gelirleri arasna katlrd. 10. Fakirlere Yardm leri Osmanllarda belediyelerin son zamanlarda stlendikleri bir hizmet de fakir, aciz, kimsesiz, yetim, ehit ocuklar gibi muhta kimselere nakdi ve ayni yardmlar yapmasdr. Belediyelere bavuran ihtiya sahiplerinin durumu belediye meclisinde deerlendirilerek, bir ksmna aylk balanm, bir ksmna bir defaya mahsus nakdi yardmda bulunulmu veya ayni yardm yaplmtr. Belediye meclisi zabt defterlerinde aceze maalar ad ile geen bu yardmlar, ilgili kiinin mracaat, bu mracaatn mecliste grlmesi, kii hakknda aratrma yaplmas, aratrma sonucunda ihtiya sahibi olduunun belirlenmesi zerine gerekletirilmektedir. Maa alan kiinin lm, ya da fakirlilik durumunun dzelmesi veya kendisine bakacak kiinin gelmesi (mesela askerde olan olunun dnmesi) durumunda aceze maa kesilmektedir.29

1344

Kimsesiz, fakir, yal ve aciz durumda olanlarn dnda, bakacak kimsesi olmayan yetimlere ve ehit ocuklarna da belediyeler maa balamaktadr. Eer bu yetimler byk yata iseler maa balanmakta, kk yata iseler bunlar olgun ve yal ailelerin yanna verilerek, bu ocuklara bakmalar iin bu ailelere maa verilmektedir. Yetim ve ehit ocuklar ile bunlara bakan ailelere verilen maalarn, aceze maalarndan daha yksek olduu belediye meclisi zabtlarnda grlmektedir. Nitekim aceze maalar genellikle 150-200 kuru iken, yetimlere verilen maalar 600750 kuru arasnda olmaktadr. Yine belediyeler, kimsesiz ocuklarn Darleytama yerletirilmeleri ynnde de aba gstermitir. Ayrca hasta ve muhacirlerin baka yerlere gitmelerine destek vermi, vefat eden fakirlerin tehiz ve tekfin masraflarn karlam, genellikle fakirlerin yararland Gureba Hastaneleri yapm, darleytamlara nakdi destek vermitir. Bylece belediyeler, eitli sebeplerle ihmal edilen, savalar, ktlk, ekonomik nedenlerle bozulan sosyal dengeyi kurmak, dilencilii nlemek, fakir ve kimsesizleri bakalarna muhta brakmamak iin, btelerinin elverdii lde fakir ve acizlere destek vermitir. Onlarn geim skntlarn azaltmaya, yaralarn sarmaya gayret sarf etmitir. 11. Belediye alanlar ile lgili Uygulamalar Osmanllarda belediyede alacak memur, ii ve dier grevlilerin tespit ve atamas karar belediye meclislerinde alnmaktadr. nce bu amala duyuru yaplmaktadr. stek sahiplerinin dileke ile mracaatlar meclise deerlendirilerek ehliyetli olanlar ie balatlmaktadr. Bazen de mracaatlarn ehliyetlerini tespit iin imtihan yoluna bavurulmaktadr.30 Belediyeye yeni alnan grevlilerin alacaklar maalar da belediye meclisinde tespit edilmektedir. Osmanl ehirlerinin belediye meclisleri, belediye grevlilerinin grevlerini ihmalleri veya su ilemeleri durumunda gerekli idari kovuturmay yapmak, sulular hakknda idari ve mali cezaya arptrmak grevlerini de yerine getirmektedir. Bu konu ile ilgili rnek zabt defterlerinde mevcuttur. Verilen cezalar ise, 15 gnlk para kesim veya maann te birinin kesilmesi idi. Ancak serkelik, tembellik yapmak veya amirlerine kar gelmek gibi durumlarda ilgili grevli azledilebilirdi. Yine belediyelerin yolsuzluk ve zimmete para geirme gibi sular karsnda ok hassas davrand grlmektedir. Bu tr sular ileyenler hakknda kovuturma alm, milletin parasnn zimmete geirilemeyecei, savurganlk yaplamayaca meclis zabtlarnda kaydedilmitir.31 Hatta bu tr kiiler hakknda idari soruturma yannda, mahkemeye verilerek yasal soruturma da balatlmtr. Bylece belediyeler, belediyenin btesini ve imkanlarn, yolsuzluk ve zimmet konusunda korumakta, grevlerini ihmal edenleri, amirlerine srekli kar gelenleri, ahlakszlk yapanlar nakdi cezalara arptrmakta, hatta grevlerine son verebilmektedir.

1345

Belediyeler, personelinden su ileyenleri cezalandrrken, baarl olan veya grevlerini iyi icra edenleri de dllendirmektedir. Bu dllendirme bir aylk ikramiye, aylna zam veya bir takdirname eklinde olmaktadr. Bylece grmekteyiz. Ayrca Osmanllarn son dnemlerinde belediyelerin kurumlarnda alan baz personeline elbise verdikleri meclis zabtlarnda grlmektedir. Kaytlardaki bilgilere gre elbise verilen personel, lks fenercileri, avular, odaclar, tanzifat memurlar ve tulumbaclardr. Fenercilere muamba ve birer kat elbise, dierlerine yine birer kat elbise verilmektedir. Bu elbiseler mnakasa (eksiltme) usl ile ihaleye karlarak, uygun fiyat veren terzilere diktirilmektedir. 12. Tamirat leri Belediyelerin bir dier grevleri de eitli tamirat ilerini yapmak veya ihale ile yaptrtmaktr. Bu iler arasnda, cadde, ose, yol ve kaldrmlarn yeniden yaplmas, geniletilmesi, tamiri, yola tecavz eden yerlerin yktrlmasdr. Ayrca belediyeye ait bina, dkkan, maazalarn, ar ve pazar yerlerinin, umuma ait eme, adrvan ve su yollarnn, belediyece iletilen gmrk binalar ve iskelelerin tamiri, yeniden inas veya uzatlmas, kabristan duvarlarnn inas ve tamiri gibi iler de belediyenin tamirat ileri arasndadr. Bu ilere bakmak zere belediyenin bir mhendisi bulunmaktadr. Belediye mhendisi bu iler ile ilgili proje ve raporlar hazrlar, harcanacak paray ve malzemeleri tespit eder, bu konular meclise sunar, meclisin ald karar dorultusunca da yapm veya tamirat ileri yaplrd. 13. Salk leri Osmanl Devletinde nceleri salk ileri vakflar yoluyla yrtlyordu. Sonra bu konuda askeriye nemli admlar att ve askeri amal hastaneler at. Ancak, zellikle XIX. yzylda gemiciliin gelimesi, d devletlerle ticaret anlamalarnn yaplmas gibi sebeplerle uluslar aras ticaret artt. Bu da pek ok hastalklarn bata liman kentleri olmak zere, Osmanl lkesinde yaygnlamasn salad. Bu nedenle de ilk kez 1835te karantinahaneler almaya balad. Buna ramen lkede kolera, iek, veba gibi salgn hastalklar artmaya devam etti. Bu nedenle de kurulan belediyelerin ounda hemen bir Belediye Tabiplii oluturuldu. Yani salkla ilgili sorunlarn zm grevi de belediyelere brakld. Nitekim belediyeler bataklklar kurutma, hastaneler ama, ehrin temizlik ilerini yrtme, ehre sala uygun ime suyu tesis etme, hayvan hastalklar iin baytar ad ile personel alma, salkl kesim iin mezbahalar kurma gibi giriimleri hep salkla ilgili uygulamalardr. Osmanllarda baz belediyelerin, iveren-alan diyalogunu kurucu metotlar

uyguladklarn, bu suretle kurumun dzgn ve verimli almasn salamaya altklarn

1346

Belediyelerin ounun bnyesinde bir belediye tabibi bulunduu salnamelerde grlmektedir. Bu tabipler hem belediye alanlarnn, hem de halkn muayenelerini yapmakta, ehir genelindeki salkla ilgili konulara el atmakta, bataklklarn kurutulmas ynnde abalara katlmaktadr. Nitekim tabiplerin abalar ile pek ok yerde bataklklarn kurutulduu grlmektedir.32 Kurutulan bataklklarn bir ksm tarma alm, hatta baz kurutulan bataklklar bir mesire yeri haline getirilmitir. Belediyelerin salkla ilgili en nemli hizmetlerinden biri de Gureba Hastanesi ad ile atklar hastanelerdir. Bu hastaneler halkn katks ve belediyelerin imkanlar ile yaplmtr. letme masraflar da yine balar ve belediyenin her yl bteye koyduu deneklerle karlanmaktadr. Hastanelerin idaresi de bir heyete yrtlmektedir.33 Belediyelerin bnyesinde oluturulan baytarlk messesesi ve ina edilen mezbaha ile hayvan hastalklarn nleyici tedbirler alnm, etlerin salkl kesim ve datm salanmaya allmtr. Yine belediyeler, khne ve kullanlmayan binalar yktrtarak, gelip geenlerin veya yakndaki evlerin zarara uramamas ynnde nlemler almlardr. Akl hastalarnn akl hastanelerine nakledilmesi grevini de belediyeler stlenmilerdir. Ayrca, belediyelerde grevli Tanzifat memurlar ile pler toplanmakta, kokmu balk veya yiyecek satanlar cezalandrlmakta, salkl ime suyu getirilmeye allmaktadr. Bu suretle belediyeler halkn sal konusunda birinci derecede sorumlu bir kurum durumuna getirilmitir. 14. ehir Plan ve Haritasnn karlmas Belediyeler kurulduktan bir sre sonra ehrin plan ve haritalarn yaptrmlardr. Bu i ihale yolu ile gerekletirilmektedir. Plan ve haritalarda hem ana ehrin haritalar yaplm, hem de muhtemel yerleim yerleri gsterilmitir. Ayrca elektrik, su, telefon, elektrikli tramvay gibi ilerin yaplmasnda da bu harita ve planlardan yararlanmak amac gdlmtr. Bu haritalarla yollar ve caddeler belirtilmi, yeni yerleim yerlerindeki yeni yollar gsterilmi, haritada gsterilen yollara tecavz eden binalar yktrlmtr. Yine bundan sonra bina ruhsatlar bu haritalara gre verilmeye balanmtr. 15. Liman ve Gmrklerin letilmesi Osmanllarda belediye rgtleri kurulmaya baladktan ksa bir sre sonra, liman kentlerindeki gmrk ve limanlarn iletilmesi, buralardaki resmlerin alnmas

1347

grevleri de belediyelere devredilmitir.34 Belediyeler de bir taraftan bu liman ve iskeleleri ihtiyaca cevap verecek hale getirme almalarna balarken, dier taraftan da liman giri-klar, gmrk ilemleri, resmlerin alnmas gibi idari ve ekonomik faaliyetlere girimilerdir. zellikle belediyeler iskeleler konusunda hassasiyetle durmulardr. Limanda bulunan iskeleler tamir edilmi veya temdid (uzatma) edilmitir. htiyaca gre yeni iskeleler yaplmtr. Tahta iskeleler demir iskelelere dntrlmtr. Meclis zabtlarnda liman ve iskeleler konusunda belediyelerin nemli yatrm ve faaliyetler yapt kaytldr.35 Zamanla yk iskelelerine vinler monte edildii grlmektedir. Limanlarn kapasitesine gre vinler yerletirilmitir. Ayrca yk boaltma ve yklemede alan hamallar bulunmaktadr. Baz iskelelerde depo ile iskele arasnda dekovil hatt dendii grlmektedir. Bu hat kanal ile depolardaki mallar kolayca iskeleye yanam gemilere nakledilmektedir. Limanlardaki yolcu iskelesinde bir yolcu salonu, liman idaresine ait odalar, polis ve jandarmaya ait brolar bulunmaktadr. Belediyeler limanlarn iletilmesinden de sorumludurlar. skelelere gelen mal ve eyalardan kantariye, dellaliye ve hayvan alm-satm ad altnda resmler alnmaktadr. Bu resmler bazen ak artrma ile taliplere ihale edilmekte, ou zaman da emaneten belediye tahsildarlarnca toplanmaktadr. Ayrca iskele sahasnda 48 saatten fazla kalan mal ve eyalardan da igaliye resmi alnrd. Bylece belediyeler gmrk ve iskeleleri ina, tamir, yenileme ileri yannda, iletme, vergi alma, ynetme grevlerini de stlenmilerdir. Buradan elde edilen gelir de belediyelerin en nemli gelir kaynaklar arasnda yer almaktadr. 16. Plaj Tesis Etme ve letme leri Deniz kenarnda bulunan ehirlerde plajlar tesis etme grevi de belediyelere verilmitir. Belediyeler de Deniz hamam denilen plajlar ya ihale yolu ile veya kendi imkanlar ile tesis etmilerdir. Bu giriim belediye meclisi karar ile olmaktadr. Daha sonra ihaleye karlmaktadr. Talipleri kmaz ise tesis belediyece emaneten yaplmaktadr. Plaj yaplacak yerin temiz ve salkl olmasna dikkat edilmektedir.36 naat biten plajn iletmesi iin mzayede artlarn havi bir Mezad kaimesi karlrd. Bu mzayede artlarnda, icar bedeli, bu bedelin taksitte denecei, zamannda denmezse anlamann fesih edilecei belirtilmitir. Plajn iletmesini alanlardan belediye ise her ay mahiyye ad ile 10 lira kira almaktadr.

1348

Bylece belediyeler, o devirlerde dnyaya daha kapal, ahlaki duygular daha farkl bir toplumun tepkilerine ramen plaj projesini baz ehirlerde kurmay baarmlardr.37 17. Kanalizasyon leri Osmanllarda byk ehirlerde dahi kanalizasyon probleminin tam olarak halledildiini sylemek mmkn deildir. Ancak baz ehirlerin baz semtlerinde kanalizasyon tesisi mevcuttur.38 Kurulan kanalizasyon tesisi ana lam ve tali lamlardan olumaktadr. Borular ise pik borulardr. Lamlarn temizlenmesi ve su tahliyelerinde emme-basma tulumbas kullanlmaktadr. Lam sular genellikle denize, ak alanlara veya bir dere yatana aktlmaktadr. Ancak Osmanl ehirlerinde merkezi kanalizasyon tesisatnn tam gerekletirildiini

syleyemeyiz. Hatta bugn dahi bu konu ehirlerin en nemli problemidir. Yine de Avrupadaki gelimeleri takip asndan bir balang olmas bakmndan nemlidir. 18. ehirii Ulam leri Osmanllarda ehirlerde ehir-ii ulam yaya olarak yaplyordu. Youn bir trafii gerektirecek bir i hayat da yoktu. Halk gnlk hayatnda ulam aralarna gerek duymuyordu. Ayrca sanayi merkezleri az olduu iin, banliyler ve uzak meskenler oluturulmamt. Ancak ehirii ulam iin deniz kysndaki kentlerin, zellikle stanbul ve zmirin ayr bir yeri vardr. Buralarda zellikle de stanbulda, Anadolu ve Rumeli yakalarn nceleri kayklar birbirine balard. Sonra kumpanyalar tarafndan deniz vapurlar sefere kondu. stanbulda her iki yaka ile zmirde Konak-Karyaka aras ulam bu vapurlarla salanyordu. Ancak deniz ulamnda belediyelerin rol ve hizmeti yoktu. ehirii kara ulam ise Osmanl ehirlerinde pek yaygnlamad. Eyalar dahi genellikle hamallar tarafndan tanrd. Ancak baz byk ehirlerde belediyelerin giriimi sonucu, ehir-ii ulamda kullanlmak amac ile tramvay tesis edilmitir. Tramvaylar nceleri atl tramvay idi. lk atl tramvay 1894te zmir ve stanbulda iletmeye almtr. Sonra Beyrut, am ve Selanikte kurulmutur. Bu atl tramvaylar am, Selanik ve stanbulda sonralar elektrikli tramvaya dntrlmtr.39 Tramvaylar tesis ve iletme hakk genellikle yabanc irketlere verilmitir. Hatta stanbulda tramvaydan nce yine bu yabanc irketlerden biri ehir-ii ulam amac ile 1869 tarihinde BeyoluKaraky arasndaki tnel i iletmeye amtr. Bylece Osmanl ehirlerinde, youn bir nfus olmadndan ve i hacmi, sanayileme gelimediinden, ehir ulam geleneksel olarak devam ediyordu. Hamallar ve at arabalar yk tayor, insanlar ilerine veya gidecekleri yerlere yaya gidiyorlard. Yalnz stanbul, zmir, Badat gibi

1349

yerlerde kayk ve vapurlar denizden ulam gerekletiriyorlard. Yine baz yerlerde tramvaylar ulam iin kullanlyordu. Ayrca tramvay ehre egzotik bir hava veriyordu. Bu nemli ehirlerde geleneksel ulam aralar ile modern ulam aralar yan yana bulunuyordu. 19. Belediyelerin Dier Hizmet ve almalar Osmanllarda belediyelerin daha pek ok hizmetleri ve grevleri vardr. Bugn pek ok kurumlarn ileri, Osmanllar dneminde belediyelerce stlenilmitir. Belediyeler inaat ruhsat vermek, yeni bir iyeri aanlara izin vermek gibi grevleri vard. yerini baka bir ie evirmek isteyenler de belediyeden izin almak zorundaydlar. ehirde kurulmu eitli cemiyetlerin seilmi ynetim kurullarn tasdik ii belediye meclislerine aitti. Sinema ve elence yerlerindeki biletleri tasdik etme ve bunlardan belediye resmi alma, yine cemiyetlerin msamere ve konser biletlerini tasdik grevleri belediyelerce yaplmaktadr. Sancakta kurulan Emlk- Metruka Komisyonu, Askeri Meclis, Tedrist- btidaiyye Meclisi gibi meclislere belediye meclisi iinden bir kii aza tayin edilirdi. Bu suretle belediye ehirdeki deiik amal meclislerde aktif rol oynard. Fiyatlar denetlemek, tketim maddelerinin kalitesini kontrol etmek ve tart kontrol yapmak da belediyelerin grevlerinden idi. zellikle ekmek nevileri, gramlar ve fiyatlar konusunda belediyeler hassas davranrlard. Osmanl belediyeleri mebus seiminden de sorumlu idiler. Seimle ilgili harcamalar belediye btesinden karlanmaktadr. Seim defterleri tanzimi ve yazm da belediyelerce yaplmaktadr. Osmanl belediyelerine yklenen bir grev de trafik ileridir. Trafik kurallarn koyma, uymayanlar cezalandrma, otomobil resmlerini toplama, ehliyet verme, plaka verilmesi gibi bugnn trafik polisi ve emniyet mdrlnn hizmetlerini belediyeler stlenmilerdir. Hatta benzin deposu ve sat yeri amak suretiyle otomobillerin yakt ihtiyalarn da belediyeler karlamakta idiler. Belediyeler ehrin ar ve pazar yerlerini ina etmek, buralarn tamirat ile ilgilenmek grevini de stlenmilerdir. Baz ehirlerde buday pazar, meyve pazar, kereste pazar, hayvan pazar gibi yerler amlardr. Bu suretle hem baz mal, rn veya hayvanlarn belli yerlerde satlmas salanm, hem de buralardan belediyelerin ilgili vergileri kolayca toplamalar salanmtr. Ayrca belediyeler uygun olmayan yerlerde meyve, sebze ve sair eyleri satan satclarla da mcadele etmilerdir. IV. Osmanl Belediyelerinin Gelir Kaynaklar ve Giderleri Osmanllarda XIX. yzylda mali ylba 1 Mart idi. Bu nedenle belediye meclislerinde btenin grlmesi ve tasdiki 1 Mart tarihinde yaplrd. Bu grmelerde belediyenin muhtemel gelir

1350

kaynaklar ve miktarlar tespit edilirdi. Buna gre de muhtemel giderler ve miktarlar belirlenirdi. Eer yl iinde gider fasllarndan birisi yetmedii takdirde, dier fasllardan oraya denek aktarlrd. 1. Gelir Kaynaklar Belediyelerin en nemli gelir kaynaklar siper ve tente, levha ve tabela, merkib-i berriyye ve bahriyye, av ve ev kpekleri, mezbaha, igaliye, iskeleler, dellaliye, kantariye, hayvan alm-satm ve elence yerleri resmleri ile kira gelirleridir. Siper ve tente resmi, dkkan ve iyerlerinin nlerine glgelik vs. gibi uzantlar yapanlardan alnrd. Levha ve tabela resmi ise, dkkanlarnn nne astklar tabela sebebiyle alnan bir vergi idi.40 Merkib-i berriyye ve bahriyye, yani kara ve deniz vastalar bulunduranlardan bu adla vergi alnrd. Bu vergi kara vastalarndan aylk alnp, o vastann alt aylarda geerli idi. Yani vasta hangi ay alrsa o ay iin vergi alnmakta idi. Eer o kiinin vastas bozulmu veya vastalarn satmlar ise bu vergi alnmamakta, yanl olarak alnmsa iade edilmektedir. Bu resmin aylk 250 kuru olduu zabtlarda grlmektedir. Ayrca bu vergi dnda belediyeler eitli sulardan trafik cezalar da keserlerdi. Merkib-i bahriyye resmi ise, limanda daimi veya geici olarak ykyle demir atan deniz vastalarndan alnrd. Daha nceleri bu vergi yoktu. Ancak sonra Rsm- Belediyye Kanununun 13. Maddesine bal olarak bu vergi kondu. Buna gre; 1 tondan 100 tona kadar 5 kuru, 101 tondan 500 tona kadar 2 kuru 20 para, 501 tondan 1.000 tona kadar 1 kuru 20 para, 1.001 tondan 5.000 tona kadar 1 kuru, 5.001 tondan 10.000 tona kadar 20 para ve 10.001 ton ve daha yukardan 10 para resm alnrd.41 Deniz vastas olanlar ayrca ihzarnme ad ile bir resm derlerdi. Bu kad almayanlar ve ilgili resmi demeyenler hakknda kanuni yollara bavurulurdu. Av ve ev kpei olanlar belediyelere belli bir resm demek zorundaydlar. Yine mezbahas olan belediyeler, hayvanlar kestiren kasaplardan mezbaha resmi alrlard. Belediyelerin en nemli gelir kaynaklarndan biri de igaliye resmidir. Bu resm, yaya kaldrmlarna, dkkanlarn nne veya meydanlara sergi aan, ttn denkleri vs. koyanlardan alnmaktadr. Her ne kadar bu tr yerlerde sergi almas meclis karar ile yasaklanmsa da, sonradan esnafn ikayeti zerine, dier taraftan da belediye gelirini artrmak amac ile, igaliye resmi alnmas karlnda sergi izni verilmesi karar alnmtr.42 Gerekten igaliye resminin, zellikle ttncln yaygn olduu ehirlerde nemli bir gelir kayna olduu grlmektedir. Denklerden her bir denk iin gnlk 5 kuru igaliye resmi alnmaktadr ki, bu da belediye iin nemli bir gelir kaynadr.43 Liman ehri belediyelerin nemli gelir kaynaklarndan biri de, gmrk ve iskelelerin iletilmesinden dolay alnan resm ve vergilerdir. Bu iskelelere gelen mal ve eyalardan kantariye,

1351

dellaliye, hayvan alm-satm ad altnda resmler alnmaktadr. Bu resmler belediye tahsildarlar tarafndan tahsil edilmektedir. Ayrca bu gelirlerin toplanmas konusu belediye meclis yelerince kontrol ve tefti edilmektedir. yelerden her biri iskelelerin bu gelirlerini kontrol ile grevlendirilmitir. Ayrca belediyeler, iskelelerin bulunduu sahada depo edilen zahire ve sairlerin 48 saatten fazla kalmalar halinde, sahiplerinden her gn iin, normal resmden bir kat fazla igaliye resmi alrlard. Yine kumpanyalara ait vapurlardan iskelelere karlan eyadan ihra ve ithal resmi alnmaktadr. Belediyeler, Reji daresinin bulunduu yerlerde, bu idarelerden zellikle Ttn Kantar Resmi almaktadr. Yllk olarak alnan bu resm de belediyeler iin nemli bir gelir kaynadr. Belediyelerin dier bir gelir kayna da elence yerlerinden alnan resmlerdir. Bu elence ve elence yerleri Osmanllar dneminde msamere, konser, hayal veya Karagz oyunlar, gre msabakalar ve sinemalardr. Eer bu tr sosyal faaliyetler bir hayr kurumu veya cemiyet adna yaplyorsa herhangi bir vergi ve resm alnmamaktadr. Ancak kr amal ve zel ahslara ait ise resm alnmaktadr. Bu tr sosyal etkinliklerden bir defaya mahsus ruhsatiye resmi tahakkuk ettirilmektedir. Mesela Karagz oyunu oynatandan Ramazan boyunca 10 lira, dier aylarda 15 lira, hayal oyunu oynatandan ayda 5 lira ruhsatiye resmi alnaca meclis zabtlarnda kaytldr.44 Osmanllarn son dnemlerinde gelimi ehirlerde ortaya kan dier bir elence yeri sinemalar idi. Bu sinemalardan ruhsat resmi ile biletlerden Belediye resmi alnrd. Ruhsat resmi sinemann ilk alnda bir defaya mahsus idi. Belediye resmi ise, satlan biletlerden alnrd. Belediyeler bu resmi ya bilet bana 100 para, ya da oynanan her gece iin maktu 500 kuru olarak toplamlardr. Bilet bana alnan resmler ise, sk sk belediye avularnn sinemalarda bilet kontrol yapmalar suretiyle denetlenirdi. Belediyeler, lenlerin tehiz ve tekfini iin Gassal creti alrlard. Bu cret kkler iin 150, bykler iin 200 kuru idi. Sonra bu cret artrld. Kkler 200, bykler 300 kurua karld. Bu parann bir ksm Gassal denilen l ykaycsna verilirdi.45 Ayrca belediyelere ait gayri menkullerden gelen icar, yani kira bedelleri de belediyelerin nemli gelir kaynaklar arasnda idi. Bu konuda baz belediyelerin daha ansl olduu, devletin belediyelere devrettii baz binalar vastasyla nemli bir gelir kaynana kavutuklar grlmektedir. hanlar, dkkanlar, maazalar, haneler, brolar gibi gayri menkullere sahip belediyeler, buralardan elde ettikleri kiralarla nemli bir gelir kaynana kavuuyorlard. Bunlar dnda mezad gelirleri, inaat ruhsat resmi dier belediye gelirleri arasndadr. 2. Gider Fasllar Osmanl belediyelerinde en nemli giderler personele yaplan demelerdir. Belediyeden maa alanlar reis, muhasebe mesul, mhendis, mfetti, tabip, sandk emini, ambar memuru, baytar,

1352

katipler, odaclar, temizlik memurlar, tulumbaclar, fenerciler, avular, kabristan bekileri ve tahsildarlardr. Ancak btn belediyelerde bu kadro mevcut deildir. Daha ziyade nfusu fazla, ekonomide gelimi nemli byk ehirlerde bu kadrolar grmek mmkndr. ou belediyelerde sadece reis, katip ve sandk emini bulunmaktadr. Sokak ve caddelerin yaplmas, tala denmesi, kaldrm yapm, yollarn geniletilmesi ve tamiri gibi inaatlar iin de nemli harcamalar yaplmaktadr. ehrin imar, su, elektrik, kanalizasyon projesi gibi sebeplerle yaptrlan harita ve planlara da nemli demeler verilmektedir. Bunlarn yaplmas bazen ihale ile, bazen de aylkl mhendislerle salanmaktadr. Dier bir gider fasl aydnlatmadr. Lks fenerlerinin alm, tamiri, lks direklerinin imali ve bakm, gaz ya temini gibi harcamalar yaplmaktadr. zellikle ehrin ii ve yaknnda bataklk olan ehirlerde, belediyeler bu bataklklar kurutmak iin nemli harcamalar yapmlardr. Bu i iin hayvan alm, bunlarn arpa ve saman istihkaklar, istimlak bedelleri, yaplan yollar, dikilen aalar, denen raylar vs. gibi harcama birimleri bulunmaktadr. Batakln kurutulmas ise ya belediyenin imkanlar ile veya ihale ile yaplmaktadr. Samsunda batakln kurutulmas iin bir yl ierisinde mteahhide 426.679 kuru dendii zabtlarda grlmektedir.46 Belediyelerin kiralk olarak kulland mlkler iin de nemli demeler yaplmaktadr. Tanzifat hayvanlarnn alm, bakm, arpa ve saman ihtiyalar, araba alm ve tamiri de dier giderler arasndadr. Krtasiye ve matbu evrak iin de demeler vardr. Belediyelerin nemli giderlerinden biri de fakir ve acizlere denen maalar ile dier yardmlardr. Bu nakdi ve ayni yardmlar nemli bir yekun tutmaktadr.47 Osmanl belediyelerinin dier gider kalemleri, Gureba Hastanelerine ayrlan denekler, mefruant, odun-kmr alm, umumi helalara yaplan harcamalar, dava vekilleri cretleri, bayrak siparii, alanlara elbise almdr. DPNOTLAR 1 2 3 4 lber Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, stanbul 1985, s. 18. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur- Belediyye, C. 1, stanbul 1338, s. 1374-1375. Takvim-i Vekayi, 2 Zilhicce 1271, Nsha: 529. Osman Nuri, a.g.e., C. 1, s. 1377.

1353

5 6

Dstur I, C. 2, s. 450. Bu daireler unlard: 1. Daire-Ayasofya, 2. Daire-Aksaray, 3. Daire-Fatih, 4. Daire-Eyb, 5.

Daire-Kasmpaa, 6. Daire-Beyolu, 7. Daire-Beikta, 8. Daire-Mirgn, 9. Daire-Bykdere, 10. Daire-Beykoz, 11. Daire-Beylerbeyi, 12. Daire-skdar, 13. Daire-Kadky, 14. Daire-Adalar. Osman Nuri, a.g.e., C. 1, s. 1486-1487. 7 8 9 10 11 (SBMZD). 12 13 157. 14 15 SBMZD., karar no: 348. Nitekim Samsunda 500 m2 kaldrmn tamiri iin ihale usl ile 86. 225 kuru bedel SBMZD., karar no: 115. Ancak daha sonra yem yarm kyye ve saman da bir kyye artrlmtr. SBMZD., karar no: Dstur I. Tertip, 2. Cild, s. 491-493. Dstur I, C. 2, s. 493-498. 1287 Vilyt Nizamnmesi, Dstur I, C. 1, s. 649-650. Osman Nuri, Muhtasar Mecelle-i Umur- Belediyye, kinci tab, stanbul 1339-1341. Nitekim 1922-1923 yllarnda Samsun Belediyesinin temizlik ilerinde 54 amele

almakta, 18 at ve bu atlarn ektii 18 araba bulunmaktadr. Samsun Belediye Meclisi Zabt Defteri

karlrken, emanet usl ile ayn tamirat 20.000 kurua bitirilmitir. SBMZD., karar no: 11. 16 17 Samsun merkezinde tulumbaclarn says 11dir. SBMZD., Karar no: 180. Samsun Belediye Meclisi, yangnlarn sndrlmesinde gsterdikleri gayretlerden dolay

Tulumbacba akir Ustay 300, iki tulumbacy 250er, sekiz tulumbacy da 100er kuru ile dllendirmitir. SBMZD., karar no: 180. 18 19 20 21 22 23 Osman Nuri, MUB., C. 1, s. 969. Osman Nuri, MUB., C. 3, s. 414. SBMZD., karar no: 120. Samsunda 1922 yllarnda 10 adet lks fenercisi vardr. SBMZD., karar no: 23. Ayn yer. lhan Tekeli, Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Ankara 1978, s. 30.

1354

24 25

SBMZD., karar no: 101 ve 250. me suyu ebekesi Osmanl lkesinin her ehrinde kurulamamtr. Ancak 20 ehirde bu

tesisatn kurulduu grlmektedir. lhan Tekeli, a.g.e., s. 30. 26 27 28 Ayn yer. SBMZD., karar no: 196. Daha fazla bilgi iin bkz.: M. Emin Yolalc, 1922-1923 Yllarnda Samsunda Fiyat

Hareketleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi (Kasm 1998), say. 42, s. 1045-1079. 29 Samsunda 1922 yllarnda aceze maa alanlarn says 79dur. Daha geni bilgi iin bkz.:

M. Emin Yolalc, Samsun Belediyesinin 1922-1923 Yllarnda Fakir ve Acizlere Yardm Faaliyetleri, Ondokuz Mays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Say. 11 (Ekim 1998), Samsun s. 31-41. 30 Samsun Belediye Meclisi, Dakik skelesine alnacak tahsildar iin imtihan yapm, bu

amala Heyet-i Mmeyyize-i Tefrik ad ile bir komisyon oluturmutur. SBMZD., karar no: 10. 31 Samsun Belediyesi Meclisi Zabt Defterinde milletin parasnn muallakta kalamayaca

belirtilmitir. SBMZD., karar no: 47. 32 Samsun ehri yaknnda bulunan bataklk da bu amala kurutulmutur. Geni bilgi iin

bkz., M. Emin Yolalc, 1922-1923 Yllarnda Samsun Belediyesinin Projeleri, 19 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu (20-22 Mays 1999), Samsun 2000, s. 407-428. 33 Samsunda alan Gureba Hastanesi, 76 yatakl, 15. 000 m2 lik bir arsa zerinde, binann

oturduu arsa ise 860m2 olup, katl idi. 1322 Tarihli Trabzon Vilayet Salnamesi, s. 154-155; Konya Gureba Hastanesine 1910 ylnda 684 hasta kabul edilmi, bunlardan 526s ifa bulmu, 84 tedavi sonucu taburcu edilmi, 74 de vefat etmitir. Bu hastanede tedavi olanlar arasnda en ok grlen hastalklar ise iek, tifo, bataklk stmas, verem, kolera, uyuz, ishal, frengi ve gz rahatszlklardr. 1332 Konya Vilayet Salnamesi, s. 334-335. 34 35 1320 Trabzon Vilayet Salnamesi, s. 319. Samsunda 5 iskele vardr. Bunlar Dakik, Yeni Gazhane, Gmrk Yk, Gmrk Yolcu ve

Reji skeleleridir. M. Emin Yolalc, ayn tebli, s. 424. 36 37 38 Daha geni bilgi iin bkz., M. Emin Yolalc, ayn tebli, s. 417-418. Bu konuda Samsun Belediyesi rnek verilebilir. Bkz., ayn yer. Samsunda Hkmet Caddesi ile Mert Irma arasnda kanalizasyon ebekesi mevcuttur.

Bu ana lama evre sokak ve binalardan tali lamlar baldr. M. Emin Yolalc, ayn tebli, s. 416.

1355

39 40

lber Ortayl, a.g.e., s. 204-205. Samsunda Osmanl Bankas ubesinden tabela resmi olarak 600 kuru alnmtr.

SBMZD., karar no: 333. 41 42 SBMZD., Karar no: 27. SBMZD., Karar no: 72 ve 210. Bugn de hemen btn ehirlerde kaldrm ve meydanlar

bir nevi igal altndadr. Hele yaya kaldrmlar, sanki yayalar iin deil, seyyar satclarn igal ettii, dkkan sahiplerinin mallarn koyduu, park yeri bulamayan arabalarn park yapt yerler olarak kullanlmaktadr. 43 Samsunda 1923 ylnda Mart-Temmuz arasnda igaliye resmi olarak 21.025 kuru

topland zabtlarda mevcuttur. SBMZD., karar no: 346. 44 Geni bilgi iin bkz.: M. Emin Yolalc, 1922-1923 Yllarnda Samsunda Fiyat Hareketleri,

s. 1070-1076. 45 46 47 Ayn makale. M. Emin Yolalc, ayn tebli, s. 419. Daha geni bilgi iin bkz. M. Emin Yolalc, Samsun Belediyesinin Fakir ve Acizlere

Yardm Faaliyetleri, s. 31-41.

1356

XIX. Yzylda Osmanl Devleti'nde Tara daresi ve Vilyet Ynetimi / Mutullah Sungur [s.750-761]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi / Trkiye Ondokuzuncu yzyl Osmanl tarihi, bir bakma idar reformlardan oluan ve Osmanl tarihinin panoramasn deitiren bir devirdir. Bu idar reformlar gemi asrlardaki pragmatik uygulamalardan farkl bir tarza ve muhtevaya sahiptir. dare artk belli bir dnya grnn, yani brokrasinin modernist dnya grnn etkisi altndadr. Kanlmaz olarak yeni bir hukuk dzenleme ile birlikte idar reformlar gerekletirilmektedir. XIX. yzyl Tanzimat Devri reformlar yeni bir hukukinaslk, yeni bir hukuk adaptasyon olayn Trk-slm tarihi sahnesine getirmektedir. Bu nedenle XIX. yzyl Osmanl tarihi, hukuk adan bir ksm romanizasyon geirmektedir. Ancak burada, toplumun hukuk ve sosyal messeselerinde yeni bir sentez, yeni bir itihat asr ile kar karyayz.1 Tanzimat Fermannn mukaddimesinde belirtildii zere, devlet 150 senedir artan bir buhran ierisindedir.2 Bu buhran Osmanl insann uurunda toprak kayplaryla, idarenin nnde ise dalan ve fonksiyonlarn yerine getiremeyen klasik devlet ve toplum kurumlarndan oluan bir problemler yuma olarak belirmitir. Geri Osmanl yneticisi ve cemiyeti geen bir buuk asr boyunca mal, idar alanda; askerlikte, arazi rejiminde zaman zaman baz nemli dzenlemeler ve baz prensipler getirmeye gayret etmitir. Fakat artk tmden bir dzenleme kanlmazdr ve asl nemlisi yeni bir hukuk dzenlemeyle Avrupa sisteminden esinlenen yeni bir yaplanmaya gidilmektedir.3 Osmanl Devletinde XIX. yzyl idar reformlar bir btnlk arz etmektedir. ncelikle, slahatn dikeyine olarak, idarenin sadece belirli blmlerinin ele alnmakla yetinilmedii grlmektedir. Bir merkeziyeti dzenleme ve btnclk sz konusudur. darenin mlk ve asker btn ubelerinde, hatta cemiyet hayatnda ve lke apnda bir dzenleme grlmektedir. dar kadrolar bir btn halinde birbirlerine yatay geiin saland bir hiyerariye balanmakta, rtbeler ona gre tespit edilmektedir. Merkez idarenin istihdam edecei memurlarn belirli bir eitimden gemesi iin, hizmet ii eitimin yannda ve ondan daha ok modern eitim kurumlarnn teekklne ve yerletirilmesine nem verilmektedir. Medrese d eitim, klasik dneme gre ok arlkl olarak dzenlenmektedir. Ancak hukuk eitimi asndan, modern hukuk mektebinin; eitim nitelii ve hakim yetitirmek ynnden Nvvab Mektebi (veya Medresetl-kudt) ile rekabet edemeyecek bir dzeyde kaldn belirtmek gerekir. Tanzimatn en nemli bir yn de mal merkeziyetiliktir. Geri merkezi bir mal tekilatlanma sreci, Osmanl Devleti yklana kadar tamamlanamamtr. Ama u kadarn belirtmek gerekir ki, devletin hayat sona ermeden merkez bir bte hazrlanmtr (bir bte kanununa tabi biimde) ve memur maalarnn standartlat ve zlk haklarna bal olarak ayarland bir barem kanunuyla maa verilebiliyordu.4 XIX. yzylda Osmanl vilyet ynetimi merkeziyeti esaslara gre dzenlenip yatay bir hiyerariye balanm ve idar organlar teekkl etmitir. nceleri eyalet denilen birimin ad vilyete

1357

evrilerek, idare valilere braklmtr. Liva ve kazada da mlk amirler ve idar organlar tespit edilerek oluturulmutur. Bu dzenlemeler II. Mahmut Dneminden itibaren zorunlu olarak balayan bir gelimedir. Fakat literatrmzdeki yanl bir deerlendirmeye gre Fransa rnei ve zellikle Bonapartist sistem izlenerek deil, brokrasinin tarih tecrbesine ve hayran olunacak bulularna isnad eden bir dzenleme sz konusudur. Bu hem modern Trkiye idaresinin hem de Osmanl Devletinden ayrlan lkelerin tara ynetiminin de esasn tekil etmektedir. Aslnda Tanzimat merkeziyetiliinin temeli, Osmanl tarihinin kurumlarnda yatmaktadr. Tara idarecisi, klasik dnemde hem asker, hem de mlk yoldan olup, imparatorluun muhtelif mntkalarnda yer alan ordu mirleri gene (vezir rtbeli) fakat vilyet blgesinde deil birka vilyetin bal olduu blgenin merkezinde (ordu merkezinde) grev yapyorlard. XIX. yzyl idaresinin yaratt bir kurum da ehir ynetimidir, yani belediye idareleridir. Belediye yani mahall idare olumlu ynleri kadar, olumsuzluklar ve problemleriyle de XIX. yzyln bir mirasdr.5 Tanzimat hareketinin su yzne kard merkeziyetilik eilimi, Osmanl eyalet ynetimini iki ana biimde etkilemitir. lk olarak, mal alanda yeni bir tekilatlanmaya gidildii grlmektedir. kinci olarak, mahall kii ve kmelerin devlet ynetimini etkilemeleri srecinin, dzgn, hzl ve eitliki bir biimde ilemesine gerek duyulmutur. Bu durum, Trkiyede yerinden ynetim geleneinin domasn salamtr. Yeni idar dzenlemelerde bu iki etki sonucu, vilyetlerin fiziki tekilatlanmasnn deitii grlr. Beliren bu yeni tekilatlanma anlay, Osmanl Devletinin sonuna kadar devam etmekle kalmam, Cumhuriyet dnemi ynetim sistemine nemli bir tarih miras olarak kalmtr. Bu nokta biraz daha alacak oldursa, ilk tespit; XIX. yzylda lkenin ulam ebekesi ve d ticaret yollarnn deitii, buna bal olarak da retim ve denetim merkezlerinin deimesi lzumudur. kinci tespit; beliren ve byyen yeni yerleme merkezlerinin idar blnmeyi ister istemez dzenleme ve dzeltmeye zorladdr. Mesela klasik dnem Osmanlda Aydn Vilyetinin retim, datm, ynetim ve denetim ileri Aydn ehrinde grlrken, ulam yollarnn ve retim ve denetim merkezinin zmire kaymas eyalet merkezinin de zmire tanmasna yol amtr.6 nc ve en nemli tespitse; merkezin idar etkisin artrmak iin; ama bilinli, ama bilinsiz, eyaletlerin fizik snrlarnn daraltlmas yoluna gidildiidir.7 1856 Islahat Fermanndan sonraki gelimeler ve Osmanl vilyet ynetiminin ald biim, gnmz Trkiyesinin idar yapsn byk lde etkilemi, hatta belirlemitir. 1856 Islahat Fermann belirleyici zellii, idar, mal ve adl organlarn yeniden dzenlenmesiyle vilyet, liv ve nahiye dzeyindeki halkn (zellikle gayrimslimlerin) idareye itiraklerinin salanmasdr.8 Esasen fermanda ngrlen vilyet ynetim sistemi, 9 Haziran 1861 ylnda karlan bir nizamnameyle, Cebel-i Lbnanda uygulamaya konulmutur.9 Ancak yeni dzeni tm imparatorlua uygulatmaya alan Osmanl ynetimi arasndaki srtmeler, uygulamann yaylmasn engellemitir. Osmanl ynetim sistemini ete kemie brndren temel belgeyse 7 Cemaziyelahir 1281 (7 Kasm 1864) tarihli dare-i Vilyet Nizamnmesidir. Bu nizamname ile eyaletler kaldrlarak, yerine livalardan oluan vilyet niteleri kuruluyordu. Yeni nizamnamelerin hazrlanmasnda Ni Valisi Midhat Paann dnce ve almalarndan yararlanlmtr.10

1358

dare-i Vilyet Nizamnamesi esasl surette ilk defa; snrlar ve tekiltyla yeniden dzenlenen Tuna Vilyetinde (bugnk Bulgaristan) uyguland. Ksa bir sre sonra, benzeri bir uygulamaya geildi. Uygulama sonularnn baarl oluu, 1871 ylnda (1283) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnmesinin kartlmasna ve yeni dzenin yaygn biimde uygulanmasna frsat verdi. XIX. yzyl boyunca bu dzenin yrrlkte kaldn gryoruz. Ksa srede Avrupada 10 vilyet ve 44 sancak, Anadoluda 16 vilyet ve 74 sancak, Afrikadaysa 1 vilyet ve 5 sancak yeni dzene gre tekilatlandrld. Bunun yan sra yeni dzenin merkezci niteliini pekitirmek amacyla, Elviye-i gayrimlhaka denilen baz livlar; sz gelii Kuds, Canik, ehrizor, II. Merutiyetten sonra da Bingazi, Bolu, zmit, atalca, Urfa, Asr, Kala-i Sultaniyye ve Karesi dorudan doruya merkez ynetimine balandlar. Ayrca, vilyette valilerin, livada mutasarrflarn, kazada da kaymakamlarn yannda idare meclisleri oluturuldu. Ne var ki ruhan reisler, memurlar ve seimli 4 yeden kurulan (ikisi Mslman, ikisi gayri mslim olacakt, fakat pek sk uygulanan bir kaide deildi) bu meclisler, halkn ynetimi etkilemesini salayan aralardan ok, yneticilerin karar ve taleplerini tasdik eden birer souk damga olarak kaldlar. zetle, 1871 nizamnamesi, vilyet ynetimine yeni bir i blm plan getiriyor, bu plan erevesinde de merkezin etki ve denetimini mutlakla doru arttryordu.11 Klasik Osmanl eyalet (veya tara) idaresinde; beylerbeyi, sancakbeyi, suba ve sipahi komuta zinciriyle birbirine bal yneticilerdi. Ancak o dnem artlarnda, yine o dnemin ulam ve haberleme imkanlaryla, gnlk ilem ve faaliyetler elbette etkin ve ayrntl biimde denetlenemezdi. Oysa, yeni ynetim yaps iinde filizlen merkeziyetilik eilimi, stleri, astlarnn her karar, fiil ve ilemini denetlemeye, onaylamaya veya geri evirmeye zorluyordu. Bu durum merkezi nitelikteki vilyet ynetim sistemi erevesinde, snf ve sorumluluklar belli bir yneticiler hiyerarisinin olumasna, dikey denetimin faal biimde uygulanmasna imkan vermitir.12 A. Eyalet Ynetimi Tanzimatn ilanndan sonra lke ynetiminde yaplan deiikliklerden eyalet ynetimi de payn almtr. Valilerin yetkileri kstlanm, zellikle maliye ilerine dorudan doruya karmalar nlendi. Yeni ynetimin uyguland eyaletlerin maliye ileri muhassllara verilmi, iki yla yakn bu uygulamadan sonra sonu alnamaynca 1842 Martndan itibaren yeniden iltizam usulne dnlmtr. Bununla birlikte eyaletlerin maliye ileri, defterdar denilen grevliye verilmitir. Tanzimat ncesinde dorudan doruya valilerin sorumluluunda ynetilen bu iler bundan byle defterdarlar tarafndan grlecektir.13 Tanzimatn btnyle uygulanarak her trl dzenlemenin yaplp, gvenliin korunmas, hukuk kurallarnn yerine getirilerek lkenin bayndrl iin alnacak karalarn yrtlmesi, valilerin grevleri arasndayd. Vali, ynetimindeki eyaletin her trl iinde asl sorumlu ve devletin temsilcisi idi. Ynetimle ilgili olarak alnan btn karalarn uygulamaya konmas, onun sorumluluuna braklmt.

1359

Ayrca kaymakam, defterdar ve dier ynetim grevlilerinin denetlenmesi, kimseye gereksiz bask ve zlm yaplmamas grevleri arasnda saylyordu.14 Eyalet merkezinde Byk Meclis ad ile oluturulan kurul, ynetimde dorudan doruya sz sahibidir. Bu meclis, ali bakanlnda, defterdar, kad, mft ile Mslman olmayanlar temsilen iki kii ve Mslmanlarn seecekleri drt yeden oluuyordu. Sancak meclislerinin gnderdii ve ald karalar gzden geirip, kesin sonuca balamann yan sra, eyaletin ynetim, maliye, gvenlik, ve benzeri btn sorunlar bu mecliste tartlp, karara balanmakta idi. Ayn zamanda bir mahkeme gibi alan meclis, devlet memurlarn yarglar, gerekli cezay verirdi. zellikle Tanzimatn uygulanmas iin gerekli nlemleri almak, uygulamaya kar kanlar yarglayarak cezalandrmak kurulun balca grevi olarak belirlenmiti. Vergilerin her sancan byklne gre datmn salayarak zamannda toplanmas iin gerekli nlemleri meclis alacakt. Tpk hkmet merkezindeki Meclis-i Vl iin uygulanan alma ve toplanma kurallar eyalet meclisi iinde geerli tutulmutu.15 Tanzimatn ilan ile birlikte sancak ve eyalet merkezlerinde kurulan meclisler almalarn 1849 ylna kadar Muhasllk meclisleri iin karlan ynetmelie gre srdrmlerdi. Karlalan zorluklar, Meclis-i Vl kararlar dorultusunda giderilmeye allmtr. 1840-1849 yllar arasndaki uygulamann altnda yeni bir ynetmelik (Ocak 1849) yrrle konmutur.16 B. Eyalet Meclisleri Nizamnamesi Bir giri, dokuz blm ve 68 madde eklinde dzenlenmi bulunan bu nizamname, 1864 Vilyet Nizamnamesinin karlmasna kadar yrrlkte kalmtr. Bu nizamnameye gre eyalet meclisleri, hkmete atanan bir bakan, katip ve ulemadan bir ye ile byk meclislerden ayrlyordu. Vali, defterdar, hakim (kad veya naip) mft ile halk tarafndan seilecek drt Mslman, ve Mslman olmayan topluluklar temsilen birer ye meclisi oluturulacakt. Eyalet merkezinde meclis toplantlar iin birer daire ayrlacak, Cuma dnda her gn toplant yaplacakt. Ynetim ve yarg grevleri olan yeler btn toplantlara katlmak zorunda deillerdi. Ancak nemli meseleler grlrken, btn yelerin hazr bulunmalar gerekliydi. Tartlacak konularn gndemi nceden belirlenecek, karara balanan konularn tutanaklar unvanlarna gre sra ile btn yelerce mhrlenip imzalanacakt. Yazma ileri ile grevli katipler, oturacaklar Kalem Odasnda bavuru ve kayt defteri tutacaklar, merkezden gnderilen ynetmelik ve yasalar iin ayr, ferman ve emirler iin ayr bir defter bulunduracaklard. Durumalarda ve dier meselelerin grlmesinde kimseye hakszlk edilmeyecek, meclise bavurmak isteyenlere glk karlmayacakt. Ynetim ve halkn gvenliini ilgilendiren konularda bundan byle gnderilecek her trl emir, ferman, uyar ve aklamalar, mecliste aka okunacak, ne denilmek istendii halka iyice anlatlacakt. Nizamnamenin dier maddeleri askere almada uyulacak kurallar; kaymakam; hkim, kaza mdr ve dier grevlilerin grev ve sorumluluklar, i gvenliin korunmasnda meclislere

1360

den sorumluluk, tutuklu ve cezallar uygulanacak hkmler; karantina, vergilerin datm ve toplanmas gibi konulara ayrlmt. Ayrca bayndrlk, eitim ve retim, ziraat ve sanat gibi konularda da dzenlemeler yaplyor; gerekenler maddeler eklinde belirtiliyordu. Yarglamann nasl yaplaca, sancak ve kaza ynetiminin nitelii hakknda da maddeler konmutu. C. 1864 ve 1871 Vilyet Nizamnamelerinin Ana Hatlar Klasik Osmanl tara ynetiminin ana birimi sancakt. Sancaklar fizik snr ynnden bu gnk Trkiyenin illeri byklndeydiler. Rumelinin fethi dolaysyla sancaklar zerinde kordinatr bir vali olarak Lala ahin Paa, Rumeli beylerbeyi tayin edilmiti. Bylece zamanla sancaklarn stnde eyaletler ortaya kt. Tipik Osmanl eyaletlerinin snrlar geniledi. Daha ok bir asker kordinasyon nitesi olarak dnlmlerdi. Mal, adl, idar rgtlenme sancak dzeyindeydi; rnein eyalet merkezindeki kadnn, sancak kadlarnn veya eyalet merkezindeki defterdarn sancak defterdarlarnn amiri olduu sylenemez. Byle bir dikey ve yatay hiyerari yoktu. Tanzimat reformlar ile eyaletlerin ad deiti, Vilyet oldu. Deiiklik bu kadar deildi. Snrlar daralmt ve vilyet tekilat ortaya kt. Sancaklar liva adn alarak vilyetin alt birimi halinde rgtlendirildi. Ksacas valinin ynetimindeki vilyet; Tanzimatla birlikte adl, idar, mal ynden tekilatlanyor ve alt birim olan liva ynetiminin st oluyordu. Livalara da kazalar balyd. Nizamname, vilyeti sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar da kylere (ky) ayryordu. Nahiye stats nizamnamede aka belirtilmemi ve iyi tarif edilmemi, yalnz idar bir birim olarak zikredilmitir.17 Vilyet merkezinde devleti temsilen; mal, siyas ve gvenlik konularnda yetkileri Tanzimat sonras dneme gre arttrlan bir vali vard. Maiyetinde defterdar, mektubu, umur-u nafa memuru, ticaret ve ziraat memuru, mfetti-i hkkam ve umur-u hariciye memuru bulunuyordu. Bu sonuncusu 1281 (1864) Nizamnamesinde yer ald halde 1287 (1871) Nizamnamesinde yoktur. Bu memuriyet, Tuna ve Bosna gibi blgeler iin dnlmt. Bu gibi yerlerde Avrupa ile ilikiler youn olup, yabanc uyruklar ve konsoloslar bulunuyordu. Bu sonuncularn gerek yabanclar, gerekse aznlklar konusundaki gndelik mdahale ve bavurularna vilyet yneticilerinin cevap vermeleri gerekiyordu.18 D. 1864 Tarihli Vilyet Nizamnamesine Gre dar Taksimat 1864 tarihli Vilyet Nizamnamesinde idar birimler u ekilde tanmlanmaktadr: 1- Vilyet: Memaliki Mahrusai ahanenin ktaat mteaddidesi livalarn mnasabatna gre devairi mteaddideye taksim ile her daire vilyet ismiyle yad olunacaktr. Her dairenin idarei umumiyesi mevadd atiyede muayyen olan heyeti idareye muhavvel ve bu idare bir merkezde mukarrerdir.19 2- Liva: Her daire idarei merkeziyyenin bulunduu sancakla beaber livalara munkasim olarak her bir sancakta bir mutasarrflk idaresi olup resi liva olan ehir makar olacaktr.20

1361

3- Kaza: Her sancak mteaddit kazalara taksim olarak her bir kaza dahi bir kaymakamlktr. Her kazann ba kasabas kaymakam makarrdr.21 4- Ky: (Nahiye): Her kaza kylere taksim olup, her kyde aadaki bendlerde beyan olunan vecihle bir belediye idaresi olacaktr. Baz kylerin itimandan hasl olacak kk daireler hasbelmevki mstakil kaza olmayp, dier bir kazaya ilhakla idare olunur. Ve bunlara nahiye itibar klnr.22 5- Mahalle: Kasaba ve ehirlerde enaz elli hane bir mahalle itibar olunur. Her bir mahalle bir ky hkmnde bulunacaktr.23 ster yabanc tesirle olsun, ister memleketin zarur ihtiyalar neticesinde domu bulunsun, Abdlazizin hkmdarlnn son devirlerinde, i banda olan devlet ricalini, mlk idarede ve bu arada vilyetlerin idaresinde esasl yenilikler yapmaya ve Avrupa usuln aynen veya tatbik sureti ile memlekete sokmaya alr gryoruz. Bu devrede mlk idareye ait kanunlarn en mhimlerinden birisi de hi phesiz dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesidir. Devletin, bir mddetten beri, vilyet idarelerinde tatbik etmeye balam bulunduu ademi merkeziyet sistemi, yeni tanzim edilen bu nizamname ile, esasl ekilde formle edilmi bulunmaktadr. Bilhassa mlk idaredeki slahat hareketlerinde pek az farkla, rnek ittihaz eden Fransa vilyet idareleri usul, bu son nizamnamede esasl bir ekilde yer almakta ve mlk idarenin Avrupallamas meselesi, artk hakiki mahiyetini almaa balamaktadr. Yeni nizamname, 1864 tarihli nizamnamede esas tekilat tespit edilmi olan vilyet idarelerinin, mahkemelere taalluk eden ksmlarndan bahsetmemekte ve yalnz icra memurlarnn, meclisi idarelerin, belediyelerin ve nahiye idarelerinin vazifelerini kaydetmektedir. Nizamnamede gze arpan belli bal hususiyetler, bilhassa idare amirlerinin, maiyetlerindeki memurlarn ifa edecekleri vazifelerin muayyen nizama balanm olmas, belediye tekilat ve nahiye idareleri kurulmas ve ky ihtiyar heyetlerinin vazife salahiyetlerinin geniletilmesi ileridir. Ayrca bu nizamname ile vilyetlerdeki merkez mutasarrflklar, sancaklardaki merkez kaymakamlklar tekilat da kaldrlm bulunmakta ve vilyetlere birer vali muavini verilmekte, vilyetteki merkez meclisi idaresi de lavolunarak vazifesi, meclisi idare-i vilyete tevdi olunmaktadr. Yine nizamnameye gre, vilyetler livalara, livalar kazalara, kazalar nahiyelere, nahiyeler de kylere inksam etmekte ve umumi idarenin reisi ve mercii vali bulunmaktadr. Vilyetin idar ubelerini terkip eden icra memurlar, defterdar, mektupu, umuru ecnebiyye, ticaret, ziraat, maarif mdrleri, tarik eminleri, defteri hakan, emlak, nfus ve evkaf idareleri reisleri ile alaybeyinden mrekkeptir. Liva idaresinin reisi ve mesul mutasarrft. cra memurlar da, muhasebeci, tahrirat mdr, defteri hakani memuru ve liva zabta heyetinin amirinden ibarettir. Kazalarda kaymakam ve kaza

1362

katipleri, defteri hakani, emlak ve nfus katipleri, kaza zabta heyetinin amiri bulunur. Nahiye idaresinin amiri mdrdr. Zabta idaresi de nahiyenin zabta heyetine verilmitir. Ky idaresinin memuru muhtardr. Ayn zamanda hkmet ileri ve zabtann reisi ve mesul ve zabta memurudur. E. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) Tarihli Vilyet Tekilat ve Organlarnn Grevleri 1. Valilerin Vazifeleri24 Valiler, bulunduklar vilyetin idare, maliye, eitim, bayndrlk, gvenlik ileri ile grevli, ceza ve hukuk ilerini de idare etmekle sorumludurlar. Kanun ve nizamlarn uygulanmasn idare etmek, zel bir kanun ve nizam ile veya devlet merkezinin emir veya kararnamesi ile yaplmas gerekli ileri yerine getirme; birinci derecede mutasarrflar ile vilyet merkezi memurlarn, ikinci derece de onlar vastas ile btn idare ubeleri memurlarnn hareket ve ilerini tefti ve iledikleri sulara gre cezalandrmak, azil ve mahkemeye teslim etmek; mlkiye memurlarndan tayinleri kendilerine ait olanlar zel nizamnamesine gre tayin, nahiye meclislerinin toplanma zamanlarn belirleme ve liva mutasarrflar vastas ile kendisinden sorulacak genel nizamat ileri ile vilyetlerin yrtme kuvvetlerine ait olanlara msaade, Babaliden sorulmas icap eden meselelerde alaca msaadeye gre tebligatta bulunmak, valinin mlkiyeye ait grevleri gereidir. Vilyetin her trl gelirlerinin ve vergilerinin tahsiline, elde edilen gelirlerin genel idaresine, bunlardan doabilecek kavga ve uyumazlklara, tahsil ii ile megul memurlarn davranlarn idare etmesi de, valinin maliyeye ait grevleridir. Vilyet ierisinde genel eitim ve retimin, ticaret, ziraat ve sanayinin ilerlemesi hususlarnn salanmas, btn yollarn ina ve tamiri, sahillerde liman ve rhtmlar vcuda getirilmesi, su cetvelleri yaplmas, nehir ve gllerin temizlenmesi, halk salnn korunmas, bo ve terkedilmi arazinin imar, istatistik bilgilerinin toplanmas, sosyal yardmlamaya nem verme ve yardm sandklar kurulmas, hastahaneler, irketler, fabrikalar almas, maden ve ormanlarn gelirlerinin oaltlmas, korunmas vazifeleri, birinci derecede valilere yklenmi vazifelerdir. Bunlar iin emri altnda alan ikinci derecede memurlar bulunur. Vilyetin asayi ve gvenliinin salanmas ii de tamam ile valilere tahmil olunmutur. 2. Vali Muavini25 1864 Vilayet nizamnamesiyle merkez sancann mutasarrfl kaldrld. Bu grevi yerine getiren kiiye Vali Muavini denildi. Vali muavini, valilere grevlerinde yardmc olacak ve vali olmad zamanlar valiye vekalet edecek ve valinin kendisine verdii grevleri yerine getirecekti 3. Defterdar26 lin maliye ve hesap ileri vilayet defterdar denilen memur tarafndan tutulacktr. Defterdar valinin emrinde olmakla birlikte Maliye Nezaretine kar dorudan doruya sorumludur 4. Mektupu27

1363

Vilyetin haberleme ii, kuyudat toplama ve koruma ii ile grevlidir. Vilyet matbaasnn idaresi, vilyet gazetelerine hkmet tarafndan resmi ve gayr resmi ortaya kacak tebligatn msveddelerinin dzenlenmesi ve incelenmesi de grevleri arasndadr. Vilayetin her trl yazmas mektupu tarafndan yaplacak, bu ilerin yaplmas iin emrinde tahrirat katibi bulunacaktr. 5. Umuru Ecnebiye Mdr28 Bu memur daha ziyade Rumeli vilayetlerinde vard.Valinin emri altnda konsoloslarla karlkl bilgi alverii ve grmede bulunur. Ecnebi (yabanc, d) iler hakknda eski hkmlerle devlet kurallarna ait dncelerini ve grlerini sz ve yaz ile valiye tebli ve ihtar eder. 6. Ziraat ve Ticaret Mdr29 Ziraat ve Ticaret mdrnn ncelikle vazifesi vilayet dahilinde her mahallin corafi mevkii tabii kabiliyetine gre fenni ve amali zirati tanzim etmek. kinci olarak vilayetin ticaretini arttrmak iin alnmas gerekli tedbirleri tetkik, keif ve tayin ve tahriren valiye tebli etmektir. nc olarak ithalat ve ihracat ve mevad ziraata ait olan tetkik ve malumat zabt ve cem etmektir. drdnc olarak ticaretin gelitirilmesi ve ziraat hakknda yaplan icratlara nezarettir. Ziraat ve Ticaret mdr yukarda belirtilen durumlar hakknda her sene sonunda bir fezlekesini yapp babaliye takdim edilmek zere valiye sunacaktr. 7. Maarif Mdr30 Vilyetin maarif meclisine bakanlk ederler. Vilyetin maarife ait hkmlerinin ve maarif nezaretinden alnacak talimatn tamam olarak uygulanmasna, vilyet merkezinde bulunan mektep ve ktphanelerin teftiine, vilyet maarifi iin kabul edilen tahsisatn karar ve nizam dairesinde harcanmasna nezaret ederler. Maarif mdr bir sene iinde vilyet dahilinde umum eitim hususunda yaplan iler hakknda bir rapor hazrlayarak Babliye gnderilmek zere valiye verir. 8. Tarik Eminleri31 Sorumlu iiyi kararlaan zamannda toplar, yollarn gelir ve giderlerini idare eder. Sorumlu iinin yapt ilere, artan hizmetlere dair defter tutar, Vilyet hendese idaresinin keiflerine veyahut imalata ait ara ve gereleri, malzemeyi hazrlar. Genel ve zel yollarn fenni ilerine, fen ve inaat memurlarnn idarelerine ait olarak nezaret ve idaresi ba mhendise verilen, ilerden gayrisini yapar. 9. Defteri Hakani Mdr32 Vilayet Defteri Hakani Mdrnn vazifeleri, genellikle emlak arazileri ve nfus ve emlak arazilerinin tasarruf uygulamalar ve temllkl zmmnda meri olan kanunlar, nizamlar ve talimat hkmlerini tefti ve icras ve liva ve kazalarda bulunan memurlarn muamelelerine nezaret ederek, ilerinden idarenin nizam ve hesaplarna muhalif olanlarn slah ve idare memurlarnn intihap ve

1364

azilleri hususunda valiye teblide bulunur. Defteri hakani mdr bir sene iinde memuriyetine ait icraatlarn bir zel fezlekeyle valiye sunar. 10. Emlak ve Nfus Memurlar33 Emlak ve Nfus memuriyetlerinin vazifeleri, zel nizamnameleri gereince vilayet dahilinde genel emlak ve arazinin ve onlara tabi olan eylerin trlerini ve adetlerini ve yllk gelirlerini mahalli idareden emlaka ait tekliflerin neticelerini tanzim etmektir. Meclisi idare kararlar ile irade-i semiye ile emlak ve ahslarn tekliflerin muamelelerinin kendilerine ait olacak maddelerin idrakndan ibarettir. 11. Evkaf Mdr34 Evkaf mdrlerinin grevleri ise vilayet dahilindeki vakflardan hazineye ait gelirlerin toplanmas, vakflarn tamir ve bakm ve vazifesini ifa etmeyen yada amac dorultusunda faaliyet gstermeyen vakflarn tasbitidir. 12. Alaybeyi35 Vilyetin zabta heyetinin genel sorumluluu kendisine aittir. Vazifesi, zaptiye nizamnamesine ve talimatna baldr. 13. Meclis-i dare-i Vilayet36 Vilayet idare meclislerinin grevleri iki ksma ayrlr: umuru idare ve deaviyi idaredir. Ynetimle ilgili plan grevler hkmetin gerek grd her trl satn almalarla, mukavelelerin yaplmas, kurallar erevesinde r ve dier vergilerin iltizama verilmesi, devlet ormanlarnn mzayedesi, orman ve maden ileriyle kamuya ait binalarn korunmas, ve bakm gvenliin salanmas zaptiye askerinin ynetilmesi, olaan st durumlarda istenecek dzenli askerin ihtiyalarnn karlanmas, gelir ve giderlerin denetlenmesi, menkul ve gayri menkul devlet gelir kaynaklarnn idare ve korunmas, belediye meclislerinin aldklar kararlarn incelenmesi, livalar arasnda yol yapm, vilayet snrlar iinde ziraat ve ticaretin dier kamu yararna ilerin gelitirilmesi kaza ve kylerin kurulmas, birletirilmesi ve balantlarnn dzenlenmesi, genel saln korunmas, slahhane hastahane tesisi, panayr ve Pazar yerleriyle kabristan alanlarnn saptanmaas,hi kimseye ait olmayan yerlerin kamu yararna deerlendirilmesi gibi ilerle, valinini ynetimle ilgili havale ettii btn konular incelemek, mzakere etmek tutanaklarnn vilayete sunmakla grevlidirler. Vilayet idare meclislerinin ikinci nemli grevi yarglamadr. Devlet memurlarndan su ileyenleri, zel yarglanma nizamnamesi gerei burada yarglanacakt. zellikle hazine maln zimmetine geirme, alp verme vb. sulardan yarglanacaklar bu meclise havale ediliyordu. zel hukuka ve eriye mahkemelerine rvet ait konulara kesinlikle karmayacaklard

1365

14. Meclis-i Umumi Vilayet37 Vilayet Umumi meclisleri, vilayete bal sancaklardan seilip gnderilecek iki Mslman iki gayrimslm drder yeden oumakta idi. Meclise vali bakanlk etmeydi. Bu meclis ylda bir defa vilayet merkezinde toplanarak en ok krk gn sre ile blgenin meselelerini grmektedir. Yrenin en uygun zamanlarnda vali toplant tarihlerini belirleyerek bir ay ncesinde livalara bildirirdi. F. Liva Tekilat ve daresi 1. Mutasarrflar38 Valilerin yerine getirmekle sorumlu olduklar vazifelerin liva idaresine ait olan ksmnda, mesuliyetleri valinin mesuliyeti ile ayndr. Mutasarrflar validen alacaklar emir ve talimat infaz edecekleri gibi, kanunlarn tatbiki, memurlarn harketlerininin kontrol vazifeleri ile de sorumludur. 2. Muhasebeci39 Liva muhasebecisinin vazifesi, umuru maliye-i vilyet nizamnamesinin tayin ettii hkmlerin liva idaresine ait olan ksmnn icraatndan ibaret olup, vilyet defterdarlk dairesinin vilyet valisi vastas ile mutasarrfa tebli edecei tarifnamelere vakf olarak yerine getirmektir. 3. Tahrirat Mdr40 Livann muharebesi, kaytlarn toplanmas ve korunmas ile grevlidir. Maiyetlerinde bir tahrirat kalemi bulunur. Kayt ilerini de bu kalemden ayrlan kimselere yaptrr. Livadaki dier memurlarn vazifeleri, livaya ait ksmlarda, dier vilyet mdrlerinin grdkleri vazifelerin aynile mkelleftirler. 4. Defteri Hakan Memuru41 Liva defteri Hakani memurunun grevi, 29. Maddenin liva idaresine ait olan ksmlarn icraat olup, idarenin mteferrikasn vilayet defteri hakani mdrnn vali vastasyla mutasarrfa tebli edecei tarifnamelere tevfik eder. 5. Emlak ve Nfus Memurlar42 Liva emlak ve nfus memuriyetleri dahi nfus emlak idaresine dair 31. Maddede zikredilen vazifelerin liva idaresinde icraat ve liva merkezine bal olan kazann mrur tezkereleri ve pasaportlar muamelelerinin usul umumiyesine uygun olarak dorudan doruya yerine getirir. Ve vazifelerinin esaslar zel nizamnameye tabidir. 6. Zabtiye Zabiti43 Liva zaptiye heyetinin genel mesuliyeti, livada bulunan en byk zabtiye zabtasna havale olunmutur. Liva zaptiye heyeti amirinin vazife nizamnamesine ve zel talimatna tabidir

1366

7. Liva dare Meclisi44 Fasl sanide beyan ve tadat olunan hususattan meclisi idareyi livaya ait olan vezaifi nizamat mahsusasna tevfikan varidat ve masarifat livann tedkiki ve menafii umumiye sandklar muhasebatnn teftii ve hkmetin kaffei emvali mekule ve gayr menkulesinin nezaret ve muhafazaa ve Memurini muhakematnn mezuniyeti nizamnamesi dairesinde ryeti ve kazalar beyninde olan turuku hususiyyenin inaat ve hkmete ait mzayedat ve mbayaat ve mkavelat sarfiyattan nizamat ve evamiri mahsusas ile mutasarrfn mezuniyeti dahilinde olanlarn dorudan doruya ryeti ve mezuniyeti haricinde bulunanlar hakknda meclisi idarei vilyete tahkikat iptidaiye istihzar ve dahili livada teshili ziraat ve ticaret ve maarif ve menafii umumiye ve tesisat nafaya ve shhat umumiye ve devlete bir karar resmi zerine Meclisi idarei vilyetten livaya tarh olunan tekalifin kazalarca sureti taksim ve tahsiline ait mevadn mzakeresi ve bu ilere dair kazalardan gelen evrakn tetkiki hususlarndan ibarettir. Meclisi Liva karalarn havi olduu mazbatalar mutasarrfa takdim olunur. Meclisi idarei livann mzakeratnn zabt ve muhakematn sureti cereyan fasl saninin ahkam umumiye ksmnda mnderi olan kavaidi mahsusaya tabidir. G. Kaza Tekilat ve daresi 1. Kaymakam45 Kaza kaymakamlar umuru mlkiye ve maliye ve zaptiyenin idaresine ve ilamatn mezuniyeti nizamiyessi dairesinde icratna memur olup 35. ve 36. maddelerede mutasarrflar hakknda muayyen olan vezaifi idareyi kazaya taalluk eden ksm kaymakamlara aittir. Nahiye mdrlerinin zel blmde beyan olunan kaideye uygun olarak intihab ve mecalisi nahiyenin muasarrf livadan bilistizan evkat muayenede celp ve cemine ruhsat itas ve mecalisi mezkure kararlarndan kendisine ihbar ve ifade olunan mevaddn meclisi idarei kazada badel mzakere ve indelicap merekezi livadan istizan ile icras ve nahiye dairelerinin teftii dahi kaymakamlarn hepsinin vazifelerindendir 2. Mal Mdr46 Kaza malmdrlerinin vazifesi umuru maliyeyi vilyet nizamnamesinin tayin ettii hkmlerin kaza idaresin ait olan ksmnn icraatndan ibaret olup, liva hesap idaresi muhasebecisinin mutasarrf vastasyla kaymakama tebli edecei tarifnamelere tabidir. 3. dare Katipleri47 Kaza idare katiplerini vazifeleri, kaymakamln kaffei mtekabatnn idaresi ve kuyudunun cem ve muhafazas olup kaza idare katipleri ka kii olursa olsun umuru tahririye ve kaydiyede vezaifi mtereke ile mkellef ve icab ettike kaza meclisi idare ve deavisinin vesair devairin her nevi umuru kalemiyesine dahi kaymakamn emriyle muavenet etmee mecburdurlar.

1367

4. Emlak ve Nfus Memurlar48 Kaza emlak ve nfus memuriyetlerinin vezaifi evvela tahriri umumi defterlerini muhafaza, saniyen emlak ve nfus vukuatn mbeyyin sureti daimede cereyan edecek tahkikat resmiyye ve nizamat mevzua mucibince cetveller tanzim ve kazann mrur tezkereleri ve pasaport muamelatn usul mahsusuna tevfikan idare etmektir 5. Zabtiye Zabiti49 Kaza heyeti zabtiyesinin mesuliyeti umumiyesi, kazada bulunan heyeti zabtiyenin en byk zabitine muhavveldir. Kaza heyeti zabtiyesi zabitinin vezaifi zabtiye nizamnamesine ve talimat mahsusasna tabidir. 6. Kaza dare Meclisi50 Fasl sanide gsterilen husustan meclisi idarei kazann vezaifi varidat ve mesarifi kazann tetkik ve menafii umumiye sandklar muhasebatn ryeti ve hkmetin kaffei emvali menkule ve gayr menkulesinin idare ve muhafazas ve meclisi idarei liva karar ile tarh olunan tekalifin mahallat ve kurraya taksimi ve shhat umumiyeyye mtealik tedabir ittihaz ve memurini muhakematndan nizamat hkmleri ile mezun olduklar mevaddn ryeti ve kyler ile idarei mahsusa tahtnda olan nahiyeler beyninde turuku hususiyyenin inaat ve evamiri resmiye ile kaymakamn mezuniyeti dahilinde olanlarn dorudan doruya ryeti ve mezuniyeti haricinde bulunanlar hakknda meclisi idarei livaya tahkikat iptidaiye istihsar hususlardr. Kaza meclisi karalarn bamazbata kaymakama tebli eder. H. Nahiye Tekilat ve daresi 1. Nahiye51 Her kazann idaresi dahilinde bulunan ky ve iftlikler, yek dierine olan uzaklk ve mnasebetlerine gre, bir veya birka daireye taksim olunacak ve bu dairelere nahiye denilecektir. Her nahiyenin bir idare merkezi olacak ve daireye buradan nezaret edilecektir. Bu merkezlerin, mlhak kylere en ziyade mnasip ve kabil olan noktada bulunmas arttr. daresi altnda bulunan ky ve iftliklerde beyz erkek nfuz bulunmayan yerler, nahiye itibar olunmaz. Nahiye dairelerinin merkez ve hudutlar, kaza idare meclislerinde kararlatrldktan sonra, liva idare meclislerinde tedkik ve tasdik ve badehu umum vilyet meclisinin mzakeresine arz ve bu meclisin verecei karar zerine, hakknda kacak irade ile tayin ve tahdid olunur. Her nahiyede bir mdr vardr, ayrca da nahiye meclisi adyla bir de maver heyeti bulunur.

1368

2. Nahiye Mdr52 Nahiye mdrlne tayin olunacak kimselerin, bir cinayetle mahkum ve medeni haklardan mahrum olmamas, okur yazar bulunmas, fena bir hretle tannm olmamas ve yirmi be yan tecavz etmemesi arttr. Memuriyetleri Dahiliye nezareti tarafndan tasdik olunur. Nahiye mdrleri, kanun ve nizamlar, devletin emir ve tenbihlerini neir ve ilan ederler. Doum lm vukuatna dair muhtarlarn yaptklar tahkikat, bo ve mektum arazi ihbarlarn, muhtarlarla ihtiyar meclisleri intihaplarn, onlarn hareketlerini tefti ve bunlar kazaya bildiriler; halkn muhtarlar, ihtiyar meclisleri tahsildarlar hakknda yaptkklar ikayetleri dinlerler, lazm gelen tahkikat yaparak kaymakama yazarlar mkellef amelenin celb ve toplanmasna, nizamat umumiyeden kylere taalluk eden ilere nezaret ederler, nahiye meclisine riyaset ederek verilecek kararlar kaza kaymakamna bildirirler ve alnacak msaadeleri kylere tebli ederler. Nahiye mdrlerini zabta vazifeleri, cinayet vakalarna ait ilk tahlilat yaparak kazaya bildirmek ve nahiyenin asayi ve emniyeti ii hakknda kaymakamdan alaca emirleri yapmaktan ibarettir. Tahsildar ve mltezimin ahval ve harektn kontrol, vergi tevzi pusulalarn ky muhtarlarna teslim, vastal ve vastasz vergilere nezarette nahiye mdrlerini vazifeleri arasndadr. 3. Nahiye Meclisi53 Nahiye meclisi, her nahiyenin dahili daire ve makarr idaresi olan kylerin ihtiyar meclisinden nihayet drder neferi tecavz etmemek zere belirli vakitlerde nahiye merkezinde celb olunacak azadan mrekkep olunacaktr. Her nahiyenin meclisi zaman inikat her defada bir haftay tecavz etmemek zere senede drt defa lyi vilyetin tensip ve tayin eyleyecei merasimde merkezi nahiyede itima eyler. Ve bu meclise toplant mddetince nahiye mdr bakanlk eder. Nahiye meclisinin kararlar kesin olmayp, kaza kaymakaml tarafndan nahiye mdrne verilecek mezuniyete gre mevkii icraya konulacaktr. I. Ky Tekilat ve daresi Osmanl idaresinin gelime dnemlerinden beri en alt mlki birim kydr. Gerekte ky ve mahalle stats Tanzimattan nce de bulunmaktayd.54 Kye ait hkmler ilk defa Tanzimattan sonra 1864 ylnda karlan vilayet nizamnamesinde yer almtr.55 1864 ve 1871 Vilayet nizamnamelerinin her ikisi de ky idaresi, organlar ve bu organlarn kurulu tarz ve vilayet idaresinin dier birimleriyle olan ilikilerini dzenlemek bakmndan bir hayli yenilik getirmitir. 1. Muhtar56

1369

Nahiye dairelerinde ve nahiye merkezi olan her kyn icab kadar muhtarlar ve ihtiyar meclisi olup, bunlarn intihab ve mddeti memuriyetleri ve ahvalli mteferrikas vilyet tekilat hkmlerine tabidir. Muhtarlarn vazifesi nahiye mdr tarafndan kendilerine tebli olunan kanunlar ve nizamnameler ve hkmet emirlerini mensup olduklar kylerde ilan ve ky sakinlerine tarh olunan emvali devletin ihtiyar meclisleri karar ve nahiye mdrnn gnderecei tevzi pusulalar mucibince istihsal ve toplanmas ve hkmet marifetiyle celb ve ihzar olunacak kimseler hakknda gnderilen celp pusulalarnn teblii ve hangi gn hkmete gideceklerinin gtren her kim ise ona ifadesi ve hkmet tarafndan emir olunan kimselerin kefile rapt ve sekestro ve protestolarn teblii ve mrur tezkeresi ahzedecek olanlara usul vecihle ilmuhaber verilmesi. Ky ve iftliklerde vaki olan doum ve lmlerin vakitlerini inceleme sonucunda nahiye mdrlne haber vermek ve kk mirasclar ve kayblar olduu halde vefat edenler hakknda nahiye mdrne malumat itas ve cerh ve katil maddelerini nahiye mdrlne acele bildirip carih ve kaatillerin hkmete teslimine imkan mertebede muavenet ve arazii mehlule ve mektume ve muamelat intikaliyesi ryet olunmayan mstemlekat ve nizama mugayyir olan inaat iin nahiyeye malumat itas beki ve korucu ve sair nam ile ky zabtasnda bulunmak zere ihtiyar meclisleri tarafndan intihap olunacak adamlara nezaretle kendilerine havale olunan mesalihi saireinin icras maddeleridir. 2. htiyar Meclisi57 htiyar meclislerinin iki trl vazifesi vardr: a- Ky halk arasnda meydana gelen davalar sulhen grmek, b- Kyn husus ihtiyalarna ait ileri mzakere etmektir. Ky ihtiyar meclisi, kyn temizlik ve taharetine ait eyleri mtala eder; beki, korucu gibi kyn zabta iinde bulunan kimseleri seer, kyde ziraat, ticareti kolaylatrmaya matuf mesa sarf ve kye ait her trl devlet tekalifini tarh ve tevzi eder. Vefat edenlerin emval ve emlakini muhafaza, kyde bulunan hayr messeselerinin imarna, mekteplerin idaresine nezaret eder ve muhtarlarn fena hareketleri ve kabahatleri halinde nahiye mdrl vastasyla kaza kaymakamlna haber verir. htiyar meclisleri hibir suretle ceza ileri hakknda hkm veremezler. Osmanl Devletinde 1877 ile 1918 Yllar Arasndaki dari Taksimatndaki Deiim Ek: 1 Osmanl Devletinde 1877 ile 1918 Yllar Arasndaki dari Taksimatndaki Deiim 1877 1918

1370

STANBUL (zel bir Statye Sahiptir) EDRNE VLAYET Edirne Sanca Tekfurda Sanca Gelibolu Sanca Krkkilise Sanca. Filibe Sanca slimiye Sanca TUNA VLAYET Ruscuk Sanca Varna Sanca Vidin Sanca Tolca Sanca Trnova Sanca SOFYA VLAYET Sofya Sanca Ni Sanca SELANK VLYET Selanik Sanca 1913de Yunanistana Siroz Sanca Drama Sanca BOSNA VLAYET Saray Sanca 1878de Bulgaristana 1878de Bulgaristana 1878de zerk Dou Rumeli Vilayetine. Edirne Sanca. Tekfurda Sanca. Gelibolu Sanca.

1371

zvornik Sanca Banaluka Sanca Bihke Sanca Travnik Sanca Yenipazar Sanca HERSEK VALL Hersek Sanca Gaka Sanca Macaristan MANASTIR VLAYET Manastr Sanca Prizren Sanca skb Sanca Debre Sanca YANYA VLAYET Yanya Sanca Trhala Sanca Ergiri Sanca Preveze Sanca Berat Sanca KODRA VLAYET kodra Sanca 1913de nce Karadaa sonra Arnavutluka 1913de Yunanistana 1913de Srbistana 1878de Avusturya mparatorluuna 1878de Avusturya Macaristan mparatorluuna

CEZAR- BAHR SEFD VLAYET Rodos Sanca Rodos Sanca

1372

Midilli Sanca Sakz Sanca Biga Sanca stanky Sanca Kbrs Sanca GRD VLAYET Hanya Sanca Kandiye Sanca Resmo Sanca sfakiye Sanca Laid Sanca

Midilli Sanca Sakz Sanca Limni Sanca

1913de Yunanistana

HDAVENDGR (BURSA) VLAYET Bursa Sanca Karesi Sanca Bursa Sanca Erturul (Bilecik) Sanca

Karahisar- Sahip Sanca Ktahya Sanca AYDIN VLAYET zmir Sanca Aydn Sanca Saruhan (Manisa) Sanca Mentee Sanca ANKARA VLAYET Ankara Sanca Yozgat Sanca

zmir Sanca Aydn Sanca Saruhan Sanca Denizli Sanca

Ankara Sanca Yozgat Sanca

1373

Kayseri Sanca Krehir Sanca KONYA VLAYET Konya Sanca Nide Sanca

Kayseri Sanca Krehir Sanca

Konya Sanca Burdur Sanca Isparta Sanca

Hamid (Isparta) Sanca Teke Sanca Burdur Sanca KASTAMONU VLAYET Kastamonu Sanca Bolu Sanca Sinop Sanca

Kastamonu Sanca Sinop Sanca Kengr Sanca

Kengr (ankr) Sanca SVAS VLAYET Sivas Sanca Amasya Sanca Sivas Sanca Amasya Sanca Karahisar- arki Sanca

Karahisar- arki Sanca Tokat Sanca TRABZON VLAYET Trabzon Sanca

Trabzon Sanca

Lazistan (Rize) Sanca Gmhane Sanca Batum Sanca Gmhane Sanca 1878de Rusyaya

1918de Brestlitovks geri alnd.

1374

1921 Moskova ve Kars Ant. le Sovyetler Birliine. ERZURUM VLAYET. Erzurum Sanca Erzincan Sanca Bayezid Sanca ldr Sanca Kars Sanca Erzurum Sanca. Erzincan Sanca. Bayezid Sanca. --. 1878de Rusyaya, 1918de Brestlitovks Ant. Geri alnd Mu Sanca VAN VLAYET Van Sanca Hakkari Sanca DYARBEKR VLAYET Diyarbekir Sanca Mardin Sanca Siird Sanca Malatya Sanca Diyarbekir Sanca Mardin Sanca Siverek Sanca Ergeni Sanca

MAMURETLAZZ VLAYET Mamuretlaziz Sanca Ergeni Madeni Sanca Dersim Sanca. SURYE VLAYET am- erif Sanca Hama Sanca am- erif Sanca Hama Sanca Mamuretlaziz Sanca Malatya Sanca

1375

Trablusam Sanca Havran Sanca Akka Sanca Belka Sanca ADANA VLAYET Adana Sanca Kozan Sanca el Sanca

Havran Sanca Kerek Sanca

Adana Sanca Kozan Sanca Cebel-i Bereket (Osmaniye) Sanca.

Payas Sanca HALEB VLAYET Haleb Sanca Mara Sanca Urfa Sanca Zor Sanca

Mersin Sanca.

Haleb Sanca Antep Sanca

TRABLUSGARB VLAYET Trablusgarb Sanca Bingazi Sanca Fizan Sanca 1912de talyaya

Cebel-i Garbiye Sanca Humus Sanca BADAD VLAYET Badad Sanca Musul Sanca Badad Sanca Divaniye Sanca

1376

Kerbel Sanca Hille Sanca Sleymaniye Sanca ehr-i Zor Sanca Amare Sanca BASRA VLAYET Basra Sanca Mntefik Sanca Necd Sanca Amare Sanca. YEMEN VLAYET Sana Sanca Hudeyde Sanca Asir Sanca Taaz Sanca HCAZ VLAYET Hicaz Vilayeti Mekke Emareti MUSUL VLAYET

Kerbel Sanca

Basra Sanca Mntefik Sanca Necd Sanca

Sana Sanca Hudeyde Sanca Taaz Sanca

Musul Sanca Akka Sanca Trablusam Sanca Lazkiye Sanca Nablus Sanca

1377

Canik (Samsun) Mutasarrfl Canik (Samsun) Sanca Cebel- Lbnan Mutasarrfl Kuds-i erif Mutasarrfl Zor Sanca Asir Sanca Medine Sanca Urfa Sanca zmit Sanca el Sanca Eskiehir Sanca Bolu Sanca Teke Sanca. atalca Sanca. Karesi Sanca. Kala-i Sultaniye (anakkale) Sanca Kayseri Sanca. Karahisar- Sahip (Afyonkarahisar) Sanca Ktahya Sanca Mentee (Mula) Sanca Mara Sanca Canik (Samsun) Sanca Cebel- Lbnan Sanca Kuds-i erif Sanca.

1378

Nide Sanca DPNOTLAR 1 lber Ortayl; I. Tanzimat Devrinde dar Yap, Osmanl Devleti Ve Medeniyeti Tarihi,

Editr: E. hsanolu, Ircca, stanbul-1994, 1. Cilt, s. 283. 2 Bkz Dstur, I. Tertip, I. Cild, s. 4-7 ve yeni harflere (latin) transkripi iin Glhanede kraat

olunan Hatt- Hmayunun suretidir Suna KL-eref Gzbyk: Trk Anayasa Metinleri (Sened-i ttifaktan Gnmze), T. Bankas Kltr Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000, s. 21. 3 4 5 6 10. 7 8 Ortayl, a.g.e., s. 307-308. Islahat Ferman- Alisi, Dstur, I. Tertip, I. Cilt, s. 7-14. ve Latin harflerine evirisi iin bkz Ortayl, a.g.m., s. 283. Ortayl, a.g.m., s. 283-284. Ortayl, a.g.e., s. 28. Ortayl, a.g.e., s. 307, Mbeccel KIRAY, rgtleemeyen Kent (zmir), Ankara 1972, s. 9-

Tanzimat I, Marif Vekaleti, stanbul 1940, s. 56 ve S. Kili- A.. Gzbyk, a.g.e., s. 24-31. 9 ngiltere, Fransa, Rusya, Avusturya, Prusya ve Osmanl Devletinin temsilcilerinden oluan

Avrupa komisyonu, 9 Haziran 1861 tarihli Lbnan Nizamnamesini hazrlamlardr. 10 11 12 13 Ortayl, a.g.m., s. 308. Ortayl, a.g.m., s: 309. Ortayl, a.g.m., s: 310. Musa adrc: Tanzimattan Cumhuriyete lke Ynetimi, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, s. 214. 14 15 16 17 Musa adrc, a.g.m., s. 214. Musa adrc, a.g.m., s. 215. Musa adrc, a.g.m., s. 215. lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahll dareleri (1840-1880), Trk Tarih Kurumu

Yaynlar, Ankara 2000, s. 61 ve lber Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil yayn, stanbul 1985, s. 59-60.

1379

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41

. Ortayl, Tanzimat Devrinde, S. 61; . Ortayl; Tanzimattan Cumhuriyete. s. 60. 1864 (7 Cmadelhire 1281) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi 1. Madde. 1864 (7 Cmadelhire 1281) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi 2. Madde. 1864 (7 Cmadelhire 1281) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi 3. Madde. 1864 (7 Cmadelhire 1281) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi 4. Madde. 1864 (7 Cmadelhire 1281) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi 5. Madde. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 6. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 17. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde18. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 19-20. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 22. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 23-24. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 25-26. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 27-28. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 29-30. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 31. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 32-33. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 34. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 76-89. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 6575. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 29. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 30-31. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 32. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 39.

1380

42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52, 53. 52 53 101. 54 55 56 57

29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 40. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 41-42. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 90-91. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 43-44. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 45. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 46. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 47. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 48-49. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 92. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 50, 51,

29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde:. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 94, 95,

lber Ortayl, Tanzimattan Sonra., s. 95. eref Gzbyk; Trkiyede Mahalli dareler, Ankara, 1967, s. 73. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 59, 60. 29 evval 1287 (22 Ocak 1871) dare-i Umumiye-i Vilyet Nizamnamesi, Madde: 107.

KAYNAKLAR Konu ile ilgili olrak u tasniflere baklabilir:. rade-i Dahiliye. rade-Meclis-i Vala. Cevdet Dailiye. Cevdet Belediyye. Sreli Yaynlar, Salnameler ve Ansiklopediler.

1381

Takvim-i Vekayi Gazetesi. Sabah Gazetesi. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (Osmanl Devlet Salnameleri). Salname-i Vilayet (Osmanl Dnemi Vilayet Salnameleri). Dstr I. Tertip. Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi, Yay. Haz. Hakk Tark Us, stanbul 1940. slm Ansiklopedisi MEB Yaynlar, stanbul. slm Ansiklopedisi SAM Yaynlar, stanbul. Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul. Kaynak ve Tetkik Eserler Ahmed Cevdet Paa; Maruzt, Yay. Haz. Yusuf Hallaolu, , Tezakir, Yay. Haz. M. Cavid Baysun, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991. Ahmed Ltfi Efendi; Vaka-Nvis Ahmed Ltfi Efendi Tarihi, C. X-XV, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1988-1993. Baykal, B. Stk; Midhat Paa (Siyasi ve dari ahsiyeti), T. C. Ziraat Bankas Neriyat, Ankara 1964. adrc, Musa; Tanzimata Girerken Trkiyede ehir daresi, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara 1973. , Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerini Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991. Engelhart; Trkiye ve Tanzimat (Devlet-i Aliyyenin Tarih-i Islahat), ev: li Read, Kanaat Kitabhanesi, stanbul 1328. Fatma liye; Ahmed Cevdet Paa ve Zaman, Kanaat Kitabhanesi, Dersaadeet 1332, Greli, . Hakk; l daresi, Ankara n. Siyasal Bilgiler Fak. Yay. Nr: 22-4, Ankara 1952. , Memleketimizde Vilayetler daresi Tarihine Genel Bir Bak dare Dergisi, Mart-Nisan 1945, say: 173, sf. 146-169.

1382

Gzbyk, A. eref; Trkiyenin dari Yaps, TODA Yayn, Ankara 1969. , Trkiyede Mahalli dareler, TODA Yayn, Ankara 1967. Karal, E. Ziya; Osmanl Tarihi, C. V, VI, VII, VIII, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995. Kaynaar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat; Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1991. Kili-Suna-A. eref Gzbyk; Trk Anayasa Metinleri (Sened-i ttifaktan Gnmze), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. stanbul 2000. Lewis, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, ev: Metin Kratl, Trk Tarih Kurumu Yay. Ankara 2000. Ortayl, lber; Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, Ankara 1974. , Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yaynlar, stanbul 1985. , Tanzimat Devrinde Osmanl Mahall dareleri (1840-1880), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 2000. Osman Nuri Ergin; Mecelle-i Umur- Belediyye, C. I, (Tarih-i Tekilat- Belediye), Matbaa- Osmaniyye, stanbul 1338. Tekeli, lhan-lber Ortayl, Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Yay. Haz: E. Trkcan, Ankara 1978. Tnk, Vecihi; Trkiyede dare Tekilatnn Tarih Geliimi ve Bugnk Durumu, Ankara 1945. Yaman, Talt Mmtaz, Osmanl mparatorluunun Mlk daresinde Avrupallama Hakknda Bir Kalem Denemesi, stanbul 1940. Yavuz, Fehmi, Trk Mahalli darelerinin Yeniden Dzenlenmesi zerin de Bir Deneme, TODAE Yay. Ankara 1966.

1383

XIX. Yzyldaki Baz Doal Afetler ve Osmanl Ynetimi / Yrd. Do. Dr. Mehmet Yavuz Erler [s.762-770]
Ondokuz Mays niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye En geni kapsamyla afet, insanlara zarar veren olaylardr. Biraz daha dar kapsaml olarak da doann sebep olduu ykmdr. Doal afetlerin oluumlar temelde tabiata, tabiat olaylarna veya zelliklerine dayanr. Bu afetler, kendi aralarnda yer kkenli (jeolojik) afetler ve atmosfer kkenli (meteorolojik) afetler olarak iki temel grupta incelenebilir. Bu gruba, kaynan zararl haerenin saysnda meydana gelen arttan alan biyolojik kkenli afetleri ve insan ihmalkarlklarnn yol at yangn gibi afetleri de ilave etmek mmkndr. Vatan corafyas zerinde yaayanlar iin sradandr. Esrarl dalar, yaln kayalar, cennet gibi ovalar ve bozkrlar zerinden gelip geenlerin pervaszca inedikleri cansz doal oluumlar olarak alglanr. Ne zaman ki bir sava ortam belirse zerinde hoyrata gezindiimiz da, ta, yer ve bozkrlar dile gelir canlanr, canmzdan aziz tuttuumuz bir gnl dostuna dnverirler. Ksacas bir gn gelir insan ve hayvann ayn kaytszlkla inedii bu corafya canlanr.1 Sava halleri dnda bu aziz corafya doal afetler dneminde de bir canllk ierisindedir. Kontrol altna alnamayan huysuz bir at gibi sahibini rseler, silkinir ve sahibinin tecrbesizliinden yararlanarak onu srtndan atar ve iner. Sahibi tecrbeliyse tedbirini nceden almtr ve eviklii ile kendini kurtarabilir. Baz durumlarda da ne eviklik ne de tecrbe fayda getirir. Bir defa yere dtnz m; kaderinize boyun emekten baka yapacak bir ey kalmamtr. Aziz vatan, aziz memleket her zaman narin bir gl deildir. Bazen dikenlerine katlanmak zorunda kalr insan. Corafi afetler ite bu dikenleri temsil eder. Milletlerin kaderleri corafyalarnda gizlidir. Corafi anlamda da bu gereklilik kendini korur ve zerinde yaayanlara ne gibi doal afetleri sunmaya hazr olduunun sinyallerini verir. Corafi bilimler bize bu sinyaller hakknda bilgi vermekle beraber iin ciddiyeti hakknda kesin gvence sunamazlar. Corafyaclarn kesin tarih vermek gibi bir lksleri yoktur. Mutlak bir gerein mekan ve ihtimal dahilinde olan zaman grafikleri ile insanlar sahip olduklar ya da olmadklar corafya hakknda bilgilendirirler. nsanlar vatann her zaman sevecen olmad ana efkati yan sra baba sillesine de sahip bir yannn bulunduu konusunda insanlar aydnlatmak tarihilerin sorumluluk alanna girer. Gemite yaanan doal afetlere ait tarihi kaytlarn sunduu maddi ve manevi veriler insanlar olas bir felakette yaayacaklar hakknda bilinli bir hale getirecektir. Tarihte meydana gelen afetler ve yol atklar zararlar belirtmek sosyal ve iktisat tarihi asndan meydana gelen sosyo-ekonomik deimeleri incelememize de yardmc olacaktr. Vatana sahip kmak sadece onun zerine basp gemekten ya da tapusuna sahip olmaktan ibaret deildir. Vatana corafyas ile birlikte sahip kmak gerekir. lyle, vahasyla, en kymetsiz tayla ve hatta altn gmyle. zetle gzeli ve irkiniyle bir vatana sahip kmasn biliyorsak ve hatta iyi olan herkes sever, kt olan sevebilmek sevgide erdemdi; felsefesine katlabiliyorsak o vatana sahip kabilir ve gerek sahipleri bizleriz diyebiliriz. Tarihte var olan doal afetlere ait veriler

1384

bizlere bu gerein gemite de var olduunu bildirmekte ve atalarmzn yaad olaylar hakknda bilgilendirmektedir. almamzda XIX. yzylda meydana gelen afetler hakknda bilgiler vererek; atalarmzn bu vatana sadece yedi dvelle mcadele ederek deil ayn zamanda onun nazn ekerek de sahiplenmeye altklarn belirleyeceiz. Doal afetler ve trleri hakknda tarihi veriler bir liste yapma olana vermekte. Bu listeye uyarak doal afet trleri belirlendikten sonra meydana geldikleri blgeler, hasar dereceleri ve devletin afetzedelere nasl bir uygulama ile yardmc olmaya altn tespit edeceiz. Bu almamzda doal afet trlerinden kuraklk konusu geni kapsam nedeniyle ele alnmamtr.) 1. Biyolojik Kkenli Afetler Biyolojik kkenli afetleri insanlara zarar veren doal afetler olarak nitelendirmek mmkndr. zellikle zirai mahsuller zerinde zarar verici tahribata yol aan, bu nedenle de insan yaantsn olumsuz ynde etkileyen ve bitki rtsne zarar veren haere veya hayvan saysnda meydana gelen dengesiz art biyolojik kkenli afetler olarak ele alnabilir. Fare veya ekirge saysnda meydana gelen art ve buna bal olarak tarm alanlarnda yol atklar tahribat kimyasal mcadelenin olmad tarih diliminde byk apl zararlara yol aarak insan yaamn etkilemitir. nsan yaamna dorudan etkisi bulunan bir dier biyolojik kkenli afet tr ise salgn hastalklardr. Salgn hastaln oluumuna sebebiyet veren bakterilerin geliimi iin uygun iklim, corafi koullar ve insanlarn ihmalkarlklar, bu trden afetlerin ortaya kmasna zemin hazrlamakta ve insanlarn lmne sebebiyet vermektedir. A. ekirge stilas zellikle Sudanda bulunan l ekirgesinde meydana gelen art ve o srada oluan kuvvetli rzgar akmlar, ekirgeleri srler halinde baka blgelere srklemektedir. Srler halindeki ekirgeler baz dnemlerde Osmanl snrlar ierisindeki verimli topraklara kadar gelmilerdir. Gelen ekirge srleri Osmanl Devletinde zaman zaman zirai mahsuller zerinde zararlara sebebiyet vermekte ve zahire ktlna neden olmaktadrlar. Kimyasal ilalarn bulunmad bu dnemlerde ekirge ile mcadele insan gcne bal kalmakta ve yok edilmesi de bir o kadar glemektedir. Osmanl topraklarnda meydana gelen bu tr ekirge istilalar, atklar zararlar, meydana getirdikleri gler ve devletin ald tedbirlerle ilgili pek ok belge bulunmaktadr. Bunlarla ilgili baz rnekler aada incelenecektir: XIX. yzyl balarnda yani 1802 tarihinde ekirgenin Adana Vilyetine hcum ettii ve bu nedenle ktlk meydana geldiini tespit etmek mmkndr. ekirge ve akabinde meydana gelen ktlk olaynn bertaraf edilebilmesi ii el Mutasarrf Osman Paaya ihale olunmutur.2 Payitahtn bu tr olaanst durumlarda idari adan blge ile yakndan ilgilenebilecek bir idari dzenlemeye gittii sylenebilir. Direk merkezden deil de afetin meydana geldii blgede afetzedelere yardm amacn

1385

tayan ve tam yetkiyle donatlm bu idari yaplanma rnei, bizlere Osmanl Devletinin konu ile ilgili nceki tecrbelerinin bir sonucu olduu fikrini vermektedir. Doal afetler karsnda ne yapacan aran vatandalar felakete maruz kaldklar aziz vatan parasn sularlar bazen de ondan kap kurtulmak isterler. te bu gibi durumlarda Osmanl Devletinin tavr gnmze de dersler verebilecek uygulamalar ierir.1826 ylnda ekirge istilas nedeniyle ktla urayan Beyehri Sancanda bulunan Seydiehri sakinlerinden yz kadar kimsenin oluk ocuklar ile birlikte bir baka blgeye hicret ettikleri belirtilmektedir. Bu ahslarn g etmi olduklar mahallerde on yl kadar kalsalar bile eski mahallerine iade edilmelerine dair kaza naiplerine gnderilen emirler devletin i g hakknda taknd bir tavr olsa gerektir.3 1828 tarihinde Bergama Kazasnda meydana gelen ekirge istilas nedeniyle g eden halkn eski yerlerine iade edilmeleri i g ile ilgili bir dier rnek olarak ele alnabilir.4 Sosyal dayanma bazen devletten nde ve hatta devletten nce gelir. 1847 tarihindeki Erzurum blgesinde yaanan ekirge istilas sonunda yaanan ktlk yllarnda halk areyi akrabalarnn yanna gitmekte bulmutu. Felaketten daha az etkilenen aileler muzdarip durumda bulunan yaknlarn yanlarna almlar ve felaketin olumsuzluklarn en aza indirgemeye almlard. Devlet bu defa gecikmiti. Ancak durumdan haberdar edilen iyi niyetli ilgililer mdahalede gecikmediler. Erzurum valisi vakit geirmeksizin ihtiya sahiplerini tespit ettirerek gerekli olan gda yardmnn yaplmasn salamtr.5 Devletin daha geni apl zirai retimi dren bir felaket karsnda baz planlarn erteledii ve vergi muafiyeti tand belirtilebilir. 1851 ylnda Ktahya, Aydn, Uak ve Ayvalk kazasna bal kyler ile am blgesinde ekirgenin mevcut olduu ve mahsule zarar verdikleri ynndeki haberler ilgilileri harekete geirmiti.6 Anlalaca zere ekirgenin yaylma sahas bu dnemde bir hayli geni ve zirai mahsul zerinde yapm olduu zararda o denli fazla olmutu. Bu gibi durumlarda devlet bu blgelerden alm olduu zirai vergilerin miktarnda makul llerde indirime gitmi ve mevcut birikmi vergi borlarnn denmesinde geni zamana yayarak uygun miktarlarda vergi demesi yntemini uygulamaya koymutur. iftinin retimini devam ettirmesi Osmanl Devleti iin nem arz etmekteydi. Doal afetlerden etkilenen retici devletin yardmn retim yapt alanda hissetmekte gecikmedi. 1862 tarihinde bugnk anl Urfa yremizde ve Halep blgesinde grlen ekirge istilas blgede zahire ktlna yol am ve yredeki zirai faaliyetleri engellemitir. Blge halknn ihtiya duyduu hububat delet eliyle blge haricinden buraya nakledilmiti.7 Fiyatlar bu nedenle bir miktar ykselmise de retici iini aksatmadan almasna devam etme olana bulmutu. Doal afetlerle mcadele devletin sorumluluu altnda kalmt. Bu durum bteye ek masraflar getirmesine ramen devlet bu fedakarl yapmak iin var olan bir kurum olduunu Osmanl vatandalarna spatlamt. 1864 tarihinde Selanik blgesinde 1868de Aydn Sancann baz kazalarnda ortaya kan ekirge istilas ksa sreli olmakla beraber zirai mahsul zerinde zarara yol

1386

amt. ekirge srlerinin varl yredeki retimi gelecekte de sekteye uratmakta ve halkn konu ile ilgili devletten olan beklentilerini artrmaktayd. Bu durumda da Osmanl idaresi devreye girmi ve ekirgenin toplattrlmas iin maliye yeni masraflar yapmak zorunda kalmt.8 Sonu olarak, Osmanl Devletinin tarm yaplabilen alanlarnda meydana gelen ekirge istilas zirai faaliyetleri olumsuz ynde etkilemekle beraber tarmn yaplmasn geciktirmek suretiyle maliyenin ihtiya duyduu vergi gelirlerinin dmesine sebebiyet vermitir. Huzur ortamnn tekrar temini, kaynaklarnda aktif hale getirilmesi anlamna gelmektedir. Osmanl Devleti, idari adan felaket blgesine yardmc olarak ktleen durumu bir an evvel olumlu ynde gelitirmede mali adan da fayda grmtr. B. Salgn Hastalklar Tanzimat Dneminin getirdii yeniliklerden birisi de salk kurumlarnda olan gelimedir. Bu dnemde yaplan almalar, tp alannda sonraki dnemler iin bir temel yaplanma niteliini tamaktadr. Salgn hastalklarn 1828-1831 ve 1834te veba eklinde ortaya karak am, Basra ve Anadolu vilyetlerinde can kaybna sebebiyet vermesi nedeniyle Karantinahanelerin almasna karar verilmiti.9 1838 tarihinden itibaren Karantina Defterleri karlmaya balanm ve stanbul merkez olmak zere Edirne, zmir, Bursa, Aydn, Erzurum, Antalya, Isparta, Konya, Adana, Sinop blgelerinde karantina haneler oluturulmutu. Gerekli altyapnn olmamas ve mali harcamalarn klfeti nedeniyle bu tr uygulamalar ihtiyalara cevap verecek dzeyde olmamasna ramen olumlu sonular elde edilebilmitir. Salgn hastalklarn ounlukla veba, kolera, difteri, iek ve dizanteri trnden olduklar dikkat ekmektedir. Yeterli altyap ve kanalizasyon ana sahip olmayan yerlerde gerekli olan temizlik artlar yerine getirilemedii iin bu tr salgnlarn deiik dnemlerde yaand muhakkaktr. Salgn hastalklar nedeniyle nfus etkilenmekte ve retim d kaydetmekte, zellikle zirai sahalarda iftiyi etkileyerek zirai retimin rekoltesinin azalmasna neden olmaktadr. Tanzimat Dnemi ierisinde alnmakta olan tedbirlere ramen 1841, 1847, 1849 ve 1869 yllarnda veba, 1847-1848de kolera salgnlar olmutur.10 Genellikle isyanlar, ekyalk olaylar, muhaceret, ktlk, deprem, yangn ve sel basknlar sonras salgn hastalklarn ortaya kt grlmektedir. Salgn hastalklar Tanzimat ncesi tarada endie duyulan bir hadise idi. XVIII. yzyln balarnda Diyarbakr Eyaletinde meydana gelen veba salgn nemli sayda insann lmne sebebiyet vermiti. Yine ayn eyalette 1762 ylnda grlen veba hastal 50.000 kiinin yaamn yitirmesine neden oldu. 1799-1800 yllarnda bu salgn yeniden ortaya km, yine pek ok insan yaamn yitirmi ve bir ksm halk da can korkusu nedeniyle memleketlerini terk etmek zorunda kalmt.11 Bu tr salgn hastalklar nedeniyle blge ticareti etkilenmitir. Diyarbakrda dericilik endstrisinde alan esnafn salgn hastalk nedeniyle vefat etmesi yznden bu sanat dal yok olma

1387

tehlikesiyle kar karya kalmtr. Diyarbakr Eyaletinde 1843, 1848, 1851 ve 1879 yllarnda da kolera salgnlar olmu ve bir hayli can kaybna sebebiyet vermitir.12 Tanzimat Dnemi ierisinde salgn hastalklar nedeniyle meydana gelen i glere dair bilgilere rastlamaktayz. zmir blgesinde 1813-14, 1831, 1837 ve 1849 yllarnda salgn hastalklarn meydana geldii tespit edilmitir. zellikle 1831, 1837 ve 1849 salgnlar byk lde nfus kaybna yol am, yarmadadaki bir ok Trk ky tamamen boalmtr.13 Salgn hastalktan etkilenen blge halk ilk are olarak bilinsizce yreyi terk etmeyi tercih etmekteydi. Bu durum doal olarak hastaln yaylmasna neden olmakta ve sorunun boyutlarn daha da artrabilmekteydi. Bu trden konularla ilgili olarak ariv kaytlarmz olduka fazla belge ihtiva eder. Anadolu ile ilgili birka rnei u ekilde sralamak mmkndr: 1848de zmitte meydana gelen bir kolera salgn yznden halk topluca baka yerlere g etmiti.14 Keza, Hanyada meydana gelen veba nedeniyle de halk zmir, Manisa, Kuadas gibi yerlere kamt.15 Bu gibi durumlarda g edenler salgn hastal beraberlerinde dier mahallere de tam olsa gerektir. Devletin mdahalesi bu kez ie yaram ve geliigzel hareket eden insan topluluklar karantinahaneler vastasyla potansiyel tayclar olmaktan alkonulmaya allmt. Karantina hanelerin mevcudiyeti, bu tr salgn hastalklarn lke geneline yaylmasna da engel olmutur. Devletin konu zerinde gsterecei itina ve salgn hastalklar karsnda oluturduu altyap toplumun genelini tehdit eden bir afetle mcadelede baarnn yegane srrdr. Baz durumlarda Osmanl daresi salgn hastalklar ve tedavi yntemleri hakknda halkn taassuplarn ortadan kaldrma grevini de stlenmek durumunda kalmaktayd. Bat da tedavisi var olan baz hastalklarn Osmanl snrlarnda etkili oluu devleti harekete geirmi ve bir nevi kltr seferberlii yaplarak insanlar bilgilendirilmeye allmtr. rnein, Tanzimat Dnemi ierisinde iek hastal can kaybna sebep olan bir hastalk olarak belirmektedir. Halbuki ayn dnemlerde Avrupada iek as uygulanmaya konulmu ve bu hastaln lmcl etkisi ortadan kaldrlmt. Ancak Osmanl Devletinin uygulamaya koyduu iek as karsnda tarada dine aykr olduu gerekesiyle riayet edilmemitir. Bu yzdendir ki 1846 tarihinde Edirnede meydana gelen iek salgnndan16 sonra iek as iin bir fetva yaynlanm ve dini adan bir sakncas olmad belirtilmitir.17 Halkn taassuplarn ksa srede ortadan kaldrarak sonu alma grevi de devletin sorumluluk alanlarndan birini tekil etmektedir. Salgn hastalklar karsnda idari yapnn zel sorumluluklar stlenen kurumlar devreye soktuu tespit edilmitir. 1847de Antepte meydana gelen kolera salgnnda olduu gibi ilk akla gelen tedbir salkla ilgili olmu ve salgnn ortadan kaldrlmas ynnde hizmet verecek bir Shhye Komisyonu kurulmutur.18 Benzer trden bir uygulamann 1868 tarihinde Hicaz blgesinde ortaya kan korkun hastalkta da uyguland anlalmaktadr. Burada da daimi surette grev yapacak bir Shhiye Komisyonu kurulmasna karar alnmt.19 Yalnz kurulan kurumlarla deil merkezden takviye olarak gnderilen somut yardmlarda kayda deerdir. Hicaza shhiye memurlar

1388

gnderilmi,20 ila yardm yaplm21 ve nihayet alnan tedbirler neticesinde hastalk 1871 tarihinde atlatlmtr.22 Devletin ald bir dier tedbir ise; civar lkelerden Osmanl hudutlarna girebilecek olan salgn hastalklara kar, hudutlarda gerekli tedbirlerin alnmas ynnde olmutur. 1868 tarihinde randa meydana gelen hastaln Osmanl hudutlarna sirayet etmemesi iin gerekli tedbirlerin alnmas istenmitir.23 Salgn hastalklar nedeniyle gen halkn geri gnderilmesi iin de devlet gerekli uyarlarda bulunmutur. 1816 tarihinde Trhala kazasndan hastalk sebebiyle kaan halkn eski mahallerine iadeleri iin ferman karlmtr.24 Sonu olarak salgn hastalklar nedeniyle geici olarak yerini terk eden halk salgn hastalklarn daha geni bir corafyaya yaylma riskini de artrmtr. Karantina hanelerin bu dnemde bylesi olumsuzluklar engelledii sylenebilir. Ekonomik adan salgn hastalklarn verdii zararlar istatistik olarak tespit etmek mmkn deilse de, blge ticareti ve retimi zerindeki olumsuz etkisi inkar edilemez bir gerektir. Salgn hastalklar nedeniyle len ve can endiesi ile yurdunu terk eden insanlarn varl, Osmanl nfusu zerinde olumsuz deimelere sebebiyet vermitir. Bu tr olumsuzluklarn yaanmas devletin mdahalesini zorunlu klm ve insanlara idari adan pratik zmler retecek kurumlar oluturularak yardmc olunmaya allmtr. dari mekanizma afetzedeler iin gereksiz brokrasi ykn ortadan kaldrarak halka umut vermekle beraber gerekli yardm ihtiya duyan blge ve insanlara ulatrmaya altrma iinde de etkili olmutur. 2. nsan Kaynakl Afetler (Yangn) nsanlarn ihmalkarlklar, doal olarak meydana gelen yldrm dmesi ve iddetli scaklar neticesinde ortaya kan yangnlara kar gerekli mcadelenin yrtlememesi bu afetin zararlarnn da artna zemin hazrlamtr.25 Ormanlarda meydana gelen yangnlar, ev yangnlar ve ekili arazilerde bulunan ekin tarlalarnn yanmas mali adan zararlara sebebiyet vermektedir. zellikle zirai alanlar etkisi altna alan yangnlar, elde edilmesi mit edilen mahsul telef ederek reticiye zor anlar yaatmaktadr. Yangnlar, Osmanl Devletinin her dneminde grlebilen afet trlerinden birisidir. nsanlarn ihmali ya da deprem gibi doal afetlerin sonrasnda meydana gelen kargaa ve dikkatsizlik gibi durumlarda ortaya kan yangnlar, zellikle ahap binalar zerinde tahrip edici olmaktadr.26 Ahap yaplamann yaygn olduu yerleim merkezlerinde meydana gelen yangnlarn tahribat derecesi de greceli olarak art kaydetmektedir. Osmanl snrlar ierisinde meydana gelen yangnlar karsnda devletin hangi tr faaliyetlerle halka yardmc olduuna dair baz rnekler vermek mmkndr: 1856 tarihinde Tuna Nehri kenarnda bulunan bir kasabada meydana gelen yangn sonras alt yz ev halk Vilyet dahilinde bulunan bir baka mahalle nakledilmi ve nakledildikleri yerde kendilerine evler ina edilmitir.

1389

1868 tarihinde Uak Kazasnda kan yangn sonrasnda ise yangndan zarar grenler iin evler ina edilmitir. Baz durumlarda afetzedelere ev inas ii sonraya braklmakta ve ncelikli olarak adrlar vastasyla halkn barnma ihtiyac giderilmeye allmaktadr. Mesela Samsun blgesinde kan yangndan etkilenenlerin barndrlmas iin geici olarak gnderilen adrlarla salanmaya allmtr.27 1869 ylnda meydana gelen yangnlara dair bakente ulatrlan haberlerin saysnda art grlmektedir. Aydn Eyaleti dahilindeki Grdes Kasabasnda yangn km ve kilim ile dokumaclk alannda nemli bir paya sahip olan bu blgedeki endstriyel kurulular tahrip olmutur. Yangnda depolarda bulundurulan zahireler yanm, yz on adet dkkan ve maaza, be cami, iki okul binas, han, iki hamam, yz yirmi be ev ve pazar blgesi yangnda yok olmutur. Dokuma tezgahlarnn tahrip olmas burada alan insanlarn isiz kalmalarna sebebiyet vermitir. Yangn sonras blgedeki dokuma tezgahlar yok olduu iin afetzedelere i imkan devlet eliyle salanmaya allmtr.28 gc kaybnn yan sra elde edilmi olan rn yok eden yangnlarn zararlar devlet eliyle giderilmeye allmtr. Afetzedeler devletin baz yasal uygulamalarndan da muaf tutulmulardr. Bandrma dare Meclisi Heyetinde yaplan grmelerde askerlik grevleri gelmi olan nfusun yangn nedeniyle bir yl askere alnmalarnn ertelenmesi istenmiti. Dr- ur-y Asker ve Sadrazamla yaplan yazmalar neticesinde bu tr bir uygulamann mevcut kanun dzenine aykr olduu fakat, imdiye kadar bu blgeden dzenli bir ekilde asker alnd ve yangn afeti ile etkilenen halka yardmc olabilmek iin gelecek seneye kadar askerlii gelmi olanlarn askerlik ilemlerinin tehirine karar verilmiti.29 Bandrma afetzedelerine bylesi bir imtiyazn verilmesi nceki yllarda devlete ve yasalara olan sadakatlerinin dl olsa gerektir. Yangnlarn neticesinde meydana gelen hasarn blge ekonomisini alt st ettii ve blgeden alnmakta olan vergilerin dne neden olarak maliyeyi etkiledii ifade edilebilir. Osmanl Devletinin yangnlar iin gerekli olan yaplama ve itfaiye gibi tekilatlarn oluturulmas asndan yetersiz kald da inkar edilmemelidir. Tarada ancak yangn sonras yeniden inasna balanlan ehirlerin veya yerleim blgelerinin yaplanmasnda yangn ihtimali gz nne alnarak planlar hazrlanmtr. 1870 ylndan sonra balayan bu tarzdaki bilinli yaplama rnekleri daha detayl aratrmalarla ortaya karlmay beklemektedir. 3. Jeolojik Afetler (Deprem) Yer kkenli olan jeolojik afetler, dorudan doruya kaynan yer kabuu veya yerin derinliklerinden alan afetlerdir. Bunlardan yurdumuzda grlen trleri unlardr: Deprem, heyelan ve kaya dmesi. Tarihi adan bu tr afetleri ele aldmzda ancak depremler husususun da yeterli kaynak elde edilebilmektedir. XX. yzyl da gelien ilim sayesinde deprem hadisesi bir muamma olmaktan km ve kesin tanmna kavumutur: Deprem, Yeryuvarna zg bir doa olay olup, halk arasnda zelzele ya da Yer sarsnts olarak bilinir. Bu olguya, bilimsel adan bakldnda deprem, Yeryuvar kayalarnda

1390

biriken enerjinin, sismik dalgalar biiminde serbestlemesi olarak tanmlanabilir.30 Biz yine jeomorfoloji uzmanlarnn almalar sayesinde bugn Anadolu da olmas muhtemel deprem blgelerini tespit edebilmekteyiz. Bu balamda, tespit edilen blgelerde gemite de depremlerin olmas ihtimali gz nnde tutulursa, jeomorfoloji tarihteki depremlerin tespitinde tarih aratrmacasna klavuzluk ederek yardmc olmaktadr. Yaplan almalar sonucunda Anadoluda deprem olaslnn yksek olduu alanlar u ekilde tespit edilmitir: 1- Kuzey Anadolu Deprem Kua. Bu kuak batda Saros Krfezinden balayarak Marmara Denizinin ortasn takiben Bat ve Orta Karadeniz Blmlerini getikten sonra Kelkit Vadisinden sonra Erzincan-Erzurum zerinden Van glnn kuzeyine ular. 2- Ege Blgesi ve Gney Marmaradaki knt alanlarnn kenarlarnda bulunan fay izgilerini kapsayan alan. 3- Antakya-Amik-Mara oluu. 4- Gneydou Toros yaynn d snr. Bunlardan birinci ve drdnc deprem kuann Van yresinde birlemesi, buray Trkiyenin en ok sarslan yrelerinden birisi haline getirmitir.31 Hatta bu bilimsel verilerden yararlanlarak hazrlanan haritalar aratrmacy bu konuda bir krebe oyunundan kurtarmaktadr. Corafyaclarn gemi depremlerden yararlanarak genel hatlar ile istatistiki bir tablo oluturmu olmalarna ramen, bu tablolarn henz tarihiler tarafndan aydnlatlmam depremlerin mevcudiyeti gz nne alndnda mkemmellii tartlabilir.32 XIX. yzylda ve XX. yzyln balarnda deprem hadisesine ait kaynaklar eitlilik gsterir; 1853ten sonra telgraf gibi yeni aralarn kullanma girmesi merkezle olan haberlemeyi daha ksa bir zaman dilimine indirgedii iin bu tr olaylar karsnda devletin ald tedbirleri takip etmek daha kolay bir hal almaktadr. Ayrca Nezaretlerin (Bakanlklar) olumas ve bunlara ait kaytlar bize geni bir aratrma sahas amaktadr. Maliye Nezaretinde her ne kadar detayl bilgi veren malzeme yok ise de maddi hasar ar olan depremleri takip etmek mmkndr. Bu dnemde art gsteren gazeteler, 1864ten sonra yayn hayatna giren Dstur33 ve Slnmeler bize daha renkli bir kaynak malzemesi sunmaktadr. Ayrca rade tasnifi az olmakla birlikte zet bilgileri aratrmacnn hizmetine sunmutur.34 Vaka-nvistler bu konuda her ne kadar detayl bilgi vermeseler de bize gerekli olan zaman ve blge gibi olduka nemli ip ularn kaydetmilerdir. Ahmet Cevdet Paa35 ve Vaka-nvis Ahmed Ltfi Efendi36 bu konuda ihmal edilmemesi gereken bilgileri bizlere sunmaktadrlar. Ayrca XIX. yzylda kaleme alnan edebi eserler de gz ard edilmemesi gereken kaynaklar arasndadr. Tevfik Fikretin Zelzele ve Verin Zavalllara adl iirleri 1892 tarihli Balkesir depremi iin bir ipucu niteliindedir.

1391

Tanzimat Dneminde meydana gelen depremler devlet iin beklenmedik mali harcamalar beraberinde getirmitir. Depremden zarar gren blgelerin ticareti olumsuz ynde etkilenmi ve baz depremlerin sonucunda ise ksa sreli g olaylar meydana gelmitir. Deprem ve sonrasnda devletin varln hissetmek mmkndr. Osmanl dneminde madur olan halkn yannda devletin varln belirlemek mmkndr. Bu yardmsever anlay rk, din ve dil ayrm yaplmakszn tm Osmanl vatandalarna verilmitir. 1843 tarihinde Rodosta iddetli bir zelzele olduu belirtilmektedir.37 XIX. yzylda Osmanl corafyasnda meydana gelen depremleri kronolojik bir sra ile takip etmek mmkndr: 1844 tarihinde Rodos adasnda depremden etkilenen halka yardmda bulunulmutur.38 1846 tarihinde ise zmirde deprem olmu ve pek ok bina hasar grmtr.39 1847 tarihinde ise Gzelhisar ve Tire kazalarnda meydana gelen deprem nedeniyle Tire arsnda yangn km ve meydana gelen hasar Aydn Kaymakam Necibullah tarafndan stanbula bildirilmitir.40 1850 tarihinde Rodosta deprem olmutur.411851 tarihinde ise Beratta deprem olmu ve zarar gren deprem zedelere devlet eliyle yardm edilmitir.42 1851 tarihinde Rodosta bir deprem daha olmu ve eitli hasarlara yol amtr.43 Ayn tarihte Yanyada da deprem meydana gelmi ve tahribata neden olmutur.44 1854 tarihinde ise Bursada meydana gelen depremde etkilenen halk iin tiye-i seniyye (Bizzat Padiah tarafndan yaplan yardm) gnderilmitir.45 1855 tarihinde ise Harputta meydana gelen deprem binalarn yklmasna sebebiyet vermitir.46 1856 tarihinde Bursada bir deprem daha meydana gelmi ve ar hasarlara sebep olmutur.47 Bu deprem esnasnda Sultan Osman ve Sultan Orhan trbeleri zarar grm Sultan II. Murat ve Yldrm Beyazt Han camilerinin minareleri ve Ulu Caminin yedi adet kubbesiyle iki minaresi ve baz camilerin minareleri hasar grmtr. Urganl ve Suba Kprleri tahrip olmu, Harir (pek) fabrikalar yklmtr. Kale duvarnn gmesi nedeniyle Yahudi mahallesi gk altnda kalm ve bir hayli insan lmtr. Deprem sonras meydana gelen yangn nedeniyle de otuz kadar ev ve on iki dkkan yanmtr. Bursada meydana gelen depremin devam olarak stanbulda Nisan aynda bir deprem meydana gelmitir.48 Bu depremler sonrasnda hasar gren yaplarn tamiri, a ve akta kalan halkn geici bir sre iin ihtiyalarnn giderilmesine ynelik almalar devletin sorumluluk kapsamnda olarak ele alnmtr. 1856 tarihinde Erzurumda, Ankarada, Rodosta, Giritte, Bursada ve Kala-i Sultaniyede (anakkale) depremler meydana gelmitir.49 Bu depremlerin kesin olarak devlete am olduklar mali zararlar tespit etmek mmkn deildir. Ancak Osmanl Devletinin Krm Harbi arifesinde depremler nedeniyle yeni masraflarla karlat ve depremlerden etkilenen blgelerden normal zamanlarda alnmakta olan vergiyi alamadn belirtmek mmkndr. 1858 tarihinde Osmanl Devleti bir kez daha eitli blgelerde kan depremlere tank olmutur. Sofya, Ergiri ve Erzurum blgelerinde depremler meydana gelmitir.50 Erzurumda meydana gelen deprem sonras yklan cami, mescit, medrese, han ve hamamlarn tamiratna 1859 ylnda devam edilmi ve devlet depremin masraflarn karlamak durumunda kalmtr.51 1860 tarihinde Ktahyada, 1862de Rodos Adasnda, 1863de Konyaya bal uhud Kazasnda, 1866 ylnda Midilli Adas ve Konyann Ilgn Kazasnda meydana gelen depremlerde meydana gelen hasarlar hakknda stanbula bilgi verilmitir.52 1871 ylnda Mentee

1392

Sancana bal Marmaris Kazasnda ve 1872 tarihinde Sisam Adasnda meydana gelen depremler zerine gnderilen yardmlara dair bilgiler stanbula iletilmitir.53 Depremler sonrasnda ksa sreli bir gn meydana geldii sylenebilir. 1866 tarihinde Midillide meydana gelen deprem esnasnda insanlarn krlara kat ve deprem endiesi ile buralarda kaldklar bildirilmektedir.54 1869 tarihli Aydn Depreminde ise halkn ehir dna kat ve yerleim blgelerini terk ettikleri kaydedilmektedir.55 1855 tarihinde ise Bursada deprem esnasnda yklm bulunan hisar altndaki mahalle halknn (Yahudi Mahallesi=ekirge Mahallesi) bir baka mahalle tekil edilerek buraya naklettikleri ve iskan edildikleri bildirilmektedir.56 Deprem sahasnda meydana gelen mntka deiimi nedeniyle halk barnak temini gibi ncelikli ilerle megul olmakta ve zellikle ifti kesim ziraat ii ile uraamamaktadr. Devletin ve halkn deprem sonrasnda afetzedelere gerekli olan yardm ulatrd grlmektedir. Ayrca madur olan halkn vergi ykmllkleri devlet tarafndan iptal edilmekte ve vergi alnmamaktadr. 1867 tarihinde Midillide verginin deprem nedeniyle alnmad kaydedilmitir.57 1874 tarihinde Anadolunun baz vilyetlerinde iddetini arttran kuraklk esnasnda, deprem yre halk iin bir dier doal afet trnden olay olarak karmza kmaktadr. Diyarbakr Vilyetinde 13 Mays 1874 tarihinde deprem olmu ve zarara urayan halkn yardmna mahalli idare yetimitir.58 Midilli Adasnda 16 Kasm 1874 tarihinde meydana gelen deprem zmitte bir saniye kadar hissedilmi ancak, herhangi ciddi bir hasar meydana gelmemitir.59 Bursada 22 Kasm 1874 tarihli deprem ise bina duvarlarnn yklmasna sebebiyet vermitir.60 Kurakln yol am olduu ktlk ortamndan etkilenen yrelerde ve harp dnemlerinde meydana gelen deprem trnden afetler karsnda madur kalan halka devlet eliyle yaplacak yardmlar snrl imkanlar dahilinde ulatrlmaya allmtr. Sonu olarak depremlerin Osmanl maliyesine olumsuz ynde beklenmedik yeni harcamalar getirdii sylenebilir. Depremlerin nfus kaybna sebebiyet vererek retimin dmesine sebebiyet verdii ve halkn moral gcn olumsuz ynde etkiledii grlmektedir. Ayrca deprem nedeniyle ksa veya uzun sreli g olaylar cereyan etmektedir. Deprem olan blgelerde zarara urayan ifti nfusu ekim ve hasat ilemlerini geici olarak yapamamtr. rnein, iftilikle uraan ahslarn deprem nedeniyle lmleri, iftinin sahip olduu hayvanlarn deprem nedeniyle yitirilmesi gibi sebeplerden tr deprem blgesinin ziraat olumsuz ynde etkilenmitir. Bu gibi durumlarda devletin iftiye ihtiya duyduu malzemeleri temin etmekle beraber vergi borlarn geici bir sre iin affettii ve var olduunu afetzedelere yardmc olmak suretiyle teminat altna aldn belirtmek mmkndr. 4. Meteorolojik Afetler klimde ve hava hareketlerinde meydana gelen deimeler nedeniyle meteorolojik kkenli afetler meydana gelmektedir. Tarihi kaynaklarda bu trden bilgilere rastlanmakla beraber, bunlar derlemek

1393

ve snrlarn tespit etmek bir hayli gtr. Meteorolojik afetlere ise u rnekleri verebiliriz: sel, su baskn, , don, ar souk, frtna, tipi, yldrm dmesi, kuraklk, dolu, Sis, ar kar, orman yangn.61 Tarihi veriler altnda bunlardan bazlar u ekilde tasnif edilmitir. A. Dolu Ya ve Don Olay Daha ok ziraat ile geimini salayan blgelerde meydana gelen dolu ya veya don olay mahsulat telef etmekte ve iftiyi g durumda brakmaktadr. Bu durum karsnda devlet tahsil edecei vergiden vazgemekte ve iftiye bu dorultuda yardmc olmaktadr. 1845 tarihinde Manastr, Harbete, Kprl kazalarna bal kylerde dolu nedeniyle rn telef olmu ve devlet bu blgelerin vergilerini affetmitir.62 Ayn tarihte Taabad (Taova), Irak, Sonisa (Uluky) kazalarnn dolu felaketine urad ve rnn tamamyla mahvolduu meclis mazbatasnda kaydedilmitir.63 1847 tarihinde Sofyada doludan dolay hasara urayan halka yardmda bulunulmu ve vergileri affedilmitir.64 1852 tarihinde arambada meydana gelen dolu nedeniyle blgeden alnmakta olan ziraata dayal vergiler alnmamtr.65 1857 ylnda Sakz Adasnda kn donmu olan bahelerden rn alnamad iin vergileri hakknda grlm ve bu vergilerin alnmamasna karar verilmitir.66 1861 tarihinde Ni Eyaleti ierisindeki baz kylerin, meydana gelen dolu nedeniyle, zarara urayan iftilerinin zahirelerine ve meydana gelen hasara dair incelemelerde bulunulmutur.67 Ayn yl Bosna Eyaletinde bulunan Trnova Kazas halk doludan dolay telef olan mahsulleri nedeniyle vergiden muaf tutulmulardr.68 1861 ylnda aramba kazasna bal kylerde meydana gelen dolu ya nedeniyle hasar gren kylere zahire yardm yapld belirtilmektedir.69 Dolu ve don olay gibi iklime bal afetlerin zellikle hasat zamannda meydana gelmesi mevcut rn telef etmekte ve iftiyi olumsuz ynde etkilemektedir. Bu nedenle ifti vergisini demekte glk ekmekte ve devletten verginin affedilmesini talep etmektedir. Devletin bu tr olaylarda hogr ile yaklat ve iftiye hi deilse vergi ykmllnden kurtarmak suretiyle yardmc olduu belirlenmitir. Ancak, dolu nedeniyle zahirenin telef olmas blgede o yl ierisinde zahire ktlna sebebiyet vermekte ve zahire fiyatlarnda artlara neden olmaktadr. Bu sebeple de halk geim sknts ierisine dmektedir. B. Frtna klime bal bir afet olan frtna nedeniyle deniz ticareti olumsuz olarak etkilenmektedir. 1852 tarihinde Trablusgarbda, 1856da Gemlikte, 1859 ylnda Kbrs adasndaki Girne kazasnda meydana gelen frtnalar nedeniyle maddi hasarn yan sra, deniz ulamnn geici bir sre iin olumsuz ynde etkilendii belirlenmitir.70 1859 ylnda Erzincanda meydana gelen iddetli frtna nedeniyle bir hayli zarar meydana gelmi ve blge halkna devlet ve halk tarafndan yardmda bulunulmutur.71 Cebel-i Lbnan yresinde 28 ubat 1874 senesinde meydana gelen iddetli frtna demir kprnn orta direklerini ykm ve hkmet konann duvarlarnn yklmasna neden

1394

olmutur.72 Bu trden iddetli frtnalarn meydana geldii yrelerde bulunan mahsuln iddetli rzgar nedeniyle telef olaca ve retim dne sebebiyet verecei aikardr. 22 Kasm 1874 senesinde Tokat ve Sivas yresinde grlen iddetli frtna nedeniyle insanlarn ld tespit edilmitir.73 iddetli frtnalarn ekinin olgunlama dneminde meydana gelmesi halinde, zirai uran etkin olduu yrelerde mahsul zerinde olumsuz etkilere sebebiyet verdii belirtilebilir. Osmanl Devleti bu gibi durumlarda da yardmn esirgememi ve ihtiya sahiplerine geici bir sre iin yetecek miktarda gda yardm yapmtr. C. Sel klime bal olarak oluan ar yalar ya da karlarn erimesi ile meydana gelen sel afeti etkiledii blge halkna ve zirai sahaya zarar vermekteydi. 1858 tarihinde Bursann dou tarafnda bulunan Aksu ve ataltepe kylerinde meydana gelen sel neticesinde blgede hasar meydana gelmiti.74 Ayn yl Meri Nehrinin tamasndan dolay Edirnede bu nehirle hem civar olan arazi zerinde bulunan evler zarara uram ve bunlar iin gerekli yardm devlet eliyle blgeye ulatrlmtr.75 1863 tarihinde ise Konyann Aksaray Kazasnda meydana gelen selden dolay blge halkna tiyye-i seniyye (Padiah yardm) verilmitir. 1864 tarihinde Eflak Eyaletinde nehirler tam ve halk bundan dolay zarara uramtr. Bunun zerine blgeye devlet eliyle yardm gnderilmitir.76 1865 ylnda Narda Kazasnda akan nehrin mecrasn deitirdii ve blgeye zarar verdii bildirilmi, bunun zerine nehrin eski mecrasna dndrlebilmesi iin gerekli almalar yaplmaya balanmtr.77 1868 ylnda Adanada Seyhan Nehri tam ve nehrin zarar verdii blgelerde alanlar dllendirilmitir.78 1870 ylnda Konya Vilyetine bal bulunan Yalva Kazasna bal Hisarard Kynde meydana gelen sel nedeniyle blge halk madur olmu ve selin nlenebilmesi iin bir set inasna karar verilmitir.79 1872 tarihinde Gmhane ve Torul kazalaryla Yamurdere Nahiyesinde meydana gelen iddetli yamurlardan zarar gren halkn bir senelik vergilerinin tehiri karara balanmtr.80 Kastamonu Vilyetinde 21 Mays 1874 tarihinde Stefan Kazasna bal Sumay Ky civarnda bulunan sularn tamas ile sel afeti yaanmtr. Arazisi ve evleri tahrip olan halk dier kylere hicret ederek yerlemilerdir.81 Hkmetin kyllere arazi vermesi sel afeti nedeniyle sekteye urayan zirai igcn atl brakmadnn bir kant olsa gerektir. Bahar aylarnda grlen nehir taknlar ziraat olumsuz ynde etkilemektedir. Nehir kenarlarnda bulunan yerleim mahalleri selden tr zarara uramakta,ulam olumsuz ynde etkilenmekte ve baz durumlarda da ksa mesafeli olarak iskan mahalleri deitirilmektedir. Gerek iskan mahallerinin deitirilmesi ve gerekse selin meydana getirdii ykmlarn giderilmesi esnasnda harcanan zaman ziraatn gecikmesine sebebiyet vererek rn dlerine neden olmaktayd. iddetli yalarn kpr, bina ve ulam a zerinde meydana getirdii tahribat mahalli idarecileri ekonomik adan yeni harcamalar yapmak zorunda brakm ve blgenin geliimini engellemitir. Sonu olarak, doal afetler karsnda madur olan halk yardma muhtatr. Bu yardm geni apl masraflar, yatrmlar ve organizasyonlar zorunlu klmaktadr. Bu trden durumlarda devlet geni

1395

kadro ve imkanlar ile vatandann yannda yer almaktadr. Trk idaresi altnda yaayan vatandalar devletin yardmn doal afetler dneminde almlardr. Bu trden davran Trk idaresinin madur mazlumlara kar hogrl olduunun bir ifadesidir. Yardmlarn ulatrlmas esnasnda yaanan birtakm olumsuzluklar bireysel hatalardan ibarettir ve devletin genel yapsn etkilemez. nemli olan devletin mevcut imkanlar ile seferber olarak afetzedelere yardm elini uzatmasdr. DPNOTLAR 1 Remzi Ouz Ark, Corafyadan Vatana, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara

1983, s. 11. 2 3 4 5 6 7 8 9 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Cevdet Dahiliye, Nr. 1887. BOA, Cevdet Dahiliye, Nr. 6177. BOA, Cevdet Dahiliye, Nr. 10030. BOA, A. DVN. MHM. 6/31, 1264. 10. 8. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 8205; rade Dahiliye, Nr. 15685; rade Dahiliye, Nr. 15538. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 21844; rade Dahiliye, Nr. 34603. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 23612; rade ura-yi Devlet, Nr. 65. Glden Saryldz, Karantina Tekilatnn Kuruluu ve Faaliyetleri (1838-1876),

Baslmam Yksek Lisans Tezi, I. . Sosyal Bilimler Enstits, Nr. 136, stanbul 1986. 10 Musa adrc, Tanzimatn Uygulamasnda Karlalan Baz Glkler, Tanzimatn 150.

Yldnm Uluslararas Sempozyumu, T. T. K. B., Ankara 1989, s. 299. 11 brahim Ylmazelik, XIX. yzylda Diyarbakr Eyaletinde Ynetim-Halk Mnasebetleri,

Bayram Kodamana Armaan, Samsun 1993, s. 373. 12 13 brahim Ylmazelik, a.g.m., s. 374. Tuncer Baykara, Osmanllarda Medeniyet Kavram ve On dokuzuncu Yzyla Dair

Aratrmalar, zmir 1992, s. 130. 14 15 16 17 Musa adrc, a.g.m. (Tanzimatn Uygulamasnda.), s. 309. BOA, Cevdet Dahiliye, Nr. 9271. BOA, A. DVN. MKT. 63/58 (1263. 2. 8) BOA, A. DVN. MKT. 64/54 (1263. 2. 15)

1396

18 19

BOA, Cevdet Dahiliye, 11499. (1264) BOA, rade Dahiliye, Nr. 40719; Glden Saryldz, Hicaz Karantina Teskilati (1865-1914),

T. T. K. B., Ankara 1996. 20 21 22 23 24 25 BOA, rade Dahiliye, Nr. 40625. BOA, rade Dahiliye, Nr. 40315. BOA, rade Meclis-i Mahsus, Nr. 44974. BOA, rade Dahiliye, Nr. 40984. BOA, Cevdet Dahiliye, Nr. 4990. 1652 tarihinde ihmalkarlk sonucu stanbulda kan yangnda, kargir arpa ambarnn

yand ve meydan dolduran pirin ve hububatn bir ksmnn telef olduu belirtilmektedir. Mustafa Naima Efendi, Naima Tarihi, ev. Zuhuri Danisman, C. V, Istanbul 1968, s. 2350; Belgrad da yldrm dmesi nedeniyle kan yangnda 150 kadar zahire mahzeni tahrip olmu ve sahipleri zarara uramtr. Defterdar Sar Mehmed Pasa, Zbde-i Vekayiat Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), Haz. Abdulkadir zcan, T.T.K. Yay., Ankara 1995, s. 649; stanbulda baruthanenin infilak etmesiyle kan yangnda 425 ev tahrip olmutu. Defterdar Sar Mehmed Pasa, a.g.e., s. 648-649. 26 1800 ylnda orumda meydana gelen deprem sonrasnda yangn ortaya km ve ar

ile pazar tahrip etmitir. (BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 16135/16136.); 1846 tarihinde Gzelhisar ile Tire kazalarnda meydana gelen deprem sonrasnda Tire arsnda yangn km ve bundan tr hasarn boyutlar artmtr (BOA, rade Dahiliye, Nr. 34871). Grld zere deprem gibi doal afetlerin meydana getirmi olduu kargaa ortam yangn iin bir zemin oluturmaktadr (BOA, rade ura-yi Devlet, Nr. 127) 27 28 s. 52-53. 29 30 31 BOA, A. MKT. UM. 1360/7, 26 Tesrin-i Evvel 1290. Ali Koyigit, Deprem, Yeryuvar ve nsan, ubat 1977, s. 5. brahim Atalay, Trkiye Jeomorfolojisine Giri, Ege niversitesi Sosyal Bilimler Fakltesi BOA, rade Dahiliye, Nr. 43410. Ahmet Ltfi Efendi, Vakaa-nvis Ahmet Ltfi Efendi Tarihi, Yay. M. Mnir Aktepe, C. XII,

Yaynlar No: 9, zmir 1982. 32 brahim Atalay, a.g.e., s. 27-28.

1397

33

Mabadi Lahika-i Kavanin: stanbul Hareket-i Arz Musabini Komisyonu Nizamnamesi, 20

Temmuz 1310, Mala, s. 259. 34 BOA, rade Dahiliye, Nr. 24917, H. 1273te Bursada meydana gelen hareket-i arzdan

tr zarara urayanlara yardm yaplmas hususunda tezkire-i senaveri. 35 Cevdet Pasa, Tezakir 1-2, Cavid Baysun, T. T. K. B., Ankara 1991, s. 33-36. (Tezakir.) Bu

ksmda Cevdet Pasa H. 1273 Bursa depremi hakknda olduka teferruatl bilgiler vermektedir. 36 Ahmed Ltfi Efendi, a.g.e., C. XI, s. 42-43. Anadolu ve Cezayir taraflarnda meydana

gelen depremler hakknda bilgi vermektedir. Eserin btn incelemeye tabi tutulduunda bu rnekleri oaltmak mmkndr. 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 BOA, Cevdet Dahiliye, Nr. 6028. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 1169. BOA, rade Dahiliye, Nr. 6260. BOA, A. DVN. MKT. 87/82 (1263. 7. 17) BOA, rade Dahiliye, Nr. 13817. BOA, rade Dahiliye, Nr. 14889. BOA, rade Dahiliye, Nr. 15685. BOA, rade Dahiliye, Nr. 14873. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 14136. BOA, rade Dahiliye, Nr. 22262. BOA, rade Dahiliye, Nr. 23710. Cevdet Pasa, a.g.e (Tezakir.), s. 35-36. BOA, rade Dahiliye, Nr. 24957; rade Dahiliye, Nr. 23351; rade Dahiliye, Nr. 23635; rade

Dahiliye, Nr. 23823; rade Dahiliye, Nr. 24024. 50 51 52 BOA, rade Dahiliye, Nr. 27496; rade Dahiliye, Nr. 27656; rade Meclis-i Mahsus, Nr. 629. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 18488 BOA, rade Dahiliye, Nr. 31107; rade Meclis-i Vl, Nr. 21975; rade Meclis-i Vl, Nr.

22307; rade Meclis-i Mahsus, Nr. 1402; rade Meclis-i Vl, Nr. 25245.

1398

53 54 55 56 57 58 59

BOA, rade Meclis-i Mahsus, Nr. 44934; rade Dahiliye, Nr. 46140. Ahmed Ltfi Efendi, a.g.e., C. XI., s. 43. Ahmed Ltfi Efendi, a.g.e., C. XII., s. 81. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 15066. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 25749. BOA, A. MKT. UM. Nr. 1326/51, 1 Mays 1290, Diyarbakr Vilayetine tel. BOA, A. MKT. AVL., Nr. 869, 2067 Cezair-i Bahr-i Sefid, 4 Tesrin-i Sani 1290; Nr. 869,

2072 Izmid, 4 Tesrin-i Sani 1290. 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 BOA, A. MKT. AVL., Nr. 869, 2098 Hdavendigar, 10 Tesrin-i Sani 1290. Cemalettin ahin, Trkiye Afetler Cografyas, Ankara 1991, s. 3. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 1245. BOA, A. DVN. MKT. 25/22 (1261. 6. 23) BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 2721. BOA, Cevdet Dahiliye, Nr. 10710. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 17301. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 20926. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 20786. BOA, ML. MSRF. Nr. 16113 (1278-1279) BOA, rade Dahiliye, Nr. 16276; rade Dahiliye, Nr. 25033; rade Dahiliye, Nr. 30134. BOA, rade Dahiliye, Nr. 29201. BOA, A. MKT. NZD. 1045/15, 11 Muharrem 1291. BOA, A. MKT. UM. 1355/9, 12 evval 1291. BOA, rade Meclis-i Mahsus, Nr. 537. BOA, rade Dahiliye, Nr. 27780.

1399

76 77 78 79 80 81

BOA, rade Hariciye, Nr. 11964. BOA, rade Meclis-i Vl, Nr. 23978. BOA, rade Dahiliye, Nr. 40776. BOA, rade Dahiliye, Nr. 40776. BOA, rade ura-yi Devlet, Nr. 1043. BOA, A. MKT. UM. 1330/24, 4 Rebilahir 1291.

1400

C. HUKUK SSTEM Tanzimat Devri Osmanl Mahkemeleri / Do. Dr. Ekrem Bura Ekinci [s.771-779]
Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi / Trkiye I. Klasik Devirde Mahkemeler Eski hukukumuzda monariyle ynetilen devletlerin hepsinde olduu gibi, yasama, yrtme ve yarg fonksiyonlar, ad ne olursa olsun (halife, sultan, emir, padiah vs.) devlet bakannn uhdesindeydi. Ancak devlet bakan bu fonksiyonlarn vekilleri vastasyla kullanr, yarg fonksiyonunu da devlet bakan adna onun tayin ettii hkimler yerine getirirdi. slm dnyasnda kad ad verilen hkimleri belli yarg evrelerinde dava grp zmlemek zere devlet bakan tayin ederdi. Hz. Peygamber bizzat dava dinleyip hkm verdii gibi, kadlar da tayin etmi, Ondan sonraki halifeler de bu yolda hareket etmilerdi. Abbasler zamannda kadllkuzzat adl bir makam ihdas edilerek mam- Azam Ebu Hanifenin gzde rencisi, byk hukuku Ebu Yusuf bu makama getirilmiti. Gnmzdeki adalet bakanl ile temyiz mahkemesi ve yksek idare mahkemesi bakanlklar gibi grevlere karlk gelen bu makam artk kadlar tayin etmeye ve halifenin yarg yetkisini onun adna bu makam kullanmaya balad. Osmanl Devletinde de ilk olarak Osman Gazi tarafndan kadlar tayin edilmi; Sultan I. Murad zamannda da nceki slm devletlerindeki kadll-kuzzat benzeri kazaskerlik kurumu ihdas edilmi, kadlar artk bu makam tayin etmeye balamtr. Daha sonra bu makam Rumeli ve Anadolu Kazaskerlii olmak zere ikiye ayrlmtr. Bunlar Osmanl Devletinde ilmiye snf ad verilen ve kaza, fetva ve retim ileriyle uraan snfn bayd. Osmanl lkesi kaza adn tayan yarg evrelerine taksim edilmiti. Bunlarn her birine medreselerin yksek snflarndan mezun olmu stn ahlk ve ilm ehliyet sahibi kimselerden iki yllna kadlar tayin edilirdi. Mekke, Medine gibi mutena yerlerde bu sre bir yld. (Gnmzde noterlikte olduu gibi) srada bekleyen herkesin greve tayin edilebilmesi ve kadlarn gittikleri yerlerde halkla ili-dl olmalarna yol amamak maksadyla tespit edilen bu bir veya iki yllk sre sonunda kadlar merkeze gelerek yeni bir greve atanmalarn beklerlerdi. Bu bekleme sresinde de medreselerde mderrislik yaparak nazar bilgilerini gelitirebilirlerdi. Kadlar nceleri bulunduklar blgelere gre kazaskerler tayin ederken XVI. asrdan sonra giderek kazaskerliin nne geerek ilmiye snfnn ba durumuna gelen eyhlislmlk makam birtakm st rtbeleri ve kadlar tayin etme yetkisini kazanmtr. leri youn olan yerlerde kadlar kendilerine kadlk vasflarn haiz kimselerden vekiller seebilirlerdi. Bunlara naib denirdi. Kimi zaman uzak yerlere tayin edilen kadlar grev yerlerine gitmeyerek merkezde kalr ve yerlerine naib tayin ederlerdi. nceleri kadlarn muayyen maalar yoktu, mahkeme gelirleriyle geinirler, yanlarndaki naib, ktip, muhzr ve mbair gibi grevlilerin maalarn da kendileri karlarlard.

1401

Kadlar, dava grmenin yan sra, bulunduklar yerin idare, maliye ve belediye ileriyle de grevliydiler. O devirde muayyen mahkeme binalar yoktu. Kadlar ya evlerinde veya camilerde dava dinlerlerdi. Hatta bazen yolda giderken bile kadya bavurup davasn arzedenler olur, hemen ayak zeri dava grlp karar verildii olurdu. Kadlar birbirlerinden rtbe ve gelir bakmndan ayrlrlard. Bunun dnda aralarnda bir hiyerari sz konusu deildi. Mlk mirlerin de kadlar zerinde denetim yetkisi bulunmuyordu. Kadlar merkezden tayin edilir ve dorudan merkezle yaamalarn yrtrd. Mahkemelerde slm hukuku uygulanr ve verilen hkmler derhal kolluk grevlileri (merkezde avuba, tarada suba vs.) tarafndan yerine getirilirdi. Verilen karara itiraz olan, bunu baehirde bulunan Divan- Hmyuna gtrebilirdi. Divan hkm inceler, hukuka aykrlk grrse davay yeniden grlmek zere ya hkm veren veya baka bir mahkemeye gnderir, yahut da davaya bizzat kendisi bakarak neticelendirirdi. Divann kararna kar da herkesin padiaha bavurma hakk vard. Bu devirde Osmanl Devletinde her kaza evresinde bulunan ve kadlarn bakanlk ettii eriye mahkemeleri dnda merkezde bulunan Divan- Hmyun, Vezirizam Divanlar ile kazaskerlerin, ayrca esnaf zerinde lonca ve benzeri meslek teekklleri ile muhtesiblerin, mal konularda defterdarlarn, askerler zerinde Yenieri Aas ve Kaptan- Deryann, tarikat mensuplar zerinde eyhlerin, Hz. Peygamber soyundan gelenler zerinde nakibleraflarn, te yandan taralarda beylerbeyi ve sancakbeyleri divanlarnn da bir takm yarg yetkileri vard. II. Tanzimat Devrindeki Mahkemeler Reformu Osmanl tarihini umumiyetle iki devre ayrmak det olmutur. Be asrdan fazla bir zaman ihtiva eden klasik devir ve te yanda bir asr bulmayan ancak en az nceki kadar mhim hadiselerin cereyan ettii Tanzimat Devri. Hayli uzunca olan ilk devirde mahkemeler tekilat ufak tefek istisnalarla beraber hep bir yeknesaklk arz eder. Ancak ilkine gre olduka uzun olan ikinci devir boyunca adliye tekilatnda ok mhim reformlar yaplm, imparatorluun sonuna kadar hkmetin mahkemeler tekilat zerinde tasarrufu devam etmitir. 1. Adliye Reformlarnn Sebepleri A. Islahata Duyulan htiya Osmanl Devleti uzun yzyllar dnyann en gl devleti olarak yaamtr. Bunun arkasnda asker ve siyas g (gaz ruhu) yannda, devlet kurumlarnn salamlk ve zamana gre mkemmellii yatyordu. Gerekten Osmanl adl sistemi, devrinin en stnyd. yle ki Avrupa devletlerinin bile zaman zaman bu sistemi inceleyerek rnek aldklar biliniyor. Ancak devletin zamanla asker, siyas ve mal bakmdan g kaybetmesine paralel olarak sosyal alanda da zlme balam, adl sistem de bundan nasibini almakta gecikmemitir. Klasik devirde uzun yllar ok iyi ileyen yarg fonksiyonu ve adliye tekilat devletin btn unsurlarndaki bozulmayla beraber zayflamt. Hukukular geliri nispetinde skntl ve dedikodusu bol olan kadlk grevlerine, geliri az ama daha huzurlu ve daha erefli grlen fetva veya retim ilerini tercih etmekteydiler. Bu sebeple

1402

mahkemeler hukuk ehliyet ve ahlak meziyete pek de yksek olmayan naiblerin elinde kalmt. te yandan insanlar da hukuk ihtilaflarn -daha kolay ve ucuz olduu iin- mftlerden fetva sorarak zmlemeyi tercih etmekteydiler. Zaten lkedeki cemiyet hayat da hukuk ihtilaflar arttracak kadar etrefil deildi. Hukuk ihtilaflar ve dolaysyla mahkemelere intikal eden dava says az olduundan mahkeme gelirleri dkt, bu sebeple de rvet ve iltimas bagstermiti. te yandan mahall nfuz sahibi kimseler yarg mensuplarn etkileyerek kendi istekleri istikametinde hareket etmelerini salamaktaydlar. Hukuk kurallarna uymakta grlen geveklik, rvet ve iltimasn yaylmas, adl mercilerin yava yava ehil olmayanlarn eline geii, lkede adalet fikrini ve dolaysyla emniyet ve asayii zedelemitir. Zaman zaman ksa vadeli ve sert tedbirlerle bunun nne geilmeye alldysa da baar salanamad. Bylece on dokuzuncu yzyln bana gelindi. Devletin banda bulunanlar artk pek ok messesede olduu gibi adliye tekilatnda da slahat yaplmas gerektiine yrekten inanyorlar, aksi takdirde devletin tamamen keceinden endieleniyorlard.1 B. Hukuk Sebepler Klasik dnemde Osmanl hukuku denince akla nce slm hukukunun Hanef yorumu ve bu yolda kaleme alnm eserler gelmektedir. Yine zaman zaman bu hukukun dzenlemedii ve dzenlenme yetkisini devlet bakanna tand alanlarda (tazir gibi) kurallar getiren kanunnameler karlmtr. Bunlara da rf hukuk denilmektedir. Bu ikisi, yani fkh kitaplar ve kanunnameler ikisi birden Osmanl hukuku literatrn oluturmaktayd. u kadar ki, kanunnameler bu hukukun ok czi bir parasn tekil ederdi, esas arlk fkh hkmlerindeydi. Kadlarn grev yapt genel mahkemeler her iki gruba giren ihtilaflara da bakp karar verirlerdi. Bir baka deyile kadlar rf hukuka ilikin davalarda da grevli ve yetkiliydiler. Merkezdeki Divan- Hmayun ise baz nemli davalarla, kadlarn bakamad birtakm davalara bakar, kadlarn verdii kararlar bir st mahkeme sfatyla denetleyerek gerekirse yeniden yarglama yapard. Divan- Hmayun, slm tarihindeki divan- mezlimlerin bir rneiydi. Bu mahkemelerde genellikle halkn birbirinden veya memurlardan ikyetlerine baklr, daha ok ceza ve haksz fiil davalar grlrd. Divan- mezlimler adeta rf hukuk uyumazlklarnn zmlendii birer merciydi. Divan- Hmayun da bu gelenekten nasibini almtr. Taralarda beylerbeyi ve sancakbeylerinin tekil ettii divanlar da Divan- Hmayunun kk birer modeliydi, buralarda da ounluu rf nitelikte birtakm davalar grlrd. On dokuzuncu yzyln ilk yarsnda lkede yaygn bir hal alan zulm, rvet gibi hukuka aykr davranlarn nlenmesi iin birtakm tedbirler getirilmi ve bu yolda kanunname geleneine uyularak ceza kanunlar karlmtr. Reformlarn nemli bir gstergesini tekil eden bu kanunlarn uygulanmas da yeni kurulan meclislere verilmitir. Burada da klasik dnemde rastlanan ve rf hukuk niteliindeki davalara kad mahkemeleri yannda bu ile grevli mahkemelerin bakmas geleneine paralel bir uygulama vardr. Tanzimat sonras kurulan mahkemeler divan- mezlimlerin

1403

konumundayd. Divan- Hmayun ve tara meclislerinin yerini alarak kanunnamelerle belirlenmi kurallar erevesinde yarglama yapmakla grevlendirilmilerdi. Demek ki Osmanl hukukuna farkl nitelikteki davalara farkl yarg mercilerinin bakmas esas yabanc deildi. Bu yzyln ikinci yarsnda da slm hukuku hkmlerinin ksmen kanunlatrld grlmektedir. Bu kanunlarn uygulanmas grevi de geleneksel kad mahkemelerine deil, ncelikle Avrupa tarzda yeni kurulan mahkemelere yklenmitir. Kadlar klasik dnemde halkn mtegallibe ve devlet adamlarnn zulmlerinden ikyetlerine ilikin davalara bakmaya ekinirlerdi. nk bu davalar mahall nfuz ve etkilerden ounlukla masun kalamazd. Bu gibi davalar soruturma evrakyla beraber merkezdeki Divan- Hmayun veya bunun taralardaki rneini tekil eden paa divanlarna havale ederlerdi. Bunlar her trl etki ve nfuzdan slim olarak karar verilen ve bu kararlarn tavizsiz icra edilebildii mercilerdi. Onun iin Tanzimat sonrasnda ncelikle zulm sularnn nlenmesine ynelik mevzuatn uygulanmas ii, kadlara deil, Divan- Hmayun ve paa divanlarnn yerine gemek zere yeni kurulan meclislere verilmitir. C. Ticar Gelimeler On dokuzuncu yzyl balarnda Sanayi Devrimini gerekletiren Avrupann ucuz ve bol mallar Osmanl lkesini bir pazar durumuna getirmi, d ticaret ok gelimiti. Bu sebeple pek ok Avrupal tccar Osmanl lkesine gelip gitmeye, hatta yerlemeye balamt. Bunlar Osmanl tebasyla aralarnda doan ihtilaflarn bu alandaki ba dndrc gelimeyi takip edemeyen ve dolaysyla ticar rfleri pek bilemeyen kad mahkemeleri nne gtrmek yerine tccar hakemlere havale etmekteydiler. Devlet, bu ii dzene sokmak ve en azndan kontrol etmek zorunda kalarak ticaret davalarna bakan ve yeleri arasnda yabanclarn da bulunduu yarg meclisleri kurdu. Bylece ilk defa olarak eriye mahkemelerinin yetkileri snrlandrlyordu.2 D. Yabanc Devletlerin Basklar Osmanl lkesindeki gayrimslim aznlklar ayn dinde bulunduklar Avrupa devletlerine ticaret konusunda araclk yapyorlard. Bu arada Fransz htilalinin yayd milliyetilik ve laiklik prensipleri zellikle bu gayrimslim aznlklar arasnda yaylm ve bunlar hkmetten birtakm imtiyazlar koparmaya itmitir. Avrupa devletleri de, Osmanl topraklar zerinde hak iddia etmelerine imkn verecek bu frsat karmayarak dindalar olan aznlklar desteklemi, hatta onlar tbiyetlerine alarak kendi vatandalarnn imtiyazlarndan yararlanmalarn salamlar, bu vesileyle Osmanl hkmetine srekli bask yapmaya balamlardr. Bu basklar devletin sonuna kadar artarak srmtr. Oysa bu devirde Avrupa devletlerinde ne adliye Devletindekinden daha mkemmel deildi.3 te 1839 Tanzimat, 1856 Islahat ve 1875 Adalet Fermanlar ncelikle bu bask sonucunda ilan edilmi, bunlarla gayrimslim aznlklara geni imtiyazlar verilerek mahkemelerde yelik ve ahitlik yapabilmeleri esas kabul edilmitir. Denilebilir ki Osmanl Devletinin pek ok sahada gcn kaybetmesinden yararlanan Avrupann basklar bu devirdeki btn reformlarda olduu gibi, adliye sistemi ve ne de aznlklarn stats Osmanl

1404

reformlarnda da en nemli etken olmutur. Zamann devlet ricalinin hemen her biri, bilhassa Reid, li ve Fuad Paalar bir Avrupa devletinin tesiri altna girmilerdi. Bu devirde stanbuldaki ngiliz, Fransz ve Rus elileri Bbliye her istediklerini yaptrabilecek g ve cesareti bulmulardr. E. Merkez Otoriteyi Glendirme Arzusu te yandan Avrupa devletlerinin basks ve slahat fermanlarnn iktizasndan olan yeni kanunlarn uygulanmas iin yeni yarg mercilerine ihtiya duyulmu, bu yolda Nizamiye Mahkemeleri ad verilen mahkemeler kurulmutur. Hkmet bylece merkez otoriteyi glendirmeyi de dnmtr. O zamana kadar idare ile adliye bir arada oluu iin idarenin merkezletirilmesi ister istemez adliyeyi de etkilemitir. Gerekten lkede ok nfuzlu bir konuma sahip bulunan ve yarg otoritesini elinde tutan ulemann gc bu reformlarla giderek azalmtr. Yarg yetkisi bylece giderek dorudan merkeze bal ve ilmiye snf gibi bir snfa mensup bulunmadklar iin siyas ve sosyal nfuzdan mahrum yeni memur-hakimlere intikal etmitir. Oysa dorudan merkeze bal bulunduklar halde kendilerinde gl bir snf mensubiyeti duygusu tayan kadlar, tam bir yarg bamszl iinde grev yaparlar, merkezden bunlara direktif verilmesi diye bir ey sz konusu bile olamazd. Kadlar azledilseler bile ulemadan olduklar iin mderrislik, mftlk gibi baka ilerle de uraabilirler, bylece geim endiesi ekmezlerdi. te adl reformlarda nemli bir sik olan merkezleme endiesi, yarg bamszln azaltlmas sonucuna varmtr.4 2. Adliye Reformlarnn Meruluk Temeli Dier btn slahat hareketlerinde olduu gibi adliye sahasndakilerde de pozitif hukuka, slm hukuku prensiplerine ve geleneklere uygun davranma endiesi hkim olmutur. yle ki yeni kurulan mahkemelerin hukuk tarihimizdeki divan- mezlimlerin bir benzeri olduunun dile getirilmesine ihtiya duyulmutur. Ticaret davalarnn farkl mercilerde grlmesi, eski hukukun rf ve detin tatbikine ve hukuk ihtilaflarn hakemler vstasyla zlmesine cevaz veriine dayanr. Bir fetva makam olan eyhlislmla yarg grevinin de verilmesi eski hukukun fetv ile kazann bir kii veya makamda birlemesinin caiz olduu hkmne uygundur. O zamana kadar tek hkimle hkmeden mahkemelerin yannda heyet halinde karar veren mahkemelerin kurulmas, bir baka deyile toplu hkim sistemi slm hukukuna yabanc deildir. Eski hukukta prensip tek hkimdir, ama hkimler heyet halinde de grevlendirilebilirler. te yandan gayrimslimlerin muayyen davalarda hkimlik ve ahitlik yapmalarna izin verilmitir. Yine bu devirde getirilen istinaf ve temyiz yollarnn slm hukukuna bir aykrl bulunmamaktadr. Bu messeseler bu hukukta da farkl isimlerle mevcuttu. Btn bunlarda slahatlarn yzlerini ne kadar Avrupaya evirmi olurlarsa olsunlar, geleneksel yetime tarz ve zihniyetinin etkisinden kurtulamamalarnn da etkisi bulunduu gibi; lkede hl belli bir nfuzu olan ulemann tepkisinden de ekinilmesi nemli rol oynamtr. Bu sebeple Tanzimat Devrine bir dalite hkim olmutur. Medrese yannda mektep, eriye mahkemeleri yannda nizamiye mahkemeleri varln srdrmtr. Bu husus Tanzimat reformlarnn en nemli zelliidir.

1405

3. Adliye Reformlarnda zlenen Model Tanzimat reformlarnda Avrupann basks en nemli rol oynad gibi, bu reformlarn gerekletiriliinde de Avrupa sistemi rnek alnmtr. Bu sistem iyi olduu iin deil, ncelikle gl olduu iindir. Nitekim gl olann sz geer (el-hkm lil-glib) prensibi tarih boyunca hkim anlay temsil eder. Tanzimat Dneminde yaplan slahatlarn hemen hemen tamamnda olduu gibi adliyede de kltr bakmndan o zamanlar Avrupann en gzde lkesi Fransadan ilham alnm, Fransz rneine gre yeni mahkemeler tekil edilmitir. Bunda, bu lkeyle eskiden beri sregelen dostane ilikilerin yannda, Osmanl slahatlarnn Fransada eitim grerek bu lkenin kltrn benimsemeleri, ayrca Fransa adliyesinin ngiltere, Avusturya ve Rusyadaki adl sisteme gre rnek olarak alnmaya daha elverili bulunmas da etkili olmutur. te yandan o dnemde liberal mutlak monarinin hakim olduu Fransann idare tarzn, Osmanl ricli kendi bnyemize uygun ve ideal bir sistem olarak grmtr. Osmanl Devletinde idare ile adliye birbirinden ayr olmad, Tanzimat Devrinde de bir sre byle devam ettii, idar ve adl slahatn birbirine paralel yrtld gz nnde tutulursa, idar reformlara akseden Fransz rneinin adl reformlara da aksetmesi doald. Bu devirde yaynlanan mevzuatn byk ounluu Fransadan iktibas edilmi, byle olmayanlarnda da nemli nispette buradan ilham alnmt. dare ve buna paralel olarak yarg alanndaki slahat, dnem dnem sadrazamlk yapan Reid, li ve Said Paalar tarafndan gerekletirilmitir. Ancak hepsinde zamann nde gelen hukuku ve devlet adam Ahmed Cevdet Paann birinci derecede rol olmu ve emei gemitir. III. Tanzimat Devrinde Adliye Tekilat 1. lk Adl Reform: Ticaret Mahkemeleri Klasik devirde Osmanl tebas ile kendilerine ticaret iin hkmete izin verilen (XIX. asr balarnda kendilerine beratl Avrupa tccar denilen) ecnebiler arasndaki davalara tercman hazr bulunduu halde kadlar bakar, konusu drt bin akeden fazla olan davalar Arz Odasnda sadrazam huzurunda grlrd. 1801 ylnda gmrk emininin bakanlnda ecnebi ve yerli tacirlerden oluan komisyonlar ticar davalara bakmaya balamlard. Tanzimat Fermannn ilan sralarnda bu komisyon ticaret meclisi adyla, yeni kurulan Ticaret Nezaretine balanmtr. 1847 ylnda ticaret meclisinin tekilat yeniden ele alnarak ecnebilerle ilgili davalarda bunlarda yabanc devlet temsilciliklerinin setii ecnebi yelerin de yerlilerle eit sayda yer almas esas benimsenmitir. Ayn yl bu ticaret meclisleri, ticaretin gelimi olduu baka Osmanl ehirlerinde de almtr.5 ounlukla ticar rflere gre karar veren ticaret meclisleri nezdinde, bu rfleri iyi bilen ecnebiler avantajl, fakat bundan mahrum olan yerli tccar dezavantajl durumdayd. Gayrimslim Osmanl vatandalar ise mrlerinde gidip grmedikleri, dilini dahi bilmedikleri ecnebi devletlerin tabiyetine girerek ecnebi statsnn avantajlarndan faydalanmtr. Bu da Mslman yerli tccarn iyice aleyhine olmutur.

1406

Ecnebi ve yerli teba arasndaki ticaret, hukuk ve ceza davalarna bakmak zere karma mahkemeler kurulmasn ngren 1856 tarihli Islahat Fermannn hkmleri istikametinde 1860 ylnda Fransz ticaret kanununun drdnc ksm iktibas edilerek ticaret meclisleri mahkeme adn alm ve tekilat yaplar etrafl dzenlenmitir. Yerlilerle ecnebiler arasndaki davalarda ilgili ecnebinin elilik veya konsolosluunca gnderilecek iki ecnebi ye ve bir de tercman hazr bulunurdu. Ticaret mahkemesi olmayan yerlerde hukuk mahkemeleri ticar davalara ticaret kanununa gre bakard. Ticaret mahkemelerinin verdii kararlardan konusu be bin kuruu aanlara merkezdeki Divan- stinafta itiraz edilebilir, burada verilen hkmler Divan- Ahkm- Adliyede temyiz olunabilirdi. 1875 ylnda yaynlanan Adalet Fermannn hkmleri erevesinde o gne kadar Ticaret Nezareti bnyesindeki ticaret mahkemeleri ve Divan- stinaf, Adliye Nezaretine baland; stanbul Ticaret Mahkemesi, taradan gelen ticaret davalarnn istinaf mercii haline geldi. Msrda da 1875 ylnda karma mahkemeler kurulmutu, ancak burada yabanc yeleri elilikler deil, hkmet semekteydi. Karma ticaret mahkemeleri, 1914 ylnda kapitlasyonlarn kaldrlmasna kadar faaliyetlerini srdrmtr. Taraflardan birinin ecnebi olduu ceza davalarna ise mnhasran Osmanl hkimleri bakar ve yarglama esnasnda tercman hazr bulunurdu.6 2. Nizamiye Mahkemeleri 1840 tarihinde kabul edilen ceza kanununun uygulanmas byk lde Tanzimat prensiplerinin hayata geirilmesi demek olduundan, merkez ve tarada kurulan meclisler idar ve mal grevlerinin yan sra bu ile de grevlendirilmitir. Taralarda memurlarla Mslman ve gayrimslim halktan ileri gelenlerin katld ve belde kadsnn de ye olarak yer ald tara meclisleri, bu kanun erevesinde karar vermekte, bunlarn nemli sulara dair kararlar merkezdeki Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyede temyizen incelenmekte ve gerekirse yeniden muhakeme yaplmaktayd.7 1837 ylnda kurulan Meclisi Vl ayn zamanda merkezde ilenen sular iin bidayet ve devlet memurlar iin idare mahkemesi fonksiyonunu icra ediyordu. Bu devirde st yarg mercii olarak Divan- Hmayunun yerini Meclis-i Vl almtr.8 1854 ylnda idare ve adliyenin ayrlmas yolunda nemli bir adm atlarak merkez ve tarada meclis-i tahkikat adnda yarg mercileri kurulmu, bunlar sadece ceza davalarna bakmakla grevlendirilmilerdir. Bunlarn st mercii fonksiyonunu da tabiatiyle Meclis-i Vl ifa etmitir9. 1864 tarihli Vilyet Nizamnamesi ile idare ile adliye birbirinden ayrlm; tara meclislerinin de adl grevleri Fransz rneine gre kurulan yeni nizamiye mahkemelerine verilmi; te yandan bu mahkemeler ceza davalarnn dnda belirli baz hukuk davalarna bakmakla da yetkilendirilmitir. Ky ve nahiyelerde ihtiyar heyetleri sulh derecesinde grev yapacak, adliye, bidayet, istinaf ve temyiz mahkemeleri eklinde tekil edilecekti. Bu defa yeni mahkemelerle eriye mahkemeleri arasnda grev ve yetki uyumazlklar domu ve devletin sonuna kadar da sregelmitir. Sz gelii nizamiye mahkemesinde grlen bir adam ldrme davasnda taraflarn eer ahs talepleri varsa bunlar eriye mahkemesine giderek buradan da ayr bir hkm karabilirlerdi. Bylece nizamiye mahkemesinde beraat eden bir kimse eriye mahkemesince idama mahkm edilebilir, aksi de sz konusu olabilirdi. Hukuk davalarn da taraflar

1407

eriye mahkemelerine gtrebilirdi. Osmanl hukukunun yapsndan doan bu dalite Tanzimat Devrinin ve bu devirdeki adliye slahatnn en bariz vasf olmutur. Bunu nlemek iin zaman zaman her iki mahkemenin grev ve yetki snrn belirleyen kararnameler yaynlanmak ihtiyac hissedilmi, ancak devletin sonuna kadar bunda baarl olunamamtr. Bu devirdeki reformlarla hukukumuza o zamana kadar rastlanmayan istinaf ve toplu hakim gibi messeseler de girmitir. Mslman ve gayrimslim yelerden oluan bu mahkemelerin kararlar merkezdeki Divan- Ahkm- Adliyeye temyiz edilebilmekteydi. Meclis-i Vl 1868 ylnda Divan- Ahkm- Adliye ve ura-y Devlet adyla iki organa ayrlmt. Divan- Ahkm- Adliye bakan nazr unvanyla kabinenin yesiyken, 1837 ylnda klasik dnemdeki avubalk memuriyetinin yerini alan Divan- Deavi Nezareti 1875 ylnda Adliye Nezaretine dntrlerek Divan- Ahkm- Adliye ve Ticaret Divan- stinaf da buraya baland. Bu arada nizamiye mahkemeleri hakimleri iin de daha nce (1869) lise seviyesinde kurulmu bulunan hukuk okulu 1880 ylnda faklte seviyesine getirildi. Bylece Mslmanlar gibi medreselerde okuyamadklar iin gayrimslimlerden hukuk bilgisinden olduka mahrum hatta cahil kimselerin nizam mahkemelere ye olmalarnn nne geilmek istendi. Hkim tayinleri dzene baland, hkimlerin teminat altnda ve her trl mdahaleden uzak olduu ifade edildi. Nizamiye mahkemelerinde bir bakan ve iki ye bulunur, bakan genellikle ilmiye snfndan bir kad ve yelerden biri de zimm olurdu. Pratikte btn adl ileri hukuku olmas itibariyle mahkeme bakan yrtrd, nk yeler genellikle hukuk bilgisinden tamamen mahrum, hatta okuryazar bile olmayan kimselerdi. te yandan gayrimslimlerin adliyede Mslmanlarla eit temsili de szde kalmtr, nk kiilik bu mahkemelerde ounluk Mslmanlarda olduu iin bunlarn dedii olurdu. 93 Harbi malubiyeti ve bunu takiben imzalanan Berlin Antlamas srasndaki telkinler dorultusunda 1879 ylnda mahkemelerde son bir dzenleme yaplm, Fransz orijinli Tekilat- Mehakim Kanunu kabul edilmitir. Bununla ilk defa savclk kurumu getirilmi, modern anlamda avukatlk ve noterlik kurulmutur. kinci Merutiyetten sonra toplu hakim usulnden vazgeilmek zorunda kalnm ve 1913te sulh hakimlikleri kurulmutur. Adliye tekilat bu haliyle cumhuriyete kadar gelmi, cumhuriyetten sonra 1924 ylnda eriye mahkemeleri kaldrlarak nizamiye mahkemeleri lkenin yegne genel mahkemeleri olmutur. Divan- Ahkm- Adliyenin dnt Mahkeme-i Temyiz de cumhuriyetten sonra Yargtay adn almtr.10 3. eriye Mahkemeleri Bir yandan nizamiye mahkemeleri adyla yeni yarg mercileri kurulurken, dier taraftan devletin genel mahkemeleri olan eriye mahkemeleri asl hviyetlerini korumakla beraber slahattan da -snrl olmakla beraber-nasibini almtr. Bu devirde merkez otoriteyi glendirme- endiesiyle ilmiye snfnn, bu arada kadlarn nfuzu azaltlmaya allmtr. ncelikle o zamana kadar daha ok istiar grevleri bulunan eyhlislmla yarg grevi de verilerek, kaldrlan Yenieri Ocann Sleymaniyedeki aalk makam o zamana kadar belirli bir makam bulunmayan eyhlislma tahsis edildi ve eriye mahkemeleri, bu arada kazaskerler ilmiye snfnn ba olan ve artk kabineye de

1408

katlan eyhlislma baland. O zamana kadar sadrazam huzurunda grlen Huzur Mrafaalar da buraya nakledildi11. Ayrca vakflarla ilgili davalara bakmak zere Evkaf Mahkemesi kuruldu. Eskiden beri adl yetkilerin yan sra sahip bulunduklar idar, beled ve mal yetkiler kadlardan alnarak bunlar yalnzca dava grmekle snrlandrldlar. Daha sonra yarg yetkileri de daraltlarak birtakm davalara bakma yetkisi yeni kurulan mahkemelere verildi. Ancak lkede hkimlik yapacak baka hukuku bulunmad iin bu yeni mahkemelerin bakanl zarureten yine kadlara verildi. Bylece kadlar hem geleneksel eriye mahkemelerinde hem de yeni nizamiye

mahkemelerinde grev yapar oldular. Bu devirde ayrca kadlarn durumu iyiletirilmeye allarak rtbe ve dereceleri belirlendi. Bu meslee ehil kimselerden imtihanla tayin yaplmas, o zamana kadar belirli srelerle tayin edilen kadlarn artk geerli bir sebep olmakszn azledilmemesi, nceleri mahkeme haslatyla geinen kadlara artk dier memurlarla beraber maa balanmas, kadlarn grev yerlerine ancak zorunlu durumlarda ve ehil kimselerden naib gnderebilmesi gibi yeni esaslar getirildi. Bu arada 1854te Muallimhane-i Nvvab adyla (sonradan Mekteb-i Nvvab, daha sonra da Medrese-i Kudat) bir hukuk okulu alarak kadlarn buradan mezun olmas art aranmaya baland. Kadlarn verdikleri kararlarn temyizen incelenmesi iin Huzur Mrafaalarnn yerine 1862 ylnda Meihatte Meclis-i Tedkikat- eriyye kurularak, temyiz edilen er mahkeme hkmlerinin ekl incelemesi Fetvahanenin lmat Odasnda, madd incelemesi de bu yeni mecliste yaplmaya baland. kinci Merutiyetten sonra kadlarn statleri yeniden hukuk dzenlemeye konu oldu. 1917 ylnda eriye mahkemeleri Meihatten alnarak Adliye Nezaretine baland. Bylece kabineden de kartlan eyhlislm eskiden olduu gibi sadece fetva fonksiyonuyla snrlandrld. Ancak eriye mahkemelerini kaldrma, ilmiye snfnn nfuzunu krma ve hukuku laikletirme yolunda bir teebbs olarak grlen bu durum sene srebildi. ttihad ve Terakki Frkas dtkten sonra hemen eski duruma dnld. Politik maksatlarla yapld iin btn bu dzenlemeler beklenen neticeyi salayamad; bilakis ilmiye snfnn giderek asl grevlerinden uzaklamasna ve politize olmasna sebebiyet verdi. Cumhuriyetten sonra laik hukuk sistemine geilmi ve dolaysyla artk kendilerine ihtiya duyulmayan eriye mahkemeleri btnyle kaldrlmtr. 4. mtiyazl Vilyetlerdeki Reformlar Adliye reformlar, lkenin her tarafnda yeknesak bir ekilde yaplamamtr. stanbul adliyesi baehir olmas itibariyle- dier vilyetlerden az ok farkllk tard. 1870 ve 1871 tarihli nizamnamelerle payitahtn mahkemeler tekilat dzenlenmi, 1872 ylnda da bu tekilat ufak tefek farkllklarla lke apnda yaygnlatrlmtr. te yandan Lbnan, Girit, Yemen gibi imtiyazl vilyetlerde adliye tekilat blgenin sosyal ve etnik zellikleri dikkate alnarak dzenlendii gibi, merkezle ba iyice zayflam olan Msr gibi vilyetlerde adliye reformlar mahall otoritelerce, ancak merkezle ayn paralelde gerekletirilmitir. 1861de Lbnan ve 1867de Giritte kan etnik kaynakl isyanlar bastrldktan sonra burada Mslman ve gayrimslim halkn eit sayda yer ald

1409

mahkemeler tekil edilmiti. Bu mahkemeler sonralar lkenin her yerinde kurulan nizamiye mahkemelerine rnek tekil etmitir. Msrda 1875te karma mahkemeler kurulmu, 1883 ylnda da nizamiye mahkemelerine paralel biimde ehliyet mahkemeleri kurularak eriye mahkemelerinde sadece ahs, aile ve miras hukukuna dair davalara bakma yetkisi kalmtr. Ayrca eriye mahkemeleri iin de bidayet, istinaf ve temyiz dereceleri getirilmitir.12 Yemenin Zeydlerin hkim olduu kuzey mntkasnda nizamiye mahkemeleri kaldrlarak bunlarn grevleri eskiden olduu gibi eriye mahkemelerine verilmi, kinci Merutiyetten sonra bu mezhepten de kadlar tayin edilmeye balanmtr. Bylece Osmanl Devletinde ilk defa snn olmayan bir mezhebin hukuk grlerinin uygulanmasna imkn verilmi oluyordu. mtiyazl vilyetlerdeki adliye reformlar hep birtakm zaruretler altnda gerekletirilmi, bunlar sonradan lke genelinde kurulan adl sisteme nclk tekil etmi veya bu sistemle paralellik gstermitir. 5. zel Mahkemeler A. Cemaat Mahkemeleri Zimmler, yani gayrimslim teba, Tanzimat Devrinde de eskiden olduu gibi ahval-i ahsiyye denilen ahs, aile ve miras davalarn kendi ruhan temsilcileri huzuruna gtrebilirdi. Bu mahkemelerin kararlar kesindi ve Osmanl icra makamlarnca yerine getirilirdi. Bununla beraber zimmler, bu sahadaki davalarn bile muntazam kanun yolu usulne tbi bulunan ve masraf daha dk Osmanl mahkemelerine gtrmeyi tercih ederlerdi.13 Osmanl lkesinde devlete tannm olarak tm Ortodokslarn bal bulunduu Rum, Gregoryen Ermeni, Musevi, Latin, Katolik Ermeni ve Protestan cemaatleri mevcuttu. Tanzimattan sonra 1856 Islahat Ferman ile gayrimslimlerin durumunda slahat yaplaca vaadi dorultusunda yeniden dzenlenen millet sistemiyle otonomileri teyid edilen ve imtiyazlar geniletilen her cemaatin temsilciliklerinde ruhan ve cisman ilerine bakan birer meclis kuruldu. Bunlar sz konusu davalara bakmaya balad. Ancak cemaatlerle hkmet arasnda bu adl imtiyazn snr hakknda zaman zaman hayli srtmeler yaanmtr. Osmanl hkmeti mal yn bulunan ve kamu dzeni bakmndan nemli baz durumlarda gayrimslimlerin davalarna mdahale etmek lzumunu hissetmitir. Sz gelii varisler arasnda yetimlerin de bulunduu tereke taksimine ve ayrca gayrimenkule dair her trl davalarda Osmanl mahkemeleri yetkili grlmtr. 1917 tarihli Hukuk- Aile Kararnamesi ile cemaat mahkemeleri tmyle kaldrlarak grevleri eriyye mahkemelerine verilmise de byk tepkilerin domas zerine 1919 ylnda eski duruma dnlmtr. Lozan Antlamas ile cemaat mahkemeleri kaldrlm, ancak cemaatlerin hukuk imtiyazlarnn srecei kabul edilmiti. Trk hkmeti Bat hukukunu toptan iktibas edince cemaatler bu imtiyazlarndan vazgemilerdir. B. Konsolosluk Mahkemeleri

1410

ki tarafn da ecnebi olduu davalar eskiden olduu gibi konsolosluk mahkemelerinde grlmekteydi. Ayn ecnebi devlet tebas olmayanlar arasndaki davalara bu devlet temsilciliklerince seilmi bir komisyon bakard. Konsolosluk mahkemelerinin kararlarna kar bal bulunduu lke mahkemelerinde itirazda bulunulabilirdi. Ancak bunlar genellikle paray verenin hakl kt mahkemeler olarak grlmtr.14 C. dare Mahkemeleri Bu devirde idar yarg da Fransz rneine gre dzenlenmiti. Klasik dnemde gerek Divan- Hmayun ve taralarda paa divanlar, gerekse kadlar halkn idareden ikyetlerine bakmaktayd. Tanzimatn ilk devresinde merkez ve tarada kurulan meclisler gerek memur yarglamas ve gerekse idare ile ahslar arasndaki davalara baklmas iin grevlendirilmitir. 1864 ylndan sonra tam anlamyla idar rejime geilerek taralardaki idare meclisleri bu davalara bakm, merkezdeki r-y Devlet de kurulduu 1868 ylndan itibaren bunlarn kararlarna kar bir temyiz mercii olmutur. Bu merciin bakan ayn zamanda kabinenin de yesiydi. dare ile ahslar arasndaki ihtilaflarn zm ii Birinci Merutiyetten sonra bir ara genel mahkemelere (nizamiye mahkemelerine) verilmi, idare mahkemelerinde yalnzca memur muhakemesi ii kalmtr. r-y Devlet, Cumhuriyetten sonra Dantay adn almtr15. D. Asker Mahkemeler Eskiden ordu mensuplarnn davalarna yine ordu mensuplar tarafndan zel kanunlar uyarnca baklr ve hkmler yine burada yerine getirilirdi. Tanzimat Dneminde Fransz rneine gre yeni asker ceza kanunlar karlm, bununla ilgili davalara bidayeten bakma grevi divan- harplere, bunlarn kararlarn temyizen inceleme grevi de sonradan divan- temyiz adn alan divan- tecessse verilmitir.16 Sonu Tanzimat Devrinde teebbs edilen slahatlar gerek mal imknszlklar, gerekse i ve d tepkiler sebebiyle ileri gtrlememi, umulan hedeflere ne yazk ki tam anlamyla varmak mmkn olamamtr. Bu devirde adliye sahasnda yaplan slahat, dierlerinde de olduu gibi kimseyi memnun edememitir. Mslman teba bunlar geleneksel dzenden uzaklama olarak kabul etmi, hkmete kar ballk ve emniyeti azalmtr. Yzyllardr hi deilse teorik olarak birinci snf statde bulunan Mslmanlar gayrimslimlerin kendileriyle ayn seviyeye getirilmesini haysiyet krc bulmulardr. Basklaryla hkmeti slahata iten yabanc devletler yaplanlar yeterli grmemi, basklarn giderek arttrmlardr. Avrupann basksna sebep ve dolaysyla slahata konu olan gayrimslim teba ise asla tatmin olmam, btn slahatlarn gz boyamadan ibaret ve gstermelik olduuna kanaat getirmiler; te yandan Mslmanlarn hakimiyeti yerine kendi ruhan liderlerinin veya mahall temsilcilerinin zorbaca tahakkmne dmlerdir.

1411

Dorusunu sylemek gerekirse, Babli de bu ii savsaklamaya byk gayret sarf etmi, slahat konusunda isteksiz davranmtr. Hukuk ve zellikle adliye sahasnda radikal reformlar yapmakla geleneksel dzen ve din kurallarn haleldar edileceinden korkulmu, ulema ve kamuoyunun tepkisinden ekinilmitir. Ayrca reformlar konusunda Babli ile Saray arasnda da ou zaman bir ahenk olmamtr. Biraz da bu sebeplerden lkede yarg konusunda bir dalite domu, hangi davann hangi mercide grleceini anlamaktan hkimler bile ciz kalmlardr. Adliye slahatnn semere vermesi iin gereken yeterli sayda eleman hibir zaman bulunamam, vaktiyle ilmiye snfna girmek iin ok kimse yarrken, mahkemelerde hkimlik yapmak zere ok az hukuku yetiir olmutur. Mslman hkimler medrese mezunu, hukuk renimi grm kimseler olmasna karlk, gidebilecekleri bir hukuk okulu bulunmad iin gayrimslimlerden -bilhassa ilk zamanlar- hukuk nosyonundan mahrum, hatta okur -yazar bile olmayanlar srf aznlk kontenjann doldurma amacyla nizam mahkemelere ye olarak katlmlardr. Burada ounluk hep Mslmanlarda kald iin (te iki orannda) gayrimslim yelerin varl gerekten gstermelik olmutur. Yetimi eleman azl sebebiyle nizamiye mahkemelerine hkim olarak kadlar, ilmiye snf mensuplar getirilmi, hatta ou beldede kadlar hem eriyye ve hem de nizamiye mahkemelerinde davalara bakmlardr. Bylece slahatlar ulemann nfuzunu kralm derken, arttrvermilerdir. te yandan gayrimslimlerin ahitliklerinin kabul konusunda da mahkemeler olduka isteksiz davranm, hatta ii bilerek savsaklamlardr. Bir ecnebi ile yerli arasndaki ihtilaflara bakan karma mahkemelerde ecnebi yeler de yer aldndan bu durum, ou zaman bunlarn tbiyetinde bulunduklar devletlerin mahkemelere ve yarglama safahatna mdahelesine yol amtr. Kimi zaman yabanc devletler Osmanl mahkemelerinin yabanc unsurlu ceza davalarnda tercman hazr bulunduu halde mnhasran yetkili olmalarn kabule yanamamlardr. Gayrimslim teba, ecnebilere tannan imtiyazlardan yararlanmak iin yabanc devletlerin tbiyetine girmeye balamtr. Ancak uras unutulmamaldr ki, deimenin bedeli olduu gibi, deimemenin de bir bedeli vard. nsanlarn ve toplumlarn balangta ou zaman deiime kar tepki gstermeleri, yaradllarndaki tutuculuktan kaynaklanr. Yerleik inanlar ve gelenekler, yeniliklere- olumlu da olsalar -hsn kabul gstermeyi engeller. Bu tabi bir tepkidir. Osmanl toplumunda da byle olmutur. Btn bunlarla beraber, Tanzimat Devri adl reformlar yabanc basknn eseri oluuna, dalitesine, cidd bir almann rn olmayna, takliti niteliine ramen devlet messeselerini bir sre daha ayakta tutarak zlmeyi geciktirmi, bu alanda Cumhuriyet sonras reformlara da temel tekil etmitir. DPNOTLAR 1 2 12, 62-63. lber Ortayl: mparatorluun En Uzun Yzyl, 3.b, st. 1995, 19, 131, 161-162. Sabit: Usul-i Muhakeme-i Hukukiye, st. 1302, 159-160; Ahmed Cevdet Paa: Tezkir: 1-

1412

Ed. Engelhardt: Tanzimat, Trc. A. Dz, st. 1975, 87-88, 94; Roderic Davison: Osmanl

mparatorluunda Reform, Trc: O. Aknhay, st. 1997, I/62, 139; Stanley Lane Poole: Lord Stratford Canningin Trkiye Anlar, Trc: C. Ycel, Ank. 1988, 84; Cavit Baysun: Mustafa Reit Paa, Tanzimat I, st. 1940, 731-734; Reat Kaynar: Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ank. 1991, 83 vd; Ahmed Cevdet Paa: Tezkir, 1-12, 26, 70-74. 4 5 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, 159. Halil Cemaleddin/Herand Asador: Ecnibin Memlik-i Osmaniyyede Hiz Bulunduklar

mtiyazt- Adliyye, st. 1331, 70-79. 6 7 Cemaleddin/Asador, 430 vd. lber Ortayl: Tanzimattan Sonra Mahalli dareler, Ank.1974, 13-31; Musa adrc:

Osmanl mparatorluunda Eyalet ve Sancaklarda Meclislerin Oluumu, Yusuf Hikmet Bayur Armaan, Ank. 1985, 257-277; Stanford Shaw: Local Administrations in the Tanzimat; 150. Ylnda Tanzimat, Ank. 1992, 33-49. 8 118-121. 9 Meclis-i tahkik hakknda karargir olan nizamname, Glhane Hatt Hmayunu ve Onu Mehmet Seyitdanlolu: Tanzimat Dneminde Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye, Ank. 1994,

Takiben Nerolunan Kavanin ve Nizamat, stanbul niversitesi Ktphanesi 3236 numaral yazma. 10 Abdurrahman Adil: Mahkeme-i Temyiz, Kostantiniye 1312, 23 vd; Recai Sekin: Yargtay,

Ank. 1967, 58-59. 11 12 13 Takvim-i Vekyi: no: 164, tarih: 1 Safer 1254. Subhi Mahmasani: el-Evdaut-Teriiyye fil-Dvelil-Arabiyye, Beyrut 1962, 227 vd. Cabirzade Mehmed evki: Tayin-i Merci, st. 1322, 225; Glnihal Bozkurt: Gayrimslim

Osmanl Vatandalarnn Hukuki Durumu, Ank. 1989, 14, 23; Bilal Erylmaz: Osmanl Devletinde gayrimslim Tebann Ynetimi, st. 1990, 41 14 15 Cemaleddin/Asador, 161 vd. brahim Hakk Paa: Hukuk- dare, st. 1328, 258 vd; M. evki, 267, 280 vd; . Hakk

Greli: Devlet uras, Ank. 1953, 13 vd; Rt Aral: Yarg Ynnden Dantyn Geliimi, Yzyl Boyunca Dantay, Ank. 1986, 231 vd. 16 Hseyin Avni: Askeri Ceza Kanunu erhi, Nereden: Mihran, 88 vd; M. Hilmi zarpat:

Askeri Ceza Yarglama Usul Hukuku, Ank. 1950, 15 vd; Vasfi Raid Sevi: Askeri Adalet, Birinci ksm, Ank. 1955, 60 vd.

1413

Mecelle rneinde Trklerin slm zel Hukukuna Katklar / Yrd. Do. Dr. Osman Kak [s.780-788]
Atatrk niversitesi Erzincan Hukuk Fakltesi / Trkiye Mecelle, Osmanl Devletinde 1868-1876 yllar arasnda kitaplar halinde hazrlanarak yrrle girmi olan slm zel hukukunun bir ksmn tedvin eden kanun kitabnn ksaltlm ismidir. Asl ismi, adliyeye ilikin hkmler mecmuas anlamna gelen Mecelle-i Ahkm- Adliyedir. Mecelle dnya hukuk tarihine ikinci Medeni Kanun olarak gemitir. Mecelleyi hazrlayan cemiyetin bakan Cevdet Paa, bu hususu yle ifade etmektedir: Avrupa ktasnda en iptida tedvin olunan kanunname Roma Kanunnamesidir ki, ehr-i Kostantiniyyede bir cemiyet-i ilmiye marifetiyle tertip ve tedvin olunmu idi. Avrupa kanunlarnn esasdr ve her tarafta mehur ve muteberdir. Fakat Mecelle-i Ahkm- Adliyeye benzemez. Beynlerinde pek ok fark vardr. nk o, be alt kanuninas zatn marifetiyle yaplmtr. Bu ise be-alt fakih zatn marifetiyle vaz- lah olan eriat- garradan ahz-u iltikat edilmitir. Avrupa kanuninaslarndan olup bu kerre Mecelleyi mtalaa ve Roma Kanunnamesi ile mukayese eden ve ikisine dah mcerred eser-i beer nazar ile bakan bir zat dedi ki, lemde cemiyet-i ilmiye vastas ile resen iki defa kanun yapld. kisi de Kostantiniyyede vuku buldu. kincisi tertip ve intizam ve mesailinin hsn tensik ve irtibat hasebiyle evvelkiye ok mraccah ve fiktir. Beynlerindeki fark dah ol asrdan bu asra kadar alem-i medeniyette ka adm atm olduuna gzel bir mikyastr.1 Mecellenin Trk-slm Hukuk Tarihindeki Yeri Eski Trklerdeki Kanunlatrma Hareketleri: Mslman olmadan nceki Trklerde, tre koymak hakimiyetin en nemli gstergesiydi.2 Bu sebeple hakanlar, hem kendileri tre koyar hem de eski trelere sayg duyarlard.3 Trkler ayn alkanlklarn Mslman olduktan sonra da devam ettirmilerdir.4 Baka bir ifade ile tre koyma Trk hkmdarlarnn bir gelenei olmutur.5 Ne var ki bu gelenek genellikle kamu hukuku alanlarnda cereyan etmi, tespit edebildiimiz kadar ile zel hukuk alannda herhangi bir dzenlemeye gidilmemitir. slm Hukuk Tarihinde Medeni Kanun almalar: slm hukukunda tedvine byk nem verilmitir. slm hukukunun gnmze kadar asln muhafaza etmesinde bu hususun nemli bir pay vardr. Gerekten slmn birinci kayna olan Kuran, daha nzil olurken hem ezberlenmi hem de yazlmtr. Bununla birlikte Kuran, Hz. Peygamberin salnda kitap eklinde derlenmemitir. Hz. Ebu Bekir devrinde Yemame harbinde hafzlarn bir ksmnn ehit olmas zerine Kurann bir kitap eklinde tedvin edilmesi kararlatrlm ve slmda ilk tedvin hareketi balamtr. slmn ikinci kayna olan snnetin tedvinine ise, hicr ikinci asrn balarndan itibaren balanmtr.6 Yine ayn dnemde slm hukuku hkmleri fkh kitaplarnda toplanmaya balanmtr. Kurann tedvini hari, dierleri devletin mdahalesi olmadan gerekletirilen ferd almalardr.

1414

Devlet nclnde slm hukukunun tedvini hususunda ilk giriim Abbasi halifesi Mansurun dneminde (754-775) olmutur. slm hukukularnn bir konuda farkl gr belirtmi olmalar ve bu farklln mahkeme kararlarna yansmas halifeyi lkesinde hukuk birliini temin edecek bir kanunname hazrlatmaya sevk etmitir. Halifeyi buna tevik eden Abbasilerin son dnemlerinde devlet katibi olarak alm aslen ranl olan bn-i Mukaffa isimli bir kiidir.7 Bu amac gerekletirmek iin Mansurun emri ile Maliki mezhebinin kurucusu Enes b. Malik, nl eseri Muvattay hazrlam fakat onun btn lkede bir kanun olarak uygulanmasna raz olmamtr. Daha sonraki halife Harun Reitin de yine ayn eseri lkede uygulanmak zere bir kanun olarak ilan etmek istemesine karlk mm Malik, sakn byle bir ey yapmaynz, nk slm devletlerinin her yerinde yetkili ve bilgili hukukular vardr. Onlar kendi bulunduklar yerlerin zelliklerine ve gereklerine uygun hkmler vermektedirler. Verdikleri hkmler deiik de olsa hepsi dorudur. Onlar dinleyiniz8 diyerek kar kmtr. Bununla hukukun yere ve zamana gre deiebileceini belirtmek istemitir. zellikle itihad meselelerde itihat eden hukukularn kendi evrelerindeki rf ve detlerden yararlanmalar kanlmaz bir zorunluluktur. rf ve det kaideleri ise, yere ve zamana gre deiiklik gsterir. Bu sebeple bir mtehidin itihadnn btn lkede uygulanmas her zaman adaletli olmayabilir. Bylece devlet nclnde giriilen tedvin hareketi ferd alma olarak sonulanmtr. Daha sonraki dnemler asndan ise Mecellenin esbb- mcibesinde de yer verilen iki eserden sz etmek gerekir: Bir aralk hanef fkhyla ilgili meseleleri bir araya toplamak zere asrn hukuku ve ilim adamlar bir araya getirilerek Fetev-y Tatarhaniye ve Fetev-y Cihangiriyye gibi kitaplar hazrlanmaya giriilmi ise de, yine fkh ayrntlar ve mezhebe ilikin farkllklar btnyle zlememitir.9 Bunlardan Fetev-y Tatarhniye, Hindistanda Delhi sultanlar zamannda hazrlanmtr. Bu eser Muhammed II. Turakn (1324-1351) saraynda bir asilzade olan Tatarhann emri ile Alim b. Al el-Hanefi tarafndan yazlmtr. Yazar tarafndan herhangi bir isim konulmam, sadece, Tatarhana ithaf edildii iin bu isimle anlmtr. sminin artrd gibi bir fetva kitab olmayp, sistematik bir hukuk kitab eklindedir.10 Fetev-y Alemgiriyye, Fetev-y Cihangiriyye veya nl ismi ile Feteva-y Hindiye ise, Babrl hkmdar Muhyiddin Evrengzip Alemgirin (1658-1707) emri ile Burhanpurlu eyh Nizam bakanlnda ve buna bal drt yardmcs ile onlara bal en az onar kiilik bir kurul tarafndan hazrlanmtr. Bu eser de sistematik bir hukuk kitab eklindedir. Ayn ekilde bu hususta nemli bir yenilik yapmay amalayan, bn-i Nceym, bir ksm kural ve temel meseleleri toplayarak bunlarn nda fkh ayrntlar zet olarak bir araya getirmek yolunda gzel bir r am ise de, ondan sonraki asrlarda bu gelenei devam ettirebilecek nitelikte ilim adam ve hukuku yetitirilemedii iin onun am olduu r gelitirecek kiiler bulunamamtr.11 Sz konusu edilen eser, bn-i Nceymin El-Ebah ven-Nezir ismiyle kaleme ald hukuk kitabdr.12 Bu eser, meseleci metotla kaleme alnan fkh kitaplarnn aksine mcerret metotla yazlm ve Mecellenin kavaid-i fkhyesinde nemli lde bu kitapta yer verilen hkmlerden yararlanlmtr. Ayrca Cveyni, belirli bir mezhebe bal kalmadan bir kanun kitab meydana getirmek iin ElMuhit adnda bir kitap yazmaya balamtr. Ancak sz konusu kitabn ilk blmleri, Beyhaki isimli

1415

afi mezhebine bal bir hukukunun eline geince, kitaptaki hadisler eletirilmi ve Cveynide bu giriimden vazgemitir.13 Byk Seluklu Padiah Melikah da, Nizaml-mlkn etkisi ile ileri gelen hukukular bir araya getirerek o srada byk fikir ayrl olan hukuk konularda btn Mslmanlarn uygulayabilecekleri bir medeni kanun hazrlatmay dnm, ancak itihadi konularda her mezhebin farkl grlerde olmalar sebebi ile hukuk birlii salayamayacan dnerek bu fikrinden vazgemitir.14 Osmanl Hukukunda Medeni Kanun htiyacnn Karlanmas: Osmanl Devletinin ilk yllarndan Fatih devrine gelinceye kadar Hidye, Kenzd-Dekik, Kudri, Vikye ve Muhtr gibi aslnda medreselerde ders kitab olarak okutulan kitaplar, ayn zamanda kanun ihtiyacn da karlamlardr.15 zellikle hakimlerin medrese mezunu olduklar ve bunlar ezberleyerek bu okullar bitirdikleri nazara alnrsa, o devirde bu kaynaklara bavurmada nemli bir glkle karlamadklar sonucuna ulalabilir. Fatih devrinden Kanuni devrine kadar, Molla Hsrevin Gurer ve bunun erhi Drer isimli eseri yukardakilerden biraz daha sistemli ve kanun anlayna yakn bir slupla kaleme alnm ve mahkemelerde uygulanmtr.16 Kanuni devrinden Mecellenin hazrlanmasna kadar ise, brahim Haleb tarafndan kaleme alnan Mltekal-Ebhur, bu boluu doldurmutur.17 Ne var ki padiah tarafndan onaylanp yrrle konmadklar iin bunlar kanun olarak nitelemek mmkn deildir. Sadece fiilen kanun gibi uygulandklarn sylemek gerekir. Osmanl Devletinde Tanzimattan nce er hukuk alannda kanunlatrmaya gidilmemesini yadrgamamak gerekir. Bu dnemde, her eyden nce bir kanuna ihtiya duyulmamtr. zet eklinde hazrlanan fkh kitaplar ve bunlardaki hkmlerin uygulanmasn gsteren fetva mecmualar, kanun ihtiyacn karlamtr. Zaten XIX. yzyldan nce Batda da nemli bir kanunlatrma hareketine rastlanmaz. Gerekten o devirde Batl devletlerde, mill rf ve detler ya da Corpus Iuris Civilis denen Roma Hukuku uygulanmaktayd.18 ngiliz hukukunda ise, gnmzde olduu gibi, kanun ihtiyacn rf ve detler ile mahkeme itihatlar karlamaktayd.19 Batda ancak 1791 tarihli Prusya, 1804 tarihli Fransz, 1811 tarihli Avusturya Medeni Kanunlar sistemli kanunlar olarak tarihe gemilerdir.20 Bu sebeplerle, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde er hukuk alannda kanunlatrmaya gidilmemesi bir eksiklik deildir. Tanzimat Fermannda, kavanin-i ceddenin vaz ve tesisi hkmne yer verildikten sonra devrin yetkilileri, hemen her alanda yeni kanunlarn karlmasna girimilerdir. zel hukukun en temel kanununun byle bir giriimin dnda kalmas dnlemezdi. Hatta ilk olarak medeni kanundan balanarak 1840 ylnda Fransz Medeni Kanunu veya dier ad ile Kod Sivilin Osmanl Devletinin hukuk yapsna uygun bir ekilde dzenlenmesi, Fransz erbb- kaleminden birine verilmiti.21 Ne var ki bu giriimden herhangi bir sonu alnamamtr. htimal ki bir ksm devlet adam ve zellikle ilmiye snf bu giriime kar kmtr. Tanzimat Fermannn ilanndan sonra bir taraftan Kod Sivil tercmeleri yrtlrken, dier taraftan da itihat ve fetvalara sabit ve deimez bir nitelik kazandrmak amacyla bir medeni kanun yaplmas fikri de gittike yaygnlamaya balamtr.22 1855 ylna gelindiinde i ve d basklarn

1416

da iyice artmas23 sonucu Meclis-i li-i Tanzimat tarafndan eri hukukun mumelt ksmn kanunlatrmak amac ile Rt Molla Efendi bakanlnda bir kurul oluturulmutur.24 1 Kasm 1855 tarihinde ilk toplantsn yapan kurul, bir sre sonra Metn-i Metin ismi ile KitblByu zet olarak hazrlamtr.25 Maddelerin yazlmas ilerini Cevdet Paann yapt kurulun bakan dnda hibirisi hukuku deildir. Ayrca o zamana kadar bu hususta herhangi bir tecrbeleri de yoktur. Bu sebeple sz konusu kuruldan bir medeni kanun hazrlamalarn beklemek mmkn deildir. Nitekim bu ar grevi yerine getiremeyecei anlalan kurul ksa bir sre sonra datlmtr.26 Cevdet Paa bu olay hatratnda ayrntl bir ekilde nakletmektedir.27 Mecellenin Hazrlan Osmanl Devletinde Mecellenin hazrlanmas iin XIX. yzyln beklenmesi bouna deildir. Bu olayn tarih, hukuk ve siyas sebepleri vardr. Tarih sebeplerine yukarda iaret edildi. Hukuk sebeplerine gelince, bunlar da adliye tekilatndaki gelimeler, hakimlerin yetersizlii ve kanunlatrma hareketleri ve medeni kanun ihtiyac olmak zere drt balk altnda incelemek mmkndr. Siyas sebep ise Batnn bu husustaki basksdr. Bu hususlara ksaca iaret etmek gerekmektedir. Adliye Tekilatndaki Gelimeler: Bilindii zere Osmanl Devletinde Tanzimattan nce idaradl, ceza-hukuk-ticar, ksaca her trl davaya eriye mahkemelerinde baklmaktayd. eriye mahkemelerinin bu yetkileri, XIX. yzyln ilk yarsndan itibaren ellerinden alnmaya balamtr. nce idar yargya ilikin grevleri 1837de kurulan Meclis-i Vly- Ahkm- Adliyeye devredilmitir. Tanzimatn ilanndan bir yl sonra Meclis-i Ticaretin28 kurulmas ile ticarete ilikin grevleri de daraltlm, 1860 ylnda ise ticaret mahkemelerinin kurulmas ile eriye mahkemelerinin ticarete ilikin grevleri tamamen ticaret mahkemelerine devredilmitir.29 Yine ayn yl karlan ceza kanunnamesi ile ceza hukukuna ilikin grevlerinde de nemli kstlamalar olmutur. 1859 ylnda btn eriye mahkemeleri yeni bir yapya kavuturularak mahkemelerin yetki ve grevleri yeniden belirlenmi, evkaf, kassam ve kazasker mahkemeleriyle zellikle stanbuldaki mahkemelerin grev ve yetkileri ayr ayr belirlenmiti.30 Bylece Tanzimattan sonra eriye mahkemelerinin yetki ve grevleri gittike azaltlm, sadece zel hukukun ahs, borlar, eya ve aile hukuku ile snrlandrlmtr. 1964 ylnda karlan Vilayet Nizamnamesi31 ile de kadlarn mahall idarelere ilikin grev ve yetkileri de tamamen kaldrlmtr.32 Dier taraftan Batl devletler, yeni mahkemelerin kurulmas hususunda bask yapmaya devam etmilerdir. Bunun en nemli sebebi ise, zmm ve mstemenlerin eriye mahkemelerinde yarglanmaya itiraz etmeleridir. nk eriye mahkemelerinde, Mslman aleyhine gayrimslimin ve zmm aleyhine mstemenin ahitlii kabul edilmiyordu.33 Sadrazam li Paa da, devrin padiah Abdlazize sunduu bir raporunda konu ile ilgili olarak Bir de balca ikayet bizim mahkemelerden olduundan ol bbda dah bir yol aranmaldr.34 diyordu. Bunun iin bir yol arand ve nizamiye mahkemeleri ismi ile yeni mahkemeler kuruldu. Bu mahkemelerin en nemli zellii din ve mezhep

1417

fark gzetmeksizin btn vatandalarn davalarna bakmakt. Bunun iin de sz konusu mahkemelerin yetki alanlar ahvl-i ahsiyenin dnda tutuldu. Buna gre aile, miras, vakf, ahsa kar ilenen sular ve cezalar gibi hukuk- ahsiye davalarna eriye mahkemelerinde baklmaya devam edilecek, bunlarn dnda kalan hukuki anlamazlklara nizamiye mahkemelerde baklmas kararlatrlmt.35 Hakimlerin Yetersizlii: Tanzimat devrinde adliye tekilatndaki gelimelere paralel olarak yeni kurulacak olan mahkemelerde grev yapacak hakimlerin yetitirilmesine hemen hi nem verilmemitir. Bylece Osmanl Devletinde hem nicelik hem de nitelik itibaryla kad sknts ekilmeye balanmtr.36 Hakim yokluu sebebi ile mahkemeleri kapatmaktansa, bakanlar hukukulardan ve yeleri de dier devlet memurlarndan seilerek nizamiye mahkemelerinin grev yapmas salanmtr.37 Her ne kadar temyiz mahkemesi hakimleri bu boluu doldurmaya alsalar da, onlarn gayretleri buna yeterli gelmemekteydi. Esasen onlarn da ahkm- fkhyeye tam olarak vkf olduklar sylenemezdi. Bu durum, halk arasnda onlarn keyf kararlar verdikleri eklinde anlalmaktayd. Bu sebeple zellikle nizamiye mahkemelerinde hakimlerin ellerinde kolayca mracaat edebilecekleri bir medeni kanun bulunmalyd. Hakimler, sadece say deil, ayn zamanda nitelik itibaryla da yetersizdi. nk medreseler, eski fonksiyonlarn gerei gibi f edemiyorlard. Oysa ki slm hukuku, usuz bucaksz bir derya gibiydi. Byle bir deryadan inci karmann zorluu gibi, slm hukukundan hkm karmann zorluu da ortadayd. zellikle Osmanl Devleti tarafndan resmi mezhep olarak kabul edilmi olan Hanefi mezhebi, yzyllar boyunca eitli devletler tarafndan uyguland iin geni bir mevzuata sahipti. Dolaysyla bu mezhep iindeki en salam ve zamann ihtiyalarn karlayacak hkm bulmak imkansz olmasa bile ok byk bir ilm birikim gerektirmekteydi.38 Kanunlatrma Hareketleri: Osmanl Devletinde Tanzimattan nce er hukuk alannda bir kanunlatrma hareketine rastlanmadn yukarda belirtmitik.39 Tanzimat devri ise, ismine uygun olarak Osmanl hukuk tarihinde tam bir dzenlemeler devridir. Tanzimat devrini balatan Glhane Hatt- Hmaynunun konumuz asndan getirdii en byk deiiklik, belirli alanlardaki kanun yapma geleneini hukukun btn alanlarna yaym olmasdr. Gerekten sz konusu fermanda Bundan byle Devlet-i Aliyye ve Memlik-i Mahrsemizin hsn- idaresi zmnnda baz kavnn-i cedide vaz ve tesisi lzm ve mhim grnerek ifadelerine yer verilerek yeni kanunlarn yaplmas zorunluluu zerinde durulmutur. Tanzimata kadar er hukuk ierisinde yer alan hususlar asndan Tanzimat Fermannn kanunlatrmay balatt sylenebilir. rf hukuk alannda ise, sadece ulemann er hukuka uygun olarak hazrlamas atlanarak Batl devletlerin kanunlar iktibas edilerek yrrle konmaya balanmtr. lk olarak 1850 tarihli Kanunnme-i Ticaret iktibas edilerek yrrle konmutur.40 Ne var ki ticaret hukuku medeni hukuka baml bir alan olduundan ticaret mahkemelerinde davalara baklrken, davann ticaretle ilgisi olmayan hususlarda byk zorluklar ekilmekteydi. Fransz kanunlarna bavurulsa, bunlar, padiahn onay ile yrrle konmu kanunlar olmadndan Osmanl Devletinin mahkemelerinde uygulanamazlard. eriata gre zmlenmesi istense; eriye mahkemeleri byle hususlarda davay esastan incelemek zorunda kalyorlard.

1418

Halbuki iki mahkemenin yarglama usulleri deiik olduu iin, doal olarak sonuta farkllklar ortaya kmakta, dolaysyla bu gibi hususlarda ticaret mahkemelerinden, eriye mahkemelerine bavurulamamaktayd.41 Sonuta iktibas Ticaret Kanunu, bir medeni kanunun kabul zorunluluunu da beraberinde getirmiti. Medeni Kanun htiyac: Osmanl Devletinde hukuk birliini salamak amac ile Hanefi mezhebi resmi mezhep olarak kabul edilmiti. Buna ramen Osmanl hukuk mevzuat ok geni ve dankt. nk Hanefi mezhebi, yzyllar boyunca eitli devletler tarafndan tatbik edilmi ve uygulamann zoru ile geni bir mevzuata sahip olmutu. Bu sebeple birbirinden farkl bu kadar grler ierisinden sahih ve zamann ihtiyalarna uygun olann bulunarak olaylara uygulanmasnda byk zorluklar ekilmekteydi.42 Batnn Basks: Mecellenin hazrlanmasnda en nemli etkenlerden birisi de, phesiz Batl devletlerin etkisidir. Gerekten 1856 Paris Konferansnda Osmanl Devletini temsil eden li Paa, kapitlasyonlarn kaldrlmasn teklif etmi; Sizin kanunlarnz tek tarafldr. Yalnz Mslmanlara gre yaplmtr. Kanunlarnz deitiriniz biz de kapitlasyonlardan vazgeelim43 cevabn almtr. Ayrca Fransz elisi Marqui De Moustierin, medeni kanun olarak Kod Sivilin alnmas hususunda li Paaya devaml telkinde bulunduu da bilinmektedir. Yine Tanzimatn en nde gelen ismi Mustafa Reit Paa, Osmanl Devletinin yeniden kalknabilmesi iin, Avrupa hukukunu iktibas etmesi gerektiini aka belirtmitir.44 Bu sebeple Mecellenin ortaya kmasnda Batnn basks en nemli paya sahiptir. Batl devletler kanununuz ne ise meydana koyunuz. Biz de grelim ve tebaamza bildirelim45 diyerek Osmanl Devletini medeni kanuna sahip olmas hususunda zorlamlardr. Kendilerine yakn hissettikleri Osmanl devlet ricaline bu fikirlerini her frsatta telkin etmekten ekinmemilerdir. Hatta Osmanl Devletinin ayakta kalabilmesi iin Batl devletlerin medeni kanunlarndan birisini iktibas etmesini aka art komulardr. te Batl lkelerin bu basklar Osmanl Devletini bir medeni kanun iktibas veya tedvini hususunda zorlam ve sonuta Mecelle tedvin edilmitir. Grld zere, Mecellenin hazrlanmasnda Batnn etkisi, Batllarn kendi medeni kanunlarndan birisini iktibas ettirme gayretine duyulan tepki eklindedir. Yoksa zellikle Mecellenin yani ahkm- fkhyenin tedvinini talep etmi ve bu hususta bask yapm deillerdir. Bilakis Osmanl Devletini geri brakan hususlarn banda ahkm- fkhyenin geldiini aka belirtmekten ekinmemilerdir. Mecellenin Osmanl Hukukundaki Yeri Osmanl Devletinde padiahlar er hukukun bo brakt alanlarda yasama yetkilerini kullanarak kanunnme, ferman, adaletnme, yasaknme gibi isimlerle anlan dzenlemeler yapmlardr.46 Padiahlarn bu dzenlemelerine, fkh ve fetva kitaplarndaki hkmlerle karmamas iin rf hukuk ismi verilmitir. Bu durumda fkh ve fetva kitaplarnda yer alan hkmler er hukuku, padiahlarn emr fermanlar ile oluan hkmler de rf hukuku oluturmaktadr.

1419

Mecelle, slm hukuku kitaplarnda mumelt ksmnda yer alan hususlarn bir ksmn tedvin etmitir. Bu sebeple Mecelle er-rf hukuk ayrmnda er hukuk ierisinde yer alr. Ancak bu, padiahn Mecelleye hibir etkisi olmad anlamna gelmemektedir. Bilindii zere slm hukukunda devlet bakannn snrl yasama yetkisi ierisinde er hkmleri kanun haline getirmek ve mevcut itihatlardan birisini tercih etmek de vardr. te Osmanl padiah Mecellenin tanziminde bu yetkisini kullanmtr. Mecelle rneinde Trklerin slm zel Hukukuna Katklar Mecelle, Trk-slm hukuk tarihinin ilk medeni kanunudur. Gerekten buraya kadar anlatlanlardan da anlalaca zere Mecelle hazrlanncaya kadar Trk-slm hukuk tarihinde bir medeni kanun yaplamamtr. Bununla birlikte belirtmek gerekir ki Mecellenin ilk kanun olmas onun kanunlat tarihe kadar mevcut olmayan hususlara yer verdii anlamna gelmemektedir. Bilakis Mecellede yzyllar boyunca eitli slm devletleri tarafndan uygulanan hkmler bir araya getirilmitir. Dolaysyla Mecelleye sadece Osmanl Devletinin son dneminde uygulanan bir kanun nazar ile baklamaz. Mecelle, mill bir kanundur. Belirtmek gerekir ki Mecelle, ierisinden kt toplumun z kltrnn eseri olup tamamen mill bir kanundur. Herhangi bir sistemden alnt deildir. Bu sebeple yrrle girdii andan itibaren hayata uymakta herhangi bir gle ve sistem deiikliine sebep olmamtr. Ayrca Mecelle, er hukukun kaynaklar arasnda da yer ald iin toplumun rf ve detlerine gereken deeri vermitir. Gerekten Mecelleye gre insanlarn bir eyi srekli yapmalar o eyin det olduunu gsterir (m. 37, 41). Bu sebeple det, anlamazlklar zen hakem (kabul edilmeli) dir (m. 36). Ayn gereke ile rf ve detin yasaklad ey nas ile yasaklanm gibidir (m. 38, 45). Keza rf gerei bilinen ey szleme srasnda belirtilmese dahi art klnm gibidir (m. 43). tihat kurumunu yeniden canlandrmtr. Mecelle, medreselerin vazifelerini yapamad, mtehit hukukular bir tarafa normal hukukularn dah yetitirilemedii bir devirde kaleme alnm olmasna ramen, slm hukukunda taklit devrini kapatarak yeni bir itihat devri amtr. Gerekten hicr drdnc asrn ortalarndan Mecellenin hazrlanmaya balad tarihe kadar olan devrede slm hukukular eitli gerekelerle itihat etmekten kanmlardr. Bu sebeple sz konusu dnem taklit devri olarak bilinmektedir. Mecelle ile itihat kurumu yeniden canlanm ve slm hukukunun ihtilafl grlerden arndrlarak modern kanunlar eklinde tanzim edilmesi yolu almtr. Bu sebeple Mecelle, slm devletlerinde er hukukun kanunlatrlmas devrinin balangcn oluturur. Gerekten Mecelle, hazrland tarihte Osmanl Devletine bal olan Arnavutluk, Bosna-Hersek, Hicaz, Irak, Suriye, rdn, Lbnan, Kbrs ve Filistinde de medeni kanun olarak uygulanmaya balanmtr.47 Sz konusu devletler, Osmanl Devletinden bamszlklarn ilan ettikten sonra da uzun sre Mecelleyi uygulamaya devam etmilerdir. Ayrca Mecelle gnmzde bir ksm slm devletlerinin medeni kanunlarna nemli lde kaynaklk etmitir. Hatta Bulgaristan dah bamszlna kavuurken yapt kanunlarnda Mecelleden

1420

yararlanmtr.48 Dolaysyla Mecelleyi, srf Osmanl Devletine ait mill bir kanun deil, beynelmilel bir kanun olarak kabul etmek gerekir. Ayrca Mecelle bata Arapa, ngilizce, Franszca ve Rumca olmak zere birok lisana evrilmi hukuk dnyasnda derin izler brakmtr.49 Mecelle, Kanunlatrma Sistem ve Teknii Asndan nemli Yenilikler Getirmitir: Her ne kadar Mecelle, fkh ve fetva kitaplarnn zetinden ibaret ise de sz konusu eserlerin sistem ve tekniine bal kalnmadan hazrlanm, yeni bir sistem ve teknik gelitirilmitir. Gerekten Mecellede, o zamana kadar taharet ile balayp ibdt ile devam eden mumelt, mnkeht ve ukbt kark bir ekilde inceleyen fkh ve fetva kitaplarnn aksine, satm akdi ile balanarak sadece akitlere, eya hukukuna ve usul hukuku hkmlerine yer verilmitir. Fkh kitaplarnn geleneine bal kalmakla birlikte slm hukuk tarihinde ilk defa ibdt dier hususlardan ayrmtr. Ayrca sadece ibdt mumelttan ayrmakla kalmam sistemli bir ekilde kamu-zel hukuk ayrmnda tamamen zel hukuk alanna ynelmitir. Bilindii zere o zamana kadar fkh kitaplar ceza, medeni, borlar hukuku ayrm yapmadan konular ilemilerdir. Bununla Mecellenin her adan mkemmel bir sisteme sahip olduunu sylemek istemiyoruz. Onu kendisinden nceki fkh ve fetva kitaplar ile karlatrdmzda onun terakki etmi bir sistem ve teknie sahip olduunun altn iziyoruz. Yoksa gnmz medeni kanunlar ile karlatrldnda bir ksm eksikliklerinin olduu kukusuzdur. Mesel, Mecellede gnmz medeni kanunlarnda bulunan ahsn hukuku ile eya hukukuna ksmen, aile ve miras hukukuna ise hi yer verilmemitir. Buna mukabil, medeni kanunda bulunmas gerekmeyen yarglama usulne ilikin hkmler Mecelleye alnmtr. Mecellede, medeni kanunlarda bulunan bir ksm meselelerin eksik braklmasnn eitli sebepleri vardr. Bunlarn banda phesiz fkhn ayrm gelmektedir. nk fkh kitaplarnda mumelt ve mnakeht ayr balklar altnda incelenmekte usul hukuku mumelt ierisinde kalmaktadr. Mecelleyi hazrlayanlarn da fkhn bu geleneini devam ettirdikleri sylenebilir. Ayrca belirtmek gerekir ki Mecelle, hem nizamiye hem de eriye mahkemelerinde uygulanmak zere hazrlanmtr.50 Hatta daha ok nizamiye mahkemelerinde uygulanmak zere hazrlanmtr. nk sz konusu mahkemelerin grevleri Mecellede dzenlenen hususlarla snrldr.51 ahs, aile ve miras hukuku ile ilgili meselelere ise, eriye mahkemeleri bakmaya devam etmilerdir. Mecellenin hazrlanmas iin alan Cevdet Paann, nizamiye mahkemelerinin temyiz yeri olan Divn- Ahkm- Adliyenin bakan olduu nazara alnrsa, ncelikle nizamiye mahkemelerinin ihtiyalarn gidermeye almas normal karlanmaldr.52 kinci olarak, ahs, aile ve miras hukuku alanlarnda borlar hukuku kadar acil bir kanunlatrmaya ihtiya duyulmad sylenebilir. Gerekten Mecellenin esbb- mcibesinde de belirtildii zere, ticar ilemler ok gelimi olduundan zel olarak ticaret kanunlarnda dzenlenmeyen hususlarda borlar hukukuna mracaat etmek gerektiinde hakimlerin bavurabilecekleri bir kanunun acilen yaplmas gerekmitir. Bilindii zere, ticaret kanunlar

1421

Fransadan alnmt. Ticaret kanununda dzenlenmeyen hususlarda Fransz kanunlarna mracaat edilse, o kanunlar Osmanl Devletinde kabul edilip yrrle konulmad iin bu mmkn olmuyordu. Fkh kitaplarna mracaat edilsin denilse, nizamiye mahkemesi hakimleri byle bir bilgiye sahip deillerdi. Bu sebeple normal bir medeni kanun sistemi izlenmeden, ncelikle, acil ihtiyalar karlanmaya allmtr. Yoksa bir ksm msteriklerin iddia ettikleri gibi, aile hukukuna yer verilmemesi, bu hukukun kanunlatrlmas ciz grlmeyecek kadar kutsal olmasndan deildir.53 Gerekten slm hukuku kaynaklarnda aile hukukunun, borlar, eya ve usul hukukundan daha kutsal olduuna ilikin herhangi bir delil yoktur. Nitekim yarm asr sonra da olsa aile hukuku kanunlatrlmtr. Ayrca esbb- mcibede de belirtildii zere, Mecellenin hazrlan sebeplerinden birisi de, btn konular ieren bir medeni kanun ortaya koymaktan ok, o anda mevcut skntlar gidermektir.54 Dolaysyla Cevdet Paann Mecellede gz nnde bulundurduu birinci hedefin, hazrlad kanunun btnln salamaktan ziyade, o srada duyulan ihtiyac gidermek olduu, devrin hukuk artlarna bakldnda daha iyi anlalmaktadr. Bu sebeple medeni kanun olarak hazrlanan Mecelleye bu kanunda bulunmamas gereken fakat dzenlenmesine acil ihtiya duyulan usul hukukuyla ilgili hkmleri de almtr. Cevdet Paann burada devrin ihtiyalarn dikkate alan faydac bir yaklam sergilediini vurgulamak gerekir. Bu da o dnemin artlar dikkate alnnca hukuki realiteye uygun dmektedir.55 Ayrca Mecellede, din ve mezhep ayrm yapmadan btn Osmanl vatandalarna uygulanacak hkmlere ncelik verildii sylenebilir. Bilindii zere ahs, aile ve miras gibi ahsn hukukuna ilikin hususlarda her din ve mezhep kendi kurallarn uyguluyordu. Bu sebeple sz geen hususlarda btn din ve mezhep mensuplarna uygulanacak hkmler koymann o devirde byk tepki ekecei nceden kestirilmi olmaldr.56 Bu sebeple Mecelleyi hazrlayanlarn ncelikle kamuoyunda fazla tepki grmeyecek konulara yneldikleri ileri srlebilir. Bylece Mecelle hazrlanrken ince bir hukuk siyaseti gzetilmitir. Ayrca Mecelle Cemiyetinin bugn Mecelle olarak bilinen hususlar tamamladktan sonra hemen dalmad, o anda gerekli grlen kasame, senetlerin dzenlenmesi gibi hususlarda da almalar yapt bilinmektedir. Hatta cemiyetin yelerinden bir ksm vakflar, diyt57 ve istihkk58 gibi konulardaki almalarn bir sre daha srdrmlerdir. Buradan Mecelle Cemiyetinin Mecellenin eksikliklerini tamamlamak iin alt sonucuna varlabilir. Ayrca o devirde Mecellenin eri ceza hukukunu da iine alacak ekilde tamamlanarak deta eri hukuk mevzuat haline getirilmesini isteyenler de olmutur.59 Ancak Mecelle Cemiyeti byle bir almaya ynelmemitir. Mecelle, hem bir kanun hem de hukuk kitab vazifesi grmtr. Kanunlatrmalarda genelde soyut (mcerret) ve kazist (meseleci) olmak zere iki metot izlenir. Mcerret metoda gre, kanunlar genel kurallardr, onlardan her eyi dzenlemeleri beklenemez. nk hayat ve hayata bal olarak da olaylar devaml bir deiim ierisindedir. stelik her olayn mutlak surette farkl ynleri vardr. Yani birbirinin tpks olaylar bulmak hemen hemen imkanszdr. Bu sebeple hakimler, hukuk mantklarn kullanarak kanunlarn ruhunu, rf ve deti nazara alarak kanunlar tatbik etmelidirler.60

1422

Meseleci metotta ise, kanun, hayatta karlalmas muhtemel btn ihtimalleri gz nne alarak bir dzenlemeye gitmelidir. Btn hukuk sistemlerinde olduu gibi slm hukukunun oluumunda da meseleci metot kullanlmtr. Baka bir ifade ile, hayatta karlalan her mesele, mtehit hukukulara sorularak cevab alnm ve bunlar zamanla slm hukuku klliyatlarn meydana getirmitir. Buna bal olarak da fkh ve fetva kitaplar meseleci metotla kaleme alnmtr. Mecellede hkmlerin genel olarak mcerret metotla kaleme alnd fakat bu hkmler rneklerle akland iin bu adan kazist metot kullanld sylenebilir. Ayrca balangta hukukun genel prensipleri eklinde kavaid-i fkhyeye yer verilmitir. Yine satm akdi esas alnarak akitlerin slm hukukundaki tasnifi yaplm, bylece hem misal hem de hkm bir arada ilenmeye allmtr. Mesel mnakit, fsit, nfiz, btl akit tipleri sadece satm akdinde fakat btn akitleri ierecek ekilde ele alnmtr. Her akdin banda kavram ve tariflerle birlikte hkmlerin rneklerle aklanmas asndan meseleci metodu benimsedii sylenebilirse de hkmlerinin ounluu mcerret metoda uygundur. Bu sebeple Mecellede karma bir metot benimsendii sylenebilir. Mecelleyi hazrlayanlar, byle bir metodu bilerek tercih etmi olmallar. nk Mecelle, siyas adan rahat ve huzurlu bir ortamda deil, d basklar altnda slim bir alma ortamndan uzak bir zamanda hazrlanmtr. htiya duyulduka dier mezheplere mracaat bir tarafa Hanefi hukukular arasnda gr zayf kabul edilen bir hukukunun grnn tercihi dah byk tepki ve tenkitlere sebep olmutur. Ayrca Fransz Kod Sivilinin alnmas dncesine bir tepki olarak hazrlanmaya baland iin fazla zaman kaybna sebep olacak almalara gidilmek istenmemitir. Hatta bu sebeple Mecellenin, btn olarak deil, kitaplar eklinde yrrle konduu sylenebilir. Ayrca Mecelle hazrlanrken meseleci metodun tamamen terk edilmemesinin bir dier sebebini de devrin zellii ve Mecellenin yklendii misyonda aramak gerekir. lk kitabnn mazbatasnda da belirtildii zere, zellikle kavid-i fkhye ile hem hakimlere ve idari memurlara uygulamada kolaylk hem de halkn ilerini mmkn olduu kadar eriata uydurmalar amalanmtr. Maddelerin misallerle aklanmas ile de yanl anlalma ve uygulamalara meydan vermemek iin bir bakma maddeler erh edilmitir. Dolaysyla Mecelle erhli bir kanundur. Ayn zamanda onun bir hukuk kitab vazifesi grmesi de amalanmtr. nk Mecellenin uygulanaca nizamiye mahkemelerine hakim yetersizliinden dolay, bakan dnda hukuku olmayan yeler atanmtr. Ayrca o dnemde medreselerin de nitelikli hakim yetitirdii sylenemez. Bu sebeple Mecellede meseleci metot tamamen terk edilmemi ve onun uygulayclar iin bir hukuk kitab vazifesi grmesi de amalanmtr. Ayrca Mecelleyi hazrlayanlarn o tarihte rnek alabilecekleri mcerret metotla kaleme alnm kanunlar yoktur. 60 bin maddeden oluan 1832 tarihli arlk Rusya Kanunu ve 17 bin maddeden oluan Prusya Eyaletleri Genel Kanunu hep meseleci metotla hazrlanm kanunlardr. Yani bu metot o zamanki dnya devletleri tarafndan da kullanlmaktadr. Roma Hukuku, o tarihlerde dank bir durumdadr. Mcerret metotla kaleme alnm sadece Fransz Medeni Kanunu vardr. Mecellenin bu kanunun iktibasna bir tepki olarak hazrland dnlrse Mecelleyi hazrlayanlarn sz konusu kanundan yararlanmamalarn normal karlamak gerekir.

1423

Netice olarak btn bu sebepler olmasayd, esbb- mcibe mazbatasnda, bn-i Nceymin at mcerret metot rndan sitayile bahseden ve dirayetli hukukular yetimedii iin bu metodun gelitirilerek devam ettiremediinden ikayet edenlerin Mecelleyi mcerret metotla hazrlamamalar iin bir sebep olmad sylenebilir. Mecelle, hukuk lisanmza nemli katk salamtr. Kaleme alnd devir gz nnde bulundurulduu takdirde Mecellenin lisan, sde, basit ve anlalr niteliktedir. O devirde az ok hukuk lisana ina olan bir kimsenin Mecelleyi rahatlkla anlayamamas iin hibir sebep yoktur. Maddelerin misallerle aklanmasnn da anlalmay kolaylatrd muhakkaktr. Zaten esbb- mcibesinde Binaen al zlik ihtilafttan r ve yalnz akvl- muhtreyi hv olmak zere mumelt- fkha dir sehl-mehaz bir kitap yaplsa herkes kolaylkla mtalaa ederek muamelatn ona tatbik edebilirler denilerek, Mecellenin sadece mahkemelerde uygulanmak zere deil, ayn zamanda halkn ilerini er-i erife uydurmas iin de yapld belirtilmitir.61 O, hukuk kitab misyonu ile hukuk kltrnn ykselmesine nemli lde katkda bulunmutur. Konu ile ilgili olarak Abdurrahman Bey, Cevdet Paann fkh- slm kanun olarak tedvin etmekte byk bir hizmette bulunduu cy-i inkar deildir. Eer Cevdet Paa yetiip de fkh- slm taknin etmemi olsayd bugn ne hukuk ve ne de adl bir lisan- milliye mlik olacak deildik62 demektedir. Gerekten zellikle kavaid-i fkhyede genel hukuk prensipleri zdeyi eklinde kaleme alnmtr. Mesel ek ile yakn zil olmaz (m. 4), Kadm kdemi zerine terk olunur (m. 6), Zarar kadm olmaz (m. 7), Beraat- zimmet asldr (m. 8), mevrid-i nassda itihada mesa yoktur (m. 14), tihat ile itihat nakz olunmaz (m. 16), Ehven-i erreyn ihtiyr olunur (m. 29), Ezmann tagayyr ile ahkmn tagayyr inkr olunamaz, (m. 39), Raiyye yani tebaa zerine tasarruf maslahata menuttur (m. 58) gibi. Mecellenin kulland hukuk lisan Cumhuriyet dneminde iktibas edilen kanunlarn

tercmesinde byk bir kolaylk salamtr. Yukarda da ifade edildii zere hukukularn nemli bir ksm maksatlarn daha iyi ifade edebilmek iin bu lisan kullanma zaruretini hissetmektedirler. Sonu olarak, Mecelle rneinde Trkler, hem dnya hukuk tarihine hem de slm zel hukukuna nemli katklarda bulunmulardr.

1424

Osmanl Hukukunda Kasme / Do. Dr. Mehmet Akman [s.789-794]

Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi / Trkiye Szlk anlam yemin demek olan kasme1 fkh terimi olarak, ky veya mahallede veya bir ahsn kendi mlknde, zerinde ldrlme belirtileri bulunan katili mehul bir ceset bulununca, maktln yaknlarnn dava etmeleri zerine ky veya mahalle halkndan elli kiiye maktl kendilerinin ldrmediine ve ldreni de bilmediklerine dair yemin ettirilmesi anlamna gelir. Hanefilere gre bu yeminleri maktln bulunduu yer sakinleri yapar. Yeminden sonra cesedin bulunduu mlk sahibinin klesi ya da ky veya mahalle sakinleri lnn diyetini yl iinde tasfiye edilecek ekilde deme ykm altna girerler. Dier hukuk okullarna gre bu yemini maktln velileri katl ithamn ispatlamak zere yaparlar. Bu almada slm Ceza Muhakemesi Hukukunun ispat aralarndan biri olan kasmenin Osmanl hukukundaki yeri incelenecektir. almann son ksmnda, kasme ahkmnn stanbulda uygulanp uygulanmad meselesi ele alnacaktr. Birbirleriyle elien belgelerin varl bu meseleyi yeterince ilgin bir hale getirmitir. Kasme slm orijinli olmayan2 bir kurumdur. Hz. Muhammedin uygulamasyla3 slm hukuk edebiyatna giren kasme hususunda slm hukuk okullar arasnda derin farkllklar mevcuttur. Osmanl Devletinde zellikle XVI. yzyldan sonra resmi mezhep olarak Hanef mezhebi benimsendiinden Hanef hukukularn kasme yorumlar esas kabul edilmitir. Kasme konusu Osmanl hukukunun yrrlk kaynaklar olarak da kabul edilen fkh kitaplarnda yer almtr. Osmanllarn yar resmi hukuk kodu olarak benimsedikleri Molla Hsrevin Drerl-hkkm f erh-i Gureril-Ahkm ve brahim Halebnin Mltekal-ebhur isimli kitaplar bu konuda da temel bavuru kaynaklardr. Bu almada kasmenin slm Hukukundaki yeri, nemi ve hkmleri incelenmeyeceinden zel olarak gerekmedike kasme hakknda fkh bilgi verilmeyecektir.4 Osmanl kanunnamelerinde kasme kelimesi aka gememekle birlikte messeseye atf yapld grlmektedir. Kanuni Sultan Sleymann I. Umumi Kanunnamesindeki (Kanun- Osman) hkm yledir:5 Ve eer mahalle ve ky iinde adam lse elbette tefti edb edeni bulduralar. Ve eer bulunmaz ise mttehem var mdr greler, anlara tazmin etdreler. Ve eer mttehem yo ise ahali-i mahalle ve ky halkna tazmin etdreler. Bu maddede mahalle ve kylerde adam ldrlmesi halinde nce soruturma neticesinde katilin bulunmas emredilmekte, katilin bulunamamas durumunda maktln diyetinin mttehem yani daha nce bu tr sular ilemi kimseler ncelikli olmak zere mahalle ve ky sakinlerince denmesi istenmektedir.

1425

Ayn kanunnamenin bir baka hkmnde ise fkh kitaplarnda bu konu ilenirken geen levs terimi yerine kullanld anlalan eser-i katl yani cinayet emaresi kavramndan bahsedilmektedir. Bulunan cesette cinayet emaresi yoksa ahaliye tazmin ettirilmemesi emredilmektedir:6 Ve eer mahalle iinde veyahud ky arasnda maktl bulunsa elbetde tefti edb kanly bulduralar veya diyet ekdreler. Ve eer eser-i katl yo ise mcerred bulunmak sebebiyle incitmeyeler. II. Bayezidin Umumi Osmanl Kanunnamesinde,7 yine II. Bayezid Devri Aydn-Eli Siyasetnamesinde8 ve Kanunnin II. Umumi Kanunnamesinde9 yaklak olarak birbirinin tekrar mahiyetindeki u hkme rastlanmaktadr: Ve bir blk halk iinde adam lse, tehddt edb vuran bulduralar; bulmazlarsa ol halk dutub Dergh- Muallya bildreler. Fermn- kaz anlarn bbnda ne vechile sdr olur ise mcebiyle amel edeler. Bu maddede de kasmeye zmn bir atfta bulunulmaktadr. Bu hususta mahkemenin slm hukukuna gre karar verecei tespit edilmektedir. Kasme hakknda sak mecmualarnda rnek kararlar bulunmakta10 ve fetva mecmualarnda bir ksm fetvalara yer verilmektedir.11 Ebussuud Efendinin fetvalarnda ve zellikle Marztnda da konu gemektedir. Kanuninin ve daha sonraki padiahlarn tasdikleri ile btn kadlar balayc hale gelen bu fetva mecmuasnda yer alan bir fetvada Hanefi mezhebindeki kasmeyle ilgili ihtilafl bir konu zmlenmitir. Buna gre misafir konaklad evde ldrlm bir halde bulunursa Ebu Hanifeye gre diyet ve kasmeden ev sahibi sorumludur. Ebu Yusufa gre ise misafir evde tek bana kaldysa ev sahibi sorumlu deildir. Ebussuud Efendi Ebu Yusufun itihadn tercih etmi ve bu itihat Osmanl Devletinde tatbik edilmitir.12 Son devir Osmanl hukukusu mer Hilmi Efendi Miyr- Adalet isimli eserinde ksas sularyla ilgili fkh kitaplarnda yer alan hkmleri bir araya getirmi ve kasme kurallarn ayrca mstakil bir bb altnda maddeler halinde vermitir.13 Ali Haydar Efendi, Mecelle-i Ahkm- Adliyyede kasmeye yer verilmediinden olsa gerek karne-i kta ile ilgili Mecellenin 1740. maddesini erh ederken konuya bir ka satrla temas etmitir.14 Kasme uygulamasnn suiistimaline ilikin padiaha kadar ulaan kimi yaknmalara rastlanmaktadr. Bu ikayetlerin ortak noktas kad ve suba gibi grevlilerin ahaliden haksz yere para tahsil etmek istemeleridir. Mahalle halkndan para toplayabilmek amacyla kimi zaman esas suluyu bulmak ve cezalandrmak iin ok fazla aba sarf edilmedii de ortaya kmaktadr. Gebzeye bal bir kyde ilenen cinayetten dolay kendilerinden kasme bedeli alnan ky ahalisi padiaha ikayetlerini iletmiler; bavurularna eyhlislmdan aldklar fetvay da eklemilerdir. Olayda katil belli olmasna ramen maktln babas, kad nibini de arkasna alarak

1426

kyllerden zorla para tahsil etmitir. Verilen hkmde kaddan paralarn iadesini salamas istenmektedir.15 Kocaeli ilinin Kandra ilesine bal bir bucak olan Kaymazda geen dier bir olayda, yneltilen adam ldrme thmeti karsnda kyllerin mftden fetva da alarak padiaha benzer bir bavuruda bulunduklar anlalmaktadr. Burada da kad nibinin tarafgirlii neticesinde kyllerden kasme diyeti ad altnda deme yapmalar talep edilmitir. Hkm-i hmyn ise meselenin slm hukukuna gre halledilmesini mirdir.16 Halepte geen bir baka olayda ise eceliyle len bir kimseyi mezarndan karp ban kesip Karyenz kurbunda maktl bulundu. diyerek ahaliden diyet almaya kalkan mltezimin stanbula gnderilmesi emredilmektedir.17 Akhisar kadsna yollanan 1675 tarihli bir hkmde skender Paa evkaf kylerinden iki ky arasnda maktl bulunmas zerine kaimmakamn kyllerden cebren otuz bin aka ald belirtilmekte, kaddan durumun dzeltilmesi istenmektedir.18 eriye sicillerinde yer alan bir kayda gre Arnavut skenderiyesi sancak beyi Sinan Bey, Yusuf adl yaknn ldrdkleri gerekesiyle Niko adl kyn sakinlerinden yirmi bin akelik uka toplattrmtr. 8 Safer 948 tarihli kayttan taraflarn neticede sulh olduklar anlalmaktadr.19 necikte bir dere kenarnda kurulmu olan Dumanl ky ahalisi sk sk kasme bedeli demekten skntya dm ve durum stanbula yansmtr.20 Hadisede fkh kitaplarnda yer alan bir kural uygulanmtr. Buna gre maktl bir derenin kenarnda bulunmu ise diyetini o mevzie en yakn mahalle veya ky halk demek zorundadr.21 Mstemenler hakknda kapitlasyonlardan kaynaklanan imtiyazlardan dolay kasame hkmleri uygulanmaz; bunlar kasme bedeli demezlerdi.22 Mstemenlerin uzun sreli yerleik olmamalar kasmeden muaf tutulmalarnn bir dier sebebi olarak dnlebilir.23 Kasme ile lgili Hatt- Hmyn Mecelle-i Ahkm- Adliyeyi hazrlayan Mecelle Cemiyeti, 15 ve 16. kitaplar olan kitabl-beyyint ve kitabl-kazdan sonra kasmeyle ilgili bir alma yapmtr. Mecelle Cemiyeti kasme davasyla ilgili bu almay esasen yarglama usulne ilikin blmlerin kaleme alnmas srasnda yapmay dnm ancak ertelemeyi daha uygun grmtr.24 Mecelle Komisyonu Mecellenin son iki kitabnn yazmn mteakip kasme hakkndaki almasn tamamlam ve padiaha arzetmitir. 3 Ramazan 1293 tarihli Hatt- Hmyn yledir:25 (Mcebince muamelesi icra olunsun) Bir mahalle iinde kimesnenin mlk olmayan hl yerde maktl bulunan kimesnenin katili bir vecihle malum olmasa ol mahalle ahalisine kasme ve diyet lazm olur. Ve eer katili beyyine ya ikrar ile sabit olsa veyahud marf olsa ol mahalle ahalisine kasme ve diyet lazm olmaz. Ve bir de maktln varisi, maktln bulunduu mahalle ahalisinin gayr bir ahs- muayyenden mrisimizi sen katl itdin dey dava itdkde ol mahalle ahalisinden kasme ve diyet skt olduu gibi varis eer maktln bulunduu mahalle ahalisinden olan ahs- muayyenden mrisimizi sen katl itdin dey dava itdi suretde dahi ol mahalle ahalisinden kasme ve diyet skt

1427

olur. Ve iki suretde dahi ol mahalle ahalisi varisin bu davasna ehadet etseler ehadetleri kabul olunur. Hkmde maktln miraslar adam ldrme fiilini baka bir mahalleden belli bir kimseye isnat ettiklerinde maktln bulunduu yer halkna kasme ve diyet uygulanmayaca belirtilmekte ve ayrca byle bir durumda mahalle halknn kasme davasnda tanklk edebilecekleri ifade edilmektedir. Burada Eb Ysuf ve mam Muhammedin grlerine uygun bir dzenleme yaplmtr. lenin miraslar maktln bulunduu yer halkndan bir kimseyi cinayetten sorumlu tutarlarsa imameyn ve Eb Hanifeden gelen bir gre gre kasame ve diyet der. Burada da lenin bulunduu yer halknn tanklklar kabul edilecektir.26 Kasme stanbulda Uygulanmad m? Kasme hkmleri grld zere hem Devlet-i Aliyyenin tamamnda27 uygulanmak zere sdar edilen umumi kanunnamelerde yer alm, hem eriye mahkemelerinde tatbik sahas bulmu hem de fetvalara konu olmutur. Bu hkmler devletin yklna kadar uygulanmtr.28 Ancak aada metni verilecek olan bir padiah hkmnden anlaldna gre stanbul ve civarnda oturanlar kasmeden muaf tutulmular ve mahallelerde vuku bulan faili mehul adam ldrme fiillerinde maktln yaknlarna devlet diyet demeyi stlenmitir. I. Mahmudun padiahl dnemine tekabl eden 1159/1746 tarihli hkm-i hmyn, Eyp mahkemesinin yetki sahasnda bulunan Yedikule surlar dnda, Silivrikap yaknndaki Balkl Ayazma denilen yerde ilenen bir adam ldrme fiili sebebiyle sdr olmutur.29 Tara vilayetlere evmir-i erfem verilegelp stanbul ve havlisine bu husus in emr-i erf verilmek vaki olmadu Dvn- hmynum kaleminde mahfz olan kuydtdan ihra olnup drs-seltiniyyetis-seniyyem olan mahmiyye-i stanbul ve havlisinde diyet ve kasme ahkm kadmden bu na dein icr ve vk olmadu mtehakkk olmala bu husus in stanbul ve muzftnda skin olanlar ber vech-i muharrer kem fil-evvel rencde olnmamak in emr-i erfm virilmek recsna istid-y inyet eyledklerin bil-iltims sen ki kaz-i mezbr nibi mevln Mehmed zde ilmuhsun ilm eyledin ecilden ilm mcebince amel olnmak in yazlmdur. F evil-i M sene (1)159 (24 Ocak-2 ubat 1746) Davaclar, mrisleri olan maktln katilinin malm olmadn, olayn Sultan II. Bayezidin vakf olan bir arazide cereyan ettiini, ses iitilebilecek evredeki iftlik sakinlerinin diyet ve kasmeden sorumlu olduklarn iddia etmilerdir. Buna mukabil davallar stanbul ve evresinde kasmenin uygulanmad itiraznda bulunmulardr. Mesele Eyp mahkemesince muhtemelen Dvn- Hmyna intikal ettirilmi, bilahare meselenin tetkiki iin bostancba grevlendirilmitir. Dvn- Hmyn kaleminde yaplan tetkikattan stanbul ve evresinde kasme ahkmnn eskiden beri tatbik edilmedii anlalmtr. stanbul ve havalisine bu husus in emr-i erf verilmek vaki olmadu Dvn- hmynum kaleminde mahfz olan kuydtdan ihra olnup drs-seltiniyyetisseniyyem olan mahmiyye-i stanbul ve havalisinde diyet ve kasme ahkm kadmden bu na dein

1428

icr ve vk olmadu mtehakkk olmala bu husus in stanbul ve muzftnda skin olanlar ber vech-i muharrer kem fil-evvel rencde olnmamak in emr-i hmyun yazlmtr. Bu hkmn kaleme alnmasndan alt sene sonra ayn olayn tekrar Padiah divanna aksettii grlmektedir. Gerekten de bu alt yl iinde emr-i hmayna ramen maktln eski ei ve annesi taleplerinden vazgememiler; davallar taciz etmeye devam etmilerdir. Nihayet ayn konuda teyiden ikinci bir emr-i erf sadr olmutur:30 Emr-i erfim virilmek recsna mukaddem istid-y inyet olunduna bil-iltims sbkan kazay- mezbr nibi Mevlana zde ilmuh ilm eyledii ecilden ilm mcebince amel olunmak in yz elli dokuz senesi evili Muharreminde emr-i erfim sdr olmuken verese-i zmmnin taraflarndan husus- mezbr in her birleri baka baka varub hilf- er-i erf ve muayir-i emr- mnf kasme ve diyet ve ake talebi ve ahz habs teklifi ile fakirleri tazyik ve rencideden hl olmadklarn bildrb mukaddema sdr olan emr-i erfim mcebince amel olunub hilaf- er-i erf ve muayir-i emr-i mnf kasme ve diyet talebi ve ake talebi ve ahz habs teklifi ile fakirler taciz ve rencide itdrlmemek bbnda mceddeden emr-i erfim rec ve Dvn- Hmynumda mahfz olan kuyd- ahkma mracaatla ol vaktde vech-i merh zre emr-i erfim virildii mestr ve mukayyed bulunmala mukaddem sdr olan emr-i erfim mcebince amel olunmak in emr-i erf yazlmdur. F Cz (1)165. Bu iki belge, kasme hkmlerinin stanbulda hi uygulanmadn zahiren pheye mahal brakmayacak ekilde gstermektedir. Ancak durum gerekten byle midir? Zira Mhimme defterlerindeki baz hkmler ile stanbul eriye Sicilleri Arivindeki baz kaytlar byle kesin bir yargya varmaya engel niteliktedir. Kanun Sultan Sleymana ait bir hkmn muhtevasndan kasmenin stanbulda tatbik edildii sonucu kmaktadr.31 Havass- Kostantniyye kazas tevabiinden ncirl ve Soanlu ve ol yirde karb olan bir karye dah cmle pre karye mbeyninde bir maktl olup pre karyenn halkn cmle getrdp dikkat ihtimam ile hak zre tefti eyleyp ol maktl oldu yirden ol karyelere vz irir mi? Gerei gibi eer karye halkdur eger sair yirleridr tutup ya ehl-i fesad ele vireler veyahud garmetin kendler ekerler eriye sicillerindeki kaytlar da bunu desteklemektedir. imdiye kadar kasme konusunda drt eriye sicil kayd tespit edebildik. Bu kasme davalarnn tamamnn taraflarn aralarnda anlamalar sonucu sulh yoluyla neticelendii grlmektedir. Mahmiyye-i Galatada Sultan Bayezid Mahallesi sakinelerinden Kerime binti dris nam hatun meclis-i er-i hatru lazmt-tevkirde mahzarlarnda ikrar ve itiraf idb bundan akdem li-ebeveyn karndam olan Hseyin bin dris nam rcil mahalle-i mezbrada mecrhan maktl bulunub katili nmalum olman dem diyetini cemaat-i merkme ahalisinden dava ve taleb itmidim hl husus- merkma mteallik davadan bil-klliye cemaat-i merkme ahalisinin zimmetlerini ibra-y m ile ibra ve iskat- tm ile iskat eyledim Zilhicce 1014.32

1429

kincisi yledir.33 Mahrsa-y Galata mahalltndan Cmi-i Kebr Mahallesinde gice ile bundan akdem mecrhan maktl bulunan ahin Bee nam kimesnenin veraseti sulbiyye kebira kz Fatma ve zevce-i metrkesi Emine binti Abdullah nam hatunlara mnhasra oldukdan sonra mezbretn Fatma ve Emine meclis-i er-i erifde mahalle-i mezbre ahalisinden Dervi Mehmed ve Ali elebi ibn Abdurrahman ve Mahmud nam kimesneler ve sir ahali-yi mahalle-i mezbra mahzarlarnda her biri ikrar ve takrir-i kelam idb mteveffa-y mezbr mahalle-i mezbrede maktl bulunmala katili malum olmaman mezbrun diyetini ahali-yi mahalle-i mezbreden dava ve taleb eylemi idik el-hlet hzihi ahali-yi mahalle-i mezbre yedlerinden iki bin drt yz fdda ric fil-vakt ake alub kabz idb zikrolunan davadan bil-klliye frialar olub ahali-yi mahalle-yi mezbrenin dava-y merkmeden zimmetlerin ibr-y m ile ibr ve iskat- tm ile iskat eyledik min bad ahali-yi mezbre ile husus- mezkra mteallik dava ve nzamz yokdur fil-yevmil-ir min ehr-i Rebiulahir li-sene sitte ve rune ve elf [1026]. Dierleri yledir:34 Husus- mezbrda kavl-i mft bih zre eran menzil-i mezbrda sakin olanlara diyet ve kasme lazm geldiini ktb-i fkhiyyede mestr ve musarrah olman fil-hakika katl-i mezbr Mehmed Beeyi amden katl itmeyb ve katilini dahi bilmediklerine mezbrn Ahmed ve Mehmede elli kere yemin teklif olundukda anlar dahi al vefkil-mesl yemin billahil aliyyil-al itmein emr-i kasme temam olub mcebince katl-i mezbrun fdda- hliseden diyeti olan on bin dirhemi vech-i er zre eda ve teslime mezbrn Ahmed ve Mehmed zerlerine badel-hkm vel-kaza m vakaa bit-taleb ketb olund. Fi yevmis-slis vel-rn min Muharremil-Haram li-sene 1133. Olayda bir odada beraber kalan kiiden birisi ald yaradan dolay lm olarak bulunmu ve dier ikisi hakknda kasme hkmleri uygulanarak on bin dirhem gm demeye mahkum edilmilerdir. Bu ilamdan bir ay sonra taraflarn kendi aralarnda sulh anlamas yaparak mahkemeye tescil ettirdikleri grlmektedir:35 Maktl- mezbrun fdda-i hliseden diyet-i kmilesi olan on bin dirhem-i eryi vech-i er zre edya mezbrn Ahmed ve Mehmed kbel-i erden mtenebbih olunmudu. Hl beynimize muslihn tavassut idb maktl- mezbrun diyet-i kmilesi davasndan mezbrn Ahmed ve Mehmed ile bizi iki yz guru zerine in-y akd-i sulh eylediklerinde biz dahi sulh- mezbru kabul ve bedel-i sulh olan mebla- mezbr iki yz guruu mezbrn Ahmed ve Mehmed yedlerinden bit-tamam ahz kabz idb biz mrisimiz maktl- mezbr Haseki Mehmed Beenin dem diyetine ve sire mteallikay mme-i davadan mezbrn Ahmed ve Mehmedin ve mezbr Ahmed zevcesi Salihann zimmetlerini ibra-y mm- ktun-niz ile her birimiz ibr ve skat eyledik didiklerinde gbbettasdki-er ma hvel-vki bit-taleb ketb olundu. Fil-yevmil-Hmis vel-rn min Saferil-hayr li-sene selase ve selasin ve mie ve elf (1133)

1430

Ahkm defterindeki iki emr-i hmayun ile mhimme defteri ve eriye sicilleri arasndaki bu eliki nasl aklanabilir? eriye sicillerindeki kaytlar 1014, 1026 ve 1133, mhimme defterindeki kayt 967, emr-i hmynlar ise 1159 ve 1165 tarihlidir. Ahkm defterindeki hkmde kadmden beri stanbul ve civarnda kasmenin uygulanmad aka ifade edildiine gre 967 tarihli hkmn ok eski bir tarihe ait olduu kabul edilse bile eriye sicillerinde mseccel olan stanbulun merkezinde yaklak otuz sene nce grlm kasme davasnn Dvn- Hmyunun bilgisi dnda olduunu dnmek gtr. Bu noktada baz ihtimaller deerlendirilecektir. Kasme diyeti sadece mahalleye taalluk eden bir diyet deildir. Kimi durumlarda diyet deme borcu mahalle halkna deil mesela ev sahibine veya han ve kervansaraylarda ayn odada birlikte konaklayanlara terettp eder. Yukardaki olayda da getii zere mesela han odalarnn birinde birlikte kalan kimselerden biri ldrlm olarak bulunsa kasme diyetini o odada kalanlar demek zorundadrlar.36 Padiah hkm belki bu noktada bir ayrm yapmaktadr. Kasmenin btn bir mahalleyi etkilemesi sz konusu olduunda stanbulda uygulanmas yasaklanm olabilir. Bir ka kiiye tesir eden kasme uygulamasnn ise emrin dnda tutulduu farz edilebilir. Ancak kasme ahkamnn Kanun Devrinde uygulandnn tespiti bu faraziyeyi rtmektedir. Belki de Kanun Dneminden sonraki bilemediimiz bir tarihten itibaren istisna getirilmi olabilir. Birinci ihtimalin geerli olduu kabul edilse bile mesele tam anlamyla zmlenmi saylmaz. Gerekten de kasme ahkmnn en azndan bir blmnn stanbulda tatbik edilmemi olduunun tespiti Osmanl hukukunun bugne kadar bilinmeyen bir ynn ortaya koymaktadr. Emr-i hmynda da yer ald zere tara vilayetlerinde kasme ahkm tatbik edilegelirken stanbulun istisna tutulmasnn sebebi ne olabilir? Kasme, byk ehirlerde uygulanmaya pek elverili olmayan bir tarm toplumu kurumudur. blmnn gelitii, insanlarn gndz ticaret yapmak veya mesleklerini icra etmek amacyla evlerinden kp i yerlerine gittikleri bir metropolde mahallenin bu ilevini yitirdii grlmektedir. Bu gereke slm hukuku ilkeleriyle bir ekilde telif edilmi olmaldr. Zira Osmanl hukukunun kural olarak fkhn temel ilkelerine istinat ettii, baz istisnalar dnda slm hukukundan sapmaya esasta rastlanmad bugnk bilgilerimiz arasndadr. yleyse stanbulun arz ettii bu zellik fkh kavramlaryla nasl izah edilmi olabilir? Fkh kitaplarna gre cinayet, byk camiler, ana caddeler, byk kprler, byk pazar yerleri gibi kamuya ait mekanlarda ilenirse anlan yerler kimsenin mlkiyetinde veya zilyedliinde olmadndan kasme icra edilmez; buralarn korunmas kamuya ait olduundan maktln diyeti beytlmalden denir.37 Osmanl padiahlarnn geni bir yorumla stanbul ve havalisinde gerek devlete gerek reayaya ait mekanlarda ilenen faili mehul cinayetlerde kamunun sorumluluunu kabul ettikleri anlalmaktadr. Ancak bu noktada halli gereken dier bir mesele ortaya kmaktadr. Bu yorumun kurallar hiyerarisindeki yeri nedir? slm hukukunda devlet bakan snrl bir yasama yetkisine sahiptir. Devlet bakannn Kurn ve snnet ile konulan hkmlere mdahale etme yetkisi yoktur. Kasme snnet ile fkha ithal edilmi bir kurumdur. Her ne kadar slm hukukularndan mer b. Abdlaziz, Katde ve Eb Klbe gibi bazlar kabul etmemiler ise de cumhra gre kasme snnetle sabittir. O halde bu zel uygulama bir hukuka aykrlk tekil etmekte deil midir? slm Ceza

1431

Hukukunda kasmeyi de kapsamak zere bir st ilke vardr. Bu ilke kanlarn heder olmamas yani masum bir kimsenin kannn zayi olmamas, ksas veya diyetle bir karlnn bulunmasdr. Osmanl fukahas burada mademki anlan gaye tahakkuk etmitir o halde bir hukuka aykrlk bulunmamaktadr eklinde bir dnceyle bu uygulamaya cevaz vermi olabilir. Deerlendirilmesi gereken bir dier husus da udur: slm hukukuna gre devlet bakan, kadlarn yarg grevlerini zaman, mekan ve belirli davalarn grlmesiyle tahsis edebilir. Mesela Osmanl Devletinde terekesi beytlmale kalan kimselerden bin akeden fazla alacak iddia edildiinde davann mahalli mahkemede deil stanbulda grleceine dair kanun vardr. Keza ruhan reislerin iledikleri sulardan dolay yerel mahkemede deil Dvn- Hmynda yarglanacaklar kararlatrlmtr.38 Nispeten benzer bir ekilde stanbulda kasme davasnn dinlenilmeyeceine hkmedildii de dnlebilir. Bu alma Osmanl hukukuna ilikin bir probleme k tutma amacna ynelik olarak kaleme alnmtr. Eldeki verilerle niha bir hkme varabilmek fazla iddial olur. Daha sonra elde edilecek bilgi ve belgelerle meselenin billurlamas ve bu iyice karm gzken problemin zlmesi umulmaktadr. DPNOTLAR 1 Kasme kelimesinin farkl bir balamda, bir tr yazl taahhtname anlamnda kullanld

da anlalmaktadr; bk. D. S. Richards, The Qasama in Mamluk Society: Some documents from the Haram Collection in Jerusalem, Annales Islamologiques, 25, (Kahire 1991), s. 245-284. 2 Kasme uygulamas baka kltr evrelerinde mesela Eski Yunanda, Ortaa

ngilteresinde, Yahudilikte ve Cahiliye Arap toplumunda da grlmtr. Geni bilgi iin bk. Patricia Crone, Jahili and Jewish Law: The Qasama, Jerusalem Studies in Arabic and Islam, (4) 1984, s. 155-156. 3 Abdullah b. Sehl hadisi diye bilinen hadis slm hukukunda kasme kurumunun

referansn tekil etmektedir. Bu hadis ktb-i sitte gibi mehur hadis kaynaklarnda getii gibi fru kitaplarnda da bulunmaktadr; mesela bk. Aladdin Ebi Bekr b. Mesud el-Ksn, Bedius-sani fi tertibi-eri, Beyrut 1996, c. VII, s. 422-423. 4 Kasme hakknda u almalara baklabilir: Semire Seyyid S. Beyym, el-Kasme ve

ahkmh fi-eratil-islmiyye, Kahire 1990; Crone, s. 153 vd; B. Johansen, Eigentum, familie und obrigkeit im Hanafitischen strafrecht, Die Welt des Islams, (19) 1979; Cemalettin en, slm Huk. Kasme, yaymlanmam yksek lisans tezi, st. 1996. 5 Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, c. IV, stanbul 1992, s.

302, (md. 38). Bu maddenin bir baka nshasnda maddeye Emr-i er mteberdir. erle tazmin

1432

eylerse itdrilr ve ill fel. ifadesi eklendii grlmektedir; bk. Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminal Law, Oxford 1973, s. 76-77, d. n., 77. 6 Akgndz, IV, s. 299, (md. 18). Bu kanunnamenin bir baka nshasnda maddeye keza

(Bunda) emr-i er-i erf mteberdir, erle diyet lazm gelrse (diyetdr); (ve ill) gelmez ise nesne yokdur; er-i erf ne emr ider ise ol olur. ibaresi eklenmitir; bk. Heyd, s. 67, d. n., 44. 7 (md. 30). 8 9 10 Akgndz, II, s. 170, (md. 7). Akgndz, IV, s. 369, (md. 30). Karye-i mezbrede karndam flan maktl bulundu bi-hasebi-er-i erf dem diyet Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, c. II, stanbul 1990, s. 43,

taleb iderim didikde. ihtar itdi kimesnelerden elli nefer kimesneye yemin-i billah teklif olunub. karye-i mezbre halknn zerlerine diyet hkm olunub. Mecma-y Sakk, Sleymaniye, Reid Efendi, 281, v. 26b. 11 12 13 14 15 16 17 Mesela bk. Fetv-y atalcal Ali Efendi, c. II, stanbul 1312, s. 317. Fetva metni iin bk. Akgndz, IV, s. 57. mer Hilmi, Miyr- Adlet, stanbul 1301, md. 139-170. Ali Haydar, Drerl-hkkm erhu Mecelletil-ahkm, stanbul 1330, c. IV, s. 557. stanbul Ahkm Defterleri, stanbulda Sosyal Hayat, stanbul 1997, c. I, s. 11. stanbul Ahkm Defterleri, I, s. 186-187. Benzer bir hkm-i hmyn iin bk. a.g.e., s. 221. . brahim nam kimesne hasta olup kend evinde fevt olup karye-i mezbre halk

mteveffa-y mezbru defnitdklerinden sonra Mansr nam mltezim meyyiti makbereden karup ban kesp karye-i mezbre kurbinde braup badehu Karyenz kurbinda maktl bulund. diy ahali-i karyeye diyet salup hlaf- er akalarn alup., bk. 6 Numaral Mhimme Defteri (972/15641565), c. I, Ankara 1995, s. 313. 18 Hans Georg Majer, Das Osmanische Registerbuch Der Beschwerden (ikyet Defteri)

vom Jahre 1675, Wien 1984, v. 5a/6. 19 20 SA, Evkaf- Hmayun Mahkemesi, nu. 2, s. 225/3. Sen ki kadsn, mektub gnderb, (kaza-i mezbrda Divane Ahmed nam karyede Nasuh

nam kimesne gelp sakin olaldan ber karyesi kurbnda vaki olan derede maktl bulunur olup Dumanl nam karye, mezbr dereye karb olman ahalisi merkm derede Yasemin nam maktlenin

1433

bil-fiil dem diyetinde zaruret ekp. meclis-i erde Yasemin nam maktle deminde halimiz nice olupd? deyu tezallm itdklerin bildirmisin. 8 Zilkade 979; 12 Numaral Mhimme Defteri (978979/1570-1572), c. II, Ankara 1996, s. 209-210 (1097 numaral hkm). 21 22 23 Molla Hsrev, Drerl-hkkm f erh-i Gureril-Ahkm, c. II, stanbul 1317, s. 428. Heyd, s. 311. Glnihl Bozkurt, slm Hukukunda Mstemenler, Fadl Hakk Surun Ansna Armaan,

Ankara 1983, s. 361-379. 24 Mecelle Cemiyetinin hazrlk evraknda yle denmektedir: Mecelle-i Ahkm- Adliyenin

muhakemta dair olan kitabna bed mbaeret olunmak zre idine ann cem ve tertibi srasnda kasme meselesi dahi mevz- bahs olmak lazm gelb ancak ol vakte kadar bir ok cinayt davalarnn kemekete kalmas mnasib olamayaca cihetle imdilik Mehakim-i Nizamiyece bir ahsn katil olduu malum ve kanunen idam ya krek cezasyla mahkum olduu halde bu hkm-i kanuni mevki-i icraya konularak kasme davasnn imdilik tehiri Komisyonca bir are-i muvakkat olmak zre Mecelle Cemiyetinde tezekkr olunmudur; BOA, YEE, No: 18/552, Osman Kak, slm ve Osmanl Hukukunda Mecelle, stanbul 1997, s. 320. 25 26 27 BOA, YEE, No: 18/552, Kak, s. 324. Kak, s. 320. Kasme doal olarak Osmanl hakimiyeti altndaki Arap ehirlerinde de uygulanmtr.

Raymond, mahallenin bu anlamdaki sorumluluundan bahsetmektedir: Andr Raymond, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, ev. Ali Berktay, stanbul 1995, s. 92, zellikle s. 118-119. Kbrsta (Lefkoa) rastlanan 2 aban 1002 tarihli bir kasme uygulamas iin bk. Ronald C. Jennings, The Use of oaths of denial at an Ottoman sharia court Lefkoa (Nicosia) 1580-1640, Journal of Turkish Studies 20 (1996), s. 20. Bursada 894/1488-9 tarihinde yaanan bir kasme rnei iin bk. Bursa sicili, A 7, v. 289a (Heyd, s. 249). Keza Erdekte geen bir dier olay iin bk. BOA, stanbul Ahkm Defteri, c. II, s. 35, no: 123; ayrca bk. BOA, stanbul Ahkm Defteri, c. I, s. 130, no: 579 ve s. 230, no: 1027. 28 skilip eriye Mahkemesi tarafndan kasmeye dair verilip baz eksiklikleri sebebiyle

fetvahane-i lice nakzedilen 1271/1854 tarihli ilmn metni iin bkz. . Nasuhi Bilmen, Hukuk slmiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, c. III, stanbul 1950, s. 196-197. 29 2 numaral stanbul Ahkm Defterinin 72. sayfasndaki 251 numaral hkm; bk. stanbul

Ahkm Defterleri, I, s. 224-225. Metinde geen baz okuma hatalar dzeltilmelidir: Serkaz(?), Serkiz; mesfrede kalmaz(?), mesfrun da kanlmz eklinde okunmaldr. Ayrca bu hkmn bal da muhtevaya muhaliftir.

1434

30 31 hkm. 32 33 34

BOA, stanbul Ahkm Defteri, c. III, s. 148-149, no: 561. 3 Numaral Mhimme Defteri, Ankara 1993, s. 427; 14 Receb 967 tarihli 950 numaral

SA, Galata Mahkemesi, nu. 30, v. 48a/2. SA, Galata Mahkemesi, nu. 42, v. 12b/1. SA, Bb Mahkemesi, nu. 124, v. 150a/1. Bu kayttan beni haberdar eden mer

Menekeye teekkr ederim. 35 SA, Bb Mahkemesi, nu. 124, v. 135a/1. Tarihlere baklrsa bu iki sicil, ya defter

ciltlenirken yanllkla birbirlerinin yerine konmu ya da katiplerin bazen bilinli olarak sayfalarda bo yer brakmas sonucu sonradan doldurulmu olmaldr. 36 Bk. Damad Abdurrahman Efendi, Mecmeul-enhur f erh-i Mltekal-Ebhur, c. II, stanbul

1311, s. 687; mer Hilmi, md. 159: Bir han odalarnn birinde bir ka kimesneler maan sakin iken ilerinden birisi ol odada katl bulunup katili malum olmasa kasme ve diyet ancak katlin oda refiklerine lazm gelir. Ol hann sair odalarnda sakin olanlara nesne lazm gelmez. 37 Molla Hsrev, II, s. 428; Damad Abdurrahman Efendi, Mecmeul-enhur, II, s. 684; bn

bidn, Reddl-muhtr aled-drril-muhtr, c. X, Beyrut 1994, s. 316. 38 M. kif Aydn, Trk Hukuk Tarihi, stanbul 1996, s. 88.

1435

Osmanl Devleti'nin Son Dnemlerinde rf dare Uygulamas / Yrd. Do. Dr. Osman Kksal [s.795-803]
Osmangazi niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Bugnk skynetim yerine kullanlan idare-i rfye veya rf idarenin hem kavram hem de kurum olarak ortaya k olduka yenidir ve Osmanl tarih literatrne I. Merutiyet dnemiyle girmitir. Meruti ynetimin hukuki zeminini tekil eden 1876 (1293) Kanun- Esasisi1 ile tebaaya tannan hak ve hrriyetler tanzim edilirken fevkalade hallerde sz konusu hak ve hrriyetlerin ne ekilde snrlandrlaca veya askya alnaca hususu da dzenlenmiti. Anayasann mehur 113. maddesi bu konuda u hkm tayordu: Mlkn bir cihetinde ihtilal zuhur edeceini meyyed asar ve emarat grld halde hkmet-i seniyenin o mahalle mahsus olmak zere muvakkaten idare-i rfye ilanna hakk vardr. dare-i rfye kavann ve nizamt- mlkiyenin muvakkaten tatilinden ibaret olup idare-i rfye tahtnda bulunan mahallin suret-i idaresi nizam- mahsus ile tayin olunacaktr.2 Bu hkmle biraz mbhem olmakla birlikte idare-i rfyenin hukuki bir tanm da yaplm3, ancak idare tarznn zel dzenlemelerle belirlenecei vurgulanmakla yetinilmitir. Ancak Kanun- Esasi siyasi adan son derece hassas bir devrede meriyete konulmutu. Anayasann top sesleri arasnda ilan edildii 23 Aralk 1876 (7 Zilhicce 1293) tarihi, ayn zamanda Rusyann istei ile Rumelideki slahat programn grmek zere bir araya gelen Dvel-i Muazzama temsilcilerinin Tersane Konferans iin masa bana oturduklar tarihti. Konferansn somut bir karar almadan dalmasna ramen Balkanlar meselesini yarm brakmak istemeyen Rusya, General Ignatief vastasyla Viyana, Paris, Berlin ve Londra ile temasa geti. Bu teebbs neticesinde ad geen devletler Rumeliye ynelik slahat taleplerini yineleyen bir protokol deklare ettiler (23 Mart 1877).4 Osmanl ynetimi Londra protokoln kabule yanamaynca Rusya baka baz sebepleri5 de bahane ederek 24 Nisan 1877de Osmanl devletine sava ilan etti. rf darenin Douu ve Yerlemesi Kanun- Esasinin ilan tarihinden 4 ay bile gemeden kar karya kalnan Osmanl-Rus Sava beraberinde rf idareyi de getirdi. Sulh halinde bile asayi ve emniyet altna alnamayan Rumeli ciheti harbin ilanyla tekrar kaynamaya balaynca hemen hemen tm yerleim birimlerinin mahalli mlk ve asker idarecileri merkezi ynetimden idare-i rfye ilan edilmesi talebinde bulunmaya baladlar.6 Hkmet bunlar deerlendirmeye alrken stanbula Anadolu cephesinde Ardahann igal edildii haberi ulat.7 Bu hezimet, nce Osmanl Mebusan Meclisini kartrd.8 Arkasndan niversite rencilerinden byk bir grup toplanarak Meclis-i Mebusan binasn sardlar. Serasker Redif Paa ile Tophane Miri Damat Mahmut Paann azledilip cezalandrlmasn istediler.9

1436

Olaylara tahamml edemeyen hkmet iddetle mukabelede bulundu ve 14 Mays 1877de stanbulda rf idare ilan etti.10 ki gn sonra Seraskerlikten Drdnc Ordu Mirlii vekaleti, Batum Kumandanl, Hersek, kodra, Bosna, Yenipazar, Ni, Sofya, Yanya ve Yeniehir Kumandanlklarna bir telgrafname yazlarak ahval-i hazra-i fevkaladeden dolay lzum ve mecburiyet-i sahiha grnd takdirde Tuna, Varna ve Bosna vilayetleri ile kodra valiliinin ve Rumeli ve Anadoluda sair mevaki-i muktaziyede hudud- malumeleri ile idare-i rfye altna alnabileceine izin verildi ve idare-i rfye altna alnan yerlerde hkmet-i askeriyenin yetkilerini belirten drt maddelik bir de talimat eklendi.11 Bu hadiseden sonra rf idare kararlar birbirini takip ederek 10 Temmuzda Bosna vilayetinin Travnik, Banyaluka, Bihke ve Hersek sancaklar12, arkasndan 28 Temmuzda Selanik vilayeti idare-i rfye altna alnd. Mtakiben Yanya vilayeti ile Yeniehir sancanda (28 Austos) ve yine ayn vilayetin Trhala ve Preveze sancaklarnda13, Saray ve zvornikde14 idare-i rfye ilan edildi. Austos ay ierisinde Edirne dahil tm Rumeli blgesi15 rf idare altna girdii gibi yl ierisinde Girit Adas16 ile Dou Anadoluda bata Erzurum17 olmak zere ihtiya duyulan blgelerde sz konusu idare tesis edildi.18 Osmanl Rus Harbinin hitamyla birlikte Rumeli vilayetlerindeki rf idare hemen kaldrlamad. 29 Ekim 1881 tarihinde Sadrazam Said Paa tarafndan Harbiye Nezaretine yazlan bir yazyla idarei rfye tahtna alnm olan mahallerden bu muamelenin icrasna ihtiyatan vareste olan yerler nereleri ise oralarca kavanin-i adliyenin icras zmnnda tahkikat yaplmas emr-i padiahi gerei olarak istenmi19, mahalli asker mlki yneticilerden hi de olumlu cevap alnamamtr.20 Osmanl-Rus Harbi yenilgisi dolaysyla Meclis-i Mebusandaki ar eletirilerden rahatsz olan II. Abdlhamidin 13 ubat 1878de (10 Safer 1295) Meclisi tatil etmesiyle balayan istibdat rejimi fiili bir rf idare rejimi olarak srd gibi onun saltanat boyunca devam eden Girit, arki Rumeli, Makedonya, Bulgar ve Anadoluda Ermeni meseleleri ile 1898de patlak veren Yemen ayaklanmas ve bunu izleyen olaylar siyasi adan rf idareye bir yerde sebep olmaya devam etmitir.21 II. Merutiyet ve Sonrasnda rf dare 23 Temmuz 1908de Merutiyetin yeniden ilan hrriyet isteyenler iin beklenmedik bir baar22 olmasna ramen uzun mrl olamad. 13 ubat 1909da Kmil Paa Kabinesinin gvensizlik oyuyla drlmesi ve Hseyin Hilmi Paa Kabinesinin kurulmasyla stanbulun siyasi gerginlii gnden gne artt. 6 Nisanda ttihat Terakkiye kar keskin muhalefetiyle bilinen Serbest Gazetesi bayazar Hasan Fehminin Galata Kprsnde vurulmas bu gerginlii zirveye kard. 12/13 Nisan gecesi Taklada bulunan IV. Avc Taburu askerlerinin ayaklanarak Sultan Ahmedde Meclis-i Mebusan sarmasyla balayan 31 Mart Vakas 24 Nisan 1909da Mahmut evket Paa idaresindeki Hareket Ordusunun stanbula giriiyle sonuland. Ertesi gn yani 25 Nisanda Mahmut evket Paa-yasal prosedre bile riayet etmeksizin-stanbul, atalca ve zmitte resen rf idare ilan etti.23

1437

Hareket Ordusu kumandanlnn rf idarenin 1911 (1327) yl Martna kadar uzatlmas istei Meclis-i Vkelaca kabul edilmi, daha sonra 1912 Temmuzuna kadar bu rejim srmtr.24 22 Temmuz 1912de greve gelen Gazi Ahmet Muhtar Paann byk kabinesi 24 Temmuzda idare-i rfyeyi kaldrm,25 ancak ounluu ittihat olan Meclis-i Mebusanla ilikileri bozulup 5 Austosta Meclisi kapattrma karar aldrdktan sonra kan olaylar zerine 17 Eyllde stanbulda gnlk rf idare ilan edilmitir.26 Arkasndan Heyet-i Vkelann Osmanl basnnda tahlif senedt olarak adlandrlan ve devlet memurlarnn politika yapamayacaklarna dair yeminli senet imzalamalar ykmlln getiren bir karar kabul etmesi ve ayn ykmlln niversite retim yelerine tatbiki iin kararn Maarif Nezaretine bildirilmesi zerine niversite rencileri Babali Nmayiini dzenlemilerdir. Daha nceleri de harp isteriz diye gsteriler yapan rencilerin bu son hareketi zerine hkmet ayn gn Rumeli ve stanbul vilayeti ile atalca Sanca dahilinde idare-i rfye ilan etmi27, ertesi gn de Balkan Harbi patlak vermitir.28 Bu dneme kadar rf idere rejimi sadece stanbula mnhasr olarak uygulanmad. Yukarda deindiimiz gibi Rumelide, Makedonyada aralklarla da olsa bu idareye bavuruldu. Nitekim Edirne ve Selanik gibi merkeze olduka yakn blgeler bu vilayetlerdeki etnik ve siyasi faaliyetler sebebiyle uzun sre rf idare altnda tutuldu.29 Yine Kosova valisi Mazhar Beyin baz garip uygulamalar yznden 1 Nisan 1910da patlak veren Arnavutluk isyan sebebiyle blge rf idare altna alnd.30 Karadan 8 Ekim 1912de Osmanl Devletine sava ilan etmesiyle balayp, 30 Mays 1913de akdedilen Londra Anlamasyla sona eren I. Balkan Harbi devletin Rumelideki topraklarnn tasfiyesiyle sonuland. 11 Haziran 1913de Sadrazam Mahmut evket Paann ldrlmesinden sonra ynetime iyice yerleen ttihatlar muhaliflerine kar en iddetli tedhi hareketlerine baladlar.31 rf idareyi kalkan olarak kullandlar. Ksa sre sonra I. Dnya Sava bulutlarnn Osmanl topraklarna ulamasyla Osmanl Devleti 2 Austosta balad seferberlikle birlikte tm lke sathnda rf idareye de bavurdu.32 Bylece devlet merkezi stanbulda 1909da balayan rf idare-Ahmet Muhtar Paa Kabinesinin kaldrd aylk dnem hari tutulursa-1918 ylna kadar aralksz srm, hrriyet rejimi olarak meriyete konulan merutiyet tamamen rf idareli merutiyet veya asker merutiyete dnmtr.33 rf dareyi Gerektiren Haller ve lan ekli 1876 Kanun- Esasisinin rf idare rejimine mracaat mlkn bir cihetinde ihtilal zuhur edeceini meyyed asar ve emarat grlmesi artna baladna yukarda iaret etmitik. Ancak buradaki ihtilal geni anlamda kullanlm olup pratikte harp, isyan ve ihtilal ile sonulanabilecek derecede i ve d gvenlii tehdit edici haller rf idareyi meru ve zaruri klacak sebepler arasnda yer almtr.34 Sz konusu hallerde rf idare ilan yetkisi hkmet-i seniyyeye verilmitir. Hkmetin ald rf idare karar padiahn iradesi (onay) ile kesinlemektedir.35

1438

Harp halinde sava mahallindeki asker yetkililer de mahallin mlki hkmet yetkilisi ile grmek suretiyle rf idare ilan edebilmektedir. Ancak bu durumda karar derhal hkmete arz edilip hkmetin izniyle padiah iradesinin alnmas arttr.36 Zaten buna benzer hallerde asker yetkililere nceden rf idare ilan izni verilmektedir.37 rf idare altna alnan blgenin snrlar hkmetin kararnda belirtilmek durumundadr. rf idarenin sresi konusunda mevzuatta tahdid edici bir hkm yoktur. Kanun- Esasi sadece muvakkaten ilan edilebileceini belirtmitir. rf idare kararnn Dahiliye Nezaretince btn ilgililere duyurulmas ve rf idare hudutlar dahilinde halka ilan da kuraldr.38 rf darenin Grev ve Yetkileri Ynetim fonksiyonu asndan idare-i rfye, sz konusu idare altna alnan bir mahalde emniyet ve asayiin korunmas iin mlk (sivil) hkmete ait hak ve yetkilerin asker hkmete devrinden ibarettir. Asker idare bozulmu (muhtel) olan asayii yeniden tesis edebilmek iin baz yetkilerle donatlmtr. Bu yetkiler rf idareye dair ilk hukuki dzenleme olarak bilinen 20 Eyll 1293 (2 Ekim 1877) tarihli dare-i rfye Kararnamesinin39 altnc maddesinde yle sralanmtr: a) Lzum grlen ehasn gece ve gndz ikametgahlarn arama, b) pheli ve sabkallardan olup da hkmet tarafndan yakalananlar ve dare-i rfye mntkasnda ikametgahlar olmayanlar bir baka mahalle tard ve tebd, c) Ahalinin esliha ve cephanesini toplama, d) Zihinleri kartrc yayn yapan neriyat kapatmak, e) Ve her trl cemiyetleri men etmek. rf dare rejimini donatan bu yetkilerin Kanun- Esasinin ikinci ksmnda Osmanl tebaasna tannan kii dokunulmazl, mesken masuniyeti, matbuat serbestisi gibi temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrd meydandadr. rf dareye tannan en nemli yetkilerden biri de devletin dahili ve harici emniyetini ihlal edici bilcmle cnha ve cinayet crmlerinin asl failleriyle bunlara medhaldar olanlarn Divan- Harp huzurunda yarglanmasdr ki biraz da bu mahkemeleri tanmaya alalm. Divan- Harb-i rfler rf darenin bir an nce dzeni tesis edebilmesi iin sulularn vakit geirmeden cezalandrlmalarn salayacak ve bylece caydrc bir unsur olarak yeni ynetime destek olacak seri alan bir yargya ihtiyac vardr. cra yetkisi askeri idareye geince yeni idarenin kendi yarg mekanizmasyla birlikte iletilmesi mantk asndan da gerekli ve faydal grlyordu.

1439

Osmanl Devletinin yenileme srecinde yarg messeselerindeki deiime paralel olarak askeri ceza mahkemeleri de Divan- Harp40 genel adyla tekilatlanmtr. rnein gerek 1837 tarihinde kabul edilen ve ksaca Cezaname olarak adlandrlan Kanunname-i Cezada41, gerekse 24 Ocak 1870 tarihli Askeri Ceza Kanunname-i Hmayununda42 mahkeme ad budur. Hatta Cezanamede Divan- Harb-i Daimi, Divan- Harb-i Mahsus ve Divan- Harb-i Tecesss olarak zel askeri mahkeme yer almtr.43Ancak bunlarn hepsi asker mensuplarn grevleriyle ilgili sular sebebiyle yarglayan zel mahkemelerdir. rf dare rejimini dzenleyen mevzuat, balangta rf darenin bir paras olarak kurulacak askeri mahkemeleri de ayn adla, yani Divan- Harp olarak isimlendirmitir.44 Ancak ilerleyen srete bu ad mahkemelerin nizami askeri ceza mahkemeleri olan Divan- Harplerle kartrlmasna yol at. Bu sebeple isim karmaasndan kurtulmak ve rf idare dolaysyla kurulan mahkemeleri ikincilerden ayrmak iin mahkemelerin sonuna dare-i rfyenin rfsi eklendi ve ad Divan- Harb-i rf olarak yerleti.45 Zaman zaman dare-i rfye Divan- Harbi46 veya yine balangta olduu gibi Divan- Harp eklinde adlandrmalar olmu ise de sz konusu mahkemeler kendilerine ait tm resmi yazmalarda yerlemi olan ilk ismi kullanmlardr. Bir rf-i dare blgesinde birden fazla mahkeme kurulmas gerektiinde bunlarn numaralandrlmas yoluna gidilmitir. rnein kinci Merutiyetin ilanndan sonra 31 Mart sanklarn yarglamak zere stanbulda iki, Dou ve Gneydou Anadoludaki Ermeni isyanlar zerine ilan edilen rf-i dareyle birlikte Adanada , Cebeliberekette iki Divan- Harb-i rf birden kurulmu Adanadakiler (Adana), Birinci, kinci, nc Divan- Harb-i rfsi, Cebeliberekettekiler de yine Cebelibereket Birinci, kinci Divan- Harb-i rfsi eklinde adlandrlmtr.47 Mahkemelerin lk Teekkl Tarihi ve Osmanl Dnemindeki Faaliyet Sreci Divan- Harb-i rflerin -rf-i darenin adeta bir unsuru durumundaki yarg kurumlar olarak- sz konusu rejimle e zamanl olarak kurulup faaliyete baladklarna hkmetmek iin fazla bir kanta ihtiya olmasa gerek. Buna ramen Osmanl Devletinde mahkemelerin ilk tatbikatnn 31 Mart Vakas sebebiyle stanbula gelen Mahmut evket Paann 25 Nisan 1909da (12 Nisan 1325) stanbul, atalca, zmit blgesinde ilan ettii dare-i rfye ile balad yolunda grler ileri srlmtr.48 Bu grlerin pratik bir deeri olmayaca aktr. nk her eyden evvel rf-i dare rejimini tanzim eden mevzuat bu rejimi Divan- Harb-i rflerle birlikte dzenlemitir. kinci olarak rf dare altna alnan yerlerde hemen bir mahkeme tekiliyle greve balatlmas hkmet tarafndan o yerin mlki ve askeri idarecilerine yaplan ilk ve en nemli tenbihat olmutur.49 Nihayet mahkemelerin 1877 ylnda rf-i dareyle kurulup faaliyete baladklarnn en nemli kant sz konusu mahkemelerin yarglama kararlardr.50 rf-i dare rejiminin yukarda izaha altmz tarihsel geliimi Divan- Harb-i rflerin de kronolojik faaliyet srecini belirler. Osmanl-Rus Harbiyle balayan bu sre bazen lke topraklarnn eitli yerlerindeki mnferit karklklar ve isyanlar sebebiyle yerel, bazen sz konusu Harpte ve Balkan Harbi srasnda olduu gibi blgesel, bazen de I. Dnya Harbinde grld gibi btn lke dzeyinde uygulanmak suretiyle Osmanl dneminin sonuna kadar belirli aralklarla devam etmitir.

1440

Yerel mahkemeler arasnda 1878 Berlin Antlamasndan sonra Osmanl devletinin elinde kalan Rumeli topraklarnn belli bal merkezleri durumundaki Selanik, Yanya, Kosova ve kodrada uzun sre birer Divan- Harb-i rfnin faaliyette bulunduunu biliyoruz.51 Bunlardan Selanik Divan- Harb-i rfsi Umum Rumeli Mfettilii zel ynetiminin kurulduu 1902 ylna kadar faaliyetini srdrmtr. Yine 1890 ylnda Giritde bir Divan- Harb-i rf52 ile Hanya ve Resmoda53 olduu gibi ihtiya duyulduunda saylar oaltlan mahkemeler mevcut olmutur. 1895 ylnda Trabzonda vukua gelen karklk (uri) sebebiyle 9 Ekim 1895 tarihli rade-i Seniyye ile dare-i rfye ilan ve bir mahkeme kurulmas kabul edildi.54 Ayn dnemde Beyrutta bir mahkeme faaliyetini srdrd. kinci Merutiyetin ilanndan ksa sre sonra 31 Mart Vakasn mteakip stanbulda rf dareyle birlikte balatlan Divan- Harb-i rf uygulamas, ksa srede yurdun eitli yerlerinde kan krklklar sebebiyle Balkanlara, Rumeli ve Arnavutluka55, Anadoluda Ermeni karklklarnn youn olarak yaand Adana56, Mara ve Antakyadan57, Musul ve Sleymaniyeye58 kadar uzand. Snrlar ierisindeki etnik unsurlarn ayrlk faaliyetleri, katlm olduu talyan Harbi, Balkan Harbi, I. Dnya Harbi ve bu son sava takip eden tasfiye dnemi srasndaki olaylar sebebiyle Osmanl Devletinin ou yerinde Divan- Harb-i rfler bazen blgesel, bazen de tm lke sathnda faaliyetlerini aralklarla da olsa srdrd.59 zel Amal Mahkemeler Genel olarak bakldnda Divan- Harb-i rflerin kuruluundaki temel ama rf dare mntkas iinde bata devletin i ve d gvenliini ihlal eden sular olmak zere rf darenin ilanna sebebiyet veren birtakm sularla ilgili davalar serian sonulandrmak, sulular vakit geirmeden cezalandrarak skunetin bir an nce salanmasna yargsal destekte bulunmaktan ibarettir. Bununla birlikte arlkl olarak icra-y faaliyette bulunacaklar alan ve zmleyecekleri su guruplar noktasndan hareketle mahkemelerle ilgili daha zel ve kategorik bir guruplama yapmak mmkndr. rnein, II. Merutiyeti mteakip arln Makedonya oluturmak zere Osmanl Devletinin Rumelide kalan topraklar ve Arnavutlukta kan karklklar sebebiyle bu blgede kurulan Divan- Harb-i rflerin kurulu amac ayrlk direniilerle ete guruplarnn bir an nce tenkil edilmesiydi. Bunun iin 27 Eyll 1909da Rumeli Vilayetinde ekavet ve Mefsedetin Meni ve Mtecasirlerinin Takip ve Tedibi Hakknda Kanun- Muvakkat60 ad altnda zel bir dzenleme ile tekil edilecek Divan- Harb-i rflerin kurulu ve tekilat buna uygun olarak dzenlendi. Bir yl sonra 1 Eyll 1910da karlan Msellah eteler Hakknda Kanun- Muvakkat61 ile ilk dzenlemede baz deiiklikler yapld. Fakat ama aynyd: Silahl eteleri sratle cezalandrmak ve onlara karmak isteyenler zerinde caydrc etki brakmak. Bunun gibi I. Dnya Harbi srasnda iae kararnamesine aykr hareket eden bir ksm frnclarn davalarn mevcut Divan- Harb-i rflerin i younluu sebebiyle srncemede kalmas zerine, sadece iae mukarreratna muhalif hareket edenlerin yarglanmalar iin bir mahkeme kurulmas kabul edilmitir.62 Yine sz konusu sava arefesinde seferberliin ilan ile birlikte kurulan mahkemeler

1441

ilk planda seferberlik hkmlerinin etkili uygulanmasn salamak zere tekil edildiinden Seferberlik Sebebiyle Teekkl Eden Divan- Harb-i rfler olarak isimlendirilmiler ve daha sonra harp mddetince grevlerini srdrrken de uzun sre bu adla anlmlardr.63 Bu kategoriye uygun tipik bir mahkeme gurubu da Tehcir srasnda vuku bulan tecavzatta medhali olanlar yarglamak zere kurulan Divan- Harb-i rflerdir. Tamamen zel ve aibeli bir meseleyi sonulandrmak zere kurulan son gurup mahkemelerden ksaca bahsetmek gerekirse bu sre I. Dnya Harbi srasnda muhtelif blgelerdeki Ermeni ayaklanmalar srasnda Trk-Ermeni halk arasndaki mukatele ve tehcir hadisesi64 esnasndaki baz istenmeyen olaylar, savan ilerleyen dnemlerinde Osmanl devletine bir gayri mslim (Hristiyan) katliam olarak fatura edilmesiyle balad. Galip devletlerce bu katliama katlanlarn yakalanp yarglanmalar istenmeye baland.65 Bu basklar karsnda Osmanl Hkmeti Mondros Mtarekesinin arefesinde, nce Muamele-i Tehciriyeden bilistifade ilenen tecavzat ve dmanla dair sularda aslen ve feran medhaldar olanlarn aratrlmas ve takibi iin birer zel komisyon kurulmasn uygun bulup Anadoluyu on blgeye ayrarak dahiliye ve adliye memurlarndan mrekkep on ayr komisyonun teekkln karara balamtr.66 Arkasndan Meclis-i Vkelaca tehcir srasnda ilenen sularda medhali bulunduu tahkik heyetince anlalacak olanlarn muhakemelerinin Divan- Harb-i rflerde grlmesi muvafk- hal ve maslahat grlerek gereinin yerine getirilmesi iin Harbiye ve Adliye nezaretlerine teblii kararlatrld.67 Kararn ilk uygulamas olarak 16 Aralk 1918 tarihli kararname ile stanbulda Mtekaid Ferik Mahmut Hayret Paa bakanlnda bir Divan- Harb-i rf kuruldu.68 Mtarekeden sonra da Batllarn bu konudaki basklar devam ettiinden olayla ilgili muhakemesi gerekenlerin bir an nce yarglanabilmeleri iin o tarihte rf idarenin devam ettii yerlerden zmir, Bursa, Tekirda, Edirne, Samsun ve Antepte birer mahkeme daha kuruldu. Bu mahkemelerin bakan ile yeleri mahkemenin kurulduu illerdeki Bidayet ve stinaf Mahkemesi mensuplarndan eski grevleri baki kalmak zere atanmlard.69 Ksa sre sonra tehcir sebebiyle su ileyenlerin gz altnda bulunduklar yerlerdeki Divan- Harb-i rflerde yarglanmalar temin edilmi70 ve bu mahkemelerin bakacaklar sular arasna tehcir ve taktil71 fiileri de alnmtr. stanbulda tehcir sularna bakmak zere kurulan mahkemelerin kaldrlmasndan sonra ise bu davalarn Dersaadet Birinci Divan- Harb-i rfsinde grlmesine devam edildi.72 Mahkemelerin Kurulu ve Tekilat Kural olarak bir yerde Divan- Harb-i rf kurulup kurulmamas ya da kaldrlmas karar Heyet-i Vkelaca alnmaktadr. Hkmet, mahkemelerin kuruluuna dair kararlar mahalli mlki veya askeri yneticilerin grlerine bavurmak ya da onlardan gelen teklifleri deerlendirmek73 suretiyle almaktadr. Bununla birlikte karar alnmasnda mahalli mlki-askeri yneticilerin gr ve istekleri zorunlu bir unsur olmad gibi balayc da deildir. Siyasi otorite kendiliinden mahkeme

1442

kurulmasna karar verebildii gibi sava hali benzeri -rf idareyle birlikte mahkemelerin kurulmasnn da kanlmaz olduu- durumlarda gereken yerlerde Divan- Harb-i rf kurulmas hususunda mahalli yneticilere nceden izin verebilmektedir. rnein, 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi srasnda ilgili makamlara rf-i dare ilan ve Divan- Harp kurulmas yolunda izin verildii gibi74 I. Dnya Harbi balangcnda seferberlik mnasebetiyle kurulacak mahkemeler iinde mahalli askeri yneticiler yetkili klnmtr.75 Tm bu zel dzenlemelere ramen mahkemelerin mutad kurulu prosedrne uyulmu, mahalli yneticilerce idari hiyerariye uygun olarak merkezi hkmete intikal ettirilen talepler Heyet-i Vkelaca karara balanp padiah iradesi alnmtr.76 Sz konusu mahkemelerin tekilat konusunda da balangta yeterli bilgi yoktur. 13 maddelik dare-i rfye Kararnamesinin son dokuz maddesi divan- harplere ayrlmasna ramen mahkemenin tekilat hakknda en ufak bir bilgi verilmemitir. dare-i rfye Nizamnamesi77 erkan ve mera-i askeriyeden mrekkep bir divan- harp tekil edileceini belirtmekle birlikte askerlerden oluacak bu heyetin hangi kaynaktan ve hangi makamca belirlenecei, says, mahkeme bakan ve yelerinde baz niteliklerin aranp aranmayaca, katip heyeti vs. yardmc birimlerin temin ekli gibi tekilat aydnlatc sorular cevapsz braklmtr. Uygulamada da mahkeme bakan ve yelerinin rtbe ve saylar konusunda birliktelik yoktur. Buna ramen mahkeme heyeti genelde -bir bakan ve drt ye olmak zere- be kiiden aaya dmemitir. rnein 1879 ylnda stanbulda tekil edilecek Divan- Harb-i rf heyetinin miran ve mera-i askeriyeden dokuz ve en az yedi zattan mrekkep olaca belirtiliyordu.78 1880den Selanik Divan- Harb-i rfsi, Mirliva (Tugeneral) rtbesinde bir bakan ile ikisi miralay (albay), ikisi kolaas (yarbay) rtbesinde drt yeden oluuyordu. 1889 ylnda Girit Divan- Harb-i rfsi Ferik (Tmgeneral) rtbesinde bir bakan ile miralay, bir binba ve iki alay emini olmak zere toplam alt yeden mteekkildi.79 Grld gibi balangta mahkemelerin tekilat son derece de basittir. Ancak 20 Eyll 1293 tarihli dare-i rfye Kararnamesine mzeyyel Kanun- Muvakkat adyla yrrle konulan 19 Austos 1326 (1 Eyll 1910) tarihli kanun80 Divan- Harb-i rflerin tekilatnda ok nemli deiiklikler meydana getirdi. Bunlardan biri dorudan mahkemeye bal ve adliye mensubu kiiden oluan bir heyet-i tahkikiyenin mahkeme tekilatna kazandrlmasdr.81 Tahkikat Heyeti yelerinin hepsinin mensubin-i adliyeden olmas mahkemelerin yargsal faaliyetleri asndan ok nemli bir gelime olmutur. nk tahkikat heyetlerine kendilerine ihbar ve evrak tevdi olunan sulular hakknda tahkikat icra etmek ve bu tahkikata gre maznunlarn tevkiflerine veya adem-i tevkiflerine karar vermek, bunlar kefaretle ya da kefaletsiz serbest brakmak veya tutukluluk hallerini kaldrmak, muhakeme ya da meni muhakemelerine karar vermek gibi ok nemli grevler ykleniyordu.82 Mzeyyel Kanunun mahkeme tekilatna getirdii bir baka yenilik mdde-i umumi (savc) yi de tekilata dahil etmesidir. Kanuna gre divan- harp bir reis ile drt aza ve bir mdde-i umumiden mrekkeptir (mad. 25) . Kanun-daha nce 14 Eyll 1325 tarihli Kanunla83 getirilen -mahkemede asker- sivil orann korumu, bakan ile iki yenin askeriye dier iki yenin de adliye mensuplarndan

1443

atanmasn ngrmtr. Ancak 18 Eyll 1335 (1919) tarihli Kararname84 mahkeme heyetini balangta olduu gibi tamamen askerletirecek, heyet-i tahkikiyeyi de lav ederek sorgu hakimliini ifa etmek zere yeteri kadar mstantk atanmasn ngrecektir.85 Mahkemelerin Grev ve Yetkileri dare-i rfye Kararnamesi Divan- Harb-i rflerin grevlerine dair daha ak kurallar koymutu. Kararnamenin mahkemelerin grevleriyle ilgili ortaya koyduu ilk genel prensip sz konusu mahkemelerin rf idare ilan edilen mahaldeki adi (mlki) ceza mahkemelerinin yerine geecei hususudur. Ancak adli mahkemelerin yk tamamiyle bu mahkemelere devredilmemi, sadece rf idarenin mevcudiyeti asndan zellik ve nem tayan belirli davalarn burada grlmesi benimsenmitir.86 Kararname nitelik itibariyle sz konusu mahkemelerde grlecek su ya da dava guruplar arasnda unlar saymtr: - Devletin dahili ve harici emniyetini ihlal edecek bilcmle cnha ve cinayetlerin asl failleriyle bunlara medhaldar olanlar hakkndaki davalar (mad. 4), - Hkmet memurlarna icra-y memuriyetleri esnasnda suikast edenlerin (bu hareketleri idare-i rfyenin ilanna sebebiyet veren ahvale taalluk etmesi artyla) bu fiilleriyle ilgili davalar (mad. 5), - dare-i rfyenin ilanndan nce kurulmu olsalar bile bilcmle gizli (hafi) cemiyetlere ait davalar (mad. 11). lerleyen srete askeri srlar aa vurma, casusluk, harp hainlii sular87; hrszlk, gasp ve garet (yama) 88; ihtikar89; asker mensuplarnn e ve ailelerinin rz ve namuslarna tasallut90; askeri hkmetin emir ve talimatlarna uymama91; isyan ve tahrib-i bilad92; tehcir ve taktil93 ve basn yoluyla ilenen sularn94 muhakemeleri Divan- Harb-i rflere havale edilmitir. Yarglama Usul ve Hkm lk faaliyet dneminde Divan- Harb-i rflere bal heyet-i tahkikiye ve mstantk benzeri herhangi bir n soruturma mercii bulunmadndan zanlnn tm sorgulamas mahkeme huzurunda yapld gibi n soruturma merciinin oluturulduu II. Merutiyet dnemi ve sonrasnda esas yarglama yine mahkeme huzurunda yaplmaktadr. Yarglama srasnda -askeri mahkeme olmas sebebiyle- muhakeme usul bakmndan ncelikle askeri mevzuat uygulanmaktadr. Mevzuattaki dankla ramen gerek dorudan mahkemeye sevk edilen, gerekse heyet-i tahkikiye veya mstantk tarafndan n soruturmas yaplp lzum- muhakeme kararyla birlikte dosyas tevdi edilen zanlnn tahkikat- intihaiye95 olarak isimlendirilen son soruturmas Divan- Harb-i rfce yaplmaktadr. Bu devre esas yarglama safhasdr. ster tutuklu, ister tutuksuz olsun zanlnn muhakemeye karlmas mmkn olan durumlarda yarglama onun yzne kar yaplr.96 ttifak veya ekseriyetle97 alnan karar (hkm) zanlnn yzne kar okunarak tefhim olunur.

1444

Mahkemece verilen hkm aslnda verildii andan itibaren kesindir. nk Divan- Harb-i rfler tek dereceli mahkemeler olup, pratik olarak kanun yolunu iletmek ve kararn bir st mercide kontroln salamak mmkn olmamaktadr. 6 Nisan 1914 (24 Mart 1330) tarihli kanun98 gereince Divan- Temyiz-i Askeriyenin kurulmasyla bu frsat dodu. Ancak 11 Mays 1914de (28 Nisan 1330) karlan bir kanun- muvakkatle Divan- Harb-i rfce verilecek hkmlerin temyize tabi olmad karar altna alnarak mahkeme kararlar temyiz denetimi dna karld.99 Cezalarn uygulanabilmesi asndan tm dnem boyunca idam cezalar ancak padiah iradesi alnmak suretiyle infaz edilebilecektir. Ancak bu kuraln da bazen gz ard edildii grlmektedir. Nitekim Aliye Divan- Harb-i rfsince verilen idam kararlar padiah onay beklenilmeden infaz edilmi, hkm mazbatalar bilahare padiahn onayna sunulmutur.100 Mahkemelere dair sunduumuz bu ksa malumat, onlarn rf idarenin bir unsuru olarak vazife grdklerini ortaya koymaktadr. Bu sonu, mahkemelerin ne derece yarg bamszlna sahip olduklar sorusunu da cevaplar niteliktedir. Divan- Harb-i rfler birer askeri mahkeme olarak dorudan grev yaptklar yerin rf-i idare kumandannn emir ve denetimi altndadrlar. Askeri hiyerarinin katl gz nne alndnda bunlarn bal bulunduklar askeri ynetimin glgesi altnda tarafsz yarglama yapabilecekleri konusunda phe uyandrmaktadr. Bu pheleri dorulayan uygulamalar da yok deildir. Mahkemelerin rf idareyle btnlemi olaanst birer yarg organ olmas, yarglama ekli ve hkmlerin kesinliinde de kendisini hissettirir. Mahkemeler basit usulde yarglarlar, yarglamalar genellikle gizlidir. Sann kendisini savunacak bir mdafi bulundurma hakk, hakimi reddetme hakk, davann bir baka mahkemeye naklini isteme hakk yoktur. Hatta istisnalar dnda mahkemece verilecek karar itiraz veya temyiz yoluyla bir st mahkemede denetletme hakk da bulunmamaktadr. DPNOTLAR 1 Kanun- Esasinin ilanna dair Hatt- Hmyun ve kanunun metni iin bkz: Dstur, I. Tertip,

IV/2-3, 4-20; Trke trankripsiyonu iin: Suna Kili-eref Gzbyk, Trk Anayasa Metinleri, 29-44. 2 Kanun- Esaside Fevkalade hal rejimi iin dare-i rfye adnn seilip kullanlmas

olduka anlamldr. Bilindii gibi Osmanl idari dzeninde padiahtan berat alarak herhangi bir ekilde devlet hizmetine tayin edilenlerin tm asker idi. Bunlar ierisinde devlet idaresinde sz sahibi fiili ynetici snf ayn zamanda ehl-i rf olarak da isimlendiriliyordu. Dolaysyla asker ile rf, ynetim biimi olarak ayn eyi ifade ediyordu. Kanun- Esasi ilan edilip Merutiyet idaresine geildikten sonra yeniden bavurulacak asker idareye verilecek en uygun isim olsa olsa dare-i rfye olabilirdi. 3 Hukuki adan idare-i rfye anayasa ve kanunlarla salanm bir takm hak ve

zgrlklerin geici olarak kstlanmas veya kaldrlmasdr. Bkz: Hasan Refik Ertu, Memleketimizde Fevkalade Hal Rejimleri, ASBFD, Sa. 1-2 (1948), s. 69.

1445

Protokoln Trke metni iin bkz: M. Celaleddin Paa, Mirat- Hakikat, I/220; ayrca Akdes

Nimet Kurat, Trkiye ve Rusya, s. 81. 5 Bu harbin k sebepleriyle ilgili olarak: Yulu Tekin Kurat, 1877-1878 Osmanl Rus

Harbinin Sebepleri, Belleten, XXVI, Sa. 103 (1962), s. 567-592. 6 Bosna Vilayetinin baz blgelerinde asayi ve emniyetin kaybolduu, idare-i rfye altna

alnmasnn lzumu hakknda Bosna kumandanlnn Seraskerlik makamna telgraf: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Arivi (Gnkur. ATASE Ar. Osmanl Rus Harbi Koleksiyonu (ORH), kutu 107, gmlek 208, bel. 208/1. 7 8 M. Celaleddin Paa, 339; . Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, IV/300. ( bu hezimeti seraskerlik makamnn sava iin gerekli tedbirleri almadna hamleden

mebuslar Ardahan elden gitti. Serasker Redif Paaya gvenimiz yoktur. Vkela mesuldr. diye bartlar ve bu mealde bir mazbata hazrlayp Babaliye gnderdiler. M. Celaleddin Paa, 339. 9 10 Ayn eser, 340. Babaliye ve Bab- Seraskeriye tezkere, Dersaadet ve Bilad- Selasenin bugnden

itibaren idare-i rfye tahtna alnmas ve keyfiyetin evrak- mahsusa ile ilan olunmasyla 1 Cemaziyelevvel 1294 (14 Mays 1877) Gnkur. ATASE Ar. , ORH, kutu 52, gm. 45, bel. 45/1. 11 12 Ayn ariv, kutu 104, gm. 168, bel. 168/1. Canib-i Kaimmakam- Seraskeriye, Bosna vilayetinin idare-i rfye altna alnmas

hakknda vilayet-i marn ileyha ile cereyan eden mahabere neticesinde imdilik Saray ve zvornik sancaklarnn derkar eden asayi ve emniyetinden nai istisnasyla Travnik, Banyaluka, Bihke ve Hersek sancaklarnda idare-i mezkurenin ilan kararlatrlarak28 Haziran 1293 (10 Temmuz 1877) Gnkur. ATASE Ar. , ORH, kutu 88, gm. 103, bel. 103/1. 13 14 15 16 17 18 Ayn ariv, kutu 12, gm. 57, bel. 57/1. Ayn ariv, def. 1/6, bel. 357. Ayn ariv, kutu 16, gm. 167, bel. 167/1. Ayn ariv, kutu 58, gm. 56, bel. 56/1. Babakanlk Osmanl Ar. (BOA) Yldz Evrak (YEE), evr. 1704, zarf. 114, kart. 76. Ahval-i harbiye ilcaatyla Rumelinin her taraf ve Anadolunun mevki-i harp olan cihetleri

idare-i rfye tahtna alnm ve bu usl geenlerde Dersaadete dahi ilan ve icraat olduu halde 8 Ekim 1877 (30 Ramazan 1294) tarihli Muharrerat- Seniyye, BOA, DUT, dosya 54, gm. 1/9.

1446

19 20 frka

BOA, Yldz Res. evr. kart. 14, bel. 1. Nitekim Harbiye Nezaretinin cevabi yazsnda Yanya, Kosova, Selanik ve kodra askeri Dervi ve Hidayet Paalardan konunun sorulduu, ad geen

kumandanlklaryla

kumandanlklarla kodra valisi Osman Paann kar telgraflarnda bu uyglumann kaldrlmasna msait mahal olmadn bildirdikleri aklanyordu. BOA, YA Res. kart. 14, bel. 1; Gnkur. ATASE Ar. , ORH, kutu. 10, gm. 71, bel. 71/1-2. 21 22 23 orga, Osmanl Tarihi (ev. Bekir Stk Baykal), V/597. Feroz Ahmad, ttihad ve Terakki (1908-1914), s. 39. rf idarenin-Kanun- Esasi gerei-heyet-i vkelann karar ve padiahn iradesiyle ilan

olunmas gerekiyordu. Halbuki bu defa karar Mahmut evket Paa kendisi vermi, beyannameyi kendi imzasyla ilan etmi, meclis-i umumiye o bildirmiti. Bu durum Meclis-i Mebusanda bile hayretle karland. Tevfik Paa vakit geirmeden ii kitabna uydurmak ve vaziyeti kurtarmak iin rf idare beyannamesini bir teklif olarak hazrlayp heyet-i vkelaya imzalatarak Yldza gnderdi. Bu suretle prosedr tamamlanan idare-i rfye karar iki gn sonraki Takvim-i Vekayide snrlar biraz daha geniletilmi olarak ilan edildi. Bkz. TV, No. 193, 24 Nisan 1325. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Sayasal Partiler, I/315. Zekeriya Trkmen, Trkiyede Ordu Siyaset atmas, s. 91. 24 Dersim Mebusu Ltfi Fikri Beyin ubat nihayetinde hitam bulmas gereken stanbuldaki

idare-i rfyenin temdidi esbab hakknda Sadaretten istizah takriri, MMZC, dev. I, ics. I, c. I, (3 Mart 1327 inikad) s. 89. 25 26 27 28 dare-i rfyenin kaldrlmas hakknda irade, TV, No. 1186, 11 Temmuz 1328. Ycel Aktar, kinci Merutiyet Dnemi renci Olaylar (1908-1918), s. 131-133. TV, No. 1249, 25 Eyll 1328. Heyet-i Vkelann Karadaa mukabil harekata dair ald karar havi 26 evval 1330

tarihli irade-i seniyye sureti, Balkan Harbi (1912-1913), Gnkur Ba. Yay. , I/275. 29 Rumelide idare-i friyenin ksmen ilgasyla teferruat ve namlusu 15 cm. den ksa olan her

nevi revolverlerin dahi men-i idhal ve fruhtu hakknda irade-i seniyye, 9 Terinisani 1326 (22 Kasm 1910), Dstur, II. Tertip, III/4-5. 30 Mazhar Beyin gayr-i kanuni uygulamalarnn Meclis-i Mebusanda tartmalaryla ilgili

olarak bkz: MMZC, Dev. I, ics. III, c. I, 24 Terinisani 1326 inikad, s. 392. Ayrca, Gnkur ATASE Ar. , Balkan Harbi Koleksiyonu (BH), klas. 96, dos. 1, fih. I/2. 31 bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Sadrazamlar, IV/1880.

1447

32

Gnkur ATASE Ar. , BDH, klas. 2329, dos. 38, fih. 23. Ali hsan Sabis, Harp Hatralar,

Birinci Dnya Harbi, I/104. 33 34 Tunaya, I/316-317. 18 Nisan 1293 (30 Nisan 1877) tarihli dare-i rfye Kanunu Lahiyasnn ilk maddesi de

bunu aka tasrih etmitir. Kanunun Meclis-i Umumide grlp kabul edilen metni iin: BOA, DUT, dos. 54, gm. I/2; sureti iin Serkis Karako, Klliyat- Kavanin, Fihrist, c. IV, No. 4565. 35 Ancak buradaki padiah iradesinin mahiyeti pek ak deildir. Gerek Kanun- Esasi

gerekse bunun 1909daki deiik hkm ilan yetkisini hkmete tanmtr. dare-i friye Kanunu Lahiyasnn ikinci maddesi padiah onayn mnhasr hale getirmise de kanun meriyyete konulmamtr. Bu durumda buradaki onay bir yrrlk prosedr olsa gerektir. 36 mevaki-i harbiyede hkmet ile bilmzakere idare-i rfyeyi asakir-i ahanenin o

mevkide bulunan en byk kumandan ilan edebilir. u art ile ki, keyfiyeti derhal Babaliye arz ve istizan ile karar- vakii meyyed irade-i seniyye istizan etmek lazmdr. dare-i rfye Kanunu Lahiyas, mad. 3. 37 38 Gnkur ATASE Ar. , ORH, kutu 104, gm. 168, bel. 168/1. Babaliye ve Bab- Seraskeriye tezkere, Dersaadet ve Bilad- Selasenin bu gnden

itibaren idare-i rfye tahtna alnmas ve keyfiyetin evrak- mahsusa ile ilan olunmasyla 1 Cemaziyelevvel 1294 (14 Mays 1877) , Gnkur ATASE Ar. , kutu 52, gm. 45, bel. 45/1. 39 Dstur, I. Tertip, II/72-73. , Dsturda Kararnamenin fri dareye dair dzenlemelerin ilki

olarak neir ve ilan ile daha sonraki dzenlemelerin devaml bu kararnameye atfta bulunmas, aratrmaclar bu kanya sevketmitir. rf dare uygulamasnn kararname tarihinden epeyce nce balad ve sz konusu idari rejimin hukuki mesnedi olmadan tatbik edilemeyecei dnlrse daha nce baz dzenlemelerin yaplm olduunu kabul etmek gerekir. Bu konuyu rf dare mevzuat zerine yaynlamay dndmz bir almada detayl olarak tartacaz. 40 Aslnda Cezanamede ikinci terimin sonuna bir de nispet isi eklenerek Divan- Harb

eklinde yazlmtr. Gramer asndan dorusu bu ise de biz yerleen ismi kullanmay tercih ediyoruz. 41 Kanunnamenin almamzda da yararlandmz Trke transkripsiyonu iin bkz. Vasfi

Rait Sevi, Askeri Adalet, Ankara 1955, s. 100-185. 42 43 Dstur- Askeri, s. 218-276. Mahkemeler ve grevleriyle ilgili geni bilgi iin bkz. brahim Fevzi Akmaner, Trkiyede

Askeri Kazann Tarihesi ve Tekaml, I-IV, Askeri Adalet Mecmuas, Sa. 9, 10, 12, 14.

1448

44

rf dare rejimini ilk defa dzenleyen mevzuattan yukarda ismi geen 1877 tarihli dare-i

rfye Kanun- Lahiyas ve dare-i rfye Kararnamesinde mahkemenin ad bu ekilde zikredilmitir. 45 rnein, Divan- Harb-i rf kararyla nefy edilen erkan, mera ve zabitan ile ailelerine

tahsis olunacak maaat hakknda kararname, Dstur, II. Tertip, V/110. am Divan- Harb-i rfsi Riyasetine, Mumaileyh Halili Efendinin am Divan- Harb-i rfsine tevdisi Bakumandanlk Vekalet-i Celilesinden teblii buyurulduu ibu emirnameden anlalmala (15 Mart 1331) Gnkur. ATASE Ar., BDH, klas. 2308, dos. I/7, fih. I/6. 46 Devletl Efendim Hazretleri, Petric Kazasna muzaf Agomene Karyeli Yako Veledi

Grozden ve Yuvan Veledi Yuvanev nam ahslar hakknda Selanik dare-i rfye Divan- Harbinden tanzim ve kumandanl vekaletinden ba-tahrirat irsal olunup buradaki dare-i rfye Divan- Harbine havale klnan mazbatada 6 Kanun- Evvel 1300 (16 Aralk 1884) tarihli Sadaret tezkeresi, BOA, YA Res. kart. 26, bel. 57. 47 48 BOA, R. Askeriye, No. 176, 26 evval 1327. rnein, 1963 ylnda Trkiyede Skynetim (rf-i dare) Rejimleri ve Sebepleri balkl

bir makale ner eden emekli hakim Tuamiral Fahri oker, 2 Ekim 1877 (20 Eyll 1293) tarihli dare-i rfye kararnamesi ile bu rejime dair ilk dzenlemenin yapldn, ancak ilk tatbikatn 31 Mart Vakas sebebiyle stanbula gelen Mahmut evket Paann 25 Nisan 1909 tarihinde stanbul ve havalisinde skynetim ilan etmesiyle baladn ileri srmtr. Cumhuriyet, 27 Haziran 1963. 49 Selanik Vilayetine, Pek mstacel, mukaddema dahi kumandanlara teblii klnd

zere Darl-Harp dahilinde bulunan her frka-i askeriye nezdinde dare-i rfyeye mahsus olmak zere erkan ve mera-i askeriyeden bakaca Divan- Harplerin tekiline 20 Temmuz 1293 (1 Austos 1877) Gnkur ATASE Ar. , ORH, kutu. 99, gm. 39, bel. 39/1. 50 51 52 53 Gnkur ATASE Ar. , ORH, kutu. 16. , gm. 167, bel. 167/1. BOA, YA Res. , kart. 14, bel. 1. Ayn ariv, kart. 55, bel. 6. Resmoda olduu gibi Hanyada da dare-i rfye ve Divan- Harb-i rf tekili hakknda 20

Temmuz 1305 (2 Austos 1889) tarihli Meclis-i Vkela Mazbatas sureti ve rade-i Seniyye, BOA, Ya Res. , kart. 14, be. 1. 54 55 56 BOA, r, Askeriye, No. 16, 18 Rebilahir 1313. Gnkur ATASE Ar. , BH, klas. 96, dos. 1, fih. 1/2. BOA, r. Askeriye, no. 11, 13 Rebilahir 1327.

1449

57 58 59

Ayn ariv, r. Askeriye, no. 45, 29 Rebilahir 1327. Ayn ariv, Ir. Askeriye, no. 220, 24 Zilhicce 1327. Hatta bu uygulama Anadoluda Kurtulu Sava srasnda da devma etmitir. Bkz. Rahmi

Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, 129-131; Mustafa Balcolu, Milli Mcadelede Merkez Ordusu, 285-286; Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri, I-II/161, 480. 60 61 62 16 Ramazan 1327/14 Eyll 1325 tarihli Kanun- Muvakkat, Dstur, II. tertip, I/757-765. 27 aban 1328/19 Austos 1326 tarihli Kanun- Muvakkat, Dstur, II. tertip, II/668-674. Konuyla ilgili ae Encmeni reisinin yazsyla Harbiye Nazrnn arz ve padiahn irade-i

seniyesi iin bkz. BOA, DHKMS, dos. 55/3, bel. 2. 63 64 Gnkur ATASE Ar. , BDH, klas. 2329, dos. 38, fih. 1/3. Trk-Ermeni ilikileri ve tehcir olayyla ilgili birka eser ve yaynlanm belge koleksiyonu:

Ermeni Komitelerinin Amal ve Hareket-i htilaliyesi, Matbaa-i Amire, stanbul 1916; Nejat Gyn, Osmanl daresinde Ermeniler, stanbul 1983; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul 1987; Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983; Sadi Koa, Tarih Boyunca Ermeniler ve Trk-Ermeni likileri, Ankara 1967; Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Ermeni Belgeleri zel Saylar, Sa. 1-5. , Gnkur ATASE Bak. Yay.; Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Ar. Gen. Md. Yay. , Ankara 1994. 65 zellikle konuyu tehcirin de tesinde ve etnik ayrm yapmakszn Hristiyan Krm olarak

niteleyip bir ok Trk Milliyetisi asker ve sivilin yarglanmas talebinde bulunan ngiliz ileri gelenlerinin bu istekleri iin bkz. N. Bilal imir, Malta Srgnleri, s. 32 vd. 66 karar. 67 68 Ayn ariv, def. 213, bel. 62. Takvim-i Vekayi, no. 3424, 21 Kanunevvel 1334. Mahkemenin ikisi, dier ikisi adliye BOA, MVM, def. 213, bel. 60. 11 Aralk 1918 (11 Kanunevvel 1324) tarihli Meclis-i Vkela

mensubu, drt yesi ise unlard: Ustruma Kolordusu Eski Kumandan Mirliva Ali Nadir Paa, Mlga 27. Nizamiye Frka Kumandan Mirliva Sleymaniyeli Mustafa Paa, asli vazifeleri baki kalmak zere Dersaadet stinaf Mahkemesi azasnda evket ve Artin Mesdaryan Efendiler. 69 70 8 Kanunsani 1335 tarihli kararname, Takvim-i Vekayi, no. 1345. Osmanl Belgelerinde Ermeniler, Belge No. 265.

1450

71

Bu ifadeler 23 Nisan 1336 (1920) tarihli Divan- Harb-i rflerin Tekilat ve Vezaifi

Hakkndaki Kararnamenin 3. maddesinde aynen yer almtr: Divan- Harb-i rfler tehcir, taktil bilcmle ceraim ashabn muhakeme eyleyerek kabil-i temyiz olmamak zere ita-y hkm eylerler TV, no. 3837, 9 ubat 1337. 72 Bu mahkemenin grd baz davalar ile karar (hkm) suretleri Takvim-i Vekayinin

muhtelif saylarna ek olarak neredilmitir. rnein bkz. Mamuretlaziz Taktili Muhakemeleri, TV. , no. 3771, 9 ubat 1337; ttihad ve Terakki Katib-i Mesullerinin Muhakemesi, TV, no. 3772, 10 ubat 1337. 73 74 BOA, r. Askeriye, no. 220, 24 Zilhicce 1325. Kavanin-i Meriyeden olduu ve mukaddema dahi kumandanlara teblii klnd zere

darlharp dahilinde bulunan her frka-i askeriye nezdinde idare-i rfyeye mahsus olmak zere erkan ve mera-i askeriyeden bakaca divan- harpler tekiline, mezkur divanlarn verecekleri hkmler ne kadar edid mcazat havi ve ahs- mahkum hangi milletten olur ise olsun kavanin-i umumiyenin msait olduu ve ahval-i hazra ilcaatndan bulunduu ve bu babda mahsusan kaleme alnan talimatta izah olunduu zere derhal kumandanlarn cmlesine mezuniyet itaas 12 Temmuz 1293 (25 Temmuz 1877) Gnkur ATASE Ar. , ORH, kutu. 18, gm. 121, bel. 121/1. 75 76 Gnkur ATASE Ar. , BDH, klas. 2329, dos. 38, fih. 4. Harbiye Nezareti Celilesine, Devletl Efendim Hazretleri, pek ehriyle kazasna mahsus

olmak zere dare-i rfye ilanyla bir Divan- Harp tekili hakknda Dahiliye Nezaret-i Celilesinin iar zerine Meclis-i Vkela kararyla tanzim ve takdim klnan irade-i seniye lahiyas imza-y hmayun- cenab- padiahi ile tasdik buyurularak 26 Nisan 1328 (9 Mays 1912), Sadrazam Said Gnkur ATASE Ar. , BH, klas. 96, dos. 61, fih. 1/2. 77 78 79 80 Ayn ariv, ORH, kutu. 2, def. 10, bel. 847. BOA, YA Res. , 11/15. Ayn ariv, 55/6. Hukuk literatrnde ksaca msellah eteler hakkndaki kanun olarak da bilinen 27

aban 1328/19 Austos 1326 tarihli Kanun- Muvakkat, Dstur, II. Tertip, II/668-674. 81 Heyet-i Tahkikiyenin ilk uygulamas 31 Mart Vakas msebbiblerini yarglamak zere

kurulan mahkemede grlmekte ise de kanun o srada henz yrrlkte bulunmadndan tamamen asker yelerden oluan bu heyetleri bir istisna saymak gerekir. 82 Kanun- Muvakkat, mad. 8.

1451

83

Rumeli Vilayetinde ekavet ve Mefsedetin Meni ve Mtecasirlerinin Tedip ve Takibi

Hakkndaki Kanun- Muvakkat, Dstur, II. Tertip, I/357-365. 84 24 Ramazan 1294 tarihli dare-i rfye Kararnamesine mzeyyel 22 Zilhicce 1337/18 Eyll

1335 tarihli Kararname, TV, no. 3653, 29 Terinievvel 1335. 85 lgili madde aynen u hkm tayordu: Divan- harp, erkan ve mera-i askeriyeden bir

reis ile drt aza-y askeriyeden teekkl eder. (mad. 2). 86 Kararnamenin altnc maddesi devredilen davalar dnda adi cnha ve cinayet ilerinin

adli mahkemelerde ryetine devam edileceini aka gstermektedir. 87 Esrar- askeriyeyi ifa, casusluk ve hyanet-i harbiye hakknda-askeri ceza kanunna

mzeyyel-Kanun- Muvakkat, Dstur, II. Tertip, IV/1261. 88 Tarik-i amda nkut ve eya ve hayvanat ahz u gasp ettikleri bilmuhakeme sabit olan

Karaadr, imar airetinin Ercihan karyesinden Ali bin Halef ve Mehmed bin Ahmedin tarih-i tevkiflerinden itibaren dair Musul Divan- Harb-i rfsinden verilen karar tasdik olunmutur. 29 Mart 1332 (11 Nisan 1916) BOA, DUT, dos. 79/1, bel. 53. 89 Ekle gayr-i salih olarak asker in tabh ettikleri ekmeklerden ihtikarlkta bulunduklar

iddiasyla maznun- aleyhima olan haklarnda cereyan muhakemede 17 Eyll 1330 (30 Eyll 1914) Gnkur ATASE Ar. , BDH, klas. 2305, dos. 23, fih. 6/136. 90 Seferberlikte erkan, mera ve zabitan ve efrad ve mensubin-i askeriyenin zevcat ve

meharimine taarruz edenlerin merci-i takip ve muhakemesi hakknda 28 evval 1333/26 Austos 1331 tarihli Kanun- Muvakkat, Dstur, II. Tertip, VII/716-717. 91 38, fih. 50. 92 Dersimin Mazgirt, Nazmiye, arsancak cihetlerinde hkmet-i seniyyeye kar bilfiil isyan Bu konudaki baz tereddtleri gidermek iin Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver

Paann 24 Austos 1332 (6 Eyll 1916) tarihli tamimi, Gnkur ATASE Arivi BDH, klas. 2329, dos.

ve tahrip ve nehb garet ve katl-i nfus gibi cinayet-i azimeye cret eyleyen dair Elaziz Divan- Harb-i rfsinden verilen karar tasdik olunmutur. 15 Austos 1332 (28 Austos 1916) BOA, DUT, dos. 79/3, bel. 5. 93 94 24 Aralk 1334 (1918) tarihli Meclis-i Vkela karar, BOA, MVM, def. 213, be. 62. dare-i rfye cari olan mahallerde her nevi ktp ve resail ve evrak- matbuat- mevkute

ve gayr-i mevkute hakkndaki 5 ubat 1335 tarihli kararname, Dstur, II. Tertip, XI/117-118. 95 Divan- Harb-i rf talimat, mad. 11. Talimatn sureti iin bkz. Gnkur ATASE Ar. , ORH,

kutu. 85, gm. 10, bel. 1.

1452

96

Zanlnn muhakemeye celp edilemedii durumlarda muhakemesi gyabnda yaplr, ancak

verilen karar kesinlik tamaz. 97 Buradaki ekseriyet mutlak ekseriyet yani yardan bir fazlasnn oyuyla salanan

ounluktur. Ancak baz durumlarda nitelikli ekseriyetler de ngrlmtr. 98 Divan- Temyiz-i Askeriyenin tekilat ve vezaifi hakknda kanun- muvakkat, Dstur, II.

Tertip, IV/393-397. 99 Divan- Harb-i rfce verilen kararlarn tabi-i temyiz olmadna dair 15 Cemaziyelahir

1332/28 Nisan 1330 tarihli kanun- muvakkat, Dstur, II. Tertip, VI/658-659. 100 rade-i Seniyye, dair Aliye Divan- Harb-i rfsinden verilip IV. Ordu Kumandanlnca infaz edilen karar tasdik olunmutur. 1 Haziran 1332, BOA, DUT, dos. 79/2, gm. 39.

1453

D. ASKER TEKLT Yenileme Srecinde Osmanl Ordusu / Prof. Dr. Musa adrc [s.804-811]
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi / Trkiye 1. Tanzimat ncesi Dzenlemeler

1.1. III. Selim Dneminde Ordu Osmanl mparatorluunda an gereklerine uygun yeni bir yaplanma, 19. yzyln balarnda kanlmaz olmutu. Devletin btn kurum ve kurulularnda aka grlen knt, dnemin gereksinmelerine cevap verememe olgusu, son kertesine varmt. zellikle devletin i ve d gvenliini korumakla ykml olan ve lke ynetiminde etkin rol alan ordunun iinde bulunduu durum hi iyi deildi. Merkez ordusu iken zamanla tarada da rgtlenen, belli bal merkezlerde garnizonlar oluturan Yenieri Oca, fonksiyonunu yitirmi, gelime dnemindeki etkinlii kalmamt. Geleneksel bir anlayla varln srdrmekte olan bu kuruluu slah etmeye ynelik abalar sonusuz kaldndan III. Selim Devrinden I. Merutiyete kadar geecek srede Osmanl ordusunda yaplan yeniliklerle an gereklerine uygun, btnyle yenilemi bir ordu kurulmutur. Dar bir erevede bu alanda yaplanlar ayrntlaryla ele alma olanamz bulunmadndan ancak belirli aamalar vurgulamakla yetineceiz. Osmanl ordusunda aa uygun bir yaplanmay gerekletirme giriimlerinin ilk nemli balangc Nizam- Cedit askeri birliklerinin kurulmasdr. III. Selim kendisine yaplan nerileri gz nnde tutarak Yenieri Oca dnda bir askeri birlik kurma kararn aldrtm, n hazrlklar tamamlandktan sonra 1792 baharnda stanbulda Levent iftlii denilen yerde (stanbulun 12 km. kadar kuzeyinde) yeni askeri birlikler eitim ve retime balamt. Bununla birlikte mevcut ocaklarn slah iin aba gsterilmi, yenierilere ise dokunulmamt. Humbarac, Lamc ve Topu ocaklarnn dnemin gereksinimlerine gre yeniletirilmesine allm, Fransa, ngiltere ve sveten mhendisler ve ustalar getirtilerek Tophanede nemli dzenlemeler yaplmt. Topu askerinin eitim ve retimine de nem verildi. Donanmaya el atlarak ksa denilebilecek bir srede nemli gelimeler saland. yle ki III. Selim Devrinin sonlarnda deniz kuvvetleri Avrupann sayl gleri arasnda yer alabildi. Temeli Levent iftliinde atlan Nizam-i Cedit Oca hzla geliince skdarda Selimiye klas ina edilerek burada da Nizam- Cedit birlikleri kuruldu. Yasal dzenlemeler yaplarak balangta 1602 kiilik bir birlik olarak eitime balayan ve o srada tepki ekmemesi iin Bostanc Tfenkisi Oca diye adlandrlan bu birliin dnda Anadolu ve Rumelinin eitli blgelerinde olanaklara gre 800 veya 1500er erden oluacak birlikler oluturulmas yasada yer ald.1 Yasada Eitim-retimin nasl yaplaca, er ve subaylarn uyacaklar kurallar ve bunlara verilecek cretler gibi konulara ayrntlaryla yer verilmiti.

1454

Yeni birliklerin giderlerini karlamak amacyla rad-i Cedit Hazinesi kurulmu, nemli gelir kaynaklar buraya ayrlarak ksa srede giderleri karlayacak para salanmt. Mays 1797 tarihinde stanbulda Nizam- Cedit askerinin says 2500 am 1801de ise 10.000 kiiye yaklamt.2 Nizam- Cedit Ocann belirgin bir zellii de stanbul dnda Rumeli ve Anadoluda da 18021803 yllarndan itibaren benzer nitelikte birliklerin oluturulmasdr. Tmar sisteminin bozulmas ve tarada tmarl sipahinin etkinliinin kalmam olmas, bylesi bir dzenlemeyi zorunlu klmt. Bu dzenleme iin ayr bir yasa karlm, her sancak merkezinde 12 blkten oluacak birer orta tekili ngrlmt. Blkler 100er erden oluturulacak, altar blkl iki gruba ayrlacak her grubundan (ortasndan) bireri blk bir ay sreyle sancak merkezinde eitim retim grecek, nbet tutacakt. Bu dnem sonunda erler izinli saylarak ilerinin bana dneceklerdi. Yl boyunca bu uygulama srdrlmesiyle, hem tarm ve ziraat engellenmeyecek hem de kent merkezlerinde gvenliin salanmasnda bu askerden yararlanlacakt. Taradaki birlikler sra ile ylda bir defa yaz aylarnda Byk Talimler iin bal olduklar skdar ya da Levent iftlii klalarnda eitim greceklerdi.3 Anadolu ve Rumelinin birok kentinde Nizam-i Cedit klalar yaplarak birlikler oluturulmu, halk gnll olarak katkda bulunmu, asker yazlmak iin birbiriyle yarmtr. zellikle ara-gere salanmas, kla yapm, talimler iin fiek imali gibi ilerde art olmu, ticaret ve ekonomi bu vesileyle de olsa canlanmtr. Ne var ki Kabak syan sonucu Padiahn tahttan indirilmesi ve ldrlmesi (1807) bu olumlu giriimin de sonu olmutur. stanbuldaki Nizam-i Cedit birlikleri datlm, taradaki klalar yktrlarak kurulu tarihe gmlmtr. 1.2. II. Mahmudun Askerlik Alannda Yapt Yenilikler II. Mahmut Dneminin ilk yllarnda Bayraktar Mustafa Paann ksa sren sadrazaml srasnda Nizam- Cedit rneinde Sekban-i Cedit birlii oluturulmusa da ksa sre sonra kan isyan sonucunda Bayraktar yenik derek ldrlm, oluturduu birlikler de datlmtr. Bilindii gibi 1826 ylna kadar geen srede nemli bir dzenleme yaplamam, Yenieri Oca merkezde ve tarada tek egemen askeri g olarak varln srdrmtr. Ancak, bu Ocaa bal bulunanlar askerlik mesleinin gereini yerine getiremiyorlar, an ihtiyalarna cevap verebilecek bir eitim yapmaktan kanyorlard. Adam kayrma, rvet ve benzeri yollarla Yenierilik belgesini ele geiren ve baka ilerle uraanlarn says, bu sralarda klalarda bulunan askerden fazla idi ve bunlar her ayda bir ellerindeki belgeleri kullanarak hazineden aylk almakta idiler. Bata stanbul olmak zere garnizonlarnn bulunduu merkezlerden esnaftan ve halktan hara alyorlar, atklar kahvehane ve benzeri iyerlerinde haksz rekabetle servet ediniyorlard. karlarnn zedeleneceini bildiklerinden bata askerlik olmak zere devletin kurum ve kurulularnda yaplmak istenen btn dzenlemelere kar kmay gelenekselletirmilerdi. Ulemay da yanlarna alarak din elden gidiyor sloganna sarlyorlar, yoksul, cahil halk da kandrarak yanlarna alp dilediklerini hkmete yaptryorlard. 1826 ylna gelindiinde Ocan bu yapsyla ayakta kalmasnn mmkn olmad iyice anlalm, II. Mahmudun direktifiyle Yenierilere eitim yaptrlmasnn yan sra Ekinci adyla yeni birliklerin

1455

kurulmas kararlatrld. Yenieriler bu kararlara kar kmakta gecikmediler. Et Meydannda toplanarak kendilerine nerilen talimi kafir ii olduu iin kabul etmediklerini ilan ettiler (15 Haziran 1826). Bunun zerine II. Mahmut bu kez kamuoyunu ve ulemay da yanna alarak Yenieri Ocan kaldrma kararn aldrtm ve ayaklanma bastrlmt.4 Yenieri Oca kaldrldktan sonra yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ad altnda yeni bir ordu kurulmutur. ncelikle bir Kanunname hazrlatlm, bu yasaya gre ksa srede gerekenler yaplmtr. Balangta 12.000 kiilik olmas dnlen Asakir-i Mansure, 1500er erden ibaret ve Tertip denilen 8 birlie ayrlmt. Her birliin komutas binba rtbesinde bir subaya veriliyordu. Kurulu gelitike deiiklikler yaplm, 1828de Tertip yerine Alay, Kol yerine Tabur ve Saf yerine de Blk terimleri benimsendi. Her alayn taburdan kurulmas uygun grld. Alay komutanna Miralay taburunkine Binba denildi. Bir sre sonra alaylar, Hassa ve Mansure olmak zere ikiye ayrlarak komutalar Ferik (Tmgeneral) rtbesindeki subaylara verildi. 1832de Feriklikler Mirlie tahvil edildi ve askeri rtbeler bu biimiyle uzun sre kullanld.5 Asakir-i Mansure-i Muhammediye, an gereklerine uygun bir yapda oluturulmak istenmiti. Avrupa lkelerinde olduu gibi askerlere dzenli eitim-retim yaptrlyor, giyim-kuam, ara-gere ve silahlar da yeniletiriliyordu. zellikle ciddi ve salkl bir eitimi gerekletirmek amacyla Prusyadan piyade, svari ve topu subaylar getirtilmitir. te taraftan salk sorunlarna zm aranrken Askeri Tp Okulu almas kararlatrlm ve bu kurum ksa srede faaliyete gemitir (1828). Subay yetitirmek amacyla da 1834 ylnda Harp Okulu almtr. Yeni ordunun giderlerini karlamak iin Asakir-i Mansure Hazinesi kurulmu, nemli gelir kaynaklar buraya aktarlmaya balanmt. Ne var ki Osmanl-Rus Savann kmas ve dier ekonomik zorluklar yznden ksa srede asker saysn istenilen dzeye karmak mmkn olamamt. Btn abalara karn 1834 Kasmnda dzenli asker says sekiz piyade livas (tugay), iki bamsz piyade alay, iki svari alay ve bir Mhimmat- Harbiye taburu olmak zere toplam asker says 36.386 idi.6 Bu kuvvetlerin geni snrlara sahip mparatorluu yeterince korumas mmkn deildi. Kald ki i gvenlii salayacak tarada yerletirilmi hibir birlik bulunmamaktayd. Askerlik iin sre belirtilmemesi ve asker almnda da eski kurallara gre hareket edilmesi, halkn asker olmasnn nnde byk bir engel olarak durmaktayd. 1.3. Redif Askeri Tekilatnn Kuruluu Asakir-i Mansure, stanbulda kurulmu, merkezi, dzenli, srekli bir ordu idi. Ksa srede tarada ayn nitelikte birlikler oluturmak mmkn deildi. Bu sralarda valilerin kendi olanaklaryla besledikleri ve genel olarak kap halk diye adlandrlan askerlerle i gvenlii salamak ok zordu. Bunlarn hem saylar az hem de donanmlar olduka yetersizdi. Kald ki sefer srasnda gerekli yararll uzun sreden beri gsteremiyorlard. Eyalet ve sancak merkezlerinde srekli asker bulundurmak, sefer esnasnda bunlardan yararlanmak ve bu askeri, an gereklerine uygun olarak olduklar yerde eitmek tek kar yol olarak grlmekteydi. Bunun iin denenmi ve ksa srede

1456

baarl sonular alnm olan Nizam-i Cedit birliklerine benzer nitelikte yeni bir dzenleme yaplmas en uygun yol olarak grlyordu.Yaplan grmeler ve tartmalar sonunda bir yasa hazrlanm II. Mahmutun buyruuyla yaynlanarak yrrle konulmutur.7 Tarada Redif-i Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla birliklerin oluturulmas Mart 1834te gndeme alnm, hazrlklar tamamlandktan sonra Austos 1834 tarihinde uygulamaya geilmitir. Bunlar, balangta yedek askeri g olarak dnlmemi, nbetlee kent merkezlerinde eitim grmeleri ana kural olarak benimsenmiti. Halktan toplanacak erler belirli srelerle kent merkezlerinde eitim grdkten sonra ilerinin bana dnecekler, baka bir grup onlarn yerini alacakt. Bylece hem ziraat ve ticaret ilerinde aksama olamayacak hem de kent merkezlerinde gvenlii salayacak, nbet tutacak, gerektiinde sefere katlabilecek hazr asker bulundurulmu olacakt. Redif askeri, piyade arlkl olmakla beraber kuruluundan itibaren svari birlikleri de oluturuldu. ki yl boyunca uygulamada ortaya kan sorunlar ve aksaklklar grldkten sonra Haziran 1836dan balanarak kurulu ve ileyiinde nemli dzenlemeler yapld. mparatorlukta, redif birliklerinin konumu gz nnde bulundurularak yeni eyaletler oluturuldu. Valilik unvan mirlie dntrlerek mirlere Redif alaylarnn bakumandan olma yetkisi verildi.8 Bu dzenleme ile Redif askeri tara ordusu olma niteliini pekitirdi. Kalelerin ve Boazlarn korunmas ii de bunlara brakld. Kordon ve karakollarda da grev aldlar. Redif giderlerini karlamak amacyla Redif-i Mansure adyla yeni bir hazine kuruldu. Erlere eitim ve nbette iken aylk denmekte, giyim-kuam, barnma, silah ve donanmlar devlete karlanmaktayd. zinli olarak memleketlerine gnderildiklerinde silahlar alnyor, giysileri de toplanyordu. 1839 ylnda aylk olarak denen dk cret iin yaplan harcamalarn daha ok tuttuu gereke gsterilerek maa verilmesine son verildi.9 Bu yaplanma ve ileyi Tanzimatn ilanna kadar srd. 2. Tanzimattan Merutiyete Osmanl Ordusu 2. 1. Abdlmecit Dneminde Ordu Glhane Hatt- Hmayunun ilan ile (3 Kasm 1839) balatlan Tanzimat Dneminde bata memleket idaresi olmak zere birok alanda nceki dnemlere kyasla kalc ve kkl deiiklikler yapld. Fermanda askerlik sorununa dokunulmu, vatan borcu olduu anlayndan hareketle herkesin bu grevi belirli bir sre iin yerine getirmekle ykml olduu vurgulanmt. Bu gr dorultusunda askerlik ve ordu alannda balatlm olan adalatrma giriimi, uygulamada ortaya kan sorunlar ve grlen eksiklikler dikkate alnarak srdrld. Abdlmecit, askerlik alannda yaplacak dzenlemeleri belirlemek zere grevlendirdii Mir Rza Paa, konuyu ilgililerle grtkten sonra Bab- Alide oluturduu Geici Meclise (Meclis-i Muvakkat) havale etti. Burada alnan kararlar Padiah tarafndan onaylanarak 8 Eyll 1843 gn trenle akland.10 Yaplan yeni ve kalc olacak bu dzenleme ile Osmanl topraklar, corafi durumu ve genilii dikkate alnarak be byk ordu blgesine ayrld. Ordulardan ikisinin merkezi stanbul olacakt. lki

1457

Hassa Ordu-y Hmayun Dairesi, ikincisi ise Dersaadet Ordu-y Hmayun Dairesi diye adlandrld. Hassa Ordusuna Bursa, Aydn, Balkesir, Biga, zmit, Mentee, Karahisar- Sahip, Hamid, Teke ve Alanya yreleri baland. Ankara, Kastamonu, Edirne, Konya, Amasya, Bolu, el, Viranehir, Byk ve Kk ekmece, Kartal,Gebze blgeleri ise Dersaadet Ordusuna ayrld. Dier ordu, Anadolu, Rumeli ve Arabistan ordular adn aldlar. Anadolu ordusunun merkezi balangta Sivas olarak belirlendiyse de ksa sre sonra Harputa aktarld. 1848 ylnda Badat merkez olmak zere altnc ordu Irak ve Hicaz Ordu-y Hmayunu ad ile oluturuldu. Bylece mparatorluun yklna kadar geerli olacak esas dzenleme gerekletirilmi oldu. Bu ordularn her biri yalnz adn tad blgeyi korumakla ykml deildi. Gerektiinde dier blgelerde grev alabiliyorlard. Hassa Ordusu, ayn zamanda Serasker (Harbiye Nazr karl) bulunan paann komutasnda idi. Dierleri mir rtbesinde subaylarn idaresine verilmekteydi. Birinci ve nc ordular yirmier alaydan kurulmutu. Alaylarn yedisi piyade, yedisi talia, bei svari ve biri de topu idi. kinci, drdnc ve beinci ordular 17er alayl idi. Alaylarn alts piyade, alts talia, drd svari birisi de topuydu. Piyade alaylar er taburlu, svari alaylar altar blkl, topu alaylar ise on ikier bataryal idi. Piyade taburlar blklere, blkler mangalara ayrlmt. 1844 yl Mart ayndan balanarak uygulamaya konulan yeni askeri dzende askerlik sresi be yl olarak saptanmt. Terhis olanlar yedi yl Redif snfnda hizmet greceklerdi. Her yln mart ay banda ordular mevcudunun bete biri terhis edilecek, yerlerine ad ekme ile (kura) yenileri alnacakt. Bundan byle subaylar zerlerine sivil grevler alamayacaklard. Yaplan bu kkl deiiklikle birlikte Osmanl dzenli ordusu Asakir-i Nizamiye diye anlacakt. Her ordu merkezinde birer meclis kurulacak, sorunlar burada tartlp alnan kararlar stanbulda oluturulan Dar- ura-y Askeriye iletilecek uygun grlrse uygulamaya konulacakt. Yenieri Ocann kaldrlmasnda 1844 ylna kadar geen srede asker almada uygulanan yntem eskisinden farkl deildi. Gerek duyulduka padiahn fermanyla valiler blgelerinde asker toplayp gndermekteydiler. Bu ile grevlendirilen memurlar evli-bekar fark gzetmeksizin genleri suluymu gibi yakalayp asker yazyor, kt koullar altnda istenilen yere yolluyorlard. Kayrmaya, eitsizlie elverili bu uygulama tepkiyle karlanyordu. Bu uygulama ne cretli askerlik sistemine ne de askerliin vatan borcu olarak grld anlaya uygundu. Glhane Hattnda ngrlen eitlik, kimseye zulm ve bask yaplmamas, herkesin hak ve vazifesini nceden bilmesi gibi ilkelerin askerlik alannda da yrrle konulmas gerekiyordu. 1843 dzenlemesinde ad ekme ile asker alnaca belirtilmi, bunun nasl yaplaca aklanmamt. Uygulama balatldktan sonra konu yeniden ele alnm, bir yasa karlarak 1846da yrrle konmutur. Ordu merkezlerinde asker almnn ayrntlarn belirleyen bu yasa (Kura Kanunu), giri, be fasl, altm bent ile bir hatimeden olumaktadr. Osmanl Mslman halknn askerlik ana gelmi olanlarnn her yl belirli merkezlerde Kura Meclisleri nnde yaplacak ad ekmelerle askere

1458

alnmalarnda uygulanacak kurallar ayrntlaryla belirlenmitir. Kimlerin hangi koullarda muaf tutulacaklar, bedel demenin artlar, firar ve gnll asker yazlma gibi konularda ayrntlara yer verilmitir.11 Bu dzenleme 1869 ylna kadar geerli olmu, sz konusu tarihte askerlik sresi, 20 yandan krk yana kadar olan sre olarak kabul edilmi bunun ilk alt yl Nizamiye devresi, alt yl Redif hizmeti, kalan sekiz yl ise Mustahfz sresi olarak belirlenmiti. Alt yllk nizamiye dneminin drt yl orduda iki yl ise ihtiyatta geecekti. Asker almnda baz deiiklikler daha yapld ve bu uygulama 1886 tarihinde karlacak Ahz- Asker Kanunu yrrle girene kadar devam etti.12 Askerlik alannda yaplan yenilikler, ncelikle Mslman halka uyguland. Hal bu ki Tanzimat Fermannda kanun nnde herkesin eit olaca, askerliin vatan borcu olduu zellikle belirtilmekteydi. Ne var ki Mslman olmayanlar askerlik yapmyorlard. Bu eitlik ve vatandalk ilkesine aykr idi. Tanzimat ynetimi Osmanl birliini korumak ve halk kaynatrmak iin ilk kez Rumlara deniz kuvvetlerinde askerlik yaptrmaya baladlar. Askere alnacak gayrmslimlerden cizye alnmayacakt. Ancak, ortaya kan baz sorunlar yznden bu karar uygulanmaya btnyle konulmad. Daha sonra ise Mslman olamayanlarn bedel (Bedel-i Nakdi) deyerek askerlikten muaf tutulmalar yoluna gidildi. Ardndan Mslman olanlarn da isterlerse baz koullar salayarak yerlerine baka bir Mslman asker olarak gnderebilmelerine olanak saland. Bunlar devlete belirlenen bedeli, yerlerine gnderecekleri kiiye vereceklerdi. Ayrca asker vermemekte direnen blgelerden asker alnmas iin de nlemler alnd 1864te Bosna-Herseke tefti iin gnderilen Ahmet Cevdet Paa, Bonaklar askerlik yapmaya ikna etti. Bunun ardndan Kozan ve dolaylarnda yapt slahatla blge halknn ksmen de olsa askerlik yapmalar saland. Bylece Tanzimat Dneminde yaplan dzenlemelerle Osmanl ordusu tekilat bakmndan ada ordularn dzeyine karlm bulunuyordu. Ancak bu ordu 1877-1878 Osmanl Rus Savanda istenilen kalc baary salayamad. Bunun zerine kurulan bir komisyon savata edinilen bilgilerin nda baz deiiklikler yapma karar ald. 1879da uygulanan bu kararlarla Avrupa ordularnda olduu gibi, tmen (frka) dzeni benimsendi. Bir tmen iki tugay (liva), tugay iki alay, drt tabur ve tabur ise drt blkten oluacakt. Talia taburlar kaldrlyor, her nizamiye tmenine bamsz olarak birer nianc taburu ekleniyordu. Ordularda drder blkl birer nakliye taburuyla bir telgraf bl kuruluyordu. Ayrca savata piyadeyle birlikte alacak topu ve svari birlikleri tmenlerin emrine verilmeyerek, ayr birlikler halinde tutuluyordu. Kolordu ise sefer srasnda oluturulacak bir tekilat olarak grlyordu. Osmanl askeri kuvvetleri, seferde yedi nizamiye, on iki redif ve alt mstahfz olmak zere yirmi be kolordudan oluabilecekti. Askerlik hizmeti sresinde deiiklik yaplmyordu. 20 yllk srenin alt yl nizamiyede, kalan ise ihtiyatta geecekti. Redif sresi sekiz yla karlyor, mstahfzlk ise alt yl oluyordu. 1887de yrrle konulan yeni asker alma kanunuyla be yl arka arkaya kura isabet etmeyenlerin redife geirilmeleri yntemi braklarak, btn ykmllerin silah altna alnmalar saland. Her redif dairesi bir tabur asker karacak ekilde yeniden belirlendi. Bedel-i ahsi deyerek askerlik hizmetinden muaf olma usulnden vazgeildi. Kanunla ayrca askerlik ana gelenlerin

1459

tespiti, yoklama ve kura ilemleri, muaf tutulacaklar, gnll askerlik yapmak isteyenler, bedel-i nakdi deyeceklerle ilgili ayrntl hkmler yer almaktadr.13 II. Abdlhamit Dneminin sonlarna doru Osmanl Ordusu lke apnda tekilatlanmasn tamamlam, corafi konum ve nfus gz nnde tutularak mparatorluk sekiz ordu blgesine ayrlmt. Ordularn yerleimi yle idi: 1. Ordu: Merkezi stanbul. Kastamonu, Ankara vilayetleriyle Hdavendigar vilayetinin Bursa ve Erturul Sancaklar, Kocaeli Sanca ve zmiti kapsyordu. 2. Ordu: Merkezi Edirne. Konya, Edirne vilayetleriyle Hdavendigar Vilayetinin Bursa ve Erturul Sancaklar dndaki yerleri bu orduya balanmt. 3. Ordu: Merkezi Selanik. Selanik, Kosova, kodra, Yanya, Manastr ve Aydn vilayetleri. 4. Ordu: Merkezi Erzincan. Erzurum, Trabzon, Sivas, Van, Bitlis, Mamuretl-aziz (Elaz), Diyarbakr vilayetleri. 5. Ordu: Merkez am. Suriye, Beyrut, Halep, Adana vilayetleriyle Kuds mstakil sanca. 6. Ordu: Merkez Badat. Basra, Badat, Musul, Yemen vilayetleri. 7. Ordu: Merkez Sana. Trablusgarb vilayetiyle Bingazi Sanca, Hicaz vilayeti. 2.2. Yedek Ordu Olarak Redif Tekilat Askerlik alannda yaplan bu kkl dzenlemelerden Redif birlikleri de nasibini ald. 1844 ylna kadar tarada nbetlee hizmet veren bu birlikler bundan sonra yedek ordu konumuna getirildi. Ancak, balangta nizamiye, askeri bulmada sknt ekildii iin eitim amacyla stanbulda bulunan Redif birliklerinden nemli bir ksm nizamiye askeri snfna geirildi. Yaplan dzenleme gerei her ordu blgesi muvazzaf alaylar adedi kadar redif olmas uygun grld. Her blgede drt taburlu bir Redif alay kurulacakt. Muvazzaflk sresini tamamlayanlar redif snfna ayrlacaklar, ylda bir kez bal olduklar tabur merkezlerinde bir ay sreyle eitim yapacaklard. Bylece Redif askeri artk ihtiyat (yedek) ordu konumuna girmi oldu. Btn mparatorlukta muvazzaf ordulara paralel olarak Redif alaylar kuruldu. 1848 ylna gelindiinde Hassa Ordusu, Dersaadet Ordusu, Rumeli Ordusu, Anadolu Ordusu Redif alaylar kurulularn tamamlam bulunuyordu. Redif piyade alaylar drder taburlu idiler. Nizamiye ordusunun kk rtbeli subay ve erlerinden muvazzaf sresini dolduranlar yedi yllk Redif hizmeti iin Redif alaylarna katlyorlard. Memleketlerinde kendi ileriyle uraacaklar, ylda bir defa belirlenen merkezlerde toplanarak eitim-retim greceklerdi. Yoklamalarnn nasl yaplaca, eitim sresince nelere dikkat edilecei ise 26 Mart 1850de karlan bir ynetmelikle ayrntlaryla saptand.14

1460

Redif tekilat bu konumunu 1869 dzenlemesine kadar korudu. Sz edilen tarihte yrrle konulan yeni yasa ile Osmanl silahl kuvvetleri Nizamiye, Redif ve Mstahfz olmak zere ksma ayrld. Redif kuvvetleri kendi iinde ayrca birinci ve ikinci tertip olmak zere ikiye blnd. 12 yllk askerlik sresi 20 yla karlm olduu iin bu srenin alt yl nizamiyede, alts redifte ve sekiz yl da mstahfzlkta geirilecekti. Alt yllk nizamiye sresinin iki yl ihtiyatta tamamlanacakt. htiyat snfna geenler, bir zorunluluk yoksa memleketlerine gidecekler ancak, bal bulunduklar Redif taburlar blgesinden dar kamayacaklard. Bu sre sonunda birinci snf redif kuvvetlerine katlacaklard. Birinci gruptaki redif birliklerine Mukaddem, ikinci gruptakilere ise Talia denilmekteydi. Alt yllk redifliin ilk yl birinci grupta ikinci yl ise ikinci ksmda tamamlanacakt. Bu dzenleme ile birlikte Redif taburlarnn says da artrlm 120den 240a karlmt. Osmanl ordularnn mevcudu ise 173.000 Nizamiye, 53.000 htiyat ve 182.000i redif olmak zere 408.000 olarak belirlenmi bulunmaktayd. 2.3. Deniz Kuvvetleri Deniz kuvvetlerinde nceki devirlere kyasla Tanzimat Dneminde nemli dzenlemeler yapldn gryoruz. Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra Navarin felaketiyle donanmasn kaybeden Osmanl ynetimi deniz kuvvetlerini dzene koyma gereini duymutu. Ancak,1844ten sonra konu etraflca ele alnabilmi, Kura Nizamnamesinin uygulamaya konulmasnn ardndan Bahriyede muvazzaflk hizmeti 10, Rediflik be yl olarak belirlenmiti. 1851 ylnda muvazzaflk sresi sekiz yla indirilerek her yl kurayla 3000 erin deniz kuvvetlerine alnmas kararlatrld. Bu dzenleme 1864 ylna kadar devam etti. Bu tarihte muvazzaflk alt yla indirilmi buna karlk rediflik sresi be yldan alt yla karlmtr. Deniz kuvvetlerindeki subaylarn rtbeleri, yaptklar grev karl olarak srasyla, Svari, Mlazim Kaptan, Topuba, Gemi Aas ve Gemi Hocas olarak saptanmt. Bunlarn stnde Bahriye-yi Divan-i Hmaynda temsil edilen ve en st dzeyde amir ve komutan olan Kaptan- Derya, Tersane Emini, Tersane Kethdas bulunmaktayd. ambarl svarilere Miralay, frkateyn kaptanlarna Kaymakam, Korvet kaptanlarna Binba ve brik kaptanlarna da sa kol aas/nyzba denilmitir.15 Krm Sava srasnda Osmanl donanmas ambarl 6 kapak, 11 frkateyn, 8 korvet, 13 brik ve 5 uskunadan ibaretti. Er mevcudu ise 20.000 kiiydi. Bu arada Tuna Nehrinde kullanlmak amacyla 60 duba ina edilmiti. Abdlaziz Dneminde (1861-1876) donanmada nemli gelimeler olmu zrhl gemilerden byk bir filo oluturulduu gibi an gerektirdii teknik personelin yetitirilmesine, deniz fabrikalar ve tezgahlarnn gelitirilmesine byk nem verilmitir.16 1875 yln doru Osmanl donanmas 30 zrhl ve 76 ahap gemi olmak zere 106 gemiyi bulmutu. Zrhllarn erat toplam 10.902, top says 73 idi. Ahap gemilerde ise 15.188 er ve 486 top mevcuttu. Avrupa lkelerinden alnan bor para ile oluturulan bu filo, devrinin nc en byk filosu olarak hret kazanmt.17

1461

2.4. Eitim-retim ve Donanm Osmanl ordusunda tekilatlanma ile balayan yenileme giriimlerinin ayrlmaz bir parasn eitim retimde yaplan dzenlemeler oluturmaktadr. Deniz ve Kara mhendishanelerinin almasyla balatlan bu giriim II. Mahmut ve Tanzimat Dnemlerinde hz kazanarak yeniden yaplanmaya paralel olarak gelimitir. Subay ihtiyacn karlamann yan sra salk sorunlarna ada ve kalc zm bulma da bu alanda yaplacak dzenlemelerin ne denli nemli olduu anlalm ve gerekli tedbirler alnmtr. 1828de faaliyete geirilen Askeri Tp Okulu, dnemin gerektirdii ara ve gerele donatlm, yurtdnda getirilen uzman hekimlere ders verdirilmitir. Ksa srede baarl bir yaplanma gerekletirilmi, Okul mezunlarna yurt dnda ihtisas yapma olana salanmtr. Tanzimatla birlikte bata stanbul olmak zere ordu merkezlerinde alan askeri hastanelerde belirli gnlerde sivil hasta tedavisi yaplmaya balanm, koruyucu hekimlik alannda Tp Okulunun olanaklarndan geni lde yararlanlmtr. Dzenli bir ordunun temel ihtiyac olan eitim-retim iin balangta Avrupadan getirtilen subaylardan yararlanlm, bir sre sonra kalc nlemler alnarak lke iinde an gereklerine uygun her kademede subay yetitirebilecek askeri okullar almtr. Bu okullarn ilki ve en kalcs, bilindii gibi 1834te alan Harp Okuludur. Bu okula renci salamann yan sra, ilk ve orta retim dzeyinde genleri eitmek amacyla 1840l yllardan balanarak almaya balanan askeri rtiye ve idadilerin says hzla artm 1900 tarihine gelindiinde Osmanl eitiminde ok etkili olabilecek nemli bir dzeye ulamt. Bu srlarda 30 askeri rtiyenin yan sra idadi dzeyinde stanbulda bulunan Kuleli, Mhendishane ve Tbbiyenin dnda lke dzeyinde ordu merkezlerinin bulunduu kentlerin btnnde idadiler faaliyette idi. Bu mekteplerin mdrleri binba rtbesinde bir subay idi. Ancak stanbuldakilerin mdrleri istisna olarak daha st rtbede idiler. Her idadide ders nazr vard ve retmenlerin tm subayd. retim sresi bir yl olup yatl idi. Bir yllk yatl idadi eitimini bitirenler Harp Okuluna alnrlard. Sz konusu tarihte Tbbiye-i Harbiye Mektebi dnda stanbulda iki harp okulu daha bulunuyordu. Bunlardan ilki Pangaaltndaki Harbiye, ikincisi ise Halcolundaki Mhendishane Mektebi idi. Piyade ve svari temen (Mlazim-i sani) yetitiren ve idadi mezunu renci alan harp okulunda rentim sresi yld. Mhendishane-i Berri-i Hmayunun dier ad Topu Mektebi idi. retim sresi yl olup, mhendis, seyyar ve kale topularna mahsus mlazim-i sani rtbesinde subay yetitirirdi. Erkan- Harbiye Mektebi (Harp Akademisi) ise Yldzdayd. Her yl ordulardan snavla alnanlara erkan- harp iin gerekli st dzey dersler verilirdi. Sre burada da yl olarak kabul edilmiti.18 an gereklerine uygun bir eitim-retim iin gerekli ara ve gerecin salanmas, ders kitaplaryla dier malzemenin temini iin almalar hzla tamamlanm Harp Okulu bnyesinde

1462

matbaa kurularak ders kitaplar, yasa ve ynetmelikler baslarak ilgililere datlm, askerlikle ilgili balca yabanc dillerde yazlm eserler tercme edilerek baslmtr. Daha nemlisi, Ceride-i Askeri ad altnda 1869 ylndan itibaren karlmaya balanan gazetede, askerlik alanndaki gelimeler, haberler, bilimsel yaynlar, bunlarn tantm ve tercmelerine yer verildii gibi, atanma, ykseltilme gibi subaylarn zlk ileriyle ilgili duyurularla dier sreli yaynlarda askerlikle ilgili olarak kan haber, yorum ve benzeri yazlardan da alntlar yaplarak, btn subaylara duyurulmakta idi. Gazete, ayrca askeri yasa ve ynetmelikleri yaynlyor, sava, bar ve benzeri gncel konulara da yer veriyordu. Ordunun istenilen dzeye karlmasnda nemli bir etken de donatlmas idi. Askerin kyafeti ile yapt i arasnda nemli bir ba vardr. zellikle yeni eitim, btn vcuda rahatlkla hareket ettirmeyi gerekli klmaktayd. Bu gz nnde bulundurularak III. Selim zamannda Avrupa usulnde bir ordu kurulmak istenirken ncelik kyafete verilmi, daha sonra setre-pantolon benimsenerek hareket kolayl salanmt. Abdlaziz, ordu iin kabul edilmi olan kyafeti ok gsterisiz bularak baz yenilikler yaptrmt. Franszlarn Cezayir askeri iin benimsedikleri kyafet, baz dzeltmelerle kabul edilirken daha kullanl olduu iin alvar yerine potur denilen bir nevi pantolon tercih edilmiti. Osmanl Devletinde askerlik alannda bu hzl ve kapsaml deiiklikler olurken Avrupada ordular, teknik gelimelerden ncelikle yararlanarak silah ve cephanelerini gelitirerek kullanl bir hale getirmilerdi. zellikle 1840tan sonra akmakl tfekler terk edilmi, kapsll olanlar piyasaya karlmt. Ardndan ihane denilen milli ve yivli tfekler icat edildi. Osmanl ynetimi, yenilikleri yakndan izlemekle kalmayp hemen satn alarak ordusunu donatt. Sivri kurunlar iki bin hatveye kadar atabilen bu tfekler Prusyadan satn alnarak btn birliklere datld. Kullanlmakta olan eski tfeklerin askeri fabrikalarda ihane tfeine dntrlmesine giriildi. Ne var ki ksa sre sonra Prusyallar dakikada on be, yirmi kurun atabilen ineli tfekleri icat ettiler ve bu tfeklerle 1864te Danimarkaya, 1866da Avusturyaya kar baar kazannca btn Avrupa lkelerince benimsendii gibi Osmanllar da yeni silah kabul eden ilk devletlerden biri oldu. Ayrca Alman fabrikatr Krupun yaptrd toplar, her bakmdan kullanlmakta olanlardan stn nitelikli knca, bunlardan satn alnarak sahra bataryalar oluturuldu. Bununla birlikte Tophaneye bal fabrikalarda yeni modelde tfek, top, mermi yapabilecek deiiklikler de yapld. Bylece silah bakmndan an ordularnn dzeyi yakalanm bulunuyordu. 3. Genel Deerlendirme adalama srecinde Osmanl ordusunda yaplan yeniliklerde ncelikle rgtlenme ve ileyi ele alnd. Sava taktikleri, asker alma, eitim-retim yeniden dzenlendi. Modern silah ve donanma geilerek ordunun en nemli eksiklii byk lde giderildi. Bylece II. Abdlhamit Dnemine (18761908) gelindiinde, 1844 tarihinden beri yaplan dzenlemelerle ada ordulara benzer biimde bir yaplanma tamamlanm oldu. Bu dzenlemelerde zerinde zellikle durulmas gereken iki husus bulunmaktadr. Birincisi, mparatorluun korunmasnda yeterli olacak nitelikli bir orduya kavumak, ikincisi ise lke ynetimine

1463

dorudan doruya karamayacak, her kademedeki yneticilere sk sk mdahale edemeyecek, asl iini yapabilecek bir ordu kurmaktr. Nitekim 1840tan balanarak memleket idaresinde yaplan yeniliklerde dikkat eken en nemli husus, her alanda i blmne gidilmesi, yetki ve sorumluluklarn kurum ve kurulular arasnda dengeli olarak datlmak istenmesidir. Tanzimat ncesi valilerin ok geni olan askeri mali ve idari yetkileri kstlanm, askerlik ii blgelerinde tam yetkili ordu komutanlarna braklmtr. Bylece eskinin hem komutan hem ynetici olan valisi yerine, sadece ordusu ile ilgilenen komutanlara askerlik ii braklmtr. gvenliin korunmasnda nce zaptiye tekilat sonra jandarma birlikleri devreye konularak lkeyi d tehditlere kar koruyacak profesyonel bir ordu ama edinilmitir. Osmanl ordusu, d grn ve yaplanmasyla ada bir grnm kazanm olmakla birlikte umulan baarlar gstermemi, her alanda nne geilmeyen skntlar orduda da kendisini byk lde hissettirmitir. Ordu iin oluturulan Nizamiye Hazinesinde yeterli para bulunmadndan aylklar dzenli denemiyordu. stanbul dnda grev yapan st dzey subaylara bile ylda ancak be alt defa maa verilebiliyordu. Askeri binalar yetersiz, depolar, bo, harapt. Eksiklikleri gidercek kaynak bulunamyordu. Yem ve yiyecein almnda arac ve tefeciler devreye giriyorlard. uha, orap, ayakkab, ksele, fes gibi giyim-kuam bile ithal ediliyordu.19 Terfi ve atanmalarda hakszlklar oluyor; bu ise askerlii bir meslek olarak benimseyip, kendilerini btn varlklaryla ilerine vermelerini engelliyordu. Zira ordu kademelerinde ykselme, ehliyet ve liyakattan ok, padiahn, Saray adamlarnn nfuzlu vkelann iltimas ve himayelerine gre olmaktayd. Bu durum subaylarn byk ksmnda grev akn tam anlamyla olmasa bile sndrmekte, onlar umutsuzlua ve bedbinlie srklemekte idi.20 Btn olumsuzluk ve eksikliklere ramen adalama srecinde nemli bir yer tutan askerlik alanndaki dzenlemelerle ordumuz, lkesini i ve d dmanlara kar korumada canla bala alm, siyasi iktidar ellerinde tutanlarn baarszlklar ve engellemeleriyle karlatka mdahale ederek ynetim deiikliklerinde etken olmutur. nemli bir gelime de dzenli ordunun kurulduu tarihten mparatorluun yklna kadar geen srede yeniliklerden yana tavr taknm olmasdr. lkesini ada uygarlk dzeyine karmada ileriye doru bakm, yetitirdii stn meziyetli komutanlarla yeni Trkiyenin kurulmasnda nclk etmitir. DPNOTLAR 1 Levent iftlii Kanunnamesi denilen bu yasa 7 Eyll 1794 karld. 7 Haziran 1796da

nemli bir ek yapld. Bkz. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, Cilt VI (1309 s. 366 vd., 2 S. J. Shaw, Between Old and New, The Ottoman Empire under Sultan Selim III, 1789-

1807 (1971), p. 132. 3 Tarada Nizam- Cedit Ortalarnn kurulmas yeterince incelenmi deildir. imdilik bkz. .

Hakk Uzunarl, Nizam- Cedid Ricalinden Kad Abdurrahman Paa, TTK, Belleten XXXV/138

1464

(1970), s. 245-302; M. adrc, Ankara Sancanda Nizam- Cedit Ortasnn Tekili ve Nizam- Cedid Askeri Kanunnamesi, Belleten XXXVI/141 (1972), s. 7-13., Y. zkaya, Orta Anadoluda Nizam- Cedidin Kurulu ve Kaldrl, DTCF Atatrkn 100. Doum Ylna Armaan (1982), s. 510-514 4 Genel Kurmay Bakanl, Trk Silahl Kuvvetler Tarihi, III. Cilt 5 nci Ksm (1793-1908),

Ankara 1978, s. 546-549. 5 Levy, Avigdor, The Officer Corps in Sultan Mahmud IIs New Ottoman Army, 1826-1839,

Ijmes, 2, (1971), s. 21-39; 6 7 Trk Silahl Kuvvetler Tarihi III. Cilt, 5 nci Ksm, s. 200 Redif askeri tekilatnn kuruluu ile ilgili tartmalar ve belgeler iin bkz. M. adrc, Redif

Askeri Tekilat, Yedinci Askeri Tarih Semineri, Bildiriler I, Ankara 2000, s. 47 vd. 8 drc, Anadoluda Redif Askeri Tekilatnn Kuruluu DTCF Tarih Aratrmalar Dergisi,

VIII-XII/14-23, s. 63-75. 9 Bkz. Cahide Bolat, Redif Askeri Tekilat, (Ankara nv. Sosyal Bilimler Enstits

baslmam doktora tezi, ) Ankara 2000, s. 37. 10 11 Ltfi Efendi, Tarih-i Ltfi, c. 7, s. 75. adrc, Osmanl mparatorluunda Askere Almada Kura Usulne Geilmesi ve 1846

Tarihli Askerlik Kanunu, Askeri Tarih Blteni, ubat 1985, say 18; Faruk Ayn, Osmanl Devletinde Tanzimattan Sonra Asker Alma Kanunlar (1839-1914), Genelkurmay Basmevi Ankara 1994, s. 11 vd. 12 13 14 F. Ayn, a.g.e. 28 vd. Kanun metni iin bkz. Dstur, I. Tertip, C. 5, Anakara 1937, s. 656-695 Bastrlarak btn birliklere datlan bu ynetmeliin ad Asakir-i Redife-i Hazret-i

ahane Zabitanna ta Olunan Talimatdr. 15 Fahri Coker, Tanzimat ve Orduda Yenilikler, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi, C. 5, s. 1262. 16 17 18 258-264. A.g.e. s. 1263. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. 7, Ankara 1983, s. 191. Piyade Kolaas Hakk, Osmanl Ordusu, Ahval ve Tekilat- Askeriyesi, stanbul 1320, s.

1465

19 20

Rza Paa, Hlasa-i Hatrat, stanbul 1325, s. 11 vd. Sait Paann Hatrat, C. I, Dersaadet 1328, S. 220-222.

1466

Osmanl mparatorluu'nda Asker Teknolojilerin Takibi (1700-1900) / Yrd. Do. Dr. Birol etin [s.812-821]
Gaziosmanpaa niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Giri Teknolojinin gnmzde geldii yer itibariyle hala tartmasz stnl devam ederken, bu hzl ilerlemenin nerelere varaca kimse tarafndan kestirilememektedir. Kelime anlam itibaryle tecrbe birikimi, anlatlamayan ey olan techne bugn artk bilginin ta kendisi olarak karmzda durmaktadr. Techne Sokrat ve Protagoras iin saygn bir ey olmakla birlikte yine de bilgi deildi. Bu bilgi sadece belirli kullanmlar iin geerliydi, rnein bir gemi kaptannn Yunanistandan Sicilyaya gitme konusunda sahip olduu seyir bilgisi baka hibir eye uygulanamazd. Ayrca techneyi renmenin tek yolu raklk ve tecrbeydi.1 Bu kavram zellikle sanayi devriminden sonra anlam deitirmi ve daha fazla ve daha ucuza retmek anlamlarn almtr. Gnmzde yeniliklerin kayna olarak alglanan teknoloji, dier alanlardan ziyade askeri alanlarda kullanlmaktadr. Sanayi devrimiyle birlikte nce Avrupann tamamnda, daha sonra evre lkelerde hzla yaygnlaan bu akm iki ayr dnya savayla birlikte gnmzde daha ziyade askeri alanlarda younlamtr. Aslnda Avrupada sanayileme hareketlerinin tek bir merkezden ynetilmedii yeni teknolojilerin ok sk bir ekilde korunduu bilinmektedir. Snai teknoloji alanndaki gelimelerin ve yeniliklerin ngilterede ortaya km olmas bir tesadf deildir. ngilterenin madeni paralar imalindeki gl torna tezgahyla ortadan kaldrmasyla beraber bu konuda byk bir patlama yaanmtr. 1730dan sonra tekstil sektryle uygulamaya geen bu yenilikler birbiri arkasna devam etmitir.2 Sanayileme ve teknoloji retimi asndan olaya bakldnda, Batda zellikle Sanayi Devrimi sonrasnda ortaya kan yeni teknolojilerin takibi konusunda Osmanl Devletinin kaytsz kald ve bu konuda hzl bir gelime gsteren Avrupann yeterince takip edilmedii konusundaki dnceler arlk kazanmaktadr. Ancak Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan baz vesikalar III. Selimle balayan, zellikle II. Abdlhamit Dneminde belirgin ve sistematik bir almann ortaya konulduunu gstermektedir. Osmanl mparatorluunda balangta geleneksel usuller dahilinde imal edilen silah ve mhimmat, askeri baarszlklarn birbiri arkasna gelmesi ile birlikte sorgulanmaya balanm, zellikle 18. yzyln balarndan itibaren Batda ortaya kan yenilikler sratle takibe alnmtr. Ancak bu abalar yeterli olmad gibi mevcut imalat sisteminin de aksamasna sebep olmutur. Yeni kullanma giren silah ve mhimmatn bilinmesi ve istenilen miktarlarda retilmesi teknolojik alt yap, imalat sistemi ve zihniyetinin engeline taklmtr.

1467

Batda ortaya kan yeni teknolojiler ilk elden askeri ihtiyalar erevesinde ele alnm ve bu yollarla lkeye tanmtr. Byk miktarlarda retim imkanlarnn yakalanmas ve kaliteli silah ve mhimmat imalat III. Selimin tahta gemesiyle mmkn olabilmitir. almamzda arlkl olarak zerinde duracamz dnem 18. ve 19. yzyllar olacaktr. Bu yllar batllama abalarnn gndemde olduu ve Batyla kopuun yava yava idrak edildii yllar olmas sebebiyle nemlidir. Bundan baka Sanayi Devriminin etkilerinin Osmanl mparatorluunda da hissedildii bir dnemde bu abalarn yakndan izlenebilmesi iin harp sanayi tesisleri iyi bir rnek tekil etmektedir. lk buharl makinenin askeri fabrikalarda kullanlmas, yabanc personel istihdamna yine bu tesislerde balanmas teknoloji takibi konusunda harp sanayiinin ncln ifade etmektedir. Batda ortaya kan gelimeler, zellikle 18. yzyln bandan itibaren ksa bir zet olarak verildikten sonra ayn dnemde Osmanl mparatorluunun bu sreci nasl takip ettii elde etmi olduumuz vesikalar erevesinde ortaya konulacaktr 18. ve 19. yzyllarda yeni teknolojilerin takibi yolla mmkn olmaktadr. Birinci ve en yaygn usul, yabanc personel istihdam ve onlarn birikimlerinden istifade; ikinci yol, byk maddi imkanlarn seferber edilmesi suretiyle mamul baznda yaplan sipariler; nc yol ise, teknik personelin Avrupaya gnderilmesi ve teknoloji casusluu faaliyetleridir. A. Yabanc Personel stihdam Yoluyla Teknoloji Transferi Askeri alanda yaplan slahat hareketlerini Baron de Tott ile balatmak birok eserde tercih edilmi ve bu yaklam adeta bir gelenek haline gelmitir. III. Mustafa zamannda Fransa tarafndan ordunun slah amacyla tavsiye edilen ve vazifelendirilen bu ahs, Bat karsnda gerilemeye balayan Osmanl topuluunun yeniden organizasyonunu salam ve srat topular denilen bir snfn kurulmasna nclk etmitir.3 Bundan baka daha nce teebbs edilmi ve baarl olamam olan skdar Humbarahnesi talebeleri iin alan okulun yerine Halite bir Hendesehnesi ve Riyaziye Mektebinin kurulularna da nclk etmitir. Baron de Tottun almalar daha ok taktik planda gereklemi ve Osmanl ordusunun ate gcnn yeni askeri yaplanmaya uyumlu hale getirilmesini amaladndan, teknolojik anlamda bir katk salamamtr.4 Teknolojik anlamda Batdan kopuun henz sz konusu olmad dnemlerde stanbula getirilen teknik personelin lke snrlar ierisinden temin edildii grlmektedir. H. 1245 (M. 1829) tarihli bir belgede Tfenkhnede yaplacak tfekler iin Prizren sancandan 150 akmak ustasnn gnderildiini grmekteyiz.5 Batda ortaya kan yeni teknolojilerin eski teknolojilerle benzerliini azaltmas artk Avrupal ustalarn istihdamn zorunlu klmaya balamtr. Osmanl mparatorluunda Bat teknolojisi ve tekniklerinin tantlmas ve gelitirilmesi amacyla padiahn emrinde cretli hizmetli grubu eklinde hizmet gren ve daha ok mhtedi ecnebilerin oluturduu tife-i efrenciyn6 hari tutulursa en kapsaml ve sistematik istihdam politikasnn III. Selim Dneminde balatlm olduu grlmektedir.

1468

Batllama hareketlerinin balangc olarak kabul edilen III. Selim Dneminde ilk rneine rastladmz yabanc personel istihdam daha ok mevcut tesislerin slah iin dnlm ve daha sonra artarak devam etmitir. almamz boyunca 18. ve 19. yzyllarda askeri fabrikalarda istihdam edilen yabanc teknik personelle ilgili arivlerden temin etmi olduumuz belgeler nda deerlendirmelerimizi ekillendireceiz. Byle bir yntemi tercih ediimizin sebebi detaylar ierisinde sakl baz noktalarn konunun daha gereki olarak deerlendirilmesine yapaca katk olacaktr. Zira birok eserde askeri alanda ortaya kan yeniliklerin bu ahslar tarafndan gerekletirildii iddia edilerek yerli unsurlarn katks gz ard edilmektedir. rnein III. Selim slahat hareketlerinin balangcnda Fransadan Franesko isimli bir teknisyen getirtmi ve stanbul Baruthnesinde daha kaliteli ve ok miktarda barut imal edecek iki adet arkn yapm iin kendisine gerekli tm imkanlar verilmiti.7 Franesko Baruthne-i mirede ie baladktan sonra hem su gcyle hem de hayvan kuvvetiyle altrlabilen iki adet ark bitirmeyi baarmtr. III. Selim de arklarn resimlerini grdkten sonra memnuniyetini yle dile getirmitir: Benim vezirim arhlar gnderdiine haz eyledim ve beendim inaallah pek alalarn yaptrrz heman bu misill eylere ikdm eyleyb byle ustalar tedarikine say ve gayret idesn8 Bu konudaki iyi niyetli beklentiler arklarn bitirilmesinden sonra yaplan tecrbe srasnda sona ermitir. ki beygirle dndrlmesi planlanan arklar yerinden kprdamaynca daha fazla zorlanarak krlmtr. Bu baarsz neticeden haberdar olan padiah hiddetlenerek Resl-kttb Rid Efendiden yeni bir ustann bulunmasn istemitir. Bunun zerine Rid Efendinin saatisi olan Ermeni tebaasndan Arakel Dadyan daha nceden deirmen ustal yapm olduu iin tavsiye edilmitir. Arakel usta derhal baruthneye giderek ark incelemi ve hatasn tespit ederek onarmn gerekletirdii gibi bu arktan daha stn niteliklere sahip bir arkn da yapmn gerekletirmitir.9 Baz yabanc kaynaklarda Osmanl barutuluunun Avrupadan getirtilen bir usta sayesinde gelitirildii bundan nce Trklerin barut konusunda ok yetersiz olduklar anlatlmaktadr.10 Ancak olaylarn byle cereyan etmediine dair arivde tespit etmi olduumuz bir belgede olduka fazla malumat mevcuttur. Ayrca ad geen belgede gelimelerin nasl cereyan ettii de hikaye edilmektedir.11 Buna gre Franesko isimli usta yapt almann baarszlkla sonulanmasndan sonra Gelibolu ve Selanik Baruthnelerindeki personel de dahil olmak zere bu konudaki tecrbe ve bilgi birikimini aktarmak zere grevlendirilmi, ancak devletin kendisi hakkndaki iyi niyetini srekli ktye kullanmtr. Mekanik bilgisinin yetersizlii ksa zamanda anlalan Freneskoya barut imalatnn inceliklerini bildiinden dolay mevcut baruthnelerin personeline zellikle ya barut konusundaki bilgileri retmesi iin bir ans daha verilmitir. Ancak Fransz ustann asl maksadn gizledii ve taahht ettii iini zellikle yapmad anlalmaktadr:

1469

 sye-i Devlet-i aliyyede be yz guru mhiyeye nil oldum malumatm benden renirler sonra beni iten attrrlar bari yedi sene kadar aylm kat olunmayacan bilsem baruta dair cem-i malumatmn ilmiyyesini ve ameliyyesini stanbul Baruthnesinde olunmas ire eyledikten sonra bizzat varub Gelibolu Baruthnesinde dahi ya barutu anlara dahi ifade iderim ve kezlik Selanik Baruthnesine dahi giderim dimekle. Franeskonun niyeti anlaldktan sonra ileri srd tm bu artlarn dahi kabul edilerek istedii senedin kendisine verilmi olduunu da yine belgedeki u ifadelerden anlyoruz: Baruthne-i mireye tayin olduu iki yz yedi senesi gurre-i Zil-Hiccesinden itibar ile yedi sene-i kmile tamamna kadar bu makule umur- mhimmede istihdam in mhiyye be yz gurua isticr olunduunu mir yedine senet itas hala kethda-i hazret-i sedret-penhi ve baruthane nazr olan atufetl Mehmet erif Efendi hazretleri tarafndan be tekrir ledel inha takrir mucibince yedi seneye senet verile lakin erif Efendi mustaid olduu renmeye iktidar zre mesfur daima baruthanelerde olub, bildiini retsn deyu hatt- hmayun-u keramet makrun sadr olmala mucebince art- mezkuru mbeyyin ba muhasebeden yedine suret verilmi idi Ancak tm bu iyi niyetli yaklamlara ramen istenilen almay yapmadn da yine belgedeki u ifadelerden anlamaktayz: barutu mesfur senedi aldktan sonra dirhem ve teraziyi meydana koyub cemii malumatn hademe-i baruthanenin bir furununda ketm ve ihfa eylememek mstefid olanlar rensn dey hareket itmek lazm iken bu gnlere gelince kimesneye talim itmeyb el yevm ta ve kurun bilinmedik dirhemler dzb sair ameliyatn dahi buna kyas ile ketm eylediinden gayri baruthaneyi btn btn kendye hasr eylemek daiyyesiyle gerek barutuba ve zabitan ve gerek nazr- marnileyh hazretleri tarafndan tayin olunan ademleriyle bir vecihle hsn- zindeganeye rabet etmeyb drl drl cevr- eza eyledikten baka sefih ve mecnuniye tayin mserrik ve msebbib olmak taribiyle vech-i mezkura yalnz barut yapmak in ben tayin olunmuumdur ben resim ve arh yapmak misill ilerde dahi istihdam olunmaktaym ziyade aylk isterim deyu taciz olduuna Bu rnekten anlalaca zere yabanc personel istihdam sanldnn aksine beklenilen fayday temin edememitir. Ancak bu uygulamann baarszl, mevcut imkanlarn aratrlmasna ve zmn lke ierisinde aranmasna vesile olmutur. Tophane ve Tersane-i Amire gibi dier sanayi kurulularnda da slahat hareketlerinin balangcnda sveten ngiltereden ve bilhassa Fransadan top ve yuvarlak dkmclnde mahir ustalar getirtilmitir, 1793 tarihi itibaryla bu say on tr. Dardan getirtilen ustalarn byk ounluu Fransz olduu iin Tophane Fransz tophaneleri eklinde tekilatlandrlm, 4, 8 ve 12 santimetrelik sahra toplar dklmtr.12 Bu gelimeler eldeki imkanlarn bir kenara braklarak tamamen yeni usullerin kullanmas nedeniyle, retimin daralmasna yol amtr.

1470

Dkm ilerinin yapld Hasky Karhanesinde grevlendirilen Fransz ustann bu yap ierisinde yalnz brakld ve iletiim problemleri yznden dt acizlik III Selimin ifadesiyle yle tasvir edilmektedir: Dn Hasky Karhanesine vardm. ki miskin ohadardan kimesne yok. Mahud firenk dahi lisan bilmez ve ne yapacan bilmez ve zerinde bir kimesne yok ve meydanda paralanm toplar yatyor. Bu nasl dikkat ve sadakat ve nezarettir. Byle devlet maslahat m olur. Bir gidite dahi karhanenin iini Tophane karhanesi gibi greyim, yoksa kimesne cevaba kadir olamaz. Fakir frenk tercman yok ve zerinde bir kimesne yok renberlik ediyor. Bu hareketle sairleri nasl celb olunur13 Tersane iin de Avrupal ustalarn istihdamna gidilmi olup bu konuda Fransz bahriye mhendislerinden Brun ve Benois, sveli mhendis Klenberg ve iki Trk gemi mimar 15 tersaneyi kapsayacak bir slahat hareketine girimi ve hummal bir alma balatmlardr. Ancak mali imkanlarn yetersizlii ve mevcut yapnn son derece babozuk olmas bu almalardan istenilen neticeyi hasl etmemitir. Yeni silah ve gemi yapm iin getirtilen uzmanlar pek verimli bir alma ortaya koyamamlardr. Bu tespitimiz daha sonraki dnemler iin de geerlidir. II. Abdlhamit Dneminde yaplan almalarda da bu durum gzlenmektedir. Ad geen dnemde yapm yaklak 4 senelik bir zaman alan denizalt ile ilgili olarak elde etmi olduumuz vesikalarda durum aka grlmektedir. H. 1303 (M. 1885) tarihinde tamamlanarak tecrbeleri zmit Krfezinde gerekletirilen denizalt ile ilgili olarak, ariv vesikalarnda bu i iin ngiltereden getirtilen mhendisin almalar ve olayn seyri btn detaylaryla anlatlmaktadr. nas 3-4 yl kadar uzun bir sreyi alan denizaltnn tecrbeler srasnda dala geemedii ancak sratli seyir yetenei ve hareket kabiliyetinin yeterli grld anlatlmaktadr. Tamamlanan denizaltnn zmitte yaplan tecrbeleri ile ilgili aadaki belgede yeterli aklamalar bulunmaktadr. Nezaret-i Celile-i Bahriyeye Emr-i ali-i cenab- nezaretpenahileri ve merbuten takdim-i huzur- samileri klnan jurnal mucibince Selanik vapur-u hmayunuyla zmit Limanna bil azimet taht-el bahir torpido istimbotlarnn tecarib-i lazimesi icra ve bil cmle ahval-i pi-i nazar- tahkik-i acizanemizden geirld.Min talim-i ali-i daverileri buyurulduu vecihle mezkur istimbotlarn torpido endaht idebilmeleri hususu hin-i surette grlm amud ve dmenlerinin suret-i idaresiyle fevk-el bahr srat ve istikamet-i seyriyeleri derece-i matlubede bulunmu ve kamerin bedr haline msadif mehtab ve bulutsuz gecede icra klnan hucumi tecrbeler esnasnda en yakn bulunan sahil ebniyeleri gle ruyet olunabildii halde mezkur istimbot bidayet-i hareketinde grlp muahheren be alt yz yarda aa muvaseletinde ddk alarak irae-i mevkii etmedike grlememi ve her halkarda bu mesafeye varncaya dein karanlk gecelerde dman tarafndan kef ve tayin olunmas mutaassr ve belki mmteni bulunaca anlalm ve bunlarn daima mangal kmr hark ve istimal ederek fevk-el bahr seyir ve hareketleri esnasnda cisman pek az gzlenmekte olduklar ve srat- seyirleri dahi on mil raddesinde bulunduu ve denize dalarak taht-el bahr seyir ve hareket edebilmeleri keyfiyeti ise matluba muvafk olmayp yalnz istab halinde tarassud fanusu bir ve bir buuk dakika gaybubet

1471

edinceye kadar ar ar dalup taht-el bahr durmayarak tekrar km ve bu babda kanaat mstelzim bir hareket gsterememi olmalar zerine14 Yabanc personel istihdam daha ok mevcut askeri fabrikalarn iyi iletilmesi ya da ithal edilen makinelerin verimli altrlmas erevesinde gerekletirilmi olup bu tr uygulamalarda baar yakalanmtr. 1794 tarihli bir belgede ngiltereden getirtilen top ustasnn maa ile ilgili malumatlar bulunmaktadr. Belgede aylk 420 guru ile istihdam edilen bu ustann grevinde baarl olduu ve mmknse bir iki aylk maann peinen verilmesi talep edilmektedir.15 1801 tarihli bir mesarif defterinde ngiliz tebaasndan Kolonel Heloya ve maiyetindeki 4 kiiye 14.600 guru verildii kaydedilmektedir.16 Daha sonraki tarihlere tesadf eden 1908 ylna ait Tophane-i Amire Meclisi kararnda ise fabrikadaki mevcut frn iletmekte olan Alman elik ustas Msy Schungun kontratnn uzatlmas ve kendisine verilen maan dier ustalara verilen maala ayn seviyeye getirilmesi talep edilmektedir.17 1891 tarihli bir baka belgede Sanayi Mektebinin slah iin Fransadan getirtilen Msy Serviyenin okulun durumu hakknda deerlendirmeleri ve yaplmas gerekenler hakknda verdii layiha mevcuttur.18Bu konudaki rnekleri oaltmak mmkndr. Sonu olarak yeni teknolojilerin gelitirilmesi ve aratrma-gelitirme faaliyetlerinin yaplmas amacyla yabanc personel istihdamndan pek istifade edilememitir. Bunun nedeni Avrupann bu konuda taknd tavrdr. rnein Almanyada nemli endstri merkezlerinin ok sk korunduu, buralara kendi vatandalarn dahi sokmadklar bilinmektedir. B. Yeni Teknolojilerin thalat Yoluyla Transferi Batda ortaya kan yeni silah ve mhimmatn retimi eer mevcut harp sanayi tesislerinde mmkn olabiliyorsa ve sava durumu mevzubahis deilse, tercih edilen yntem bunlarn yurtiinde yaplmasyd. Ancak savalarn srekli olmas ve ihtiyacn iddeti bu konudaki an ithalat yoluyla kapatlmasn zaruri klmtr. III. Selim zamannda balatlan slahat hareketleri ncesinde Batda ortaya kan yeni fen kitaplar toplanm, bunlar zerinde kapsaml almalar yaplm ve bu bilgilerin mevcut imalat sistemine uyarlanmas amalanmtr. 1793 ylna ait bir belgede baruthanelerin slah ve yeni bir nizama sokulmalar iin nelerin icap edecei anlatlrken, Avrupada harp malzemelerinin imali ile ilgili kitaplarn tercmeleri ve barut imalinin batda nasl yapld hakknda raporlar verilmitir.19 Takip eden dnemlerde ihtiyacn basks sonucu ykl miktarlarda yeni teknoloji rn malzeme ithal edilmitir. Donanma asndan olaya bakldnda, zellikle Osmanl donanmasnn Batda ilerleyen teknolojisi karsnda zayf kalmas sonucu 1773te Mhendishane-i Bahri Hmayun kurulmu, III. Selimle birlikte btn tersanelerde gemi inasna balanm, sveli ustalar marifetiyle yeni havuzlar ina ettirilmitir. Gemi teknolojisinde en byk dnm buharl gemilerin icadyla balamtr. 1807 ylnda ilk defa Amerikada ina edilen buharl gemiler Avrupada 1827 ylnda, Osmanlda ise 1828 ylnda satn alnarak kullanma girmitir.20 Bu tarihten bir yl sonra Amerikal mhendisler nezaretinde ilk buharl gemi olan Eser-i Hayr adl gemi tamamlanmtr. Takip eden dnemde lke

1472

iindeki tersanelerde gemilerin makinalar dnda tm aksam yaplacak dzeye getirilmitir. lk buharl gemi stanbul Tersanesinde 1835 ylnda kzaa konulmu ve 1838 ylnda denize indirilmitir. 1845 ylndan sonra ticari gemi yapmna arlk verilmi ve 1848 ylnda ngiltereden Hayrettin vapuru satn alnmtr.21 Askeri ihtiyalarn srekli artmas rakip lkelerin ate gcn artrmalar, donanmann ihtiyalarn dardan karlamasn zaruri klm ve incelediimiz dnemde darya birok gemi siparii verilmitir. Abdlaziz modern Trk donanmasnn kurulmas iin her trl masraf gze alarak zrhl gemilerde dahil olmak zere donanmann dnyann nc donanmas haline gelmesini salamtr.22 Askeri fabrikalarn en banda gelen Tophane-i Amire de, yeni teknoloji rn silah ve mhimmatn imali noktasnda birok almaya konu olmutur. Ahmet Sreyya Emin Bey tarafndan icat edilerek 500 altn karl Zeytinburnu Fabrikasnda 1868 ylnda yaplan seri ateli sahra topu ile birlikte byk bir prestij kazanan Osmanl topuluu, Zeytinburnundaki elik fabrikasyla birlikte ihtiyaca cevap verecek bir seviyeye getirilmitir. Aslnda askerlikle ilikisi olmayan Ahmet Sreyya Emin Bey bu topun btn plan ve izimlerini kendisi yapm ve fabrikada kendi parasyla imal ettirerek Sultan II. Abdlhamite hediye etmitir. lk bata zerinde pek durulmayan bu rn Alman Krupp firmasnn dikkatini ekmi ve Sultan II. Abdlhamitin izniyle Almanyada imal edilmeye balanmtr.23 Barutuba Ohannes Dadyan, 1835-1836 yllar arasnda ngiltere ve Fransaya yapt gezi sonrasnda elde etmi olduu bilgiler ve beraberinde getirdii makinalar ile baruthanelerde byk bir slahat yapmtr. Bu sayede barut imalat ok yksek seviyelere kartlabilmitir. zellikle gherile ilenmesi ve barutun kurutulmas safhalarnda yeni teknolojiler uygulanabilmitir. M. 1836 tarihinde ngiltereden getirtilen makina ve techizat Azatl Baruthanesine nakledilmitir.24 Bu erevede ncelikle gherile kalhanesinde mevcut on iki adet kazan ve bunlarn ocaklar kaldrlm ve yerlerine ngiltere usulnde yeni kazanlar yaplarak ngiltereden getirilmi tulumbalar monte edilmitir. Bu sayede kalhanedeki ilemler daha kolay ve abuk yaplmaya balanlmtr. Ayrca kalhanelerde hasl olan duman bertaraf etmek iin yeni tarz bacalar ina edilmi, kullanlan kmrden gaz, katran ve sirke elde etmek iin ngiliz usulnde yeni flar yaplmtr.25 Bu almalardan baka barutun kurutulma ileminin yapld sergihane de yeni usullere gre yeniden tanzim edilmi ve bu gnk kalorifer sistemine benzeyen su buusu sobas ile kurutma ilemi yaplmaya balanlmtr. Ohannes Dadyann ngiltereden getirtip baruthaneye kurduu bir tezgah da an teknolojik gelimelerinin fazla bir zaman kaybna uranlmadan hemen lkeye transfer edildiini gstermektedir. Belgelerde tesadf ettiimiz btmatin ve btmatik tezgah olarak tabir olunan tezgah ve arklardr. Bahsi geen bnomatik tezgah ve ark sktrlm havayla alan bir mekanik sistem olup bugn de yaygn olarak kullanlan pnmatik esasl alet ve makinelerin basit bir versiyonuydu. Sktrlm havann gc ok eskiden beri bilinmektedir. Ancak bu gc esas alan sistemlerin yaygn olarak kullanm alanna girii bir talyan mhendisi olan Germain Sommeillerin

1473

1861 ylnda Alplerden geen bir tnelin yapm srasnda gelitirdii pnmatik matkap ile balamtr. H. 1256 (M. 1840) tarihli bir iradede bu tezgahn baz paralarnn getirilmi olduu, geri kalan paralarnn da en ksa zamanda getirilecei ve bu sayede istenilen derecede ve miktarda barut imalinin mmkn olacandan bahsedilmektedir.26 Pnmatik tezgahlar kullanlmaya balanmadan nce bu tezgahlarn yapaca ileri yapabilen ve buhar makinalar ile alan makinalar icat edilmitir. rnein 1782 ylnda ngilterede John Wilkinson tarafndan gelitirilen buhar makinasyla altrlan buharl tokmak dakikada 150 vuru yapabiliyordu.27 Buhar makinalarnn Osmanl Devletinde kullanlmaya balanmas Ohannes Dadyann Avrupa seyahatinden dnd tarih olan 1836 ylndan itibaren grlmeye balanmsa da 1832 ylnda Tfenghane-i Amirede Ermeni taifesinden Badasar isimli usta buhar gcyle alan bir arh yapm ve bu hizmetinden dolay kendisine buhar makinalarnn inhisar verilmitir.28 phesiz bu gelimeler Avrupadaki gelimelerin yannda olduka geri bir seviyedeydi. Ancak Ohannes Dadyann ngiltereden getirdii bu tezgah buhar makinalarnn daha da ilerisinde bir sistem olarak karmza kmaktadr. stanbul ve Azatl Baruthanelerinde kurulan bu tezgahn ikmali ve iletmeye alnmas yukarda bahsi geen tarihten yaklak yl sonra mmkn olabilmitir. M. 1843 tarihli bir defterde stanbul Baruthanesinde istihdam olunan personelin altklar birimler ve mahiyelerinin yazld blmde Bnomanik dibeklerinde msdahdem amele bal altnda iki adet bnomatik arhlarnda ve iki adet de dink arhnda bulunmak zere toplam drt adet amelenin altrldndan bahsedilmektedir.29 Bu sistem ile mamul haldeki barutun krma ilemleri gerekletirilmektedir, zira dink arhlar krma ilemlerinin yaplmas safhasnda kullanlmaktadr. Bu sistemle dink ark vastasyla dibeklerde mevcut halitann istenilen byklkte krlmas temin edilmektedir. Hakknda ok fazla malumatmz olmad iin detaylarna giremediimiz bu sistemin basnl hava vastasyla otomatik bir eki gibi alarak krma ilemlerini yaptn tahmin etmek akla yakn gelmektedir. Yaplan tm bu slahat ve iyiletirme abalar stanbul ve Azatl Baruthanelerinde gnn artlar ierisinde azami lde makinelemeye gidildiini sylemek mmkndr. Zira bu tarihten sonra bilhassa Azatl Baruthanesinde dier fabrika ve imalathanelerde kullanlacak makine ve tehizatn yaplabilmesi amacyla makinehane, dkmhane ve demirhane gibi birimlerin ihdasyla adeta ufak apl bir makine fabrikas kurulmutur. Ohannes Dadyan 1841de inaatna balanan Selviburnundaki deri fabrikas iin lzumlu makineleri Azatl Baruthanesinde yapmtr.30 Azatl Baruthanesinde teden beri devam eden bu makina imalat almalarn Ohannes Dadyan babasndan devralarak gelitirmi ve olduka ileri bir safhaya getirmitir. Ayrca Tanzimat sonrasnda balanlan devlet fabrikalarnn inas ve yeni teknolojilerin lkeye transferi almalar dahilinde Barutuba Ohannesin olu Artin 1847 ylnda kimya tahsili yapmas amacyla Parise gnderilmitir.31 Bu dnemin temel zellii yeni gelimekte olan Bat teknolojisinin lkeye transferi ve sanayi tesislerinde uygulanmaya baland bir dnem olmasdr.

1474

Yabanc personel istihdamndan umulan faydann temin edilemedii anlalmakla beraber yeni teknolojilerin takibinin yeni silahlarn ithaliyle gerekleebildiini sylemek mmkndr. Avrupa ve Amerikann silah ticareti konusunda giritikleri rekabetin sonucunda hem maliyetler azalm hem de yeni teknoloji rn silahlar kolaylkla lkeye celp olunmutur. rnein 1884 ylnda Amerikal sanayici George Hawald Almanyaya sipari edilen torpidolar daha ucuz ve daha salam olarak imal edeceini beyanla bu konudaki teklifini bildirmitir.32 Yaplan ithalat sadece yeni silah alm noktasnda younlamam bunu yannda retim bandnda kullanlacak teknik ekipmannda ithal edildii grlmektedir. 1902 tarihinde tfek ve tabancalarn tamamen yurtiinde yaplmas amacyla Tfenkhanede tadilat ve tevsiat faaliyetine giriilmi ve bunun iin Amerikadan tezgahlar ithal edilmitir.33 Yabanc silah tccarlarnn kr amac dnda hibir endielerinin olmamas bu ticaretin snr tanmaz bir mahiyette ortaya kmasna yol amtr. Zira silah ticaretinin geleneksel bir yan da mevcuttur. Venedikli tccarlarn Papann uyarlar ve aforoz edilme tehditlerine ramen hibir otoriteyi tanmadan faaliyette bulunduklar bilinmektedir.34 Bu ticaret o kadar ileri boyutlara ulamtr ki kilise anlar dahi alnarak top dkm amacyla slam memleketlerine satlabilmitir. C. Teknoloji Casusluu Yoluyla Teknoloji Transferi Bu balk altnda Avrupa ve Amerikada ortaya kan yeni silah ve sava tekniklerinin izlenmesi ve buna kar tedbir alnmas yolunda yaplanlar hakknda bilgi verilmeye allacaktr. Yerleik anlayn Osmanl mparatorluunu teknoloji takibi konusunda srekli eletirdii ve adeta geri kalm lkelerle mukayeseye ettii dnlrse, bizim ulam olduumuz bilgiler ve iddialarmz artc olacaktr. Batda ortaya kan yeni silahlarla ilgili olarak sefaretler vastasyla istihbaratn srekli geldii ve bu konudaki gelimelerin gn gnne takip edildii de bilinmektedir. rnein H. 1312 (M. 1894) tarihiyle Washinghton Sefaretinden gnderilen bir raporda nitrojelatin ile doldurulmu bombalar atan yeni bir topun icat edildii ve bu toplardan adediyle New York Limannn en kuvvetli bir donanmaya kar mdafaa olunabileceine dair malumatlar bulunmaktadr.35 1897 tarihli Viyana Sefareti tarafndan gnderilen bir baka raporda oksilikat adl bir madde ile birtakm tecrbeler yapld, bu maddenin dinamitten 20 kat daha fazla bir etkiye sahip olduu ve yaplan tecrbelerden olumlu neticeler alndndan bahisle bu denemeler hakknda Alman ve Fransz gazetelerinde dahi birok haberlerin yer ald ve tecrbe neticelerinden olumlu olarak bahsedildii anlatlmaktadr.36 Bunun yan sra raporda, Amerikada yaynlanan gazetelerin bu maddeyi ok fazla abarttklar, hatta bu madde ile doldurulmu adet vagonun dnyann yarsn havaya uurabileceini iddia ettikleri ancak bunun pek gereki olmad, Nobelin icat ettii dinamitin patentini dahi kendi zerlerine geirmek isteyen Avusturya Hkmetinin bu maddenin de patentini almak iin giriimlerde bulunduu yolunda bilgiler yer almaktadr. Avrupada silah teknolojisi konusunda ortaya kan gelimelerin takibi noktasnda Osmanl Devletinin kapsaml almalarda bulunduunu ve bu konular yakndan takip ettiini sylemek

1475

mmkndr. Bilhassa Avrupa ve Rusyada grevli bulunan atae militer ve atae navallerin gndermi olduklar istihbarat raporlar bu tezimizi glendirmektedir. Yabanc basnda yer alan konuyla ilgili tm makaleler sefaretler kanalyla srekli rapor edilmekte hatta bu almalarla ilgili olarak baz formller ve planlar dahi raporlarn ekinde sunulmaktadr. Bundan baka Batda sava teknolojisi veya harplerin nasl cereyan ettiine ilikin en ufak detay dahi rapor edilmektedir. rnein 1897 tarihli Londra Sefaretinden yollanlan tahriratta Sir Alice Smith Barlet tarafndan yazlm olan Teselya Muharebesi adl eser ile ilgili detaylar bulunmaktadr. Burada savan seyri ve savata kullanlan teknikler hakknda nemli detaylar yer almaktadr.37 Yine 1898 tarihli bir baka bir belgede Madrit Sefareti atee militeri Galib Bey spanya- Amerika deniz savanda Amerikan zrhllarndan atlan mermilerin miktar, en fazla hangi toplarn kullanld hakknda bir tahrirat yollamtr.38 Yine 1903 tarihli bir raporda Amerikada imal olunan yeni sistem toplar ve bunlarn ate gc hakknda ok detayl istihbarat almalar yer almaktadr.39 Hatta bu almalar o kadar ileri seviyelere varmtr ki; rnein Almanyadan ithal edilen Mavzer tfeklerinin damgalarnda taklit yapld ve bunun Alman yetkililer tarafndan dahi bilinmedii tespit edilmitir. Bu hususunun istihbarat yine Osmanl hafiyeleri tarafndan yaplm ve bu iin fabrikada alan iki sosyalist ii tarafndan yapld anlalmtr.40 Yine 1893 tarihli bir baka arizada Avusturyadan ithal edilen silah ve mhimmatla ilgili hafiye raporlar mevcut olup silah siparilerinin teslimine kadar geen sre srekli takip edilmekte ve bir aksilik kmamasna gayret sarf edilmektedir.41 Batda ortaya kan yeni silahlarla ilgili raporlarn yan sra batl ordularn lojistik gc ve ordular iin ayrlan bteler de yakn takibe alnmtr. 1887 tarihli bir istihbarat raporunda Amerikan ordularnn masraf ve tahsisat ve dier Batl ordularn bteleri ile karlatrlmtr.42 Yine Rus donanmasnn ne durumda olduu, ayrlan tahsisat ve ate gcnn artrlmas konusunda nelerin dnldne dair ok detayl raporlar da mevcuttur.43 Batda ortaya kan yeniliklerin takibi noktasnda icat sahipleri ile grmeler yaplm ve onlarn projelerine sahip olmak iin eitli maddi imkanlar nerilmitir. rnein M. 1891 tarihli bir belgede bir Alman tarafndan ihtira olunan steno telgraf makinasnn henz tamamlanamad ancak iki aya kadar tamamlanaca ve bir adet satn alnmas iin sipariinin verildii bildirilmektedir.44 Yine 1894 tarihinde yeni icat edilmi bir top modelinin Fransz mucit Msy Bheden 16.000 frank karl satn alnd bilinmektedir.45 Bunun yannda patlayc maddeler ve silahlar zerinde alan baz bilim adamlarnn bu almalarn Osmanl Hkmetine teklif ettikleri ve anlamalar yapmak zere Hariciye Nezaretine mracaatta bulunduklar da grlmektedir. rnein 1896 tarihinde Kanadal George Blackman adl bir mucit, gemi zrhlarn delecek kadar bir kuvvete sahip olan nitrogliserinle doldurulmu bir eit bomba (humbara) icat ettiini ve bu konuda grme talep ettiini bildirmektedir.46

1476

Bu gelimelerin yaand sralarda Osmanl Ordusundaki modernizasyon almalar devam etmekte ve arlkl olarak dardan silah ve cephane ithal edilmekteydi. Bilhassa top ve tfek ithalat nemli lde oalmt. Bu yeni silahlarn lkeye girii esnasnda, phesiz bu silahlarla birlikte byk miktarlarda fiek ithalat da yaplmaktayd. Mesela 1880 ylnda Amerikan Winchester ve Union Metalic kumpanyalarndan haftada iki bin sandk olmak zere toplam otuz bin sandk fiek iin anlama yaplmtr.47 Batda silahlarda yeni, yeni kullanlmaya balanan dumansz barut hakknda askeri evreler yeterli istihbarata sahip olduklar halde, ithal edilen top ve tfeklerde ayn zamanda kara barut kullanm da mmkn olabildiinden bu almalarn son eklini almas beklenmitir. 1888 tarihinde Baruthane-i Amirede yaplacak slahatla birlikte gndeme gelen mavzer tfeklerinde kullanlan barutlarn imal edilmesi dncesi ile, Almanyadan getirtilen mavzer fieklerine yerli barut konularak tecrbeler yaplm, tecrbe sonucunda yerli barutun karatnn biraz dk olmasna ramen, bunun imdilik yeterli olabileceine kanaat getirilmitir.48 Dumansz barutlarn eldeki imkanlarla yerli olarak imal edilebilmesi konusunda yaplan almalar hakknda tespit etmi olduumuz belgeler 1892 senesini gstermektedir. 4 Rebilahir 1310 tarihli bir arz tezkeresinde, Tophane-i Amirede dumansz barutlar analiz eden Kolaas Vasil Efendi ve Rza Beyin bu barutlar imal etmek iin ruhsat istemeleri zerine konunun incelenmek zere komisyona havale edildii ve sonrasndaki gelimeler yle ifade edilmektedir: Kurulan komisyonda en tecrbeli aza olan Harbiye Mirlivas zzet Paaya durum bildirildiinde zzet Paa bu talebi yerinde bulmu, dumansz barutlar hakknda kendisinin de epeyce malumat bulunduunu, zira Almanyada Mavzer Fabrikalarnda bulunduu srada konuya ilgi duyduundan epeyce malumata sahip olduunu beyanla bu teebbste kendisinin de grev almak istediini bildirmitir. Bunun zerine zzet Paaya gerekli imkanlar verilerek bir an nce almalar balatmas istenmitir.49 Sonu olarak lakab in zzet olan zzet Paa dumansz barut fabrikasnn faaliyete geirilmesinde byk katklar salamtr. Teknoloji takibi konusunda lke iinde yetimi personelin tecrbe birikiminin yeterli seviyede bulunduu verdiimiz rneklerde aka grlmektedir. Sonu Osmanl mparatorluunda askeri teknolojilerin takibi konusunda yapm olduumuz bu incelemede Osmanl harp sanayiinin potansiyeli ve yeni teknolojiler karsnda alm olduu pozisyon, dar bir kapsamda ele alnmaya allmtr. phesiz konunun btn boyutlaryla ortaya konulmas olduka geni bir almay gerektirmektedir. Ancak baz konu balklar altnda, ulam olduumuz kaynaklardan en arpc olanlarn semek suretiyle zet bir deerlendirme yapmak mmkn olmaktadr. Bu almaya dahil edilmeyen bir husus da aratrma ve gelitirme faaliyetleridir. Batdaki gelimelerin takibi yannda phesiz harp sanayii tesislerinde daha kaliteli ve etkin silahlarn yapm konusunda da almalar yaplmaktayd.

1477

Osmanl mparatorluunun Baty yeterince takip edemedii ve sanayileme konusunda ge kalnd noktasnda yaygn bir kanaat olumu ve bu kanaatin belirgin rnei olarak matbaann icadyla balayan sre gsterilmitir. Halbuki askeri teknolojilerin takibi noktasnda gsterilen refleks istenilen seviyede gereklemitir. Zamann en ileri teknolojisi olan denizaltlar ve yeni patlayclar ile ilgili olarak yaplanlar kmsenecek boyutta deildir. Her eyden nce Osmanl mparatorluu, dneminin sper gleri arasnda yer alan bir devlet ve dnya apnda byk bir gcn temsilcisiydi. phesiz sanayi Devrimini takip eden srete yeteri kadar baar gsterememitir. Ancak, kta Avrupasnda yer alan dier devletler de ngiltere ile mukayese edildiklerinde ayn sonuca ulalmaktadr. III. Selimle balayan slahat hareketleri teknolojik anlamda Batyla kopuun fark edilmesi ve tedbir alnmas olarak alglanabilir. Bundan sonraki gelimeler reel politiin imkan tand lde ortaya kabilmitir. Son dnemde byk toprak kayplar ayn zamanda hammadde kaynaklarnn da yitirilmesine sebep olmutur. Maliyede ortaya kan bunalm ve tm olumsuz faktrleri bir araya getirdiimizde lke ierisindeki retim imkanlarnn ne durumda olabilecei anlalmaktadr. anakkale Savanda itilaf devletlerinin kullanm olduu askeri g ve teknoloji

unutulmamaldr. Btn dnyaya kar verilmi olan bu savata, askeri teknolojiler ve gelimi silahlar konusunda Osmanl mparatorluunun hi de kmsenecek durumda olmad anlalmaktadr. Sonu olarak Osmanl mparatorluunun 18. ve 19. yzyllarda teknoloji takibi konusundaki almalarnn iinde bulunulan zaman kesiti dikkate alndnda arzu edilen dzeyde olmasa da yeterli seviyede olduu sylenebilir. Ekler 1. Avusturyada Yaplan Patlayc Maddelerin Tecrbeleri Hakknda Hariciye Vekaletinin stihbarat Raporu (BOA., Yldz Tasnifi, Sadaret Hususi Maruzat Evrak no: 396/34). Bab- Ali Nezaret-i Umur-u Hariciyye Terceme Odas. Hariciye Nezaretine 23 Nisan sene 99 tarihiyle Viyana Sefaret-i Seniyyesi maslahatgzarndan varid olan 108 nmerolu tahriratn tercemesidir. Dinamit kuvveti fevkinde bir kuvveti haiz yani bir madde-i mteile ile Viyana civarnda bu kere icra olunan haiz-i ehemniyet tecrbelere dair gazetelerde grlm tafsilat ve mtealatn hlasasn havi bir varak manzur-u ali-i asafaneleri buyurulmak zere leffen takdim klnd emir ve ferman hazreti men leh-l emrindir. Melfuf varakn tercemesidir. Oksilikat yni hava-i mtemeyyia denilen yeni madde-i mteile ile Viyana civrnda icr edilen tecrbeler geen Nisann onuncu Pazartesi gn hava-i mtemeyyia ile ilk tecrbe Avusturyada icr

1478

edilmitir. Viyana kurbunda vaki (sebe ve rinteloko) icr olunan bu tecrbeden hava-i mtemeyyiann dinamit kuvvetine yirmi kat fik kuvve-i itialiyeye hiz olduu tebeyyn etmi ve kffe-i subt- fennyede madde-i mebhsenin istimline mecburiyet elverecei muhtemel bulunmu olduundan ber tahvl ve inklap vukuu derkrdr tecrb-i mebhse ile bast- mtebat itmezden mukaddem madde-i mteile-i ceddenin neden ibret olduunu beyn etmek muktezdir. 1895 senesinde profesr Msy Lind ilk defa olarak bu maddeyi kefederek bir let-i mahsse vastasyla madde-i mezkreden bir saat zarfnda bir ok litre istihsline muvaffak olmudu. Mayi-i mezkre dair Alman ve Fransz ceridi inanlmayacak bir takm mtalat ve merdt temhd ettikleri gibi bz Amerika gazeteleri de bu bbda beyn- mteal ettikleri srada bir ka vagon oksikletin dnyann nsfn berhava etmeye kfi olacana binen madde-i mebhsenin muhabereleri mmtenil-icr bir hle getireceini beyn eylemidir. Birka seneden beri mevdd- mterek ile icr-i tecrb etmekde olan fen mdiri mhendis Msy Garoer sitrikat tesmiye olunan ve essen nitrogliserinden ibret bulunan bir terkb ile bir takm tecrbeler icrsna muvaffak olmutur. Nobel dinamitinin imlini taht- inhisra almak isteyen Avusturya hkmeti terkb-i mezkrun Avusturyaya ithline muhlefet etmi olduundan Msy Garoer oksilikat ile icr-i tecrib eylemesi in Prof. Lindi Viyanaya dvet etmekle mmileyh muavini Dr. Msy Sineceri madde-i mezkru mstacaben Viyanaya gndermitir. Nisann on yedinci Pazar gn erkn- harbiye miralaylarndan Msy Hess ile asker fen komitesi drdnc ube kumandan ve bir ka zabit ve iki ehl-i hibre tecrbelerin icr olunaca mahalle gelmilerdir. Msy Sinecer dahi berberinde oksilikat muhtev kk bir kutu olduu hlde oraya zimet etmitir. Bu kutu dernunda vasatnda on iki santimetro uzunluunda bakrdan maml sar bir boru bulunuyordu. Hava-i muzika msademeden klliyen gayri mtehassis bulunmak hasebiyle itigal etmekde olduundan hi bir madde de mezc edildii hlde kendisine mahss olan kuvve-i mdhie-i ihtisb ediyor imdilik bu madde mdencilerin. 2. Washngton Sefaretinden Gnderilen stihbarat Raporu (B.A.O., Yldz Tasnifi, Sadaret Hususi Maruzat Evrak, No: 309/79). Nitrocelatin ile meml humbr endaht eden yeni bir havan topunun hiren Sandy Hawkda tecrbesi icr olunmu ve rivyete gre tecrbe-i mezkreden netyic-i hasene hsl olmudur i bu top ile iki bin metro bir mesfeye her biri iki yz litro nitrocelatin hav sekiz mermi endaht olunub mermiyt- mezkrenin kffesi yz yirmi kadem tul ve otuz kadem arznda bir mtevaziyl-ezl dernuna dmdr. Bu bbda bir fikr-i sahh hsl olabilmek in denilebilir ki eer mezkr top batarya meydanna vaz olunmu olsa idi mermiyt- mebhse zaviyesiyle ark drdnc soka beynindeki arazi stne dm olacakt mezbr humbrlar yle bir yolda tertb olunmutur ki denize temas ettikleri anda patlayp ancak iki saniye sonra itial ettiklerinden torpido hizmeti dahi grmektedirler. Humbrlarn patlamas her defa vakt-i muayyende zuhra gelib olduka vasi bir mefa katrede zim bir su ktlesini berhava ettiinden ne derece byk ve kuvvetli olursa olsun hi bir harb sefinesi i bu tesdmn iddetine mukavemet edemez bu top vastasyla mermiyt drt mil mesfeye kadar atld gibi bir suret-i sahhada nin dahi alnabilir bu toplardan tanesi Sandy Hawka vaz olunduu hlde Newyork liman medhlin en mkemmel bir donanmaya kar mdafaa

1479

kabil olabilecektir. Hava toplaryla mcehhez Vezduyas nam kuruvazrn karaya endaht ettii humbr yn- memnniyet bir netice hsl edemediinden mezkr toplar da deniz zerinde istimlinden sarf- nazar olunmutur. 3-na Edilen Denizaltnn Aksaklklaryla lgili Rapor (BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak no: 24/69) Malum- hakayk- mezcum- hazret-i hilafetpenehileri buyurulduu zere taht-el bahir vapuru hmayunlar makinesinin silindir kapa 140 libre buhar tazyikine tahamml idemiyerek atlad evvelce arz olunmu idi daha iyi olmak zere bunun tbks fabrika-i humayunlarnda imal edilebileceinin deruhde olunmas zerine mezkur fabrika-i hmayuna sipari olunmu idinden suret-i imali dnk gn hitam bulunmala parvanesi su tazyikiyle icra olundukda beruce bila malum olan 140 libreden daha az tazyik verilr verlmez zikr olunan kapak tahmil idemeyp sathndan darya su fkrmas zerine derece-i matlubede metin olarak imal edilememi olduundan vapur-u hmayun-u mezkurun taht-el bahr bulunaca sralarda hda ne-kerde byk tehlike muhataray mucip olaca gerek vapur-u mezkurun kendi arks ve gerek fabrika-i hmayun ark ve ustabalar taraflarndan beyan ve der meyan olunub def-i tahmiline ve muhatara in daha kuvvetli bir surette imaline karar verildi. Vapur- mezkurun intizar olunmakda olan emniyet kapa ve imal olunmakda bulunan ve dier vapur-u hmayunlar in asbestos tabir olunan harareti gayr-i nakil maden vasl olmu ise de mhendisinde drt gnden beri keyifsiz olub iin bana gelememesi zerine keyfiyeti anlamak zere istisfar- hatr zmnnda dn akam bulunduu kulbeye gittim fil hakika mmaileyh humma hastalna tutulmu dalgn bir halde ve doktor nezareti altnda buldum keyifsizliinden dolay i bana gelemediine mteessf olduunu ima ile beraber Nordanfildden ald bir takm telgrafnameye nazaran taht-el bahir vapurlarnn bizzat mucidi olan mehur Gareto nam ahs da heman yola karlm olduunu kullarna beyan eyledii arzna ictisar eylerim ol babda emr-i ferman evketl kudretl veliyn-neam padiahm efendim hazretlerinindir. DPNOTLAR 1 2 3 4 Peter F. Drucker, Kapitalist tesi Toplum, nklap Kitabevi, stanbul 1994, sh 44. Tevfik Gran, ktisat Tarihi, Acar Matbaaclk, stanbul 1993, s. 117-119. Mufassal Osmanl Tarihi (MOT), ehir Matbaas, st. 1957, C. 5, s. 2585. M. Ali ztopu, Nizam- Cedit (1793) ile Osmanl Topuluuna Getirilen Yenilikler, Gn.

Kur. Bk. Askeri Tarih Blteni, Say: 22, Ankara 1987, s. 85-87. 5 BOA, Cevdet Tasnifi, Askeriye no: 32979/1.

1480

Rhoads Murphey, Osmanllarn Bat Teknolojini Benimsemedeki Tutumlar: Efrenci

Teknisyenlerin Sivil ve Askeri Uygulamalardaki Rol, Osmanllar ve Bat Teknolojisi, Ed. Ekmeleddin hsanolu, st. n. Ed. Fak. Yay, st. 1992, s. 8-9. 7 Kevork Pamukciyan, Dadyan veya Dad (Arakel Amira) stanbul Ansiklopedisi, VIII, Tan

Matbaas, stanbul 1958, s. 4188. 8 BOA, Hatt- Hmayun Tasnifi no: 10820. Bu ibareler belgenin st ksmnda Sultan III.

Selimin kendi el yazsyla not edilmitir. Baruthaneler idaresine memur erif Efendi kullar maiyyetinde olan Firenk Franeskoya barut dkmek in biri bargir ile idare olunur dieri su ile dndrlr iki adet arh yapdurub firenk ile maan taraf- akeriye gndermi olmala nefsinde temaaya ayan msenna eyler olub elan taraf- akeride olmakdan nai temaalar irade buyurulur ise takdim-i aker-i ahaneleri klnur kald ki, bargir ile dndrlen arh karub yerine su ile idare olunan arh takmak mesfur Firenkin vcuduna tavakkuf etmele irade-i ahaneleri buyurulur ise mersum Firenk dahi bereber gnderilecei ve zikr olunan arhlar pesendide-i hmayunlar buyurulduu halde mesfur firenk eeri rtbe ashabndan olmayub fenn erbabndan olmala haline mnasip vecihle atiye-i ahaneleriyle tatyib buyurulmak menut-u ra-i alileri idi malum-u samileri buyuruldukda ferman evketl kerametl mehabetl kudretl veliyy-n niam efendim padiahm hazretlerinindir. 9 10 Kevork Pamukciyan, a.g.m., s. 4188. Trkiye Seyahatnamesi 1790 Ylnda Trkiye ve stanbul, Cev. Ouz Gkmen, Ayyldz

Matbaas, Ankara, 1971 cilt 1, sh 47. 11 12 BOA, C. Askeriye no: 45970. Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hatt Hmayunlar-Nizam- Cedid 1789-1807, TTK.

Basmevi, Ankara 1988, s. 60-61. 13 14 15 16 Enver Ziya Karal, a.g.e., s. 62. BOA, Yldz Tasnifi Mitenevvi Maruzat Evrak, no: 30/53. BOA Cevdet Tasnifi, no: 7745. BOA, Cevdet Tasnifi, no: 48665/1 Arz- bendeleridir ki i bu beyaz zerine sudur olan

ferman-I alileri mucebince irade-i humayun mahiyetinde olub bu defa vilayetleri tarafna azimet zere olan nglterel Kolonel Helo vesair memur-u maiyyetleri olan tercman vesairlere ceman 14. 600 guru harcrah verilmi olmala mucebince ba muhasebeye kayd olunub tezkire verilmek babnda emr-i ferman devletl saadetl sultanm hazretlerinindir.

1481

17

BOA, Yldz Tasnifi Mtenevvi Maruzat Evrak no: 307/220 Zeytinburnu fabrika-i

humayununda kain Bazink sistemindeki frn iletmek in Almanyadan celb edilmi eliki ustas msy Schungun kontratosu yz yigirmi senesi Austosunun on sekizinci gn hitam bulmu olduundan mddet-i istihdamnn yz yigirmi drt senesi Austosunun on sekizinci gnne kadar bir sene temdidiyle ehri elli adet lira-i osmani den ibaret olan maann Tophane-i Hmayun fabrikalarnda mstahdem ecnebi ustalar maaat misill Tophane-i Amire hesab olarak bin osmaniden mah be mah Tophane-i Amire veznesine tesviye ve itas makrun-u msade-i hmayun-u hilafetpenahileri buyurulduu takdirde Maliye Nezaret-i Celilesine tebligat ita ve Tophane-i Amireye de malumat itas hususunun atebe-i lya-i evket ihtivay cenab- pederahiye arzyla istizan babnda emr- ferman hazret-i men leh-l emrindir. 18 19 BOA, Yldz Tasnifi Mtenevvi Maruzat Evrak, no: 64/10. BOA, H. H. Tasnifi no: 13426, Dvel-i Avrupann levazm ve edevat- harp imaline dair

telif ve termin ettikleri firenkiyyl ibare cenk kitaplarndan ala barut-u siyah imal olunmasnn keyfiyetini mbeyyin olan maddeler tetebbu ve ihra ve tercme ettirilb manzur-u hmayunlar buyurulmak in huzur-u alilerine takdim olundu 20 619. 21 Emin Yaktal, Abdlaziz Donanmasna Dair Bir nceleme, 8. Trk Tarih Kongresi Mbahat S. Ktkolu, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed. E. hsanolu, C. I, s.

Teblileri, C. 2, T. T Basmevi, Ankara 1976, s. 1350. 22 585. 23 T. Nejat Eralp, Tarih Boyunca Trk Toplumunda Silah Kavram ve Osmanl Ali hsan Gencer, Osmanl Trklerinde Denizcilik, Osmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, c. 6, s.

mparatorluunda Kullanlan Silahlar, T. T. K. Basmevi Ankara 1993, s. 124. 24 25 26 BOA, Hatt- Hmayun Tasnifi no: 1877. Muzaffer Erdaoan, a.g.m., s., 136. Yavuz Cezar, 19. Yzylda Osmanl Devletinde Yeni Teknoloji Uygulama ve Snai Tesis

Kurma abalarndan. rnekler, Dn ve Bugnyle Toplum ve Ekonomi, Mart 1991, s. 170, Bu iradenin tamam ad geen makalede mevcuttur. 27 28 29 Phyllis Deane, lk Sanayi nkilab, ev. Tevfik Gran, TTK. Basmevi, Ankara 1994, s. 98. Yavuz Cezar, a.g.m., s. 169. BOA, MAD, Defter no: 8942, s. 684.

1482

30 31

Kevork Pamukciyan, a.g.e., s. 4195. Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar, 150. Ylnda Tanzimat, T. T. K.

Basmevi, Ankara 1992, s. 236. 32 33 34 1945, s. 6. 35 BOA, Yldz Tasnifi, Sadaret Hususi Maruzat Evrak no: 309/79, (Belgenin tamam Ekler BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak no: 22/147. BOA, Yldz Tasnifi, Resmi Maruzat Evrak, no: 19/25. mer Ltfi Barkan, ktisat Tarihi III. Ksm, .. ktisat ve ctimaiyat Enstits, stanbul

ksmndadr). 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 BOA, Yldz Tasnifi, Sadaret Hususi Maruzat Evrak no: 394/34. BOA, Yldz Tasnifi, Sedaret Hususi Maruzat Evrak, no: 378/3. BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak, no: 188/94. BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak, no: 255/193. BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak, no: 87/145. BOA, Yldz Tasnifi, Sedaret Hususi Maruzat Evrak. no: 300/20. BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak no: 29/13. BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak, no: 96/9. BOA, Yldz Tasnifi, Sedaret Hususi maruzat Evrak, no: 257/77. BOA, Yldz Tasnifi Sedaret Hususi Maruzat Evrak, no: 318/95. BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak no: 150/86, 202/146, 223/113, 273/45. BOA, Yldz Tasnifi, Sadaret Resmi Maruzat Evrak no: 9/79, Ayrca bkz. Oral Sander-

Kurthan Fiek, Trk A. B. D. Silah Ticaretinin lk Yzyl 1829-1929, ada yay. stanbul 1977. 48 49 BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak no: 35/1. BOA, Yldz Tasnifi, Mtenevvi Maruzat Evrak no: 69/95 Mukaddema Tophane-i

Amirede dumansz barutlar analiz eden heyet-i tahliliyeden Kolaas Vasil efendi ve Rza Beyin mezkur barutun imalini mteahhit olacaklarna dair maruz-u atabe-i lya ferman- ariza-i akeranem zerine mmaileyhe mezuniyet itasna irade-i seniyye-i cenab- hilafetpenahi isabet efza-i snuh ve

1483

sdur buyurulmudur i bu barutun memleketimizde imali halinde rehin-i rtbe-i bedahet olan na mtenahi muhsenat derecat dnldke barutun her halde burada imkan- imaline fikr-i daimi zikrinde bulunduuna ve komisyon-u akeranemiz azasndan Erkan- Harbiye Mirlivas zzet Paann esliha ve mhimmat- nariye hakknda grlen efkar- terakki ve esna-i tecrbede mehud olan tedabir ve hidemat- maharetkeranesine binaen bu babdaki fikir ve mtealasna mracaat olundukda kendis Mavzer Fabrikasnda bulunduu esnada bu gibi eyler ezva-i esasiyesinden olmak hasebiyle saika-i hususiyle bu babda epeyce iktab- meleke ve mmarese etmi ve dumansz barut imal edecek derecede malumata vakf bulunmu olduu beyan ve emr-i ferman buyurulduu halde imaline teebbs ideceini dermeyan etmi efkar- akeraneme takviyet vermi ve bununla beraber kendis iffet ve sadakatle muttasf bulunmu olduu cihetle yetidirilerek Tophane-i Amirede esliha ve barut fabrika ve imalat ilerinde istihdamyla kendisinden devlete istifade edilecek ezkiya-i mera-i erkan- harbiyeden olunduundan i bu barut terakkiyet zaten tayin ve tefakur etmi bulunduundan paa-i mmaileyhin bu babdaki malumat mmaileyha ile bit-tevhir her halde bir netice-i hasene tevelldyle belkide Almanya barutundan daha ala ve nafi bir dumansz barut imaline muvaffak olacaklarna kanaat- kuvve hasl edildiine ve bunun husul takdiri de seniyye-i kudret vaye-i hazret-i padiahide barutun hem memlekette kemal-i ehveniyetle imali ve tedariki esbab hasl ve hemde ecnebiye mracaat mecburiyeti gibi bir ihtiyac- mhim klliyen zail olmakdan baka dvel-i ecnebiyyede olduu misill imal olunacak i bu barutun dumansz Osmanl barutu.

1484

Ana Hatlaryla Abdlaziz Dnemi Osmanl Bahriyesi ve Ceride- Askeriyyelere Gre 1864 Yl Denizcilik Faaliyetleri / Yrd. Do. Dr. Faruk Ayn - Erkan Gksu [s.822-829]
Krkkale niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Giri Sultan Abdlaziz Dnemi, denizcilik alannda yaplan faaliyetler bakmndan olduka nemlidir. III. Selim, II. Mahmut ve Abdlmecit dnemlerinde Trk donanmasn kalkndrmak zere yaplan almalar, Abdlaziz Devrinin parlak denizcilii iin uygun bir ortam hazrlamtr. Abdlaziz Dnemini, bir asrdan beri Osmanl bahriyesini glendirmek ve kalkndrmak iin sarf edilen emek ve faaliyetlerin netice verdii bir devir olarak deerlendirmek mmkndr.1 Abdlazizin tahta kt 1861de, Osmanl Devleti, bir yandan artan siyasi bask ve askeri tehditlerle, dier yandan ise zellikle Tanzimat ve Islahat Fermanlarndan sonra oluan toplumsal hareketlilik ile bunalm vaziyetteydi. Bu arada sarayn birikmi borlarnn Maliye hazinesine aktarlmas ile mali durum iyice bozulmu, devlet btesi iflasn eiine gelmiti.2 Bu durum karsnda yeni Padiah, 2 Temmuz 1862de sadrazama hitaben gnderdii Hatt Hmayun ile tebaann istisnasz olarak refahn salamak maksadyla karlm olan kanunlar teyit ettiini, tasarrufa da riayet edilerek maliyenin dzene konacan ayrca ordu ve donanmann kuvvetlenmesine ehemmiyet vereceini zikrederek devletin iinde bulunduu kt durumu dzeltmek iin yapaca faaliyetler hakknda bilgi vermitir.3 Cevdet Paadaki bir kayda gre Padiah ayrca Serasker Rza Paaya Ben birader gibi zevk ve sefa ile ilgilenmem. Beni ie altrn. Ben mhimmat ile ve gemi tehiziyle ve asker tertibiyle megul olmak isterim diyerek bu konu hakkndaki kararlln gstermitir.4 Anlald kadaryla Padiahn dncesi, mali ve askeri slahn beraber yrtlmesidir.5 Zira bir yandan maliyenin dzeltilmesi iin tasarruf tedbirleri alrken dier yandan da ordu ve donanmann gelitirilmesi iin almalara balamtr. Bunun iin gereken paray da devlet btesinden ve de saltanat sresince kendisine verilen tahsisatndan karlama yoluna gitmitir.6 Abdlazizin bu srarl tavr sonrasnda 1863-1864 yl devlet btesinde, Harbiye Nezaretine 95.198.000 lira, Bahriye Nezaretine de 24.191.000 lira ayrld grlmektedir.7 Ayrca Padiaha ayrlan 27.712.000 liralk tahsisatn yars da, donanmann takviyesine tahsis edilmitir.8 Buna ramen Abdlazizin hedefledii icraatn nndeki en byk engel, devletin ierisinde bulunduu mali durum olmutur. Bu durum zaman zaman devlet ricali tarafndan Padiaha hatrlatlsa da Padiahn kararl tutumu devam etmi, tavsiyeleri dikkate almamtr. Hatta Tersane tahsisatna zam yaplmasn isteyen Padiaha, Efendimiz; bugn devletimiz kabuksuz bir yumurta halindedir. Bir taraftan diken dokunacak olursa maazallah akp gidecektir. Evvela ahval-i maliyemizi slah edelim;

1485

badehu asker tanzimine, donanma tehyiesine alalm diyen Sadrazam Kbrsl Mehmet Emin Paa, padiah tarafndan grevinden azledilmitir.9 Devletin ierisinde bulunduu mali krizin en ak rneklerinden birisi de, kodrada kan asayisizlik sebebiyle bu blgeye fevkalade komiser olarak tayin edilen Ahmet Cevdet Paa, grev yerine gitmesi konusunda ortaya kan problemdir. Ahmet Cevdet Paann bizzat naklettii bu olayda, kodraya gitmek zere kendisine bir beylik vapur tahsis edilmi, ancak bu vapur iin gerek 400 kuru, Tersane-i Amirenin iinde bulunduu mali sknt sebebiyle karlanamamt. Neticede Cevdet Paa, meseleyi zmlemek iin bir posta vapuru ile de gidebileceini sylemi ve olas bir tatszlk kmasn engellemiti.10 Abdlazizin, zellikle donanmann ihyas konusunda yapmay dnd yeniletirme hareketleri hakknda Cevdet Paann u mtalaas dikkat ekicidir: Padiahn arzu etti eyler, vak nakde mevkuf idi. evvela umur- mlkiyyenin slahatndan balayb da serveti ve hazinenin vardat tezayd ederek ann zerine levazm- harbiyyenin ikmaline bezl-i mesai olunmak lazm gelir idi. yoksa bor ile sefain-i bahriyyeyi teksir muvafk- hikmet deil idi. el-hasl baz mukarrebn zat- ahanenin arzusuna tervi edib vkela ise bu babda muhalif reyde idiler. Fakat vkelann israfat dahi szlerinin hsn-i tesirine mani idi 11 Abdlaziz Dneminde btn olumsuzluklara ramen giriilen denizcilik faaliyetleri, dardan gemi alm ve gemi yapm teknolojisinin gelitirilmesi ynnde gelimitir. Nitekim bir yandan bata ngiltere ve Fransa olmak zere Avrupal devletlere zrhl gemi siparileri yaplrken; bir yandan da tersanelerin an gereklerine uygun bir ekilde donatlmas faaliyetlerine giriilmitir. 1862de tersanede byk bir havuzun inasna baland yine ayn sene Ruscuk Tersanesindeki demirhanenin harap olmas zerine yanna bir oda inasna karar verildii, Ayrca Tersane-i Amirede zrhl gemi yapm iin Aynalkavak tezgahnn 50 kadem bytlmesinin kararlatrld grlmektedir. Bu arada gemi yapmna da devam edilmi ve bata Tersane-i Amire olmak zere dier tersanelerde eitli gemiler yaplmtr.12 Abdlaziz Dneminde bahriye alannda giriilen dier bir alma da bahriye tekilat ile ilgili yaplan dzenlemelerdir. Bahriye veya Tersane Mstearlnn 1861 senesinde kaldrlmas ve Bahriye Nezaretinin kurulmas (1867) bu dneme rastlar ki, bunu Osmanl Bahriye tarihinin en kkl yenlik hareketi olarak deerlendirmek mmkndr. lk resm ordu gazetesi olan Cerde-i Askeriyyenin yaynlanmaya balamas da Abdlaziz Dneminde gerekletirilen askeri yenilik hareketlerinden birisidir.13 almamzn ana kaynan tekil eden Cerdelerde, donanma ile ilgili haber ve bilgiler Mevdd- Bahriyye bal altnda verilmektedir. Cerideler haftada bir yaynlanmakta olup, gelimelerle ilgili her trl haber (tevcihat, mcazat, tayin vb.) ve donanma ile ilgili eitli bilgiler ayrntl olarak ilenmektedir. Bunlardan bir ksm, Dnemin denizcilik faaliyetleri hakknda ok nemli bilgileri iermekte, dolaysyla zerinde ok

1486

fazla alma yaplmam olan Abdlaziz Dnemi Osmanl bahriyesinin mahiyeti hakknda nemli bir kaynak tekil etmektedir. Bu almada, Cerde-i Askeriyyenin yaynlanmaya balad 1864 yl denizcilik faaliyetleri, zikredilen ylda yaynlanan ceridelerdeki bilgiler dorultusunda ele alnacaktr. 1. Ceride-i Askeriyyelere Gre 1864 Yl Donanma Faaliyetleri 17 Ocak 1864 (7 aban 1280) tarihinde yayn hayatna balayan Cerde-i Askeriyye, bu tarihinden itibaren, devletin en skntl gnleri de dahil olmak zere 1922 ylna kadar aralksz olarak karlmaya devam etmitir. Erkan- Ummiyye Riyseti tarafndan karlmas mnasebetiyle, Osmanl askeri tekilat ve bu dnemde gerekleen her trl faaliyet hakknda en salkl ve ayrntl bilgileri iermektedir. Ayrca Avrupada, Amerikada hatta Afrika ve Uzak Douda gerekleen her trl siyasi, askeri, ilmi vs. hadiseler de, bu cerideler vastasyla okurlara sunulmutur. almamzda, Abdlazizin donanmay slah konusunda giritii faaliyetlerin en youn devrelerinden birini tekil eden 1864 yl Cerideleri kullanlmtr. Toplam 50ye yakn sayy bulan 1864 yl Ceridelerinin, Mevdd- Bahriyye bal altnda toplanan donanma haberleri, Abdlaziz Dnemi Donanma faaliyetlerinin mahiyeti hakknda nemli ip ular vermektedir. Cerde-i Askeriyyenin 17 Ocak 1864 (7 aban 1280) tarihli ilk saysnn, Mevd- Bahriyye ksmnda, donanma tekilatnda yaplan yeni bir dzenlemeden bahsedilmektedir. Bu yazda Donanma-y Hmyn cenb- mlknenin umr- tahrriyyesinde mstahdem memrn imdiye kadar Hocalk nmyla yad olunmakda olub bunlara dir henz bir nizm vaz olunmam olduu hlde bu kerre saye-i mal-vye hazret-i mlknede bunlar dah drt snfa taksm olunarak birincisine Kalyon ve ikincisine Firkateyn ve ncsne Korvet ve drdncsne Berik Ktiblii nm verilib Hocalk nm lavolunmu ve sret-i istihdmlar dah nizmna rabt klnm ve bunlarn rtbe-i mahssalarnn dah rteb-i askeriyyeye tatbki icab ederek sunf- mezkreden birincisi sol kolaalk ve ikincisi yzbalk ve ncs mlzm- evvellik ve drdncs mlzm- snlik rtbelerine mudil tutulmudur. Bundan sonra sunf- mezkrede mnhall-i mahal vukunda msteid blk eminlerinden bil-imtihn snf- mezkure kayd ve ilhk olunmas krargir olan nizm- seniyye iktizasndan bulunmudur.14 24 Ocak 1864 (14 aban 1280) tarihli Cerdede, Sanayi-i Bahriye alaylarna alnacak nefert hakknda kan nizamname neredilmitir. Bu nizamname u ekildedir: Mezkr blklere yazlacak nefert alel-tlk dersadet ahlisi ocuklarndan olacandan ve peder ve mader ve yetim olanlar en yakn akrabasnn istidlaryla tahrr klnacandan ol babda takdm klnacak arz hllere ana ve baba ve yahud akrabasnn hsn-i rzalarn ve ehl-i arz grhundan bulunduklarn mulin mahalleri tarafndan ilm haber ahz u rabt olundukdan ve mezkr ocuklar Hastahane-i Bahriyyede bilmuyene ell ve emrzdan salim olduklar Ser ttib-y Bahriye tarafndan ilm klndkdan sonra kayd ve tahrr olunacakdr.

1487

Bu sretde mezkr blklere kayd ve tahrr klnacak ocuklara derece-i esnnnn ibtids on ve nihyeti on alt olacakdr ve her ocuk on dokuz yana kadar mezkr blklerde bulunduu hlde bidyetde tayn olunan sanayide kullanlarak mebde-i esnan- asker-i bahriyye olan on dokuz sene vsl olduklarnda Sanayi-i Bahriye alaylarna neferlikle nakl olunub hidmet-i muayyenlerini asker-i bahriyyeyi mezkr alaylarda eda edeceklerdir. Binbern merkmlarn zikr olunan blklerde bulunduklar mddet-i akirdlik zaman olduundan mddet-i muayyene-i askeriyyeye mahsb olunmayb ibtid-y hidmet-i askeriyyeleri mezkr alaylara nakl olduklar gnden muteber olacakdr. Mezkr blklerde bulunacak nefert imlt- bahriyyedem temur elik ve ilingirlik ve tfenkilik ve doramaclk ve kunduraclk ve nakkalk ve yelkencilik ve bunlara mmsil sanatlarda istihdm olunacaklarndan ekser ihtiyct- zarriyye-i ns dahi bu sanatlar mahsltndan ibret olarak nefert- merkme taayy iin bir byk sermaye kazanm olacandan sanayi-i mezkureden tayin olunacaklar sanatn tamamen tahsiline mecbr ve mahkm olacaklardr. Slifz-zikr blklere alnacak ocuklarn mebde-i hidmet-i askeriyyeleri sanayi alaylarna nakl olunduklar gnden muteber tutulub fakat bu madde usul-i istibdaliyelerinin kann- askerye tatbk demek olub yoksa bunlar blklere kabul olunduklar gnden itibaren askerlik namn kazanarak ve teklif-i kavnn-i askeriyye altna girerek asker tannacaktr ve bu cihetle mezkr blklerde bulunduklar mddetde nizmen tekdlklerini icab ettirir sakatlklar vukunda tekdlk mana nail olacakdr. Levazm- bahriyye ve askeriyyenin nefset ve metnetce sret-i matlbeden olarak iml ve tanzimi mutlaka okuyub yazmaya ve oldukca resimden anlamaa ve tayn klnan lleri tanmaa ve mikyas kullanmaya ve ilm-i hesab vesir bunlara mmasil ulmdan lzumu derecesini tahsil etmee muhtac idgnden zbitn- askeriyyeden mttekin hocalar tayniyle i bu fnn ve ulm bittedris tahsil etdirilmesine gayret ve bu sretle ilmiyle beraber tahsil-i sanat eden nefert bil-imtihn sanayi alaylar taburunda mlzm ve yzba rtbeleriyle daha ileri rtbeleri ihrz edecek ve miralyla kadar istihsl eyleyeceklerdir. dadiyye blklerine kayd olunacak ehr nefertnn nihayet derece-i esnan on alt olmasyla bu dereceyi mtecaviz bulunanlarn mezkr blklere kayd ve tahrri katen caiz olmayacandan ayed mezkr blklere tahrrini istid idecek ehr delikanllarndan on dokuz yana vsl olanlar olur ise silk-i celil-i askerde ve tahsil-i hner ve marifetde olan arzularndan mahrum kalmamak zere bunlarn hsn-i rzalaryla yeniden sanayi taburlarna nefer kayd caiz olacak ve ikmal-i mddet-i askeriyye edenlerin hin-i ihraclarndan laykyla tahsil-i sanat etmi ve her suretle honudiyyet vermi iseler kendlerine mkfaten tersane tarafndan biraz takm ve bir mikdar tyye ve derece-i malumatlarna gre ahadetnmeler it olunacakdr. Blda beyn olunan sinnlerde bulunan ehr ocuklarndan sefn-i hmyn- hnede istihdm olunmasn kendi hsn-i rzalaryla istek ve istid eden olur ve b-peder ve maderleri tarafndan istid vuk bulur ise kabul olunub fakat sinnleri derece-i esnn- askeriyyeden dn olduu

1488

hlde idadiyye blkleri misll ma ve taynat ve elbise verilecek ve esnan- askerye dahl oldukdan sonra tam neferlik ma olan otuz gurua nail olacaklardr ve bunlarn ibtida-y hidmet-i askeriyyeleri esnan- askeriyyeye dahl olduklar gnden muteber tutulacak ve hfzullah-i teali esnan- askeriyyeye dahl oluncaya kadar nizmen tekdlk icab etdirir sakatlklar vuk bulur ise idadiye blkleri nefert misll tekdlk mana mstehakk olacakdr. Mezkr snflar iin kad olunacak idadiyye blkleri blk olarak mikdar- tertibi sanayi-i bahriyye taburlar blklerinin ayn olacakdr ve bunlarn yzbas ve mlzm ve avu ve onbalar mezkr tabur zbitnnn kamil ve ehil-i arz takmndan bil-intihab nasb ve tayn klnarak yalnz nefert dersadet ahlisi ocuklarndan olacakdr.15 Abdlaziz Dneminde giriilen askeri slahatlar hakknda Olmamtr asr- sabklarda byle bir nizam; Grmemitir i bu hsn-i hali eslf- kirm szlerinin yer ald 31 Ocak 1864 (21 aban 1280) tarihli Cerde-i Askeriyyenin Mevdd- Bahriyye ksmnda, Abdlazizin donanmann gelitirilmesi konusunda balatt almalar hakknda bilgi verilmektedir. Yaznn banda Abdlazizin donanmann slah konusunda gsterdii gayret; Mtlat- merhaya nazaran devlet-i aliyyenin azim dvell-i bahriyyeden ber olma tabiaten hkm etmi olduundan ve her devlet kuvve-i berriyye ve bahriyyesini mlkiye ve corafyasna tevfik ile tertib ve istihzar eylemek lazm geldiinden pdhmz efendimiz her saat bu dakikay p-i nazar- ehemmiyet alarak meslih-i saltanat- seniyyelerinin her ubesinde b-dir olan himem-i mlknelerinin bir byk hassas dah kuvve-i bahriyyenin tezbd ve hsn-i nizmtnn tekdine masrf bulunmakdadr szleri ile ifade edilmi ve yaznn devamnda Osmanl bahriyesinde bulunan gemilerin, ifa etmi olduklar grevlere gre snfa taksim edilmesi gerektiine dikkat ekilmitir. Osmanl donanmasnda bulunan gemilerin taksimi ve bu gemiler hakknda yaplan deerlendirmeler u ekildedir: Donanma-y Hmynun memur olduu hidmet-i umumiyye itibaryla snf sefyine taksim olunmak lazm gelib birincisi Sefyin-i Safiyye ikincisi Sefyin-i Muhafaza ncs Sefyin-i Nakliyye olub donanmalarn tertib-i kadimi iktizasnca Sefyin-i Safiye, frkateyn ve kapak ve anbarl gibi yksek bordal gemilerden ibaret iken imdi asl harb iin zrhl sefineler icat olunduundan ve donanma-y hmynda Sefin-i Safiyye nevinden byk gemiler mevcud iseler de bunlar ihtir- ceddin ire etdii maksatta kafi olamayacandan bundan byle yle ahab gemi inasndan sarf- nazarla sefyin-i safiyyenin zrhl gemiler olmas ve Sefyin-i Muhafaza ise sevhil ve cezayirin hfz hrsetine memr olub bunlar sefin-i haffeden ibaret olarak el-an bu hidmete el verir mevcud gemilerin bir takm yelken gemisi olduuna ve vapuru olmayan sefyinin ise yan rzgara tbi olduu cihetle istedii gibi kalkb gezmeye ve gezdii vakit dah istedii sularda bulunmaa muktedir olamadklarndan baka yelken gemisinden vapurdan ziyade milha lzm olmasyla bir takm askeri bunlar tatil eylediine binaen muhafaza-i sefyinin alel-umm ve br sefyin-i hafifesine tahvil klnmas ve Tersane-i mrede byk ve kk bir hayli vapur sefyin-i nakliyyesi mecvud ise de mertebe-i kifayede olmadndan bunlarn dah umr- nakliyyenin gsterdii ihtiyac ve verdii suhulet derecesine ibl ve sl olunmas nezd-i hmyn- hazret-i pdihde tensib buyurulub eeri zrhl sefyin ins iin lzumu olan makine ve edevatn tedarik ve istihzarna dah baklmakda ise de bunlarn henz mkemmel

1489

olmadndan ve muhafaza ve nakliyye sefyininin dah lzumu kadarnn cmleten burada insna mevcud destgahlarn tahamml grlmediinden zrhl sefyin ile dier iki nev Sefin-i Harbiyyenin bazlarnn Avrupa cnibinde insna krar verilerek nk zat- evket semat cenb- pdih menafi ve fevaid-i devlet ve memlekete aid olan hussat her hlde nsf- hmynlarna tercih ve takdim buyurulmakda vardklar her gn bir gna eseriyle mehud olmakla i bu zrhl gemilerden iki ktasnn Sefyin-i Muhafaza ve Nakliyye nevinden drt ktasnn daire-yi hmynda biz-zat iltizam buyurulan tasarrufatn semeresinden olmak zere mesarf taraf- eraf- pdihlerinden ihsan ile in etdirilmekde ve bir ktasnn mesarif dah Msr vali-i val-an fehametl devletl paa hazretlerinin taraf- hmyna olan rabta-i hussiyyet ve sadkatlar eseri olmak zere onlar tarafndan it ile yapdrlmakda ve dier iki kta zrhl sefyin ile Sefin-i Harbiyye-i Muhafaza ve Nakliyye Tersane-i mre tarafndan in edilmekde olub bir ou bu sene iinde rehin-i kemal olacaktr.16 Grld gibi, bu yazda Osmanl deniz gcn tekil eden gemilerinin teknolojik olarak geri kald, bu yzden ahap gemi retiminin azaltlarak, yeni icat edilen zrhl gemilerin inasna giriildiinden bahsedilmektedir. Yine ayn yazda, gemi inasn, sair devletlerdeki teknie uygun hale getirecek olan st rtl ta tezgahn Tersane-i Amirede inasna karar verildii ve bunun iin gereken masrafn bizzat Padiahn ihsanndan karlanaca zikredilmektedir.17 Ancak imdilik mevcut tezgahlarn yetersiz olmas ve gereken makine ve edevatn eksiklii, almalar istenen seviyeye karamad, bu yzden ihtiya duyulan gemilerin Avrupadan sipari edildii anlalmaktadr.18 Tersane-i Amire ve dier tezgahlarnda yaplan 5 adet ahap korvet iin gerekli makine ve kazanlarn ngiltereye sipari edilmi, ikisinin ise stanbulda yaplmas karlatrlmtr. Ayrca Tersane-i Amirede zrhl dubalarn yapmyla 1 korvet ve 2 uskurlu ahap korvetin inasna da balanmtr.19 Cerdedeki kayda gre 1864 senesi iinde ina olunan gemiler ve isimleri u ekildedir: Sefyin-i Safiye snfndan olub Avrupada derdest in olunan drt kta sefin-i hmyn, yaknda hitm bulmak zere drt kta sefin-i hmyna zzeddin, Fuad, smail isimleri tahsis buyurulmu ve yine bu snfdan olarak Tersane-i mre shsnda in olunan uskuru firkateyne Kuhrevan ve korvete Nusrelaziz ve zmid Tersanesinde in olunan iki uskuru korvetin birine Muzaffer ve dierine Mansure ve Gemlik Tersanesinde yaplmakda olan iki korvetin birine Merih ve dierine Utarid nmlar verilmidir. Sefyin-i nakliyye snfndan olarak Avrupada ina olunan korvet vapuruna Seyad-bahri ve Amasyada in olunan korvete Ceyhun ve Sinopda yaplb denize inmi olan korvete Frat tesmiye buyurulmudur.20 Tersane-i Amirede yaplan zrhl korvete ise claliye ad verildii bilinmektedir.21 21 ubat 1864 (13 Ramazan 1280) tarihli Ceridede, ngilterenin deniz gc hakknda bilgi verilmitir. Bu yaz u ekildedir: Baz jurnallerin ifadesine gre ihtiyat frkasna dahl olmak zere az mddet iinde tehiyye ve ihzar imkanda bulunan birtakm sefyinden baka ngiltere devletinin bu gnk gnde kuvve-i mevcude-i bahriyyesi kk ve byk vapur ve yelken gemisi olarak bin iki yz yetmi be aded sefyin-i harbiyyeden ibaret olub bunlardan be yz adedi tersanelerinde daima

1490

hazr ve amade ve yz adedden mtecavizi memriyetle her bir deryada bulundurulur. Ve zikr olunan sefyin-i mevcudeden yz seksen be adedi beheri iki adet ihaneli top eker altm barkir kuvvetinde deniz bataryalardr. Geen sene cmlesi yz elli alt top eker be bin iki yz bargir kuvvetinde yigirmi alt bin dokuz yz yetmi iki tonilatoluk be kta zrhl sefine iml olunduu hlde bu sene iki yz otuz sekiz top eker drt bin yz barkir kuvvetinde yigirmi alt bin krk alt tonilatoluk alt kta daha in klnb bir tarafdan tezyidine sarf- ma-hasl- makderet olunmakdadr. Hind-i erifi ile in sevahilinde her snf sefyin-i bahriyyeden elli bir ve Amerika-y imali cnibinde yigirmi dokuz ve bahr-i sefidde yigirmi ve Afrikann sevahil-i garbiyyesinde men-i ticaret isr iin yigirmi iki ve Amerikann Bahr-i Muhit-i garbisinde sekiz ve Felemenk-i cedid taraflarnda yedi ve Man denizlerinde dah cmlesi byk byk vapurlar olmak zere alt aded sefyini umerlar maiyyetlerinde daimi sretde dolamakdadrlar.22 28 ubat 1864 (20 Ramazan 1280) tarihli Ceridede ise, Avrupada nev-icat bir geminin yapm iin giriilen almalardan bahsedilmektedir. Mond Gazetesinden alnan bu habere gre, Karanta tarafnda tahtl-cer zere gayet cesm ve nev icad bir vapu ins iin Rusya imparatoru erbab- maarifden Avusturyal bir zat ile biz-zat mzakere edib 67300 franka krarladrlm ve bu babda tanzim olunan mukavelenme dah imzalanmdr. bu geminin hareketi havann tazyiki tavassutuyla iken cesm makinesi ileyerek icr olunaca ve mezkr geminin gayet metin ve kuvvetli bir mihmeyizi olduu ve bununla beraber bir sefinenin altna barut ile memlu ariz ve istivanil-ekl bir ey yapdrlb tutmak iin lazm gelen alet ve edevat havi olduu ve yapdrlacak ey dah elektrik vastasyla iar olunaca ve vapur- mezkr ekser denizin sathna yakn bulunub deldii mertebe derin suda mei ve hareket edecei ve iinde bulunan taifesi su iinde grr bir cins gzlk kullanb onunla tesviyye-i umr eleyecekleri beyn olunuyor.23 20 Mart 1864 (11 evval 1280) tarihli ceridede ise halkn Tersane-i Amiredeki almalara kar halkn gsterdii ilgiyi gsteren bir ilan yer almaktadr. Bu ilan u ekildedir. Gerek Tersane-i mreden dar krlmas ve dardan ieri alnmas mhim ve muktezi olan sefyinin duhul ve huruclarnda cesr-i hmynlarn zerine ahli tecemm ederek izdiham olunmakta ve bu cihetle nasn kpr zerinde tecemmleri tehlike ve muhataradan gayr- salim bulunmakta idignden ve kprnn ak olmad bilinmek zere cesr-i mezkrun iki tarafnda kain kaplar zerine geceleri bir krmz feneri gndzleri dah krmz tahta zerine aktr ibaresi yazlm birer levha talik olunacak olmakla cmlenin malumu olmak zere ilan- keyfiyete ibtidar klnr.24 9 Nisan 1864 (2 Zil-kade 1280) tarihli Ceridede, ngiltereye sipari olunan zrhl gemilerin yapm devam ederken bunlarn Osmanl lkesinde de ina ve imalini gerekletirmek iin gereken usta ve iilerin yetitirilmesi iin giriimlerde bulunulduu bildirilmektedir. Cerideye gre, bu amala ngilterede yapm devam eden zrhl gemilerin inalarnn bitimine kadar imalatn grmek ve bir nevi staj yapmak zere oraya renci gnderilmesi kararlatrlmtr. Edindikleri bilgileri dndkten sonra

1491

Tersane-i Amrede icap edenlere retecek ve Tersane-i Amre fabrikalarna yerletirilecek on alt kii ile, ngiltere mekteplerinde hocala dair bilim ve malumat tahsil ederek daha sonra Mekteb-i Bahriyye-i ahnede istihdam olunacak iki nefer ngiltereye gnderilmitir.25 16 Nisan 1864 (9 Zil-kade 1280) tarihli cerde de ise rikab- ahneye mahsus olmak zere Londrada inas hitam bulmu olan Tlia vapur- hmynu martn yirmi biri tarihiyle dersadete muvasalat tertib klnm olan zbitn ve neferat derununa konulduu, ayrca Mukaddemce tersane-i amre sahasndan indirilmi olan Erturul nam firkateyn-i hmynun techizi ikmal olunarak Beikta pigahna karld zikredilmektedir.26 30 Nisan 1864 (23 Zil-kade 1280) tarihli cerde ise, yaplan gemilere alnmas gereken 200 kta kebir ve nev-icat toplarn imali, bu toplar iin gereken gllelerin ve dier gereken maddeler iin gereken parann Padiah tahsisatndan karlanacana dair fermann yaynland bildirilmektedir.27 28 Mays 1864 (21 Zil-hicce 1280) tarihli Ceridede, Mekteb-i Bahriyede yaplan derslerde rencilere pratik bilgi vermek amacyla yaplan bir alma hakknda bilgi verilmitir: Mekteb- Bahriye rencilerinin fnun- bahriyye tedris ve tahsil etmelerine ramen ameliyat- bahriyyeyi dah grmeye muhtac olduklarndan mekteb-i mezkrede mukaddema karada bir talim sefinesi bulunub mezkr sefinede adam ve top ve selvice ve sire talimat istihsal etdirilmekde ise de bundan laykyla matlub hasl olamadndan ve Nevid-i ftuh berik-i hmynu talim sefineliine elverili bulunmu olduundan tamir ve techiz olunarak akirdan mevcudenin hocalar olduklar halde mnavebe tarikiyle Marmara Denizinde icr-y ameliyat etmek zere berik-i mezkr mttehi-i hareket bulunduklar bildirilmektedir.28 5 Haziran 1864 (29 Zil-hicce 1280) tarihli Ceridede, ticaret gemilerinde kaptanlk yapanlarn eitilmesi ve bu gemilere mahsus olan sancak resmi hakkndaki bir dzenleme hakknda bilgi verilmektedir. Buna gre, Saltanat- seniyye sefayin-i ticariyyesi kapudanlarndan saye-i maarif-vaye-i cenab- mlknede istikmal-i malumat eylemeleri iin arzu ve istek edenlere fnun- bahriyye tedris olunmak zere bahriyye kla-i hmynunda bir dersane tanzmiyle zbitn- bahriyyeden muallim tayni ve mm-ileyhim kapudanlara mukaddema bahriyye meclisinden verilmi olan tasdiknmelerin ahz ve istirdadyla bil-imtihan usl-i cedide vecihle mceddeden ehadetnmeler itas hussuna irade-i seniyye-i cenab- Padiahinin tccar ve tebba-i devlet-i aliyyeleri hakknda ber-kemal olan latif ve inayet-i celle-i ehriyarilerinin eser-i cell bulunmu olmasyla teekkrn ilan klnmtr. Ayrca Devlet-i aliyye sefayin-i ticariyyesine mahsus olan sancak resmi matmatbuada olmad cihetle bade-zin sefin-i ticariyye ile hazine-i hassa ve irket-i hayriyye vapurlarna sefin-i Osmaniyye sancann teminarnn kadimiyle mahluk olmak zere etraf yeil ve ortas krmz renk ve krmznn ortasnda beyaz yarm ay resmi olarak mceddeden ihdas olunmu olan sancan kad hussuna bil-istizan irade-i seniyye-i cenab- mlkne mteallik ve ayan buyurularak icab icr klnm olduundan iln olunmutur.29

1492

18 Haziran 1864 (13 Muharrem 1281) tarihli ceridede, Tersane-i Amrede mevz destgah ina bulunan ve bundan sonra peyderpey yaplacak olan zrhl ve demirli sefinelerin emr-i imali iin lzum olub akdemce ngiltereye sipari olunmu ve resde-i hitm olarak yaknda vrdu memul- kav bulunmu olan eki ve demir makinelerine icab eden fabrika ebniyesinin Aynalkavakda kain fabrika-y hmyn diresi ittisalinde olmak zere vaz- esasna mbaeret klnmdr.30 27 Austos 1864 (24 Rebil-evvel 1281) tarihli ceridede, zmit tersanesinde ina olunan Muzaffer ve Mansure isimli iki kta uskuru korvet-i hmayunlarnn denize alarak Tersane-i Amireye geldii haber verilmektedir.31 11 Eyll 1864 (9 Rebil-ahir 1281) tarihli cerdenin Mevad- Bahriyye ksmnn Cz-i gayri resmi blmnde ise, bir ngiliz gazetesinde yer alan haber hakknda bilgi verilerek, ngiltereye sipari olunarak derdest ina olunan sefayinden Osman Gazi namnda olub taras demir kapl olan firkateyn sefinesinin resde-i hitam olarak Cuma gn denize indirildii ve nam sefinenin dahi on be gne kadar tekaml olaca ve zzeddin nam sefine-i Osmaniyyenin dahi bundan nce ikmal olunmu olduundan seyr hareketi ngilterede tecrbe olunarak be alt haftaya kadar dersaadete vusul meml bulunmu olduu zikredilmektedir.32 1 Ekim 1864 (1281 Rebil-ahirinin son gn) tarihli Ceridede, Tersane-i Amire Meydannda derdest ina bulunan Nusrel-aziz nam uskuru korvet-i hmyununun emr-i inas hitama reside olmu olduundan gelecek hafta iinde ruy- deryaya tenzilinin kararlatrld bildirilmektedir. Ayn ceridenin Cz-i gayri resmi blmnde de bir ngiliz gazetesinde yer alan u haber nakledilmektedir. Osman Gazi nam zrhl firkateyn-i hmyun Klayd nam ngiltere tersanesinden behere tenzil olunduu geende sahife-i beyan klnmd. Bununla beraber geen sene sipari olunmu olan Abdlaziz nam zrhl firkateyn-i hmyun derdest ina bulunmakla alafranga gelecek Kanun- snye doru ikmal olunacandan onunda deryaya tenzili ve bunu mteakib Orhan namnda olan sefine-i Osmaniyyenin inasna mbaeret olunmas mukarrar idgi mezkr Osman Gazi nam sefinenin bahre nzuln seyr iin ngiltere ahalisinden pek ok kii birikmi ve bu srada saltanat- seniyyenin Londra sefiri atufetl msy Rozbek Efendi ve liman reisi sadetl Mavir Paa hazerat dahi orada hazr bulunmu olduklar (Levan Heralid) nam ngiliz gazetesinden muharrerdir. 33 8 Ekim 1864 (7 Cumadel-ula 1281) tarihli ceridedeki haberde Nusrel-aziz uskuru korvetinin denize almas mnasetiyle yaplan merasim u ekilde verilmektedir: Saye-i muvaffakiyet vaye-i cenb mlknede Tersane-i Amire sahasnda bil-ina reside-i hsn-i hitam olmakla tenzil-i mukarrer id evvelki cerdemizde beyan klnan Nusrel-aziz) nam uskur korvet-i hmyun- eref efza-y snuh ve sdur buyurulan emr ferman- hmyun cenb- Padiahi mantuk- mnifi zere mah- halin yirmi sekizinci perembe gn zat- vala-i hazreti vekalet penahi ve devletl Kapudan paa hazretleriyle baz erkan ve mera hzr olduklar halde merasim kemal-i suhuletle ziynet-i r-y sath- derya olmutur. Yaznn devamnda Yevm-i mezkrde zat- ali-i hazret-i sadaret penahi devletl Kapudan paa hazretleriyle birlikte Aynalkavakta derdest ina olan temr fabrikalaryla destgah ve Kuh Revan frkateyn-i hmyunu ve daha inaat- cedide ile mhimmat maazalarn ve oradan havz

1493

mahallerine yeni yaplan havuzu dahi muayene edip divanhane ebniyesinin tevzil esasna besmeleke mbaeret olarak avdet buyurmulardr.34 29 Ekim 1864 (28 Cumadel-ula 1281) tarihli Ceridede ise u haber yer almaktadr. Gemlik Tersanesinde ina olunmakta olan Meri ve Utarid nam korvet-i hmyunlarnn emr-i inalar reside-i hsn-i hitam olarak zat- melik-semat cenb- tac-darinin tersane-i mezkreye vuku bulan terif-i meyamin-i cenb- mlk-darlerinde sefin-i hmyun- mezkrenin tenzili hakkndan eref snuh ve sdur buyurulan irdade-i isabet ade-i hazreti tac-darye imtislen salimen ruy-i bahre tenzil klnm ve maiyyet-i seniyye-i cenb- ehriyrde bulunan memurnle mahall-i mezkurdan Bahriye Meclisi Reisi ve yaver-i harp Vesim Paa hazretleri ile mah- halin yirmi nc pazartesi gecesi saat buuk raddelerinde Tersane-i Amireye muvassalat eylemilerdir.35 5 Kasm 1864 (5 Cumadel-hir 1281) tarihli Cerdede, ina edilen veya satn alnan baz gemilere verilen isimler kaydedilmektedir. Buna gre; eref snuh ve sdur buyurulan irade-i hikmet-i ifade cenb ehinah mantuk- celli zere hazret-i ehriyariye mahsus Feyz-i cihad vapur- hmyununa Sultaniye ve Aynalkavak ta destgahnda derdest ina bulunan Kuhrevan frkateyn-i hmyununa Selimiye ve akdemce derunlarna makine vaz olunmak zere ngiltereye gnderilmi olan sefn-i ahaneden Peyk-i nusret kalyon- hmyununa Kusve ve Rehber Nusret frkateyn-i hmyununa Hdavendigar ve bu kere ngiltereden mbayaa olunmu olan vapur- hmyuna Atlas isimleri tesmiye olunmu olduu tahrir ve beyana msaraat olunmutur.36 19 Kasm 1864 (19 Cumadel-ula 1281) tarihli cerdede, ngilterede ina edilmekte olan zzettin vapur- hmyun- seniyye-i muvaffakiyet vaye-i cenb- ehriyaride hitama reside olarak mahalli mezkrdan kyam ile bu kere Dersaadete muvasalat eylemitir. haberi yer almaktadr.37 2. 1864 Yl Donanma Faaliyetlerinin Deerlendirilmesi Yukardaki bilgilere gre, 1864 yl denizcilik faaliyetlerini u noktalarda toplamak mmkndr: - Bu dnem denizcilik faaliyetleri; dardan gemi alm, lke iinde retilen yerli gemiler ve Avrupa gemi teknolojisine uygun tezgah ve gemi yapm teknolojisine ait almalar ynnde gelimi, bununla balantl olarak gemi yapm tekniklerini gzlemlemek zere ngiltereye renci ve usta gnderilmitir. - Temin edilen yeni gemilerin gelimi silahlarla donatlmas yolunda da faaliyette bulunulmu, bunun iin dardan silah alnmtr. - Bu arada donanma tekilatnn slah da gz ard edilmemi ve baz dzenlemelere gidilmitir. Gemiler yapacaklar ilere gre tertip edilmesi, bylece harp gemilerinin nakliye vb. ilerinde kullanlmas, tekilat ierisinde grev yapan amir ve memurlarla ilgili dzenlemeler vs. bahriye tekilatnda yaplan dzenlemelerin rnekleridir.

1494

- Ceridelerde nakliye gemilerinin yapm, mrettebat, bulunduklar limanlar, tadklar ykler vb. hakknda da geni bilgi verilmitir. - Cerde-i Askeriyyelerde bu saydmz faaliyetlerin dnda Osmanl donanmasnda bulunan btn gemilerin seyr seferleri, bakm ve onarmlar ve her trl gndelik habere de yer verildii grlmektedir. Yaplan faaliyetlere kar halkn youn ilgisi ve kamuoyunun memnuniyeti de ska vurgulanmtr. - Ceridelerde rastlanan nemli bir zellik de, Avrupa hatta btn dnya kamuoyunu takip etmi olmalardr. Nitekim lke dnda gerekleen donanma ile ilgili gelimeler annda kamuoyuna duyurulmutur. Avrupada meydana gelen siyasi ve askeri hadiseler takip edilmi, Avrupal devletlerin ordu, donanma ve tehizat durumlar hakknda bilgi verilmitir. 3. 1864 Sonras Donanma Faaliyetlerine Ksa Bir Bak Abdlaziz Dneminin denizcilik faaliyetleri, 1864 ylndan sonra da ayn hzla devam etmitir. Nitekim Osmanl donanmas, 1866da patlak veren Girit ihtilaline be zrhl, alt uskurlu ahap firkateyn ve 14 uskurlu ahap olmak zere toplam 25 gemi ile katlmtr. Ancak, bu isyan srasnda Osmanl donanmasnn Enosis ve Girid ve Pan-Eleniyum ismindeki birka Yunan gemisi karsnda mkl bir durumda kalm olmas ilgintir.38 Osmanl donanmasnn, yaplan almalar neticesinde adet, tehizat, asker ve mhimmat says bakmndan eksiksiz olmasna ramen, bylesine zor bir duruma dmesinin temel sebebi bilgi ve tecrbe eksiklii olarak grnmektedir. Nitekim Osmanl gemicileri, hala Baron de Tott tarafndan XVIII. yzyln ikinci yarsnda kurulan Mhendishane-i Bahri-i Hmayun zamannn teknolojisi seviyesinde olup, Heybeliadadaki Deniz Okulundan da istenen verim alnamamt.39 Ayrca gemilerin byk ksm tamire muhta hale gelmitir.40 Abdlaziz Dneminin nemli bir yenilik hareketi olan Bahriye Nezaretinin kuruluu konusuna da deinmek gerekmektedir. Bahriye Nezareti konusunda yaplan almalar, konuda ayrntl bir aratrma yapan Ali hsan Gencerin almasndan hareketle u ekilde zetlemek mmkndr41: Tanzimat Dneminde bahriyede giriilen reform hareketleri iinde zellikle tekilat hususunda Bahriye Meclisinin tekilinden sonra yaplan en nemli reform Osmanl Devlet tekilatnda mazisi be yz seneyi aan Kaptan Paalk messesesi yerine kaim olan Bahriye Nezaretinin kurulmasdr. Kaptan Paaln kaldrlmas fikri daha 1845 senesinde ortaya atlm ve Kaptan Paaln yerine Tophane-i Amirede olduu gibi Bahriye Mirlii denilmesi sz konusu edilmiti. Fakat bu teklif o zamanlar pek dikkate alnmayarak Kaptan Paalk messesesi Bahriye Nezaretinin kuruluuna kadar devam etmitir. Bahriye veya Tersane Mstearlnn 1861 senesinde kaldrlmasyla kaptan paa olan zatn idari ve mali sorumluluklar tek bana yrtmek zorunda kalmt. Ayrca kaptan paalarn yine bu senelerde uhdesinde baz ilave memuriyetler de bulunmakta idi.

1495

Bahriyenin mali, idari ve askeri sorumluluklar yannda her kaptan paada bulunmasa da baz kaptan paalarn uhdesindeki bu ilave grevler ve baz meclislerin azas olmas kaptan paa olan zatn esas sorumluluu olan deniz ilerini yrtmesinde glk ekmesine sebep olmaktayd. Btn bu durumlar gz nne alan Sadaret makam 11 Mart 1867 tarihini tayan bir takvim hazrlayarak bundan byle kaptanlk makamnn sadece Donanma-y Hmayunun komutan olmasnn, idari ve mali ynlerinin ise yeni kurulacak Bahriye Nezareti tarafndan yrtlmesini teklif etmi ve bu durumdan kaptan paay da haberdar etmitir. Sadaretin bu takriri zerine altnc defa Kaptanderyalk makamnda bulunan Damat Mehmed Ali Paa 12 Mart 1862 tarihinde Umur- Bahriye Nazr unvanyla Osmanl deniz kuvvetlerinin bana geen Hakk Paaya brakm ve kendisi de 1 ay kadar donanmann banda kalmtr. Bylece Bahriye Nezareti kurulmu oluyordu. Bahriye Nezaretine bal meclis bulunmaktayd; Meclis-i Bahriye veya Tersane Meclisi, dare Meclisi ve Kumanda Meclisi Nezaretin kurulu tarihinden sonra baa geen baz kaptan paalar bahriye nazr unvann beenmeyip, kaptan paa olarak bu grevi srdrmler, nihayet 8 Ocak 1880 tarihinde bahriye nazr unvanyla bahriyenin bana geen Bozcaadal Hseyinzade Hasan Paann zamannda Nezaret tekrar ihdas edilmi ve bundan sonra Bahriye Nazr unvan deimemitir. Sonu Abdlazizin hibir masraftan ekinmeyerek srarl bir ekilde yrtt donanma faaliyetleri neticesinde ortaya kan Osmanl donanmas, bu Dnemin sonlarna doru 30 zrhl ve 76 ahap gemi olmak zere 106 gemiden olumaktadr. Zrhllarda bulunan asker says 10.920, ahap gemilerde ise 15.188dir. Zrhllardaki top says 173, ahaplarda ise 486dr. Her ne kadar bu donanmann byk ksm d borlanma sonucu oluturulmusa da, devrinin nc byk deniz filosu haline gelmitir. Bu gl donanmann, Girit isyan srasnda birka Yunan gemisi karsnda mkl duruma dmesinin temel sebebi eitimsizlik ve tecrbesizliktir. Buna ramen btn bu almalar, ileriye ynelik denizcilik faaliyetlerine alt yap oluturmutur. DPNOTLAR 1 Ali hsan Gencer, Osmanl Trklerinde Denizcilik, Osmanl, C. VI., Yeni Trkiye Yay.,

Ankara, 1999, s. 583. 2 143 vd. 3 Karal, a.g.e., s. 2-3., Ali hsan Gencer, Bahriyede Yaplan Islahat Hareketleri ve Bahriye Abdlaziz dnemi hakknda ayrntl bilgi iin bkz., Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C.

VII, Ankara, 1956; Ahmet Cevdet Paa, Tezakir-13-20, Yay. Haz., Cavid baysun, Ankara, 1991, s.

Nezaretinin Kuruluu (1789-1867), stanbul, 1985, s. 294-295.

1496

Rza Paa da padiaha cevaben, Efendim hepsi olur. Fakat acele buyurmaynz. imdi

asakirin ekseri taralardadr. Bir klay terif buyursanz Efendimize kar kacak kadar asker yok. Herey eksik eklinde cevap vermitir. Padiah, bu szlere memnun kalsa da daha sonralar Rza Paa azledilmi, sahte hulus ve sadakatle Padiaha yaklaan Mehmet Ali Paa Efendimiz, askeri ele almak lazmdr. diyerek Padiah kla kla dolatrarak gittii her yerde askere culus bahii verdirmitir. Cevdet Paa, a.g.e., s. 151. 5 6 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV., stanbul, 1971, s. 198. Cevdet Kk, Abdlaziz, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C. I., stanbul,

1998., s. 180-181. 7 8 9 10 11 12 13 niversite Karal, a.g.e., s. 231. Karal, a.g.e., s. 190. Cevdet Paa, a.g.e., s. 154.; Danimend, a.g.e., s. 198.; Gencer, a.g.e., 295. Cevdet Paa, a.g.e., s. 157-159., Gencer, a.g.e., s. 295-296. Nalen bkz. Gencer, ayn yer. Gencer, Osmanl Trklerinde Denizcilik, s. 583-584. Askeri tarih bakmndan ok nemli bir kaynak olmasna ramen, imdiye kadar yaplan retim elemanlar tarafndan lisans ve lisansst programlar erevesinde

Askeri Tarih aratrmalarnda pek fazla kullanlmad grlen Cerde-i Askeriyyeler, Krkkale deerlendirmeye alnmtr. Ortaya kacak neticelerin, ileriki tarihlerde bilim alemine sunulmas planlanmaktadr. 14 15 16 17 Cerde-i Askeriyye, Defa. 1, F 7 abn Sene 1280, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Cerde-i Askeriyye, Defa. 2, F 14 abn Sene 1280, Mevdd- Bahriyye, s. 4. Cerde-i Askeriyye, Defa. 3, F 21 abn Sene 1280, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Ceridenin 4. Saysnda, yine padiah ihsanndan bahisle Abdlazizin Tersane-i Amireyi

ziyaretinden bahsedilmektedir. 18 19 20 Ayn Ceride, s. 2. Gencer, a.g.m., s. 585. Ayn Ceride, s. 4.

1497

21 22 23 s. 4. 24 25 26 27 28 29 30 31 32

Gencer, ayn yer. Cerde-i Askeriyye, Defa. 6, F 13 Ramazan Sene 1280, Cz-i Gayr- Resm, s. 4. Cerde-i Askeriyye, Defa. 7, F 20 Ramazan Sene 1280, Cz-i Gayr- Resm/Hariciyye,

Cerde-i Askeriyye, Defa. 10, F 11 evvl 1280, Cz-i Gayr- Resm/Dahiliyye, s. 4. Cerde-i Askeriyye, Defa. 13, F 2 Zil-kade 1280, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Cerde-i Askeriyye, Defa. 14, F 9 Zil-kade 1280, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Cerde-i Askeriyye, Defa. 16, F 23 Zil-kade 1280, Cz-i Resm, s. 1. Cerde-i Askeriyye, Defa. 20, F 21 Zil-hicce 1280, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Cerde-i Askeriyye, Defa. 21, F 29 Zil-kade 1280, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Cerde-i Askeriyye, Defa. 23, F 13 Muharrem 1281, Mevdd- Bahriyye, s. 3-4. Cerde-i Askeriyye, Defa. 32, F 24 Rebil-evvel 1281, Mevdd- Bahriyye, s. 4. Cerde-i Askeriyye, Defa. 34, F 9 Rebil-hir 1281, Mevdd- Bahriyye/Cz-i Gayr-

Resm, s. 3-4. 33 Cerde-i Askeriyye, Defa. 37, Selh Rebil-hir 1281, Mevdd- Bahriyye/Cz-i Gayr-

Resm, s. 3. 34 35 36 37 38 39 Cerde-i Askeriyye, Defa. 38, F 7 Cumdel-ula 1281, Mevdd- Bahriyye, s. 3-4. Cerde-i Askeriyye, Defa. 41, F 28 Cumdel-ula 1281, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Cerde-i Askeriyye, Defa. 42, F 5 Cumdel-ahir 1281, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Cerde-i Askeriyye, Defa. 44, F 28 Cumdel-ula 1281, Mevdd- Bahriyye, s. 3. Dneme Ceridelerde konu ile ilgili ayrntl bilgi bulunmaktadr. Bu isyan srasnda bir Trk gemisi svari Portsait limann, bir dieri ise Yafa Limanwn

aradklar halde bulamamlardr. Karal, a.g.e., s. 191. 40 41 Gencer, a.g.m., s. 585. Ayrntl bilgi iin Gencer, Bahiye Nezaretinin Kuruluu, s. 299 vd.

1498

1897 Osmanl-Yunan Sava erevesinde Sultan II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Donanmas Hakknda Bir Deerlendirme / Do. Dr. Metin Hlag [s.830-844]
Erciyes niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Sultan II. Abdulhamid dnemi Osmanl donanmas, zerinde en fazla polemiin yapld, mspet ve menfi grlerin serd edildii, ancak bununla birlikte yok denecek kadar da aratrmann yapld bir konu olmutur. II. Abdulhamid dnemi Osmanl deniz gc, adeta bu padiahn alglanma biimiyle zdemitir. Sempati duyanlarn Ulu Hakan, antipati duyanlarn ise Kzl Sultan eklindeki yaklamlar donanma iin de geerli olmutur denebilir. Aadaki satrlarda bu dnem Osmanl donanmasnn durumu incelenmeye allmtr. Ancak bu inceleme II. Abdulhamid dneminin btnnn ele alnarak incelenmesi eklinde deil, yaklak otuz yllk iktidar hayatnn orta dnemi saylabilecek olan 1897 sava erevesinde yaplm bir inceleme ve deerlendirmedir. Byle bir aratrmay yapmaktan maksat ise ne Ulu Hakan ve ne de Kzl Sultan yaklamlarnn doruluk ve yanllklarn ortaya koymak deil, son dnem Osmanl donanmasnn durumunu daha iyi anlamak ve bu devredeki yapsn aydnlatmaya, ksm bir derecede de olsa, katkda bulunmaya yneliktir. Kzl Sultan yaklam ierisinde bulunanlar, Sultan II. Abdulhamid tahta kt zaman Osmanl donanmas keyfiyeti bakmndan olmasa da kemiyeti bakmndan muhtemelen dnyann nc byk gc durumundayd. Ancak 1897 Osmanl-Yunan Harbinin arifesine kadar geen yirmi ksur senelik zaman zarfnda Osmanl donanmasnn Haliten dar karlmad ve esef edilecek bir hale gelmi olduu, byk eksiklikler ierisinde olmasna ramen gnn artlarna gre yenilenip tehiz edilmedii, tam aksine, yabanc mhendis ve iilerin mukaveleleri yenilenmeyerek kendilerine yol verildii, donanmann her ne kadar say ve grnm itibariyle byk olsa da1 kalite ve muhtevas bakmndan bitmi ve tkenmi bir durum arz ettii, hatta bir ksmnn tamir olmaya kabiliyetinin dahi olmad, donanmaya bal gemilerden bir ounun kazanlarnn akmakta, sa levhalarnn harap bir vaziyet arz etmekte, silah ve tehizat bakmndan gnn artlar ve imkanlarnn ok gerisinde kalm2 olduu kanaatini sergilemilerdir. Buna mukabil Ulu Hakana yaklam ierisinde bulunanlar ise her eyi toz pembe bir tablo ierisinde izah etmeye almlardr. Sultan II. Abdulhamid dneminde Osmanl donanmasnn durumunu, idarenin deniz kuvvetlerine yaklam biimini, hem yaklam biimindeki bir ksm farkllklar dolaysyla ve hem de konuyu daha ak ve anlalr bir surette ortaya koyabilmek maksadyla bu dnem Osmanl Donanmasn Yunan Donanmas ile mukayese etmek ve kendi ierisinde de (1876-1897) ve (1897-1909) dnemleri eklinde iki devreye ayrarak incelemek sanrm daha doru olacaktr. 1. Yunan Donanmas

1499

A. Yunan Deniz Gc ve Durumu Yunan Hkmetini 1897 Harbine sevk eden unsurlardan biri hi phesiz ki Yunanistann bu dnemde sahip olduu sava gemileri yani donanmasnn bykl ve stnl olmutur. Yunanistann coraf durumu ve bir ok adalarla evrili olan sahillerinin okluu Yunan halkn teden beri gemicilik ve deniz ticareti ile megul olmaya sevk etmitir. Uzun bir dnemi kapsayan bu meguliyet Yunanistann takriben yz bin tonluk alt bin gemiye sahip olmasn salamtr.3 Bu kadar zengin ve geni ticaret gemisine sahip olan bir lkenin ticar gemilerini korumak iin mezkur gemilere paralel olarak bir de harp gemilerinden oluan bir sava filosu bulundurmaya ihtiya duymas gayet tabi ve hatta zaruri olmutur.Yunan donanmas muhtelif tarihlerdeki giriimlerle, muhtelif kapasite ve srate haiz gemilerden olumutur. Sratle gelien ve glenen bu donanmann bir ksm dahilde ina edilirken dier bir ksm ise dardan satn alnmak suretiyle meydana getirilmitir. Yunanistan mevcut donanmasn savatan nce gzel bir surette idare etmi, muntazaman talim ve manevralara tabi tutmu, sava arifesinde ise deniz gcn kendisinden beklenilen hizmet ve maksad tm ile ifa edebilecek derecede seferber bir hale sokmutur. Hatta bu noktada Yunan Hkmeti donanmasnn eksiklerini giderme bakmndan ngiltereden iki zrhl satn alm, bir ka kta torpido yaptrm, Yunan seyri sefain kumpanyasndan da vapur kiralayarak bunlar top ve askerle tehiz etmitir.4 Savatan nce Yunan Deniz Kuvvetleri btn itibariyle dokuz muhtelif gemi ile 12 kta top eker, 12 kta birinci snf torpido ve 19 kta da sahil torpido gemilerinden meydana gelmitir. Top ekerler ortalama olarak 400 ton civarnda olup sratleri ise 9-11 mil arasnda deimitir. Ayrca bunlardan her biri olduka byk aptaki toplarla tehiz edilmitir. Birinci snf torpido istimbotlarndan 1881de ina edilmi olan alt ktas, 40 ton kapasiteli olup 20 mil srat yapabilmekteydi. 1885te ina edilmi olan dier alt kta ise 85 ton kapasiteli olup sratleri de 19 mili bulmaktayd. Sahil torpidolarnn tonlar 21-25, sratleri ise 14-16 mil arasndayd. Bir birine benzeyip Heydra, Espeaya, Pesara zrhllarndan oluan ve tonajlar be bin, sratleri ise 17 mil kadar olup her biri muhtelif apta 31 top ve 3 torpido kovanlaryla mcehhez bulunan gemiler ise 1889 ve 1890 senelerinde Fransada ina edilmilerdi. Yelken gemilerine ilaveten ayrca 55 adet vapur da donanmay meydana getiren unsurlar arasnda bulunmaktayd. Yunan donanmas Avrupa filolar ile seyri sefain hususunda rekabeti muhafaza edecek kadar gl olmakla beraber gemi ve top says, tonilato miktar bakmndan Osmanl donanmasndan olduka geri bir vaziyetteydi. Ancak gemilerinin sahip olduu zrhl, haiz olduklar toplarn ap, srati, tahkim, maharet ve manevra kabiliyeti bakmndan ise Osmanl donanmasndan ok daha stn bulunmaktayd.5 B. Yunan Donanmasnn Faaliyetleri

1500

Yunan donanmasn Girit isyannn balamasndan 1897 Savann sona ermesine kadarki sre ierisinde iki farkl durumda grmekteyiz. Bu bakmdan Yunan donanmasn: Sava ncesi faaliyetleri ve sava srasndaki faaliyetleri eklinde iki ayr safhada incelemek gerekecektir. B.1. Sava ncesi Faaliyetleri Yunan donanmasnn sava ncesi faaliyetlerinin mihver ve esasn Girit adas oluturmutur. Ancak bu faaliyet Girit adasna bal olarak Preveze, Narda, Ayamara, Embirikya, Leftekarya, Pire, Kesendire, Selanik, Resmo, Hanya, Suda ve sair yerlerin de ierisinde bulunduu bir ereve dahilinde cereyan etmitir. Muhtelif tarihlerde muhtelif cins ve saylardaki harp vastalarna mracaat edilmek suretiyle gerekletirilmi olan bu devredeki faaliyetlerin temel amac Girit isyann tahrik ve tevike ve nihayet aday Yunanistana ilhaka ynelik olmutur. Bu safha ve ereve ierisinde faaliyet gsteren Yunan sava gemilerinin sava ncesinde kullanld balca alan ve maksatlar u ekilde sralanabilir: 1) Gerek Albay Vassosun ve gerek Prens Georgeun Girite kmalar ve bu i iin muhtelif cinsteki sava vastalarndan istifade etmeleri; 2) Yunan harp gemilerinin Girit adasnn sahillerini tarassut altnda tutmak, adann muhtelif noktalarna yanaarak silere yardm maksadyla adaya asker ihra etmek, silah ve sava malzemesi sevkinde bulunmak zere harp gemilerine mracaatta bulunmalar; 3) Muhtelif sebeplerle Girit adasna doru hareket eden Osmanl gemilerinin bu yndeki hareketlerine engel olunmaya allmas; 4) Yukarda zikredilen maksatlar dorultusunda Preveze, Leftekarya, Kesendire, Ayamavra, Narda ve sair yerlerin top ateine tutulmas. Girite asker sevkinde bulunulmas ve adann Albay Vassos tarafndan Yunanistana ilhak olunmasndan savan balamasna kadar olan zaman zarfnda Yunan donanmasnn icra etmi olduu belli bal faaliyetler ise ksaca yle sralanabilir: Hanya nlerine gelerek Girit adasn tarassut altna alm olan Yunan sava gemileri6 13 ubat 1897de bir Osmanl ticaret gemisini topa tutmulardr.7 21 ubat 1897de Leftekarya iskelesini yaklarak burada yaayan Mslman ahali kasabay terke mecbur braklmlardr.8 Ayrca ayn tarihte be adet Yunan sava gemisinden bir ksm Kesendire sahillerine ynelirken bir ksm da Katrenik Platomoz kalesini yakn bir mesafeden atee tutmutur.9 Yine ubat balarnda bir ksm Osmanl gemileri Yunan gemileri tarafndan topa tutulmu,10 ierisinde nizam ve ihtiyat kuvvetler ve cephane bulunan 3 vapur Golosa gnderilmitir.11 Golostan Yeniehir ve sair yerlere cephane sevk edilmitir.12

1501

10 Mart 1897de Pire limanndan hareket eden Yunan sava gemilerinden be kta gambot Narda krfezine gitmi, Abrakya, Oba, Korint ve Golos limanlarna torpidolar denmi ve her trl levazmatn alarak harekete hazr halde bulunan iki zrhlsn da emre muntazr hale koymutur.13 21 Nisan 1897 tarihinde Pilatamano kalesi ile Lefte ky iskelesi Yunan sava gemilerince top atna tabi tutulmu,14 27 Nisan 1897 tarihlerinde de bykl kkl 15 kta harp gemisinden oluan bir Yunan filosu Kesendire taraflarnda dolatrlmtr.15 Ayrca sava ncesi Yunan Hkmeti, Prevezeden Sarakaviyeye kadar olan yerlere 13 kta harp gemisi, 27.000 piyade, 300 svari ve 40 top yerletirmitir.16 B.2. Sava Srasndaki Faaliyetleri Yunan donanmas, sava iin 5 zrhl, 3 kruvazr, 3 nakliye gemisi, 1 torpido gemisi, 12 ak denize ve 19 sahile mahsus torpido ve 12 topgeer olmak zere17 toplam 55 paradan mrekkep18 drt filoya taksim olunmutur. Bunlar: 1) ark yahut sporad adalar cihetindeki Selanik Filosu; 2) Korfu ve Narda sularndaki Garb Filosu; 3) Siklad ve Girit sularndaki Gney Filosu; 4) nceleri Girit, bilahare sporad sularnda bulunan ve torpido istimbotlarndan meydana gelen Prus Coran kumandasndaki Kk Torpido Filosudur.19 ark Filosu, Selanik krfezi ierisinde kalan muayyen yerleri hedef alarak buralara tesirsiz top atlarnda bulunmaktan baka ciddi hi bir i yapmamtr. Hatta filo kumandan Komodon Sahturi ald emrin hilafna hareket ederek Dedeaa-Selanik arasndaki imendifer hattn tahrip etme yolunda dahi hi bir ciddi teebbste bulunmamtr. Komodor Karasis emrindeki Garb Filosunun ise btn gayret ve faaliyeti Preveze istihkmlar zerine bombardman atei icra etmeye ve Ayasaranda iskelesini yakmaya ve tahrip etmeye mnhasr kalmtr.20 Sava srasnda Yunan sava gemilerinin en etkin faaliyet gsterdikleri noktalardan biri ise Preveze ve civar olmutur. Yedisi Ayamar ve gerisi ise Narda krfezinden gelen spee, Kral Yorgi zrhllar, Embirakya topeker ve Amiral Meyavli isimli kruvazr ile Orotas ve Efruesa isimli gambotlardan ve 1, 2, 3 ve 4 numaral torpidolardan oluan on ktalk bir Yunan filosu Preveze nlerine gelerek Preveze kalesini top ateine tutmutur.21 Drt buuk saat devam eden ve dman zrhllarna Hamidiye ve Yenikale istihkmlarndan yaplan mukabil atlarla 19 Nisan 1897de Makedonya adl bir Yunan vapuru Embirikya krfezinden karken batrlmtr.22 26 Nisan 1897de ve sair tarihlerde de bombardman devam etmise de bu muharebede Osmanl kuvvetlerinin dier Yunan sava vastalarna vermi olduu zarar ve zayiatnn derecesi kestirilememitir.23 Yine Sarandoz ve Salahora iskeleleri Yunan sava gemileri tarafndan topa tutulmu24 ve Sarandoz Rsumat daresi yaklarak imha edilmitir.25 18 Nisan 1897 tarihinde Yunanllar, Narda ay (Arakotos) zerinde gemilerden oluan bir kpr kurmak istemilerse de bu teebbslerine de Osmanl kuvvetleri tarafndan engel olunmutur.26

1502

Savan ilerleyen gnlerinde Yunan gemileri hem Narda krfezinde27 ve hem de Prevezede mahsur kalmtr.28 Fakat bu muhasara durumu Osmanl deniz gcnn Yunan sava gemilerine kar icra etmi olduu etkili ve baarl faaliyetlerden dolay deil, Osmanl kara kuvvetlerinin Narda ve Golosu zaptetmi olmalarndan kaynaklanmtr. 21 Nisan 1897 tarihinde Yunan donanmas ayaz giriinden Platona, Leftekarya ve Leftehor nahiyeleri nlerine gelerek top atnda29 bulunmutur. Daha evvel 21 ubat 1897de yine Yunan sava gemileri tarafndan vuku bulan yakma hadisesinde, iskelesi yanmaktan kurtarlm olan30 Leftekaryaya mezkur yangndan masun kalan erzak yakmak veya gasp etmek maksadyla 20 ve 25 Nisan 1897 tarihlerinde tekrar bir Yunan harp gemisi ile torpidosu gelerek sahile top ateinde bulunmaya balam ve sandallardan karaya asker ihra etmek istemitir. Ancak sahilde bulunan Osmanl siperlerinden alan ate karsnda dayanamayarak ayazna avdet etmek zorunda kalmtr.31 13 Mays 1897 gn beraberlerinde elli altm kadar yelkenli kayk ve sandallar bulunan Yunan sava gemi ve nakliye vapurlar ayazna yanap iddetli top atlarna balamlardr. Osmanl kuvvetlerinin bu bombardmana mukabelede bulunmas ve takviye almas neticesinde Yunan kuvvetleri bir ksm zayiata maruz kaldktan sonra geri ekilmek zorunda kalmlardr.32 16 Mays 1897de on bir adet irili ufakl yelken kayklar ile iskeleler yapmak ve hasmane hareketlerde bulunmak maksadyla Bozcaada ve civar adalara gelmi olan Yunan korsanlar, Osmanl donanmasndan bu cihete gnderilen Hfzurrahman firkateyni ile Pelenk-Derya ve kta torpido istimbotu tarafndan zapt olunarak anakkaleye getirilmilerdir.33 Yine Mays ay ierisinde Korfuda asker hazrlk yapp daha sonra Pireye hareket etmi olan iki Yunan zrhlsndan biri, top ateine tutmak maksadyla34 Midilli aklarna kadar gelmise de burada bir saat kadar oyalandktan sonra35 hi bir ey yapamadan tekrar geri dnmek zorunda kalmtr. Kalite ve tehizat bakmndan Yunan donanmas Osmanl donanmasndan ok daha stn bir durumda olmak, Golos ile Selanik arasndaki sahil hattna tamamyla hakim bulunmak36 ve baz Osmanl vapur ve kayklarna el koymakla37 birlikte deniz savanda belirgin bir baar gstermemitir. Yunan donanmasnn, Osmanl donanmasna nispetle teknik adan stnl aikrsa da Osmanl hakimiyetindeki adalar igal edecek ve limanlarna taarruzda bulunacak derecede yeni bir hareket icra etme kuvvetini kendisinde bulamamtr. Bu nedenle Yunanllar mevcut deniz kuvvetlerine ve tekil edilen drt ayr filoya byk mitlerle balanmlarsa da beklenilen neticeleri grememilerdir. Eer Yunan donanmas cesur bir surette kullanlabilmi ve Selanik, Dedeaa, zmir, Midilli, Sakz gibi belli bal Osmanl limanlar aleyhine hareket edilebilmi olsayd, Adalar denizindeki bir ok adann zapt baarlabilir ve dolaysyla da gerek Yunan milletinin mitleri ve gerekse Avrupa Byk devletlerinin beklentileri boa kmazd. Ancak Yunan donanmas btn bir sava boyunca Preveze mstesna olmak zere mdafaadan uzak baz iskele ve yerlere taarruz

1503

etmekten baka nemli bir hareket icrasnda bulunamam, Osmanl Bahriyesinin zaafndan istifade edememitir. Yunan donanmasnn savan kaderini deitirecek ileri bir tarafa brakp daha ziyade yk gemilerini, vapur ve kayklar zaptetme yoluna gitmesi gibi ehemmiyetsiz eylerle megul olmas38 ve ekingen ve mtereddit bir sava politikas izlemesi, kendisinden baarlar beklenirken Preveze ve Narda krfezinde mahsur kalmasna neden olmu, bu mahsuriyet hali kesin bar antlamasnn imzalanmasna kadar da devam etmitir.39 Gerek bu mahrumiyet hali ve gerekse savan ilan zerine Osmanl kara kuvvetlerinin, hududu geerek sratle ilerlemeleri neticesi hasl olan heyecan ve tela Yunan donanmasnn sevk ve idaresini bsbtn artm,40 denizlerdeki hareketsizlii savan akbetini Yunan kara ordusunun baarsna terk etmitir. Ancak donanmann yardmndan mahrum kalan Yunan kara kuvvetlerinin de Osmanl kara kuvvetleri karsndaki birbirini takip eden baarszlklar, Yunanistann malubiyetini kanlmaz hale sokmutur. 2. Osmanl Donanmas Meclis-i Mahss-i Vkel karar ve Sultan II. Abdulhamidin tasdiki ile sava kararnn alnmas zerine bu karar bir taraftan Osmanl Kara Kuvvetleri Komutan Mir Edhem Paaya bildirilirken bir taraftan da Liman Riyset-i lisine tebli edilmi ve icap eden liman reislerine malumat verilmesi istenmitir.41 A. Osmanl Donanmasnn Durumu Sultan II. Abdulhamid tahta kt zaman Osmanl donanmas keyfiyeti bakmndan olmasa da kemiyeti bakmndan muhtemelen dnyann nc byk gc durumundayd. Ancak 1897 OsmanlYunan Harbinin arifesine kadar geen yirmi ksur senelik zaman zarfnda Osmanl donanmasnn Haliten dar karlmad ve esef edilecek bir hale gelmi olduu, byk eksiklikler ierisinde olmasna ramen gnn artlarna gre yenilenip tehiz edilmedii, tam aksine, yabanc mhendis ve iilerin mukaveleleri yenilenmeyerek kendilerine yol verildii, donanmann her ne kadar say ve grnm itibariyle byk olsa da42 kalite ve muhtevas bakmndan bitmi ve tkenmi bir durum arz ettii, hatta bir ksmnn tamir olmaya bile kabiliyetinin olmad, donanmaya bal gemilerden bir ounun kazanlarnn akmakta, sa levhalarnn harap bir vaziyet arz etmekte, silah ve tehizat bakmndan gnn artlar ve imkanlarnn ok gerisinde kalm43 olduu yaygn bir kanaat haline gelmitir. B. Osmanl Donanmasnn Bakm ve Bahriye Nezretinin Mal Durumu Donanma komutannn donanmada bulunan gemilerin sava yapmaya msait olmad, zrhl ve torpido istimbotlarnn hepsinin harap, perian ve lzumlu silahlardan mahrum olduu, bu haldeki bir donanmann herhangi bir i baarmak bir tarafa karada kazanlan muzafferiyete de glge drecei ve sancamz lekeleyecei mealindeki raporu44 zerine, Sultan II. Abdulhamidin emriyle uzun zamandan beri Halite bulunan donanmaya bal gemiler birer birer muayene edilerek savaa kabiliyetlerinin olup olmadklarnn tespitine allm, eksik ve noksanlarnn tespit ve ikmali iin anakkale ark Kaymakamlarndan Hseyin Beye talimat verilmitir.45 Bu emir zerine

1504

donanmaya ait gemilerin iinde bulunduklar perian halin bertaraf noktasnda Halite youn bir faaliyet balam, eksiklerin giderilmesi noktasnda sratli bir tedarik ve tamirat sz konusu olmutur.46 Gemilerin bir ksmnn lazm gelen mahallerinin imaline allrken kazanlar patlayanlarn kazanlar tamir edilmi, bir ksm ise onarm iin havuza konulmutur.47 Bu dnemde donanmann tamir ve tehizi iin gerekli olan para Bahriye Nezreti tarafndan ancak istikraz yolu ile temin edilebilmitir.48 Zira Bahriye Nezreti bu tarihlerde mal adan olduka skntl bir durum ierisinde bulunmaktayd. Kprler, havuzlar, kmr madenleri, dre-i Mahsusa vapurlar ve muayyen limanlar Bahriye Nezretinin gelir kaynaklarn tekil etmesine ve ayrca devlet hazinesinden tahsisat almasna ramen mal adan zor bir vaziyet sz konusuydu.49 Bu durumdan dolaydr ki donanmann ihtiyalarn karlamak iin gerekli olan para balangta Osmanl Bankasndan temin edilmeye allm ve ana miktar toplam krk bin lira olan bu bor ve faizi iin Dersaadet liman haslat karlk gsterilmi, ancak bu borca dair denme eklinin nasl olaca konusu sonraya braklmtr.50 Mbrem ihtiyalara karlk olarak kullanlan bu varidatn mezkur istikraza hasredilmesi Bahriye Dairesinin maruz bulunduu mal buhran iinden daha da klmaz bir hale sokmutur. Bu durum ise Bahriye Nezretini, savan kazanlmas zerine, mezkur borcun tazminat olarak alnacak paradan denmesi talebinde bulunmaya sevk etmitir.51 Yaanan skntlar ve Bahriye Nezretini mezkur talebi zerine donanmann ikmal ve tehizat iin iktiza eden 40 bin lira miktarndaki bu parann yllk yzde yedi faiz denmek, bir defaya mahsus olmak zere yzde iki komisyon verilmek ve her sene liman haslatndan 6.500 lira tediye olunmak zere Ereli Mden-i Hmyunu Osmanl irketinden istikraz olunmasna ve daha sonraki tarihlerde, Maliye Hazinesince de karlanmasna karar verilmitir.52 Ocak 1896 tarihinden 25 Austos 1897 tarihine kadar olan zaman zarfnda, daha ziyade Yunan meselesinden dolay olmak zere, Tophane-i mire mevcudundan Osmanl donanmasna fevkalade olarak alnm olan top, mhimmat ve edevtn tutar 5.154.691 kuru 32 paraya ulamtr. Bu parann denmesi iin Tophane-i mire Miriyetinden Bahriye Nezretine mracaatta bulunulmusa da Bahriye Nezretinin bu miktar demeye btesi msait olmadndan durumun nasl halledilecei yine problem olarak kalmtr.53 C. Donanmaya Bal Gemilerin Miktar ve Donanma Komutan Osmanl donanmas 23 Mays 1886 tarihi itibariyle 106 istimbot, 18 zrhl firkateyn, 60 vapur, 2 kalyon, 5 firkateyn, 8 korvet, 6 navi, 2 kombozayet, 3 gambot, 1 birik, 1 uskuna, 10 tarak dubadan olumaktayd.54 Sava ncesi ise, Osmanl donanmas balca biri duba olmak zere 16 zrhl ve 3 topekerden ibaret olup birinci, ikinci ve nc snftan bulunan 28 torpido ile 3 adet torpidogeer ve sahil mdafaasnda mahsus yeni ve eski bir ok gemilerden mrekkepti. Bu gemilerden 1896 senesi sonuna kadar Halite demir atm durumda bulunanlarn says ise 12yi bulmaktayd. Bunlar merkezi bataryal, 900 ton kapasiteli, 28 topu haiz ve 12 mil sratindeki Mesudiye Zrhls; merkezi bataryal, 2700 ton kapasiteli, 27 topu haiz ve 13 mil sratindeki Hamidiye Zrhls; 2400 ton kapasiteli, 27 topu haiz ve 12 mil sratindeki Aziziye, Osmaniye ve Orhaniye Zrhllar; merkezi bataryal, 5600 ton

1505

kapasiteli, 19 topu haiz ve 11 mil sratindeki sr- Tevfik; 2700 ton kapasiteli, 12 topu haiz ve 11 mil sratindeki merkezi bataryal Feth-i Blend Zrhl Korveti; 2700 ton kapasiteli, 12 topu haiz ve 12 mil sratindeki merkezi bataryal Mukaddeme-i Hayr Zrhl Korveti; 2400 ton kapasiteli, 12 topu haiz ve 12 mil sratindeki merkezi bataryal Avnullah Zrhl Korveti; 2400 ton kapasiteli, 12 topu haiz ve 12 mil sratindeki merkezi bataryal Mun-i Zafer Zrhl Korveti; 2000 ton kapasiteli, 11 topu haiz ve 12 mil sratindeki merkezi bataryal Asr- evket Zrhl Korveti; 2000 ton kapasiteli, 11 topu haiz ve 12 mil sratindeki merkezi bataryal Necm-i evket Zrhl Korvetinden olumaktaydlar. Zrhllar 24 ve 15 cmlik ve daha kk aplarda Krup, Armstrong, Nordnfeld toplar ile tehiz edilmilerdi.55 Yunanllarla muhtemel bir savan vukuunu gz nne alan Osmanl Hkmeti, daha nce Bahr- Sefid Filosu Kumandanlna atanm bulunan56 Mir Hasan Rami Paay Avrupa Filosu Komutan nvan ile Osmanl Donanmas Kumandanlna tayin etmitir.57 D. Donanmann Hareketi ve Tatbikat Gerek Bahriye Nzrnn ve beraberindeki bir gurup deniz kurmaynn saray nezdinde yapm olduklar giriim ve mzakereler neticesi58 gerekse donanmann olaylar karsndaki hareketsizliinin halkn nazarnda uyandrm olduu honutsuzluk59 ve ayrca Yunanllara gzda vermek istenmesi eklindeki politika dolaysyla donanmann anakkaleye gidip gvde gsterisinde bulunmasna karar verilmitir. Bu maksatla Mesudiye, Hamidiye, Osmaniye ve Aziziye Firkateynleri ile Necm-i evket Korveti ve Hizber Dubasndan ve kta birinci snf torpido istimbotundan oluan60 Birinci Filo, Hayri Paa kumandasnda 16 Mart 1897 tarihinde, dier bir ksm ise 20 Mart 1897de Haliten hareketle anakkaleye doru yola koyulmulardr. Mirliva Mehmed Paa kumandasndaki Orhaniye, Hfzurrahman Zrhllar ile Mansure Korveti, Mekke, Medine ve Hadidiye Kruvazrleri ile bir torpidodan oluan kinci Filo ise 21 Mart 1897de Haliten ayrlarak Narada bulunan Birinci Filoya iltihak etmitir.61 Haliten hareket eden donanma birinci ve ikinci kprleri getikten sonra Sarayburnunu dolaarak Marmaraya doru ynelmi, Yeilky nlerinden geerek ertesi gnn zevalinde Gelibolu Burnuna ulam ve zorunlu olarak Lapseki limanna demir atmtr.62 Donanmann hareketi esnasnda bir takm mklatlarn yaanmas sz konusu olmutur. Daha hareketin banda ikinci kprden geilirken Mesudiye Firkateyninin sekiz kta kazanndan patlam ve bu durum donanma mer ve efradn fevkalade zor ve skntl bir duruma sokmutur.63 Ancak donanmann hareketini seyre km olan yerli halkn evkini krp teessf etmelerine yer vermemek ve yabanc gzlemcilere de yaanan olumsuzluklar hissettirmemek iin harekete bu haliyle devam edilmitir.64 Yine anakkaleye doru seyredilirken Hizber Dubas gerek elektrikli gece iaret fenerlerinden ve muhabere eksikliinden ve gerekse tayfann denizcilikten habersiz bulunmasndan dolay kaybedilmi, ancak iki gn sonra dubann mral Adasnda karaya oturmu olduu anlalabilmitir.65 Makine aksamndan birinin krlmas neticesi hareketsiz kalan torpido istimbotlarndan biri ise PelenkDerya Torpidogeerine balanarak yrtlebilmitir.66 Lapsekideki mecburi demir atma durumu

1506

zerine Bahriye Nezretinden gelen emir zerine 25 Mart 1897 sabah tekrar demir alnarak anakkalenin Nara limanna hareket edilmi ve zeval vakti ancak bu limana ulalabilmitir.67 Savan ilanndan nce boazdan karak tekilat manevralarna ve top atlarna balayan ancak eitli nizamlarnn alnmas ok ar ve yar muntazam bir ekilde icra edilebilen ve ayrca yksek bir sratle seyretme imkan bulunmayan68 filoya bal gemilerin at tecrbeleri ve durumlar hakknda konu ile ilgili kaynaklarda u bilgilere rastlyoruz: Bu tatbikat srasnda Osmaniye Firkateyninin 18 topundan 16 tanesinin tamirinin imkansz hale geldii grlmtr. Tabiyede ve sancak tarafnda bulunan toplar kzaklarndan frlam, bataryadaki Krup toplarnn ekserisinin ise hidrolik piston rotlar krlm, dhil kondak astarlar ise tamamen dalmlardr. Tersanede imal edilmi olan Krup mermilerinin at tecrbelerinde ise bunlarn istee uygun olmad grlmtr. Aziziye Firkateyninin toplarndan kta bulunanlarn hidrolik silindirlerinin kapa atlam ve bataryasndaki Armstronglar, Osmaniye Firkateyninde olduu gibi tahribata uramtr. Yine Orhaniye Zrhlsnn at tecrbeleri de tamamen olumsuz sonu vermitir. Bataryalarndaki Krup toplarnn hi birinin salam kalmad Hamidiye Firkateyninin ise dablbatumlarndaki makine dairesine su hcum etmi, 300 tonu bulan bu su 20 gnde 400 erle ancak boaltldktan sonra sznt yerleri imento ile svanmtr.69 Savatan nce yaplan at talimi srasnda grlen eksiklikleri yerinde incelemek ve gerekli tedbirleri almak zere Zrhl Aziziye Firkateyn-i Hmyunu Svari Miralay, Zrhl Hamidiye Firkateyn-i Hmyunu Svarisi Miralay Rasim, Bahr- Sefid kinci Frka Kumandan Hayri, Bahr- Sefid Filo Erkn- Harbiye Memuru Almanyal Ferik Hofe, Bahr- Sefid Umum Filo Komutan Hasan Rami, Zrhl Mesudiye Firkateyn-i Hmyunu Svari Muavini Kaymakam Faik, Zrhl Hamidiye Firkateyn-i Hmyunu Svari Muavini Kaymakam Halil, Zrhl Necm-i evket Korvet-i Hmyunu Svarisi Kaymakam Ali, Zrhl Osmaniye Firkateyn-i Hmyunu Svarisi Miralay mer, Zrhl Mesudiye Firkateyn-i Hmyunu Svarisi Miralay Faik, Pelenk-Derya Torpidogeer Hmyunu Svarisi Binba Cemal, Donanm-yi Hmyun Esliha Enspektr Binbas Edhem, zmir Kruvazr-i Hmyun Svarisi Kaymakam brahim Edhem, Yavern-i Hazret-i ehriyrilerinden Kolaas Rsih, Zrhl Aziziye Firkateyn-i Hmyunu Svari Muavini Kaymakam Mustafa, Zrhl Hizber Duba-i Hmyunu Svarisi Binbas Hsn ve Berk-i Efan Torpidogeer Hmyunu Svarisi Binbas Rd Beylerden oluan hususi bir komisyon tekil edilmitir.70 Mezkur komisyon tarafndan hazrlanp Donanma Komutanlnca Bahriye Nezretine sunulan raporda, donanmaya ait gemilerin haiz olduklar silah ve sava gerelerinin kifayetsizlii, mevcut hali ile dman karsna kmasnn mmkn olmad, ksa bile fazla bir baar kazanmasnn muhal olduu ifade edilmi ve yeni gemilerin alnmas gerei dile getirmitir.71 Ancak Bahriye Nzr ile Donanma Komutan arasnda iddetli ihtilaflarn yaanmasnn da72 muhtemel tesirleri ile Bahriye Nezreti mezkur raporda dile getirilen hususlara gereken nemi vermemi, top arzalarnn giderilmesi iin laykyla uramam, topuluk bilgisi olmayan usta ve iilerle durumun dzeltilmesi yoluna gitmitir.73

1507

E. Osmanl Donanmasnn Mrettebat ve Taksimi 23 Mays 1886 tarihi itibariyle Osmanl donanmasnda iki mir, harp snfna mensup 12.222 mera ve zabtan bulunmaktayd. Sair snflara mensup mera ve zabtan ile ark ve sair olarak 5.578; donanmada ve muhtelif yerlerde rtbesiz olarak alan doktor, rak, hademe ve benzeri kimseler olarak ise 244 kii bulunmakta, toplam olarak ise 18.046 grevli hizmet vermekteydi. Ancak donanmada alan efradn iin ehli olduklar sylenemeyecei gibi bunlarn asker kural ve kaidelere bal olduklar da ifade edilemezdi.74 zellikle sava arifesinde donanmann mrettebatnn temininde ve tertibatnn salanmasnda Trabzon ahalisi gibi sivil halktan gnll kimselerin donanmaya alnmas sz konusu olmutur.75 Savan ilanndan bir ka gn evvel memleketlerinden gelen bu efrat ile Redif snf oluturulmu ve kendilerine yirmi gnlk bir eitim verilmise de ancak bunlarn zrhl sava gemilerinin nasl seyir ve hareket ettirilecekleri konusunda herhangi bir deneyimlerinin olmamas, vazifelerini hakkyla yerine getirmelerini engellemitir. Bu durum ise bir takm mahzurlarn ortaya kmasna76 sebebiyet vermitir. Yunanistann bir taraftan Giritteki olaylar tevik etmesi ve adaya sevkiyatta bulunmas, dier taraftan ise snr tecavzlerinde bulunarak asker hazrlklara koyulmas Osmanl Hkmetini Bahriye Nezretine harp gemilerini muhtemel bir savaa hazrlamas iin emir vermeye sevk etmi, bu emir zerine harp gemileri alel acele seferber hale getirilmitir. ubat ay banda verilen bu emrin zerinden henz bir ay gemiken Osmanl donanmas biri hafif dieri zrhl gemilerden oluan filo halinde harekete hazr hale gelmitir.77 Muhtevalar nedeniyle tekil edilen mezkur filolara Ar Filo ve nce yahut Hafif Filo adlar verilmitir. Hafif yahut Birinci Filoyu tekil eden gemiler: Berk-i Efan, Tr-i Zafer, Siham, Pelenk-Derya, Tevfik, Burhaneddin Torpil Gemileri ile zmir Kruvozrnden olumutur. kinci Filoyu Zrhl Hamidiye, Mesudiye, Osmaniye, Aziziye Firkateynleri ile Necm-i evket Korveti, Hizber Dubas, Ejder ve ihab Torpil Gemileri oluturmutur. nc Filoyu ise Orhaniye ve Hfzurrahman Zrhl Firkateynleri ile Mansure Korvet-i Hmyunu ile Mecidiye Torpido stimbotu tekil etmitir.78 Osmanl donanmas temelde iki esas filoya ayrlmakla birlikte bunlar daha sonra sorumlu tutulduklar grev yeri ve gerei olarak kendi ilerinde alt filo yahut blmlere taksim olunmulardr. Bu alt filolar ve meydana geldikleri gemileri ise u ekilde sralamak mmkndr: 1. Filo: Osmaniye ve Hfzurrahman Zrhl Korvetleri ile iki kta torpido istimbotundan mteekkildi. 2. Filo: Hamidiye ve Necm-i evket Zrhl Korvetleri ile iki kta torpido istimbotundan terkip olunmutu. 3. Filo: Aziziye Zrhl ve Mansure Ahap Korvetleri ile iki kta torpido istimbotundan tekil edilmiti.

1508

4. Filo: Orhaniye Zrhl Firkateyni ile Pelenk-Derya Torpidogeer ve iki kta torpido istimbotundan mteekkildi. 5. Filo: Mesudiye Zrhl Firkateyni ile zber Kruvazr ve iki kta torpido istimbotundan ibaretti.79 F. Osmanl Sava Gemilerinin Durumu ve Grev Alan Sava arifesinde Osmanl donanmasn tekil eden belli bal zrhl, firkateyn, torpido, korvet ve sair gemiler ve bu gemilerin sava arifesinde ve srasndaki durumlar ise yleydi: Hamidiye Firkateyni, bataryasnda eski tip Armstorng cinsten bir ksm top bulunmakla birlikte harap bir vaziyet arz eden bu toplarnn oksitlenmi olmas dolaysyla bir i grememitir.80 Ayrca firkateynin, daha nce de zikredildii zere, dahil batmlar su alm olduundan yz ton miktarndaki bu su drt yz efrat tarafndan geceli gndzl allmak suretiyle ancak yirmi gnde boaltlabilmitir. Makinalardan intikal eden bu kirli ve pis sular gemi efrad arasnda tifo ve benzeri hastalklarn yaylmasna neden olmutur. Gerek firkateynin su almas ve gerekse bu pis sularn bir takm hastalklara sebebiyet vermesi, Hamidiye Firkateyninin Lapsekiden hareket etmesini geciktirmi, bu durum ise genel olarak donanmann seyrini yavalatmtr.81 Firkateyn, sylenenin ve genel kabuln aksine saatte ancak alt, alt buuk deniz mili srat yapabilmitir.82 Aziziye ve Osmaniye Firkateynlerinin top kzaklar tecrbe esnasnda paralanm, bu cihetten atl bir halde kalmlardr. Mezkur firkateynler sratleri ve sair sava tehizatlar ve gerekleri bakmndan ise olduka kifayetsiz bir durum arz etmilerdir.83 Mesudiye Firkateyni bir ksm toplara haiz olmusa da bunlar ksa ve 15 cmlik Krup toplaryla eski Armstrong tarzndaki toplardan meydana gelmekteydi. Sonradan Nordnfeld cinsinden bir ka adet top yerletirilmise de bu toplarn hi birinde siper ve sair cinsinden temel unsurlarn bulunmamas, makine kazanlarnn drt tanesinin harap bir vaziyet arz etmesi ve ancak yedi deniz mili sratine malik olmas ve tamir ve tadile ihtiya duyar bir hal arz etmesi Mesudiye Firkateynini dman karsna kamaz ve mukavemette bulunamaz bir hale sokmutur.84 Donanmay tekil eden gemilerden Mesudiye Firkateyni hari, dierlerinin tmnn dmenleri buhar makinesi ile harekete gemekteydi. Bu durum ise harp ve manevra esnasnda mevkilerini muhafaza edemeyip millerce mesafe geride kalmalarna neden olmutur.85 Ate tecrbesinde tam bir baar sergileyememi olan Orhaniye Firkateyni ile Mansure Ahab Korvetinin toplar sakat, top pabular paralanm ve ar toplar istenilen ekilde geminin her iki tarafn evirmekten ve hakkyla hareket etmekten uzak kalmtr. Necm-i evket ve Hfzurrahman Korvetlerinin silahlar az ve eksik olduu gibi makineleri de iyi almam, sratleri ise drt be mili gememitir. Donanma iin zaruret durumunda olan kruvazrler bakmndan Osmanl donanmas fakirdi denebilir. Bahriye Nezreti Mekke, Medine, zmir ve Hdeyde adl posta vapurlarna bir ka Kaval topu yerletirerek, her ne kadar uygun olmasalar da, bunlar kruvazr olarak donanmaya katma yoluna gitmitir.86

1509

Donanma refakatinde bulunan ve ba ve k taraflarna birer kta 12 cmlik eski Krup topu konulmu olmakla birlikte ihtiyaca muvafk olmayan Pelenk-Derya torpidogeeri87 ile Ejder ve Berk-i Efan adl torpidogeerleri hakkndaki vesikalarda ezher cihetten srat ve metaneti haizdir88 denilmekte ve on dokuz deniz mili hz yapabildikleri sylenmekte ise de on drt milden fazla srat yapamadklar grlmtr.89 Bu torpidogeerlerin durumu Hasan Rami Paa tarafndan ise: Marifeti ihtikr-perverne ile gli (pahal bir) fiyat ile (Almanyada) yaptrlm ve hi birinin zerinde esliha-i hazra vaz ve tabiye edilmeyerek ve makine ve kazanlarnca muktez olan mkemmeliyet dah nazar- dikkate alnmayarak ihanet ve ihtikrla donanmaya ilhak edilmi zayf, silahsz, muntazam posta vapurlarna nazaran bile sratsiz sefinelerden ibarettir90 eklinde beyan edilmitir. Donanmada ayrca saylar ona varan torpido istimbotlar yer almtr. Bunlardan ancak bir ikisi elektrik fenerine sahip91 olmakla birlikte, hi biri srekli ve muntazam bir sratle seyredebilecek bir durum arz etmemitir.92 Yunanistann deniz gcn hazrlamaya balamas zerine Osmanl donanmasnn tehizi ve hazrlanmas, sahillerinin muhafazas, Osmanl sava gemilerinin Yunan torpido ve sairesinden korunmas, muhtemel bir taarruza kar lazm gelen Osmanl limanlarnn tahkim edilmesi, ksacas gerekli olan deniz tedarikinin icras iin lzumlu olan tedbirlerin alnmas hakknda mzakerelerde bulunulmutur.93 Sava ncesinde Osmanl donanmasnn faaliyet gsterdii belli bal yerler olarak Basra, Beyrut, Bingazi, anakkale, Cidde, Deriye, Ereli, Girit, kodra, zmir, Karadeniz, Kzldeniz, Midilli, Preveze, Rodos, Sakz, Selanik, Sisam, Trablusgarp, Trabzon94 gibi bir ksm liman ve denizleri grmekteyiz. Ancak Donanma Komutanlnca, vuku bulacak muhtemel bir Osmanl-Yunan Savanda Akdeniz adalar ve Anadolu sahillerine ilaveten,95 anakkale Boaz ile Selanik ve zmir limanlar birinci derecede korunmas gereken yerler olarak kabul dilmitir. Zira anakkale Boaz genelde Osmanl Devletinin can damarn tekil ederken sava dolaysyla da ayr bir ehemmiyet arz etmitir. Selanik liman ise bir taraftan Makedonya ile balantl bulunurken dier taraftan da Balkan milliyetlerini ve topraklarn yakndan alakadar etmekteydi. Ehemmiyet bakmndan ncelik arz eden bu iki noktadan sonra ise hem sava alanna yaknl ve hem de hatr saylr bir ticar faaliyete sahne olmas bakmndan zmir liman ile Edremit blgesinin mdafaa ve muhafazas gelmekteydi. Yunanllarn, Hidra snf zrhllarnn stnln gren Donanma Komutanl, Bahriye Nezretine bir rapor sunarak bir ksm tekliflerde bulunmutur. Donanma Komutanlnn mezkur teklifine esas olan hususlar u ekilde sralanabilir: 1) Boazn muhafazas iin boaz giriinin deniz cihetinden takviye ve muhafazas iin Bozcaada ve Midilli adalar aras aklarna bir deniz kuvveti tayin edilmesi; 2) zmir, Selanik ve Edremit gibi ticar limanlarn mdafaada tutulmas; 3) Haiz olduu ehemmiyet ve dman sahillerine yaknl dolaysyla Selanik limann korumak zere buraya savunma ve saldr hareketlerini icra etmeye muktedir gemilerden oluan kk bir

1510

sava filosunun sevk edilmesi ve ayn zamanda mcavir alanlarda dmann ticar faaliyetlerine sekte vurulmaya allmas; 4) Gerek Osmanl sahillerinin ortasnda bulunmas ve gerekse stanbula yaknl dolaysyla gemilerin sava malzemesi almalarna elverili bir konum arz etmesi dolaysyla anakkale Boaznn denizden icra edilecek hareketlerin merkezi olarak kararlatrlmas; 5) dre-i Mahssadan donanmaya ilhak edilen nakliye vapurlarnn96 donanmay tekil eden frkalar maiyetinde depo hizmetinde istihdam ile istifadeleri yoluna gidilmesi.97 Yunan donanmasnn Osmanl donanmas karsndaki stn durumu dolaysyladr ki Osmanl Hkmeti Yunan donanmasnn muhtemel teebbslerine kar savunma tedbirleri almay gerekli grm ve bu maksatla anakkale Boaz, Selanik krfezi ile Akdeniz adalarnda tedbirler almtr. Bu alanlardaki faaliyetler ve alnan tedbirler ise u ekilde sralanabilir: Daha nce de belirtildii zere Osmanl donanmasna dahil olan gemilerin bir ksmnn makine dairesine varacak kadar ilerine su almalar, genel olarak kazanlarnn kullanm d ve onarma muhta bulunmas, ok snrl bir hza sahip olup daha fazla srat yapamamalar, hareketle ilgili muhtelif nizamlarn ok ar ve dzensiz olarak icra edilebilmesi, mcehhez olduklar silahlarn eski ve kifayetsiz oluu, top atlar srasnda namlularn kazklarndan frlayp kmas, paralanmas ve ekseriyetinin ilemez halde olduklarnn anlalmas98 ve yeni zrhl, kruvazr ve muharip gemilerinin satn alnmasna olan ihtiyacn kanlmaz olduunun grlmesi donanmann mevcut hali ile savaa istenilen llerde katkda bulunmasnn mmkn olmadn ortaya koymutur. Bu sebeple donanmann ie yarar muayyen gemilerinden bir ksmnn donanma komutannn emrinde olarak anakkale Boaznn uygun yerlerine demir atarak muhtemel Yunan taarruzlarna kar boazn korunmasnda savunma grevi stlenmeleri ve bu noktada ky bataryalarna yardmc olmak grevi ile sava sresince anakkale Boaznda tutulmalar kararlatrlmtr.99 Mevcut durumundan kaynaklanan byle bir karar neticesinde donanmaya bal gemiler sava unsuru olmaktan kp anakkalede birer yzer istihkm haline gelmitir. Zaten Hasan Rami Paa da, Sultan II. Abdulhamidin donanmann Mir Ethem Paann karadaki zaferine ne zaman katlaca yolundaki telgrafna 17 Mays 1897 tarihinde verdii mukabil cevabnda, donanmann bu durumuna temasla elde muharebe edebilecek tek bir sava gemisinin olmadn ve dolaysyla da mevcut gemilerin birer yzer istihkm olarak boaz dahilinde yer alm bulunduunu arz etmitir.100 Sava srasnda Yunan sava gemilerinin herhangi bir tecavzne imkan vermemek iin anakkale giriindeki yasan ihtiyaten Seddlbahir ile Kumkale giriine kadar geniletilmesi ve buralarn deniz cihetinden tahkim edilmesi kararlatrlmtr.101 Bu i iin 21 Nisan 1897 tarihinde Mirliva Mehmed Paa kumandasnda Narada Birinci Filoya iltihak etmi olan Orhaniye Firkateyni ile Hfzurrahman ve Mansure Korvetleri ile Necm-i evket ve Hizber Dubalar ve kta torpido istimbotu grevlendirilmitir.102 Ayrca boaz trafiini kontrol etmek, alnan kararlar uygulamak ve emniyeti salamak zere 27 Mart 1897den itibaren boazda bir karakol hizmeti kurulmutur. Ancak bu ie

1511

tahsis edilen torpidobotlardan ounun kazanlar akm ve dolaysyla artan su ve kmr sarfiyatlar zorlukla karlanabilmitir.103 Yine bir taraftan talimlerde bulunmak ve dier taraftan da karakol vazifesini ifa etmek zere alt adet torpido ile bir kruvazr de Akdenize sevk olunmutur.104 17 Nisan 1897 tarihinde Yunanistana kar sava ilan edilmesi zerine gerek anakkale Boazn savunmas noktasnda ve gerekse limanda bulunduu mddet zarfnda nasl hareket edecei yolunda donanmaya gerekli talimat verilmi, liman fenerlerinden baka bir n olmasna da msaade edilmemitir. Bu yndeki talimatlar zerine anakkale ile Kilidlbahir arasndaki fenerler sndrlm,105 sadece Akdeniz Boaznn tahkim olunan yerleri geceleri elektrik fenerleri yaklmak suretiyle aydnlatlmtr.106 Ayrca Yunan sava gemilerinin bir yolunu bularak boaza sokulmalarndan korkulduundan ve zaten bu yolda bir takm duyumlar da alnm olduundan meydana gelebilecek mahzurlara mahal brakmamak iin Mesajeri, Maritem, Levayed ve Floriyo Royerteno kumpanyalarna geceleyin Akdeniz Boazndan gemeleri hakknda daha evvel verilmi olan msaade tehir edilmi, yaplan bir takm dzenlemelerden sonra mezkur kumpanyaya bal gemilerin ancak zel iaretlerle gemeleri sz konusu olmutur.107 Osmanl donanmasnn faaliyet alanlarndan bir dierini ise sava mahalline yaknl ve ehemmiyeti dolaysyla nem arz eden Selanik liman ve civar oluturmutur. Avrupa konsoloslarnn Yunan sava gemilerinin buraya taarruzda bulunmalar durumunda tebaalarn nasl koruyacaklarn kendi aralarnda mzakere etmeleri, Osmanl Hkmetini Selanik limannn emniyet konusunda daha da endielendirmitir. Zira Selanik liman istihkm ve mdafaas olmayan bir liman durumundayd. Osmanl Devleti, Yunanistann buraya asker ihra etmesi halinde byk devletlerin ikinci bir Girit meselesi gibi Makedonya meselesini de ortaya karmalarndan endie etmi, ayrca Alasonya ve Yanya cihetlerinde bulunan Osmanl asker ktalarnn muvazene hatlarnn bozulmas gibi vahim bir durumun zuhurundan ekinmitir.108 Bu gelime ve dncelerin de etkisiyledir ki, muhtemel bir Yunan saldrsn nlemek zere Selanik limannn muhafazas iin 4 zrhl firkateyn ile 9 torpidobot ve 2 yardmc gemi bu blgeye sevk edilmitir.109 Selanik limannn girii olan Karaburun aklarna ise iki sra olmak zere iki cins torpido konulmu ve burada bulunan fenerler de geceleri sndrlmtr.110 Yine buradaki Duna ve Ayanomi fenerlerinin de yaklmasna msaade edilmemitir.111 Fenerlerin sndrlm olmasndan dolay sava sresince bu limanlar geceleyin yabanc gemilerin giri ve kna kapal tutulmutur.112 Limana gidecek dost devlet gemileri ise ancak karakol gemisi tarafndan verilen istimbot veya filikeler rehberliinde hareket etmilerdir.113 Karaburundan Kesendire cihetine doru Yunanistann asker sevk edip Osmanl imendifer hattn tahrip ve asker sevkyat tatil etmeleri mmkn ve muhtemel olan mahallerde birbirine yardmda bulunabilecek ve dmann asker karabilecei yerlere hep birden toplanabilecek bir surette be tabur kadar asker ile bir batarya top tabiye olunmutur.114 Ayrca Aydn Redif Frkas ile Denizli Redif Livas Dairelerinden Mstahfz ve Redif snfndan bir ksm askerlerin buraya sevki yoluna gidilmitir.115

1512

Alnan tm tedbirlere ramen savan ilanndan sonra Yunan sava gemilerinin geceleyin Karaburun taraflarnda grlmesi, bunlarn Selanik limanna taarruzda bulunabilecekleri endiesini dourmutur. Bu nedenle Selanik Bahriye Kumandan kendisine ekilen bir telgrafla uyarlm, kendisine fevkalade uyank ve ihtiyatla hareket edilerek sava gemilerinin Kesendire ve sair yerlere gnderilmemesi ve Yunanllarn taarruzuna hedef olunmaktan iddetle saknlmas talimat verilmi ve ayrca civar limanlar reislerinin de benzer bir ekilde uyarlmas bildirilmitir.116 Bu tedbire ilaveten, Selanik limanna Yunanllarn muhtemel bir taarruzlarna kar burada ve civarda bulunan Osmanl istimbotlarnn siyaha boyanmas istenmi117 ve dman gemilerine kar nasl davranlacann kararlatrlmas emredilmitir.118 Osmanl Hkmeti ve Bahriye Nezreti bu dorultuda faaliyetlerde bulunurken, Selanikte bulunan Avusturya ve ngiliz konsoloslar ise emniyetleri gerei ilave sava gemileri yollanmas iin kendi devletleri nezdinde giriimlerde bulunmulardr. Atinadaki Osmanl sefiri de Osmanl donanmasndan bir filonun ve asker kuvvetin acele bir surette Selanike sevk olunmas ve liman girilerinde geceleyin fener yaklmas lzumunu dile getirmitir. Bu gelimeler zerine Osmanl Hkmeti de Selanike takviye asker kuvvetler sevk etme yoluna gitmitir.119 Sava arifesinde asker tedbirler alnan ve sava srasnda da muhafazasna allan yerlerden biri dierini de zmir liman ve evresi oluturmutur. Haiz olduu ehemmiyet yannda gece ve gndzn her saatinde devaml bir surette ticaret ve posta vapurlarnn buraya girip kmakta olmas bu limann emniyeti asndan tehlikeli addedilmitir.120 Ayrca Korfuda Yunanllarn gizli bir surette hazrlk ierisinde olduklar ve Pireye hareket etmesi emrolunan zrhl iki sava gemisinin Pireye ulamalarnn ardndan zmir, Midilli ve Sakz gibi nem arz eden bir ksm yerleri topa tutmak dncesinde bulunduklar istihbar edilmitir. Alnan bu ve benzeri bilgiler neticesinde, zmir ve civar limanlar emniyetleri asndan daha da nem kazanmtr.121 Bu sebeple Selanik liman iin alnan tedbirlerin ve geerli klnan usullerin zmir liman iin de geerli olmas karar benimsenmi,122 buraya gnderilen skender Korveti limann mnasip noktalarna yerletirilecek olan torpidolarn idare ve tayini ve limannn muhafazasndan sorumlu tutulmutur.123 Dier taraftan boazn, zmirin ve sahildeki bir ksm limanlar ile adalarn girilerini korumak zere124 donanmaya bal zrhl Osmaniye ve Orhaniye Firkateynleri ile Necm-i evket, Hfzurrahman ve Mansure Korvetlerinin Akdeniz adalar etrafnda gezdirilmeleri kararlatrlmtr.125 Bu gemilerin deruhtesi ise kinci Frka Kumandan Mirliva Hayri Paaya verilmitir.126 Gerek bir ksm gemilerin adalar arasnda bulunmalarn salamak ve gerekse sair yerlerde vazifelendirilmek ve muayyen bir intizam dairesinde hareket etmelerini temin etmek maksadyla donanmaya bal gemiler be filoya ayrlmtr.127 Ayrca mezkur adalarn hem karadan olan emniyetini salamak ve hem de buraya ynelik kara kuvvetlerini artrmak bakmndan Aydn Redif Frkas ile Denizli Redif Livas Dairelerinde mevcut olan Mstahfz ve Redif efradyla mezkur havalide tekil olunmu olan Mstahfz Taburu bir frkaya dntrlmtr.128 Bu tedbirlere ilaveten Sisam adasnn da tarassut altnda tutulmas129 karara balanmtr.

1513

Savan ilan zerine boazlar ve sava mntkasna yakn olan limanlar iin alnan tedbirler gzden geirildii gibi taarruza muhatap olmalar ihtimali zayf da olsa bu trden muayyen baz yerler iin de tedbir alma yoluna gidilmitir. Bu noktada Trabzon Liman Riyasetine ve civarndaki liman reislerine ve kodra Bahriyesine Yunanistan donanmasnn taarruzlarna hedef olunmasndan saknlmas bildirilmi ve hatta Cidde ve Basra Bahriye Kumandanlklarna130 ihtiyatl olmalar yolunda ihtarlarda bulunulmutur. Ayrca Dersaadet Liman Dairesi Tahrirat Kaleminden merkezde bulunan liman reislerine Osmanl sahillerine hi bir surette zararl eya ve yasak silah sokulmasna meydan verilmemesi iin tm liman idarelerince gayet basiretli davranlmas bildirilmi ve bu konuda mezkur reisliklere mkerreren tebligatlarda bulunulmutur.131 G. Osmanl-Yunan Donanmalarnn Mukayesesi 1897 Osmanl-Yunan Sava arifesinde Osmanl donanmasnn durumuna nazaran Yunan donanmas denizlere hakim bir vaziyet arz etmitir. Yunan donanmasnda yer alan zrhllar 24, 15 ve 8 cmlik ve daha bir hayli seri ateli toplarla mcehhez bulunmaktayken, Osmanl donanmasnda tam donanml bir gemiden sz etmek pek mmkn deildir. Yunan sava gemilerinin haiz olduu toplarn menzil mesafeleri ile Osmanl sava gemilerinde bulunan toplarn menzil mesafeleri de farkllk arz etmitir. Yunan donanmasnda 17 mile kadar srat yapabilen mkemmel zrhl gemi,132 4 kruvazr, torpido istimbotlar ve daha bir ka nemli gemi yer alrken buna mukabil Osmanl donanmas kat zerinde 13 mile kadar srat yapabilen, fiiliyatta ise bu rakamn olduka altndaki bir hzla seyredebilen,133 topsuz tfeksiz, derme atma ve sakat bir takm gemilerden olumutur.134 Gerek yukarda zikredilen hususlar ve gerekse nc Filonun ge hareket etmi olmas135 Osmanl Devletinin deniz kuvveti bakmndan Yunanistandan geride bulunduunu aka gstermekteydi.136Genel olarak ele alndnda Yunan donanmasnn teknik ve tehizat bakmndan Osmanl donanmasna olan stnl tartma kabul etmez ise de Osmanl donanmas say bakmndan Yunan donanmasndan ok daha fazla ve Osmanl donanmasnda bulunan torpidobotlar Yunan torpidobotlarndan ok daha ziyade ie yarar bir durumda olmutur.137 1897 Osmanl-Yunan Savann deniz cephesi incelendii vakit Osmanl donanmasnn sava srasnda basit bir savunma dnda ciddi denebilecek hi bir i yapmad aka grlr. Sava srasnda donanma, savaa gerek manada katlamad iin Yunan taarruzlarndan deil, bilakis ierisinde bulunduu ilgisizlik ve bakmszlk yznden bir takm zorluk ve skntlara maruz kalmtr. Bu nedenle hariten gelen tazyik ve saldrlara sava srasnda donanma yerine daha ziyade bir ksm Osmanl ticaret gemi, vapur ve benzeri deniz vastalar muhatap olmular, Yunan gemilerinin saldrsna ve zaptna maruz kalmlardr.138 Netice Sava srasnda Osmanl donanmasnn pasif kalmasnn ve hemen hemen ciddi hi bir i icra edememesinin, kanaatimizce baz nedenleri bulunmaktadr. Sava srasnda her eyden evvel donanmann teknik adan ve mrettebat bakmndan gnn artlarna cevap verebilecek bir durumda

1514

olmad, dolaysyla da sava yapma kudretini kendisinde bulamam olduu grlmektedir. Donanmann ihmal edilerek daha ziyade kara gcnn ele alnmas ve demir yollarna nem verilmesi eklindeki bu dnemin cri olduuna inandmz politikasnn da bu noktada etkili olduunu sylemek mmkndr. Bu durumun tabi bir neticesi olarak, donanmann ihmal edilmesi yannda muhtemel bir Osmanl-Yunan savanda donanmann nasl bir plan dairesinde hareket ve muharebe edeceine dair daha evvelden hi bir hazrln yaplmam olmas da dikkati ekmektedir. Sava kt zaman bu noktada ne Bahriye Nezreti nezdinde ve ne de Donanma Komutanlnda taslak halinde de olsa hazrlanm herhangi bir plana rastlanmamtr.139 Ancak sava rzgarlarnn esmeye balamas zerine, sebebi her ne olursa olsun, o vakte kadar ihmal edilmi olan donanmay bakma alma ihtiyac hissedilmi ve gruplara taksim edilmesi sz konusu olmutur. Fakat son anda byle bir yola bavurulmu olmas, Osmanl donanmasnn Beike limann ksa bir ziyaretten sonra140 tekrar anakkaleye geri dnmesine, savata bulunma yerine Yunan donanmasn caydrc bir rol stlenmekten teye gidememesine engel olamamtr. Bu durumun halk nezdinde ve nazarnda ortaya karm olduu olumsuzluk ise, bu iten sorumlu bulunanlar, donanmann Preveze gibi baz ehemmiyetsiz yerlerde Yunan vapurlarna kar top atlaryla elde etmi olduu sradan stnlkleri141 gazetelerde neretmeye142 ve bu suretle mevcut honutsuzluklar bertarafta bulunmaya sevk etmitir. Bu neriyatlarla halkn kalbinde ve kafasnda donanmann baarl faaliyetler icra etmekte olduu kanaati ve hissi uyandrlmaya allm, kamuoyunun gz boyanarak, donanmann gerek durumu kamufle edilmek istenmitir. Durum byle olmakla birlikte bu noktada gz ard edilmemesi gereken bir dier husus da savan ilan edilmesinin hemen akabinde Mir Edhem Paa komutasndaki Osmanl kara kuvvetlerinin hemen her tarafta arka arkaya galibiyetler elde etmesi ve Yunan kuvvetlerini ricate mecbur ederek Atinann igalini muhtemel bir hale getirmi olmasdr. Osmanl donanmasnn bu savata aktif bir faaliyetinin olmad phesiz ise de kara kuvvetlerinin muzafferiyetlerinin daimi olmasnda ve savan, genel netice itibariyle, mspet bir ekilde sonulanmasnda dolayl da olsa rol sz konusudur. Bata anakkale, dolaysyla da boazlar olmak zere gerek Selanik ve zmir limanlarn ve gerekse Akdeniz adalar ve sair yerleri mdafaa konumunda bulunmas donanmann dolayl ve ayn zamanda nemli bir hizmet grmesini salamtr. Osmanl donanmasnn sava srasnda yaad skntlardan bir dierini -ve dolaysyla muhtemelen savata hareketsiz kalnn bir baka sebebini- de donanma iin gerekli olan kmrn temini noktasnda yaanan skntlar oluturmutur. Lzum duyulan kmrn ncelikle Avrupadan alnmas dnlmtr. Ancak bunun byk masraflar douraca ve byle bir masraf karlamaya hazinenin mevcut durumunun msait olmad beyanyla, ihtiya duyulan kmrn Ereliden temin edilmesi istenmitir. Bu grn tatbiki halinde kmr alm iin yaplacak masrafn asgar dzeyde olmas yannda harcamalarn harice kmayp dahilde kalaca da belirtilmitir. Fakat Ereli Kmr Ocaklar bu tarihlerde bu ihtiyac karlamaya msait olmad ve ocaklar alncaya kadar da beklemenin imkan bulunmad iin elzem olan miktarn yine Avrupadan satn alnmas zaruret

1515

haline gelmitir.143 Bu durum ise gayet tabi olarak gecikmelere ve dolaysyla da skntlara sebebiyet vermitir. Donanmann btn eksiklerine ve sava srasnda pasif bir faaliyet ierisinde olmas gereine ramen savatan sonra gerek Bahriye Nzr ve gerekse Donanma Komutan hi bir ceza grmemiler, eskiden olduu gibi grevlerine devam edebilmilerdir.144 Byle bir durumun yaanmas ise donanmann ihmali konusunda tek sulunun Bahriye Nzr ve Donanma Komutan olmadn, bu noktada bata Sultan II. Abdulhamid olmak zere daha baka devlet ricalinin de ihmali bulunduunu ortaya koymaktadr. 1897 Osmanl-Yunan Sava baz alnd zaman, yukarda ifade edilmeye allan gereklerden de anlalaca zere, grlen odur ki, Sultan II. Abdulhamid iktidar srasnda genel olarak donanmay ihmal etmitir. Onun bu ihmalinin nedenlerini ana balk etrafnda toplamak sanrm yanl olmayacaktr. Bunlardan ilki, Sultan II. Abdulhamid ahsiyet olarak fazla denecek derecede phe ve vesvese sahibi bir insan olarak ne kar. Byle bir halet-i rhiye ise onu tabi olarak muhtemel eylerin endiesini duymaya itmitir. 1876da Sultan Abdlazizin tahtan indirilmesinde donanmann kullanlm olmas, ayn akbetin kendisi iin de mmkn olabilecei inanc145 bu dnemde donanmann ihmal edilmesinin temel nedenlerinden biri olarak saylabilir. kinci ve daha gereki neden olarak ise Sultan II. Abdulhamidin Osmanl donanmasnn yatrm yaplsa da, sn ilerlemeler neticesinde olduka stn bir vaziyete gelmi olan Bat donanmalar ile rekabet edemeyeceine inanm olmasdr denebilir. Byle bir kanaate sahip olunmas da gayet tabi bir durum arz eder. Zira bu dnem Osmanl Devletine bakld zaman mal yapsnn bozukluu, btesinin hemen her dnem ak verdii, borlanma politikasnn asgari dzeyde de olsa devam ettii grlr. Ayrca donanmay gelitirebilmek iin ncelikle liman, tersane, eitim, teknoloji ve saire gibi alt yapya ihtiya vardr. Bunu salamak ise, temin etmekteki glkler bir tarafa, hem hatr saylr bir madd yk n grmekte ve hem de uzun bir zamana ihtiya duymaktadr. Oysaki Osmanl devletinin mtecaviz devletlere kar koymak ve topraklarn muhafaza edebilmek iin uzun zaman alacak bir yatrma evet diyebilecek bir durumu yoktur. Dier taraftan byle bir yatrm iin gerekli parann temin edildii ve durumun nezaketine ramen evet denildii bir an iin varsaylsa bile, onca zamandr yaplan slahat tecrbeleri ve sonular gz nne alnrsa, neticenin mspet ve rekabeti olabileceini de kimse garanti edemez. hmalin, ikinci neden kadar gereki ve makul olan nc nedeni ise, yukarda arz edilen durumdan ve saylan nedenlerden tr, Sultan II. Abdulhamidin devlet politikasn deniz kuvvetine dayanmaktan karp kara ordusuna istinat ettirmeye ynelmesi ve bu nedenle savunma btesini kara ordusunun slah ve yeni demir yollarnn yapm iin kullanmay daha mantkl bulmas146 olarak karmza kar.

1516

Byle bir politikada kendi dnemi ierisinde gayet tutarl ve gereki bir tercih olarak gzkmektedir. Zira Abdulhamid dnemi ve sonrasna bakld zaman, ulam ve tamaclkta demiryoluna ciddi bir deer atfedildiini ve nem verildiini grmekteyiz.147 Demiryollarnn Avrupada grd itibar bir tarafa, Abdulhamid dneminde izlenen bu yndeki politikann meydana getirdii atmosfer ve yapm gerekletirilen demiryollarnn salad faydalar gz nne alnd zaman bile byle bir politikann geerlilii veya geersizlii de kendiliinden ortaya kar. Yukardaki ifadelere bakarak, Abdulhamid dneminde deniz gcnn veya dier bir ifade ile donanmann tamamyla, hi bir ekilde yatrm yaplmayarak kendi haline brakld kanaatine varmak da yanl olur. Bu dnem donanmasnn geri kalnda iinde bulunulan zamann gereklerinin, Sultan Abdulhamid ve devletin zellikle mal ve siyas yapsnn kusuru yannda kusuru olan bir dier zmre de yine bu dnemin idarecileri olmutur denebilir. Sultan II. Abdulhamid devrinde, kara kuvvetlerine paralel olarak donanmann da slah olunmas iin her trl malzemenin imal ve tedariki muhtelif zamanlarda irade buyrulmutur. Hatta bu i iin gerekli olan tahsisatn dendii de grlmektedir. Ancak bu noktada sadr olan iradeler zerine gerek zrhllarn ve gerekse top ve sair levazmatn dahilde ok daha ucuz bir fiyatla imal edilebilecei ve dolaysyla da hazinenin bu iin klfetinden byk derecede kurtarlabilecei beyan edilmi, lazm gelen tehizatn imali noktasnda Bahriye Dairesi tarafndan sultana taahhtte dahi bulunulmutur. Fakat btn bunlara ramen taahht edilenlerin hi biri tahakkuk ettirilmedii anlalmaktadr.148 Bahriye Nzr, padiaha sadakatini ispatlamak maksadyla donanmay Halite kelimenin tam manasyla ihmal etmi gzkmektedir.149 Donanma komutan Hasan Rami Paa ise sava ncesi her ay daire bakanlarnn imzalaryla Sultan II. Abdulhamide donanma her an iin sava yapmaya hazrdr yolunda raporlar vermitir.150 Ancak sava ncesinde Yunanistann Girite torpidolarla sevk ettii askerleri karaya kartmas zerine Sultan II. Abdulhamidin Girite gnderilmek maksadyla donanmaya dahil olan gemilerden elverili olanlarnn tespiti ve kendisine bildirilmesi isteinde bulunmas karsnda ayn donanma komutan ak denize kacak, uzun zaman dolaacak gemimiz yoktur diyerek daha nceki beyannn tam tersi ve yine bir takm mernn imzasn hvi bir tutana padiaha takdim etmekten ekinmemitir.151 Bu nedenle Sultan II. Abdulhamid dnemi donanmas ihmal edilmi olmakla birlikte, bunun tek ve birinci derecede sulusunun Sultan II. Abdulhamid olmadn teslim etmek gerekir. 1897 Osmanl-Yunan Savanda donanmann ciddi hi bir i yapamam olmas ve iler acs bir durum arz etmesi zerine Donanma Komutanl Bahriye Nezretine sunduu bir layiha ile, donanmann hi olmazsa bir ksmnn yabanc tersanelerde slahn, yeni gemiler sipari edilmesini, bunlarn inasna nezret etmek zere heyetler gnderilmesini, donanmayla alakal grevlerin ehil kiiler eliyle yrtlmesini, r-y Bahriyenin slahn ve muhtelif cinslerden oluan bir ksm sava gemilerinin satn alnmasn gndeme getirmitir.152 Sava ncesi tersane ve tophane iin yaplan milyon lira tutarndaki fevkalade harcamaya ilaveten,153 sava tazminatndan bir ksmnn da Kara Kuvvetleri yannda Deniz Kuvvetlerinin ihtiyac iin harcanmas noktasnda irade km,154 sava sonrasnda yaplan mzakereler neticesinde donanmaya bir takm yeni gemilerin alnmasna ve bir

1517

ksmnn da tamir edilmesine karar verilmitir. Byle bir kararn alnmasnda, donanmann sava srasnda mdafaada kalmasnn, Osmanl Devletinin sahil bakmndan zenginliinin, siyas ve ekonomik adan ehemmiyet arz eden adalarnn mevcudiyetinin, mlknn muhafaza ve mdafaas yannda sava ncesi donanmann at talimlerinde grlen aksamalarn incelemek ve nedenlerini tespit etmek zere kurulan komisyonun hazrlayp Sultan II. Abdulhamide sunmu olduu raporda yeni gemiler alnmas gerektiine iaret edilmi olmasnn nemli bir tesiri olmutur. Donanmann slah ve yenilenmesinin gerekliliine olan inan neticesinde ryen gemiler bir ksm yerli ve yabanc tersanelere gnderilmi ve tamire tabi tutulmulardr. Hatta bu noktada Sultan II. Abdulhamid, Sultan Abdlazizden155 sonra Osmanl tarihinde yabanc irket ve devletlere en fazla sava gemisi sipariinde bulunan padiah olmutur.156 Tadil ve slah olunacak gemiler daha ziyade korvet cinsinden olanlara mnhasr kalmtr. Bunlarn bir ksm talya ve Almanyaya yaptrlm dier bir ksm ise Halite slaha tabi tutulmulardr. Satn alnanlar ise kruvazr, muhrip ve torpidobot nevinden gemilerdir. Bunlar da genelde ngiltere, Amerika, talya, Almanya ve Fransaya sipari edilmilerdir. Bu tarihlerde mezkur lkeler de dahil olmak zere bir ksm Avrupa lkelerinden 3 kruvazr, 2 torpido kruvozr, 16 torpidobot, 7 Gambot ve 2 yardmc gemi satn alnm ve ayrca 2 zrhl ve 3 korvetin tadili yoluna gidilmitir.157 rnein Hamidiye ve Mecidiye isimleriyle ina ettirilen iki kruvazrden birisi Armstrong of Newcastle, dieri ise American Firms of Crampse sipari edilmitir. Mesudiye gemisi ise Ansaldos of Genova firmas tarafndan yenilenmitir.158 Her ne kadar sava sonras donanmaya yeni bir takm gemiler alnm ve yine donanmaya bal gemilerin bir ksmnn slah sz konusu olmusa da bunlar da ncekiler gibi Halie demir atmaktan kendilerini kurtaramamlardr.159 Sultan II. Abdulhamidin byle bir politika izlemesinin nedeni kesin olarak belli olmamakla birlikte i ve d nedenlere dayanan eitli ihtimaller sralanabilir. Bu ihtimallerden ilki olarak Avrupa devletlerine gemi sipariinde bulunulmasnn temel nedeni bu lkelere kar o dnemde izlenmekte olan siyasetin tabi bir neticesi olarak yaplm olabileceidir. Avrupa devletlerinin sava ncesindeki lml tavrlarn muhafaza etmek ve sava sonrasnda olumsuz bir tavr taknmalarna frsat vermemek dncesi Sultan II. Abdulhamidi byle bir yola itmi olabilir. Zaten siparilerin tek bir lke yerine muhtelif devletlere yaplm olmas da bu ihtimali destekler gzkmektedir. Dier bir ifade ile bu devrede geerli olan muvazene politikas gemi sipari ve tamirleri iin de geerli klnmtr. Bir dier ihtimal ise savata pasif kalan ve dost ve dman artk ie yaramaz kanaat ve hkmne sevk eden donanmann mezkur yapsn, alnan ve slah olunan gemilerle izale etme gayretidir. zellikle Balkan hkmetlerinin isyan ve bamszlk gibi menfi temayl ve teebbsler ierisinde bulunmalarna meydan vermeme fikrinin bu noktada etkili olduu dnlebilir. Bunlara ilaveten dahildeki muhalefet guruplarnn donanmann ierisinde bulunduu durumu siyas adan sermaye konusu haline getirmelerine msaade edilmesinin istenmeyii de yeni gemiler satn alnmas kararnn dier bir ihtimal noktasn tekil etmi olabilir.

1518

Btn bu ihtimallere ve donanmann Halie balanmasna ramen gerek Donanma Komutanlnn ve gerekse daha baka birimlerin yeni gemiler satn alnmas ve eskilerinin ie yarar hale getirilmesi noktasndaki giriimleri ve bu giriimlerin mspet bir ekilde neticelenmesi phesiz ki savan olumlu taraflarndan birini tekil etmitir. 93 Harbinden sonra donanmay Halie kapatmak suretiyle ihmal ettii ve dolaysyla da Yunan Harbi srasnda donanmay i gremez hale getirdii sylenen Sulatan II. Abdulhamidin, Yunan Harbinden sonra yerli ve yabanc tersanelere yapm olduu sipariler ve ayrca balatt slahat ve tadilat hareketi ile yeni bir deniz kuvveti oluturmaya alt neticesi de karlabilir. Bu dnemde alnan ve slaha tabi tutulan gemiler her ne niyet ve dnce ile alnm ve yaplm olurlarsa olsunlar mezkur gemiler Merutiyet Devri donanmasnn nemli bir ksmn vcuda getirmi, Trablusgarp Sava, Balkan Sava ve Birinci Dnya Sava srasnda kendilerinden istifade edilme yoluna gidilmi ve hatta bu gemilerin bir ksm Cumhuriyet Dneminde Deniz Eitim Filosu olarak160 kullanlmtr. DPNOTLAR 1 11 Mays 302/23 Mays 1886 tarihi itibariyle Osmanl donanmas tehizat bakmndan u

durumu arz etmekteydi: 141 Armstrong topu, 150 Krup topu, 94 ihane ve Kaval topu, 74 Nordnfeld cinsi top, 84 Mitralyz, 3871 tfek, 1017 Rovalvr tabanca, adi tabanca, 1373 kln, 1157 balta, 613 Harbe. Bak: Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Yldz Esas Evrak (YEE): J/90-1/90/138, 11 Mays 302. Ayrca bak: Vecihi ve Rfekas, Musavver Tarih-i Harb, Dersaadet 1315, s. 131-132. 2 3 Mesela bak: Edwin Pears, Forty Years in Constantinople, 1873-1919, s. 170-171. Abdlkadir Tevfik, Abdulkadir Tevfik (Binba); Devlet-i Aliyye ve Yunan Seferi, stanbul

niversitesi Ktphanesi, Trke Yazma, nr 4416. 4 Sleyman Tevfik-Abdullah Zhd; Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ve Yunan Muharebesi,

stanbul 1315, s. 19. 5 Goltz Paa, Osmanl-Yunan Seferi, s. 35; Bykturul, Afif; Osmanl Deniz Harp Tarihi ve

Cumhuriyet Donanmas, c. 3, stanbul 1983. s. 317. 6 7 8 9 BOA, rade Girit (r. Gir.), nr 1187, 1 ubat 312. ok, Cokun; Siyasal Tarih, Ankara 1967, s. 189. BOA, Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak (Y.A.Hus.), nr 371/82, 9 ubat 313. BOA, Y.A.Hus., nr 371/83, 9 ubat 313; Deniz Mzesi Arivi (DMA), Mektubi Blm

(MB) II, Harekat (H), nr 1106/9, 25 Zilkade 314/15 Nisan 313. 10 11 BOA, .Girit, nr 1187, 2 ubat 1312/14 ubat 1897. BOA, Y.A.Hus., nr 367/67, 23 ubat 1897.

1519

12 13

BOA, Y.A.Hus., nr 366/77, 14 ubat 1897. BOA, Y.A.Hus., nr 368/44, 24 ubat 312; 1313 Yunan Harbi Harekt- Askeriyesi ve

Muhbert, stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazma, (TY), nr 9919, 26 ubat 312/10 Mart 1897, s. 71. 14 DMA, Gemiler, Erkn- Harbiye, Tersane, Limanlar, Daireler (I, II, III, IV, V) Blm

(GEHTLDB), Haber (Ha.), nr 120/38, 20 Zilkade 314/10 Nisan 313. 15 16 17 DMA, GEHTLDB, Ha., nr 120/50, 25 Zilkade 314/15 Nisan 313. Muharebenin Yadigr, Dersaadet 1315, s. 2. Esasen savan bidayetinde donanma 3 zrhl, bir korvet, iki kruvazr, drt top eker, bir

torpido geer, on iki torpido ve sahil muhafazas iin yirmi gemiden olumaktayd. Bak: Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 136. 18 19 20 A. Rza Bey; 1897 Trk-Yunan Seferi, Ankara 1946, s. 24. Abdlkadir Tevfik, a.g.e.; A. Rza Bey, a.g.e., 24. Abdi Tevfik; Devlet-i Aliyye ve Yunan Muhrebesi Hakknda Mdvele-i Efkr, stanbul

1315, s. 196-197. 21 22 Makedonya Arivi (MA), nr 5640, 8 Nisan 313, s. 97-98; Tan Gazetesi, 9 Nisan 1313. BOA, r. Yun., nr 1038, 3 aban 315/15 Kanunuevvel 313; BOA, r. Yun., nr 1042, 2

aban 315/14 Kanunuevvel 313; DMA, MB II, H, nr 1086/32, 7 Nisan 313. Bu husustaki telgraf sureti iin ayrca bak: Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 252; smet Mstecabizde; Muvaffkiyt- Osmniye Yahud Ydigr- Zafer, Karabet Matbaas, kinci Bask, stanbul 1315, s. 3. 23 MA, nr 9136, 17 Nisan 313, s. 104; BOA, r. Yun., nr 857, 7 Nisan 313. Bu konuya dair

telgraf sureti iin ayrca bak: Selanikli Tevfik; Mirat- Vukuat- Harbiye, stanbul 1313-1315, s. 242; Mstecbzde, a.g.e., s. 13. 24 25 26 27 BOA, rde-i Mliye (r. Mal.), nr 1692/22/21/14 M. 1316. BOA, Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak (Y.M.Mar.), nr 156/10, 20 Nisan 313. Ali rfan; Osmanl-Yunan Muharebesinin Tarihi, Dersaadet 1315, s. 4. BOA, Y.M.Mar., nr 157/125, 10 Mays 313/19 Zilhicce 314; BOA, r. Yun., nr 1042, 30

Receb 315/12 Kanunuevvel 313. 28 DMA, GEHTLDB, Harekt (Hr.), nr 82/18, 8 Mays 313.

1520

29 30 31

BOA, Y.A.Hus., nr 371/81, 9 Nisan 313. BOA, Y.A.Hus., nr 371/82, 9 ubat 313. Ali rfan; a.g.e, s. 14; Selanikli Tevfik, a.g.e., s. 193. Bu konuya dair telgraf sureti iin bak:

Mstecbzde, a.g.e., s. 7; A. Hulusi, a.g.e., s. 16. 32 33 34 35 36 37 BOA, Y.M.Mar., nr 157/43, 5 Mays 313. Ali rfan; a.g.e., s. 14-15. BOA, r. Yun., nr 962, 12 Safer 315/30 Haziran 313. DMA, MB II, H, nr 1056/10, 22 Zilhicce 314/13 Mays 313. O. Seni, Osmanl-Yunan Seferi Dmeke Meydan Muharebesi, stanbul 1314, s. 34-35. DMA, MB II, H, nr 1056/5, 16 Zilhicce 314/6 Mays 313; DMA, MB II, H, nr 1056/35, 30

Muharrem 315. 38 DMA, MB II, H, nr 1056/13, 28 Zilhicce 314/19 Mays 313; DMA, GEHTLDB, As., nr

74/51, 29 Muharrem 315/18 Haziran 313. 39 40 BOA, r. Yun., nr 1042, 12 Kanunuevvel 313. Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 137, Karal, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, c. VIII, Ankara 1988,

c. VIII, s. 117. 41 42 DMA, MB II, H, nr 1060/55 ve nr 1116/27, 15 Zilkade 314/5 Nisan 313. 11 Mays 302/23 Mays 1886 tarihi itibariyle Osmanl donanmas tehizat bakmndan u

durumu arz etmekteydi: 141 Armstrong topu, 150 Krup topu, 94 ihane ve Kaval topu, 74 Nordnfeld cinsi top, 84 Mitralyz, 3871 tfek, 1017 Rovalvr tabanca, adi tabanca, 1373 kln, 1157 balta, 613 Harbe. Bak: BOA, YEE, J/90-1/90/138, 11 Mays 302. Ayrca bak: Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 131132. 43 44 45 46 Mesela bak: Edwin Pears, a.g.e., s. 170-171. Bykturul, a.g.e., s. 315. DMA, MB II, H, nr 1086/44, 10 Nisan 313. Hasrczde, Abdulhamid Han ve Yunan Muharebesi, stanbul 1989, s. 72; Goltz Paa,

Osmanl-Yunan Seferi, s. 34.

1521

47

BOA, YEE: J/90-1/90/138, 11 Mays 302. Osmanl donanmas ve Bahriyesine mensup

tersanelerde bulunan mera, subay ve deniz erlerinin mevcut miktarlar ile gemilerin durumunu gsteren Erkn- Harbiye-i Bahriye Dairesi tarafndan tanzim klnan cetvel iin bak: BOA, Y.M.Mar., nr 124/63, 20 Muharrem 313. Ayrca bak: Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 131; Bykturul, a.g.e., s. 292-327. 48 49 BOA, r. Yun., nr 1099, 17 Safer 316. Saim Besbelli, stibdat Devrinin Osmanl Donanmas, Deniz Kuvvetleri Dergisi, Say 440,

c. VII, stanbul 1963, s. 25. 50 51 BOA, r. Yun.,1099, 21 Rebiulevvel 316/28 Temmuz 314. A.g.v., 21 Rebiulevvel 316/28 Temmuz 314; DMA, MB II, H, nr 39/209/A, 21 Rebiulevvel

314/28 Temmuz 314. 52 53 Bak: BOA, Meclis-i Vkel Mazbatas (MVM), 91/50, 20 evval 314/12 Mart 313. DMA, MB II, H, nr 1056/81, 13 Austos 313. Bahriye Nezaretinin ierisinde bulunduu

mal sknty ve tehizat bakmndan kifayetsizliini gstermesi bakmndan bu devrede yaanan bir baka rnek ise udur: Akdenizin geceleri aydnlatlmas iin elektrik fenerleri ve bir dinamoya ihtiya duyulmutur. Fakat dinamo Tophane-i mire tarafndan piyasadan alnmak istenmise de bulunamamtr. Avrupadan satn alnmasna ise hem durumun msait olmamas ve hem de ihtiyacn aciliyet arz etmemesi dolaysyla mracaat olunmamtr. htiyacn temini iin anakkalede bulunan Mekke vapurunun iki adet dinamo makinesinden birinin alnmas dnlm, fakat daha sonra Tersane-i mireden karlanmas teklifi zerine bundan vazgeilmitir. Bak: DMA, MB II, H, nr 1106/18, 7 Zilhicce 314/27 Nisan 313. 54 BOA, YEE: J/90-1/90/138, 11 Mays 302. Bu husustaki farkl bir beyan iin bak: Ser,

Hikmet; Osmanl-Yunan Harbi, Ankara 1965, s. 11. 55 56 57 Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 131. Hasan Rami Paa; Hatrat, c. 1, stanbul 1324, c. I, s. 2. Bykturul, a.g.e., s. 297. Bahriye Nzr Hasan Hsn Paann vefat zerine bu

makama nce Celal Paa gemi, daha sonra ise ayn makama Hasan Rami Paa atanmtr. Besbelli, a.g.m., s. 29. Ancak Hasan Rami Paa Bahriye Nazrlnda bulunduu sralarda yapm olduu suistimallerinden dolay Hasan Harmi diye anlr olmutur. kinci Merutiyet balarnda muhakeme olunmu ve bu muhakeme neticesinde nian ve rtbeleri sklerek geri alnm ve anakkaleye srgne gnderilmitir. Bak: Bykturul, a.g.e., s. 142, 298. 58 Hasrczde, a.g.e., s. 73.

1522

59 60 61

Goltz, Osmanl-Yunan Seferi, s. 33. Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 132; Goltz Paa, a.g.e., s. 34; Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 3. Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 132. Donanmann hareketi konusunda farkl bir beyan iin

bak: Abdlkadir Tevfik, a.g.e. 62 63 64 65 Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 3-4. A.g.e., c. I, s. 3; Besbelli, a.g.m., 28; Bykturul, a.g.e., s. 298. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 3. A.g.e., c. I, s. 4; Besbelli, a.g.m., 28; Bykturul, a.g.e., 298; Hayati Tezel, Anadolu

Trklerinin Deniz Tarihi, stanbul 1973, 555-557. 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 54. A.g.e., c. I, s. 5; Bykturul, a.g.e., s. 299. Tezel, a.g.e., s. 556-557. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 34; Tezel, a.g.e., s. 556-557. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 37. Bu rapor iin bak: Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 35-37. Besbelli, a.g.m., s. 29. Tezel, a.g.e., c. I, s. 555-557. DMA, MB II, H, nr 1106/24, 3 Rebiulevvel 315/21 Temmuz 313. DMA, MB II, H, nr 1056/77, 24 Rebiulevvel 315/12 Austos 313; DMA, MB II, H, nr

1106/9, 25 Zilkade 314/15 Nisan 313. 76 77 78 Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 3-4, 10. Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 139. Abdlkadir Tevfik, a.g.e.; A. Bykturul ise baz farkllklar ile bu taksimat u ekilde

gstermektedir: nce Filo: Berk-i Efan ve Pelenk-Derya Torpidogeerleriyle birinci ve ikinci snf torpido istimbotlar, Mekke, Medine, Hdeyde ve Dolmabahe ticaret gemileri; Ar Filo: Zrhl Hamidiye, Mesudiye, Osmaniye, Aziziye, Orhaniye Zrhl Firkateynleri ile Necm-i evket ve Hfzurrahman Korvetleri. Bak: a.g.e., s. 317; Ayrca bak: Sertolu, Murat; Osmanl Devletinin

1523

Kazand Son Harp Trk-Yunan Sava 1897 (1313), Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 10, Ekim 87, stanbul, s. 34. 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 DMA, MB II, H, nr 1106/23, 3 Rebiulevvel 315/21 Temmuz 313. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 52. A.g.e., c. I, s. 5-6; Bykturul, a.g.e., s. 314. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 52; Pears, a.g.e., s. 171; Bykturul, a.g.e., s. 314. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 52; Bykturul, a.g.e., s. 314. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 53; a.g.e., s. 314. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 53. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 52; Bykturul, a.g.e., s. 314-315. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 54. DMA, MB II, H, nr 1106/9, 25 Zilkade 1314/15 Nisan 1313. Bykturul, a.g.e., s. 314-315. Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 52, 77. Bahriye Nezretinin ihanet, ihtikar ve ihmalkarl iin

ayrca bak: s. 75-77. 91 92 93 A.g.e., c.I, s. 22-23. Bykturul, a.g.e., s. 314-315. BOA, YEE: /156-27/156/3. Savan ilan zerine Osmanl donanmasna verilen talimat

iin ayrca bak: Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 39-40. 94 95 BOA, YEE: J/90-1/90/138, 11 Mays 302. Bu yerler daha evvelce de Yunanllarn en fazla taarruzlarna maruz kalan yerler olmutur.

Bak: BOA, YEE: 18/79-122/106/40. 96 DMA, MB II, H, nr 1106/18, 9 Zilhicce 314/29 Nisan 313. Bu vapurlar dre-i Mahssann

nakliyat hizmetinde kullanlmak zere yabanc kumpanyalar elinde uzun sre kaldktan sonra Bahriye Dairesi tarafndan satn alnm ve sava srasnda zerlerine eski tun Kaval toplar yerletirilerek kruvazr ss verilmi ve nce Filoya ilhak olunmu khne posta vapurlarndan ibaretti. Bak: Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 77.

1524

97 98

A.g.e., c. I, s. 28-29; Tezel, a.g.e., s. 556; Besbelli, a.g.m., s. 28. A.g.m., s. 28-29; Sun, Selim; 1897 Osmanl-Yunan Harbi, Genelkurmay Askeri Tarih ve

Strateji Etd Bakanl, Ankara, trs., s. 44. 99 Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 36, 54-55; Sun, s. 44; Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 132, 149;

Pears, a.g.e., s. 171. 100 Tezel, a.g.e., s. 556; Besbelli, a.g.m., s. 28. 101 BOA, r. Yun., nr 882, 26 Zilkade 314/16 Nisan 313; BOA, r. Yun., nr 874, 26 Zilkade 314/16 Nisan 313; Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 54-55. 102 Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 40-41. 103 Tezel, a.g.e., s. 556. 104 BOA, r. Yun., nr 829, 14 evval 314/6 Mart 313. 105 BOA, r. Yun., nr 882, 26 Zilkade 314/16 Nisan 313. 106 DMA, MB II, H, nr 1106/18, 7 Zilhicce 314/27 Nisan 313. 107 DMA, MB II, H, nr 1060/73, 27 Zilkade 314/17 Nisan 313; BOA, r. Yun., nr 874, 26 Zilkade 314/16 Nisan 313; BOA, r. Yun., nr 882, 26 Zilkade 314/16 Nisan 313. 108 BOA, YEE: 39/301/18/114, 23 Zilkade 314/13 Nisan 313. 109 Tezel, a.g.e., s. 556; Besbelli, a.g.m., s. 28. 110 BOA, Y.A.Hus., nr 371/80, 9 ubat 313; BOA, YEE: 39/301/18/114, 14 Nisan 313; BOA, Y.A.Res., nr 87/25, 8 Muharrem 315/28 Mays 313; DMA, MB II, H, nr 1060/55, 20 Zilkade 314/10 Nisan 313; DMA, GEHTLDB, A, nr 29/47, 20 Zilkade 314/10 Nisan 313; BOA, r. Yun., nr 874, 26 Zilkade 314/16 Nisan 313; BOA, r. Yun., nr 1025, 23 Receb 315/26 Terinisani 313; A. Rza Bey, a.g.e., s. 17. 111 BOA, Y.A.Res., nr 86/39, 16 Zilkade 314/6 Nisan 313; DMA, MB II, H, nr 1117/69, 15 aban 315/27 Kanunuevvel 313. Konu iin ayrca bir sonraki dipnota baknz. 112 DMA, MB II, H, nr 1060/55, 20 Zilkade 314/10 Nisan 313; DMA, GEHTLDB, Adl ler (A), nr 29/47, 20 Zilkade 314/10 Nisan 313; BOA, r. Yun., nr 858, 16 Zilkade 314/6 Nisan 313. 113 BOA, YEE: 39/301/18/114, 14 Nisan 313; DMA, MB II, H, nr 1060/55, 20 Zilkade 314/10 Nisan 313; DMA, GEHTLDB, A, nr 29/47, 20 Zilkade 314/10 Nisan 313.

1525

114 BOA, YEE: 39/301/18/114, 23 Zilkade 314/13 Nisan 313. 115 BOA, r. Yun., nr 863, 23 Zilkade 314/13 Nisan 313. 116 DMA, MB II, H, nr 1086/20, 5 Nisan 313. 117 DMA, MB II, H, nr 1106/5, 10 Nisan 313/20 Zilkade 314. 118 BOA, YEE: 39/301/18/114, 23 Zilkade 314/13 Nisan 313. 119 BOA, Y.A.Hus., nr 371/80, 9 ubat 313. 120 DMA, GEHTLDB, A, nr 29/47, 24 Zilkade 314/14 Nisan 313. 121 BOA, r. Yun., nr 962, 12 Safer 315/30 Haziran 313. 122 DMA, GEHTLDB, A, nr 29/47, 24 Zilkade 314/14 Nisan 313; DMA, MB I, Fenerler (F), nr 1056/2, 7 Muharrem 315/28 Mays 313; BOA, r. Yun., nr 874, 26 Zilkade 314/16 Nisan 313; BOA, r. Yun., nr 1025, 23 Receb 315/26 Terinisani 313; BOA, Y.A.Res., nr 87/25, 8 Muharrem 315/28 Mays 313. 123 DMA, MB II, H, nr 1086/63, 15 Nisan 313. 124 BOA, YEE: /156-42/156/3, 26 Muharrem 98; Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 30. 125 DMA, MB II, H, nr 1106/23, 3 Rebiulevvel 315/21 Temmuz 313; DMA, MB II, H, nr 1106/24, 3 Rebiulevvel 315/21 Temmuz 313; DMA, MB II, H, nr 1106/26, 3 Rebiulevvel 315/21 Temmuz 313. 126 Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 90. 127 DMA, MB II, H, nr 1106/23, 3 Rebiulevvel 315/21 Temmuz 313. Bu filolar iin Donanmann Taksimi balkl ksma baknz. 128 BOA, r. Yun., nr 863, 23 Zilkade 314/13 Nisan 313. 129 DMA, MB II, H, nr 1086/64, 24 Zilkade 314/14 Nisan 313. 130 DMA, MB II, H, nr 1086/21, 5 Nisan 313. 131 DMA, GEHTLDB, Asayi (As.), nr 118/10, 5 Nisan 313. 132 A.g.e., c. I, s. 27 ve 51. 133 Bykturul, a.g.e., s. 315.

1526

134 A.g.e., s. 315; Vecihi ve Rfekas, a.g.e., s. 39. 135 Bir kayda gre bu filo hi hareket edememitir. Bak: a.g.e., s. 139. 136 Abdlkadir Tevfik, a.g.e. 137 Rami Paa, a.g.e., c. I, s. 51. 138 rnein zmir tccarlarndan ve Osmanl tebaasndan bulunan Hac Davud Ferkuh Efendinin Yorkives isimli vapuru hamulesi ile beraber Yunanllar tarafndan zapt olunmutur. 139 Bykturul, a.g.e., s. 297. 140 Goltz Paa, a.g.e., s. 34. 141 BOA, r. Yun., nr 852, 16 Zilkade 314; BOA, r. Yun., nr 857, 7 Nisan 314. 142 Bu konudaki muzafferiyet haberinin 17 Zilkade 314 tarihli gazetelerde yaymlanmas irade buyrulmutur. 143 BOA, YEE: /156-42/156/3 ve /156-27/156/3, 26 Muharrem 298. 144 Bykturul, 1897 Osmanl-Yunan Sava in Yeni Belge, Belleten, c. XXXVI, Say 143, Ankara 1972, s. 329, s. 313. 145 Goltz Paa, Osmanl-Yunan Seferi 1313-1897, Ter. Yakub evki, Dersaadet 1326, s. 33. 146 Kocaba, II. Abdulhamid, ahsiyeti ve Politikas, stanbul 1995, s. 300; Bykturul, a.g.m., s. 329. 147 Bilgi iin bak: Shereen Khairallah; Railways in the Middle East 1856-1948, Political and Economic Background, Librairie du Liban. (Basm yeri ve yl yok. 148 Hasan Rami Paa, a.g.e., s. 51. 149 A. Rza Bey, a.g.e., s. 21. 150 Bykturul, a.g.e., c. III, s. 247. 151 Hasrczde, a.g.e., 72; Bykturul, a.g.m., s. 330. 152 Tezel, a.g.e., c. I, s. 557. 153 BOA, YEE: /156-42/156/3, 28 Muharrem 315/18 Kanunuevvel 313. 154 BOA, Y.A.Hus., nr 92/77, 16 Zilhicce 315/26 Nisan 314.

1527

155 Abdlaziz dneminde dn paralarla Osmanl donanmasnn gelitirildii iddias olduka yaygn bir kanaattir. Byle bir kanaat mevcut olmakla birlikte bu dnemdeki i ve d borlarn ancak yzde ikisi nispetinde bir meblan donanmaya sarf edilmesi sz konusu olmutur. Bu dnemde alnan gemiler, bu gemilerin haiz olduklar tehizat ve fiyatlar iin bak: Ziya Karamursal, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, Ankara 1989, s. 100. 156 Kocaba, a.g.e., s. 300. 157 Besbelli, a.g.m., s. 30, 33. 158 Pears, a.g.e., s. 171; A. Reit Rey, Grdklerim-Yaptklarm (1890-1922), stanbul 1945, s. 38. Bir iddiaya gre Sultan II. Abdulhamidin donanmay Halie hapsetmesine ramen Cramps, Ansaldos ve Armstrong firmalarna gemi sipariinde bulunmasnn temel nedeni Ermeni olaylarnn yaand tarihlerde Amerikan, Fransz, talyan ve ngiliz vatandalarnn maruz kaldklar zararlardan kaynaklanmtr. Mezkur devletlerin vatandalarnn maruz kaldklar zarara karlk tazminat talebinde bulunmalar ve bunun saray tarafndan reddolunmas zerine zuhur eden gerilimi yumuatmak ve bu devletlerin zecr tedbirlere bavurulaca yolundaki tehditlerini bertaraf etmek maksadyla mezkur devletler orta elileri ile temasa geilmi, onlar vastasyla da ilgili irketlerle irtibat kurularak siparilerde bulunulmutur. Ancak zrhllarn paras denirken orta eliler de unutulmamtr. Orta elilerin bu ekilde grlmeleri ve tatmin edilmeleri ile de mezkur devletlerin tazminat taleplerinin nne geildii gibi Osmanl Devletinin itibar zahiren de olsa korunmutur. Bak: Pears, a.g.e., s. 171-712. 159 A.g.e., s. 171; Besbelli, a.g.m., s. 30. 160 Besbelli, a.g.m., s. 30-31.

1528

YETMNC BLM, YENLEME DNEMNDE OSMANLI TOPLUMU Yenileme Dneminde Osmanl Toplumu / Do. Dr. Abdullah Saydam [s.847-886]
Karadeniz Teknik niversitesi Fatih Eitim Fakltesi / Trkiye Yenileme zarureti Ortaya kan yeni ihtiyalar ya da problemler karsnda bir toplumun yenilenmeye ynelmesi, o toplumun dinamikliini gsterir. Bu anlamda, bir lkede problemlerin ortaya kmas nemli deildir, asl nemli olan o lkenin ortaya kan meseleleri zebilme gcnn ve iradesinin olup olmaddr. nk insan ve toplum hayat srekli deiimden ibarettir. Fark edilsin ya da edilmesin gndelik hayat bir dizi deimeleri ihtiva etmektedir. Gl toplumlar yenilenme zaruretini devaml gz nnde tutabilen, zmler reten, hatta problemlerin ortaya kmasndan nce onu ngrp avantaja dntrenlerdir. Osmanl tarihine de bu erevede baktmzda srekli problemler, zm yollar, deiim ve slah abalarnn hakim olduu sylenebilir. Snrlarn genilemesi, Yenieri Ocann kurulmas, devirme sistemi, kanunnameler karlmas, isyanlar ve zm gayretleri hep deiimi zorlayan unsurlar ve onlara verilen cevaplar kapsamaktadr. nceleri deiim zaruretini dikkate alarak hareket eden Osmanl Devleti geliti ve glendi. Ancak zamanla bu dinamizm kaybedildi ve problemler biriktike yaplmas gerekenlerin daha kkl ve topyekn olmas zorunluluu ortaya kt. Avrupada nce Reform ve Rnesans hareketleri, arkasndan Sanayi nklb ve Fransz htilli yaanrken, Osmanllarn karlatklar bir dizi problemlere kar koymaya altklarn gzlemlemekteyiz. Daha XVII. yzyln balarndan itibaren, mesel bir asker yenilgiden hemen sonra, problemlerin sebepleri aratrlm ve zm yollar bulunmaya allmtr. Yani ortaya kan olumsuzluklara kar kaytsz kalnmam, areler aranmtr. Bulunan areler belki uzun vadede olumlu sonular douramad, fakat ksa zaman dilimlerinde de olsa gelimelerin insanlar umutlandrd muhakkaktr. IV. Muradn uygulamalar, Kprl ailesinin yaptklar bu bakmdan nemli saylabilecek teebbslerdi. Yalnz bu dnemde yaplan slahatlarn dnyadaki deimelerin idrkine varlarak gerekletirildiini sylemek gtr. Ortaya kan skntlarn, Kanuni Dneminden uzaklamann bir sonucu olduu dnldnden hep o dneme dn arzulanmtr. Halbuki problem sadece Trk toplumunun kendi i meselelerinden kaynaklanyor deildi. Btnyle toplum Kanuni Devri modeline gre ynetilse dahi, kar konulmas gereken deiimleri oluturan yabanc unsurlar, o devrin ayns deildi. Bir baka deyile ne Rusya ile Avusturya, ne de Fransa, Kanuni Dnemine benzer zellikler gsteriyordu. Devletin konumu, fizik bykl dolaysyla kapal bir toplum deildi ve olamazd da. Dolaysyla bu d unsurlardaki deimeler, Osmanl Devletinin kontrol edebilecei hususlar ihtiva etmedii gibi bunlardan etkilenmemesi de imknszd. Devletin ve toplumun yapabilecei ey, deiim zaruretini nceden grp bunun gereini yapmak idi.

1529

Osmanl aydnlarndan bazlarnn bu noktada mspet grler sergilediklerini gryoruz. Mesel XVII. yzyln ortalarnda sadrazama sunulduu anlalan Kitbu Meslih-i Mslimn ve Menfiil-Mminn adl eserin yazar; eski usuller yerine gnn artlarna uygun yeni dzenlemeler yaplmas icap ettiini ifade ile imdiki zaman halkna eski det fayda etmez demekteydi.1 Ayn ekilde Koi Bey de Rislesinde tmar dzeninin bozulduunu anlattktan sonra, Fakat tmar erbab eski derecesini bulamaz diyerek eskiye dnn sz konusu olamayacana vurgu yapmaktayd.2 Yine Mustafa li, Ktip elebi gibi ahsiyetlerin az-ok benzer grleri hkmet yetkililerine aktardklarna ahit olmaktayz. Hatta bunlar, deien artlara gre yenilenmenin olmas bir tarafa mevcudun dahi muhafaza edilemediini, aa ayak uydurabilmek iin Kanuni Devrinden daha ileride olmak gerektiini; halbuki ynetim, bilimsel-teknolojik gelimeler ve eitim bakmndan eskiden de kt durumda bulunulduunu her vesile ile dile getirmekteydiler. Ortaya kan problemleri aratrp zm yollar teklif edecek olan ulemann durumu ise vahimdir. Onlardan nicesi fakirlikten kitablarn satub kara cahil ve rvete muhta olmak durumuna gelmilerdi.3 Brokratlarn da onlardan geri kalr yan yoktu. Saray gelenekleri ierisinde teorik eitimi mkemmel alm olsalar dahi pratikten yoksun byyen baz iyi niyetli padiahlarn, an artlarna uymak uruna fikirlerine bavurduklar ilmiye ve kalemiye mensuplarnn syledikleri; ou zaman derinlemesine inceleme yaplmayan, kllerin altndaki gerek atei gremeyen dnce mahsulleri idi. Bundan tr yaplan onca slahat hareketi toplumu esasl bir yenilenmeye sevk edemedi. te yandan Osmanl toplumunda devletten bamsz bir aydn kesim yoktu. En fazla devletten bamsz olabilenler maalarn vakflardan alan ulema ile taradaki erf-ayn kesimi idi. Bunlardan birincisi greve atanmak iin devletin tasdikine, ikincisi ise glenmek, itibar kazanmak iin devletin desteine muhtat. Hemen btn aynlarn hassa silahoru, dergh- li veya rikb- hmayun kapucubal unvan almay meziyet saymas bouna deildi. Sonuta btn slahatlar, ister ulema veya kalemiye, ister seyfiye kkenli olsun devlet adamlarnn yeteneklerine, cesaretlerine ve kavraylarna muhtat. Halk bu yeniliklerde sadece yan roller oynayabilmekteydi. Hatta yenilemenin bir hayli gzle grlr ekilde savunulmaya balad dnemin, devletten bamsz gibi grnen gazeteci aydnlar da, yine bu kesimlerden birine mensup idiler. Dolaysyla reformcular devletten bamsz olmadklar gibi, eitli konulardaki zm nerileri de, ncelikle devletin yerlemi geleneklerine paralel, onu destekleyici ve iyiletirici nitelikleri ihtiva etmekteydi. Resm kurumlarda nispeten biraz kapsaml yaplmaya allan deimeler de olduka yava cereyan etti. Zira kalplam, mensuplarna menfaat temin eden kurumlar ve deer yarglarn deitirmek mkltl idi.4 Nizam- Cedidden eyrek asr sonra Yenieri Oca kaldrlabildi, eyrek yzyl sonra ise Kanun-i Esas ilan edildi. Ancak devletin d dnyann gelimelerine kar koyabilmek iin, bu derece zaman yitirmesi problemleri kangren haline dntrd. Artk kk rtuler yetmeyecekti, baz organlar kesip atmak gerekmekteydi. Osmanl toplumunun bu durumu genel sosyolojik kurallara aykr deildir. Gerekten de toplumlar, ou zaman ortaya kan artlara gre deer yarglarnda deiime gideceine, o yarglara sarslmaz ballk ve katlk gsterirler. Hatta deimek yerine ie kapanma, taassup daha ok tercih

1530

edilir hale gelir. Bu durum kiilerin deimez kurallara uyarak yaamay tercih ettiini gsterir. Buna karlk bireyler tekdze hayata alsalar da, deiime direnebilen toplum yoktur. Zaman deiime direnenleri yola getirir, dokunulmaz denilen kurum ve kurallar sarslr, kiilerin i dnyalarnda atmalar, elikiler, araylar balar. Neticede ya kiilerin bizzat kendileri yeni kurallar getirir ya da baka toplumlardan yeni kltr unsurlar alrlar.5 Deiimin kanlmaz olduu durumlarda toplumsal yapy kk mdahalelerle eskisi gibi yapmaya ynelik abalar, ksa vadede baz olumlu gibi gzken sonular salasa da, uzun vadede umulann aksine sonular dourur ki, bu, aa ayak uyduramamaktr, geri kalmaktr. Osmanl Devletinde XVIII. yzyl ile XIX. yzyln bandaki slahatlar tam da bu tanma uymaktadr. Kurulu ve Ykseli Dneminde yenilie daha ak olan Osmanl toplumu, deiime ayak uyduramadka, yenildike daha fazla mutaassplamtr. stelik ou zaman direnle karlanan yenilikler bile ok kkl hedefler ve deimeler iermemekteydi. Eskileri brakalm, III. Selimden itibaren yeniliki olarak ortaya kan padiahlarn da hi birinin dzeni deitirmek gibi bir amac yoktu. Tersine, asl ama mevcut gelenei glendirmek idi. Gerekten de Nizam- Cedid hareketi aksayan kurumlar zerinde baz rtuleri ngrmekteydi. Bunlarn banda ordu ve maliye gelmekteydi. zellikle Yenieri Oca, dzeltilmesi dnlen ilk kurumdu. Fakat bunun aktan yaplmasna eski tecrbeler sebebiyle cesaret olunamamt. Btn Osmanl ordusu ierisinde saysal bakmdan yenierilerin ok byk oran tekil etmedii dnldnde, bu kadar dar kapsaml bir reformun btn toplumu derinden etkilemesi beklenemezdi. Bu yzden Nizam- Cedidee ynelik isyan halk desteklemedii gibi, ilk aamada asiler de, kapsaml bir toplumsal direnile karlamad. Zaten genelde yenileme hareketlerinin en zayf noktasn bu durum oluturmaktayd: Halka mal olamamak. Btn bunlardan dolay Tanzimat Fermannda, son yz elli yldaki yneticiler eriata ve kanuna aykr icraat yaptklar gerekesiyle eletirilmilerdi. Yani mevcut dzenin esaslar iyi uygulanmad iin devletin ve toplumun bir ok problem ile kar karya olduu vurgulanmtr. Bu demektir ki uygulamann iyi yaplmas meseleleri zecektir. Devlete den de bu adaletli uygulamay gerekletirmektir. Dikkatle okunduunda fermanda yer alan ilkeler, tebaann musavat prensibini bir tarafa brakacak olursak, mevcut dzende iyiletirmeye ynelik tedbirleri iermektedir. Tpk benzerleri daha nce defalarca yazlm olan adaletnameler gibi. Fakat kat zerindeki bu durum Tanzimatn dnm noktas olma zelliini deitirmez. Zira daha nceki teebbslerin aksine, ferman takip eden yllarda toplum hayat; eitli i ve d faktrlerin etkisiyle, adm adm eskiden farkllamaya, balangta hi de hedeflenmeyen bir yola girdi. Osmanl aydnlar iin ncelikli nokta, geri ekilme endiesinden kurtulmak, mevcut deer yarglarna fazla mdahale ettirmemek, buna karlk batyla mcadele edebilmek iin glenmek, an artlarna ayak uydurmak gerekli idi. Bu yzden faydal unsurlar alnmalyd; ekilcilikten, taklitten kanmak artt. Sadk Rfat Paa, Ziya Paa ayn eyleri syledi, Namk Keml de, hatta yabanclar da. Mesel Metternich slahatlarn devletin kendi bnyesine ve ihtiyalarna uygun olmak zere ekilcilikten kanlarak ehil kimseler vastasyla yaplmasn tavsiye etmiti.6 Ancak alan

1531

deiim kapsndan sadece faydal unsurlarn girmesi nasl salanacakt? Faydal kavramnn ls neydi? Buna kim karar verecekti ve toplum nasl denetlenecekti? te Osmanl yenileme hareketlerinin bir temel sknts burada idi. Dier taraftan yenilemenin olgunlukla gerekletirilmesi ve dinamizminin srdrlebilmesi iin fikr alt yap gerekirdi. Halbuki Osmanl aydnlarndan birou iin deiim, zihinlerde genellikle olumsuz anlamlar artran bir olgu idi. Deiim kavramnn anlam olarak olumsuzluu hatrlatmasnn yan sra, stelik de batnn etkisiyle ortaya kan deimelerin bu aydnlar tarafndan mspet karlanmas mmkn deildi. Nev-zuhur veya nev-icat, bidat gibi ifadelerle bu tr teebbslerin mahkum edildii bilinmektedir. Bir baka zorluk deiimi savunan camiada yer alan ve toplumun yenilikleri gln, hor ve anlamsz bulmasna sebep olan kimselerin varl idi. Topluma yukardan bakmalar, kutsal deerleri alaya almalar, hayata bakn tmden yenilenmesi gerekirken sadece ekl unsurlara balanan tavrlar; tepkileri, tepkiler de taassubu ve direnii getirdi. Buna ramen yeni hayat unsurlar geleneksel kalplar deitirmek iin zorlamaya devam etti. Fakat Osmanl toplumunda batdaki gibi burjuvazi olmadndan halkn byle bir gelime ile uzaktan yakndan ilgisi bulunmamaktayd. Dolaysyla yaplacaklar yine i bandaki devlet grevlileri ve ulema tarafndan, yani aa ayak uyduramamakla eletirilen kesimlerle yaplacakt. Bu ayn zamanda aydnlarn, yneticilerin de deimesi anlamna gelmekteydi. Geri deiime nclk yapabilecek aydn kadronun saysndaki ve kalitesindeki yetersizlik Osmanl toplumu iin nemli problem idi, ama artlar onlar deimeye yahut da devreden kmaya zorlad. Saylar az da olsa yenilemeye n ayak olabileceklerin ortaya k gecikmedi. Bunlar yenileme ile ilgili dncelerini etkili devlet adamlarna duyurmaya altlar. Osmanl arivlerinde bu trden reform tavsiyesinde bulunan slahat lyiha ve rislelerin says az deil. Bunlarn bazlar olduka isabetli gr ve teklifleri iermektedir. Yalnz nemli nokta deiim ihtiyacn ve arzusunu belirtmek deildi, asl nemli olan bunun muhtevasnn ne olaca, tatbikatn nasl yaplaca konusuydu. Skntlar, tartmalar ve engeller burada odaklanmaktayd. te bu aamada XIX. yzyl yneticileri, kendi kurumlar iinden gelenein dnda bir zm yolu ortaya kmadndan yzlerini batya evirdiler. Osmanlnn karsnda, sistemi oturan, her alanda baars gz kamatran Bat Avrupa lkeleri vard ve ister istemez onlardaki baary salayan unsurlar anlama, kendisine uyarlama, hatta taklit etme dncesi dodu. nk yeniliklerin ncleri ancak baty tanyan kesimlerin arasndan kabilirdi. Bununla birlikte ou zaman zannedilenin aksine, Osmanllarn Avrupadan yararlanma dncesi ilk olarak Tanzimat Dneminde ortaya km deildir. Bundan nce de eitli vesilelerle batdaki siyas, asker, mal, hatta kltrel gelimelerden belirli llerde de faydalanld grlmektedir. Muhtelif dnemlerde devlet bilgiyi elinde tutan kiinin dinine ve milliyetine bakmadan ondan faydalanmay tercih etmi, bu hususta bir banazlk ierisinde olmamtr. slm dininin esaslarna uygun olduu takdirde bir usul, sistemi, uygulamay, bilgiyi almaktan ekinmemitir. Bilhassa XVII. yzyldan itibaren asker ve sivil teknoloji alanlarnda din ve milliyet deitirerek Osmanl hizmetinde alanlarn yan sra, byle bir deiiklie gitmeden de istihdam edilen ve saray evresinde tife-i efrenciyn diye anlan kimseler grev yapabilmekteydi.7

1532

Yine Osmanl ynetici-aydn kadrosunun batdaki deiimi, farkllamay asla takip etmediklerini sylemek doru olmaz.8 Belki bu gelimelerin gzle grlmesine ramen benzer yollara bavurulmad sylenebilir. Aydnlarn yenileme konusunda daha kararl davranmalarna ve tutum deitirmelerine, XVIII. yzyln ikinci yarsndan sonraki gelimeler fazlasyla etki etti. Avrupann mthi gelimesi karsnda her bakmdan bir fikr altst olu yaand. Eski asrlarn aksine imdi Avrupann ilerleyiine kar koymadaki yetersizlik aka grlmekteydi. stelik bu g geici bir baardan ibaret deildi. Batllarla rekabet edebilmek iin bir deiim ve yeniden yaplanma zarureti kendini bariz bir ekilde hissettirmekteydi. Sanayi toplumlarnn ortaya kt ada Trkiye, ya modernlemek ya da yklmakla kar karya idi. Yklmamak iin ise, bat toplumunun gelenee aykr deer yarglarna mesafeli durulsa da, faydal unsurlarnn alnmas gerekli, bundan da te zarur idi. Bu noktay batl temsilcilerle ve onlarn deer yarglaryla daha fazla ili dl olan memur kadrosunun en fazla benimsemi olmas ilgi ekicidir. XIX. yzyl Osmanl reformcu brokratlarnn z gemileri incelediinde bunlarn genelde Tercme Odas ile bykeliliklerden birinde hizmet grm kimseler olmas bunu gstermektedir.9 Yenileme zarureti buralardan yetien brokratlar zorunlu olarak n plna kard. Bu dnem reformlar, yukardan aaya doru gerekletirilen ve eitimden sala, vergiden askerlie, brokrasiden gndelik hayatn tanzimine kadar pek ok alana mdahale eden, toplumun tm katmanlarn etkileyen bir nitelie sahip oldu. Bununla birlikte bakentten en cra kylere yahut konar-gerlere varncaya dein toplumun btn birimlerinde yaplanlarn ayn lde hissedildiini sylemek elbette mmkn deildir. phesiz yaplan yenilikler ilk aamada stanbulda, byk ehirlerde, nihayet kk ehirlerde, kaza ve kylerde kademe kademe etkisini gsterdi. Mesel brokraside yaplan bir yenilik ou zaman kylerde bilinmezken, vergide ya da askerlikte yaplan yenilik herkesi etkilediinden daha abuk renilmekteydi. Dolaysyla yeniliklerden etkilenme, yenilie taraftar olma veya muhalif kalma da her zaman ayn llerde olmad. Sonuta toplumun yaplanlardan etkilenme sreleri ve oranlar ne olursa olsun Osmanl toplumunu oluturan kesimler deimeye balamt. Yenilikilerin amak zorunda olduu problem, ncelikle devletle toplumu kaynatrmak mecburiyeti idi. Gayrimslimler devlet ile btnletirilerek, reayalktan tebaala geirilmeli, Mslman ahali arasndaki kltrel danklk giderilerek mozaik grnts ortadan kaldrlmal, halkn devlet ynetiminde daha etkili olmas salanmalyd. Bu konuda baz olumlu admlar atldysa da yeterince verimli olamad. nk reformlarn baarsnn nnde pek ok engel vard: Reformlara halkn sahip kmamas, yetenekli ve eitilmi kadrolarn yetersizlii, mal skntlar, yeni usul ve kurumlar tekil edilirken eskilerin genelde devam etmesine izin verilerek ikilik meydana getirilmesi gibi. Aslnda II. Mahmud nceki padiahlara nazaran ok cesur davranarak balamt yeniliklere. Tek bana Yenieri Ocann imhas bile nemli bir gelimeydi. Ayn yl kalemlerde alanlarn gelecek endiesine dmelerini nlemek zere msadere usul kaldrld. Bir taraftan asker

1533

kurumlarn yeniden organize edilmesine allrken, dier taraftan vergilerin daha adaletli toplanmas, lkede yaayan nfusun kompozisyonu hakknda bilgi edinmek iin nfus saym yaptrlmas, 1834te btn yksek devlet memurlar iin det olan her yl yeniden tayin uygulamasna son verilmesi ve bu vesile ile alnan cret ve muhtemel yolsuzluklarn nlenmesi, memurlara dzenli maa tahsisi, memurlar arasnda modern bir rtbe sistemi uygulanmas, kalemlerdeki usta-rak usul yerine resm bir eitim sistemi getirilmesi, ilk retimin zorunlu yaplmas, muhtelif okullarn tesisi, klk-kyafette deiiklik, gittike yaylan posta rgt sayesinde uzak mesafelerle haberleme imkn salanmas, resm de olsa bir gazetenin gndelik hayatta yerini almas, mrur tezkeresi usul sk hale getirilerek toplumsal hayata bir eki dzen verilmeye allmas btn yzyl boyunca srecek yeniden yaplanmann ilk rnekleri idi. II. Mahmud Devrinde daha nce grlmeyen ekilde pe pee yeni kurum ve usullerin

uygulamaya konmas toplum iin adeta ok tesiri yapmt. Halktan toplanan ve vilyetlerin masraflarn karlamay amalayan ucu buca olmayan vergi tahsilini denetim altna almas sempati toplasa da, o zamana kadar grlmeyen uygulamalaryla tepkileri de beraberinde getirmiti. Bir defa Yenierilerle birlikte bunlarla irtibatl grlen Bektai tekkelerinin kaldrlmas, toplumun bir blmnn dmanlna yol amt.10 te yandan slm dnyasnda grlmeyen bir uygulamay balatarak resm kurumlara padiahn resimlerinin aslmas, hele bunun ulemann katld trenlerle yaplmas rahatszlk dourmutu.11 Padiah tepkileri azaltmak iin ulemann, bu arada tekke ve tarikatlarn dncelerine nem verdiini gstermek istiyordu. Nitekim Selimiye klasna resim aslrken btn vzera ve ulema olduu halde kurbanlar kesilip, dualar edildikten sonra 21 pare top atlmtr. lgin olan husus ise Hd eyhinin dua okumas, Snbiliye eyhinin de fatiha demi olmasdr. 1835 ylnda Babliye alay ile gelen resmin al duasn ise Stlce Sadiye Tekkesi eyhi Hasrczde Sleyman Sdk Efendi yapmtr.12 Padiahn bu tavrnda belki yapaca reformlarda al din adamlarna yaptrarak halkn muhtemel tepkilerini azaltma gayreti vard, fakat dier taraftan ise onlarn dncelerini hie sayarak muhtemelen tasvip etmedikleri bir icraat destekler pozisyona drmek amac da mevcut idi. Buna benzer uygulamalar Tanzimat Dneminde geniletilerek srdrld. Bilhassa tarada idare meclislerinin kurulmas ile hi deilse halkn nde gelenlerinin devletin muhatab saylmas suretiyle, adm adm resm ilerin grlmesine vatanda katks salanmaya alld. Geri eskiden de belde eraf ve vcuhunu nemseyen bir anlay vard Osmanllarda. Fakat imdi bu daha belirgin ve hukuk bir hviyet almt. Bylece yer yer arzu edilen derecede baar elde edilmese de yaplan yenilikler, uzun vadede Trk toplumunu derinden etkiledi. Fndkolunun deyimiyle Tanzimat en geni evre ve manas ile ele alnrsa, bir cihan grnden baka bir ey deildir. Kendinden evvelki nizam beenmiyor, kendinden sonra kurduu nizam grmek istiyor. Yalnz siyas ve idar sahada deil, itima hayatn hemen her sahasnda bir yeni nizam isteniyor.13 Gerekten de genel dnya grnden gndelik hayata, giyim-kuamdan ev mefruatna, devlet idaresinden sivillemeye varncaya kadar bu etki her alanda grld. Yalnz deiimin ortaya k, yayl, karlat diren her yerde ayn olmad. Coraf bakmdan bakent ve liman ehirleri, sosyo-ekonomik bakmdan st

1534

dzey devlet grevlileri, kltrel bakmdan dinle daha uzaktan ilgili olanlar en ok etkilenenler kesimlerdi. Mesel maan devlet tarafndan tahsis edilen bir mukataadan alan, bu konuda zaman zaman zorlanan veya zorbala bavuran memurun yerini, mal mdrlnden maan alan memur geti. Ayn ekilde raklk usulne dayanan, dolaysyla babadan oula gemeye balayan yani gedik sistemine dnen devlet dairelerine akirt olma, bylece brokraside alma yerine, belirli eitimden gemi insanlar tercih edildi. Bu yzden ocuklarn bir daireye akirt vermek iin uraan babalarn yerini, onlar sekin bir mektepte eitmek iin uraanlar ald. Devleti glendirme almalar memuriyet kavramn da, memur saysn da deitirdi. yle ki XVI. yzylda sivil brokraside alan memur says iki binlere varmazken, XX. yzyl balarnda yz binlere ulamt. Hatta bu art yznden 1876lardan sonra personel maalar dzenli denemez olmutu. Yaplan uygulamalarla Osmanl brokrasisinde aalanlar artk eski kul sistemi ierisinde yer alan grevliler deil, grev ve sorumluklar kanunlarla belirlenmi olan devlet memurlar idi. Yeni memur snf sadece resmi grevinde deil, sosyal hayatta da geleneksel kesimlerden ayrlan modern ve pahal hayat tarznn ncs oldu. Bunlar ayn zamanda mevcut dzenden yararlanan kimselerdi. Burada garip bir elikinin varl dikkat ekmektedir. Mlkiye mensuplarndan akl banda olanlar devletin bu haliyle yrtlemeyeceini grerek deiimi istemekteydiler. Ancak deiimin banda da kendileri bulunmak istiyorlard. Bu deiimin ncleri olmak arzusundaydlar. Onlar bulunduklar mevki ve makam korumak isterlerken, deiimi de bu mevki ve makam daha da glendirerek salamak amacndaydlar. Deiim ancak kendilerini gl kldklar lde kabul grmekteydi. Babli iin bu, saltanata kar daha fazla inisiyatif elde etmek demekti. Saltanat iin ise deiim, yeniden devlet arknn kontroln ele geirmek demekti. Esasnda her iki kesimi de belirli lde snrlayacak, etkileyecek, bir deiim gerekmekteydi, fakat bunu teklif edebilecek, yaplmas iin bask oluturabilecek devlet d bir g bulunmamaktayd. Dolaysyla Saray-Babli ekimesi, netice itibaryla sivil toplumun dnda cereyan etmekteydi. Reformlarn halk ayan oluturmak, yeniliklere destek olunmasn salamak iin 1840lardan itibaren, vilyet, kaza ve nahiyelerde muhtelif meclisler oluturuldu. Meclislere halkn temsilcilerinin ye olarak katlmas saland. Bu yelerin seim yntemi karmak ve halkn gerek katlmn temin etmekten uzak olsa da ilk aamada olumlu admlar idi. 1864 ve 1870 tarihli nizamnameler meclislerin ileyiini daha da belirgin ve istikrarl hale getirdi. Meclis yesi olan zengin toprak sahipleri veya nfuzlu tccarlar; devlet ile halk arasndaki aracl baaryla yerine getirdiler. Bunun farknda olan yneticiler bilhassa bayndrlk ve eitime ilikin yatrmlarda bu yelerden mal yardm, onlarn vastasyla ahaliden de beden hizmet saladlar. Bylece lkenin madd ynden ok skntl olduu bir dnemde yneticiler ile erf, yol, kpr, liman, okul, hastahane, telgraf hatt inas gibi tesisleri gerekletirebildiler. Yardm dokunan memleket ileri gelenlerine madalya ve rtbeler verilerek, isimleri Takvim-i Vekayide yaynlanarak tevik edildiler.14

1535

II. Mahmudun reformlarna Tanzimat ferman yeni bir yol izdi. Geri yaygn kanaat Mustafa Reid Paann Msr meselesinin zmnde ve Rusyann basksndan kurtulmada, ngiltereden gerekli destei salamak iin bu ferman ilan ettirdii idi. Bu yzden yneticiler arasnda amaca ulaldktan sonra fermann rafa kaldrlaca beklentisi hakimdi. Srf bundan tr tamamen lke ierisinde dzenlenebilecek konular, yabanc lkelerin ahit tutulduu bir belgeye dayandrld. Bununla birlikte fermann hazrlk aamasnda batl diplomatlarn slahat beklentilerini Reid Paaya hissettirdikleri bilinmektedir.15 Bu srada ngiltereden beklenen yardm gerekleti ise de bu ncelikle fermann ilanndan baka sebeplere dayanmaktayd: 1838 Ticaret Antlamasnn salad mthi avantaj yitirmemek ve Boazlara, Ruslar ya da Fransaya taraftar olan Mehmed Aliyi yaklatrmamak. Muhtemeledir ki, Tanzimat Ferman ilan edilmese de ngilterenin yardm temin edilecekti. Fermann buna katks snrl olmutur denilebilir. stelik fermann ilanna ngiltereden ziyade Fransadan olumlu tepkiler geldi. Glhanedeki trene Prens Joinvillein katlmas, Fransz Le Siecle gazetesinin bu olay Garp medeniyetinin bir zaferi olarak nitelendirmesi bu bakmdan dikkat ekmektedir.16 Halbuki Osmanl memurlarnn byk ounluu ferman samimi bir modernleme ihtiyac deil de, ngilizlerin desteini salamak iin giriilen diplomatik bir manevra olarak deerlendirmekteydi. Reid Paann azlinden sonra Hariciye Nazr Rfat Paann syledii; Dardan gelecek nasihatlere memnuniyetle itibar ederiz ama iilerimizi ilgilendirecek her trl mdahaleleri iddetle reddedeceiz tarzndaki szleri, Tanzimatn yabanc destekli imajna baz brokratlarn ne derece tepkili olduunu gstermektedir.17 Ancak Batl devletlerin duruma ahit klnmas beraberinde muhtelif meselelerde yabanc mdahalesini de bir bakma normalletirdi. Nitekim byk devletlerin diplomatlar vastasyla Tanzimat ilkelerinin tatbikatn takip ettikleri grlmektedir. Avusturya Babakan Metternichin stanbul Elisi Kont Aponyye yollad telgrafta geen Glhane Hattndaki vaatlere uyunuz ifadesi bu adan mhimdir. ngiliz Bykelisi Canning ise, yaklak yirmi yl boyunca slahat iini, istense de istenmese de, ngiliz siyaseti dorultusunda ynlendirmitir.18 Neticede ilan edilen prensipler toplumun normal geliiminin dourduu bir sonu deildi. Yaygn kanaat dardan empoze edilen ve topluma zorla benimsetilen bir slahat hareketi olduu noktasnda odaklanmaktayd.19 Gerekten de Tanzimat belgesi, 1838 ngiliz Ticaret Antlamasn tamamlayan, Avrupa burjuvazisinin Osmanl lkesindeki faaliyetlerini gvence altna alan yasal bir ereve durumundayd.20 Bu arada Batllarn diplomatik basklarnn Tanzimat sonrasndaki reformlarn en nemli g kayna olduunu kabul etmekle beraber,21 Trk toplumunun hassasiyeti dolaysyla, Avrupann Osmanllarn ilerine srekli karmalar yznden normalde yaplabilecek reformlarn da baz brokratik engellemelere maruz kaldn kabul etmek gerekir.22 Nitekim Mmtaz Turhan, Tanzimatn uygulanmasndaki gln bizzat fermann ieriinden kaynaklandn ifade ederek u grleri ileri srmektedir: ctima bnyenin, tekilt ve messeselerin, asrlarca hkm sren zihniyetin, itiyat ve teamllerin, devlet adamlarnn ekseriyeti karsnda Tanzimat slahatnn hemen muvaffak olamamas gayet tabiiydi.23

1536

Btn zorluklarna ramen yenilikilerin zellikle merkez brokrasinin yeniden yaplanmasnda daha fazla ilerleme kaydettikleri sylenebilir. Oluturulan ok sayda nezaret meclisi hummal bir alma iin girmiti. Hele devrin en nemli kuruluu olan Meclis-i Vl, yzlerce nizamname ve talimatname hazrlad. Taradan gelen hemen her konu buraya havale ediliyor, evraklar inceleniyor, alnan kararlar hkmete sunuluyordu. Ancak merkezdeki youn mesai taradaki muhalefet yznden ya hedefine ulamyor ya da alnan kararlar dejenere ediliyordu.24 Hkmette grev alanlarn bu durumu kabullendikleri anlalyor. Nitekim li Paa ilerlemenin adm adm, sindire sindire olmas lzm geldiini, yldrm gibi gelimelerin uygun olmadn sylemekteydi.25 Bu srete Avrupa devletleri, Osmanl Devletindeki reformlarla kendi politik hedefleri dorultusunda ilgilendiler. Onlar iin yenilenmeyi baarm bir toplumun ekonomisine hkmetmek daha gt. Bundan dolay devletin i ilerine pek ok vesile ile kartklar halde geleneksel siyas yapya mdahale etmeyi hi dnmediler. Bylelikle Avrupann siyas ve asker hegemonyasna girilmesine, ekonomik bakmdan smrge haline gelinmesine ramen siyas ve asker kurumlar ayakta kalmay baard. Zor durumlarda ise devlet, toprak veya ekonomik tavizler vererek ar ar geri ekilmeyi tercih etti. Bir Millet Yaratmak ngilterede doan ve daha sonra dier Avrupa lkelerini kuatan sanayi inklb ile Fransz htillinin getirdii yeni artlar devletlerin yapsn derinden etkiledi. Artk mevcut devlet modelleri ciddi surette tartlmaktayd. Henz imparatorluklar sona erdirecek bir gelime sz konusu deildi, fakat dnce dzeyinde de olsa, adm adm mill devletlere ynelme balamt. Bu ortamda Osmanl Devletinin yaayabilmek iin muhtelif din ve etnik unsurlardan meydana gelen reayasn birleik bir millet haline getirmekten, bir millet icat etmekten baka aresi yoktu. Tanzimatn milletlerin uyumu ve birletirilmesi politikas ite bu milleti yaratmak iindi. Bunun iin unsurlarn eitlii gerekliydi. Osmanl aydnnn bu gerei erken zamanlarda, yani Tanzimatn hemen ncesinde fark ettii anlalmaktadr. II. Mahmud hayatnn sonlarna doru yle demiti: Ben tebaamn Mslmann camide, Hristiyann kilisede, Musevisini de havrada fark ederim, aralarnda baka gna bir fark yoktur. Cmlesi hakkndaki muhabbet ve adaletim kavdir ve hepsi hakik evldmdr.26 Halbuki sultann amcas geen yzyln sonlarnda farkl dinlere mensup olanlar ayrc iaretlere olduka nem vermekteydi.27 Yine fikirleriyle devrin yeniliklerine ilham kayna olan Sadk Rfat Paa, vatan ve millet sevgisinin insanlarn kalbine yerlemesi gerektiini, bunun iin toplum ile devlet arasndaki ilikilerin sklatrlmasn, aksi takdirde Fransz ihtilli ile yaylan fikirlerin olumsuzluunu ortadan kaldrmann mmkn olamayacan sylemekteydi.28 Bu fikir fermana yle yansd: Tebaasaltanat- seniyemizden olan ehl-i islm ve milel-i saire bu msadt- ahnemize bil-istisna mazhar olmak zere can ve rz ve namus ve mal maddelerinden hkm-i eri iktizasnca kffe-i memlik-i mahrusamz ahalisine taraf- ahnemizden emniyet-i kmile verilmitir. Reaya meselesi devletin ana meselesi sayldndan batllarn bunu istismar etmelerini nlemek iin Tanzimatlar Osmanll ne karmlardr.29 nceleri biraz mphem grnen bu politika Islahat Ferman ile daha da netletirildi. lkede yaayan herkese tek vatandalk sfat altnda, fakat devletin slm geleneklerine halel

1537

gelmeksizin, eit hak ve vazifeler tanmak hedef olarak belirlendi. Bu fikir aznlklar devlete balamak ve onlarn bamszlk emellerini yattrmak gayesini gerekletirebilirdi. Genel olarak bakldnda Tanzimat ve mteakip yapsal deiikliklerle birlikte sisteme evrensel deerler daha youn olarak girmeye balad. rnein ynetilen kesimi ifade eden ve yneticiye tam ball anlatan reaya terimi yerine, teba kelimesi btn Osmanl vatandalarn kapsayacak ekilde kullanlmaya baland. Bu dnemde Osmanl yaantsn yakndan gzlemleyen Cyrus Hamlin, Glhane Hatt reyya haklar iin mcadele etmek cesaretini verdi ve kanun nnde insanlarn eit olduu fikrini ortaya koydu ve artk geri dnlmesi imknsz bir cereyan meydana getirdi. diyerek siyasal beklentiler ve anlaylardaki deimelere iaret etmektedir.30 Buna karlk yenilikiler Mslman halka, toplumsal ve siyas yapda yeni roller vermeyi dnmemekteydiler. Grne baklrsa gayrimslimlerin haklarnn da Mslmanlarn seviyesine karlmas arzulanmaktayd. Burada yneticilerin daha ziyade pragmatik bir mantkla hareket ettiklerini sylemek mmkndr. Ama eitli sorunlarn zmnde yabanc yardmn salamak, ama mdahalesini nlemekti. Bunun iin de onlarn yardm iin art kotuklar slahatlar yapmak gerekliydi. Yabanclar ise sadece gayrimslimlerin hayatlarna dair meselelerle ilgiliydiler. Yalnzca ok zel durumlarda ki, genellikle yeni blgeleri nfuz altna almak iin, Mslmanlarla ilgili konular gndemlerine aldlar. Bylece fermann ilann mteakip yllarda yabanclar, eitlii tesis grnts altnda daha ziyade zimm kayrmaclna yneldiler. Mslman halkn meseleye yaklam ise balangta honutsuzluk olarak kendisini gsterdi. an standartlarna gre gayrimslimlere ok fazla serbestiyet tannmas, yeni hak ve imtiyazlarn verilmesi huzursuzluk nedeniydi. Hadiseyi Mslmanlar basite imdi Tanzimat var, gvura gvur denmeyecek eklinde algladlar.31 Bu rahatszlk belki ilk aamada ok byk olaylara sebep olmad ama milletlerin kaynamas da gerekletirilemedi. Islahat Fermannn ilanyla bir adm daha ileri gidilerek gayrimslimlerin hukuk ve kaza imtiyazlar artrld. stelik Paris Antlamasyla yeni dzenlemeler, devletin milletleraras camiaya bir taahhd haline getirildi. Bu sefer gayrimslimlere verilen haklarn ok ileri dzeyde olmas toplumun byk bir kesiminden, hatta Mustafa Reid Paa gibi bir reformcudan bile itira geldi. O, li ve Fuad Paalar hainlikle sulayarak fermann devletin istikll ve hukukunu tehlikeye sokacan iddetli bir slup ile ifade etti.32 Tanzimatn aksine bu fermana Mslmanlarn tepkisi sert oldu.33 nk ekonomik bakmdan uzun zamandan beri nde olan gayrimslimlere verilen bu haklar sayesinde, bir ngiliz diplomatnn deyimiyle Hristiyanlar, Trklerden ok daha iyi duruma gemilerdi.34 Meydana gelen gelimeler, tedricen de olsa, siyas katlmn oluumunu kolaylatrabilecek temel bir zihniyet deiikliinin iareti olan bireyin bal bana bir deer ve toplumsal hayatn bir esi olarak belirmesine yol at. Bu olgunun en belirgin rneklerini zellikle XIX. yzyl edebiyatnda grmekteyiz. Tanzimatn bykl, sanki btn kaplar kendisine kapal bulan insann yava yava kendi iinde deimenin imknlarn arayan ferdin douuna zemin hazrlam olmasdr.35 Sadece edebiyattaki gelimeler deildir ferdiyetilii canlandran. Hukuk ve idar sistemin merkezilemesi, i

1538

gmrklerin kaldrlarak piyasann btnletirilmesi, eitim kurumlarnn din niteliin dna karlmas, sayesinde farkl mahall kltrler, Osmanllk st kimlii altnda eritilmek istendi. Fert devlet lehine aktif hale getirilmeye alld. Btnln salanabilmesi iin ynetim kademelerinde halkn temsilcilerine de yer verildi. Mahall meclislerin tekili ile bu ynde snrl dzeydeki ilk admlar atlmtr. Merutiyetin ilan ile ise toplum olduka nemli bir deneyden geti. Ancak Osmanl yenilikilerinin lkeyi ve toplumu bir arada tutmak iin giritikleri bu teebbsler; batl devletlerin mdahaleleri, yerli gayrimslimlerin onlarla birlikte olmaya ynelik tavrlar, her geen gn artan imtiyazlara himaye usulnn avantajlarnn da eklenmesiyle ayrlklara zemin hazrlam oldu. Eitlik Talebinden Ayrlk Rzgrna Avrupal devletler gayrimslimler iin eitlik isterken, eitsizlik dneminin tekilt olan millet sistemine mdahale etmedikleri gibi bu sistem erevesindeki haklar geniletmeye almaktaydlar36 ve nceleri millet sistemine dahil edilmeyen Katoliklere ve Protestanlara da bu statnn verilmesine aba gsterdiler. Nitekim Fransann etkisiyle 1829 ylnda Katolik Ermeniler bir millet olarak tannd ve 1831de ilk patrik atand. Latin Katoliklere ise millet stats 1840ta verildi.37 Bu sralarda Katolik kilisesinin misyonerlik faaliyetleri yznden baz Ermenilerin Katoliklii benimsemeleri dikkat ekmi, Ermeni Patrikhanesinin mracaat zerine mezhep deitirme yasaklanm ve bu yasak on yl kadar srmt.38 Fransa ile Rusyann kendi mezhepdalarn himaye bahanesiyle Osmanl Devletinin iilerine karmalar zerine ngiltere de harekete geti. Ancak Osmanl Devletinde Protestan says az olduundan ok sayda misyoner Osmanl memleketlerine gnderilerek propaganda faaliyetlerine hz verildi. 1842 ylnda Kudste bir Protestan kilisesinin almas saland. 1850de ise, ngiliz ve Prusya elilerinin srarlar zerine Protestanlar da bir millet olarak tanndlar. Bu milletin nizamnamesi 12 Mart 1878 tarihinde yaynland. ngiliz, Alman ve Amerikan misyonerlerinin youn gayretlerine ramen Protestan says fazla artmad. XIX. yzyln sonunda Osmanl memleketlerindeki Protestan says sadece 50. 000 kadard.39 Gayrimslim cemaatler de Osmanl Devletinin gittike iine dt buhrandan kendi karlar dorultusunda faydalanmaya yneldiler. Byk lde devletten beklentileri kalmam gibiydi. Devletin adaletini grmyorlar, gvenlikleri problemli, vergiler ar olup stelik kendi bamszlklarn istemelerini tevik eden unsurlar mevcuttu. Yabanclarn devlete basklar, bu basklar sonucunda gayrimslimlere salanan haklar olduka cazipti ve bu gten etkilenmemek mmkn deildi. Sktklarnda artk bavuracaklar merci devletin resm organlar deil, oradaki ya da en yakn yerdeki konsolos idi. Hatta brakalm yabanc unsurlar Mslman unsurlarn dahi bavuracaklar unsur yer yer konsoloslar olabilmekteydi.40 Gerekten de Avrupallarn hibir mdahalesi Mslman-gayrimslim eitliini salamaya ynelik deildi. Daima gayrimslimlere yeni haklar salamay arzu eden, hatta eitsizliin devam etmesiyle bundan yararlanmay isteyen bir tavr sergilenmekteydi. Nitekim devlet kurumlarnn iyi ilemesine ynelik talepler ve mdahaleler grlmemekteydi. Mahkemelerin ileyiine mdahale edilmekteydi; fakat bu Osmanl yarg sisteminin aksayan ynlerini slaha gayret etmek iin deil,

1539

gayrimslimlerin haklarn korumak iin yaplmaktayd. Halbuki bu mahkemelerde hakk zayi olan bir Mslman iin byle bir mdahale grlmemekteydi. Bundan bizzat baz yabanc diplomatlarn dahi rahatszlk duyduklar grlmektedir. Mesel Boazlardaki ngiliz konsolos vekili G. Abbott yle demekteydi: Meslektalarmn mdahalesi yalnz dosta uyarya mnhasr kalsa ve her eit partizanlk ve dinsel grleri bir yana brakarak, yalnz Hristiyanlara deil, zulme uram Mslman ve Musevilere de, gerektiinde, yardm elini uzatsalar; iddetli atmalardan ne kadar kanlm ve bu mparatorlua ne kadar geni yararlar salanm olacak.41 stelik bu mdahaleler yaplan antlamalara aykr ekilde cereyan etmekteydi. Bahane ise hazrd: Paris Kongresinde li Paa, konsolosluk tercmanlarnn devletleraras antlamalar ineyerek Osmanl mahkemelerine mdahale ettiklerinden ikayette bulunduunda, Avrupal temsilciler mahkemelerin istenen tarzda slah halinde tercmanlarn mdahalelerinin ortadan kalkacan dile getirmilerdi.42 Bir meden kanunun hazrlanmas gndeme geldiinde Franszlar, Code Napoleonun benimsenmesini telkin etmiler, hatta Osmanl yneticileri arasnda baz taraftarlar dahi elde etmilerdi. Ancak Cevdet Paann mdahaleleri ile bu olumsuz durum engellenebilmi ve neticede Mecelle hazrlanmt.43 Dolaysyla toplum hayatna ynelik reformlardan en ok gayrimslimler kazanl ktlar. ngiliz Konsolos Yardmcs Suter, zmire yapt seyahatten sonra kaleme ald 5 Ocak 1840 tarihli raporunda; mlkiyet gvenlii sayesinde toprak alm satmnn yaygnlatn yazmaktayd.44 Gerekte ise sadece durumdan yararlanan Rumlar geni lde arazi speklasyonlarna girimiler, Yunanistandan Anadoluya doru bir g hareketi balad.45 Zamanla kapitlsyonlarla ilgili antlamalarn snrlar alarak, gmrk vergilerinde muafiyetin ok tesinde olan ibadet, seyahat, yerleim, mlkiyet edinme ve hukuk imtiyaz kapsayan bir duruma ulald.46 Bylelikle gittike yabanc uyruklularn Osmanl lkesinde iledikleri sulardan tr Trk mahkemelerine karlamadklar, dolaysyla devletin hkmranlk haklarnn zedelendii bir durum ortaya kt.47 Kapitlsyonlarn, hkmetin Osmanl milletini meydana getirmek iin giritii abalar baarszla uratan bir baka fonksiyonu vard. XIX. yzylda yabanc lkeler ile dzenli diplomatik ilikilerin tesisini mteakip Osmanllar, devletlerinin varln ok tehlikeli biimde tehdit eden ve genel olarak himaye sistemi (protg) diye anlan uygulama ile yz yze geldiler. Himaye sistemi ilke olarak, Osmanl tebaasndan olan bir gayrimslimin yabanc bir lkenin vatandalna gemesi ve buna karlk o devlette deil de, Osmanl lkesinde bir yabanc gibi yeni milliyetiyle yaamaya devam etmesidir. Esas olarak Osmanl vatanda olan gayrimslimlerin yabanc devletlerin himayesine girmesini salayan bir kavramdr. Bylece Osmanl Devletinin korumas altndaki zimmler olmaktan kan gayrimslimler, Avrupa devletlerinin vatandalar sfatyla hareket ediyorlard. Himaye sistemi kapsamna girenlerin balangta says son derece snrl olup Osmanl Hristiyanlar ile Yahudilerin yabanclar hesabna konsolos vekillii, tercmanlk, ticaret acentelii ve hizmetilik gibi ileri yerine getirmeleri iin uygulanmaktayd. Bu grevlere atananlara Bablice, Osmanl yarg sisteminden ve baz vergilerle ykmllklerden muaf olduklarna dair berat

1540

verilmekteydi. Bylelikle bir gayrimslim Osmanl vatanda yabanc bir lkenin, kapitlsyon antlamalar ile tannan haklarndan faydalanmakta ve onun himayesine girmekteydi. Antlamalara gre sefaret ve konsolosluklarda alanlara yalnz ahs olarak ve grev sreleri iin verilmesi gerekiyordu. Balangta tercman, ajan, ev hizmetileri ve sefaret ya da konsolosluun dier ilerini grenlere verilen bu beratlar; zamanla, diplomatlar tarafndan akrabalarna, manastr ve din kurumlarda alan zimmlere, konsolos veya sefirlerin al veri ettikleri esnafa ve Avrupa ile ticaret yapan zimm tccara da satlmaya baland.48 Beratlarla tannan muafiyetleri ieren ve patent ad verilen himaye kadn yabanc devlet bykelilerinin diledikleri kadar datmalar, devletin himayelilerin saysn snrlandrma ansn yok etti. Zamanla bu haklarn mirasla intikali, Osmanl Devletinde bir beratllar snfnn domasna sebep oldu. Daha XVIII. yzylda imparatorluun sonradan kaybedecei topraklarda Avusturyann yaklak 250 bin kiiye imtiyaz belgesi datt tahmin edilmektedir.49 zellikle gayrimslim esnaf ve tccarn bu tr belgelerden temin etmeye alt grlmektedir. 1793te Halep valisi, Babliye yazd bir raporda ehirde 1500 kadar konsolos tercman bulunduunu, hepsinin ticaretle megul olmasna ramen vergiden muaf olduklarn yazmaktayd.50 XIX. yzyl ortalarnda ngilterenin korumas altnda olan insan says bir milyona yaknd. Sadece 1851 ylnda 3.965 kii ngiliz himayesine girmiti.51 1860da stanbuldaki Amerikan temsilcilii, bakentte yabanc statsnde olan Osmanl vatandann saysn 50.000 olarak vermektedir.52 En dikkat ekici ifadeyi Trabzondaki ngiliz konsolosu G. S. Stevens 16 Mays 1848 tarihli yazsnda kullanmaktayd. O, himaye sisteminin byk lde istismar edildiinden bahsederek, kesin tedbirler alnmad takdirde birka yl ierisinde buradaki her reayann Rusyaya mensup olaca konusunda hkmetini uyarmaktayd.53 Berat alan bir kii, ticar ve mal imtiyazlar elde ediyordu. Artk Osmanl kanunlarna tbi olmuyor, baz vergileri demiyordu. thalat ve ihracatta gmrk vergilerini dier Osmanl vatandalarndan daha az veriyordu.54 Buna karlk pek ok ykmllk altnda ezilen Mslman esnaf onlarla rekabet edememekteydi. Gayrimslimler iin himaye sistemi vergi kaaklnn en kolay yolu idi Patent alanlarn askerlik mkellefiyetleri de ortadan kalkyor, bylece cizye (bedel) vermiyorlard. Ad ya da siyas sulardan tr sorumlu tutulamyorlard. 1852de ngilterenin Midilli konsolosu olan Newton, Mahkemelerde ngiliz korumasnn avantajlar oktu. ngiliz korumas altnda olmak isteyen o kadar fazlayd ki, elde etmek iin her yol deneniyordu diye yazmaktayd.55 Gayrimslimlerin himaye sistemini benimsemelerinin en nemli hedeflerinden biri de siyas idi. Yunan isyannda olduu gibi, gl hmileri Osmanl Devletine bask yapabilirler ve o milletin bamszln salayabilirlerdi. Bu duygu ve dncelerle her bir aznlk grubunun bir byk lkeye yanat grlmektedir. Rumlar ve Ermenileri Rusya, Katolikler ile Marunileri Fransa, Protestanlar ve Yahudileri ngiltere ile Almanya, Eflk-Bodan Avusturya-Macaristan, Drzleri de yine ngiltere himaye altna almt. ngiltere 1840 ve 1850lerde Filistin Yahudileri ile Lbnandaki baz Drzileri himayesine alan, kk Protestan kiliseleriyle irtibat tesis etti. Btn bunlar yaparken de ncelikli hedefi Hindistan ticaret yollarn ak tutmakt. Srf bu maksatlarla bedev kabilelerin eyhleriyle dahi iyi geinme politikas takip edildi.56

1541

Batl devletlerin himayesine giren Osmanl vatandalarnn saylar arttka, o devletlerin lkedeki nfuzu da artmakta, gya artk kendi vatandalar saylan bu gruplarn hak ve menfaatlerini korumak iin mdahalelerde bulunmaktaydlar. Bu mdahaleler gerek devlet adamlarn gerekse halk derinden yaralayacak derecelere varmakta, konsolosluk tercmanlar ise ii tamamen kstahlk dzeyine getirmekteydiler. Onlar tefecilik yapmakta, alm satm ilerine karmakta, mahkemelerin kararlarna mdahale etmekteydiler.57 Bylelikle konsoloslarla gayrimslim eraf arasnda ilikiler artt. Baz ekonomik faaliyetlere ortaklaa teebbs ettiler. Gayrimslim zenginler faizle kredi vermeye ve bylece baz toprak sahiplerinin haklarn elde etmeye alrlarken, kyllere kar desteklenmelerini konsoloslardan talep etmekteydiler ki, 1860larn balarnda am vilyetinde kyllere verilen borlarn byk ksm ngiliz konsolosunun himayesindeki Yahudilere ait idi.58 Ecnebiye ya da o statde olan birine ev ya da i yeri kiralayan bir kimse, kiralayan ahs gidip aylarca gelmese veya kira demese bile oray boalttramyordu.59 Konsoloslarn gc o dereceye vard ki, bilhassa devlet merkezine uzak olan yerlerdeki ynlar ve kabile eyhleri de, baz ilerinin halli iin onlara araclk yapmalar iin mracaat ediyorlard. Nitekim 1830da Mevali ve Aneze airetlerinin eyhleri, Halep valisi ile aralarndaki krgnl dzeltmesi iin Fransz konsolosuna bavurmutu. 1850de askere alnmaya kar Drzilerin balattklar isyan, ngiliz ve Fransz konsoloslar araclyla sona erdirilebilmiti.60 Yine kapitlsyonlardan yararlanarak baz mntkalara ok sayda ecnebi g ettirilmi, daha sonra da sz konusu topraklarn koparlmas sonucu hazrlanmt. Devlet, bu tr plnlar ou zaman fark etmesine ramen, kapitlsyonlar yznden engelleyemiyordu. Konsoloslar eitli vesilelerle gayrimslimleri devlet aleyhine kkrtmaktan geri kalmyorlard. Mesel Tanzimat yllarnda Kayseride bulunan baz konsoloslar blgedeki Ermenileri, hatta airetleri kkrtarak Elbistan-Mara yolunu kapattrmlar, airetlerin devlete kar sk sk ayaklanmalarnda rol oynayarak 61yzyln sonuna doru blgede kan karklklarn tohumlarn bu yllarda atmlard. Buradaki Ermeniler zerinde Fransann etkisi ok bykt. Hatta bir aralk Adana Ermeni Piskoposu Paul Terziyan, blgede Fransz kltrnn ve dilinin hakim olduu, Fransa himayesinde bir Ermeni devleti kurulmasn teklif etmiti. skenderundaki Fransz Viskonsl Alexandre Mercinier, lkesine yollad 10 Ocak 1901 tarihli mektupta kendi okullarnda yetien Hristiyanlarn adeta birer Fransz olduunu yazmt.62 Btn bu gelimeler neticesinde artk, gayrimslimler Mslmanlarla eit haklar istemiyorlard. nk her bakmdan Mslmanlardan daha avantajl artlara sahiptiler. Durumu ngilterenin Trabzon Konsolosu Palgrave, 30 Ocak 1868 tarihli raporunda gayet ak biimde tasvir etmekteydi: Trkiyede yaayan Hristiyanlar, Mslmanlarla karlatrldnda, Hristiyanlarn refahn onlarn daha enerjik, alkan ve dier meziyetlerine balamak sk sk yinelenmese de bir hatadr. Gerek udur; Mslmanlar lkede yaayan Rum ve Ermenilere gre genellikle gayret, namus ve devaml alma bakmlarndan ndedirler. Fakat Mslmanlarn omuzlarna bask denmez ama, sistematik olarak tayamayacaklar kadar yk yklenmi ve yklenmekteyken, Hristiyanlar Osmanl

1542

mparatorluundaki avantajl himaye durumu altnda, son yarm yzyldr pheli speklasyonlar ya da dorudan sahtekrlk ve tefecilikle kendilerini zenginletirmilerdir.63 Bylelikle bulunmaz frsatlara sahip olan Levantenler ve yerli gayrimslimler, bir Osmanl milletinin olumasn, Mslmanlarla eit haklara sahip olunmasn istemek bir tarafa ayrlklar zellikle krklediler. Zira menfaatleri birlikte deil, ayrlktayd. Meseleyi yabanc diplomatlarn da son derece ak biimde tespit ettikleri anlalmaktadr. Onlarn bu konudaki tutumlar hakknda mehur Urquhart unlar yazmaktadr: (Onlar) yalnz Trklerle Avrupallarn arasna kara kedi gibi girmekle kalmaz, ayn zamanda Trklerle Avrupallar arasndaki eski antipatiyi devam ettirir. Avrupaly ve Trk birbirinin nazarnda bsbtn dndrtr, Trk Avrupal hakknda hkm verecek vaziyetin aksi karsnda bulundurur. Bu snf ecnebi konsllerinin imtiyazlar ile vcuda gelmi olup adeta bir Yahudi-Ermeni-Rus-Frenk etesi halindedir.64 Esasnda bir Osmanl milleti yaratma dncesi realiteden uzak, bir hayal olarak nitelendirilemez. Devletin asrlardr baaryla uygulad sistem buna msait idi. Mslmanlarla gayrimslimler arasnda mahalle ve kylerde az-ok samimi bir ortam meydana getirilmiti. Mesel Orta Anadoludaki Rumlarn arasnda gnlk ilerinde, evlerinde Trke konuan ve ocuklarna Trke isimler verenlerin says nemli lde olup bir ok yerleim biriminde Rumca sadece kilisedeki ayinlerde kullanrlard. Ermeniler kendi alfabeleriyle Trke eserler yazarlard.65 Mslmanlar Ramazan ve bayramlarda komular olan gayrimslimlere yemek ve tatl gnderirken, onlar da paskalya tatlsndan Mslmanlara gnderirlerdi. Dnlerde, cenazelerde bir arada olurlar, Ramazanda gayrimslimler ocuklarna darda bir ey yememelerini tlerler, bir Hristiyan Mslman hocaya ryasn yorumlatr veya kendisini okuturdu. Benzer hareketleri Mslmanlar da yapard.66 Sosyal btnleme Trklerle dier Mslmanlar arasnda da mevcuttu. Toplumun dier kesimleri, Trk geleneklerine gre yaamaya ynelmiler, ortak anlama dili Trke olmutu. Mesel Osmanllarda merkezle Arap vilyetleri arasndaki ilikiler, hem ekonomik hem de kltrel bakmdan olduka youndu. stelik ortak din olgusu da bu yaknlamay artrm, Suriyede Trke bilen zengin Arap aileler ortaya kmtr. Bu etkileim tek ynl deildi phesiz, blgeye gnderilen Trk memurlar da Arap geleneklerine uyum saladklar gibi Arapa renmekteydiler. Bylelikle iki dili de ok iyi bilen nemli sayda insan bir arada yaamaktayd. Bu durum Halepte belirgin ekilde gzlenmekteydi.67 Ksacas Osmanl devlet adamlarnn btn etnik, din ve mezheb unsurlar birletirecek bir st kltr oluturma arzusunun alt yaps yok deildi. Fakat byle bir baarnn elde edilebilmesi iin birleme eiliminin ayrlk rzgrndan daha kuvvetli olmas gerekirdi. Bunun iin de dardan engelleyici mdahalelerin olmamas lzmd. Urquhart da 1832de ayn noktaya iaret etmekteydi. Ona gre Trklerle Hristiyanlar arasnda sadece elbisede, isim ve selm tarznda fark olup, dardan bir tesir olmad takdirde iki halk zamanla birbirine karacaklardr.68 te Avrupallar ile yerli destekileri buna izin vermediler. Balkan isyanndan Ermeni meselesine, Msrn koparlmasndan Yemen ve Lbnan olaylarna kadar hepsinin arkasnda bu mdahalelerin tesirleri vard.

1543

Milliyetilik hareketleri yznden, daha nce karma topluluklar halinde yaayabilen Mslmangayrimslim unsurlar, imdi atan, birbirlerinden phelenen kesimler oldular. Asrlardr baaryla uygulanan ve farkllklar koruyarak bir arada yaamay ngren millet sistemi atlamt. Kapitlasyon uygulamalar, himaye sisteminin gayrimslimlere salad imknlar, Mslman mteebbislerin yeni ekonomik anlaya ayak uyduramamas yznden Trk-slm nfus, madd ve manev gcn srekli kaybetmekteydi. Cahillik, fakirlik, gelimelere uzak kalma gibi olumsuzluklar altnda ezilmeye mahkum oldu. Daha yakn zamana kadar hkmettikleri insanlarn emrinde gndeliki olarak almaya baladlar. Devletleri srekli erimeye, yok olmaya yz tuttu. Himaye ettikleri tarafndan ihanetle karlandlar. Btn bu faktrler son yzyldaki arayn, tatminsizliin, kompleksin kaynan tekil etti. Geri btn bunlara karlk Osmanl Devleti de Orta Asyada Rusyann, Cezayirde Fransann, Hindistanda da ngilterenin hakimiyetindeki Mslmanlar koruyarak, yani mtekabiliyet esasn gndeme getirerek bir denge salamak istedi ise de, bu konuda Avrupallarla rekabet edemedi. Aydnlarn a Yenileme dneminin bir bariz zellii de, Osmanl aydnlar iin yeni bir devrin balangc olmasdr. O zamana kadar devletle i ie olan, her konudaki dnce, eletiri ve tekliflerini devlet makamlarna sunan aydn kesimin, gittike devletten bamszlamaya balamasdr. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl aydn, artk risle ya da lyiha sunan, bunun karlnda atiye alan aydn deildir. Devrin aydn dncelerini gazete veya dergi kelerinde, roman veya tiyatro eserlerinde anlatan; bylelikle dncelerini ncelikle topluma, ama bu arada yneticilere duyuran kimsedir. Bu dnmde en nemli rol, phesiz matbaann yaygnlamas ve basnn gndelik hayata girmesi oynad. Matbaaclk faaliyetinin, bu arada basnn Trk toplumunda, adalarna nazaran olduka gecikmi olarak gnlk hayatta yer almas, bu snfn ok daha erken zamanlarda etkili hale gelmesini nledi. Osmanllar, basnn etkisi ile ilk olarak Fransz ihtillinden sonraki gnlerde tantlar. Eyll 1795te Fransann stanbul Bykeliliinin yayn organ olarak karlan Le Bulletin de Nouvelles, Osmanl bakentindeki ilk gazetedir. Bunu yine ayn bykeliliin kard La Gazette Franaise de Constantinople takip etti (Eyll 1796). zmirde de 1824ten itibaren Le Smyrnien, Le Spectateur Oriental ve Le Courier de Smyrne gibi Franszca gazetelerin ktn biliyoruz. Gerek Napolyonun Msr igal ettii yllarda yaynlad Arapa ve Trke bltenler ile Franszca gazeteler; gerekse Rum isyan srasnda Fransann Rumlar desteklemek iin kartt Trke-Rumca gazeteler Babli tarafndan tepkiyle karlanmt. Osmanl Devleti gittike batya aldndan Avrupal yayn organlarnn tek tarafl olarak kamuoyunu artlandrmalarndan byk rahatszlk duyuyordu. Sultan II. Mahmud, bir gazete ile devletin kanun, kural ve uygulamalarnn halk tarafndan bilinmesini arzu etti. Bu sayede padiah, halkna devletin iinde bulunduu durumu, yapmak istediklerini, bunlarn nedenlerini, tam ve doru olarak gecikmeksizin anlatabilirdi. Avrupa kamuoyu ve g odaklar da, Osmanl Devleti ile ilgili konular bizzat kaynandan renme imknna kavumu olacakt. Bununla birlikte devletin srlarnn gazetelere yansmamas gerektii grevlilere zenle

1544

hatrlatld. te yandan gazete karlmasyla beklenen faydalardan biri de fen, sanat, sanayi ve ticarete ilikin konulardaki gelimelerin topluma duyurulmas idi. Bylece ilk Trke gazete olan Takvim-i Vekyi 1 Kasm 1831de haftalk olarak yayna balad. Gazete ayn zamanda Arapa, Farsa, Franszca, Rumca, Ermenice ve Bulgarca olarak yaynlanmaktayd. Yalnz bu nshalar pek istikrarl karlamad. Buna mukabil zellikle Franszca nshas olan Moniteur Ottoman, Bablinin eitli konulardaki grlerini bat kamuoyuna duyurmasnda nemli etki yapt.69 1840tan sonra Churcill adl ngiliz tarafndan Cerde-i Havdis adl bir gazete daha yayn hayatna sokuldu. Bu gazete devlet tarafndan desteklenmekte olup daha ok politik ve ekonomik haber ve yorumlara arlk vermekteydi.70 Trke basn bu gazetelerin tekelinde ve ynetime eletiride bulunmayan bir izgide varln srdrrken, hkmet dier dillerdeki basnn gelimesine yardmc bir tutum iine girdi. Bu sayede XIX. yzyl ortalarnda stanbul bir basn merkezi haline geldi.71 Balangta Trke olarak sadece resm basna izin veren Babli, kamuoyunun olumasnda Takvim-i Vekyinin yetersiz kaldn grd. Her ne kadar hkmet, Trke dnda yayn yapan basn yapt para yardmyla belli lde kontrol altnda tutuyordu. Ancak yine de Trk dilinin, kltrnn ve devlet icraatnn yaylmas ve tannmas iin Trke yeni gazetelere ihtiya duyulmaktayd. Zaten aydnlar arasnda bu konu gittike daha fazla tartlmaya balamt. stelik Trkler dndaki gruplar da birbirleriyle btnletiren en nemli unsur Trkeydi. Bu itibarla ok geni bir kesime Trkenin yaylmasnda basn nemli rol oynayabilirdi. 1857de karlan Matbaa Nizamnamesi ile basn hayatna bir dzen getirildi ve gazete karmak iin hkmetten izin alnmasnn zorunlu olduu ilan edildi. Bundan sonra Trklere de zel gazete karma imkn tannd ve 21 Ekim 1860 tarihinde Trke ilk zel gazete olan Tercman- Ahvl yayn hayatna balad. Gazetenin sahibi Agh Efendi ile bayazar inasi, halkn anlad bir dille yayn yapmay temel ilke edindiklerini sylemekteydiler. Yeni gazete habercilii n plana karp, yer yer yapt aratrmalarla kamuoyunu aydnlatt. Bilhassa kapitlsyonlarla ilgili uygulamalar, batllarn ticar soygunlar, eitimin gerilii gibi hususlardaki yaynlar olduka etkiliydi. Bu arada Cerde-i Havdis ile Tercman- Ahvl arasnda iddetli bir rekabet dodu. Daha nce resm gazete gibi skc yayn yapan Cerde-i Havdis de tarzn deitirerek sade, anlalabilir, halkn ilgisini ekecek yaynlara yneldi. Bylece Osmanl basnnda canl tartmalar ba gsterdi.72 27 Haziran 1862 tarihinde Tasvir-i Efkr adl yeni bir gazete yayn hayatna atld. inasinin kard, yazarlar arasnda Namk Kemlin de bulunduu bu gazete, daha cesur ve ak szl bir yayn politikas izledi. Memleketin her trl siyasi, sosyal, ekonomik problemleri, emperyalistlerin muhtelif oyunlar ar bir ekilde eletirildi. Sk sk kapatlmasna ya da toplatlmasna ramen sade anlatm, aratrc zellii ve tiraj ile ksa srede lke gndemini belirlemede mhim rol oynad. Halk gittike gazetelerdeki haberlere, yorumlara ve tartmalara ilgi duymaya, gazeteler arasndaki rekabeti takip etmeye balamt. zellikle baz yazarlarn isimleri artk halk arasnda pek ok devlet yetkilisinden daha ok anlr olmutu. Namk Keml, Ebuzziya Tevfik, Read ve Nuri adl aydnlar

1545

tarafndan Haziran 1872de ilk says karlan bret gazetesi stanbulda heyecanla karland. lk saynn abuk bitmesi zerine o gn be bin nsha olarak ikinci bask yapld. Bu ilk say toplam 25 bin nsha baslmt ki, Trk basn hayatnda nemli bir baar idi.73 1863te Hrriyet, Terakki, Mecmua- Fnn gibi yayn organlar da devreye girdi. Bu arada mahalli dzeyde de resm gazeteler yaymlanmaktayd. lk olarak Midhat Paann Tuna valilii srasnda Rusukta Tuna adyla bir gazete karld. Devlet kontrolnde de olsa mahalli basnn ncs olan bu tip gazetelerin says gittike artt. 1876ya gelindiinde lkede toplam 22 vilyet gazetesi mevcuttu. Vilyet gazeteleri baz yerlerde, en ok konuulan ikinci bir dille de karlmaktayd. Mesel Bosna gazetesi Trke-Srpa, Basra gazetesi Trke-Arapa, Edirne gazetesi Trke-Rumca idi.74 lk resm gazetenin kmas, ardndan zel yayn organlarnn yaylmasna yol aan gelimeler ve bizzat devlet tarafndan vilyet matbaalarnn kurulmas matbaaclk mesleinin olumlu etkilenmesine sebep oldu. Nitekim matbaa says 1893-1907de 199a, 1908-1917 arasnda ise 368e ulat. Bu matbaalarda baslan kitap saysnda da, lke geneli iin son derece yetersiz olmakla birlikte, nemli artlar meydana geldi. 1800den nce ylda ortalama iki kitap baslmken bu rakam yz yl sonra 682 idi.75 Gazetelerde pek ok konuda grler yer almaya, tartmalar, eletiriler yazlmaya baland. Polemikler birbirini takip etti. Geri sansr mekanizmas yazarlarn kalemlerini rahata oynatmalarn engelliyordu. Ama yine de gazetenin kapatlmas pahasna zaman zaman hkmete ynelik olarak olduka sert eletiriler yer almakta, o zamana kadar toplumun yabanc olduu bir ynetim anlayna ynelik talepler dile getirilmekteydi. Mesel inasi Tasvir-i Efkrn ilk saysnda; Devletin, milletin temsilcisi olarak ileri ynetmesi gerektiini, milletin de ona yardmc olmas icap ettiini, sz ve yaz ile kendi kaderine dair gr belirtme hakkna sahip olduunu yazmt.76 Yer yer gazetelerin kapanmasna kar aydnlar da deiik yntemler uygulamaktan geri kalmadlar. Genellikle kapatlan bir gazetenin yerine bir sre sonra baka bir adla yenisi karlyordu. Halk yazar kadrosundan bunun eski gazetenin devam olduunu kolaylkla anlamaktayd. Farkl yntemler de uygulanmaktayd. Mesel inasinin takibta urayabilecek baz yazlarn nce, Courrier Dorientte yaynlatp sonra sanki yabanc bir yayndan yaplan tercme imi gibi kendi gazetesinde yaynlad ileri srlmektedir.77 Trkiyede bulunmalarnn u ya da bu ekilde sakncal olacan hissedenler ise hemen yurtdna kamaktaydlar. 1860larda Paris ve Londra sokaklarnda ilk Jn Trkler grld. Zamanla dier Avrupa ehirlerinde de onlara rastlamak sradan bir olay haline geldi. lk Jn Trk gazetesi olan Hrriyet 1864te Londrada Rfat Beyin ynetiminde yaynlanmaya balaynca hemen etrafnda bir Jn Trk kolonisi olutu. Aralarnda Namk Keml, Ziya Paa, Mustafa Fazl Paa, Nuri Bey, Read Bey ve Ali Suavi vard.78 Byle gazeteler yabanc posta tekiltlaryla Osmanl Devletine rahatlkla girebilmekteydi.

1546

Zaman zaman kapanan gazetelerin yerine yenisi karlmak suretiyle ksa mrl ok sayda gazete yaymlanmas gibi bir olumsuzlua ramen, toplum gazeteleri ok sevdi. Halkn srekli devam ettii kraathane sahipleri, bu gazetelerden satn alarak ok sayda kii tarafndan, hatta toplu halde okunmasn saladlar. Bu durum lke apnda okuma-yazmaya olumlu katkda bulundu. Bilhassa Ahmed Midhat Efendi ile Namk Keml gibi iki usta yazarn bulunduu gazeteler srarla aranmaktayd. Ancak basn faaliyetleri sansr, tiraj azl, ekonomik problemler, datmdaki skntlar, yetimi eleman yokluu gibi sebeplerden dolay pek istikrarl deildi. Buna ramen basn sayesinde 1869lardan sonra adm adm Trk aydn arasnda devlet, hrriyet, medeniyet, kamuoyu, eitlik, merutiyet, zel teebbs, kalknma, aile hayat, kadn haklar gibi konular yer ald. Bylelikle Trk dnce hayatnda yeni bir r ald. II. Mahmudla balayan deiim, imdi hibir devlet adamnn kontrolnde olmakszn ilerlemekteydi. Hatta devlete ramen deiim taleplerinin boyutlar genilemekteydi. Artk aydnlar toplumu etkilemeye ve ynlendirmeye balamlard. II. Abdlhamid eitli yollarla basn kontrol altnda tuttuundan bu dnemde basn ada lkelere nazaran yeterince dinamik olamad. Fakat 1908de Merutiyetin ilanndan hemen sonra lkede yayn organlar adeta gibi artt. Bir taraftan hrriyet ortamnn etkisiyle fikrine gvenen herkes yazp iziyor, lke apnda birbirinden muhtelif noktalarda ayrlan ok sayda fikir ve gr tam anlamyla bir kargaa meydana getiriyordu. Akla gelebilecek her trl konu tartlmakta, polemikler alp ban gitmekteydi. Kadn haklarndan e seimine, cumhuriyet fikrinden alfabe deiimine, sendikaclktan sosyalizme, batllamadan Trkle kadar her ey gazete sayfalarnda olabildiince yer almaktayd.79 Hatta daha nce akla hi gelmeyecek ekilde, basnn desteklemesi ile Osmanl tketicisi siyas amal boykotlara gidecek bir mill hassasiyete sahip oldu. Bunun en mehuru Avusturyann Bosna-Herseki ilhak zerine bu lkenin mallarna kar yaplan 1908 boykotlardr. Bat ile kurulan kltrel temaslarn younluu, matbaa ve basnn gnlk hayatta daha fazla yer almas mspet bilimlerde de eskiye nazaran bir takm olumlu gelimelere yol at. Gazetelerde yaynlanan salk keleri, okuyucudan gelen sorulara cevap verilmek zere hazrlanan blmler, mspet ilimlerle ilgili bilgilerin yaylmasna hizmet etti. Mesel lkede kolera salgn olduu zaman yetkili hekimlerin hastaln sebepleri, tedavi ve korunma yollar ile ilgili yazlar yazmalar, bu hastalkla mcadelede destekleyici unsur oldu. Yine tp uzmanlarnn eitli hastalar iyiletirmeleri ile ilgili olarak yazlan haberler ve reklmlar, halkn bu tr tedavi veren i yerlerine rabetine yol aarak toplumun gndelik hayatta daha modern bir bak asna sahip olmasna zemin hazrlanmaya alld. Sonuta Osmanl aydn, Srat kprsnden gemekte olan topluma kar ok ar mesuliyetler yklenmiti. Basn bu aydnlarn iyiyi, doruyu, faydaly aktarmak iin en kuvvetli vastas idi. Bu grevin baarlp baarlamad bir yana, zellikle XIX. yzyln son eyreinden itibaren aydnlar bir g olarak hkmetin karsnda, toplumun nnde yer almlard. a artk onlarn ayd. Tarihin

1547

onlara ykledii yk tamak iin ellerinden geldii, glerinin ve akllarnn yettii oranda gayret gsterdiklerini sylememek iin sebep bulunmamaktadr. Varlan hedef ise istedikleri ile beraber, asla grmeyi arzulamadklarn birlikte iermekteydi. Alafranga Hayat ve Eletiriler Osmanl yenilemesinin nc kesimini oluturan brokrat-aydnlarn tm bireyleri, ayn derecede rnek olma, rehberlik etme bilincine sahip deildi. Bu durum yeniliki kadrolarn en nemli sknts oldu. Memurlara maa tahsis edilirken en byk pay alan yksek brokratlarn gelir zenginlii onlar lks hayata sevk etti. Bir ok st dzey devlet adamnn ailesi bat zevkine gre retilmi eya kullanmaya heveslendi. thalat patlad ve memleketin serveti yabanc lkelere gitti. Daha dramatik olan deiim kapsndan giren yeni kltrel deerler baz kesimlerin ellerinde komik, anlamsz, hatta tepkiye lyk hale dnm olmasyd. zellikle alafrangalam aydn tipi toplumda byk tepki grd ve bu trlerin ahsnda aydn zmre ou zaman abartlm tenkitlerle karlat. Nitekim Mehmed Ali Paann olu brahim Paa, Osmanl yeniliklerindeki grne nem veren yn iddetle eletirerek yle demekteydi: Babli, sivilizasyonu ters taraftan alyor. Bir milleti kalkndrmann yolu ona apolet ve dar pantolon giydirmek deildir. Kyafet, topal bir insan dimdik bir insan yapmaz. Kyafetten balayacaklar yerde nce halkn kafasn aydnlatmak gerekirdi. Bize bakn; biz her eit okul atk. Genlerimizi Avrupaya gnderiyoruz. Biz de Trkz; fakat biz, bize yn verecek gte olan uzmanlarn tavsiyelerini dinleriz.80 Gerekten de Tanzimatlar takliti olmakla ok eletirilmilerdir. in gereine bakldnda Tanzimatlardan ziyade II. Mahmud Dneminde ekl yenilikler daha ar basmaktadr. Tanzimat kadrolarnn da benimsedii, mesel klk-kyafet gibi konularda deiiklie gidilmesi o dnemin miras idi. O srada Osmanl aydnlarnn, hi deilse bir blm, kyafet deiiminin zihniyet deiimini beraberinde getireceine inanmaktayd. Bir bakma insanlarn yaadklar gibi inanacaklar noktasndan hareket etmekteydiler. Nitekim dnemin nde gelen ahsiyetlerinden olan Namk Paa, miralay rtbesiyle banda bulunduu nc Hassa Alaynn tanzimini bat ordular usulnde yaparken, askerlerin balarn dik tutabilmeleri iin ceketlerinin yakalarn ok sert kumatan yaptrmt. Yalnz taklitiliin hacmi, yuvarlanan bir kar topu gibi gittike byd. Bu yzden taklide dayanan davran tarzlar her geen yl daha da younlaarak, normal davran biimleri haline dnt. Ulemann dudak bkt fes, bir gn gelip resm veya sivil, herkesin vazgeilmez aksesuar oldu. Yahut da operalara gitmek, yannda hanmyla birlikte sayfiye yerlerinde, bahe balolarnda seirtmek srecin plnlanmayan, belki de ncelikle arzulanmayan yan unsurlaryd. Bir kere deiim iin kap almt. Buradan istenen veya istenmeyen, plnlanan veya engellenmek iin aba gsterilen, faydal yahut zararl her ey girecekti. stenmeyen unsurlar ayklama ve tasfiye ii, devlete ve bizzat halka ait bir tercihti. Halkn devlet ierisindeki temsilcileri bu konuda ciddi bir atmaya, ikileme dtler. Gerekten neyin alnmas gerektiine karar vermek ve bunu plnlamak imknsz idi. Hele batllarn insanlara cazip gelen, serbest ve i gcklayan yaant tarz karsnda eziklik ve sadelikten kurtulmak isteyen yukardakiler, opera ve baloya gitmeyi nemli bir ayrcaln gstergeleri olarak tanmladlar. lk zamanlarda olduka snrl kesimlerin davran tarz olan batl gibi

1548

yaama arzusu, zamanla durgun suya atlan tan oluturduu dalgalar gibi byd. Yukardakiler gibi olmak isteyen ortadakiler ve nihayet daha alttakiler bu modann gnll tayclar oldular. Bu srecin balatlmasnda ve yaylmasnda devlet desteinin, zorlamasnn nemli bir etkisi olduu muhakkakt, fakat ayn lde muhakkak olan bir ey de toplumun taklide kar diren gsterirken baarl olamad idi. Halbuki Tanzimat Fermannn ilk ilan edildii zamanlardaki genel havann byle bir taklitilik cereyanyla uzaktan yakndan ilgisi bulunmamaktadr. Gerek anlamda nclk yapmak isteyen aydnlarn en ok tepki gsterdikleri kimseler, deiime direnenler ile deiimi dejenere edenlerdi. XIX. yzyln sonuna doru Trk okuyucusunun elden ele dolatrdklar romanlarda bu nokta nemli bir konuyu oluturmaktayd. Bu eserlerde zerinde ok durulan roman kahramanlarnn bata gelenleri tembel, takliti, mirasyedi, kendi kltrnden utanan zppe tiplerdir. Recaizde Ekremin kahraman olan Bihruz Bey, devrin bir ok kahramannda ne kan yzeysel kltre sahip, bat deerlerine hayran, alafrangalam bir tiptir. O, paa babasnn mirasyla yaayan, tembel, kltrel bakmdan yetersiz, srekli aptallklar yapan biridir. Osmanl kltrn iyi bilen babas olunu iyi yetitirmek amacyla ona Arapa, Farsa, Franszca dersleri aldrr. Ayn zamanda oluna byk bir ktphane brakr. Fakat Bihruz Bey, iki kltr arasnda bocalayan biri olmaktan kurtulamaz. Sevdii sarn kadna esmer birini ven drtlk yollayacak kadar kltrszdr. Esasnda mill geleneklerini barbarca niteleyip kmsemektedir. Szleri arasna ikide birde Franszca kelime ve deyimler sktrr. Adeta Ahmed Midhat Efendinin romanndaki Feltun Beyin ikizi gibidir.81 Roman kahramanlar olmalarna ramen Bihruz ve Feltun beyler, gnlk hayatta her an karlalabilecek ahsiyetlerdir. Ahmed Midhat Efendinin Feltun Beyin karsna geirdii Rkm Efendi gibi, eski ile yeniyi uzlatran insanlarn saysnn azlna karlk yzeysellik daha etkilidir. Devrin nde gelen isimlerinden olan Cevdet Paa, iin esasna deil nakna zenildiini ifade ederek bunu iddetle eletirmektedir. O, yaplacak slahatlarla eski usulde ayakkab yapanlarn zamanla kundura dikmeyi renebileceini belirterek, acele kundura giymeye zenildii iin hem byk miktarda servet dar gitti hem de mill sanayi batt demektedir.82 Yine Cevdet Paaya gre Reid Paa ile onu takip edenler, elde ettikleri yksek gelirlerle zevk u safa ierisinde yaamakta idiler. Bunlarn iddialar irtikbn nlenmesi, maarif ve medeniyetin gelimesine hizmet etmekten ibaret etmek iken yle irkin yollarla gelirler elde ettiler ki, ahalinin itirazlarna yol at. Hele Mehmed Ali Paa hanedanna mensup olan kiilerin elenceleri kt rnek oldu.83 Lks yaant ve israfn boyutlar, stelik de ar artlarla alnan d borlarla kurulan lks hayatn maliyeti ok ard. thal edilen mallara ynelik harcamalardaki olaanst artlar zellikle saray ile st dzey brokratlarn konaklarndaki siparilerden kaynaklanmaktayd. Sultan Mahmud ve Abdlmecid gibi yeniliki padiahlarn, Mustafa Reid ve li Paa gibi yeniliki brokratlarn Fransadan ithal ettirdikleri gsterili yemek odas takmlarn kullanmalar, Topkap Sarayndan muhteem Dolmabahe sarayna tanlmas bu anlayn belirgin rneklerinden idi. Devletin mal

1549

bakmdan en bunalml olduu tarihlerde, yani 1809-1880 yllar arasnda Boaz kylarnda alt saray yapld. Sadece Dolmabahenin maliyeti 3 milyon sterlin olup, sultan hanmlardan birinin 1850de yaplan dnne 2 milyon sterline yakn para harcanmt.84 Bu yeniliki padiahlarn veya paalarn, yanlln bile bile neden bu derece byk israflara teebbs ettiklerini izah etmek kolay deil. Fakat kesin bir ey var ki, taklit ve israf yenileme hareketlerinin baarsn engelleyen iki nemli faktr oldu. Gerek aydnlarn ise mesajlar gayet akt. Mesel Namk Keml, brette yaynlad Medeniyet balkl makalesinde taklitilie sapmadan medeniyete ulalabileceini ifade ile yle demekteydi: Medeniyet insann itima zere yaamas manasna alnr evet, krgir binalar ecele, hastala mukavemet edemez. Fakat yanmaa yklmaa kar durur Bir de insann hak ve maksad yalnz yaamak deil, hrriyetle yaamaktr. ktisb- medeniyete alan akvm iin tamam tamamna Avrupay taklit etmek neden lzm gelsin. Bir takm hakyk- ilmiye vardr ki, dnyann hi bir tarafnda deimez. Temeddn iin inlilerden slk kebab almaa muhta olmadmz gibi, Avrupallarn dansna, usul- mnakehtn taklide de hi bir surette mecbur deiliz.85 Bilgi ve Teknoloji Transferi Osmanl yenilemesini sadece taklitten ibaret bir cereyan olarak mahkum etmek kesinlikle doru deildir. Baz devlet adamlarnn, sosyete kesiminin ekle nem veren, batya ar hayranlklarla bakan tavrlar olmakla birlikte; Namk Kemln veya Ahmed Midhat Efendinin arzu ettii gibi, lkeye faydal olabilecek bilgi ve teknolojilerin transferi iin de gayretler eksik deildi. Hatta bazen taklit ile alnan bilgiler de, uzun zaman sonra da olsa, kalc ve faydal hale dnebilmekteydi. Devletin resm hedefinin ise taklitik olmad rahatlkla sylenebilir ki, XIX. yzylda yaplanlarn ksa bir zeti bunu ispatlayacak niteliktedir. Osmanl Devleti ile kar koymak zorunda olduu devletler arasndaki uurumun kapatlmas iin nceliin eitim-retim kurumlarna verilmesi gerektii fikri, XVIII. yzyln sonlarnda kabul grmeye meyletmiti. Mhendishanelerin al ile birlikte bat tarznda retim yapan kurumlar lkenin resm tekiltnda yer ald. Buradaki baarlar sonraki yarm asrlk dnemde sivil okullara da benzer biimde el atlmasnn gerekliliini gsterdi. Zira sivil eitim-retim kurumlar olan medreseler nakl ilimleri tercih eden, aratrma, sorgulama yntemlerine bavurmayan bir tedrisat yrtmekteydiler. Halbuki an artlar ok daha iyi yetimi bireylere ihtiya gstermekteydi. Artk iftinin, tccarn, esnafn dahi kaliteli eitim almas gereken bir ada yaanmaktayd. Buna mukabil yaygn eitim kurulular olan sbyan mekteplerinde Kuran okuma, basit hesap, ilmihal, belki okuma yazma retilmekteydi. Bu kurumlarda yaplan baz slahat teebbslerinden ise sonu alnamad. Medreselerin ve bununla balantl olarak tarikat ve tekkelerin bozulmas, asl fonksiyonlarn icra edememesi, arenin bat tarz sivil okullarda aranmasna yol at. Gerekten yer yer prlt halinde ahsiyetlerin yetimesine ramen medreseler de, tarikat ve tekkeler de bizzat mensuplar tarafndan ar eletirilere muhatap olmaktayd.86 Bundan dolay II. Mahmud Dneminde bir taraftan ulemann

1550

gnln ho tutmaya ynelik teebbslerde bulunulurken, dier yandan da Evkf- Hmayun Nezaretinin kurulmasyla aamal olarak bu kesimin mal gc denetim altna alnd.87 te yandan devrin padiah ulemadan midini kesenlerden olduu iin klasik ilmiye kurumlar dnda ikinci bir eitilmi insan grubu oluturmaya yneldi. Bu maksatla ilk aamada memur yetitirmeyi amalayan Mekteb-i Maarif-i Adliyeden Harbiye ve Tbbiyeye, rtiye ve idadilerden Drlmuallimn ve Drlmuallimta, Galatasaray Sultansinden Drlfnna kadar pek ok tipte ve kademede okullar ald. Daha da nemlisi 1857 ylna kadar nispeten plnsz ve dank olarak gerekletirilen eitim reformlar, bu tarihte kabineye dahil edilen Maarif-i Umumiye Nezaretinin uhdesine terk edildi. Nezaret tarafndan hazrlanan 1869 nizamnamesi Osmanl eitim sistemini byk lde yeniden tanzim etti. Bu sralarda genel eitim veren okullardan ok meslek ve teknik retime arlk verildii grlmektedir. Bunun en nemli sebebi bir an nce batllarn ulat teknik dzeye eriebilmek arzusuydu. Muhtelif zamanlarda ormanclk okulundan ebe okuluna, kaptan ve ark okulundan mze okuluna kadar akla gelebilecek pek ok meslek dallarnda okullar ald. Bunlarn kimi yeterince renci bulunamadndan, kimisi retim eleman, para veya ilgi yetersizliinden kapand. Bazlar ise Cumhuriyet devrine kadar devam ettirilebildi. Tanzimat Devrinde temeli atlan eitim kurumlar asl verimli neticelerini Sultan II. Abdhamid Devrinde verdiler. Hem yllarca yaplan denemelerden salanan bilgi birikimi, hem de padiahn eitim ve kltr faaliyetlerine verdii nem dolaysyla byk bir atlm gerekletirildi. Okul ve renci saysnda arpc artlar oldu. Padiah tahta getiinde 250 olan rtiye says onun saltanatnn sonunda 600e, 5 olan idadi says 104e, 200 olan iptidaiye says 9. 000e ykselmiti. Saysal orandaki bu artlarn kaliteye ayn derecede yansd sylenemese de, gelimenin boyutlar inkr edilemez.88 Bu gayretler neticesinde tahmin bir istatistie gre 1800lerde %1 olan okur-yazarlk yz yl sonunda %5-10 seviyesine ulaabilmiti. Btn gayretlere ramen bu olduka dk bir seviye idi.89 Osmanl Devletinin muhtelif din ve mezheplerdeki vatandalarna kendi dillerini, dinlerini, kltrlerini renme ve retme hakkn tandn biliyoruz. Bu konuda cemaatlere kesin bir zerklik salanmakta ve devletin birlik ve btnlne aykr hareketlerde bulunulmad srece herhangi bir mdahale ve denetim yoluna bavurulmamaktayd. Ancak XIX. yzyl balarndan itibaren meydana gelen aznlk ayaklanmalarnda yabanclara ve gayrimslimlere ait okullarn, ideolojik ve asker eitimin yapld birer karargh grnm kazanmas zerine yava yava denetim fikri ortaya kmaya balad. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile yabanc okullarn almas, buradaki retmenlerin niteliklerinin belirlenmesi, en nemlisi ders programlar ile mfredatlarnn Maarif Nezareti tarafndan onaylanmas benimsendi. Fakat pratikte devletin dier devletler karsndaki politik gszl, eleman yetersizlii gibi sebepler yznden denetim faaliyetlerinin yeterince ilemediini syleyebiliriz. Bu durumdan yararlanarak Fransa, ngiltere, Amerika, talya, Almanya, Avusturya, Rusya, ran gibi devletler tarafndan lke apnda muhtelif okullar ald. Bylece gittike Osmanl Devletinin

1551

aleyhine alan, devlet tarafndan kontrol altna alnamayan yabanc okullar meselesi domu oldu. Kapitlsyondan yararlanan bir ok misyoner ve istihbarat Osmanl memleketlerine akn etti.90 Okullar ou zaman bir cemaatin kalabalk olduu yerde deil, stratejik nemi fazla olan yerde almaktayd. Mesel bir Bulgar okulu Bulgar ahalisinden hi kimsenin bulunmad Kesriyede alm, Kudste ngiliz-Protestan ahalisinden toplam 232 kiinin var olmasna mukabil 338 renci kapasiteli alt okulun yannda bir yedincisi almaya allmtr. 1897 ylnda lkede toplam yabanc okul says yle idi: 63 idad (8.305 renci), 74 rtiye (6.557 renci), 246 iptida (16.679 renci) .91 Tanzimat Devrinden itibaren Bat tarznda alan okullarn programlarnda, medreselerde okutulmayan mspet ilimlerle ilgili derslerin arlkl biimde yer almas hkmet tarafndan bilhassa takip olunmaktayd. Devrin aydnlar da yazdklar eserlerde bunu tevik etmekte, bilimin kfirlerden dahi alnmas gerektiini, bu konuda banazln yanl olduunu yazmaktaydlar. Nitekim Ziya Paann Harabt adl eserinde yer alan u szler dikkat ekmektedir: Cihan anlamak istersen Avrupa dili renmeli, orada fenler ilerlemi, renmekten ekinme; oradaki fenleri bilmek gerek; banazl, delilii brak; bir kimse dille kfir olmaz, onsuz kii tam air olmaz. Sende vatanseverlik varsa onlar renmeye aba gster. Onlar tercme et ki millet yararlansn. Sanatlarn ve ilimlerini al, ktlklerini ve trelerini brak. Taklit ile kendi asln unutma, mill deerlerini aa grme.92 Bylece bir taraftan Trkenin bilim dili olmasna ynelik almalar srerken; dier taraftan da teknolojik gelimeler, haritaclk ve topografya, tp, matematik, fizik, astronomi, kimya, zooloji, botanik, jeoloji, corafya gibi sosyal ve siyasal bilimlerde kmsenmeyecek ilerlemeler meydana geldi. Bu sralarda bilim dilinin Trkeletirilmesine alld. Hatta nceleri Franszca yaplan tp eitimi XIX. yzyln ortalarndan itibaren sivil tbbiyede Trke verilmeye baland, elde edilen sonularn olumlu olmas zerine 1870ten itibaren Asker Tbbiyede de ayn uygulamaya geildi. Aslnda bilimsel terimleri Trkeletirme almalarnn balangc Tanzimattan ok ncelere dayanmaktadr. Mesel nizade Ataullah Efendi tp; Hoca shak Efendi matematik, astronomi, felsefe, kimya terimlerine Trke karlklar bulmaya gayret gstermiti.93 Resm kurumlarda ise sade Trkenin yaygnlamas ancak XIX. yzyln bilhassa ikinci yarsnda belirginlemeye yz tuttu. Tanzimat aydnlarnn divn edebiyatna ynelttikleri eletiriler sadece gazel ya da kasidelerin konular, vezinleri, uzunluk veya ksalklar ile ilgili olmayp ayn zamanda bu eserlerin anlalmasnda ekilen glklerle de ilgiliydi. Aydnlar arasnda dil konusunda hemen uzlama salanamad, fakat zamanla daha basit, daha ok kiinin anlayabilecei bir dili tercih etmek gerektii fikrini savunanlar artt. Bunlar geni kitlelerce okunamayan bir yaznn ne ie yaradn sormaktaydlar. Ar bir dilin okur-yazar orann drd de ska yer alan tenkitler arasndayd. Mesel Ziya Paa Maliye dairesinden kan bir yazy yazan okuyabilir ama elinden yaz alnsa ve yaz konusunu anlatmas istense anlatamaz diyerek resm yazmalarda kullanlan slbu tenkit etmekteydi. Ali Suavi ise yeni bir tartma alan aarak Osmanl dili deyiminin siyas bir tabir olduunu, dorusunun Trk dili eklinde olmas gerektiini ifade edip yazlarn anlalmazl yznden halkn cahil kaldn savunmaktayd.94

1552

Devlet ilerinde daha sade bir dilin kullanmna ynelik ilk giriimleri yapan ise Akif Paa olmutur. Sonralar Mustafa Reid, li, Fuad, Ahmed Cevdet ve Mnif Paalarn da bu ynde gr belirtmeleriyle bu husus devlet nezdinde daha fazla itibar grd. Meclis-i Vl 9 Ocak 1847 tarihli mazbatasnda resm yazmalarda ak ve sade bir dilin kullanlmasn; uzun, mulak, ssl ve sanatkrane ifadelerden kanlmasn ilgililerden istedi.95 Reid Paa, halkn yararlanaca trdeki fen kitaplarnn daha sade bir slp ile yazlmasn isterken, li Paann kaba Trke ile yazmakla vnmesi mehurdu. Medrese kkenli olduu halde bu hususta en nemli hizmeti Ahmed Cevdet Paa yapmt. O, 1850de Encmen-i Dniin kuruluu hakknda hazrlad lyihada; Encmen, Trk dilini gelitirecektir. Bu dil ihmal edilmitir. Eskiler eserlerinde Arapa ve Farsa kelimelere o kadar yer vermilerdir ki, bir sahifede ancak bir iki Trke szce rastlanmaktadr diyordu.96 Devletin resm dili olmak dolaysyla dilin nitelii gittike yeni bir millet oluturmann sembol olarak algland. Bu husus 1876 anayasasnn 18. maddesine Tebaa-i Osmaniyenin hidemt- devlette istihdm olunmak iin devletin lisan- resmsi olan Trkeyi bilmeleri arttr hkm konuldu.97 Hkmetler, resm yazmalar sadeletirirken bu arada okullardaki Trke derslerinin saat saysn artrdlar. Mebusan Meclisi yelerinin blgesel ivelerle konumalar, Ahmed Midhat Efendinin muhtelif ivelerde sylenenleri stanbul ivesine aktarmakla grevlendirilmesi konunun ne derece nemli olduunu da gsterdi. Bundan dolay basn-yayn organlarnda dil tartmalar daima canl kald. Tartmalar genellikle yaz dilinin sadeletirilmesi, alfabenin dzenlenmesi, Arapa ve Farsa kelimelerin temizlenmesi gibi konularda younlamaktayd. II. Merutiyetin ilanndan sonra dil ile milliyetilik arasndaki ilikiyi dikkate alan ttihat ve Terakki yetkilileri, gittike Trkle kayarken dil eitimine daha ziyade arlk vermeye yneldiler. Resm ilkokullarda Trkenin okutulmas zorunlu klnd. Osmanllar bu uygulamay yaparken btn tebaay ortak bir dilde birletirerek devlet olmann asgar artn gerekletirmek istiyorlard. te yandan Trke dndaki dillere bir mdahale sz konusu deildi. Her toplum kendi dilini konuup yazabilmekteydi. Tartmalar dil konusunda younlanca araya alfabenin yeterli olup olmad meselesi de girdi. Kullanlan yaznn, Trke kelimeleri anlatmadaki yetersizlii, bir kelimenin hi istenmeyen anlamlarda okunabilmesi, birbirinden farkl ve bazlar uzmanlk gerektiren yaz tarzlarnn devletin deiik kurumlarnca kullanlmas sknt veren meseleydi. Alfabenin slah konusundaki muhtelif grleri ana hatlaryla ylece ifade edebiliriz: Birinci grup alfabe deiikliine gerek olmadn, esas skntnn retim usullerindeki yetersizlikten kaynaklandn, Avrupallarn da yazdklaryla konutuklarnn ayn olmadn ama ileri yntemler kullanarak pekl gelitiklerini savunmaktayd. kinci grup mevcut alfabede baz slahatlara gidilmesinin gerekli olduunu, mevcut alfabeyi deitirmeden yetersiz olan harflere yenilerinin ilavesiyle yetinilebilecei kanaatindeydi. nc grup alfabe deiikliine karyd. Bu grupta yer alanlar harflerin ayr ayr yazlmasyla ve yeni iaretler eklenmesiyle gln alacan savunmaktaydlar. Bu fikri savunanlarn ierisinde Namk Kemlden Cevdet Paaya, Fuad Paadan Mnif Paaya, Ali Suaviden Ahmed Midhat Efendiye kadar birok aydn ve devlet adam yer almaktayd. Ortak fikirleri ise alfabe deiikliinin asrlarn birikimi olan ktphaneleri ilevsiz klaca, toplumu

1553

dinden ve dier slm aleminden koparaca endiesiydi. Yaznn reniminde ve kullanmnda bir sknt olduu kesindi, fakat bu dier Trk ve slm dnyasn da dikkate alarak zmlenmeliydi. Bu bak asyla harflerin slah meselesinde II. Merutiyet Dneminde baz ciddi admlar da atld. 1911de Gazi Ahmed Muhtar Paa bakanlnda bir komisyon kuruldu ve bilahare Enver Paann ismine nispetle Enver denilen bir alfabe hazrland ise de yaygnlaamad. Drdnc grup ise mevcut yaznn meseleyi zemeyeceini, en kestirme yolun Trk diline uygun yeni bir alfabenin tercih edilmesi taraftaryd ki, ounluk Latin alfabesinden yanayd. Onlara gre bu yolla batnn bilim ve teknii de kolayca alnacakt. Latin harfleriyle yazlm Trke kitaplarn mevcudiyeti de bunun kolaylkla baarlabileceine misl gsterilmekteydi. Bu aydnlar alfabenin ekliyle dinin bir balants olmadn, mevcut eserlerin hzla yeni yazya aktarlmasyla eski eserlerden faydalanma meselesinin zmleneceini ileri srmekteydiler. Yenileme dnemi Osmanl aydn ve devlet adamlarnn bir baka sknts teknoloji transferindeki yavalk ve yetersizlik idi. O zamana kadar genelde Osmanl sanayii sava ara ve gerelerinin retimine ynelikti. Gemi sanayii, top ve barut retimi bu sradaki ar sanayiin esasn oluturmaktayd. Bu alanlarda bat ile olan mesafenin almamasna dikkat edilmeye allarak, bat teknolojisine uygun gemi inasn gerekletirmek ve teknik eleman yetitirmek arzusuyla ilk defa Mhendishane-i Bahr-i Hmayun kuruldu. Olduka erken bir dnemde yani 1827de ilk buharl gemi ngilizlerden satn alnd ve on yl sonra Tersane-i Amirede bir buharl gemi ina edildi. 1848de ise ilk demir vapuru denize indirildi. Bu yllarda Trk topuluu, Ahmed Sreyya Emin Beyin modelini hazrlad seri ateli topla yeni bir hamle yaptysa da (1866), Batllarn seviyesine ulalamad. Barut retiminde ise XVIII. yzyl sonlarndan itibaren daha kaliteli olan ngiliz ve Fransz rnleri rnek aln. 1830larda kefedilen pamuk barutunu Osmanl baruthaneleri 1860larda retebildi. Gsterilen gayretlere ramen, Osmanl memleketlerinde hammadde yeterli olmakla birlikte bu alanlardaki bilgi ve teknoloji eksiklii, eleman yetersizlii yznden darya bamllk srp gitti.98 XIX. yzyln ortalarna kadar zel sektrn daha ziyade el emeine dayal, fazla i gc gerektirmeyen aile iletmesi eklinde veya az sayda ii altrlan imalathanelerde retimi younlatrdn grmekteyiz. Bu tarz iletmeler Osmanl Devletindeki esnaf geleneine uygundu. te taraftan zel sektrn elinde sermaye birikimi, takip edilen iktisad siyaset gereince pek mmkn olamyordu. Bununla birlikte kk lekli sanayi sektrnde uzun yllar Osmanl toplumunun kendisine yeter halde olduunu; bilhassa dokuma, deri, boya, demir ve aa ileri gibi alanlarda retimin hatr saylr dzeylere ulatn sylemek mmkndr. Fakat 1820lere gelindiinde piyasada Bat Avrupadan ithal edilen mamul mallarn pay artmaya balad. Sanayi inklbnn rnleri karsnda, zanaatlara dayanan retim faaliyetlerinin kimisi direnebildi ise de nemli bir ksm geriledi.99 Her ne kadar zanaat erbab, bu duruma kaytsz artsz teslim olmayp cidd biimde Avrupa rnlerine kar bir direnme gsterdi ise de bu kesimin rettii mallarn toplam tketim iindeki pay gittike dt. Buna karlk ithal hammaddeye dayal ama geleneksel alkanlklar dikkate alan bir retim biimine ynelen, mesel dokumaclkta zengin renk ve kalite ile fabrikalarda kolay retilemeyecek modeller bularak ve bunlar sk sk deitirerek direnmeye alan bir esnaf zmresi

1554

dodu.100 Yine de Bat mallaryla rekabet etmek kolay deildi. nk satn alma gc zayflayan halkn byk ounluu el iilii yerine ucuz olan ithal makine rnleri tercih ettiinden, gelimi lkelerle rekabet edemeyen birok i yeri kapand.101 Durumun adm adm yar smrgelemeye gittiini gren Namk Kemlden ilk

iktisatlarmzdan olan Mehmed erif Efendiye kadar pek ok kii, Osmanl Devletinin ekonomisi ve sanayisi hakknda grler belirtip teklifler sundular. Basn organlarnda bu konuda yazlar kmaya, kitaplar yaynlanmaya balad.102 Bu srada sanayilemenin gerekletirilebilmesi iin bizzat devletin de aktif rol oynamas gerei ortaya kt. Bylece ilk aamada fes, kuma, kat, ipek fabrikalar tesis edildi. zel sektre de fabrika kurma ve iletme noktasnda imknlar saland. Sergiler alarak lkenin kaynaklar ve farkl yrelerdeki retim kapasitesi halka tantld. Islah- Sanayi Komisyonu oluturularak ortaya kan problemlerin tek elden zmne gayret edildi. Komisyonun almalaryla kk esnafn irketler halinde birletirilmesine zemin hazrland. lk olarak 1866da Simkeler irketi kuruldu. Bunu rnek alarak sonraki yllarda saralar, debblar, kumalar, dkmeciler, demirciler sermayelerini ve bilgi birikimlerini birletirmek suretiyle irketleme yolunda nemli mesafeler alnmasn saladlar. Ancak bu ilk teebbsler her sektrde umulan baary temin edemedi. Simkeler, saralar ve dkmcler fazla baar salayamadlar. Buna karlk debblar ve kumalar birlemeden olumlu sonular elde ettiler. Kk esnafn kooperatiflemesine ynelik ilk denemeler tam olarak olumlu sonularn ksa vadede vermediyse de en azndan esnafn bu yolla, daha nceleri pek aina olmadklar bir sistemi denemesi, yanllarn grmesi iin bir vesile oldu.103 XIX. yzylda sanayileme alanndaki abalardan biri de yetimi teknik eleman ihtiyacnn karlanabilmesi iin sanayi okullar almas olmutur. Bu konuda ilk teebbs olarak 1847 ylnda bir Sanayi Mektebi alm ama faaliyete balamadan kapanmt. Nihayet ikinci nemli teebbs Midhat Paann valilii zamannda Nite am olduu slahhane ile gerekletirildi. Arkasndan benzer kurulularn 1864te Rusukta ve daha sonra da Sofya, Selnik ve amda almas bu okullarn toplum tarafndan benimsendiini gstermektedir. Aslnda slahhaneler, genel maarif ve sanayi siyasetinin sonucu olarak deil, bir takm meselelere pratik are bulmak maksadyla kurulmu atlyelerdi. Hedef; kimsesiz ve yetim Mslman ve Hristiyan ocuklar eitip bir meslek sahibi yapmakt. Bu yzden slahhaneler okul olmaktan ok raklk merkezi idiler. Bununla birlikte slahhaneler sanayi mekteplerinin al iin iyi bir model oluturdu. Bu deneye dayanlarak 1868de stanbul Sanayi Mektebi ald. Okulda nazar derslerin dnda demircilik, marangozluk, dkmecilik, makinaclk, mimarlk, terzilik, kunduraclk ve mcellitlik gibi sanat kollar bulunmaktayd. II. Abdlhamidin saltanatnda sanayi mekteplerinin alna hz verildi. Bylece yabanc ve aznlk okullarndan mezun olan gayrimslimlerin lkenin servet ve ticaretini ele geirmelerine kar eitilmi sanayiciler yetitirilmek istendi. XX. yzyl balarnda bu okullarda okuyan renci says 2.500 civarna ulamt.104 Btn bu gayretlere karlk sanayilemenin arzu edilen seviyelere varamamasnda bir baka etken yabanc uzmanlarn yer yer sabotaja varan faaliyetleri idi. Nitekim A. Bouye nazaran, devlet fabrikalarndan birini idare eden Fransz, devlete uzun zaman, fabrikann mamult diye Fransadan

1555

getirttii kumalar teslim etmi ve hilesinin meydana ktn haber alnca, toplad paralarla beraber harice kamtr Dadyan isminde iki karde Ermeninin nezareti altnda kurulan bu fabrikann inas yllarca srncemede kalmtr Avrupadan getirilen usta ve ameleler uzun mddet alamam, kendilerine bazen aylarca cret verilememitir. Bir Ermeni ustasnn, mtehassslarn tavsiyelerine kulak asmadan ina ettii baca, fabrikann tesisi srasnda kerek 30 amelenin lmne sebebiyet vermitir. Su temini meselesi vaktinde dnlmemi ve fabrika mdr, kazanlarda, sonradan kazlan kuyunun tuzlu suyunu kullanmaa mecbur olmutur.105 Bu tr sabotajlarn yan sra byle fabrikalarn yapmna sermayeleriyle geni lde katlan gayrimslim unsurun, retim yerine yabanc lke firmalarnn bayiliklerini tercih etmeleri yznden 1870lere doru zel fabrikalar birer ikier tasfiye oldu. Hem tketim alkanlnn deimesi hem de geri kalmlk yznden nce eski sanayii ykld, modern bir endstri vcuda getirilemedi, bilgisizlik ve devletin zaaf yznden esnaf kesimi, btn yeteneklerine ramen yar a yar tok yaar hale dt. Sanayileme urunda gsterilen gayretler tamamen sonusuz kalmad elbette. Devletin ekonomisini ayaa kaldrmaktan ok uzak, baz ufak tefek faydalar da saland. Mesel 1878-1883 arasnda Selanikte muhtelif alanlarda faaliyet gsteren otuz yeni fabrika almt.106 1850-1880 yllar arasnda ukurova blgesinde bulunan basma ve dokuma imalathanelerinin yarsna yakn, ithal mallarnn rekabetine dayanamayarak kapanmt, ama susam ya ve deri sektrnde gelime vard.107 Netice olarak yaplan istatistiklere gre 1913te lkede 76 gda, 20 toprak, 12 deri, 19 aa, 75 dokuma, 55 krtasiye ve 12 kimya tesisi bulunmaktayd. 1915te buna 2 gda, 1 toprak, 1 deri, 5 aa, 3 dokuma, 1 kimya tesisi ilave edilmiti. Bu messeselerin 22si kamu sektrne, gerisi irket veya zel ahslara ait idi.108 1913lerde dnya sanayi retiminde Osmanl sna kurulularnn pay sadece %0. 27 civarndayd. Yine 1914te lkedeki motorlu ara says 110u stanbulda, 22si zmirde, 25i Suriyede ve kalan da dier yerlerde olmak zere sadece 187 idi.109 Her ne kadar ttihat ve Terakkinin bata olduu yllarda sanayileme konusunda yeni admlar atlmak istendiyse de, 1 Aralk 1913 tarihinde karlan Tevik-i Sanayi Kanunu, Birinci Dnya Sava sebebiyle gereince tatbik edilemedi. Osmanl Devleti sona ermek zere iken ortaya kan en belirgin sonu ise sanayinin artk Avrupaya iyice baml hale gelmi olduudur. Sanayi alannda bat ile rekabet edemeyen Osmanl Devleti, hi deilse en avantajl olduu sektre, yani tarm ve hayvanclk sektrne arlk vermek lzumunu hissetti. Artk her bakmdan an gerisinde kalan tmar rejimi tamamen tasfiye edilirken, bu arada mir toprak sistemi de deitirildi. Bilhassa Fransann etkisiyle mir arazinin zel mlk haline dnmesini salamak, tarmsal retimin artrlmas iin gerekli grld. 1858 tarihli arazi kanunu bu adan nemli olduu kadar, devletin klasik kurumlarndan biriyle daha balantsn koparan bir gelime oldu.110 Ayrca Krmn yitirilmesinden itibaren aralklarla lkeye gelen gmenlere yerleim alan temini de zaten bir sredir toprak rejimini bir hayli deitirmiti. Bu arada 1867 ylnda yaynlanan bir kanun ile yabanclarn belirli artlar altnda arazi satn alma hakkna kavuturulmalar,111 siyas amalarla arazi satn alnmasn gndeme getirdi ve bilhassa Amerika ile Avrupa devletlerinin destekledikleri Siyonist gruplar, Filistin blgesinde yerlemeye baladlar.112

1556

XIX. yzylda Avrupa lkelerinden gelen hammadde talebi sebebiyle tarm ve hayvanclk sektrnde retimin ve ihracatn belirli bir art gsterdiini grmekteyiz.113 Hkmet bu gelimeyi tesadflere brakmayarak tarm ve hayvancln iyiletirilmesine ynelik baz bilimsel teebbslere giriti. 1869da tarm ve hayvanclk sektrnde neler yaplabileceine dair vilyetlerden gelen elli kadar raporda genel olarak, okul, yol, liman, sulama kanallar, pazar ve panayr yeri inas; bataklklarn kurutulmas, hayvan hastalklarnn nlenmesi, modern tarm ara-gerelerinin temini, tohum slah, kuraklk, salgn hastalk zamanlarnda iftinin desteklenmesi, vergilerde indirime gidilmesi, kredi ihtiyalarnn karlanmasn salayacak tedbirlerin alnmas gibi hususlar dile getirildi. ura-y Devlette grlen bu raporlardan hi deilse bazlarnn hayata geirilebilmesi iin giriimlerde bulunuldu.114 Gsterilen gayretlere ramen sektr daha ok Avrupaya hammadde temin etmek dnda fazlaca bir atlm gsteremedi. Buna ramen Trk kylsnn hayatnda, lke apnda yaptklar icraatlar genelde zararl olsa da Batllarn uyguladklar muhtelif yntemler faydal sonular dourdu. Mesel Dyun-u Umumiye daresi, ipekten alnan ar artrmak iin Bursada parasz bilgi veren ve dut aalar datan pekbcekilii Enstitsn kurdu. 1888-1905 yllar arasnda 15-20 milyon dut aac dikildi. Bu sralarda dnyada ipee olan talebin srmesi sebebiyle retimde ve ihracatta byk art oldu. darenin tuz retimini ve pazarlamasn artrmak iin de yine benzer nitelikli tedbirlere bavurduu grlmektedir.115 Gelimi lkeler Osmanl Devletini alt yap tesisi bakmndan da etkilediler. Hem asker hem de ekonomik bakmdan el atlmas gereken bir nemli alan ulam sektr idi. Daha hzl, gvenli ve ucuz ulamn salanmas iin bir taraftan karayollar modernletirildi. lkede modern llere gre yaplan toplam karayolu miktar 1858de 6.500 kilometre iken 1895te 14.395e, 1904te 23.675 kilometreye ulatrld.116 Dier taraftan da 1856dan itibaren demiryollarnn inas cidd olarak hkmetlerin gndeminde yer ald. Ancak ya isyanlar ya da istimlak problemleri ile yapmc irketlerin daha fazla kr elde etmek maksadyla ayak diremeleri yznden demiryolu yapm hem uzun zaman ald hem de yksek maliyetler sz konusu oldu. Btn engellere karlk bata padiah olmak zere devrin yneticileri demiryolu ann yaygnlatrlmasna byk gayret sarf etmekteydi. Sultan Abdlaziz, Sirkeci garnn yapm srasnda Topkap Sarayndan bir blmn yklmas gerektiini belirtip izin isteyenlere; Demiryolu gesin de isterse srtmdan gesin demek suretiyle teknolojinin nimetinden faydalanmak konusundaki kararlln gstermekteydi.117 Hatta srf yapmc irketleri memnun etmek iin kilometre garantisi verilerek, irketlerin zarar etmeleri halinde bunun devlet btesinden karlanmas taahht edildi. Bu ise hazineye ok byk yk getirdi.118 stelik kilometre garantisini istismar eden irketler, gerekli yrelerde deil de, ikinci ve nc dereceden ihtiya duyulan kesimlerde demiryolu yapmaktan kanmyorlard. Ayrca lzumsuz yere yaylar izdirmek suretiyle demiryolunu daha da uzatmaya, bylece hkmetten daha fazla para szdrmaya almaktaydlar.119 Yine de yaplan almalar sonucunda 1914 ylna gelindiinde toplam 8334 km.lik demiryolu ina edilmiti. Bu hatlardan am-Hicaz arasndaki kampanyalar dzenlenerek, hisse senetleri satlarak Trk sermayesi ve emeiyle, tekiler ise yabanclar tarafndan gerekletirildi.

1557

Devrin artlarna gre yaplanlar son derece yetersiz idi. Buna karlk XIX. yzyln ikinci yarsnda ngiltere 16 bin, Almanya 11 bin, Fransa 9 bin, ABD 49 bin km.lik hat demiti.120 Demiryollarnn inas her bakmdan pahalya mal olsa da, kylnn rettii mal daha rahat ve sratli biimde pazarlayabilmesi, kazancnn artmasna ve bylece tarm sektrnde bir canllk yaanmasna yol at. Mesel 1889-1911 yllarnda demiryolu ulaan blgelerden toplanan ar gelirleri %114 art gsterdi ki, bu ksmen retim artn, ksmen de demiryolu a sayesinde merkezin denetimindeki tesiri gstermektedir.121 te yandan demiryolu hatlarnn getii blgelerde eski yerleim birimleri hzla byrken, bunlara yeni yerleim birimleri de ilave olundu. Bu vesile ile yeni fikirler de lke apnda daha hzl yaylmaya balad. XIX. yzylda alt yap tesisleri bakmndan dnya leinde belki yetersiz, fakat Osmanl Devleti iin dikkate deer baka yatrmlar da yapld. Modern liman ve rhtm inaatlar, bunlarn demiryollarna veya ana yollara balanmas ile devam ettirildi. Bu arada devlete ait posta tekilt kuruldu. Daha da nemlisi lke apnda telgraf hatlar ina edildi. Telgraf hatlarnn inasnda halk, para ve i gc katksnda bulunarak hat yapmnn hzlandrlmasn salad.122 Bu arada Batl devletlerin, zellikle ngilizlerin smrgeleriyle haberlemelerini salamak iin Avrupadan buralara kadar uzatlacak hatlarn inasna nem vermeleri, Osmanl Devletinin iine yarad ve bylece ksa srede lkenin pek ok byk ehrinde telgraf istasyonlar kuruldu. lk telgraf hatlarnn Franszlar tarafndan ina edilmesi sebebiyle, Osmanl Devletinde kullanlan telgraf dili tabiatyla Franszca olmutu. Ancak bu durum hem Franszca ile haberlemenin gln getirmi, hem de resm haberlemenin bir yabanc dil ile yaplmas hkmranlk anlayna ters dmt. Mustafa Efendi adl birinin gayretleriyle Trkenin telgrafta kullanlmas denemeleri olumlu sonuland ve kendi adyla anlan telgraf alfabesi (Mustafa Alfabesi) kullanld. Bylece Trk telgrafhanelerinde Franszca olarak balatlan haberleme yedi ay kadar sonra Trkeletirilmi oldu (3 Mays 1856) .123 Ekonominin ok ynl alm gsterdii XIX. yzylda ticaret sektr de benzer hareketlilik yaad. III. Selim zamannda yabanc tccarn imtiyazlarna kar, yerli gayrimslimlere imtiyazlar salanarak Avrupa Tccar oluturuldu. II. Mahmud dneminde ise Hayriye Tccar denilen Mslman tccara da bu imtiyazlar tannarak ticarette Mslmanlar aleyhindeki haksz durum dzeltilmeye alld.124 Geri aradan geen uzun zaman dilimi yerli tccara byk darbe vurmutu,125 fakat yine de bu bile nemli bir balang idi. Bu sralarda uzun yllar Osmanl ekonomisinde geerli olan baz mallarda ihracat yasa, yed-i vahit sistemi, ithalatn teviki ihracatn engellenmesi, lonca dzeni ve gedik usul, dahil gmrkler gibi uygulamalar birer ikier yrrlkten kaldrlarak bu alanlarda da Avrupa tarzna yaklalmaya alld. Ancak izlenen yanl politikalar sebebiyle Osmanl tebaas ticar canllktan en fazla yarar salayan kesim olamad. Bilhassa 1838 ticaret antlamas ile yabanclarn perakende ticarete de girmesi yerli esnaf ve tccar iin tam anlamyla bir felket oldu denebilir. Zaten bu antlama metnini dikkate alan ngiliz diplomat David

1558

Urquhart Eer doru sylemek gerekirse Trk ve slm lemi byle bir antlamann karsnda fazla dayanamaz demekten kendisini alamamtr.126 Ksaca zetini verdiimiz btn bu kalknma abalar beraberinde yeni kurumlarn tekilini getirdi. Mesel memleket apnda deniz nakliyatn gerekletirmek maksadyla devlet tarafndan Fevaid-i Osmaniye (Aziziye, dare-i Mahsusa), zel kurulu olarak irket-i Hayriye, Msrda Hidiviye ile zmirde Hamidiye adl messeseler kuruldu. Osmanl nakliyat irketleri kurulduktan sonra, mill irketleri kollamak maksadyla, Trk limanlar arasnda yabanc irketlerin tama yapmas yasakland.127 Ancak devletin gsterdii titizlie ramen yabanclarn faaliyetlerini tamamen durdurabilmek mmkn olamad. ngiliz, Avusturya, Rus, Fransz kumpanyalar hemen hemen her liman ehrinde acenteler atlar. Mill irkete ait gemilerin eski, yava hareket eden ve sk sk arzalanan zelliklerine karlk yabanc irketlerin, sratli, frtnalara dayankl ve dzenli sefer yapan gemileri yerli ve yabanc mteriler nezdinde daha cazip olmaktayd.128 Yenileme dneminde gsterilen iyi niyetli gayretlere ramen, bilgi ve teknoloji transferinde elde edilen sonular elbette yeterli olmaktan ok uzakt. Bu yetersizliin sebeplerini u ekilde sralamak mmkndr: a) Bu yllarda hzl bir bilgi ve teknoloji gelimesinin olduu Avrupa ve Amerikaya ayak uydurabilmek iin onlardan ok hzl bir alma ve programlama gerekmekteydi. Zira ncelikle aradaki uurumun kapatlmas, sonra da yarn yaplmas yoluna gidilerek bilim dnyasndan kopmamak mmknd. b) Osmanl Devletinin hantallaan yaps, dinamik, abuk kavrayan, zm reten bir devlet zellii tamamaktayd. Dolaysyla zaman zaman yetkili makamlara gelen devlet adamlarnn, ellerindeki dar kadrolarla bu hantall amalar kolay olmuyordu. yi yetimi eleman sknts had safhadayd. c) lkedeki eitim kurumlar bilgi retimi konusunda acizlik ierisindeydi. retilen bilgiler ounlukla batdan yaplan tercmelerden ibaretti. Ayrca bilginin teknoloji yoluyla topluma transferi iin yeterli mekanizmalar kurulmu deildi. d) Ekonomik skntlar, bte aklar, hazinenin iflas aratrma-gelitirme alanlarna kaynak aktarmna engel olmaktayd. Devrin artlarna gre projesi olduka modern olan Darlfnnun inaatnn yirmi yl kadar srmesi buna rnek gsterilebilir. e) Batllar da Osmanl Devletine rettikleri her bilgiyi vermiyorlard. Bir bilgi, zellikle teknoloji, ancak eskidikten sonra gelimemi lkelere aktarlyordu. f) XIX. ve XX. yzyln Osmanl tarihinin en youn olaylarna sahne olmas dolaysyla bir bakma, uzun vadeli almalar gerektiren ve sonular da ancak 50-100 yl sonra alnabilen bilim-eitim-kltr meseleleriyle daha fazla ilgilenilmesine imkn vermiyordu. Bu dnemde devlet ortalama yirmi ylda ya bir i isyanla ya da bir byk savala uramak durumunda kalmtr. Byle kritik durumlarda yneticiler iin lkenin birlik ve btnln korumak zere ordular hazrlamak, hemen silah ve cephane temin etmek; biyoloji laboratuar kurmaktan ok daha nemliydi. g) Halkn ekonomik gcndeki yetersizlikler, eitim ve retim iinin pahall, bu alanlara ilgi duyulmasn engellemekteydi. ou zaman anne-baba iin nemli olan ocuunun bir an nce aile btesine katkda bulunmasyd. h) Savalar ve askerlik sresinin uzunluu da genlerin en verimli alarnda sz konusu alanlara meyletmesini nlemekteydi.

1559

nsanlar ve Meknlar XIX. yzylda Osmanl ehirleri, stanbul ve baz byk ehirleri hari tutacak olursak, genellikle 10. 000 kiinin altnda nfusa sahip yerleim birimleriydi. Hatta nfusu 500 kadar olan ehirlere de rastlanmaktayd. Fizik bakmdan en belirgin meknlar ehir merkezinde yer alan ve meydan denilen alan, cami ve medrese, klliyeler, kilise, ar ve bedesten, surlar, klalar, ana caddeye kan sokaklar ve nihayet mahalleler oluturmaktayd.129 Her mahallenin kendine zg gelenei olup din bakmdan farkl olabildikleri gibi karma olanlar da vard. Mahalle halk ortak din veya dier sebeplerle birbirlerine balydlar. badethane veya pazar yeri mahallenin merkezini oluturmaktayd. Buras btn mahallelinin ortak abalaryla teekkl etmekteydi. Her mahalle, kent hayatnn fiziksel merkezi olduu kadar belirli bir millet, lonca ya da tarikatn bir nitesiydi. Genellikle kendi emesine, okuluna, cami ya da kilisesine sahipti. Ticar zellii n plnda olan merkezdeki mahallerde han ve fabrikalar da yer almaktayd. zellikle byk ehirlerde tesis edilen klliyeler, ehrin en nemli yapsn oluturmaktayd. Burada yer alan cami ve medrese dnda, han, hamam, imaret, darifa, ktphane gibi kurulular nfus younluunun bu tarafa kaymasna yol amaktayd. Bu tr tesislerin dank ekilde ehrin muhtelif blgelerine yayld da olurdu. Farkl dinlere mensup olan mahalleler zamanla mlk alp satma, ortak ticaret yapma gibi sebeplerle karma hale gelmekteydi Ayr gruplar denetlemek grevini hafifletmek iin devlet de bu yolu tevik etmekteydi.130 Tanzimat yllarndan itibaren ehirler nispeten daha hzl deimeye balad. Batyla ticar ilikilerin gelimesi ve yabanc sermayenin lkeye girii, kentlerin deiiminde nemli bir etken oldu. 1860l yllarn ortalarndan itibaren bata stanbul olmak zere kimi byk ehirlerde, bat kapitalizminin temsilcisi olmak zere bankalar semti olutu. Ayn zamanda i hanlar oald. Geni karayollar, demiryollar, istasyon binalar, hastahaneler, klalar, fabrikalar, yabanc lke temsilcilikleri, muhtelif firmalarn acenteleri, elence meknlar kompozisyonu oluturmaktayd. Bu tanm zellikle stanbul, Selanik, zmir gibi byyen ehirler iin geerli idi. Osmanl kltr ehirlilii benimsemekteydi. Fethedilen her ehir imar ve iskn edilirken belirli bir nfus younluuna ulamasna nem verilmi, ilk aamada bu tr yerlere muhtelif blgelerden nfus nakli gerekletirilmiti. Bu yzden Osmanl hakimiyetinde pek ok ehrin nfusunda ve fizik yapsnda gelime meydana gelmiti.131 Fakat bu politika srekli devam ettirilmedi. Ynetim, ehirlerde ar nfus birikiminin meydana getirebilecei beslenme, konut, evre sorunlar gibi meseleleri nlemek maksadyla belirli yasaklamalara da gitmekteydi. Bir de tarm retimine byk nem verildiinden, kylerden ehirlere ynelik anormal glerin olumas engellenmeye allmaktayd. ehirlerde ancak tarm d mal ve hizmet reten kesim ile ynetici kadrolarn ikamet etmesi tercih olunmaktayd. Bununla birlikte buralarda lke dndan gelen ve kendilerine aman verilen resm temsilciler, yabanc tccarlar ve seyyahlar, kaak olarak kyden ehre g eden isizler, seyyar satclar, geici olarak gelenler, renciler, tarikat ve tekke erbab gibi gruplar vard.

1560

nsanlarn yerlemek istedikleri ehirlerin banda stanbul gelmekteydi. Bakent olmasnn etkisiyle birok kiinin rahat yaama ve geim vastalar elde etme arzusunu nlemek gt. Bundan dolay stanbula nfus akn belli tarihlerden itibaren artma eilimi gsterdiinden, devlet izinsiz ve plnsz gn douraca olumsuz etkileri dikkate alarak buraya g yasaklama yoluna gitti. Alnan yasak kararyla tccarlar ile devlet memurlar ve bir de yerlemek iin zel izin alanlar ancak stanbula girebilmekteydi. Ancak konulan onca yasaa ramen bir yolunu bularak buraya gelenlerin says hep art gstermekteydi. Bu yzden ev g yasa ile ilgili fermanlarn arkas hi kesilmedi. XIX. yzylda ehirlerin fizik dokusunu etkileyen bir nemli faktr, yitirilen memleketlerden ana topraklara doru yaplan gler dolaysyla geni apl iskn faaliyetlerinin meydana gelmi olmasdr. zellikle 1768-1774 Savandan sonra meydana gelen hemen her sava, ok sayda insann elden kan topraklar brakarak elde kalan memleketlere g etmesine yol at. Hatta sadece Mslmanlar deil, Osmanl hakimiyetinde yaamaktan memnun kalan gayrimslimlerin de g etmek zorunda kaldklarn grmekteyiz. Rus igalleriyle Kafkasyadan ve Balkanlardan; Balkan lkelerinin bamszlklarn elde etmeleriyle buralardan g ederek Osmanl topraklarnda yerlemek isteyen insanlarn says milyonlar bulmaktayd. Osmanl Devleti kendisine iltica eden herkese kaplarn am, bunlarn retici hale gelmesine kadar eitli yardmlar yapp baz muafiyetler salayarak gelen gruplar topluma kazandrmaya almtr. yle ki XIX. yzylda Avrupada meydana gelen baz siyas gelimeler dolaysyla, bulunduklar lkelerden kaanlarn da ilk dura Osmanl Devleti olmutur. 1848 htilllerini mteakip meydana gelen Macar bamszlk hareketinin baarszla uramasndan sonra 1849 ylnda yaplan iltica olaylarn buna rnek gsterebiliriz. Hkmet gmenleri en az masrafla, en kolay, ama verimli, yaanabilir alanlara yerletirmeyi bir devlet siyaseti haline getirdi. Bylelikle pek ok yeni ky, ehir ve kasaba kuruldu, eski yerleim birimleri ise nfus ve fizik bakmdan bymeye balad. Baz kyler zamanla gelierek kasaba ve ehir halini ald. Yeni yerleim birimleri kurulurken, mmkn olduu kadar coraf konumunun yaama, geinme ve korunma imknlarn kolaylkla temin edecek ekilde olmasna dikkat edilmekteydi. Genel olarak yeni bir ky tesis edildiinde dikkate alnacak hususlar yle sralanabilir: Havasnn lml, suyunun bol, ulam imknnn yeterli olmas yani denize, rmaa veya ana yollara yakn, balant kurulabilir nitelikte olmas.132 Komularla tartma kmamas iin tamamen Hristiyanlardan oluan bir yere Mslmanlar yerletirilirken onlarn huzur ve gvenini bozmamasna, bir tedirginlik meydana getirilmemesine dikkat edilmekteydi.133 Yerleecek olan halkn isteklerinin dikkate alnmas.134 Ky veya kasabann gelimeye msait olmas. ada standartlara uyulmas yani caddelerin plnl yaplmas. zellikle Tanzimat yllarndan itibaren kurulacak ky ve kasabalarda her evin dorudan caddeye ak olmas, yerleim plnnn geometrik bakmdan dzgn, caddelerin birbirine paralel yaplmas hkmet tarafndan istenmekteydi.135 Eitim, ibadet, tketim ihtiyalarnn karlanabilecei imknlarn salanmas. Krm Savandan sonra grlen bir iskn biimi de yabanc sermayesi ile bilgisini Osmanl memleketlerine ekmek eklinde olmutur. Gelien Bat sanayii ve tekniini temin etmek isteyen hkmetler, Osmanl tbiiyetine girmek kaydyla belirli miktar sermayesi olanlara toprak vererek

1561

lkede yerlemelerini salamak gibi yollara bavurmaktayd. Buna dair hazrlanan 7 Austos 1856 tarihli Kabul-u tbiiyet ile hariten Devlet-i Aliye memleketine tavattun etmek arzu eden familyalar hakknda tanzim buyurulan nizamnameye gre; ziraat ve sanat bilen, 60 Mecidiye altn (1500 Fransz Frang) sermayesi olan yabanclara gereken kolaylklar gsterilecekti.136 Yalnz bu msaadeyi Siyonist gruplar, Filistin blgesine yerleip ounluu ele geirmek amacyla tatbik etmek isteyince hkmet yer yer kstlamalar getirmek zorunda kalmt. Buna karlk bir yandan Batllarn desteklemeleri ve hkmet zerindeki basklar, te yandan hacca gitmek gibi bahaneler kullanmalar dolaysyla Yahudi g kontrol altna alnamad. Nitekim II. Abdlhamidin btn titizliine ramen 1908e gelindiinde, 1876ya oranla, Filistindeki Yahudi nfusu misli artarak 80.000e ulam, 40.000 dnm toprak satn alnarak 33 yerleim merkezi kurulmutu.137 Osmanl Devleti, eskiden beri disiplinli bir yerleim politikas gtmekte olup bir yerden bir baka yere gidebilmek iin mrr tezkeresi alnmas zorunlu idi. Bunun iin yaplan mracaatlar mahall yetkililer tarafndan hkmete iletiliyor ve izin ktktan sonra seyahat mmkn olabiliyordu.138 Uzun yllar tatbik edilen genel kural izinsiz olarak iftini terk eden kylnn iddetle takip edilmesi ve eski yerine gnderilmesi idi. Bir kere topraa yerleip tarmla uramaya ve vergi vermeye balayan, ksaca raiyet olan kiinin kyn terk etmesi pek uygun bulunmuyor, hatta bu durum kanunlarla engelleniyordu.139 Byle davranlmasnn sebebi; tarmla uraan halkn, iftini ubuunu brakp baka yere gitmesi halinde vergi gelirinin eksilmesine sebep olabilecei ve ekonomik dengelerin bozulabilecei dncesiydi. Ayrca asayi asndan da herkesin ait olduu sosyal birimde oturmas nemli grlmekteydi. Ancak devlet ne kadar bu konuda titizlik gsterse de, halk muhtelif yollarla bu yasa etkisiz klacak yntemlere bavurmaktayd. Bundan dolay herkesin defterlere kaydedildii yerlerde ikamet etmesi, izinsiz kynden, kentinden ayrlmamas iin defalarca fermanlar karlmt. Taraya yollanan fermanlar etkili olmadka hkmet yeni yollara mracaat etmekteydi. Bulunduu yerden hac, ziyaret, ticaret, renim, tedavi gibi sebeplerle geici olarak ayrlan kiilerin tekrar yerlerine dneceklerine dair kav kefil gstermeleri usul bunlardan biriydi. skn dzeninin salkl ileyebilmesi iin insanlar zincirleme olarak birbirlerine kefillendirilmekteydi. Reayadan olanlarn, hatta yer yer devlet hizmetinde bulunanlarn mutlaka kefilleri vard. Bylelikle tannmayan, nitelikleri bilinmeyen bir kiiyi, gvenilir biri vastasyla iyi vatanda haline getirmek amac gdlmekteydi. Kefalet; iskn, askerlik, maliye, istihdam, ticaret gibi konularda geni lde uygulanmaktayd.140 Mesel kaptan paann uhdesinde bulunan grevlerden biri de stanbul ve evresindeki kylerde yaayanlarn kefile balanmas iini dzenlemekti. Bu grev kaptan paaya bal subalar marifetiyle ve byk bir titizlikle icra olunmaktayd. Suba veya kad istedii kiiyi annda bulabilmek iin kefile balanacak ile kefil olacak ahs mahkemeye davet ederdi. Kad huzurunda gerekletirilen ilemle kyn btn erkekleri gruplar halinde getirtilerek birbirlerine kefil yaplyorlard, sonra da btn kefillere kyn kethdas kefil olurdu. Nihayet kethda ile birlikte o yerleim birimindeki yetkili din adam (imam, papaz, haham) herkesin kefilliini uhdesine alm olurdu. mamlarn mahallelerdeki veya kylerdeki Mslmanlarn, kocabalarn da Hristiyanlarn kefili olmas ynndeki uygulama hemen btn Osmanl tarihi

1562

boyunca devam etmitir. Ayn ekilde devlete ait muhtelif i yerlerinde istihdam edilmek zere eitli ehirlerden getirtilen ustalarn ilerini aksatmamalar, i yerini brakp kamamalar, herhangi bir su ilememeleri ya da su ilediklerinde kolayca ele geirilebilmeleri iin kefile balandklar grlmektedir.141 XIX. yzylda Osmanl Devletinin bat ile temasnn boyutlar geniledike lkeye gelen yabanc tccar, i adam, diplomat ve seyyah saysnda art meydana geldi. Bilhassa liman ehirleri d dnya ile irtibat kurulmasn salayan nemli merkezler halini ald. Demiryollar ile bu ehirlerin i blgelere balanmasyla birlikte buralarda hzl nfus art kaydedilmeye baland. Bu durum beraberinde geleneksel Osmanl ehir ynetiminin sorgulanmasn getirdi. Gittike eski mahalle dzeni kalmad. Su, kanalizasyon, tramvay, havagaz gibi hizmetleri tek elden yrtecek tekiltlara duyulan ihtiya artt. Dolaysyla ehir ynetim tarz ve belediye hizmetlerinin salanmas usulnde yeni dzenlemelere gidilmesi zorunlu hale geldi. Ayrca yerli ve yabanc tccarlar da hkmet yetkililerini daha modern hizmetler verilmesi konusunda zorlamaya baladlar. Nitekim zmirde belediye kurulmas iin, ilk giriim yerli ve yabanc tccarlar tarafndan yaplmt. Bylece liman ehirlerinin ilk beled atlmlar yapmas gze arpan bir zelliktir. Daha belirgin bir zellik ise; bu ehirlerde de ticaret ve sanayi semtlerinin modern beled rgtlenmede dierlerinden nde gitmesiydi. Mesel stanbulun i merkezi olan Galata-Beyolu blgesi, hkmet merkezi olan Babliden nce modern belediye hizmetlerine sahip olmutu. Bununla beraber modern belediyeler dahi hi bir zaman btn belediye hizmetlerini kusursuz ve eksiksiz icra edebilmi deildi. Esasen XIX. yzylda geleneksel hizmet anlay ve tekiltlaryla yenileri ou zaman yan yana yayordu. Trk ehirlerinde uzun bir sre daha mahalle halk ile esnafn kendi alanlarnda baz kolluk grevi ile beled hizmetleri srdrdn syleyebiliriz. Bylece modernleme devrinde eski ile yeni arasnda bocalamalar srm, eskinin brakt boluk hemen doldurulamayarak yeni tekiltlarn tam anlamyla istikrar kazanmasna dein aksaklklar devam etmitir. Buna ramen bata Mustafa Reid Paa gibi Avrupa ehirlerini grm yneticiler olmak zere ileri gelen devlet adamlar; byk ehirlerde, bilhassa stanbulda bina yapm ve imar meselelerinin planlanmas, itfaiyenin kurulmas, ehre gn kontrol altna alnmas ve gecekondulamann nlenebilmesi iin modern belediyelerin kurulmasn kanlmaz sayyorlard. Ancak belediyelerin kurulmasn yeni vergiler alnmas eklinde alglayan halk, pheci davranyordu. Baz yerlerde karantina uygulamasna tepki gsterildi. Belediyelerdeki grevlilerin seimle baa getirilmesi ise, hkmet tarafndan devletin yklna kadar sk sk ertelendi. Belediyelere zerklik verilmeyerek hkmet btesine bal brakldlar. Dolaysyla lke apnda belediye tekiltlarnn kuruluu beklendii kadar hzl olamad.142 Geleneksel Trk ehirlerindeki insan-evre uyumu, suyu, mesire yerleri, aac olan ehir hayat terk edilerek Batya benzeme kaygsna ncelik verildi. Okul, kla, hastahane gibi resm kurumlar, bu yllarda Bat mimarisine uygun olarak ina edildi ve fizik grnm olduka deiti. ehirlerdeki deiim, buralarn Trk-slm grntsn daha da azaltt, bat tarzna yaknlatrd. Teknolojinin deimesine paralel olarak kullanlan ara-gereler deiti ve bylelikle yaama biimi eskiye nazaran farkllamaya yz tuttu. Gittike bulunduklar yerler daha canl olan gayrimslim unsurlar, ehirlerin

1563

yapsn belirleyici rol oynamaya baladlar. Yeni artlarn ortaya k ile birlikte eski byk ehirlerden bazlar nemlerini kaybederken bir ksm kk yerleim birimleri hzla geliti.143 ehirlerin hareketli blmleri i yerleri ile ynetim birimlerinin bulunduu alanlard. Dikkat ekici yaplar arasnda vali ile kadnn oturduu saray ya da konaklar gze arpmaktayd. Geri baz istisnalar saylmazsa nceleri vali ya da kadnn ikametgh ayn zamanda ynetim merkezi idi. Yenileme dnemi bu alanda da farkl bir anlayn benimsenmesine zemin hazrlad. lkenin mal durumu elverdike vilyetlerde bamsz hkmet kona ve mahkeme inas salanm oldu. ehirlerdeki insanlarn geldikleri memleket says arttka kltrel bakmdan homojenlik de o nispette bozuldu. stanbul bu tarz kozmopolitlemenin en arpc rneklerinden birini oluturmaktayd. Hem lke ierisinden hem de yabanc memleketlerden gelen nfusla ehrin kltrel dokusu olduka eitlendi. Dnemi gzlemleyen bir yabancya gre stanbul; Kahve ve bakkallaryla Rum, modas ile Fransz, paltosu ile ngiliz, birahaneleriyle Alman, musikisi ile talyan ve spanyol, bekisi ve hamalyla Trk bir stanbul dodu.144 Bu yabanc, Trklerin ekonomik bakmdan gittike alt sralara itildiini, biraz da kmser bir ifade ile vurgularken, phesiz daha ziyade yabanc yerleiminin sz konusu olduu semtleri kastetmekteydi. Gerekten de baz semtler adeta Paris veya Londrann bir paras gibiydi. Mesel yabanclar ile gayrimslim unsurlarn younlat Beyolu semti, Avrupann herhangi bir semtinden farkl deildi. Burada en az konuulan dil Trke olup Trklere pek rastlanmazd. Mslman kadnlar buraya girmezlerdi.145 Kk ve orta lekteki ehirlerde fizik yapy etkileyen bir nemli zellik de baheli evlerin okluudur. Tek veya en fazla iki katl evlerin nnde meyveli veya meyvesiz aalarn bulunduu, ailenin gnlk ihtiyacn karlayabilecek miktarda da olsa sebze ekilebilen, iek yetitirilen, genelde etraf surlarla evrili baheler dikkat ekmekteydi. Bu bahelerde su kuyusu, tuvalet, dar mutfa ve kiler ile yine gnlk st ihtiyacn karlayacak derecede hayvan beslenen ahr ve kmes, ailenin yaad meknn dier unsurlaryd. Baz ehirlerde evlere kadar ulaan ime suyu ebekesi ve kanalizasyon tertibat bulunmaktayd. Bat deer yarglar lkede yayldka halk arasnda zenginler zmresi olumaya, lks ve elence iin ayracak pek ok paras bulunan sosyete gruplar ortaya kmaya balad. Gittike bu gruplarla, daha alt tabakalardaki insanlar arasnda bir uurum meydana geldi. Sosyete kesimi tiyatro, balo, opera, resim gibi yeni zevklerle tanrken; ehrin varolarnda btn bunlardan uzak bir hayat yaanmaktayd. Gayrimslimlerle beraber, kapitlsyonlarn salad imknlar zenginlemek iin kullanan Levantenler de hemen pek ok ehirde, ama zellikle liman ehirlerinde adeta birer koloni tekil etmilerdi.146 Gayrimslimler zenginletike Mslman eraf da deimeye balad. Bu kesim eskiye nazaran ekonomik ilere, yeni anlaylara daha fazla ilgi gsterdi. Devlet de ahaliye getirilen yeni ykmllklerin tepki dourmamas iin onlarn araclna ihtiya duydu. Ayrca memurlar ile eraf arasnda menfaat birliine dayal bir yaknlama dodu. Hkmetin at ihalelerden pay almak,

1564

maden ve ta oca iletme imtiyaz elde etmek iin brokrasi ile ili dl olmak nemli bir avantaj idi. st dzey memurlar da elde ettikleri gelirleri yatrm arac olarak kullanmak iin esnaf ve tccarla ibirliine yneldi. Sermayeyi tccara vererek krdan pay almak suretiyle ticaret hayatna dolayl bir katlm sz konusu oldu. te yandan devletin ihtiyac olan rnler, yneticilere yakn olan kesimlerdn saland. Sadece st dzey brokratlar deil, sradan memurlar da esnaf ile yaknlama ihtiyac ierisindeydi. Artan memur says yeni bir mteri grubu oluturmutu. Memurlar esnaftan al veri yapyor, maa alamad zaman veresiye defterine yazdryor, karlnda o da gerektiinde esnafn resm ilerine yardmc olabiliyordu. XIX. yzyln sonlarna doru Avrupann etkisiyle ziraat, ticaret ve sanayi odalar kurulmaya baland. Bylece esnaf, faaliyetleri daha snrl kurumlar vastasyla meslek tekiltlanmalarn srdrm oldu. Ancak bu birimlerde zellikle gayrimslimlerin ok etkili olduunu, birok yerde ynetim kurulu yeliklerinin ounluunu ellerinde bulundurduklarn gryoruz. Loncalarise resmen 1912 ylnda kartlan bir kanunla lavedilmi olmalarna ramen geleneklerinin bazlar bir sre daha gayr-i resmi olarak esnaf arasnda yaamaya devam etmitir. Tekiltlanmada yeni bir modele gidilse de yenileme dnemi Mslman esnaf iin zor gnler getirmiti. Normalde hangi dinden olursa olsun ticaret ve zanaatla uraanlar birbirleriyle trl i ilikileri ierisine girmekte, ayn loncaya ye olmakta ve ayn arda ya da bedestende i yapabilmekteydi. Mslman ve gayrimslim tccar ve zanaatkr ayn loncaya mensup olabiliyorlard ve birbirine komu evlerde oturup her trl sosyal mnasebetlerde bulunabiliyorlard. ehirler zerinde yaplan aratrmalar da gstermektedir ki, gayrimslimlerin belirli mahallelerde tecrit edilmeleri gibi bir durum sz konusu deildi. Hatta tannan geni zerklikten dolay ehirlerde gayrimslim nfusun Osmanllar dneminde dikkat ekici lde artt gzlenmektedir. Bu kesimin artan imtiyazlar gittike Trk tccar ve iadamlarn yabanclarn taeronlar durumuna drd ve devletin sonuna kadar da byle devam etti. Nitekim 1886da stanbulda Mslman nfusun drtte biri ticaret ve sanayii ile meguld, ancak bu mesleklerde alanlarn tmnn toplam nfusa oranna bakldnda, aznlklarn %61ine karlk Mslmanlarn yalnzca %39u bu alanda almaktayd.147 Osmanl toplumunda nemli bir kesimi oluturan cretli alanlar, hemen hemen her sektre yaylmlard. Ancak sanayinin gelimedii dnemlerde byk ounluun tarm iisi olduu dnlebilir. Bununla birlikte rak ya da kalfa olarak bir ustann yannda uzun bir sre alan genlerin bulunduu bilinmektedir. Bu tr i yerlerinde alan eleman saysnn ok fazla olmad aikrdr. Bilhassa Osmanl esnaf tekiltndaki usullerin byk firmalarn ortaya kmasna msaade etmedii dikkate alnrsa bu husus daha iyi anlalacaktr. Byk miktarda ii altrma keyfiyeti devlete ait tersane, baruthane, tophane gibi asker amal birimlerde sz konusu olmaktayd. Burada alanlar ierisinde sivil ahsiyetler var idiyse de personelin nemli bir ksm askerdi. iler de buradaki askerler gibi devlet tarafndan takdir edilen miktarda maa alrlard. Yine devlete ait kale, kpr, kla gibi geici inaatlarda alan ve genellikle muhtelif kaza ve ehirlerden getirtilen ahslar i aletleriyle birlikte, harcrahlar ve cretleri pein denerek istihdam olunmaktaydlar. phesiz bu tr hizmetlerden bazlarnn vergi ve askerlikten muafiyet karlnda yaptrld da grlmekteydi.

1565

Mesel sava zamanlarnda silah ve cephane nakliyat, eitli onarm hizmetlerinde veya maden nakliyatlarnda olduu gibi. ilerin youn olarak bulunduklar zamanlar byk klliyelerin ina edildikleri dnemlerdi. Genellikle vakf olarak yaptrlan bu i yerlerinde almak zere civar blgelerden vasfsz ve vasfl iiler, ina iiyle grevlendirilmi kethdalar marifetiyle toplanr ve rayi bedelle altrlrlard. Bilhassa sultanlar tarafndan ina edilen eserlerde ok sayda iinin alt, bunlarn toplanma, sevk ve idare edilme ilerinin bal bana bir mesele olarak ele alndn grmekteyiz. zellikle devlete belirlenen kurallara aykr davranlarn nlenmesine titizlik gsterildii phesizdi. ilerin sosyal haklarna gelince bilinen anlamyla bu haklar savunan, koruyan, cretlerin belirlenmesinde etkili olan esnaf teekklleri yani loncalard. Esasnda slm gelenekleri iilere emeklerinin tam karlnn verilmesini, alma artlarnn yazl olarak ve ahitler huzurunda belirlenmesini ngrmektedir. Bu itibarla haklarn belirlenmesinde ii ile iveren arasndaki pazarlklarn etkili olduunu dnmek gerekir. Bununla birlikte ayn ii yapanlarn ayn cret almalar, esnafn birbirinden ii almamalar iin dzenleyici rol loncalar stlenmekteydi. Mesel hamallarn tama cretleri, semtlere gre, hamallar loncas ve ihtisap grevlilerince belirlenmekteydi. rak ve kalfann creti de ilgili esnaf tekiltnn yetkili organlarnca tayin olunmaktayd. Hatta baz loncalarda, imdiki sendikalardan daha gl dayanma anlaynn olduu bilinmektedir.148 Loncalar marifetiyle iveren ile iiler arasnda toplu pazarlk ve alma artlarn belirleyen toplu szleme imzalanmakta, hatta yarg denetimini temin etmek zere bu husus eriye siciline kaydedilebilmekteydi. cret ve dier haklar belirlenirken cami, imaret gibi hayr amal kurumlarn inasnda daha lml bir yntemin uygulandn, gnl rzasna byk nem verildiini, iilerin emeklerinin karlnn tam olarak denmesine titizlik gsterilmesi gerektii muhtelif fermanlarda belirtilmekteydi. Ayn i yerinde deiik rk ve mezheplerden iiler alabilmekteydi. Bunda kanunen bir engel bulunmamaktayd. Yalnz vasfl ileri renmenin yolu raklk sisteminden getiinden ve her aile kendi dininden bir ustaya ocuunu verdiinden veya ocuk bir meslei ailesinden rendiinden yer yer belli i kollarnda belli din gruplarn arlnn olduu grlmekteydi. Mesel XIX. yzyl ortalarnda amda dokuma sektrnde her dinden iiye rastlanlmaktayd, fakat mesel zg ii Mslmanlarn elinde iken boyama tamamen Hristiyanlarn kontrolndeydi.149 ilerin emekleri karlnda sosyal yardm almalar, gnlk alma saatlerinin belirlenmesi, emeklilik, fazla mesai gibi konularn dzenlenmesi slm hukuku asndan mmkn ve genelde devrin artlarna terk edilmi hususlard. Mesel Osmanllarda devlet hizmetinde alanlarn emeklilik haklar varken sivil kurumlarda bunu dzenleyecek bir kurum yoktu. Ancak byle bir kurumun olmas hukuken engellenmi deildi. Elbette iilerle ilgili hususlar zamanla retim tarzlarndaki deimelerden de etkilenmitir. cret tespitinde esas olan adalet olduundan grev ve lokavta yer verilmemitir. ilerin haksz yere iten atlmalar yasakland gibi, iilerin de cemiyetlerine

1566

gvenerek

menfaatlerine

aykr

gelimeleri

engellemeleri,

teknolojiye

kar

kmalar

ho

grlmemitir. Osmanl Devletinin sanayileme hareketlerini engelleyen unsurlar ierisinde iilerin ve geleneksel retim metotlarn kullanan esnafn tepkilerini de dikkate almak icap etmektedir. ok tekiltl olmasa da yer yer iilerin makinelemeye, yeni tipte retim yapan fabrika kurma teebbslerine, kuvvete bavurarak mdahale etmeleri misl olarak gsterilebilir.150 Sonuta bu tr eylemler, asl belirleyici etken olmasa da birtakm gecikmelere sebep olduu muhakkaktr. ilerin gnmz anlamyla bir birlik iinde olmalar ve sendikaclk hareketlerine ynelmeleri sanayi inklabndan sonra dnyada ba gsterdi. Osmanl Devletinde ise ok sayda iinin altrld fabrikalarn kuruluu, XIX. yzylda balad ve zellikle bu yzyln ikinci yarsnda art gsterdi. Bilhassa yabanc sermaye ile yrtlen demiryolu, liman gibi inaatlarda alanlar, bat lkelerindeki ii hareketlerinden de etkilenerek zamanla sendika, grev gibi kavramlarla i ie oldular. Bu arada 1845 tarihli Polis Nizamnamesinin 12. maddesi gereince grev yasakland. Osmanl memleketlerinde bilinen ilk grev 1863te Zonguldak-Ereli kmr ocaklarnda gerekleti.151 ubat 1872de Beyolu Telgrafhane iileri, ayn yln Mart aynda Yarmburgazmerli demiryolu ve Nisan aynda da zmit demiryolu iileri greve gittiler. II. Abdlhamidin saltanat sresince yaplan grev says 35 idi. i grevleri 1908deki hrriyet ortamndan sonraki dnemde patlama noktasna ulat. Merutiyetin ilanndan yl sonuna kadar olan be aylk srede 111 grev meydana geldi. Ancak hemen sonrasnda karlan Tatil-i Egl Kanunu grevlerin hzn kesti. 19091912 arasndaki grev says 33tr. Daha sonra hem ttihatlarn iktidar ele geirerek baskc bir idareyi getirmeleri, hem de sava ortam grevlere son verdi ki, 1913-1918 arasnda sadece be grev gerekletirildi. Btn bu grevlerin ortak noktas genellikle cret art, cretlerin zamannda denmesi, alma artlarnn iyiletirilmesi, fazla mesaiye zaml deme yaplmas gibi taleplerdi.152 phesiz bu tr hareketlerin sanayileme oran ve ii saysyla dorudan balants vard. Osmanl Devletindeki sanayi iilerinin says sanayilemi Avrupa lkelerine kyasla son derece dkt. Resm verilere gre sanayi tesisi saylan i yerlerinde 1913te toplam 16. 975, 1915te ise 14.060 kii almaktayd.153 Osmanl Devletindeki ii hareketlerini Avrupadaki anlamyla sosyalist karakterli bir hareket olarak nitelendirmek, en azndan iilerin byk ounluunu dikkate aldmzda mmkn grlmemektedir. Sosyalist hareketlerin politik ve evrensel karakterine karlk Osmanl toplumundaki grev ve benzeri eylemler daha ok grup menfaatini n plnda tutmaktayd. deolojik anlamda sosyalizmi bilen, buna inanan ii says da yok denecek derecedeydi. XIX. yzyln ortalarndan itibaren Avrupada byk g kazanan ve sosyalist hareketlerle birlikte var olan sendikaclk fikri, Osmanl iilerine nceleri yabanc bir kavramd. Elbette cret, alma artlar, hafta tatili gibi haklarla Trk iileri daima ilgili olmular ve loncalar vastasyla bu konularda pazarlklar yapmlardr, ancak bu tr haklarn sosyalizmin getirdii yeni bak as ve tekiltlanma modelleri nda savunulmas nemli bir yenilikti. Sosyalist sendikaclktan etkilenme, daha ziyade

1567

sanayileme abalarnn bir hayli younluk kazand XX. yzyln balarnda meydana gelmitir. Bu erevede Tophane fabrikalarnda alan baz iilerin 1894te gizlice kurduklar Osmanl Amele Cemiyeti bir sendika kavramn hatrlatmakta ise de ksa sre sonra hkmete datlmtr. Sendikalama alannda asl gelimeler 1908den sonra gerekleti. Osmanl Terakki-i Sanayi Cemiyeti, Osmanl Sanatkrn Cemiyeti, Mrettibn-i Osmaniye Cemiyeti, skeede kurulan TrkBulgar Ttn ileri Sendikas bu tr kurulularn ilk mislleridir.154 II. Merutiyet yllarndaki genel ortam sendikaclk faaliyetlerine olumlu zemin hazrlam ise de ok gemeden ortaya kan Balkan ve Birinci Dnya Savalar, zorunlu olarak byle tekiltlanmalar engellemitir. Sendikalar gibi dier siyas tekiltlarn kuruluu da olduka ge tarihlerde mmkn olabildi. lk zamanlarda belirli bir tekiltlar olmayan Yeni Osmanllar ve basn saymazsak, sivil bask gruplar esasl ekilde ancak 1908den sonra mmkn olabildi. Ahali bu dnemde adm adm siyasetin meru paras haline gelmeye balad. Bylece ynetilenlerin merkezden ve siyas organlardan beklentileri deiti. Siyasi otorite kaynann merutilemesi, hi deilse mutlakyetin hafiflemesi yolunda kanaatler belirdi. Nitekim Bata Adem-i Merkeziyetiler olmak zere muhaliflerin tahrik ve ynlendirmeleri ile Erzurumda 1906-1907 yllarnda yeni konulan vergi-i ahs ve hayvant- ehliye vergilerine nce yasal yollardan itiraz etmeleri, fakat taleplerinin karlanmamas zerine ii isyana dntrmeleri toplumdaki dnmn bir baka gstergesi idi.155 zellikle 1908den sonra yaplan siyas mcadeleler nasl dnyev bir siyaset anlayna doru yol alndn gstermektedir. te bu dnm salayan XIX. yzyldaki yeniliklerdir. Yeni dnemin nemli zelliklerinden biri de toplumun devlet dnda olmak zere, sivil kurulular halinde tekiltlanmasdr. Geri teden beri Trk toplum geleneinde vakf, lonca, tekke gibi sivil kurulular vard, fakat imdi nitelii daha da farkllam bir sivil hayata doru gidildii grlmektedir. Sosyal yardm ve eitim amal cemiyetlerin kuruluunun yan sra, spor kulpleri, sendikalar ve gizli ya da ak siyas partilerin kurulmas daha nce grlmeyen bir toplum yapsnn olumakta olduunu gstermektedir. ada dnyann nem vermeye balad bu tarz oluumlarn stanbul bata olmak zere, Selanik, zmir gibi liman ehirlerinden daha i blgelere doru yaylma eilimi gstermesi, sivil inisiyatiflerin gndelik politik hayata etki etmeye baladnn bir gstergesi olarak tanmlamak mmkndr.156 phesiz bu tr bask gruplarnn oluumu, btn halk ilgilendiren yeniliklerin ynetime kabul ettirilmesi bakmndaan nemliydi. Yoksa kiisel ya da bir mahalle veya ky ilgilendiren konularda Osmanl sistemi, bandan beri ikyet ve hak arama mekanizmasn daima iler halde tutmutur. Geri kamu dzeni asndan alnan muhtelif tedbirler ikyet hakkn dolayl olarak zorlatrmaktayd. Ahaliden olanlarn izinsiz bir baka yere gidememeleri, iznin ise yneticilerden alnmas gerei stanbula ya da eyalet merkezlerine ikyetilerin kolaylkla ulamalarn nlemekteydi. te yandan stanbula gidildiinde gnler, hatta aylar srebilecek olan yolculuk ve bekleme sresinde yaplacak harcama, sradan insanlarn tek balarna stesinden gelebilecekleri bir mebla deildi. Bu yzden ounlukla halk aralarnda para toplayp ilerinden birini verdikleri mahzar (toplu dileke) ile birlikte temsilci olarak stanbula yolluyordu. ikyet edebilme hakk hususunda Mslim, gayrimslim ayrm

1568

yaplmazd. Brokratik kurallara uyularak herkesin bir yanll, bir hakszl dzeltmek yolunda talepte bulunma haklar vard. Elbette kiilerin hakllklarn gsterecek delilleri sunmalar icap ederdi. Mesel kad tarafndan verilen bir hkme kar itiraz edildiinde mftden veya etkili bir din adamndan fetva alnmas yoluna gidilmekteydi.157 Tanzimat Dneminin eski zamanlardan bir mhim fark; ikyet hakknn kullanlmas konusunda halk daha da cesaretlendirmi olmasdr. Mesel 1847 iin sadarete takdim edilen muhtelif taleplerle ilgili arz- hallerin says yz civarnda iken 1848 lnda byk bir art gstererek bin civarna ulamtr.158 Yenileme dnemi Osmanl kylsn ok daha yava etkiledi. Bu srada ayr ayr Mslman ve gayrimslim kyleri olduu gibi karma kyler de bulunmaktayd. Karma kylerde olsun, dierlerinde olsun dmanlklar ve atmalar olduka ndir rastlanr hallerdi. Tartmalar daha ok arazi, su, mera paylam gibi konulardan kaynaklanmaktayd. Mslim-gayrimslim aileler arasnda komu ziyaretleri, karlkl kltrel etkileimler mevcut olup hatta ortak ziyaret yerleri, ortak elenceler ve ortak kelimeler olumaktayd. Kyller tarm ve hayvanclk dnda baz ek iler de yapmaktaydlar. Bunlar arasnda dokumac, kalayc, demirci, semerci gibi meslek sahipleri bulunmaktayd. Kylerde gnlk hayat tarm ve hayvanclk faaliyetlerine gre deimekteydi. Bu arada din gnler ve bayramlar, civar yerleim birimlerinde kurulan pazar ve panayrlar hareketli gnler geirilmesini salard. Kylerde basit dzeydeki eitimden daha st dzeyde eitim sz konusu deildi. Bu yzden okuma yazma oran olduka dkt. eitli ekyalk hareketleri dolaysyla can ve mal gvenlii endiesi iinde kalan kyller, ou zaman topraklar brakarak baka kylere veya ehirlere snyorlard. Kyllerden ekyalk hareketlerine katlmak zere daa kanlar da oluyordu. te yandan Avrupadaki fiyat devrimi Osmanllar etkileyerek, sonuta tahl ve koyun iin yurtd talebin domasna yol anca, baz nfuz sahipleri ticaretin getirdii frsatlardan yararlanmak iin gl teebbslerde bulundular. Ancak kendileri iin almak zere kylleri kirac statsnde zorlukla tutabildiler. Zayflayan merkez idare, nfuzlu toprak sahiplerinin ortaya kna seyirci kalrken mal krizin etkisiyle kylerden ka durdurmak mmkn olamyordu.159 Devlet gelirlerinin azalmas, giriilen savalardan sonra kaybedilen topraklar ile birlikte gelir kaynaklarnn da yitirilmesi, meydana gelen bte ann en nemli vergi mkellefi olan kylye yklenmesi, mir topraklar adeta kendi arazisi gibi bilip imar eden halkn gittike byk toprak sahiplerinin yanna snmak zorunda kalmas kylerin sratle boalmasna yol at. Mesel havass- hmayundan olup arazisinin genilii, mmbit ve mahsuldar oluu ile elli bin nfusu geindirebilecek bir mahal olan Haymana blgesi, XVIII. yzyl balarnda yzden fazla kye sahip byk bir kaza iken mezlim yznden ahalisi perian olarak dalm, XIX. yzyl ortalarnda otuz kyden ibaret kalmt.160 Bu durumun ortaya kmasnda yksek faizlerle bor alan kyllerin, harman vaktinde borlarn deyemedikleri iin topraklarn kaybetmeleri ve alacaklsnn adeta klesi durumuna dmesi de mhim rol oynamt. Selem denilen yntem de, yani ald bor karlnda o seneki rnn rehin braklmas usul de, umut edilen dzeyde haslat elde edilemeyince tefecilik gibi sonular dourmaktayd.161 Buna karlk kyly koruyacak etkili bir kredi kuruluu

1569

bulunmamaktayd. Bilhassa kuraklk dnemlerinde ya da olaanst vergilerin istendii yllarda kylnn iine dt durum acnacak hale varyordu. phesiz ky ekonomisinin bozulmasnda nfus art da etkili oldu. Devlet ise bu yllarda bylesi problemleri zebilecek iradeden yoksun durumdayd. Devletin yklna doru kyller, hl nfusun ok nemli kesimini oluturmaktayd. Ancak gittike elindeki topra azalan, ilkel teknoloji ile ekim ve dikim yapan tarm sektr, artk rn eraf ve mltezimlere kaptrmaktayd. Geri demiryollarnn yaygnlamas, baz iyiletirici tedbirlerle retimin artrlmas ve darya ihracatn younlamas ile bu sektr canlanmt, ama elde edilen gelir kylden ziyade arac tccarlara gitmekteydi. Vergiler ise son derece ar idi. Bu haliyle lkenin iine dt mal ve ekonomik bunalmdan en fazla zarar grenlerin banda kyller gelmekteydi. Bununla birlikte hi deilse baz yrelerde 1858 Arazi Kanunnamesi ve sonraki tedbirler sayesinde byk maliknelerin ortaya k engellenerek, kyller arasnda toprak mlkiyetinin yaygnlamas olumlu bir gelime idi.162 Yenileme dnemi gebelerin de mmkn olduu kadar merkez hkmetin kontrolne sokulmaya alld bir dnemdir. Topraa yatrm yapmadan hazr olan kaynaklar kullanp sr, koyun, kei at, deve gibi hayvanlar beslemekle geinen bu kesimin de artk adm adm yerleik dzene yneldiini ya da buna mecbur edildiini grmekteyiz. Hem gebelerin sebep olduklar asayi problemleri, hem de onlarn sk sk yer deitirmeleri dolaysyla vergi ve askerlik ykmllklerini istenen lde yerine getirememeleri iskn almalarn Tanzimattan itibaren younlatrd. Dier taraftan Avrupann ba dndrc ilerleyii karsnda, yzyllar ncesinin geleneklerine dayal bir yaant ile ada gelimelere ayak uydurulamazd. Tanzimatlarn sk sk zerinde durduklar usul-u ceddin lkeye yerleebilmesi iin yeni bir hayat tarznn benimsenmesi gerekiyordu. Osmanl Devletinin airetlerin isknn istemesinin nemli sebeplerinden biri de, airet mensuplarnn ezilmesine ve horlanmasna, adeta esir gibi altrlmasna ynelik bey ve aa takmnn nfuzunu ortadan kaldrmakt. Baz airet mensuplarnn hkmete verdikleri dilekelerde bu durumlardan ikyeti olup iskn istediklerini grmek mmkndr. Beylerin halk zerindeki otoritesi olduka etkiliydi. Onlarn istememesi yznden baz airetlerin iskna yanaamadklar ya da iskn olunduklar mahalli terk ettikleri gerei bunu ispat etmektedir. Btn bunlarn yannda an deimelerine paralel olarak airetlerin de kendi yaant tarzlarn gzden geirmek zorunda kaldklarn, gittike gebelikten vazgemeye yneldiklerini grmekteyiz. Nitekim airet beyleri nce iskna kar karlarken, kendilerine isknn salayaca nimetler konusunda ikna edilenler yerleik hayata gemeye raz oldular. ukurova taraflarna demiryolu ulap da pamuk tarmnn faydalar, ne derece kazanl olduu grldke beyler kasabalar ve ehirlere yerleirken, airet mensuplarn da tarlalarnda altrmak zere kylere iskna zorladlar. Topraa yerlemekle neler kazanlacann gsterilmesi konusunda Adana Valisi Abidin Paa (1881-1883), emsline az rastlanr bir baar elde etmiti. O, arazilerin halka tapulu verilmesini salad, bataklklar kuruttu, blgeyi yabanc ticaretine amak iin demiryollar, anayollar ve liman hizmetleri imtiyazlarn genileterek blgeyi cazibe merkezi haline getirdi. Btn bu gelimeler o zamana kadar henz iskna

1570

yanamayan gebelerin fikirlerini deitirdi ve yerleenlerin says artt. Bu isknlar dolaysyla 18681890 yllarnda Adanann vilyet nfusu %71, ky nfusu ise %56 orannda ykseldi.163 Gndelik hayata gelince insanlarn hayatn derinden etkileyen faaliyetler arasnda din ibadetler ve maiet temini kaygs gelmekteydi. Gnde be vakit namazda camide toplanan halk, bilhassa Cuma gnleri merkez yerlerdeki Cuma camilerinde din ibadetlerini yaptktan baka, buralarda kurulan pazar yerlerinde, haftalk ihtiyalarn temin eder, hatta byk pazar ve panayrlarda elenceler de ihmal edilmezdi. Byle zamanlarda sportif yarmalar, muhtelif oyunlar, farkl yerlerden gelenlerin deiik kltrel etkileimleri youn olarak gereklemekteydi. Bu yzden pazar kavram da Cuma namazyla birlikte anlmaktayd. Hatta ehirler tarif edilirken bu iki kavram l olarak alnmaktayd. Bir yerde pazar Cuma gn dnda kurulduunda oras haftann iki gn olduka youn bir ekonomik ve kltrel alverie sahne olmaktayd. Ramazan aylarnn daha farkl bir havas vard. Sadece din bir ibadet anlam tamamakta ayn zamanda sosyal yardmlama ve dayanmann doruk noktasna kt, insanlarn birbirlerine kar daha nazik davrand, ihtilaflarn daha bar yntemlerle zld, tketimin artt, manev duygularn n plna kt bir ay zelliini tamaktayd. ftarlar, teravih namazlar ve sahura kadar dzenlenen elence ve toplantlar kendine zg bir hava meydana getirmekteydi. zellikle byk ehirlerde akamlar sanatkrlar tarafndan yaplan orta oyunu, meddah, karagz elenceleri hoa vakit geirilmesini salamaktayd. Her yl hac dolaysyla lkenin drt bir tarafnda aylarca ncesinden balayan heyecanl bir hazrlk yaplrd. Devlet haccn dzen ve disiplin ierisinde yaplmasna byk nem vermekteydi. Zira bu hem din bir sorumluluk hem de slm dnyasnda Osmanl stnlnn bir gstergesi olarak kabul edilmekteydi. Padiahn, Mekke ve Medinedeki halka dattraca hediyeler, Kbe ile Mescid-i Nebiye konulacak eyalar iin oluturulan surre alaylar da bu srada yola karlrd. eitli ehirlerden hareket eden hac kervanlar, her nemli ehir merkezinde yeni katlmlarla byyerek ar ar kutsal topraklara doru hareket etmekteydi. Haccn zamannn belirli olmas yznden plnlama ve ilerin gn gnne yaplmas byk nem tamaktayd. Belirli bir tarihte plnlanan yere ulaamayan hac adaylarnn aylar sren yolculuklarna ramen ziyaretlerini gerekletirememe ihtimali olduundan bu noktaya bilhassa dikkat edilirdi. Bir aacn dallar gibi drt bir yandan yola kan kervanlar Hicaza doru giderken, devlet, nceden tespit edilen eitli gzerghlardan yolculuk yaplmasn salayarak, gvenlik ve ie bakmndan sknt ekilmesini engellemekteydi. Ana hatlaryla iki hac kervan olup biri Balkanlar ve Anadoludan gelen haclarn topland amdan, dieri de Afrikadan gelenlerin topland Kahireden hareket ederdi. Bunlara yeterli sayda memur, muhafz ve klavuzlar katlarak gsterili bir trenle uurlanrlard. Tren hemen btn ehir halknn katlmyla gerekleir, mehter alar, dualar okunur, insanlar birbirleriyle hellleirlerdi. Haclarn yannda byk miktarda para ve kymetli eya olduundan gvenliklerine zel nem verilmekte, ounlukla da st dzey bir devlet grevlisi haclar muhafazaya memur edilmekteydi.

1571

Gnlk hayat ev-cami ve i yeri geni arasnda devam ederken bilhassa XVI. yzyldan itibaren kahvehanelerin nemli bir yer tutmaya baladn grmekteyiz. Buras erkekler iin vazgeilmez bir mekn oldu. Kahvenin sevilen bir iecek olmas, hatta halk kltrnde bir fincan kahve iin krk yl hatr biilmesi, bu iecein satld meknlar en gzde yerler arasna soktu. Hemen her mahallede bir ya da birka kahvehane almas, buralar toplant ve sohbet yerleri haline getirdi.164 Hele gnlk gazetelerin yaynlanmas ile birlikte kahvehane sahiplerinin bunlar satn alarak mterilerinin hizmetine sunmalar, uygun bir blmede -be kitap bulundurmalar, buralara ayn zamanda kltrel iletiim nitelii kazandrmt. Zaten kraathane tabiri bu zelliin tescili mahiyetindedir. XIX. yzyln sonlarnda artk bu tr meknlarda sadece mahallenin meseleleri grlmyor, vergi ve fiyatlarla ile ilgili tartmalar yaplmyordu; lke apndaki polemikler sohbetlerin ana konusu haline gelmeye balyordu. Hele II. Merutiyetten sonra kahvehaneler siyas propagandalarn vazgeilmez merkezleri oldu. Btn bunlarn yan sra isiz gsz takmnn oalmas, kahvehaneleri mesken yapmalar nemli bir toplumsal rahatszlk unsuruydu. Tanzimat yllarndan itibaren ulemann eski grkemli konumunda sarsnt meydana gelmekle birlikte devletin yklna kadar toplumda din adamlar itibarlarn devam ettirdiler. Halk nezdinde memurlarn ve erafn da saygn bir yeri vard. Sradan Mslmanlar arasnda kanaatkrlk yaygn bir zellik idi. Yardmseverlik, merhamet, misafirperverlik, cesaret, cmertlik, tevekkl yabanclarn hayran kalmasn salayacak boyutlardayd. Btn bu duygularn etkisiyle sadece insan sevgisi deil, hayvan ve evre sevgisi, geni hogr, devlete ve dine ballk, bilhassa hayatn her alannda din llere riayet n plndayd. Halkn gelir durumlarna gre giydikleri elbiseler, kadnlarn taklar, erkeklerin silahlar ve atlar seviyelerini gstermekteydi. Kadnlarn sslenme merak geleneklerin izin verdii ldeydi. Erkek giyeceinin en belirgin paralarndan biri, fes ve sark idi. Sarklarn kiilerin memuriyet derecelerini gsteren eitleri vard. Gayrimslimler sark deil de, klh veya takke kullanrlard. Ayrca Mslmanlar sar, gayrimslimlerin siyah ve mor ayakkab giydikleri anlalmaktadr. Trklerin ayakkab eitleri arasnda potin, izme, mest ve terlik vard.165 Aile Hayat Ailenin kuruluu; evlenecek olan kz ve erkein kendi iradeleri ve byklerin onayyla gereklemekteydi. Yrenin gelenekleri dorultusunda kz, ailesinden istenir, taraflar raz olduktan sonra yzk takma, nian, ve nikh gibi ilemler tatbik edilirdi.166 Nikh ilemi ancak yetkili kiilerce, mesel ehir merkezlerinde mahkemece icra edilmekte ve eriye sicillerine kaydedilmekteydi. Dier yerleim birimlerinde de devletin yetki verdii kiilerce nikh kylmaktayd. ayet bir din adam nikh kyacaksa hakim kontrolnde olmas gerekmekteydi. Bunun iin taraflar nikh kymalarna engel olmadna dair kaddan bir belge (izinname) getirmek zorundaydlar. Kaddan izinsiz nikh kylmas doru deildi ve kayt bulunmad hallerde taraflar asndan sknt ortaya kmaktayd. Bununla birlikte gayri resm nikhlar da slm hukukunun icaplarna gre yaplmsa kabul grmekteydi. Yalnz bu tr nikhlarda zaman zaman anlamazlklar olduu, taraflardan birinin nikh inkr ettii

1572

veya aslsz nikh iddias ile mahkemeye bavurduu grlmektedir. Bilhassa kk yata aileleri vastasyla kylan nikhlarda byk tartmalar olmakta, mahkemelerde ok sayda dava almaktayd.167 Bu tr problemlerin ortaya kn engellemek zere 2 Eyll 1881 tarihli Sicill-i Nfus Nizamnamesinde nikhlarn eriye mahkemelerinden verilen izinname zerine kylmas ve nikh kyacak olan imamn durumu sekiz gn ierisinde bir ilmhaberle sicill-i nfus memuruna bildirmesi uygun bulunmutur.168 slm hukuku birden fazla evlilii, belirli artlarn tahakkuku halinde ciz grmektedir. Bu erkee verilen ve mutlaka kullanlacak olan bir hak deil, bir ruhsattr. ok zel baz kiisel veya toplumsal artlarn gerektirmesi halinde, ilk kadnn rzas alnarak, birden fazla evlilie cevaz verilmitir. Ancak Osmanl bilginleri esas itibaryla tek evlilii tavsiye etmekteydiler. st dzey yneticileri ve zengin aileleri hari tutacak olursak ok elilik fazla rabet grmemitir. Sradan insanlar, ounlukla ocuk, zellikle de erkek ocuk isteme sebebiyle ikinci defa evlenmekteydiler ki, bu da olduka snrl bir dzeyde idi. ok elilik hakknda nemli bir gelime 1917 ylnda yaand. Devrin nde gelen ilim adamlarndan Mansurizde Said Bey; eriatn caiz sayd bir konuda devletin yasak getiremeyeceini sylemi tek fkih, slm hukukusu yoktur. Devlet bu egemenlik ve yasama yetkisiyle ok elilii yasaklayabilir demitir. Bu dnceye dayanarak karlan Hukuk-u Aile Kararnamesinde ok elilie snrlama getirilmitir. Bunun dayana caizde devlet tasarrufunun mmkn olabilecei fikridir. Sz konusu kanunun gerekesinde ok kadnla evliliin vacip deil caiz olduu hatrlatlarak birden fazla evliliin yasaklanmas, hi deilse baz artlara balanarak, mesel ilk kadnn rzasnn alnmas gibi, dolayl biimde yasaklamann temini gr dile getirilmekteydi. Bu gr savunanlar, kleliin de caiz olduunu ama devletin yasakladn emsal gstermekteydiler. Kanun, Osmanl toplum hayatnda nemli bir yenilii balatyordu ama sava artlar yznden uygulanamad.169 Boanma fazla yaygn deildi. slm hukuku boanmay kabul etmekle birlikte ho grmemi ve tavsiye etmemitir. Ancak aile hayatnn yrtlmesinin imknszl halinde bu yola mracaat edilmesini caiz grmtr. Boanma sadece kocann ahsn ilgilendiren bir husus deildir. Erkein boanma davas ama hakk olabildii gibi, kadna da bu hak tannmtr. Ancak tatbikatta kadnn bu hakk yaygn biimde kulland veya kullanabildii sylenemez. Trk aile anlaynda ocuk nemli bir yere sahipti. Hatta ocuksuz olmak kimi aileler iin tam anlamyla bir felket demekti. slm dininin muhtelif kaynaklar ocuk edinmeyi tevik ettii gibi bizzat devlet de resmen nfus artn desteklemekteydi. Mesel bir batnda ikiz veya z ocuk domas halinde anneye ve ocua maa balanyor veya atiye veriliyordu.170 Gayrimslimlerin de din ve inanlar ile meden hukuk alanlarnda kendi cemaatlerinin usullerine uyabilecekleri mmkn iken, bazlarnn evlenme akitlerini eriye sicillerine kaydettirdikleri grlmektedir. zellikle boanmann yasak olduu baz mezheplerde, esas yarg organ kad mahkemesi olduundan, baz kimselerin kadya mracaat ederek boanabildiklerini ve yeniden

1573

evlendiklerini grmekteyiz. Cemaat reisi de kad tarafndan yaplan bu ileme riayet etmek durumunda kalmaktayd. XIX. yzyla gelinceye kadar yaygn eitim, bir kamu hizmeti olarak devlet tarafndan dzenlenmemekteydi. ocuklarn eitimi velilerine, onlar tarafndan da eitli vakf kurulularna braklmaktayd. Erkek ocuklardan yetenei olanlar daha st dzeyde eitim grme imknna sahipti. Buna karlk kz ocuklar iin daha yukar bir eitim veren kurum son zamanlara kadar bulunmamaktayd. Mahallelerde yan ban alm, eitimli baz kadnlar evlerini gen kzlara aarak onlara eitli dersler verirlerdi. Byle yerlerde eitimini gelitirip Kuran- Kerimi ezberleyenler, ok gzel yaz yazanlar olmaktayd.171 Bu arada zengin ailelerin kzlarna zel hocalar tutarak onlar mkemmel ekilde eittikleri grlmektedir. Nitekim padiahn ve ileri gelen devlet adamlarnn kzlar bu ekilde sk eitimden geirilmekte, ounun zel ktphanesi bulunmaktayd. Hatta bunlarn iinden ok hretli kadn airlerin kt bilinmektedir. Devlet tarafndan kz ocuklarnn eitilmesi konusu Tanzimat yllarndan itibaren nce aydnlar arasnda tartld ve bunun ihmal edilmesinin yanl olduu, cahil annenin ocuunun iyi yetiemeyecei vurguland ve devletin meseleye sahip kmas teklif edildi.172 Kz ocuklarn eitimi konusunda nemli gelimeler 1869dan itibaren yaand. Bu tarihte kz rtiyesi, kz sanayi mektebi ald. Ertesi yl bayan retmen yetitirmek zere Drlmuallimt retime balad. 1880de de ilk kz idadisi faaliyete geti. Mteakip yllarda kzlara yksek okul dzeyinde eitim veren okullar da alarak kadnlarn ada eitim hizmetlerinden yararlanmas yolunda nemli admlar atlm oldu.173 slm dini kadnn ailesi dnda almasna izin vermektedir. Hatta kadnn kendi kocasnn iinde cretli almas ya da kocann kadnn i yerinde cretli almas mmkndr. Kadnn almasn engelleyici hi bir hkm bulunmamaktadr. Yalnz bu konuda trelere uyulmas, evre tarafndan ayplanabilecek tarzdaki ilerde allmamas, i yaplrken slmn belirledii artlara uyulmas emredilmektedir. Bu konudaki ak hkmlere ramen geleneksel Osmanl toplumunda ehirdeki kadnn, darda, yani bugnk tarzda profesyonelce i grmesi yaygn deildi. ounlukla onun grevi aile hayatnn devamn salayacak biimde bir i blm ile ev ilerini yrtmek, ocuklarn eitimi ile megul olmak, belki kocasnn iine yardm etmek eklindeydi. Bununla birlikte krsal kesimlerde kadnlarn, erkeklerin yannda tarla, ba ve bahe ilerinde altklar anlalmaktadr. Yine aile irketi diyebileceimiz kk dokuma tezghlarnda veya benzeri i yerlerinde anne ve kz ocuklar, babaya veya erkek kardee yardmc olabilmekteydiler. Saylar snrl da olsa baz i kollarnda kadnlarn istihdam edildikleri de grlmektedir. Mesel tekstil sektrnde kadnlar tccardan el emeine dayanan dantel, orap dokuma gibi ileri alp evde yapmaktaydlar.174 Bunun dnda bizzat atlyelerde alanlar da vard. XIX. yzylda mhim bir tekstil merkezi olan amda ok sayda kadn ii vard ve ipek hammaddesinin ilenmesi, ipliin bobinlere sarlmas, dme, saak, nak gibi iler tamamen kadnlarn tekelindeydi ve bunlardan bir ksm evlerinde fason retim yaparken bir ksm dokuma atlyelerinde almaktaydlar.175 XX. yzyl balarnda Selanikteki bayan konfeksiyon atlyelerinde ve ttn fabrikalarnda ok sayda kadn almaktayd.176

1574

cret sisteminde kadnlarn aleyhine bir durum sz konusu idi. Kadnlara denen cret erkeklerden daha azd, hatta bazen yar yarya idi.177 Bundan dolay almak pek cazip olmasa da bilhassa evleninceye kadar byle i yerlerinde alan kzlara rastlanmaktayd.178 Hatta XIX. yzylda Osmanl Devletinde yaanan grevler, yeni teknolojiye kar direniler ve makine yakma eylemlerinde kadnlarn erkeklerden daha atak olduklar grlmektedir.179 Bunun da en nemli sebebi yneticilerin kadnlara daha nazik davranmas idi. Osmanl toplumunda kadnn sosyal hayata katlmasnn ls de zamanla deimeye balad. Padiah ile ileri gelen devlet adamlarnn hanmlar ve kzlar erkeklerle birlikte tiyatrolara, balelere ve dier davetlere giderek, bat tarz elence ve danslara katlarak bu konuda ilk admlar attlar. Kadnlar arasnda gazete, dergi, roman okuyor, kadn-erkek flrt yaanyor, yksek snfn kadn toplum hayatna giriyordu. zellikle Batllama yanllar byle bir hayat yayor ve tevik ediyorlard. mparatorie Eugenie stanbuldayken Kksu Kasrn Sultan Abdlazizle ziyarete gittiinde, padiah imparatorieye kolunu verdiinden dolay bu manzara alafranga kesim tarafndan memnuniyetle karlanyordu.180 Btn bu deimelerde yabanclarn ve gayrimslimlerin oturmakta olduklar stanbulun Beyolu semti adeta lokomotif grevi yapmaktayd. lk tiyatro, ilk sinema, ilk bat tarz otel ve meyhane hep buradan memlekete yayld. Bu yzden kimine gre Beyolu, toplumun batya alan penceresiydi. Ayrca yurtdna gidip gelen devlet erkn ve lkenin eitli yerlerindeki yabanc diplomatlarla tccarlar da, yava yava Trk ailesinin geleneksel yapsn deitirici rnekler oluturdular. Bu arada deiimin Trk toplumu tarafndan hemen kabullenildiini sylemek mmkn deil. Daha ziyade her ehirde bulunan ve sosyete denilen, toplumun ounluuna yabanc olan kesim bu deiimi yaamaktayd. Yeni hayat tarz zamanla okullar ile basn ve tiyatro gibi vastalarla lke geneline yayld. Osmanllarda aile ve kadn hayatn deerlendirirken, bilhassa ehirlerde Tanzimatla birlikte yava yava lkeye girmeye balayan eilimleri de hatrlamak gerekir. zellikle batda balayan kadn-erkek eitlii ile ilgili tartmalar, Osmanl toplumunu da tedricen etkilemitir. Cevdet Paann kz Fatma Aliye Hanm, kadn konusunu iledii Nisvn- slm adl eseriyle, Osmanllarda ilk kadn haklar savunucusu saylmaktadr. Ancak o slmdaki kadn haklarn dile getirmi olup fikirleriyle Batl anlamda feminizm akm arasnda bir iliki yoktur. Devrin aydnlar kadn konusu zerinde durmay gelimenin ve deimenin zorunlu bir paras saydklar iin bu konular gndemlerine aldlar. Tanzimat Fermanndan yirmi yl kadar sonra inasi, air Evlenmesi adl eserinde, nceden dzenlemi evliliklerle alay etti. Ahmed Midhat Efendi, eitli romanlarnda kadn konusunu dile getirdi. Kadnlarn gelecekte her trl ilerde alabileceklerini ngrerek onlarn erkeklerle eit olmadklar iin uradklar skntlar iledi, kendilerine bir mal veya kle gibi davranlmasn eletirdi. Nabizde Nzm, Zehra adl romannda romantik sevginin yegne sevgi olabildiini anlatp bir kadnn kocasnn zaafndan dolay urad mutsuzluk dile getirdi. Hseyin Rahminin ffet adl romannda bir aile trajedisinin en nemli kahraman olan kadn n plndadr. Uaklgilin Sefilesi ise hakszla urayan bir kzdan bahsedilmektedir.181

1575

ok sayda edeb eserde kadnlarn n plnda yer almas bir ihtiyatan kaynaklanmaktayd. Ancak bu eserlerle birlikte kadnn toplum ve aile ierisindeki yeri hakknda bat meneli fikirler ile gelenek arasnda atma meydana geldi. Tanzimatla birlikte hayatn her alannda grlen ve aydnlar arasnda hi bitmeyen Osmanl-Avrupal, eski-yeni tartmalar aile hayatn da kapsam oldu. Btn bu tartma ortamnda aile yaps, tarih ve sosyal artlardan etkilene etkilene deiim ve geliimini srdrerek gittike eski dzenden uzaklat. Aile hayatnn gz nnde bulundurulmas gereken elerinden biri de klelik kurumu idi. XIX. yzyl Trk ailesinde kle ve cariyelerin rol, zannedildii kadar byk deildir. Zira her eyden nce pek az saydaki st dzey ynetici kadro ile baz zengin ailelerin konaklarnda kle ve cariye bulunmaktayd. te yandan Osmanl toplumundaki kleliin Batl devletlerdekinden nemli bir fark vard; onlar ounlukla bugnk anlamda ev hizmetisi durumundaydlar.182 Moltke yle demektedir: Douda esaret bahis konusu olunca, bunda daima bir Trk klesiyle Bat Hintteki (Amerika) bir zenci esir arasnda mevcut, dalar kadar byk fark gzden kamaktadr. Hatta bizim bu kelimeye verdiimiz anlamla, esir kelimesi bile yanltr. Abd esir deil, hizmetkr demektir Satn alnm bir Trk hizmetisi kiralanm olandan bin defa daha iyi durumdadr. Efendisinin mal, stelik pahal bir mal olduu iin efendi, onu korur, hasta olursa bakar ve hatta ar yorarak onu ie yaramaz hale getirmekten saknr. ekerkam iftliklerinde almak gibi iler hi de bahis konusu deildir. Trklerin umumiyetle adamlarna kar itidalli hareketten, adaletten ve hayrhahlktan yoksun olduklar sylenemez.183 nde gelen ailelerde kleler genelde bir zenginlik ve gsteri vastas olarak kullanlmaktayd. leri gelen devlet adamlar ve eraf kesimi onlara iyi davranp ssl ve gzel giydirmeyi bykln anndan sayarlard. Batdaki gibi geni tarm alanlarnda klelerin karn tokluuna altrlmas eklinde bir uygulama mevcut deildi. Klelere makul davranlmas dinin emri idi. Bu arada zaman zaman kan fermanlarla, mesel 17 Kasm 1864 tarihinde byle bir ferman kmtr. Klelere darp ve ikence yaplmamas, byle bir fiilin meydana gelmesi halinde sahip ve failinin ceza grecei belirtilmekteydi. Ayrca bir kimse darp ve ikence ile klenin bir uzvunu sakat ederse kanunen grecei cezadan baka, artk o klenin sahibiyle alakas kalmayacak ve kendisi hr kabul edilecekti.184 Klelerin, zellikle de cariyelerin duygu dnyalarna ynelik kapsaml aratrmalara ihtiya olmakla birlikte burada ilgi ekici bir deerlendirmeyi aktarmakla yetineceiz: Cariyeler, zannolunduu gibi, bedbaht deillerdi. Yiyecekleri, giyecekleri hanmlarnkilere yaknd. Her suretle iyi muamele grrlerdi. Sert efendilere tesadf eder ve memnun olmazlarsa dier birine satlmasn teklif eder, arzusu yerine getirilmedii takdirde kaarak kendini sattrrd. Kaarken bir ey almaz, yanna yalnz amar alrd. Katna alamet olarak kt kapnn veya at duvarn yannda terliklerini brakrd. Snd esirci gelip cariyenin kendisinde olduunu haber verirdi. Bununla beraber bunlarn arasnda kskanlk yznden hrpalananlar da bulunurdu.185 Hayrsever ev sahiplerine rastlayan cariyelerin belirli bir yaa geldiinde her trl masraf efendisi tarafndan karlanarak mnasip biriyle

1576

evlendirildii, mal-mlk sahibi yapld ska rastlanmakta, hatta bu ekilde yuva kuran cariyelerin sonraki zamanlarda da sahibelerinden ayrlmad grlmekteydi.186 Dnya ticaretinin nemli bir noktasnda bulunan Osmanl Devletinde kle ticareti lks saylabilen, talep ykseklii fazla olan bir nitelie sahipti. Klelere olan yksek talep, ihtiyacn stanbul dndan temin eden saraydan deil de, ynetime mensup st dzeydeki grevliler ile zengin hanedanlardan kaynaklanmaktayd. Kle temin etmeye ynelik korsanlk ve ekyalk hareketleri, ounlukla Osmanl topraklar dnda kalan ve Trke bilmeyen insanlarn yaadklar Kafkasya, Kuzey Afrikann i blgeleri ile Avrupa memleketlerinde gerekletiriliyordu. Bilhassa Etiyopya, Sudan, ad taraflar tccarlarn kle edinmeyi amalayan aknlarna sahne olmaktayd.187 Kle ticaretinin youn olduu dnemlerde onlarn eitimi nem kazanmt. Tccarlar kk yata alnan ocuklar eittikten ve eitli bilgi ve marifetler kazandrdktan sonra ykl meblalar karlnda satlmaktaydlar. Cariyelere okuma yazma, iir ve edebiyat, musiki ve dans, diki ve nak, ev idaresi gibi bilgiler retilirdi. Kle ticareti yaplrken yer yer hr asll olan insanlarn kle ve cariye diye satlmas gibi kanunsuz hadiselere de rastlanmaktayd. Hukuken hr insann sat geersiz olduu gibi hrriyeti bir arta balanm klenin de sat geersiz idi. Hrriyet kutsal bir hak olarak benimsenmi olduundan bir insann ancak sava veya kle ana-babann ocuu olmak gibi bir sebeple bu hakkn yitirecei vurgulanmaktayd. Mslman olsun olmasn Osmanl vatandalarnn, hatta devletin gvenlii altnda ticaret veya benzeri nedenlerle lkede bulunan yabanclarn dahi kle edinilmesi yasakt. Osmanl Devletinin sava halinde olmad bir devletin vatanda olan ve hr bir ana-babann ocuu olduunu kad huzurunda ispatlayan herkes hr saylmaktayd. Sat yoluyla birka defa el deitirse de bu gerek deimezdi. 1860l yllarda Osmanl Devletine g eden erkeslerin yerli Mslmanlarn ocuklarn karp sattklar yolunda ikyetlerin artmas zerine hkmet iin zerinde daha cidd durmak lzumunu hissetti. Uygulanmas bir sre ihmal edilen hr olanlarn kle olarak satlmasn nlemeye ynelik tedbirler daha titizlikle takip edilmeye baland. Buna paralel olarak muhtelif tarihli hkmet kararlarnda byleleri ile ilgili sat ilemlerinin geersizlii vurguland. Osmanl Devletinin bakn etkileyici biimde anlatan 1867 ylna ait bir arz tezkeresinde, hrriyetin Osmanl tebaasndan olmann en kymetli yn olduu vurgulanmaktayd.188 slm hukukunun bu balayc hkmleri sebebiyle devlet, hr asll olup esir tccarlar tarafndan karlarak haksz ekilde satlmak istenenleri tespit ettiinde sorumlular cezalandrmakta ve karlanlar ailelerine teslim etmekteydi.189 Osmanl Devletinin XIX. yzyla gelinceye kadar kle ticaretine pek fazla mdahale etmedii, fakat Tanzimat Fermannn ilan edilmesinden itibaren bu konuda bir takm tavr deiiklikleri iine girdii grlmektedir. XIX. yzyl balarndan itibaren Avrupada zenci kle ticaretine gsterilen tepkiler, Osmanl hkmetlerini de benzer tedbirlere yneltti. Nitekim 1847 ylnda yaynlanan bir fermanla zenci kle ticaretinin yasak olduu btn lkeye ilan edildi. Buna paralel olarak stanbulda bulunan esir pazar da kapatld. Yalnz bu tedbir sadece Afrikadan getirilen zencileri kapsamaktayd. Sonraki tarihlerde bu yasak kapsamna erkes ve Grc kle ticaretinin de alnd grlmektedir.190

1577

Kle ticaretinin kesin ekilde yasaklanmasna ynelik tedbirler ok daha sonralar, yani XIX. yzyln sonlarnda tekrar gndeme gelmi, dnyadaki genel eilime paralel olarak Osmanl Devleti de klelerin ticar mal gibi grlmesini yasaklayan uluslararas antlamalara katlmtr. Btn bunlara karlk kle alm satm gizlice, olduka snrl dzeyde kalmak zere II. Merutiyetin ilanna kadar srmt. Nihayet 27 Ekim 1909 tarihli kanunla her trl kle alm-satm kesin ekilde yasaklanmtr.191 Nfus Hareketleri Osmanl Devleti, XIX. yzyl balarnda artk yeni bir vergi, askerlik ve ynetim dzeni ihtiyac hissedilmeye balaynca, ister istemez bunlara temel olacak yeni saym sistemlerine de ilgi duymaya balad. Bu anlamda ilk saym iin 1830da, zel bir meclis oluturuldu. Ancak saym ilemi lkenin sadece belli bir blmnde gerekletirilebildi (Anadolu, Karaman, Adana, Sivas, Trabzon, Kars, ldr, Cezir-i Bahr-i Sefid, Rumeli ve Silistre). Bu saymda yalnz erkek nfus saylm, din esasna dayal olarak kabaca etnik zellikleri ve i-g durumlar belirlenmitir. Buna gre Anadolu ve Rumelideki erkek nfusun toplam 7.5 milyon idi.192 Tanzimattan sonra zellikle devletin ynetim sisteminin yenilenmesi yolundaki abalar, idar, mal ve asker tekiltlarn kurulmas nfus saymnn nemini yeniden gndeme getirmitir. 1843te ordunun yeniden tekiltlanmasna esas olmak maksadyla erkek Mslmanlarla cizye mkellefi olan gayrimslimlerin tespiti kararlatrld. Ancak saymlar birok yerde tepkiler ve direniler ile karland. Bundan dolay baz yerlerde saym yaplamazken bir ksm yerlerde de gerek nfus tespit edilemedi. Baz eksikliklerine ramen 1844te lkenin genel nfusu 35.350.000 civarnda idi. Avrupadaki Osmanl nfusu 15.500.000, Asyadaki 16.050.000, Afrikadaki 3.800.000 idi. Yazlamayan nfusla birlikte toplam nfusun varaca miktar tahminen 45-50 milyon civarnda kabul edilebilir. Tanzimat yllarnda nfus ileriyle megul olan Ceride Nezaretine bal olarak eyalet ve sancaklarda nfus nazrlar, kazalarda nfus memurlar grevlendirildi. lkede yaayan gruplar ierisinde, mecbur askerlik dolaysyla Mslmanlarn saym gayrimslimlere nazaran en iyi tutulan kaytlard. Gayrimslimlerin nfus kaytlar da patrikhanelere bal kiliseler tarafndan tutulmaktayd. Patriklik tarafndan temin edilen istatistik bilgiler aka, kilise grevlileri tarafndan muhafaza edilen vaftiz ve lm kaytlarna dayanmaktayd. Bu kaytlar, kilise kanununa gre vaftiz edilen, evlendirilen ve cenaze treni yaplanlar iin tutulurdu. Ayrca patriin, kilise vergisi koymak ve her blgedeki din ve benzeri toplantlar iin cemaatinin nfusunu bilmek istedii grlmektedir.193 Modern anlamda kadn-erkek btn nfusun kaydedildii ilk saym 1882de yaplmaya baland ve 1890da tamamland. Bu saym srasnda btn nfusun sicile kaydedilmesini temin etmek maksadyla nemli bir yenilik getirilerek sicile yazlan herkese birer nfus tezkeresi verildi. Bundan byle devletle olan her trl muamelede bu tezkerenin gsterilmesi zorunluluu getirildi. Kaydolmayanlar iin ayrca para ve hapis cezas ngrld. Saym sonular 1893te ilan edildi. Buna

1578

gre lkede toplam 17.388.662 kii yayordu. Bu rakam btn vilyetleri ihtiva etmemekteydi. Muhtelif sebeplerle Girit, Hicaz, Yemen gibi baz yerlerde saymlar yaplamamt. Baz yerlerde ise nfusun kmsenmeyecek lde kaydedilemedii anlalmaktadr. Nitekim saym yaplan vilyetlerin toplam nfusu 1897 ylnda 19.050.307 olarak verilirken dier yerlerin tahmin rakamlar da ilave edildiinde toplam nfusun 32.206.854 olduu devlet tarafndan yaymlanan resm istatistikte yer almaktadr. Bu demektir ki, hl nfusun ok nemli bir ksmnn saym yaplabilmi deildi. Ayn verilere gre lkenin yzlm 3.272.354 km2 olup nfus younluu 9.84t.194 Nfus saymlarna ait bu rakamlar deerlendirerek lkedeki nfus hareketleri tespit edilirken ortaya kan savalar dolaysyla bir ksm topraklarn elden ktn unutmamak gerekir. te yandan zellikle 1774 ylndan itibaren kaybedilen topraklardan byk lde g hareketlerinin yapld da hatrlanmaldr. Rusyann gneye doru yayl ile birlikte Krm, Kafkasya, Besarabya taraflarndan; Yunanistann bamszl elde etmesiyle Moradan; daha sonra Srbistan, Karada, Romanya ve nihayet Bat Trakya ve Ege adalarndan ok sayda insan merkezi blgelere doru g etmek mecburiyetinde kalmt. Bu gmenlerin tamam Trk-slm unsuru deildi. Ruslardan kaan Hristiyan Grcler, Malakanlar, Yahudiler, Macarlar ve Polonyallar da iltica etmekteydiler. Sadece 1856-1876 yllar arasnda 1-1.2 milyon civarnda gmenin lkeye girdii sylenebilir. Resm rakamlara gre 1877-1897 yllar arasnda gelen muhacirlerin toplam says 1.015.015dir.195 Bu arada Osmanl Devletinden bilhassa XIX. yzyln ortalarndan itibaren Amerikaya ve dier Avrupa lkelerine yaplan gler de dikkat ekmektedir. zellikle g edenlerin gayrimslim olduu grlmektedir. Rusyann ise XIX. yzyln bandan itibaren Trkiyedeki gayrimslimleri yani Rum, Bulgar ve Ermeni nfusu Rusyaya grmeye altn biliyoruz. Bylelikle Osmanl nfusunu azaltp Krm ve Kafkasyadan Trkiyeye g ettirilen Mslmanlarn yerine gayrimslim nfusu yerletirmek istemekteydi. Bunda da nemli lde baarl olmutu. lke iinde de kyden kente, kk ehirlerden byk ehirlere doru bir g hareketi meydana gelmiti. Btn bunlar Osmanl Devletindeki nfus hareketlerini yakndan etkilemitir. 1907 ve 1914 yllarnda yeni saymlar yapld. Bir karlatrma imkn salamas iin son saymda ortaya kan rakamlar veriyoruz. Yalnz her tarafta saym yaplamad, saym yaplan yerlerde dahi eksiklikler olduu ve tarih arasnda elden kan yerlerin bulunduu hatrda tutulmaldr. Buna gre son saymda lkedeki etnik ve dini yap yle idi:196 Dini-etnik grup 1893 1907 1914

Mslman 12.587.137 15.508.753 15.044.846 Rum 2.332.191 2.852.812 1.792.206 Ermeni Yahudi 1.001.465 1.120.748 1.294.831 187.106 253.435 187.073

1579

Bulgar Ecnebi

817.735 235.983

761.530 197.760

14.908 -

Dier 230.045 TOPLAM

189.592

186.152

17.391.662 20.884.630 18.520.016

Nfus artn olumsuz ynde etkileyen en nemli unsur salk hizmetlerindeki yetersizlikti. Bu konuda modern tbbn imknlarnn yaygn olarak halkn hizmetine sunulabildiini sylemek mmkn deil. Byk apta insann hayatn kaybetmesine sebep olan veba, kolera, stma gibi salgnlarla sk sk karlalmaktayd.197 Buna karlk modern ekilde karantina hizmetlerini yrtmek zere Meclisi Tahaffuzun kuruluu 1838 gibi ge bir tarihte sz konusu olabildi. O zamana kadar salk hizmetlerinin kamu grevi saylmas tarznda bir anlay yoktu. Halbuki salgn hastalklarla mcadele geni tekilta sahip, elemanlar iyi eitilmi kurumlarla mmkn olabilirdi. Byle bir mekanizmann olmay yznden ortalama mr 40 yan altndayd. Tereke defterleri incelendiinde lenlerin ocuklarnn ok byk ounluunun sagir ve sagire olmas bunu gstermektedir. Tanzimat yllarndan sonra, dier birok konuda olduu gibi, bu tr hizmetlerin dorudan devlet btesinden karlanmas benimsendi. Bata stanbul olmak zere byk ehirlerde modern llere uygun sivil ve asker hastahaneler ina edildi.198 Buralara Tbbiyeden mezun olan doktorlar ile dier grevliler atand. Zaman zaman dzenlenen a kampanyalar,199 gazete ve dergilerde salk ile ilgili olarak doktorlar tarafndan verilen bilgiler200 genel anlamda yararl sonular dourdu, ancak yetersiz idi. Buna ramen zellikle II. Abdlhamid Devrinde hzlandrlan yatrmlar neticesinde 1897de lke apnda toplam 3.289 yatakl 88 hastahane olup buralarda 169 tabip ve cerrah, 31 rahibe, 175 memur, 547 hademe ve dier grevli bulunmaktayd.201 Sonu Yaplan reformlar sayesinde Osmanl Devletinin son gnlerinde, yz yl ncesine nazaran pek ok bakmdan deimi bir toplum yaps ortaya kmt. Hibir hkmetin plnlayamayaca bir deiimdi bu. Toplum denilen organizmann kendi mant ierisinde geirdii gelime, deime, yenileme sonucunda; deer yarglarnda, dnya grnde, tavr ve tutumlarda eskiden epeyce farkllam bir sivil hayat ortaya km idi. Trk ynetici ve aydnlar devletin ve toplumun yenilemesi iin yaptklar mcadelenin, belki hayal edilen sonularn gremedi. lkeyi kurtarmak iin yaplan almalarla, topraklarn ok byk ksmnn kaybedilmesini, saysz muhacirin yurtlarn brakp Anadoluya doru ekiliini, bu srada son derece dramatik hadiselerin cereyan etmesini nleyemediler. Bu yzden yenilemek, aa ayak uydurmak urunda yaplanlar ou zaman baarszlk olarak nitelendirildi. Ancak bu yenilikler yaplmasayd toplumun hangi noktaya varaca ou zaman dnlmemektedir. Belki Tanzimat aydnlar veya sonrakiler arzu ettiklerini elde edemediler. Bu dnemde yaplan yeniliklerle Osmanl Devleti, bat lkelerinin seviyesine ulaamad, fakat bulunduu corafyada yine de elde ettii baarlarla rneklik tekil etti. Tanzimatn ilk ilan

1580

edildii yllarla kyaslandnda, yzyln sonuna doru, yaplan kalknma hareketlerinin gittike daha fazla younluk kazand bir gerekti. stelik bu dnemde yaplanlar ve elde edilen tecrbeler, sadece Trkiyenin deil, btnyle Ortadounun yeniden yaplanmasnda kullanld.202 Gerekten de Bat, slm dnyasn modernizm, bilim, teknoloji, endstri, ehirleme ve hatta kltrel deerleriyle yenilgiye uratt. Bu yzden yeniliki akmlarn ou, smrgecilerle mcadele etmek iin onlarn silahn yani modernlemeyi kullanmay tercih ettiler. Bylece batclar da, bat hegemonyasndan kurtulmak iin alanlar da modernizmi benimsemi oldular. Tpk Trkiyede olduu gibi, Ortadounun dier memleketlerinde de siyas hareketler reformizm, liberalizm ve bilimsel seklerizmi ayn ekilde kullandlar: Hrriyet, demokrasi, anayasa, parlamenter sistem, ok partili dzen, eitim, ehirleme, endstrileme, bilim, teknoloji gibi. Buralardaki siyas eilimleri birbirinden farkl klan hedefleri deildi, hareket noktalar ve yollar idi.203 DPNOTLAR 1 2 3 4 Yaar Ycel, Osmanl Devlet Tekiltna Dair Kaynaklar, Ankara, 1988, s. 88-89. Koi Bey Rislesi, Sadeletiren: Zuhuri Danman, Ankara, 1985, s. 77. Ycel, Kaynaklar, s. 91-92. II. Mahmudun toplad Devlet urasnn reisine atfedilen szlerde yle denilmektedir:

Her eyi birden yapamayz. Ne kadar ok itikadt- batla ve dt- kadimeye galebe almaa mecbur olduumuzu bilseniz. Milletimize adeta yeni bir lisan retmek kadar mkl bir vazife karsndayz. Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Tanzimatta tima Hayat, Tanzimat, Ankara, 1940, s. 630. 5 6 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, stanbul, 1978, s. 17-18. Geni bilgi iin bkz. lber Ortayl, Tanzimat Brokratlar ve Metternich, Prof. Fehmi

Yavuza Armaan, Ankara, 1983, s. 361-367. 7 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Rhoads Murphey, The Ottoman Attitude Towards the

adoption of Western Technology: The Role of the Efrenc Technicians in civil and Military Applications, Contributions a lhistoire Economique et Sociale de LEmpire Ottoman, Turcica, III, Louvain, 1983, s. 286-298. 8 Kurulu ve ykselme devri limleri sadece kendi rettikleri bilgilerle yetinmemiler, gerek

douda gerekse batda bu konularla ilgili kitaplar temin ve tercme etmeye almlardr. Bu durumu snr boylarndaki Osmanl aydnlarnn gzlemlediklerini ve yazlarnda uyarc ifadeler kullandklarn grmekteyiz. Nitekim teknolojideki ilerlemeler, Bosnal bir lim olan Hasan Kfnin (1544-1616) eserinde sz konusu edilmekte ve zetle unlar sylenmektedir: Elli yldr Hrvatistan blgesinde tecrbe edildiine gre dmanlar her defasnda yeni bir silah ihds ederek, toplar, tfekler kullanmaktadrlar ve Osmanllara kar galebe almaktadrlar. ayet Osmanllar da benzer silahlar

1581

kullanrlarsa zafer kazanabileceklerdir. Halbuki askerlerin o trl silah retmek iin herhangi bir gayretleri bahis konusu deildir. Mehmet pirli, Hasan Kf el-Akhisar ve Devlet Dzenine Ait Eseri: Usll-Hikem f Nizmil-lem, Tarih Enstits Dergisi, 10-11 (1979-1980), s. 268-269. Ayrca bkz. Ekmeleddin hsanolu, Tanzimat ncesi ve Tanzimat Dneminde Osmanl Bilim ve Eitim Anlay, 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, s. 336-337. 9 10 287. 11 1837 ylnda II. Mahmud, yeni niformasyla Galata Kprsnden geerken eyh Sal Erik Jan Zrcher, Modern Trkiyenin Tarihi, stanbul, 1996, s. 71. Bektaler, nefretlerinden dolay II. Mahmudun turasnn bulunduu sikkelere ve

padiahn trbesine tkrrlerdi. lber Ortayl, Tarikatlar ve Tanzimat Ynetimi, OTAM, 6 (1995), s.

adl bir dervi Gvur padiah, Cenab- hak senden ettiin kfrn hesabn soracaktr. Sen slmiyeti tahrip ve lneti peygamberyi cmlemiz zerine celbediyorsun diyerek baz kesimlerde mevcut olan honutsuzlua tercman olmutu. Ahmet Rasim, stibdattan Hakimiyet-i Milliyeye, I, stanbul, 1924, s. 179. 12 13 14 rfan Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, stanbul, 1989, s. 150-151. Fndkolu, Tanzimatta tima Hayat, s. 621. Meclislerin teekkl, seim ve alma usulleri hk. geni bilgi iin bkz. lber Ortayl,

Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, stanbul, 1985. 15 16 Ahmet Cevat Eren, Tanzimat, slm Ansiklopedisi, XI, stanbul, 1970, s. 718. Sabri Esat Siyavugil, Tanzimatn Fransz Efkr- Umumiyesinde Uyandrd Akisler,

Tanzimat, I, Ankara, 1940, s. 751. 17 Engelhardt, Tanzimat ve Trkiye, Trkesi: Ali Read, Yayna haz. Akn Bedirhan,

stanbul, 1999, s. 56, 57. Sonraki yllarda Fuad Paann Fransz elisine Bize suflrlk ediniz, fakat sahneyi ve rollerin icrasn bize braknz demesine ramen, Ortaylnn belirttii gibi; Tanzimat Dneminin devlet adamlarn, Britanya sefiri veya Fransa sefaretinden talimat alan yneticiler olarak deerlendiremeyiz. lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, stanbul, 1983, s. 80. 18 Stefanos Yerasimos, Az Gelimilik Srecinde Trkiye, Trkesi: Babr Kuzucu, II,

stanbul, 1980, s. 49. Tanzimat yllarnda, zellikle de Krm savandan sonra ngilizlerin stanbulda daha etkili olduklar grlmektedir. Fransz Bykelisi Thouvenelin yeeni Durand De Fontmagne; Herkes ngilizlerin bir adm nde yrmesine gz yumuyor diyerek buna meydan verilmesine kendi lkesi adna hayflanmaktayd. Durand De Fontmagne, Krm Harbi Sonrasnda stanbul, ev.: Gliek Soytrk, stanbul, 1977, s. 82.

1582

19

Zrcher, Modernleen Trkiye, s. 102; Nejat Gyn, Tanzimata Ynelik Eletiriler,

Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri, Ankara, 1994, s. 105-111. 20 21 Tevfik avdar, Trk Demokrasi Tarihi, Ankara, 1995, s. 22. Bu yorumu desteklemek zere Sina Akin, Siyasal Tarih (1789-1908), Trkiye Tarihi, III,

stanbul, 1995, s. 125te Fuad Paann u szlerini aktarmaktadr: Bir devlette iki kuvvet olur. Biri yukardan biri aadan gelir. Bizim memlekette yukardan gelen kuvvet (padiah) cmlemizi eziyor. Aadan ise bir kuvvet hasl etmeye imkn yoktur. Bunun iin pabuu mutas gibi yandan bir kuvvet kullanmaya muhtacz. O kuvvetler de sefaretlerdir. 22 Roderic H. Davidson, Osmanl mparatorluunda Reform (1856-1876), ev. O. Aknhay,

I, stanbul, 1997, s. 19. 23 24 Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, stanbul, 1987, s. 173. Bkz. Mehmet Seyitdanlolu, Tanzimat Devrinde Meclis-i Vl (1838-1868), Ankara, 1994;

Ali Akyldz, Osmanl Merkez Tekiltnda Reform, stanbul, 1993; Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, ev. L. Boyac, . Akyol, stanbul, 1994. 25 s. 47. 26 Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, I-II, stanbul, 1977, s. 414. Ayn bak as sonraki Akl banda Trkler, lkenin nelere ihtiyac olduunu, neyin gereksiz ve israf olduunu

ok iyi biliyorlar, ancak ani bir deimenin imknszln da kabul ediyorlar. De Fontmagne, stanbul,

yllarda muhtelif vesilelerle tekrar edilmiti. 1868de Sultan Abdlaziz, ura-y Devletteki a nutkunda bizzat; Hangi mezhebde bulunursa bulunsunlar btn tebaam ayn vatann evlddrlar demiti. Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, stanbul, 1992, s. 3 (not: 1). 1876 ylnda ilan edilen Kanun-i Esasnin 8. maddesinde Devlet-i Osmaniye tbiiyetinde bulunan efrdn cmlesine herhangi din ve mezhepden olurlarsa olsunlar bil-istisna Osmanl tabir olunur denilmektedir. Suna Kili, Osmanl ve Trk Anayasalar, stanbul, 1980, s. 2. 27 28 Enver Ziya Karal, Selim IIIn Hatt- Hmayunlar Nizam- Cedit, Ankara, 1988, s. 103. Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul, 1982, s. 121. Devrin nde

gelen dnrlerinden olan Sadk Rfat Paann muhtelif konulardaki grleri Mntehebt- sr adl eserde toplanmtr. Ayrca onun hakknda bkz. Ali Fuad Trkgeldi, Ricl-i Tanzimattan Sadk Rfat Paa, Trk Tarihi Encmeni Mecmuas, 1 (1927), s. 1-15. Abdurrahman eref, Tarih Musahabeleri, Sadeletiren: Enver Koray, Ankara, 1985, s. 96-109; Ahmed Gner Sayar, Osmanl ktisad Dncesinin adalamas, stanbul, 1986, s. 217-235. 29 nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, s. 4.

1583

30 31 32

nalck, Osmanl mparatorluu, Toplum ve Ekonomi, stanbul, 1996, s. 362. A. eref, Tarih Musahabeleri, s. 59. Reid Paann bu konuda padiaha sunduu lyihann tam metni Ahmet Cevdet Paa,

Tezkir, Yaynlayan: Cavit Baysun, I, Ankara, 1986, s. 76-82de yer almaktadr. 33 Fermana ynelik dier tepkiler iin bkz. Tezkir, I, s. 68-89. Marata Mslman halk;

Byle ferman paa ketm ve ihf ederek ahkmn reayaya bildirmemeliydi demilerdi. Ayrca devlete olan baz ykmllklerini yerine getirmeyeceklerini dahi ilan etmiler, mesele ancak kuvvet yoluyla halledilebilmiti. Bkz. Ufuk Glsoy, 1856 Islahat Fermanna Tepkiler ve Mara Olaylar, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul, 1991, s. 443-458. 34 35 36 Bill imir, Osmanl Ermenileri, Trkesi: . Orel, stanbul, 1986, s. 13 vd. Tanpnar, Trk Edebiyat Tarihi, s. 78-79; Fndkolu, tima Hayat, s. 634. Cevdet Kk, Osmanl mparatorluunda Millet Sistemi ve Tanzimat, Mustafa Reid

Paa ve Dnemi Semineri-Bildiriler-, Ankara, 1994, s. 13-23, s. 14 vd.; Bill Erylmaz, Osmanl Devletinde Millet Sistemi, stanbul, 1992, s. 34-35. 37 42. 38 Nisan 1835te yasak getirilmi, Msr ve am taraflarnda aykr davrananlar olduundan Glnihal Bozkurt, Gayrimslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu, Ankara, 1989, s.

Nisan 1839 sonlarnda tembihleyici yeni ferman karlmt. Ahmet Refik, Onnc Asr- Hicrde stanbul Hayat (1786-1882), stanbul, 1988, s. 31-33. Yasak 1844te kaldrld. Bozkurt, Gayrimslim, s. 130-131. Ayn yl irtidd edenlerin de idam yasakland. Kaynar, Mustafa Reit Paa, s. 556-569. Ayrca bkz. Saydam, Trabzon eriye Sicillerindeki Fermanlara Gre Katolik Ermeniler ve Mezhep Deitirme Yasa, Tarih ve Toplum, 202 (Ekim 2000), s. 4-10. 39 40 Erylmaz, Millet Sistemi, s. 47. 1882de Halepte byk bir deprem olunca, ehir ileri gelenleri kendilerinin be yl

vergiden muaf tutulmalar iin Fransz konsolosundan yardm istemekteydiler. Albert Hourani, Ottoman Reform and the Politics of Notables, Beginnings of Modernization in the Middle East, The Nineteenth Century, Ed. William R. Polk and Richard L. Chambers, Chicago and London, 1968, s. 6667. 41 Salahi R. Sonyel, Osmanl mparatorluunda Koruma (Protg) Sistemi ve Ktye

Kullanl, Belleten, 213 (1991), s. 368. Mslman halkn sahipsizlii konusunda ngilterenin Trabzon konsolosu Palgravein 30 Ocak 1868 tarihli raporunda yle demekteydi: Mslmanlar, merkezi, sorumsuz ve kesintisiz olarak sregelen stanbul hkmetinde kesinlikle temsil

1584

edilmemektedirler. Burada Mslmanlarn karlarn gzetebilecek ya da devletin yapt yanllar gsterebilecekleri gerekten bir kimse yoktur. Oysa Hristiyanlarn hkmet merkezinde ve btn imparatorlukta bavurabilecekleri birok stinaf Mahkemeleri, ikyetlerini yapabilecekleri konsolos, yabanc memur, kimi kez de sefaretler vardr ve bunlar ellerindedir. Bunlarn yalnzca yaptklar ikyetler kaydedilmekle kalmayp, ikyet yaplmad zaman onlar adna uydurulanlar da hesaba geirilmektedir. Bu gidiin ldrc sonucu olarak btn yk ilkin mal baskdr. Bu Osmanl gibi, eskiden beri merkezletirilmi bir hkmet iin normaldir. kincisi yerel ynetim ve ahs basklarnn ar oluu nedeniyledir. Bundan kanmaya olanak yoktur, zira zayf ve dengesiz merkezde oturan bir kuvvetin ihmalinin vilyetlerde yarataca arlk, Hristiyanlara deil Mslmanlara ker. Bu gerek sebepten tr Mslmanlarn sesi duyulmamaktadr. Dierlerinin ise binlerce az vardr. imir, Ermeniler, s. 77. 42 43 44 45 46 47 Ahmet Cevdet Paa, Marzt, Haz.: Yusuf Halaolu, stanbul, 1980, s. 198. Marzt, s. 199-200. Yerasimos, Trkiye, II, s. 51. Davidson, Reform, I, s. 57. Bernard Lewis, Ortadou, ev.: M. Harman, stanbul, 1996, s. 228-229. Kapitlsyonlara bizzat yabanc diplomatlar da hayret etmekteydiler. Mesel Fransz

Bykelisi Maurice Bompard, Trkiyede yabanclarn her konuda mal, idar ve adl hkmlerden kurtulduklarn ve lke apnda adeta bamsz bir snf tekil ettiklerini ifade etmekteydi. Eduard Driauld, ark Meselesi, ev.: Nfiz, stanbul, 1328, s. 500. 48 Gittike himaye sisteminden yararlanmann bedeli artm ve 1785te yirmi yl nceye

nazaran 5 livreden 6. 000 livreye kmtr. Sonyel, Koruma Sistemi, s. 360. 49 50 51 52 alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul, 1993, s. 35. Sonyel, Koruma Sistemi, s. 360. Bozkurt, Gayrimslim, s. 140-141. Sonyel, Koruma Sistemi, s. 367. Yer yer sahte beratlarla, yabanc himayesine sahip

olduklarn iddia edenlere rastlanmaktayd. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Babli Evrak Odas, Mektub Kalemi, 195/5. 53 Sonyel, Koruma Sistemi, s. 364.

1585

54

Zrcher, Modernleen Trkiye, s. 76. Bir misl olmak zere 1217 (1802-1803) tarihinde

Fransa eli, konsolos, tercman ve tacirlere verilen haklar ve himaye edilmelerine dair bkz. BOA, Kepeci Tasnifi, Amed Defterleri Kalemi, 9/58. 55 56 57 Bozkurt, Gayrimslim, s. 140. Hourani, Politics of Notables, s. 65. Ali Fuad Trkgeldi, Mesil-i Mhimme-i Siyasiyye, Yay. B. S. Baykal, Ankara, 1960, s.

115, 383. Mesel ngiliz Albay Churcillin amdaki hareketleri Babliyi olduka rahatsz etmiti. BOA, rade-Hariciye, 8728. Ayrca bkz. Ali hsan Ba, Osmanl Ticaretinde Gayrimslimler, Ankara, 1983, s. 87 vd. 58 59 60 61 62 Hourani, Politics of Notables, s. 68. Marzt, s. 196. Hourani, Politics of Notables, s. 66-67. BOA, Hatt- Hmyun, 52880-G, J. Bayram Kodaman, XIX. Yzyln Sonlarnda Gneydou Anadoluda Fransz Politikas,

Ondokuzmays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 6 (1992), s. 162. 63 64 65 imir, Ermeniler, s. 77-78. Fndkolu, tima Hayat, s. 625. Suraiya Faroghi, Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam-Ortaadan Yirminci Yzyla, ev.

Elif Kl, stanbul, 1997, s. 43. Lewis, Ortadou, s. 251. Moltke yle demektedir: Ermenilere aslnda Hristiyan Trkler demek mmkn, bu hkim milletin detlerinden, hatta lisanndan o kadar ok ey almlar. Halbuki Rumlar kendi zelliklerini ok daha fazla muhafaza etmiler. Hristiyan olduklar iin dinleri tabi onlarn ancak bir kadn almalarna msaade ediyor. Fakat bu kadn hemen hemen Trk kadnlar kadar gzden uzak kalyor. Ermeni kadnlar sokaa ktklar zaman onlarn da ancak gzleriyle burunlarnn st taraf grlyor. Helmuth von Moltke, Trkiye Mektuplar, ev.: Hayrullah rs, stanbul, 1969, s. 35. 66 Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri-Toplum Hayat, Haz. K. Arsan, D.

Arsan Gnay, stanbul, 1995, s. 273. 67 68 Faroghi, Osmanl Kltr, s. 9. Fndkolu, tima Hayat, s. 630-631.

1586

69

Bkz. Nesimi Yazc, lk Trke Gazetemiz Takvim-i Vekyi le lgili Baz Dnceler, V.

Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Ankara, 1990, s. 213-231. 70 Orhan Kololu, Osmanl Basn: erii ve Rejimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi, I, stanbul, 1985, s. 71. 71 1850de burada 5 Franszca, 4 talyanca, 1 Rumca, 1 brance gazete yaymlanmaktayd.

Ayrca zmirde 2 Franszca, 1 Rumca, 1 brance, 1 Ermenice; Eflakta 1 Franszca, Yata 2 Franszca ve Srbistanda 6 llirya dilinde gazete mevcuttu. Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, Ankara, 1994, s. 17. 72 73 74 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev.: Metin Kratl, Ankara, 1993, s. 146-147. Tevfik avdar, Trk Demokrasi Tarihi, Ankara, 1995, s. 33. Blent Varlk, Yerel Basnn ncs: Vilyet Gazeteleri, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, I, stanbul, 1985, s. 99-102. 75 76 77 78 79 80 81 1997. 82 83 Tezkir, IV, s. 220-221. Bir aralk Mehmed Ali Paa hanedanndan pek ok paalar ve beyler ve hanmlar Rekin Ertem, Elifbeden Alfabeye, stanbul, 1991, s. 319-320. avdar, Demokrasi Tarihi, s. 27. avdar, Demokrasi Tarihi, s. 28. E. E. Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilli, Trkesi: Nuran Yavuz, stanbul, 1982, s. 20. Bu tartmalar hk. bkz. Peyami Safa, Trk nklabna Baklar, Ankara, 1981. Berkes, adalama, s. 193. Recaizde Ekrem, Araba Sevdas, Sadeletiren: Mehmed Emin Agar, stanbul, 1993;

Ahmed Midhat Efendi, Feltun Bey ve Rkm Efendi, Yayna hazrlayan: Tacettin imek, Ankara,

Msrdan savuup stanbula dkldler ve klliyetli akeler getirip bol-bol harc ederek istanbul sfehasna s-i emsl gsterdiler. Sefhat vadisinde yeni rlar atlar. Tezkir, I, s. 20. Mardin, Cevdet Paann bu eletirilerini ideolojik yaklam olarak deerlendirerek yle demektedir: deolojiler yalnz ilerin nasl olmas gerektii noktasnda ortaya kmaz. Bazan bir olayn tanm bile ideolojik olabilir. rnein tahrif edilmi bir sosyal gerein tanm. Bylece, Cevdet Paa gibi bir tarihi, Tanzimat devrindeki rezil harcamalara dikkatimizi ekerse bu, ona kendi bak asndan tr rezil gelmi olabilir. Cevdet Paa bireysel msrifliklere alkn deildir. erif Mardin,

1587

Tanzimattan Sonra Ar Batllama, Trkiye, Coraf ve Sosyal Aratrmalar, stanbul, 1971, s. 413. 84 85 86 Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, stanbul, 1994, 71. Hilmi Ziya lken, Tanzimattan Sonra Fikir Hareketleri, Tanzimat, Ankara, 1940, s. 762. XIX. yzyln mehur eyhlerinden olan Gmhanev Ahmed Ziyddin Efendi, tasavvuf

erbbnn cehalet, kusur ve kibirlerinden dert yanmaktayd. Bu kesime ynelik slahat almalar iin bkz. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, stanbul, 1989, s. 184-216. 87 Nazif ztrk, Trk Yenileme Tarihi erevesinde Vakf Messesesi, Ankara, 1995; John

Robert Barnes, An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire, Leiden, 1987. 88 Dnemin eitim alanndaki gelimeleri iin bkz. Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri

Eitim Sistemi, Ankara, 1991. 89 Carter V. Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye, Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, ev.:

G. . Gven, stanbul, 1996, s. 148. 90 Nitekim Merzifon Amerikan Kolejinin mdr olan G. E. White, yazd bir mektupta;

Hristiyanlara, imdiye kadar grm olduklar zulmlere kar, onlarn zektn deyecek bir ruh alamalyz. Biz bunu imdiye kadar yaptk ve baarl da olduk demekteydi. Trk stikll Harbi, Ayaklanmalar, VI, Ankara, 1974, s. 282-283. Bu okulda Pontusu Rumlar sadece fizik, kimya deil silah kullanmay ve siyas meseleleri de reniyorlard. Mill Mcadele yllarnda burann tam anlamyla bir cephanelik olduu ortaya kmt. Pontus Meselesi, Ankara, 1337, s. 10 vd. 91 Osmanl Devletinin lk statistisk Yll, 1897, Tarihi statistikler Dizisi, Haz.: T. Gran,

Ankara, 1997, s. 139-141. Bir aratrmaya gre 1878de stanbulda 22si kzlar iin olmak zere toplam 105 Rum okulu vard ve buralarda 12. 000 renci eitim grmekteydi. Findley, Kalemiyeden Mlkiyeye, s. 149. Ayrca bkz. lknur Polat Haydarolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara, 1990. 92 Cevdet Kudret, Tanzimattan Cumhuriyete Trk Edebiyat, Tanzimattan Cumhuriyete

Trkiye Ansiklopedisi, II, stanbul, 1985, s. 389. 93 94 Ertem, Elifbeden Alfabeye, s. 332. Enver Ziya Karal, Tanzimattan Sonra Dil Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi, II, stanbul, 1985, s. 315. 95 Ali Akyldz, Tanzimat Dneminde Belgelerin ekil, Dil ve Muhteva Ynnden Geirdii

Baz Deiiklikler, OA, XV (1995), s. 227.

1588

96

Karal, Dil Sorunu, s. 316. Dil ile ilgili tartmalara yabanclar da ilgi gstermekteydiler.

Tanzimat Fermann alklayan Fransz gazetelerinden biri yle diyordu: Tanzimatn gerekten verimli olabilmesi iin, Mslman tebaa ile Hristiyan halk arasnda btn ayrlklarn kaldrlmas ve konuulan Trke ile yaz Trkesi arasndaki ayrntlar aka belirterek, ayn maksadn gerekletirilmesi iin dilin de sadeletirilmesi gerekir. Ayn makale, s. 314. 97 98 Kili, Anayasalar, s. 2. Mbahat S. Ktkolu, Osmanl ktisad Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I,

stanbul, 1994, s. 619-625. 99 ngiliz Bykelilii Baktibi David Urquart, Doudakiler kadar kaliteli olmasa bile ucuz

olan dokuma rnleri ile lks mallarn Trkiye pazarn ele geireceini ve buradaki halkn gittike yalnzca tarm ve hammadde ile uramak durumunda kalacan ngrmekteydi ki, zaman onu hakl kard. Emine Kray, Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar, stanbul, 1993, s. 70-71. 100 Donald Quataert, Sanayi Devrimi anda Osmanl malat Sektr, ev.: T. Gney, stanbul, 1999, s. 50 vd. Zanaatlarn direnii hk. bkz evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Byme (1820-1913, stanbul, 1994, s. 124-150. 1840larda mhim bir tekstil merkezi olmasna karlk bu tarihten sonra aml reticiler bir hayli g durumlara dmler, sektrde ancak 1860lardan itibaren yeniden bir hareketlenme grlmtr. Sherry Vatter, Militant Textile Weavers in Damascus: Waged Artisans and the Ottoman Labor Movement, 1850, 1914, Workers and the Working Class in the Ottoman Empire and the Turkish Republic, 1839-1950, Ed. D. Quataert-E. J. Zrcher, New York, 1995, s. 36, 42-43. 101 Mesel 1850lerde zmirdeki 18 fabrikadan 16s yabanclarla rekabeti zorlatran ar vergiler yznden kapanmt. Quataert, malat Sektr, s. 18. Osmanl Devletinin ngiltereden ithal ettii pamuklu maddelerin kymeti 1828de 465 bin ngiliz lirasndan 1831de bir milyon 40 bin liraya kmtr. 1847den birka yl ncesinde Bursada 25. 000 okka ipek sarf eden 1. 000 tezgh var iken bu tarihte tezghlarn says 75i, harcadklar ipek miktar da 4. 000 okkay gememekteydi. mer Cell Sar, Tanzimat ve Sanayiimiz, Tanzimat, Ankara, 1940, s. 425, 427. 102 Sayar, ktisad Dnce, s. 297-417de geni bilgi bulunmaktadr. 103 Rfat nsoy, Tanzimat Dnemi Osmanl Sanayii ve Sanayileme Politikas, Ankara, 1988; Haydar Kazgan, Osmanldan Cumhuriyete irketleme, stanbul, 1999; Ktkolu, Osmanl ktisad Yaps, s. 639-649; Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde Devlet Fabrikalar, 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, s. 235-257. 104 Bayram Kodaman, Tanzimattan II. Merutiyete Kadar Sanayi Mektepleri, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara, 1980, s. 287-296.

1589

105 Sar, Tanzimat ve Sanayiimiz, s. 436. 106 Donald Quataert, The Workers of Selonica, 1850-1912, Workers and the Working Class in the Ottoman Empire and the Turkish Republic, 1839-1950, New York, 1995, s. 61. 107 Yksel Akkaya, XIX. Yzyl Sonunda ukurovada Sanayileme ve cretli Emek, Toplum ve Bilim, 76 (Bahar 1998), s. 156. 108 Osmanl Sanayii, 1913, 1915 Yllar Sanayi statistikleri, Tarihi statistikler Dizisi, Haz.: A. Gndz kn, IV, Ankara, 1997, s. 14 (Tablo 1), 16 (Tablo 3). 109 Vedat Eldem, Osmanl mparatorluunun ktisad artlar Hakknda Bir Tetkik, Ankara, 1970, s. 37, 116-117, 155. 110 mer L. Barkan, Trk Toprak Hukukunda Tanzimat ve 1274/1858 Tarihli Arazi Kanunnamesi, Tanzimat, I, Ankara, 1940, s. 321-421; Halil Cin, Osmanl Toprak Dzeni ve Bu Dzenin Bozulmas, stanbul, 1985, s. 249 vd. 111 Eldem, ktisad artlar, s. 70. 112 Mim Kemal ke, Kutsal Topraklarda Siyonistler ve Masonlar, stanbul, 1990, s. 41-44, 78110, 137-143. Ayrca bkz. Bayram Kodaman, Nedim pek, Yahudilerin Filistine Yerlemeleriyle lgili Olarak II. Abdlhamide 1879da Sunulan Layiha, Belleten, 219 (1993), s. 565-579. 113 Toprak kaybna ramen 1830-1913 yllar arasnda Osmanl Devletinin ihracat cari fiyatlarla be, sabit fiyatlarla on kat artmt ki, bu ihracatn %90 tarmsal rnlerdi. Pamuk, Bamllk ve Byme, s. 94. Tarmdaki ilerlemeleri konu edinen bir rapor iin bkz. Charles Issawi, The Economic History of Turkey, 1800-1914, Chicago and London, 1980, s. 229. 114 Tevfik Gran, Tanzimat Dneminde Tarm politikas (1839-1876), Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara, 1980, s. 273-274. 115 Emine Kray, Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar, stanbul, 1993, s. 173-174. 116 Stanford Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, ev.: M. Harmanc, II, stanbul, 1982, s. 280. Bu yollarn bir ksm valilerin gayretleriyle ve 1869 ylnda da erkek nfusa yol yapmnda alma mkellefiyeti getirilmesiyle ina edildi. Karal, Osmanl Tarihi, VI, s. 262-263. Nitekim XIX. yzyln sonlarna gelindiinde stanbul-Edirne, stanbul-Bursa, zmir-Aydn, Trabzon-Erzurum, Mersin-Adana-Konya yollar byk lde bitirilmiti. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Ankara, 1990, s. 298-301. Bir ksm yollar ise yabanc irketlere ihale olunarak ina edildi. Mesel Dou Akdenizin en ilek limanlarndan olan Beyrutu ama balayan osenin inas, bir Fransz irket tarafndan 1857-1862 arasnda yaplmt. Ktkolu, Osmanl ktisad Yaps, s. 591.

1590

117 Cevdet Kk, Abdlaziz, DA, I, s. 181. 118 Badat Demiryolunun kilometre gvencesi 15. 000 frank idi. Kilometre gvencesi birok sancaklarn ar vergisi ile salanyordu. Ancak ou zaman ar vergisi dahi bunu karlayamyordu. Mesel Eskiehir-Konya yolunda 20 ylda (1889-1909) 1. 463. 000 lira tutarnda ar toplanmken, denen kilometre gvencesi 1. 765. 000 liray yani ar tutarnn %121ini oluturuyordu. A. D. Noviev, Osmanl mparatorluunun Yar Smrgelemesi, ev.: N. Diner, Ankara, 1979, s. 48. 119 Yerasimos, Trkiye, II, s. 524-525. 120 Eldem, ktisadi artlar, s. 156, 165. 121 Yerasimos, Trkiye, II, s. 964. 122 Mesel Trabzon-Erzincan hattnn yapm masrafnn bir ksmn halk karlamt. Takvim-i Vekyi, Say 737, 746. 123 Nesimi Yazc, Tanzimat Dneminde Osmanl Haberleme Kurumu, 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, s. 204-205. 124 Kemal Beydilli, Karadenizin Kapall Karsnda Avrupa Kk Devletleri ve Mr Ticaret Teebbs, Belleten, 214 (1991), s. 687-755; Musa adrc, II. Mahmud Dneminde (18081839) Avrupa ve Hayriye Tccarlar, Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi (1071-1920), Ankara, 1980, s. 237-241. ounluu stanbuldan olmak zere 1815te toplam 151 tccardan 104u Rum, 15i Ermeni, 11i Yahudi, 4 Slav, 13 Arap, kalan da dier etnik topluluklardan idi. 1850-1861 yllar arasnda ise toplam 340 Avrupa tccar mevcuttu. Bunlarn 158i Rum, 114 Ermeni, 7si Yahudi, 47si Slav, 4 Arap idi. Bruce Masters, The Sultans Entrepreneurs: The Avrupa Tccaris and the Hayriye Tccaris in Syria, IJMES, 24 (1992), s. 581, 583 (Tablo 1). 125 Faroqhi, Osmanl Kltr, s. 56. 126 Sayar, ktisad Dnce, s. 216. Antlamann uygulanmas ve sonular hk. bkz. Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisad likileri, II, stanbul, 1976. 127 Trabzon-stanbul hattnda alan Trk gemisi ykn tamamen almadka baka gemilere izin verilmezdi. Zaruret halinde Neme gemilerine eya yklenmesi emredilmekteydi. BOA, Cevdet, ktisat, 1374, 1440; rade, Dahiliye, 6170. 128 Issawi, Turkey, s. 152de belirttiine gre daha 1780lerde Fransann Akdeniz limanlarndan Osmanl sahillerine sefer yapan 150 gemi vard. 129 zer Ergen, Osmanl ehrinde Esnaf rgtlerinin Fizik Yapya Etkileri, Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara, 1980, s. 103-109.

1591

130 Ergen, Osmanl ehrindeki Mahallenin lev ve Nitelikleri zerine, OA, IV (1984), s. 69-78. 131 Osmanl hakimiyetinde baz ehirlerin, zellikle de Arap kentlerinin nemini kaybettii yolundaki iddialar doru deil. Badat, Halep ve Kahirenin surlarnn yzyllarca onarlmamas ehre nem verilmediinden deil, Osmanl sayesinde korkacak bir ey olmadndand. Cezayir ve Tunusta Osmanl dnemini ktleyen Fransz tarihiler, kendi smrgelerini meru klmak iin bu tarz ifadeler kullanmaktadrlar. Geni bilgi iin bkz. Andr Raymond, Osmanl Dneminde Arap Kentleri, ev. A. Berktay, stanbul, 1995, s. 15-17, 23-25. 132 Bir grup gmenin Dobruca taraflarna yerletirilmesi iin karlan talimata dair bkz. BOA, rade, Dahiliye, 22622. Daha sonralar Mecidiye adn alan ve bugn Bulgaristan snrlar ierisinde bulunan kasabann kuruluunda bu hususlara dikkat olunduunu grmekteyiz. rade, Dahiliye, 22844. Karpat, Kemal H., Ottoman Urbanism: The Crimean Emigration to Dobruca and the Founding of Mecidiye, 1856-1878, IJMES, III, 1 (1984-1985), s. 1-25; Saydam, Tanzimat Devrinde Dobrucada skn Faaliyetleri, Ondokuzmays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 7 (1992), s. 199-209. 133 Bununla ilgili olarak 1860 tarihli bir talimatnamede yer alan u ifadeler hkmetin titizliini gstermektedir: (Gmenlerin) srf Hristiyandan ibaret olan kurya pek yakn olarak tavtn ve iskn olunduklar halde hsn- imtiz edemeyerek ileride huday mucib olaca misll teba- gayr- mslimenin tevahhularn dahi istilzm edeceinden bu dakikaya sarf- enzr- dikkat olunarak mahzr-u mezbrdan vreste olacak suretle tavtn ve isknlarna itin klnacaktr. BOA, rade, Dahiliye, 30579, lef 2. 134 Buna dair eitli bilgiler iin bkz. BOA, rade, Dahiliye, 27766; Rzname-i Cerde-i Havdis, Say 662, 679, 714; Tasvir-i Efkr, Say: 391. 135 Mesel Plevne-Rahova-Lofa-Sofya yollar zerinde kurulan ve Aziziye ad verilen 500 hanelik yerleim biriminin krokisi iin bkz. BOA, rade-Dahiliye, 31797. Benzeri oluumlara bata stanbul olmak zere Selanik, Manastr, Bursa gibi dier pek ok vilyette rastlanmaktadr. Bkz. Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, Ed.: Paul Dumont, Franois Georgeon, stanbul, 1996. 136 Cerde-i Havdis, Say 887. Bu nizamnnameyle ilgili uygulamalar hakknda bkz. Kemal H. Karpat, Ottoman Population (1830-1914), Wisconsin, 1985, s. 62 vd.; B. Blent Can, Almanyann Trkiyede Koloni Kurma Planlar, Toplumsal Tarih, 8 (Austos 1994), s. 50-54. 137 Kodaman, pek, II. Abdlhamide 1879da Sunulan Layiha, s. 574. 138 BOA, Cevdet-Dahiliye, 6115, 6414, 7009, 10446. Ayrca bkz. Musa adrc, Tanzimat Dneminde karlan Men-i Mrur ve Pasaport Nizamnamesi, Belgeler, 19 (1993) s. 169-183. 139 BOA, rade-Dahiliye, 3347, Lef-6.

1592

140 BOA, Kepeci Tasnifi, Sadaret Mteferrika Defteri, 9/714. Bu dnemdeki airet ve muhacir isknlarnda da keflet usulnn en geni ekilde uygulandna dair bkz. rade-Meclis-i Vl, 721, 6717; rade-Dahiliye, 22622, 30174, 41519; Ayniyt Defteri, 1141, s. 297. eriye sicillerinde kefilliin nasl kaydedildiine dair iki rnek verelim: Golonos mahallesinden Kaplanolu Yor veledi Haralanbo, Yane olu Yor kefletiyle Krm cnibine ruhsat verilmitir. 7 Ramazan 1242. Trabzon eriye Sicilleri, 1953, s. 1/a. Baz kaytlarda ilgili kiinin tasviri de yaplmaktayd. Mesel: Akaabd kazasna tbi Pulathane mahalltndan Golonos mahallesinden orta boylu kumral bykl krk drt yanda olan lye veledi Yor zimm ve olu 13 yanda olan Sava veledi lye zimmyn hall tccarndan olup Asitnede dkkn olmala ticaret in gidb gelmee kethdalar Simyo veledi Panayut orbaclar, stodi veledi Pavli ve Agop kefletleriyle, Asitneye mrrlarna izin ud. 7 Zilkade 1249. Ayn yer, s. 55/b. 141 Bkz. Saydam, Kamu Hizmeti Yaptrma ve Suu nleme Yntemi Olarak Osmanllarda Keflet usul, Tarih ve Toplum, 164 (Austos 1997) s. 4-12. 142 Ortayl, Yerel Ynetim Gelenei, s. 118-119. 143 Tuncer Baykara, Tanzimatta ehir ve Belediye, 150. Ylnda Tanzimat, Ankara, 1992, s. 286-287. 144 Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi, s. 80. 145 De Fontmagne, stanbul, s. 102, 109. 146 Paul Dumont, Tanzimat Dnemi, Osmanl mparatorluu Tarihi, ev.: S. Tanilli, II, stanbul, 1995, s. 99-103. 147 S. Shaw-E. K. Shaw, Osmanl mparatorluu, II, s. 296. 148 Mesel ounluu Yahudi olan Selanikteki hamallar loncasnn son derece dayanmac olduu, hatta XIX. yzylda tama hizmetlerinin modernletirilmesi ve limann yeniden inas gibi hususlar sz konusu olduunda ilerini kaybetmek endiesiyle baz eylemlere katldklar grlmektedir. Quataert, The Workers of Selonica, s. 59-60. 149 Vatter, The Militant Weavers, s. 37. 150 XIX. yzylda da baz sektrlerde modern makinelerin kullanlmas, isizlie yol aaca endiesiyle iiler tarafndan tepkiyle ve iddetle karlanmt. Baz yerlerde makineler krlmt. Mesel 1839da Slevne-Dobrijokeslovda kadn iiler makineleri krdlar. 1851de Samakovda yine kadnlar bir makineyi krmak iin teebbse gemiler, ancak kendilerine bu aletin bir daha kullanlmayaca sz verilince sakinlemilerdi. Mart 1908de Uakta hal dokumaclarnn makineleri krdklarn grmekteyiz. Yavuz Selim Karakla, The Emergence of the Ottoman Industrial

1593

Working Class, 1839-1923, Workers and the Working Class in the Ottoman Empire and the Turkish Republic, 1839-1950, New York, 1995, s. 20. 151 Issawi, Turkey, s. 50. Vatter, The Militant Weavers, s. 39da amdaki dokumac kalfalarnn ustalaryla anlaamayarak grevi det haline getirdiklerini ve eitli haklar elde etmek iin sk sk bu yola bavurduklarn kaydetmek suretiyle bu tarihten nce de baz grevlerin meydana gelmi olabileciini akla getirmektedir. 152 Karakla, The Emergence, s. 20-25, 31. 153 Osmanl Sanayii, s. 22 (Tablo 7). 154 Karakla, The Emergence, s. 26-27. Trk ii hareketlerinde mstesna bir yeri bulunan Selanikteki grevler ve sendika kurma faaliyetleri iin de bkz. Quataert, The Workers of Salonica, s. 71-74. Ayrca Rum, Bulgar, Makedon, Ermeni ve Yahudilerin sosyalist hareketin gelimesindeki rolleri hk. bkz. Osmanl mparatorluunda Sosyalizm ve Milliyetilik, Der.: Mete Tunaay-Erik Jan Zrcher, ev. M. Tunay, stanbul, 1995. Trkiyedeki iilerin tekiltlanmas almalaryla balantl olarak sosyalist hareketin genel tarihi iin Mete Tunay, Trkiyede Sol Akmlar (1908-1925), stanbul, 1991; Fethi Tevetolu, Trkiyede Sosyalist ve Komnist Faaliyetler (1910-1960), Ankara, 1967; Aclan Saylgan, Trkiyede Sol Akmlar (1871-1972), stanbul, 1976. 155 Bkz. Muammer Demirel, kinci Merutiyet ncesi Erzurumda Halk Hareketleri, Ankara, 1990. 156 stanbulda bu tr kurulularn gelimesine dair geni bilgi iin bkz. Ahmet N. Ycekk, lter Turan, Mehmet . Alkan, Tanzimattan Gnmze stanbulda Sivil Toplum Kurulular, stanbul, 1998. 157 Halil nalck, ikyet Hakk: Arz- Hal ve Arz- Mahzarlar, OA, VII-VII (1988), s. 33-54. 158 Ersin Kalaycolu, Ali Yaar Sarbay, Tanzimat: Modernleme Aray ve Siyasal Deime, Trkiyede Siyaset: Sreklilik ve Deiim, stanbul, (tarihsiz), s. 35. 159 Keyder, Devlet ve Snflar, s. 24. 160 BOA, rade, Meclis-i Vl, 195 (Maliye Nzrnn Sadarete gnderdii tarihsiz yaz). 161 Saydam, XIX. Yzyl Ortalarnda Adana Eyaletinin Sosyo-Ekonomik Yaps Hakknda Bir Rapor, BTTD, 71 (Ocak 1991), s. 32-33. 162 Issawi, Turkey, s. 220-223.

1594

163 Andrew G. Gould, The Burning of the Tents: The Forcible Settlement of Nomads in Southern Anatolia, Humanist and Scholar, Essays in Honour of Andreas Tietze, ed. H. W. Lowry-D. Quataert, stanbul, 1993, s. 77-78, 82. 164 Geni bilgi iin bkz. Ralph S. Hattox, Kahve ve Kahvehaneler, ev.: N. Elhseyni, stanbul, 1998. 165 Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri, s. 223-231. 166 Bkz. Abdlaziz Bey, Osmanl det, Merasim ve Tabirleri, s. 106-134. 167 Ayrntl bilgiler iin bkz. Saydam, Trabzonda Gayri Resm Nikhn Dourduu Problemler ve Boanma Davalar (1830-1844), OA, XX (2000), s. 329-353; Saydam, 19. Yzlda Ailelerin Erken Yata ocuk Evlendirme Gelenei: Beikte Nikh, Oyun anda Dn, Tarih ve Toplum, 206 (ubat 2001), s. 31-38. 168 M. Akif Aydn, Osmanllarda Aile Hukukunun Tarih Tekml, Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, III, Ankara, 1992, s. 440. 169 Hukuk- Aile Kararnamesinin metni iin bkz. Sosyo-Kltrel Deime Srecinde Trk Ailesi, III, Ankara, 1992, s. 1124-1150. 170 Bkz. BOA, rade-Dahiliye, 14552, 14593, 31206. 171 Abdlaziz Bey, det, Merasim ve Tabirler, s. 100-102. 172 Baz aydnlarn bu konudaki grleri iin bkz. Yahya Akyz, Tanzimat Dneminde Ailenin Eitim Grevlerine likin Yeni Grler, Aile Ansiklopedisi, II, Ankara, 1991, s. 439-445. 173 Bkz. Bayram Kodaman, Tanzimattan Sonra Trk Kadn, Ondokuzmays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 5 (1990), s. 146-158. 174 Marata iplik eirme ii yaygn olarak kadnlar tarafndan yaplmaktayd. Hemen her evde kadn bo zamannda krn bana oturarak iplik eirmekte ve bylece aile btesine katkda bulunmaktayd. Quataert, malat Sektr, s. 73. zmir taraflarndaki btn kylerde gen kzlarn nak iledii hk. bkz. s. 145. XIX. yzyln sonlarna doru Davasta 143 gen kz dokuma iinde almaktayd. Trabzonlu kadnlar ise pamuklu petemal yaparak para bana para kazanmaktaydlar, s. 146. 175 Vatter, Militant Textile Weavers, s. 36-38. 176 Quataret, The Workers of Salonica, s. 63, 71. 177 Vatter, Militant Textile Weavers, s. 51-52.

1595

178 Selanikteki Musevi kz iileri hemen hemen 15 yana kadar almaktaydlar. Quataert, malat Sektr, s. 88-89. 179 Ocak 1873te stanbul Tersanesinde alan kocalarnn maalarnn denmemesini protesto eden kadnlarn ellerindeki sopalarla bir hayli militanca davrandklar grlmektedir. Karakla, The Emergence, s. 20-21. 180 Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl. s. 179. 181 erif Mardin, Tanzimattan Sonra Ar Batllama, Trkiye, Coraf ve Sosyal Aratrmalar, stanbul, 1971, s. 419. 182 M. A. Ubucini, Osmanlda Modernleme Sancs (Lettress Sur La Turquie), ev.: C. Aydn, stanbul, 1998, s. 360-361. 183 Moltke, Trkiye Mektuplar, s. 36. Bir Fransz gzelmci ise unlar yazmaktayd: Trkiyede kle kelimesinin manas bizdekinden ok farkl. Haremin hizmetinde bulunanlara kle denmesi sizleri artmasn. Bu insanlar aslnda esircilerden satn alnm, ama ylesine ho tutuluyor ve ylesine az i yapyorlar ki, gren gen kzlarn kk yata aileye alnarak yetitirilmesi, byynce de aile iinde ya da dnda evlendirilesi manas alyor. De Fontmagne, stanbul, s. 245. 184 BOA, rade, Meclis-i Vl, 22848, Lef-5. 185 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, I, stanbul, 1983, s. 260. 186 Abdlaziz Bey, det, Merasim ve Tabirler, s. 134-136. 187 Ehud R. Toledano, Osmanl Kle Ticareti (1840-1890), ev. Y. H. Erdem, stanbul, 1994, s. 14. 188 BOA, rade, Meclis-i Mahsus, 1407. 189 1860l yllardaki baz rnekler iin bkz. BOA, Ayniyat Defteri, 1141, s. 171, 174; 1136, s. 216, 221, 218, 244; Takvim-i Vekyi, Say 756. Ayrca bkz. Saydam, Esir Pazarlarnda Yasak Ticaret: Hr nsanlarn Satlmas, Toplumsal Tarih, 28 (1996), s. 43-49. 190 BOA, rade, Hariciye, 5553. 191 Bkz. Toledano, Kle Ticareti, s. 186-206; Glnihal Bozkurt, Kle Ticaretinin Sona Erdirilmesi Konusunda Osmanl Devletinin Taraf Olduu ki Devletler Aras Anlama, OTAM, 1 (1990), s. 45-77.

1596

192 Mahir Aydn, Sultan II. Mahmud Dneminde Yaplan Nfus Tahrirleri, Sultan II. Mahmud ve Reformlar Semineri, Bildiriler, stanbul, 1980, s. 81-106. 193 Justin McCarthy, Osmanl Anadolu Topraklarndaki Mslman ve Aznlk Nfus, ev. . Grsoy, Ankara, 1995, s. 8, 45-47. 194 statistisk Yll, 1897, s. 15, karlatr, s. 23. 195 statistisk Yll, 1897, s. 40. 196 Ayrntl cetveller iin bkz. Karpat, Population, s. 122-190. 197 lke apnda nemli nfus kaybna yol aan veba salgnlar hk. bkz. Daniel Panzac, Osmanl mparatorluunda Veba (1700-1850), ev.: S. Ylmaz, stanbul, 1997. 198 Hatta byk apl yol inaatlar olduunda burada alacaklar iin seyyar hastahaneler tesis edilmeye baland. Nitekim 1848de Erzurum-Trabzon karayolu inaat srasnda adrdan oluan bir hastahane yaplm, drt tabip, drt cerrah ve drt eczac tayin olunmutu. BOA, rade, Dahiliye, 12891, Cevdet, Nafia, 2365, BEO, Sadaret Amed Kalemi, 24/94. 199 Mesel iek hastalnn yaylmas zerine ocuklar alamak ve hastalara bakmak zere Tbbiye mezunlarndan Mahmud Yusuf Efendi 1864te Samsuna gnderilmiti. BOA, rade, Meclis-i Vl, 23171. 200 1864-1865 yllarnda Osmanl Devletine gelen gmenler arasnda kolera salgn bagsterince, salgnn sebepleri ve korunma yollar hk. Umr-u Shhiye-i Askeriye Meclisi zas Binba Ali Raid Bey tarafndan kaleme alnan bir yaz Rzname-i Cerde-i Havdis gazetesinin 215. saysnda (15 Rebiylevvel 1282/8 Austos 1865) yaymlanmt. 201 statistik Yll, 1897, s. 51. 202 Buna dair geni bilgi iin bkz. M. E. Yapp, The Making of Modern Near East, London, 1994. randa gerekletirilen slm devrimine kadar uzayan srecin, XIX. yzylda bat emperyalizmine kar ulemann nclnde balatlan direniin Osmanl modernlemesinden nasl etkilendiini Hamid Algar, rann Din Dncesinde Deiim ve Devrim, slm, Gelenek ve Yenileme, Ankara, 1997, s. 212de yle anlatmaktadr: Ayn senelerde Osmanl Devletindeki slah teebbsleri rnek alnarak, rann siyas dzeninde baz deiiklikler yapld. Hatta, Osmanl Devletinde kullanlan baz terimler Farsaya evrilerek randa da kullanld. Tanzimat gibi, Nizm- Cedd gibi ve nihayet Merutiyet gibi terimler Osmanlcadan Farsaya geti. 203 Hassan Hanafi, Islam and Westernization, slm, Gelenek ve Yenileme, Ankara, 1997, s. 247-248.

1597

A. NFUS VE SKN Balkanlar'dan Anadolu'ya Ynelik Gler / Yrd. Do. Dr. Ahmet Halaolu [s.887-895]
Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Tarihteki btn imparatorluklar daldktan sonra geride pek ok iktisad, siyas ve sosyal meseleler brakmlardr. Bu meseleler ise, kendisinden sonra gelen devletlere intikal etmitir. Yalnz bu meselelerin boyutlar imparatorluklara gre deiim arzetmektedir. Mazide Avrupa, Asya ve Afrika gibi byk ktaya yaylm olan Osmanl Devleti geriledike brakt yerlerdeki Trklerin ounluu kafile kafile devletin elinde kalan ksmlarna srekli g etmilerdir. Bu g akn son birka asrdan beri bu ekilde devam edip durmutur. Glerin sebepleri arasnda yzyllarca egemen unsur olduktan sonra, bakalarnn ve bilhassa kendi eski tebaalarnn egemenlii altnda yaamak mecburiyetinin ar gelmesi varsa da, asl sebep, Trklerin kalm olduklar bu gibi yerlerdeki yeni hkmetin ve ora halknn bunlar karp, mallarn almak ve lkenin halkn tek bir milletten ibaret brakmak istemeleri ve bunu elde etmek iin hibir bask ve zulmden ekinilmemesi yn daha ar gelmekteydi. XIV. yzyln ortalarnda Sleyman Paa komutasnda Rumeliye geen Trkler 5,5 asr bu topraklarda hkm srerek, kendilerine yurt edindiler. Fakat btn Avrupaya kar mcdele verme durumunda olan Osmanllarn Rumelide kalmalar gl olmalarna bal idi. Nitekim zamanla eski gcn yitiren Osmanl Devleti, XVII. asrn sonunda imzalamak zorunda kald Karlofa antlamasyla geri ekilmeye balamtr. Osmanl Devleti XVIII. yzyldan itibaren ise asker, siyas ve iktisad gcnden ok ey kaybetmi, hatt bir durgunluk dnemine girmitir. Bu dnemde devlet mevcut durumunu koruma dncesiyle hareket etmeye balamtr. Zira bu yzylda Avrupa devletleri zellikle coraf keifler sonucu denizar smrge imparatorluklar kurmu ve bu sayede hem mal, hem de sna adan nemli lde gelimitir. Oysa ki Osmanl Devleti Avrupadaki gelimelerden ok, XVII. yzyl boyunca Anadoluda meydana gelen karklklarla uramak zorunda kalmtr. Buna Avrupa ve Asyada yapt uzun savalar da eklenince, tabi olarak sosyal ve iktisad adan byk sarsntlara dmtr. Her ne kadar baz padiah ve devlet adamlarnn ahs gayretleriyle yaplan dzenlemeler geici bir ferahlk getirmise de, bunlar temel meselelere ynelik olmadndan kalc ve uzun mrl olmamtr. Devletin idar sistemi byk lde geleneksel temelleri muhafaza etmekteydi. Bu arada eitimretim kurumlar olan medreseler de eski ilm hviyetini tamamen kaybettiklerinden, buralardan mezun olanlar yetersiz kaldlar. Bunun sonucunda ise, Avrupa ilim ve teknolojide hzla ilerlerken, Osmanl Devleti tarm, sanayi ve ulatrmada bir gelime gsteremedi. te yandan bozulmann en

1598

ok hissedildii Osmanl ordusu Avrupadaki teknolojik gelimelere ayak uyduramad.1 Bu bozuk dzen, bir takm slahat almalarna ramen gittike arlaarak XVIII. ve XIX. yzyla devrolundu.2 zellikle XIX. yzyl Osmanl Devlet hayatnda, her bakmdan ayr zellikleri sahip, uzun yllardan beri devam eden devleti kurtarma abalarnn uygulama alanna konduu dnemdir. XVII. yzyldan itibaren yaplmaya allan yenilik ve dzenlemeler, bu dnemde kesin ifdesini bulmutur. Btn bu gelimelere ramen, devlet XVIII. yzyln ilk yarsnda yapt savalarda kmsenmeyecek baarlar elde ederek,3 statkoyu ksmen de olsa koruyabilmitir. Ancak bu baar ksa srm olup, yzyln ikinci yarsnda, 1768-1774 Osmanl-Rus Sava sonunda imzalanan Kk Kaynarca Antlamas bir dnm noktas olmutur. Bu antlama ile, Rusya, Karadenize kma tasarsnda nemli gelimelerle birlikte, Osmanllarn Franszlara verdii kapitlasyonlardaki haklar da kendisine salamtr. Bylece Osmanl Devleti yalnz gayrimslim tebaann ounlukta olduu topraklar deil, Krmdaki Mslman-Trk topran da terketmek zorunda kalmtr. Ayn zamanda Rus imparatoriesine bizzat kendi Ortodoks tebaas zerinde fiil bir hmilik haline gelen bir mdahale hakk da tanmtr.4 Bununla beraber bu yzylda batya daha uurlu bir yaklam sergilenerek, asker ve idar bakmdan yeni dzenlemelere gidilmitir. te yandan Avrupann eskiden beri uygulad diplomasi usulleri kabul edilerek, siyas meselelerde bu yolda uygulamalara geilmitir. Fakat bu dnemin diplomasisi henz Avrupa diplomasisi ile boy lebilecek bir dzeyde deildi.5 XIX. yzyla gelindiinde, Avrupadaki kuvvet dengesinin artlar ve unsurlar byk deime geirirken, Osmanl Devletinin daha da zayflad dikkati ekmektedir. XVIII. yzylda Osmanl Devleti toprak btnln tehdit eden ve devaml bir bask unsuru olan Avusturya ve Rusyaya kar yapt savalar kaybederken, kendisine ynelen tehdit ve tehlikelere kar yanna daima bir byk Avrupa devletini almak suretiyle, bir denge kurmay ve varln bylece korumay hedeflemitir.6 te 1877-78 Osmanl-Rus Savana gelindiinde Osmanl Devletinin durumu bu meyanda idi. Tarihimize 93 Harbi olarak geen Osmanl-Rus Sava, XIX. yzylda Trkiyenin bir lde kaderini belirlemi olmas bakmndan nemli bir savatr.7 Sava sonunda Rusya, Osmanl Devletinin 3 Mart 1878 ylnda imzalamak zorunda kald Ayastefanos Antlamas ile Balkanlarda tam bir hakimiyet kurmutur.8 Fakat bu antlama, Boazlarn Rus hakimiyetine ve Hindistandaki smrgelerine giden yollarn Rus tehdidi altna girmesinden endie duyan ngiltere ile Balkanlarda Rus nfuzu altnda kurulan byk bir Bulgaristan istemeyen Avusturyann mdhalelerine sebep oldu. Bunun zerine dier Avrupa devletlerinden destek arayan ve gerekli destei salayamayan Rusya, ngiltere ve Avusturyann kararl tavr sonucu, Berlinde milletleraras bir konferansn toplanmasna raz olmu9 ve 13 Haziran 1878de Berlin Kongresi toplanarak, 13 Temmuzda da Berlin Antlamas imzalanmtr.10 Bu yeni antlamayla sadece Avrupa Devletleri deil, Ayastefanos Antlamasna kyasla Osmanl Devleti de birok menfatler elde etmitir.11 Bununla beraber Ayastefanos Antlamas sadece Osmanl Devletinin Balkanlardaki topraklarn paylatrrken, Berlin Antlamas bunu btn devlete temil etmitir. Nitekim ngilterenin Kbrsa yerlemesi ve aznlklarla ilgili slahat

1599

hakkndaki maddeler, Berlin Antlamasnn Osmanl Devletinin paralanmas srecinde ok nemli bir merhaleyi oluturur. 93 Harbi muharebeleri esnasnda, Tuna ve Edirne vilyetlerinde meskn Mslman Trk ahaliden 500 bini Bulgar ve Rus zulmleri sonucunda ya katlolunmu, ya da alktan, hastalktan dolay vefat etmitir. Katliamdan ve hastalktan kurtulan bir milyonu akn Mslman Trk ahali ise canlarn kurtarmak maksadyla, gmek mecburiyetinde kalmtr.12 Nitekim bu gmen kafilelerinin Dou Rumeli, stanbul ve Rodop dalarna gelmeleri buralardaki nfusun nemli lde artmasna yol amtr.13 Tarihimize Doksan Muhacereti diye geen 1877-1878 glerinde,14 31 Ocak 1878de imzalanan Edirne mtrekesine ramen, byk-kk ayrt etmeksizin silhsz bu gmen kafilelerine Rus ve Bulgar asker ve etelerinin saldrs, Trk halk arasnda byk bir tepki dourmutur.15 1877-78 sava sonucu ortaya kan Rumeliden Trk glerinin Balkan devletlerinin ekonomik tarihleri bakmndan da byk nemi vardr. Nitekim gler, Balkan milletlerinin byk igc, retici ve nfus kaybna sebep olmutur.16 93 muhceretinden sonra g durmam, hatta sreklilik kazanmtr. 1879-1890 tarihleri aras takriben 160 bin kii, zellikle serhat vilyetleri olan Edirne ve Selniki madd ve manev adan kuvvetlendirmek maksadyla, bu blgeye iskn edilmilerdir. 1891-1892 tarihleri arasnda ise stanbula 22.220 gmen geldii kaytlarda belirtilmektedir.17 Bulgar istatistiklerine gre ise, 18931902 yllar arasnda, on yllk bar devresinde 70.603 kii Trkiyeye g etmitir.18 Balkan savalar 93 harbinde olduu gibi, Rumelideki Trk varln dorudan etkileyen bir savatr. Nitekim bu sava srasnda, ayn 93 harbinde olduu gibi, idaresi altna girdikleri devletlerin hkmetleri veya ahalisi tarafndan katliamlara uramlar ve bunun sonucunda bilhassa Bulgaristan ve Yunanistana braklan topraklarda yaayan Trkler, btn madd varlklarn brakp, Osmanl lkesine snmak zorunda kalmlardr. Adeta kamak eklinde cereyan eden bu gler, en kt artlar altnda, Osmanl Devletinin kontrol ve iradesi dnda yapldndan, byk skntlar domasna sebep olmutur. Fakat sonuta gmenler hangi merkezlerde toplanm olurlarsa olsunlar, hkmete bunlarn ncelikle geici isknlarna allm, ancak daha sonra srekli iskn iin cidd almalara balanlmtr.19 1912-13 yllarnda cereyan eden Balkan muharebeleri neticesinde ise, Balkanlarn siyas haritas nemli lde deiti. Bu yeni haritada Romanyann, Srbistann, Yunanistann hudutlar tamamen, Bulgaristann hududu ksmen Bkre muhedesiyle tayin edildi. Trkiye-Bulgaristan snr da stanbul Konferans kararyla, Trkiye-Yunanistan snr ise Atina Antlamasyla tayin edilerek, btn Balkanlarn yeni siyas haritas izilmi oldu.20 Bu yeni haritaya gre Trkiye hayli klrken, dier Balkan hkmetlerinin bazs az, bazs olduka geniledi. Bu yeni snrlara gre Balkanlardaki Trk-slm unsurunun byk ounluu Osmanl hkimiyetinden kp, dier Balkan Devletleri idaresine geti. Nitekim bu savalarda zarar gren sadece Osmanl Devleti olup, Avrupadaki topraklarnn %83n, nfusunun %69unu ve

1600

bunlara ilveten devlet gelirlerinden nemli bir ksm ile nemli lde bir ziraat potansiyelini kaybetmitir.21 Balkan Sava srasnda g durumu daha da vahim bir haldeydi. Sava srasnda Bulgarlar, Yunanllar, Srplar ve Karadallarn, Makedonya ve Rumelinin Mslman-Trk halkn yok etme veya kovma istei nedeniyle yaptklar zulmler, Rumelideki Trk ahalinin g ederek, stanbul ve Anadoluya gelmesiyle neticelenmitir. stelik bu devletler sadece Trklere deil, dier unsurlara da ayn ekilde davranmlardr.22 Dnemin nde gelen simalarndan Enver Paa, Balkan Harbi srasndaki bu g olayn u ekilde anlatmaktadr: Babo srnen bozguna uramlar ordusuna, Rumelinin balarndan kopup gelen, daha perian yzbinlerce muhacirin, yzbinlerce gmenin srne srne, eriye eriye akan kafilelerini de eklemeliyiz. Evet Rumeli gyordu. Rumeli boalyordu. Rumeli Trkleri akp geliyorlard. Rumeliyi asrlarca evvel alan, Rumelide asrlardr yaayan son Trkler, XX. yzyln balarnda alevlenen bu yangnn alevleri iinde sonu bilinmez geleceklere doru akyorlard .23 Balkan sava srasnda Rumeliden Trk glerinin en nemli nedenini mttefik Balkan Devletlerinin askerleri ve komitaclarnca yaplan akl almaz bask ve zulmler oluturmaktadr. Bu dnemde yaplan glerin dier iki nedeni de din ve ekonomiktir.24 Bulgarlar, Trklere kar uyguladklar zulmlerde yerli Bulgarlarn yardm ve rehberliinden byk lde faydalanmlardr.25 Hatt kendilerine yardm etmeyenleri de fec surette ldrmlerdir. Nitekim orlu civarnda Osmanl tebaasndan olan Bulgarlarla meskn eitli ky ve iftlik ahalisinin, kendilerine yoldalk etmedikleri bahanesiyle, Bulgar askerlerince yaklmlardr.26 Balkan Savalar srasnda Yunanllar ve Srplarca da Trklere eitli basklar yapldna, dolaysyla oralarda yaayan Trklerin de g ettiine ahit olunmaktadr. Bunlardan Srplar zellikle Arnavutlar hakknda, Yunanllar ise bata Selanik olmak zere, igal ettii Trk topraklarnda, Trklere kar eitli basklara ve katliamlara sebep olmulardr. Btn bunlara paralel olarak, Karadallar da baz Mslman kylerini yakp,27 Arnavut ahalisine trl zulmler yapmlardr.28 Nitekim Karada ve Srp hudutlarndaki yenilgiler zerine pek ok kii i kesimlere g etmitir.29 Bu arada, Balkan mttefik devletlerinin yannda, Osmanl snrlarnda kalan mttefik devletler ahalisi (gayrimslimler) de bu hareketlerden cesaretlenerek, bulunduklar yerlerdeki Trklere kar tavr taknmlardr.30 Bulgarlarn kkrtmalaryla Ermeniler de Mslmanlara ynelik eitli zulmlerde bulunmulardr.31 Hadiselerin bu ekilde gelimesine ramen Balkan Devletleri tam tersine, Trklerin Bulgar ve Rumlara zulm yaptn ve evlerine Trk gmenlerinin yerletirildiini iddia etmilerdir.32 Bu konu hakknda Bulgaristan sefaretinin iddiasn teyiden,33 Bulgaristan Hriciye Nezretince Sofya Osmanl Sefaretine bir nota ve muhtra gnderilmitir. Osmanl elisi Fethi Bey (Okyar) tarafndan

1601

Bulgar Hriciye nezretine cevap olarak gnderilen yazda, durumun Bb- Alye yazld ve ikyet edilen durumun tamamyla Bulgaristandaki Mslman halka tatbik edilmekte ve fazladan baz blgelerdeki Mslmanlarn din hrriyetlerine saldrld belirtilmektedir.34 Buna karlk Tekirda ve civarndaki Hristiyan halka Mslmanlarca zulmedildii eklinde Rum patriinin takririne karlk ise, konunun incelenmesi iin piyade mirlivalarndan Tevfk Paa ile Erkn- Harbiye binbalarndan Aziz Smih Bey grevlendirilmilerdir. Yaplan tahkikat sonucu, olayn nemsenmeyecek derecede olduu, sava sonrasnda yurtlarna geri dnen gmenlerden, Hristiyanlarca mallar gasbedilenlerin, mallarn tekrar almaya kalktklar ve dolaysyla da aralarnda tartma kt, Bulgarlar zamannda Mslmanlara yaplan zulmn rtbas edilmesi dncesiyle byle bir bavuru yapld ortaya kmtr.35 te yandan eme Rumlarnn gleri srasnda ahaliyi yamaya tevik eden ve Rumlardan para alan eme jandarma zabiti Nasib Efendinin grevine son verilmesi,36 skeede bir Bulgarn evine girip zorla parasn alan bir askerin hemen Divn- harbe verilerek ibret iin nara aslmas,37 hkmetin bu tr hareketlere kar tutumunu gstermektedir. Gerek Yunanistan gerekse Bulgaristan, ge mecbur kalan Trklerin topraklarna, byk lde Osmanl Devletinden gelen Rum ve Bulgarlar yerletirmeye balamlardr. Nitekim Bulgaristan, Bat Trakyadaki Mslman ve Rum ahalinin iine 120.000 Bulgar gmeni yerletirmitir.38 Bu arada ad geen devletler igal ettikleri yerlerdeki Hristiyanlarn baka blgelere g etmesini de yasaklamtr.39 Bylece bar iin masaya oturduklarnda, Avrupa kamuoyuna buralarda Trklerin aznlkta kaldn ispatlamay ve igal ettikleri topraklarn kendilerine braklmasn salamay hedeflemilerdi. Bunda da bir lde baarya ulatklar sylenebilir. Hatt ayn oyun Osmanl Devletinin elinde kalan Trakya blgesi ile zmirde de oynanmak istenmi, bunun iin kendi snrlarna yakn bu blgelerde iskn almalarnda bulunmulardr. te yandan I. Dnya Sava sonrasnda, buna benzer bir durum douda Ermeniler, batda Rumlar tarafndan tatbik edilmek istenmitir. Yukarda bahsedildii zere, Balkan Sava srasnda katliama urayan masum Trk halk kitlelerinin kesin says bilinmemektedir. Rumeliden Trk gleri hususunda eitli aratrmalar bulunan Bill imirin tahminlerine gre bu say 200.000den aa deildir.40 Hikmet gazetesinde, Balkanllar Vaheti bal altnda verilen haberde harbin balangcndan, 1913 yl balarna kadar Balkan mttefiklerinin igal ettii arazide silahsz ve masum Trklerden katledilenlerin miktar 240.000 civarnda olduu ve katliama devam edildii de belirtilmekte idi.41 Bu arada, Balkan mezlimiyle ilgili neredilmekte olan Krmz-Siyah Kitap isimli bir eserde yer alan bilgiye gre, Balkan Devletleri tarafndan katledilen Mslmanlarn miktar 500.000den fazla tahmin edilmektedir.42 gal edilen topraklarda Trklere kar srdrlen basklar zerine Osmanl hkmeti bo durmam, Balkanlardaki bu mezlimi dnya kamuoyuna duyurmaya almtr. Bunlardan, daha Balkan Harbi devam ederken stanbulda kurulan bir Tetkk-i Mezlim Cemiyeti, yani zulmleri, vahetleri aratrma, inceleme dernei, bu insanlk d davranlara ait eserler, belgeler neretmitir.43 Balkan Harbinden sonra da Bulgar igali srasnda ilenen cinayetleri ve ikenceleri

1602

anlatmak iin, Edirne vilyetinden seilen Trk, Rum, Ermeni ve Msevlerden oluturulan Edirne Heyeti, Talat Beyden ald talimat zerine, Avrupa merkezlerini dolamtr.44 Bu tr abalar sonunda etkisini gstermi, Bulgaristann, gerek Yunan, gerekse Trklere ynelttii cinayet ve yamalar, savan son evresinde drt bir yandan abluka altna alnmasna ve d dnya ile btn balantsnn geici de olsa kesilmesine sebep olmutur. Balkan Sava gmenlerinin kesin says hakknda da gerek ariv vesikalarnda, gerekse dnemin yayn organlarnda kesin bir bilgi mevcut deildir. Ancak bir ariv vesikasnda, stanbul vilyetinde mevcut olan 200.000e yakn gmenin hazineye ait arazi ve iftliklerde iskn hakknda bilgiler bulunmaktadr.45 kdam gazetesinde yer alan bir haberde ise, Balkan Savann balangcndan 10 Nisan 1913 tarihine kadar, Rumeliden gelen gmenlerin saysnn yaklak 200.000 kii olduu bildirilmektedir.46 23 Ekim 1912 tarihli baka bir veskada ise, Balkan Harbini mteakip sadece Trakyadan g eden Mslmanlarn says 180.883 kii olarak verilmektedir.47 Fakat verilen bu say harbi mteakip g eden ve Muhcirin Mdriyet-i Ummiyesine mracaatla isknlarn isteyenlerden ibaret olup, bunlarn 115.883 Bulgarlarn igaline maruz kalan mahallerden, 65.000i de Yunanlarn igaline maruz kalan mahallerden gelmilerdi. Tevfik Bykloluna gre ise, Balkan savanda toplam 440.000 kadar Trk, Makedonya ve Trakyadan Anadoluya g etmitir.48 imir ise, Balkan Sava srasnda, ayn dnemde Balkanlarn baka yrelerinden kopan gmenleri de hesaba katarak, yaklak bir milyon kadar Rumeli Trknn yurtlarndan sklp atldn, bu kitlenin 200 bin kadarnn da sava srasnda can verdiini, geri kalann ise Anadoluya sndn sylemektedir.49 Bir baka eserde de 1885 yl ile 1923 yl arasnda Trkiyeye sadece Bulgaristandan toplam olarak 500.000 kadar Trkn g ettii bildirilmitir.50 Balkan Sava srasnda Trklerin yan sra, pek ok Mslman olmayan unsur da mezlimden kurtulmak iin Anadoluya gelmitir. Bu srada Balkan devletlerinden genelde Srplar ve Karadallar Arnavutlara, Bulgarlar Musev ve Rumlara,51 Yunanllar da Msev ve Bulgarlara byk lde zulm yapmlardr. Bunlardan zellikle Yunanistan ve Bulgaristan birbirlerini sulayc ekilde diplomatik sahada devletleraras faaliyete balamlardr. Birinci Dnya Savandan nce de, sadece Yunanistann idaresine giren Trakya, Makedonya ve Epirden Osmanl lkesine 200.000den fazla Trk gmeni geldi. Makedonyadan Trklerin kovulmas ve zulm grmesi, Osmanl lkesinde tepkilerle karland.52 Bunun zerine Talat Bey de, Balkan harbinde hyanetleri grlen unsurlardan memleketi temizlemeyi n plna ald. lk olarak k sebebimiz olan savalarla, bunlardan nceki isyanlar Hristiyan tebaann tevik ve ktlklerinin rn olduundan, hi olmazsa tehlikeli yrelerde, yani snr ve sahil blgelerinde etelere yardaklk ve yataklk edebilecek unsurlarn temizlenmesi gerekli grld. Nitekim bu hususta Bulgaristanla kolaylkla uyuularak, stanbul muahedesiyle Edirne, Krklareli ve civarndaki Bulgarlar, bir miktar Mslman halk ile deitirildi.53 Ardndan Rumlarn sevki iin hazrlklar yapld.54 Bat

1603

sahilleri karsnda adalar Yunanllar elinde bulunduka, zmir vilyeti kylarna ete karmak iin uygun bir merkez kurmalarndan ekinilerek, bunun iin Bursa ve zmir vilyetlerinden Rum unsurunun temizlenmesine gidildi.55 Balkan Savann bakumandan vekili Ahmet zzet Paaya gre, Bu kylarda yataklk edebilecek youn bir Rum unsuru bulunursa eski Makedonya karklklar Anadoluya aktarlm olurdu.56 Bu da tabii olarak, devletin bana belki de telafisi zor pek ok gaile almas anlamna gelmekteydi. Bunun sonucu olarak, tehcir Yunanistan tarafndan balatlmakla birlikte, Osmanl Devleti Makedonyadan srlen 240.000 Trke karlk, Yunanistann beklemedii bir ekilde Dou Trakya ve Bat Anadoludan aa yukar ayn oranda Rum nfusu kartt. Makedonyadan kovulan Trklerin Trakya ve Anadoludaki Rumlarn yerlerini almalarnn nne geemeyeceini anlayan Yunan hkmeti, bu ii durdurmak iin sava da gze alamaynca, bir anlamaya varmak zorunda kald. Sonuta Osmanl ve Yunan hkmetleri, Makedonyada kalan Trklerle, Dou Trakya ve Aydn vilyetlerindeki Rumlarn karlkl olarak, ihtiyar bir ekilde mbadelesi hususunda l Temmuz 1914te bir anlamaya vardlar.57 Fakat bir ay sonra dnya savann balamas bu anlamann tatbikine imkn vermedi. Yalnz anlamadan evvel 240.000 Trkn Yunanistanda kalan Bat Trakya ve Makedonyadan Osmanl Devletine ve bilhassa Dou Trakya ve Bat Anadoluya sndklar anlalmtr. Buna karlk, yine anlamadan evvel, Bat Anadoludan 80.000 Rumla, Dou Trakyada yaayan 250.000 Rumdan bir ksmnn Yunanistana katklar kabul edilebilir.58 Balkan Savandan sonra ve Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra da Bulgaristandan Trkiyeye gler devam etmitir.59 Balkan devletlerinden zellikle Bulgaristan, nfusunu homojenletirmek gayesiyle lkesinde yaayan aznlk Trklere kar, milletleraras anlamalara mugayir,60 eitli basklarda bulunmutur. Bu dnemde de, sosyal ve kltrel basklar,61 din basklar,62 ekonomik basklar63 ve paralanan ailelerin birletirilmeleri eklinde drt ana balkta toplanacak olan g sebebinde, grld zere tarih misyon deimemitir. Cumhuriyet dneminde ilk kez g ii bir anlama ile dzene girdi. 18 Ekim 1925 gn Ankarada imzalanan Trk-Bulgar kmet Szlemesinde g konusu da yer ald. Buna gre, Bulgaristan lkesinde yaayan Trklerin istee bal glerine engel olmayacakt. Ayrca gmenler tanabilen mallarn ve hayvanlarn serbeste yanlarna alabilecekler, tanmazlarn sattklar takdirde de paralarn darya karabileceklerdi.64 Nitekim 1923-1980 yllar arasnda Bulgaristandan Trkiyeye g edenlerin says 500 bini amtr.65 Bu dnemde yaplan glerin bir ksm paralanan aileleri birletirmek amacyla, anlamalar erevesinde, Yakn Akraba G eklinde gereklemitir. Nitekim bunlardan ilki 1950-51 yl ierisinde yaplm,66 ikincisi ise, 1968 yl ierisinde yaplmtr.67 Ancak, aslnda ise her g yeni paralanan aile anlamna geldiinden, bir sonraki ge de zemin hazrlam olduu muhakkaktr. Son olarak, XX. yzyln sonlarnda bile, meden Avrupa devletlerinin gz nnde, Rumelide kalan Trklerden Bulgaristanda yaayanlarn, aradan geen bunca seneye ramen, yurdumuza eskiden olduu gibi, nasl feci artlar iinde yollandklar hepimizin hl hatrndadr. Bilindii zere Bulgaristan Trk aznlnn silah zoruyla isimlerini deitirmeye almas olay zerine Trkiye 22

1604

ubat 1985 gn Bulgaristan Hkmetine bir nota vermitir. Notada, iki lke arasndaki sorunlar ve geni kapsaml bir g konusunu da ierecek bir grme teklif edilmitir. Hatta Trkiyeye g etmek isteyecek btn Bulgaristan Trklerinin kabul edilecei kararn dnemin Babakan Turgut zal ve Dileri Bakan Vahit Halefolu Trk kamuoyuna akladlar. 1989 yl balarnda, nceleri ferd ve kk gruplar halinde Bulgaristan terketmek zorunda braklan Mslman Trk ahali, Mays ayndan itibaren kitleler halinde trenlerle Trk snrna brakmaya balanmtr. Bunun sonucunda, Bulgaristan Hkmeti,68 3-4 aylk ksa bir srede yaklak 350 bin civarndaki Trk snra ym ve Trkiyeye g etmelerini tevik etmitir. II. Dnya Savandan sonra Avrupada grlen en byk ve zorunlu g akm olan bu olayda da yaklak 350 bin civarnda insanmz, Bulgar hkmetince Bulgarlatrma hareketi erevesinde, Trke konumann yasaklanmas, Trk isimlerinin kullanlmamas, kltrel faaliyetlerin yasaklanmas, camilerin kapatlmas, Mslman rf ve adetlerinin uygulanmamas gibi gemiteki sebeplerden bir fark olmakszn, evlerini, mlklerini brakarak Trkiyeye g etmek zorunda kalmlardr. Bulgaristanda Trklere kar yaplan asimilasyon politikasnn ba sorumlusu olan Todor Jivkov 10 Kasm 1990 gn ani bir kararla ynetim grevinden uzaklatrlm, 29 Kasm 1990da basna yapt aklamada ise Trklere kar uygulad asimilasyon politikalarnn sorumlusunun sadece kendisi olmadn iddia etmitir. Daha sonra Bulgaristandaki Trk vatandalar, bir araya gelerek Ahmet Doann nderliinde Haklar ve zgrlkler isimli bir parti kurmular, yaplan ilk seimde 23 milletvekili karmlardr. Bugn ise sz konusu parti Bulgaristanda hkmet ortadr. Bu da, zellikle Todor Jivkov dneminde Bulgaristanda Trk olmadn iddia eden Bulgar Hkmetinin iddialarn rtmesi ve Bulgaristandaki Trk nfusunu tespit alarndan nemlidir. Sonu XIX. ve XX. yzyllarda, Balkanlardan Anadoluya ynelik glerin sebepleri arasnda, yzyllarca egemen unsur olduktan sonra, baka bir devletin ve bilhassa kendi eski tebaalarnn egemenlii altnda yaamak mecburiyetinin ar gelmesi varsa da, asl sebep, Trklerin kalm olduklar bu gibi yerlerdeki yeni hkmetin ve halknn bunlar karp, mallarn almak ve lkenin halkn tek bir milletten ibaret brakmak istemeleri ve bunu elde etmek iin hibir bask ve zulmden ekinilmemesi yn daha ar gelmekteydi. Kaybedilen topraklardan Anadoluya gelen gmenler hemen her dnemde gerek gleri ve gerekse geici isknlar srasnda eitli problemlerle karlamlardr. Bunun yan sra devlet bu tr problemleri giderici tedbirler almaya alm, gmenler iin eitli muafiyetler salanmtr.69 Gmenler, karlatklar ve sebep olduklar problemlere nazaran, Anadolunun demografik, ekonomik ve itima yapsna da byk etkilerde bulunmulardr. Gmenler sayesinde yeni yerleim birimleri oluturulmu, bo, harabe yerler ziraata alm, memleket mamur hale gelmitir. Ancak devletin normal masraflar, iskn masraflar ile birleince artm, hazine de bu a kapamak iin d borlanma yoluna gitmitir.

1605

Osmanl Devletinin son dneminde, Anadoluya ynelik bir grnm kazanan gler, Anadoluda nfus younluunun tekrar artmasna sebep olmutur. Ayrca Rumeliden gelen bu Mslman-Trk gmenlerin Anadolu ve Trakyada gayrimslimlerle meskn yerlere, bilhassa Ege adalar karsndaki blgelerde bulunan Rumlarn yerine yerletirilmeleri ve bu sayede Trakya ve Anadoluyu ilerisi iin birok fitne ve fesattan korumak dncesi hkmetin ana prensibi olmutur. Nitekim bu durum semeresini ok ksa srede, daha Mill Mcdele srasnda vermitir. Gler sonucunda Anadoluda ounlukta olan Trk unsuruna ezici bir saysal stnlk vermitir. Bunun sonucunda gmenler Anadolunun sosyal yapsn kuvvetlendirmi ve Mill Trk Devletinin kurulmasna zemin hazrlamtr. Son savalar srasnda byk kitleler halinde g etmenin sakncalar konusunda yazlan yazlar da yok denecek kadar azdr. Zira Rumeliden yaplan glerin en nemli sonucu, bize gre, Osmanl Devletinin bunlar yerletirmek ve zararlarn telafi etmek abalar yznden urad zararlardan ok, asl Rumelinin bir daha Osmanl snrlarna katlmas mitlerine de bir izgi izmi olmasdr. Son olarak vurgulanmak gerekirse; g sorunu yzyllardan beri nemini koruyan bir gerektir. ster Bulgaristan, ister dier komu veya alakal devletlerden Trkiyeye g etmek isteyen Trkler bulunduka, zulmler yznden oradaki soydalarmz ge zorlandka ve bu cephede onlara kucak aan Anavatan Trkiye ve Trk milleti ayakta kaldka g sorunu nemini her zaman koruyacaktr. Burada hemen unu belirtmekte yarar vardr. O da, son yzylda srekli g problemiyle kar karya kalan Osmanl Devletinin ve Trkiye Cumhuriyetinin belirli bir g siyasetinin olmamasdr. Bu nedenle her zaman ge hazrlksz yakalanlm ve ayn problemler yaanmtr.70 Gemite bizim olan, bugn ise snrlarmz dnda kalan topraklarda yaayan soydalarmzn haklarn korumak aslnda bir bakma bugnk snrlarmz korumaktr. Nasl ki Musul-Kerkk, Halep ve Kbrsta yaayan Trklerin haklarn korumadan Gney ve Gneydou snrmz emniyet altna alamazsak, Rumeli ve Kosovadaki Trklerin haklarn koruyamadmz takdirde de Balkan snrlarmz emniyet altna alamayz. Getiimiz yllarda yaplan belki de hatalar sonucu, Balkanlarda Trklerin en youn yaad Kosova, Arnavut nfz alan olmutur. Bilindii zere Balkan Devletleri her frsatta Balkanlardan Trk izlerini silmeye, Trkleri asimile etmeye almaktadrlar. Nitekim Arnavutlar bile Srplarn Kosovay terk etmeleriyle yaptklar ilk ilerden birisi 7 Temmuz 1999 tarihinden itibaren Prizrende tek geerli dili Arnavuta olarak belirlemek, dieri ise okul ve i yerlerindeki Trke ifadeler tayan tabelalar indirmek olmutur.71 Temennimiz, siyasetilerimizin, gnmz ve geleceimizin siyasetini belirlerken, tarihten azami lde faydalanmalar ve dersler karmalardr. Bunun iin de tarihe ve tarihiye hak ettii deerin verilmesi gerekmektedir. DPNOTLAR 1 Bu dnemde Osmanl Silahl Kuvvetleri bile Avrupadaki teknolojik ilerlemeleri gecikerek

ve yetersiz olarak izlemitir. Bkz. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, Ankara 1984, s. 32.

1606

Osmanl Devleti bu dnemdeki devlet dzenindeki bozulmalar hakknda bkz. Yusuf

Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri (XVIII ve XIX. asrlarda), Ankara 1985. 3 Ad geen savalar 1711 Osmanl-Rus, 1723-1746 Osmanl-ran ve 1736-1739 Osmanl-

Avusturya-Rusya savalardr. Geni bilgi iin bkz. . Hakk Uzunar, Osmanl Tarihi, IV, I. Blm, Ankara 1978, s. 76-95, 172-230, 250-292. 4 Rifat Uarol, Siyas Tarih (1789-1994), stanbul 1995, s. 59. . Hakk Uzunarl, a.g.e., s.

422 vd.; Ayrca B. Lewis, a.g.e., s. 37. 5 Osmanl Devletinin son yzyldaki d siyasetinin geliimi hakknda bkz. Ahmet

Halaolu, Son Dnem Osmanl Hariciyesinin Ksa Bir Deerlendirilmesi, Kuruluunun 700. Yldnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Uluslararas Kongresi, 7-9 Nisan 1999, Konya. 2000, s. 811-814. 6 Osmanl Devletinin bu Denge Politikas Cumhuriyet devrinde de Atatrk tarafndan

devam ettirilmi ve bugne kadar srmtr. Bkz. Fahir Armaolu, 20. yzyl Siyas Tarihi, Ankara 1984, s. 43 vd. 7 Tuncer Baykara, 93 Harbinden nce ve Sonra Anadolu, H. . Edebiyat Fakltesi

Dergisi, 1/1, Ankara 1983, s. 47. 8 Ayastefanos Antlamas iin bkz. M. Celleddin Paa, Mirat- Hakikat, Haz. smet

Mirolu, stanbul 1983, s. 575-581; E. Ziya Karal, Osmanl Tarihi, VIII, Ankara 1983, s. 64 v. d. 9 10 F. Armaolu, a.g.e., ayn yer. Berlin Antlamas iin bkz. M. Celleddin Paa, Mirt- Hakikat, Haz. smet Mirolu, III,

stanbul 1983, s. 684-698. Ayrca bkz. E. Ziya Karal, a.g.e., s. 76-77.; Armaolu, a.g.e., s. 272-273. Ayrca kongrede yaplan konumalar ve kongreye takdim edilen teklifler hakknda bkz.: M. Celleddin Paa, a.g.e., III, s. 635-678. 11 Ayastefanos ile Berlin Anlamasnn kr-zarar hesab kyas iin bkz. Y. Hikmet Bayur,

Trk nklp Tarihi, I, Ksm l, Ankara 1983, s. 3-4; Mahmud Celleddin Paa, a.g.e., s. 632-634; Nevzat Gnda, 1913 Garb Trakya Hkmet-i Mstaklesi, Ankara 1987, s. 60. 12 13 14 Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Ankara 1994, s. 40. Tevfik Byklolu, Trakyada Mill Mcdele, I, Ankara 1987, s. 28. 24 Nisan 1877de balayan Osmanl-Rus harbi ile birlikte gelien glerin nedenleri,

ortaya kan problemler ve bunlara kar devletin almaya abalad tedbirler ve nihayet Anadoluya ynelik glerin devlet zerindeki etkileri hakknda bkz. Bill imir, a.g.e., II, s. XXX; Nedim pek,

1607

Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Ankara 1994; Faruk Kocack, Balkanlardan Anadoluya Ynelik Gler (1878-1890) , Osmanl Aratrmalar-I, stanbul 1980, s. 137-190. 15 Byklolu eserinde bu durumu; Trkler, en kuvvetli devirlerinde bile, hakimiyetleri altna

geen Hristiyanlar hibir vakit, kitle halinde ne ldrmler ne de g etmeye zorlamlardr. Hatt din deitirmeleri iin bask bile kullanmamlardr. Eer Trkler, Bulgarlar ve dier Balkan milletleri gibi hareket etselerdi, bugn bir Bulgar, bir Yunan, bir Srp, hatt Romanya devlet ve milletinin mevcut olmamas lzmd eklinde ifde etmektedir. Bkz: T. Byklolu, a.g.e., s. 29. 16 17 B. imir, Rumeliden Trk Gleri, I, Ankara 1968, s. 10. 1886-87 tarihlerinde ise bata Bulgaristan olmak zere, Romanya, Yunanistan, Srbistan

ve Karadadan, zorunlu g nedeniyle, stanbula 13.365 gmen gelmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Nedim pek, a.g.e., s. 151-152. 18 Keml Karpat, Ottoman Population 1830-1914 (Demographics and Social

Characteristics), Madison Wisconsin 1985, s. 75; Nedim pek, a.g.e., s. 153. 19 Balkan Sava srasnda meydana gelen glerin sebepleri, gmenlerin karlatklar

problemler, isknlar hakknda tarafmzdan doktora tezi hazrlanm olup, sz konusu tez Trk Tarih Kurumu tarafndan yaynlanmtr. Bkz. Ahmet Halaolu, Balkan Sava Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-13), Ankara 1984. 20 21 22 Bu konuda bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 23 v. d. S. Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, II, stanbul 1983, s. 359. Bu konu hakknda kitabmzda geni malumat olup, burada konu btnl asndan

deinilmemitir. Bkz. kitabmzn Gayr-i Mslim Gleri ve Sebepleri ksm. 23 24 . Sreyya Aydemir, Enver Paa, II, stanbul 1986, s. 322-323. Bask ve zulmler genellikle komitaclarn, askerlerin ve yerli gayr Mslim tebaann

Mslman Trklere uyguladklar trl ikenceler, lm olaylar, yanmalardr. Din basklar zorla din deitirme, isim deitirme ve islam ibadetlerde yaplan kstlamalardr. Ekonomik sebepler ise ge zorlanan insanlarmzn mlklerine el koyma ve paralarn gasp olaydr. Ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 31-45. 25 26 Hikmet, 140, 7 Knn- evvel 1328 (20 Aralk 1912), s. 3. Hikmet, 106, 5 Zii-hicce 1330 (14 Kasm 1912), s. 1.

1608

27

tirak, 25, 3 Zi1-kade 1330/1 Tern-i evvel 1328 (14 Ekim 1912), s. 1. Karadallar daha

nce de hududu tecvz edip, birok Mslman kyn yakmlar ve ele geirdikleri oluk-ocuk herkesi kesmilerdir. Bkz. BA, BEO, nu. 307286, 30 Eyll 1328 (13 Ekim 1912). 28 29 Alemdar, 313, 13 Rebil-hir 1331 (22 Mart 1913). Bu srada g edenler genellikle ilk olarak Kosova vilyetine gelmilerdir. Bkz. BA, BEO,

nu. 307573, 10 Safer 1330/8 Tern-i evvel 1328 (21 Ekim 1912), Belge zuhur etmemitir. Bkz. Hariciye Gelen-giden, Defter nu: 189, Sra nu. 1953 ile Dahiliye Gelen-giden, Defter nu. 78, Sra nu. 2210. 30 Bir Fransz generali, yerli Rum halknn Bulgar komitecilerine rehberlik ederek, onlara

Mslmanlarn evlerini gsterdiklerine ahit olduuna dair rapor dahi yazmtr. Raporun tamam iin bkz. Ahmed Cevad, Balkanlarda Akan Kan (Krmz-Siyah), Haz. evket Grel, stanbul (tarihsiz), s. 144-148. 31 Bulgar mezlimi ve bunun yan sra Ermenilerin hareketine Gelibolu kolordusunun

Bolayrdan Edirneye kadar olan yry esnasnda tesadf olunmutur. Bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., s. 40. 32 K. Msrolu, Trkn Siyah Kitab Yunan Mezalimi, stanbul 1979, s. 65. Bu tr iddialar

Bulgaristan Balkan Sava ncesinde de yapmtr. Konu hakknda Bulgaristan Re Gazetesinde bir de makale yaynlanmtr. ktibas eden iin bkz. Silh, 288-57, 4 Austos 1327 (17 Austos 1911). 93 Harbinde de bu eit iddialar yaplmtr. Fakat Trkler, en kuvvetli devirlerinde bile, hkimiyetleri altndaki hrstiyanlar hibir zaman ktle halinde ldrmemiler ve ge zorlamamlardr. 33 Ayrca Bulgaristan sefaretinin ifdesinde, durumun stanbul muahedesine aykr olduu ve

durum karsnda Bulgar hkmetince de Bulgaristanda bulunan Mslman kylerine ayn ekilde Bulgar iskn edilecei beyn edilmekteydi. Bkz. BA, BEO, nu. 321594, 6 Receb 1332/18 Mays 1330 (31 Mays 1914). 34 BA, BEO, nu. 321652, 21 Mays 1330 (3 Haziran 1914). Belgede ad geen muhtrann

tercmesi de bulunmaktadr. 35 36 37 38 39 ATASE Arivi, K. 154, D. 135, F. 4, 7 Eyll 1329 (20 Eyll 1913). BA, BEO, nu. 321886, l Haziran 1330 (14 Haziran 1913). Mill Mcdeleye Giri, s. 1373, Belge sra nu: 88. Sabah, 8751, 12 Knn- sni 1329 (29 Ocak 1914), s. 1. Hikmet, 105, 2 Tern-i sni 1328 (15 Kasm 1912), s. 3.

1609

40

Bill imir, Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl, I, Ankara

1987, s. 53. 41 Bkz. Hikmet, 169, 6 Knn- sni 328 (19 Ocak 1913), s. 3. Ayn bilgi iin ayrca bkz.

kdam, 5715, 3 Knn- sni 1328 (16 Ocak 1913), s. 4. 42 43 Yukardaki bilgi kdam gazetesinin (numara 5772) haberinden alnmtr. Ahmet Cevat (Emre) Beyin genel sekreterliini yapt bu dernein temsilcileri Avrupada

deil nemli devlet adamlar tarafndan kabul edilebilmek, sradan bir yazar veya muhabir ile grebilmeyi byk baar saymalarna ramen, buna da pek muvaffak olamamlardr. Bkz. . S. Aydemir, Enver Paa, II, s. 326. 44 Bu heyette Faik (Kaltakkran), Reit Saffet (Atabinen), Hamdullah Suphi (Tanrver),

Mahmud Nedim Bey, Kalbiyos Efendi, Orfanides Efendi, Muallim Karabet, Avukat Abraham Papasyan, Agob erbetiyan ve Hayim Bahores bulunmakta olup, mill bir sfat ve mahiyet tad iin son derece ehemmiyetli idi. Bkz. T. Byklolu, Trakyada Mill Mcdele, I, Ankara 1988, s. 71. 45 BA, MVM, 178, 3 Temmuz 1913. Ayrca bkz. BA, BEO, nu. 314317, 18 Haziran 1329 (1

Temmuz 1913), Dahiliye Gelen-giden, 81, Sra nu: 656. 46 Bu saynn sadece stanbula gelen gmenler mi, yoksa btn Osmanl topraklarna

gelen gmenler mi olduuna dair bilgi yoktur. Bkz.: kdam, 5795, 28 Mart 1329 (10 Nisan 1913), s. 4. 47 Bu veska Prof. Dr. Yusuf Halaolunda bulunmakta olup, Garb Trakya Mdafaa-i Hukuk

Cemiyeti belgeleri arasndan temin edilmitir. 48 s. 92-93. 49 B. imir, Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, Bulgaristanda Trk Varl (Bildiriler-7 Bykloluna gre, Bulgar igaline den Bat Trakyadan 200 bin, Makedonyadan ise

240 bin kadar Trkn yerlerinden kap, Osmanl topraklarna snmtr. Bkz. T. Byklolu, a.g.e., I,

Haziran 1985), I, Ankara 1987, s. 53. 50 51 107. 52 T. Byklolu, a.g.e., s. 92. Ayrca Yunanistana kalan yerlerdeki Trklerin gmesi ve Tarihte Trk-Bulgar likileri, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1976, s. 105. Bulgarlar, Trklere yaptklar gibi, Rumlar da Bulgarlatrma yoluna gitmilerdir. Bkz. lker

Alp, Tarihte Trklerin Bulgarlatrlmas, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 37, Austos 1985, s. 106-

gmenler sorunu zerinde grmeler hakknda geni bilgi iin bkz. Bayur, Trk nklb Tarihi, II/3, Ankara 1983, s. 250-262.

1610

53

Ahmet zzet paa, Feryadm, stanbul 1992, s. 167. Ayrca bkz. Osmanl Mebusan Meclisi

Reisi Halil Menteenin Anlar, Giri smail Arar, Hrriyet vakf yaynlar, stanbul 1986, s. 165. 54 Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteenin Anlar, Giri smail Arar, Hrriyet vakf

yaynlar, stanbul 1986, s. 165. Bu tard kararndan Osmanl Devletine sadk olmalarndan ve hatta Karadaa kar savaan Karadal Mslmanlar istisna tutulmulardr. Bkz. BA, BEO, nu. 307525, 20 Ekim 1912. 55 Adalar denizi sahillerinde oturan Rum halknn Yunanistana gleri ve meselenin

mahiyetini yerinde tetkik etmek zere bizzat yaplan seyahat ve bu konuda alnan tedbir ve kararlara dair Dhiliye Nezretinin tezkiresine kar Meclis-i Vkel karar hakknda bkz. BA, MVM, 190, 1 Temmuz 1914. 56 Ahmet zzet Paa, a.g.e., s. 167. lkenin yabanc unsurlardan temizlenmesi konusunda

zamann Meclis-i Mebusan Reisi Halil Bey (Halil Mentee) unlar yazar: Valiler ve dier memurin resmen ie mdahale eder grnmeyerek, cemiyetin tekilt ii idare edecek, bir vaka ihdas edilmeyerek yalnz Rumlar rktlecek, bu talimat dahilinde hareket balad. Balkan Harbindeki hyanetlerinin tepkisiyle maneviyt bozulmu olan Rum halk gitmek zere ayakland. Yzbine yakn Rum kesiminin burnu kanamakszn Yunanistana ekip gittiler. Bundan sonra ayn tarzda zmir civarnda teebbs ele alnd. Urla ve emede hicret balad. Bergama, Dikili ve Menemen Rumlar da ayaklandlar. Bu defa Venizelos protestoda bulundu. Harp tedrikt balad. Bb- Al bu ite hkmetin bir mdhalesi olmad, Balkan Harbinin tepkisi olarak halkn maneviytnn bozulduu ve kendi arzularyla hicret etmekte olduklarn ileri srerek, mahallinde Dahiliye nzryla birlikte tetkikt yapmak zere birer murahhas tayin edilmesi iin sferya notlar gnderildi. Sefirler, Bb- Alnin teklifini kabul ettiler. Ba tercmanlarn Dahiliye Nzrnn maiyyetinde ber-y tetkik zmire gitmek zere murahhas tayin ettiler. Vaziyeti mahallinde grdler. Kimsenin burnu kanamam Harp nlendi. zmir civarndan da 200 bine yakn Rum Yunanistana gitti Halil Menteenin Anlar, s. 165-166. Ayn metnin bir paras 30 Ekim 1946 tarihli Cumhuriyet Gazetesinden alnt eklinde Y. Hikmet Bayurun kitabnda da yer almaktadr. Bkz. Bayur, a.g.e., II/3, s. 251. 57 Byklolu, a.g.e., s. 92. Mbadele srasnda Aydn vilyetinde Rum gmenlerle,

Rumeliden gelen Trk gmenler arasnda mbadeleye elverili arazi ve iftlikler hakknda da gerekli muamele yaplmtr. Bkz. BA, MVM, 191, 12 Austos 1914, Zabt Rakam 320. Mbadele hakknda ayrca bkz.: BA, MVM, 217, 21 Aralk 1919-Lozan Antlamas gereince Yunanistanla yaplacak ahali mbadelesi ynetmelii iin bkz. Kzlay Arivi, Dosya nu: 05 (1923). Bu konuda ayrca bkz. A. Aydnl, Bat Trakya Faciasnn Yz, stanbul 1971. 58 Byklolu, a.g.e., s. 93. Ayrca Yunanistana hicret etmekte olan Edirne, Hdvendigr ve

Aydn vilyetleri ile dier yerler ahalisinin Ziraat Bankasna olan borlarndan dolay rehin edilen mallarn hi kimseye tefvz ve tahsis olunmamas hakknda Ticaret Nezretince gereken yerlere talimat gnderilmitir. Bkz. BA, BEO, nu 322181, 2 Temmuz 1914. Trakya blgesinden g eden Rum

1611

ve Bulgarlarn terk ettikleri emlk ve arazi, geici olarak, emval-i emiriyyeden saylp, icar bedellerinin hazineye teslimi kararlatrlmtr. Bunun yannda baz evler de Rumeliden gelen gmenler ile fakir ahalinin ikametlerine tahsis edilmitir. Bkz. BA, BEO, nu. 326730, 29 Mays 1915. Ayrca bkz. BA, MVM, 197, 5 Mays 1915. 59 Cumhuriyetin ilnndan sonra yaplan gler hakknda bkz. Cevat Geray, Trkiyeden ve

Trkiyeye Gler ve Gmenlerin skn, 1923-1961, Ankara 1962. 60 Bulgaristandaki Trk aznlklarn temel hak ve zgrlkleri milletleraras Neully Bar

Antlamas (27 Kasm 1919da ABD, ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Belika, Yunanistan, in, Kba, Polonya, Portekiz, Romanya, ekoslovakya, Suudi Arabistan, Yugoslavya ve Bulgaristan arasnda imzalanmtr), Lozan (24 Temmuz 1923), Trk-Bulgar dostluk Antlamas (18 Ekim 1925te Ankarada imzaland), Paris Bar Antlamas (10 ubat 1947de ABD, SSCB, ngiltere, Avusturya, ekoslovakya, Yunanistan, Hindistan, Yugoslavya, Yeni Zelanda, G. Afrika Birlii ve Bulgaristan arasnda imzalanmtr), Helsinki Niha Senedi (10 Austos 1975te Helsinkide 35 devlet tarafndan imzalanmtr) ve nsan haklar Evrensel Beyannamesi ile Bulgar Halk Cumhuriyeti Anayasasyla gvence altna alnmtr. Bkz. Hamza Erolu, Bulgaristandaki Trk Aznl Sorunu, Bulganistanda Trk Varl I, Ankara 1987, s. 25 v. d. 61 Bulgaristandaki Trkler de, Trkiyenin latin alfabesine geiinin hemen ardndan,

1929da latin alfabesini benimsemiler ve o srada yaklak 100 bin civarnda Trk asll ocuk eitimretim grmekteydi. 1946da karlan kanunla Trklerin okullar ve bunlara bal gayrmenkuller devletletirildi. 1949 ise ilkokul dahil, 2 bin civarnda Trk aznlk okulu bulunmaktayd. 1951 ylndan itibaren, Bulgaristanda Trke okutulan derslerin oran te bir oranna indirilmi ve Bulgar okullaryla Trk okullar birletirilmeye balanmtr. 1959 ylnda Trk okullar tamamen kapatlm ve Trke semeli ders olmutur. 1974 ylnda ise bu uyulamaya da son verilmitir. Grld zere komnist rejimden sonra eitimde Trklerin aleyhine gelien durum sratlilik gstermitir. 1960 ylnda ilk kez Trklerin adlarna el uzatlmaya baland. 1984 yl ierisinde ise Bulgar ynetimi, Trk aznlk arasnda, gnll olarak Slav ismi almak grnts vermek iin, matbu isim deitirme dilekeleri vermi, ancak istedii neticeyi alamamtr. Bunun zerine ayn yl, silah zoruyla Trk adlarn slav isimleriyle deitirmeye zorlamtr. Ayrca Trk ocuklar ailelerinden alnp, krelerde Bulgar kltryle yetitirilme uygulamasna da geilmitir. 1985 ylnn balarnda ise, Trke olarak yayn yapan son Trk gazetesi Yeil Ikn da Trke yayn yasaklanmtr. Grld zere, yzyllarca Trk egemenliinde yaayan, Trkn hogrsyle mill ve kltrel deerlerini koruyan Bulgarlar, bu hogrnn onda birini Trklere gstermemilerdir. Bkz. lker Alp, a.g.e., s. 183; Kamuran zbir, Bulgar Ynetimi Gerei Gizleyemez, stanbul 1986, s. 42. Eitim konusunda ayrca bkz. Osman Keskiolu, Bulgaristanda Trkler, Ankara 1985; Bill N. imir, Bulgaristan Trkleri, s. 48-166, 185197. 62 Bulgar ynetimi uluslararas antlamalar da hie sayarak, Trklere verilen din ve vicdan

hrriyetini yok saym, ie ilk olarak, camilerin bir ksmn kapatmakla balayarak, camiye gidenlere

1612

bask yaplmaya balanmtr. Hatta da ha ileri gidilerek, len kiilerin nfus kaytlarndaki isimler deitirilmi, tpk Balkan sava srasnda olduu gibi, Trk kyafetleriyle dolamay yasaklam, Trk aznln dini esaslara gre llerini gmmeleri, bayram yapmalar, kurban kesmek, oru tutmak gibi dini vecibelerini yerine getirmelerini, ocuklarn snnet ettirmelerini yasaklamlar, uymayanlara ar para cezalar verilmitir. Bkz. K. zbir, a.g.e., s. 44. 63 zellikle komnist rejimin iktidara gelmesinden sonra, Trk aznlk tarm iisi haline

getirilmi ve en ar ilerde altrlmtr. 1984 ylndan itibaren ise ekonomiyi, Trklerin isimlerini deitirmek iin bir bask unsuru olarak kullanmtr. 64 Bill imir, Bulgaristan Trkleri, Ankara 1986, s. 207; B. N. imir, Bulgaristan Trkleri

ve G Sorunu, Bulgaristan Trkleri I, s. 60. 65 1923-1939 yllar arasnda toplam 198. 688 kii, 1940-49 arasnda 21. 353 (Bkz. Cevat

Geray, Trkiyeden ve Trkiyeye Gler ve Gmenlerin skn, 1923-1961, Ankara 1962, Tablo 2), 1950-51 gnde 154. 393 kii (Bill imir, Bulgaristan Trkleri, Ankara 1986, s. 227), 1968-80 arasnda ise yaklak 130 bin kii Bulgaristandan Trkiyeye g etmitir (Kmuran zbir, Bulgar Ynetimi Gerei Gizleyemez, s. 32. Ayrca Bk. Ahmet Maranki, Balkan Mezalimi, stanbul 1993, s. 80; B. imir, Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, a.g.e., s. 65). 66 67 Bunun iin bkz. Bill imir, Bulgaristan Trkleri, s. 314. 1951 yl gnden tam 17 yl sonra, Bulgaristan Babakan Todor Jivkov, Dileri Bakan

van Baevle Trkiyeyi ziyaretleri srasnda, 22 Mart 1968de, Ankarada Trk Dileri Bakan hsan Sabri alayangil arasnda Yakn Akrabalar 1952 ylna kadar Trkiyeye g etmi olan Trk asll Bulgar vatandalarnn Bulgaristan Halk Cumhuriyetinden Trkiye Cumhuriyetine g etmeleri hakknda anlama imzaland. Bkz. B. imir, Bulgaristan Trkleri ve G Sorunu, a.g.e., 65. 68 Bu srada Bulgar hkmetinin banda Todor Jivkov bulunmaktayd. Todor Jivkov, 1956

ylnda Bulgaristan Komnist Partisi Merkez Komitesi tarafndan i bana getirilmi ve bundan sonra Bulgaristann Trklere kar yrtt politika deimitir. Bu dnemde Bulgar anayasalaryla, milletleraras ve ikili antlamalarla tannan haklar yava yava kstlanarak kaldrlmtr. Bkz. lker Alp, Belge ve Fotoraflarla Bulgar Mezlimi (1878-1989), Ankara 1990, s. 183. 69 Osmanl Devletine g eden Rumeli ahalisi de, padiaha ve devlete ballklarnn bir

delili niteliinde tekil ettikleri ky ve mahallelere Osmanl padiahna izafeten Hamidiye, Aziziye, Readiye veya rahata ve huzura kavumalar dolaysyla Refahiye, Kemaliye gibi isimler vermitir. Nitekim bu gibi isimlere Anadoluda ska rastlanmaktadr. Bkz. Ahmet Halaolu, a.g.e., 70 Bu durum Balkan sava srasnda Ahmed Rasim tarafndan yazlan Hal ve Mevki isimli

ke yazsnda u ekilde ilenmektedir Dikkatimi bir ey ekti. O grdm gmen kafileleri

1613

bundan 35 sene nceki gmenlerin ayns Arabalar, hasr rtleri, kyafetleri, yryleri, mandalar ve kzleri yine o Hi deimemiler. yle ki, 35 seneden beri devam eden bir uykudan uyanan biri kalksa, hl Rus muharebesinin devam ettiine kani olur. Yoksa yine yle de ben mi uyanyorum? htimal. Fakat mutlaka ac bir ihtimal. nk Ruslar deiti, Bulgarlar deiti, bunlar deimedi. te muhaceretin sebebi, felsefesi, maddiyat Bkz. Felah, 1-8315, 30 Tern-i evvel 1328 (12 Kasm 1912), s. 1. 71 Bu bilgi Enis Berberolunun UKnn Gerek Yz isimli ke yazsndan alnmtr.

Bkz. Hrriyet, 3 Austos 1999, s. 12.

1614

XIX. Yzylda dil-Ural Blgesinden Anadolu'ya Gler / Dr. Arzu Kln Ocakl [s.896-906]
Aratrmac / Trkiye Giri Osmanl mparatorluunun kuzey komusu Rusya, glendike zellikle dou ve gney ynnde yaylmac bir siyaset izlemeye balamtr. XVI. yzylda dil-Ural ve Bat Sibirya blgelerini ele geiren Ruslar, XVIII. yzylda Krma iniyor ve daha sonraki yzylda da Orta Asyadaki Trk ve Mslman topraklarna hakim oluyorlard. Bu blgelerde yaayanlarn bir ksm, bata topraklarna el koyulmas sonrasnda karlatklar ar ekonomik koullar ve ardndan maruz kaldklar Ruslatrma ve Hristiyanlatrma basks karsnda, vatanlarn terk ederek Rusya iinde dalmak ya da komu Mslman topraklarna g etmek zorunda kaldlar. Eldeki belgeler XIX. yzyl ikinci yarsndan itibaren Rus hakimiyetine girmi topluluklarn iinde en eskisi olan dil-Ural blgesi sakinlerinden Kazan Tatarlar ve Bakurtlarn Trkiyeye kitle halinde g ettikleri ynndedir. Rusyada yaayan Mslmanlar ge sevk eden nedenlerin banda kukusuz dini, siyasi ve ekonomik bask ve yldrma geliyordu. Bu basklarn younluu, Rusyann iinde bulunduu i ve d sorunlarla orantl olarak baz dnemlerde azalm veya oalmtr. Katerina II (1762-1796) tarafndan 1789 ylnda Orenburg Dini daresi1 adyla kurulan mftle kadar slam dini, Rusyada resmen tannmam ve Rusya Mslmanlar halife olarak Osmanl padiahna bal kalmlardr. Ancak slamiyete tannan bu resmi stat, Rusya Mslmanlarnn Osmanl halifesine ballklarnn ve Osmanl baehriyle olan mnasebetlerin devam etmesine mani olamamtr.2 Mesela 1892 ylnda emekli asker Clletdin Mhmmd (ov) ve baz arkadalar, Rusya Mslmanlarnn hrriyetlerinin kstlandn anlatmak ve bu uygulmalara mani olunmasn istemek iin stanbula gelmilerdir. rnek olarak da Kazan Bibaltada ruhsatsz alan medresenin mfetti tarafndan kapatlmasn, Rusa bilmeyen ve bu dilden imtihan olmayan adaylarn molla olmalarna izin verilmemesini gstermilerdir.3 Bu olaydan anlalaca zere Mslman eitim kurumlarna yaplan mdahaleler de halkn tepkisini ekiyordu. Hele din adamlarnn Rusa renmeleri o dnemin Tatar toplumuna ters dmekteydi. dil-Ural blgesinin sakinlerinden Kazan Tatarlaryla Bakurtlar g etmeye sevk eden nedenler, gmenlerin hatralarnda u ekilde aklanyordu: arlk hkmetinin Mslmanlarn mektep ve medreselerini kapataca, Kurandaki kafir (Ruslar bu szcn Mslmanlara kendilerini artrdn dnyorlard) kelimelerinin kartlp yeniden bastraca haberlerinin yaylmas.4 Darlharpte yaamann caiz olmad hakkndaki inan ve bask rejiminin verdii huzursuzlukla Mslman halk, belki meselenin asln bile aratrmadan hicret etmeye karar veriyordu.

1615

Yazar (G)aliasgar Gafur(ov)-gtay (1867-1942), Tutam adl hikayesinde, 1894 ylnda Trkiyeye g etme nedenlerini muhacirlere ylda iki defa rn alnan bereketli topraklarn verilmesi, topra srmek iin saban ve hayvan, ev yapmak iin aa yardm yaplmas ve gmenlerin askere alnmamas gibi haberlerin halk arasnda yaylmas olarak gsterir.5 Rusya Mslmanlarnn yurtlarndan kamalarna neden olan bir dier olay da 28 Ocak 1897 tarihinde yaplaca ilan edilen nfus saymyd. Yaplacak saymla ilgili haberler Tercman gazetesinde de kmaktayd.6 Rusyada yaayan Mslmanlar, nfus saymnn bir bahane olduunu, asl amacn kendilerinin Hristiyanlatrlmas olduunu dnmlerdi. dil-Ural blgesinden glerin byk blm de zaten bu dnemde meydana gelmitir. Mslman halkn korkular pek de yersiz saylmazd nk 1897 ylnda, gerekten Rusyada yaayan Mslmanlar aleyhine alnan baz kararlar yrrle konmutu. III. Duma (Millet Meclisi) yesi olan (G)aysa Enikeyev,7 9 Temmuz 1908de Dumada yapt konumada, Rus hkmetinin 20 Mart 1897 tarihinde ald kararlarn, Mslman halka ana dil, din ve eitim gibi konularda bir dizi kstlamalar getirmi olduunu aklyordu. Enikeyev, basklara maruz kalan halkn bir ksmnn, kurtuluu ana yurtlarn terk etmekte bulduunu ve o dnemde g eden Tatarlarn en fazla tercih ettikleri lkenin de Trkiye olduunu sylemitir.8 Bylece Mslman halka ynelik basknn sadece dini olmad ayn zamanda kltrel basknn sz konusu olduu anlalyor. zellikle ar Aleksandr III (1881-1894) dneminde Panislavizm hareketiyle younlaan bask rejimi ve Ruslatrma abalar, Mslman halk bunaltmtr. Onun dneminde Kazan vilayetindeki slamlar arasnda baz olaylarn kt haberleri Petersburg sefareti araclyla Osmanl Devletine de ulayordu. Haberlerde 1897 ylnda Kazandaki olaylar karsnda hkumetin askeri tedbirler ald bildiriliyordu.9 Bu huzursuzluklarda, sonularnn Mslman halka ne ekilde yansyacann kestirilemedii nfus saymnn da etkisi bulunuyordu. Tatar yazar Mhmt Gal (1886-1938) de, Mhacirlr adl tarihi romannda 1897 nfus saym korkusuyla Trkiyeye hicret eden Tatarlar ilemitir. Roman, bir kyde Mslmanlarn bu saym haberiyle sarslmalar ve duyduklarn dorulatmak iin kyn muhtarna gitmeleriyle balar. Muhtar, kyllere saymn sadece Mslman-Trkleri deil Rus, Fin gibi dier halklar da kapsadn sylese de halk ikna edemez. Kyller zaten obur taifesi adn verdikleri, rnlerini ve hayvanlarn ellerinden alan vergi tahsildarlarndan da usanmlardr. Tm bu olumsuz artlarn zerine eklenen saym haberi, ky halkn harekete geirir. Krmn Odessa limanndan vapurlarla stanbula ulaan muhacirler, oradan Eskiehire nakledilirler.10 Yukarda belirtilen nedenler, ahaliyi ge sevk etmi ve bahsedilen olaylar gerekten yaanmt. Trkiyeye glerin roman ve hikayelere konu olmas, bunun bir dnemin kmsenmeyecek sosyal bir meselesi olduunun iaretidir. Arivlerde Osmanl Devletinin gleri tevik ettii ynnde herhangi bir kayta

rastlanmamaktadr. Bunu dorulayan resmi bir aklama o dnemde Paris sefiri olan Salih Mnir Paadan gelmitir. Sofyay ziyaretinde Rusuka urayan Paann burada yaayan Mslman ahaliye ynelik tavsiyeleri Uhuvvet gazetesinde yaymlanmt. Mslmanlara vatanlarn terk

1616

etmemelerini tleyen Paa, slamlarn kendi yerlerinde, yurtlarnda kalmalar gerektii grnn padiaha ait olduunu ifade etmitir. Bulgaristandaki Mslmanlara eitimin neminden bahsetmi, ocuklarn okutulmasna ve lkenin resmi lisannn retilmesinin nemine de bilhassa dikkat ekmitir.11 dil-Ural Blgesinden Gelen lk Gmenler dil-Ural blgesi sakinlerinden Kazan Tatarlarnn ve Bakurtlarn Osmanl lkesinde grlmeye baladklar tarih, XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra yani Krm Sava yllarna denk gelmektedir. Krm Tatarlarnn yurtlarndan byk kitleler halinde g ettikleri bu yllarda, dil-Ural blgesinden gelenlerin says fazla deildir. Sz konusu dnemde Kazan Tatarlarnn varlna Balkanlarn Dobruca blgesinde; stanbul, Aydn, Hdavendigar gibi Anadoludaki eitli vilayetlerde; bugnk Arabistann kutsal Mekke, Medine ve Suriyenin am ehirlerinde rastlanmaktadr. Bu tarihlerde Osmanl lkesinde yaayanlarn ounun molla, hac, mderris veya medrese talebesi gibi dini kimlie sahip kiiler olduklarn gryoruz. Memleketlerinden ayrlma nedenleri dini yaamlarn srdrecekleri serbest bir ortama kavumak veya arzu ettikleri slami eitimi almak olmalyd. Kazan muhacirleriyle ilgili bilgilere, genellikle Osmanl hkumetinden maddi yardm talebiyle yaplan bavurular sayesinde ulamak mmkn olmaktadr ve bu isteklere resmi makamlardan hemen her zaman olumlu cevaplar geliyordu. Bu tr rneklerden olan 1857 tarihli bir vesikada, Kazan muhacirlerinden Muhammed Efendi adl ahsn, iinde bulunduu maddi skntdan sz ederek kendisine maa tahsisi iin Ticaret Nezaretine bavuruda bulunduu grlmektedir.12 Molla, hac ve talebelere yaplan maddi yardmlar da kukusuz yeni gelecek kiiler iin de cazipti. Bu yardmlar Orta Asya ve inden gelen haclara da yaplyor, Osmanl lkesinde herhangi bir nedenle madur olmu, parasz kalm Mslmanlara barnacak yer gsteriliyor, dnleri iin gerekirse para yardm yaplyordu. 1861 tarihli bir belgede Kazan ahalisinden Murtaza adl kii, Hicaza gitmek arzusunda olduunu, kendisinin skenderiyeye giden bir gemiye bindirilip cretinin denmesini talep ediyordu.13 dil boyundan Karadeniz yoluyla hacca gidecek yolcular, stanbul zerinden gemiyle Akdenize, oradan da Msr limanlarna ularlard. Osmanl baehrinde bir sre kalan hac adaylar, Msrda da bir sre geirirlerdi. nk Msrdaki camiler ve bilhassa dini ilimlerle uraan Tatar ulemas iin elEzher Medresesi byk nem tard. Memleketinden ayrlarak yeni bir yaam kuranlar, bu defa orada braktklar ailelerini de yanlarna getirtmeyi dnyorlard. stanbula yerlemi olan Kazann Tetu yezdi (kasabas), Orta Baltay volostna (nahiyesi) bal Kk Bakrc ky imam Molla Ubeydullah bin Hamidin olu Hamidullah da ailesini yanna getirtmek iin Muhacirin Komisyonuna bavuruda bulunmutu. Bu kii dilekesinde stanbulda kendi geimini saladn ayrca memleketindeki ailesine para yardmnda bulunduunu sylemektedir. Ancak, stanbuldan gnderdii czi miktarn kardelerinin tahsil

1617

masraflarn karlayamadn, ayrca ebeveyninin de yal olduunu ileri srerek kendisi iin en uygun zmn on kiilik ailesini yanna getirtmek olduunu ifade ediyordu. Muhacirin Komisyonu Kazanl Hamidullahn bu talebini, gereinin yaplmas iin Hariciye Nezaretine havale etmiti.14 Sz konusu talepten stanbula yerlemi olan Kazanl gencin, kendi geimini temin ettikten baka para yardmnda bulunabilecei bir miktar kazand anlalyor. stanbula getirtmek istedii kardelerine bir ekilde i veya eitim imkannn bulunduu veya en azndan ailenin kendi yurdundan daha iyi artlarda yaayabilmesi iin uygun bir ortamn mevcut olduu anlalmaktadr. Kazan Tatarlarnn genellikle Orta Asya blgesi ve inle ticaret yaptklar bilinmektedir. Fakat Ruslarn Trkistana hakim olmaya baladklar yllarda, ticaret hakk ellerinden alnan Tatarlardan Osmanl lkesine ticaret yapmak amacyla gelmi kiilere rastlanyordu. 1855 ylnda Kazan ahalisinden Abdullah, kardei Hasan ve arkada ticaret tezkirelerinin verilmesi iin stanbulda bekliyorlar ve Harbiye Nezaretinde geici olarak ikamet ediyorlard.15 Bu kiilerin hangi mallar alp sattklar hakknda malumat yoktur, fakat daha sonraki yllarda stanbulda ticaret yapanlar artmaktadr. Gazeteci Zarif Beir, Kazan-Moskova treninde rastlad bir Mier gencinin sekiz yl boyunca stanbulla ticaret yaptn nakleder. Yirmibir yanda ticaretle uramaya balayan bu genci para kazanmaya iten neden, aslnda evlenmek iin gerekli olan sekizyz sum (ruble) balk parasn demeye babasnn maddi durumunun elvermemesiydi. Gen Mier, stanbula krk getirip sattn sylemektedir.16 XIX. yzyl ortalarnda Rusyadan Osmanl lkesine g edenler arasnda Kazan ahalisinden ve Nakibendiyye tarikatine mensup olduu belirtilen eyh Hafz Muhammedcan Efendi adl bir zat da bulunmaktadr. Bu kiinin 1847 ylnda Mekkede bir tekke ina etmi olduu, devletin de bu tekkeye tayinat ve kendisine maa tahsis ederek yardmda bulunduu reniliyor.17 Onun zzet Efendi adndaki halifesi de ayn dnemde stanbulda ikamet ediyor, o da maddi yardm bavurusunda bulunuyordu.18 eyh Muhammedcan Efendi ardndan Medine-i Mnevvere mcaviri olduundan19 ve Mekkeye mcavir olarak gideceinden bahisle gene maa tahsisi iin bavurmutu.20 Onun Mekke ve Medineden sonra amda da ikamet ettiini gsteren bir belge de mevcuttur. am valiliine onun namna yaplan bavuruda bulunan talebe-i umumiyeden olduu belirtilen Abdrrahman adl ahstr.21 1850 yllarnda Mekke, Medine ve am civarnda ikamet eden Kazan Tatarlarnn bu ehirlerde bulunmalar tamamen dini nedenlerden kaynaklanyordu. 1852 ylna ait bir baka belgede Medine ehrinde Kazanl Hac Muhammed Safa, talebe Abdrrahim Efendi ve am ehrinde Hamzazade Seyyid Hseyin Efendiye bir miktar maa tahsisiyle ilgili22 bir istekle karlayoruz ki bu da yukardaki gr doruluyor. Daha nceki yllarda dil-Ural blgesinden Hicaza ve ama hem hac vazifesini ifa etmek hem de slami ilimlerle uramak amacyla birok kii gitmitir. Mesela, Ufa tevabiinden olan Abdlhalik b. Abdlkerim (. 1844), Kazanda tahsil yapm, 1798 ylnda Hicazda ve Trkiyede bulunmu, daha sonra yeniden bir hac

1618

seferine kmt. Abdlhalik b. Abdlkerim yurdunda medreseler kurmu ve pek ok renci yetitirmi bir mderristi. Ahmet isimli olunun yazdklarna gre babas iki yln Mekke ve Medinede, birer yln Msr ve Kudste, alt ayn da amda ikamet ederek geirmiti.23 Buradan anlaldna gre XVIII ve XIX. yzylda dil-Ural ulemas eitim iin slami ilimlerin merkezi olan ehirlerde uzun mddet kalyor ve bata Arapa reniyorlard. Memleketlerine dnlerinde bilgilerini eitim messeseleri aarak yani medreselerde genleri yetitirerek deerlendiriyorlard. dil-Ural Blgesinden Toplu Gler Rusyann dil-Ural blgesinden Osmanl topraklarna toplu haldeki en erken gler 1861 yllnda gereklemiti. Bu durum Muhacirin Komisyonunun Kazan muhacirlerine uygulanacak muamele hakkndaki sorusuna karlk onlara da daha nce gelen muhacirlerle ayn muamelenin uygulanacann bildirilmesinden anlalyor.24 Bu yllarda Rusya tahtnda ar Aleksandr II (1855-1881) oturmaktadr ve onun dneminde Rusyada byk reformlar yaplm, zellikle de 1861 manifestosunun (fermannn) ilanyla Rus kylleri toprak serfliinden kurtulmutur. Ancak Rusya iin bu dnem Kafkasyann ve Trkistandaki hanlklarn Ruslarn eline dt, dil-Ural blgesi sakinlerine yani Kazan Tatarlar, Bakurtlar ve uvalara kar yeniden sistemli dini ve kltrel basklarn uygulanmaya balanmas anlamna gelmekteydi. Bu uygulamalardan biri, Kazanl misyoner lminski nclnde hazrlanan gayri Rus kavimlere kril alfabesi esasnda alfabe tanzim edilmesiydi. Ardndan Mslmanlar youn olarak Hristiyanlatrma propagandasna maruz kaldlar. Ancak bu basklarn sonunda Rus hkumetinin hedefledii sonu alnamad, hatta aksi tesirlerine ahit olundu.25 Aleksandr II, Krm Sava sonrasnda Rusyann gneyinde vuku bulan Krm Tatarlar gn istenmeyen unsurlardan kurtulu ve mutlu bir olay olarak nitelendiriyor ve glerin engellenmemesi iin her trl tedbirin alnmasn istiyordu.26 Btn bu uygulamalarn amac yeni kazanlan topraklar da dahil olmak zere Ruslatrma politikasn btn Rusyaya yaymak ve hkumeti rahatsz eden sorunlardan kurtulmakt. Bu dnemde Rusyann deiik ehirlerden g edenlere rastlanmaktadr. Mesela Astrahan (Ejderhan) ahalisinden olan ve drt kiilik ailesiyle birlikte stanbula hicret etmi Abdullah Efendi gibi.27 Daha ziyade bir ticaret merkezi olan bu blgeden daha sonraki dnemlerde gelenlere rastlanmadn syleyebiliriz. Tatar aydnlar Osmanl ulemasn yakndan takip ediyor, grmelerde bulunmak iin sk sk stanbulu ziyaret ediyorlard. Kazanl din alimi ve tarihi ehabeddin Mercani (1818-1889) dneminde pek yaygn olan bir dnce de ehl-i slamn Rusyada terakkisinin mmkn olamayaca ve bu yzden Trkiyeye hicret etmelerinin gereklilii ynndeydi. O vakitler Kazann en mehur mderrislerinden olan Muhammed Abdlkerim Hazret28 ve daha birok kii bu nedenle hicret etmilerdi. Mercani, bu fikre katlmyor, Rusyada yaayanlarn da gerekli yenilikler gerekletiinde ilerlemelerinin mmkn olabileceini dnyordu.29 Muhammed Abdlkerim, tahsilini Buharada yapm, Kazana dndkten sonra yirmi yl boyunca veya beyz kadar talebe yetitirmi,

1619

memleketinde pek saygdeer bir zattr. Onun yedi kiilik ailesiyle birlikte lkesinden Osmanl topraklarna g ettiini kendisine maa tahsis edilmesi hususundaki bavurusundan reniyoruz. Niyeti Medineye yerlemek eer bu mmkn olmazsa amda kalmakt. Resmi makamlarn hakknda yaplan tahkikat sonucunda isteinin geri evrilmesini gerektirecek bir engel bulunmad belirtilmi ve 10 Ekim 1863 tarihli iradeyle, istei karara balanmt.30 Onun yurdunu terk etmesinin sebebi sadece Rus basks olmayabilir. Zira bu dnemde Tatarlar arasnda Rusyadaki slami eitimin verildii medreselerin ve mderrislerin yetersizlii hakknda konuulmaya ve yenileme mnakaalar yaplmaya balanmt. Buharadaki medreselerde tahsil eden bu mderrisin daha doru bilgilere ulamak, slami ilimleri yerinde renmek arzusuyla hareket etmi olmas muhtemeldir. Onun daha sonraki yaamn takip edemiyoruz ancak 1897 ylnda seyahat ve hac amacyla stanbula gelen mam Kurbanali Halidolu, Kazanl Damolla Muhammed Kerim Hazretin Edirnekapdaki mezarn ziyaret ettiinden bahsetmektedir.31 O tarihlerde Kerim Hazretin vefat etmi olduu ve stanbulda defnedilmi olduu anlalyor. Abdlkerim Hazretin ama yerlemek istedii yllarda dil-Ural blgesinden gelen ve Hoca Molla Musa takmndan olduklar belirtilen baka gmen grubu da gene am ehrinde yerlemek istiyorlard. Alt hanede 27 nfustan oluan Kazan muhacirleri, evlerini ve yurtlarn dinlerini muhafaza etmek amacyla terk ettiklerini ifade etmilerdir. Osmanl lkesine gelen bu kiilerin Osmanl tabiyetine alndktan sonra yerleecekleri blgeye salimen ulamalarn salamak iin yanlarna refakati olarak zaptiye verilmesi dnlm, bu konuda am ve Sayda valilerine talimat verilmiti.32 Baz Tatarlarn yerlemek iin Osmanl ynetimindeki am eyaletinin (daha sonra am vilayeti) merkezi olan ehri semeleri, hac yolu zerinde bulunan eski bir kltrel merkez olmasndan kaynaklanabilir. Ancak dil-Ural blgesinden gelenlerin buraya rabet etmelerinin kanaatimizce en nemli nedeni Nakibendiliin33 Halidiyye kolunun Suriyede olumasyd. Arap dnyasnda Halidiyyenin en yaygn olduu lke Suriyedir ve tarikatn amda kk salmasnda mehur Hani ailesinin byk katks olmutur.34 Daha sonraki yllarda stanbula gelerek Nakibendi-Halidi eyhi Gmhanevinin mridi olan Zaynullah Rasulinin (1813-1893) de dil-Ural blgesinde Halidiyye kolunun yaylmasnda katklar olmutur. Rusya Trklerinin gleri gibi byk bir sosyal meseleyi incelerken pek ok boyutu gz nnde tutmak gerekir. nsanlarn lkelerinden g etmeye karar vermeleri, sadece siyasi deil ayn zamanda ekonomik nedenlerden kaynaklanabilir. zellikle Rusya gibi ekonomisi byk lde tarma dayal ve halkn %85inin krsal kesiminde yaad lkede, iklim dengesinin bozulmas kurakla yani verimin byk lde dmesine yol ayordu. 1891 ve 1892 yllarnda Rusyada meydana gelen ktlk, zaten bozuk olan Rus ekonomisinin iyice sarslmasna neden olmu, hatta bu zor dnemde Amerikadan Rusyaya yardm yollanmtr.35 Rusyada yaanan 1891 ktl, Petersburg sefaretinden gelen haberler vastasyla Babali tarafndan da yakndan takip edilmiti. Bu tarihte yaanan ve yaklak on drt milyon kiinin etkilendii byk afetten sonra, mit balanan 1892 yl mahsulnn de yeterli olmad haberi stanbula

1620

ulamt. Devlet, halka tohumluk yardmnda bulunmusa da ahali dier eyaletlere g ettiinden araziler ekilememiti.36 dil-Ural blgesinin en verimli kara toprana sahip eyaleti olan Samarann ve bu eyalet dahilindeki Buzulukun kuraklklardan en fazla etkilenen blgelerin banda gelmesi, 1891 ve 1892 yllarnn ertesinde bu blgeden Trkiyeye glere neden olabilecei akla geliyor. Samaradan ilk g bavurusu 27.11.1893 tarihinde yapldna gre, bavuruyu yapanlarn 1891 ve 1892 yllarndaki alktan etkilenmi insanlar olmalar muhtemeldir. Rusyann Samara gubernas (eyaleti), Buzuluk yezdi, Mevlik ve Emirhan ky ahalisinden 450 hane halk, Osmanl lkesine hicret etmek niyetiyle bavuruda bulunmulard. stanbulda Kazanl Tekkesinde ikamet eden vekilleri Yusuf bin Hsameddin ve erefeddinin imzalaryla verilen dilekede, Ankara vilayetinde iskanlarna elverili mnasip bir arazi istida ediyorlard. Muhacirler, hkumetten kendilerine verilecek arazinin dnda herhangi bir talepte bulunmayacaklarna dair senet vermilerdi. Ancak Babaliye havale edilen istidanamede daha nceki bavurularna yedi, sekiz ay boyunca bir cevap alamayan muhacirlerin sefalat iinde kaldklar da belirtiliyordu. Babalinin bu konudaki karar o zamana kadar Osmanl topraklarna toplu halde yerleen Tatar muhacirleriyle ilgili herhangi bir mklata rastlanmad ve bu kafilenin Ankara vilayeti dahilindeki bo arazide topluca iskanlarnn uygun grld ynndeydi.37 Muhacirin Komisyonu defterlerinde ayn yllarda Samaradan muhaceretle ilgili baka bir mracaatlar da mevcuttur. Bunlardan biri, Samara eyaletine bal Buta (`+ ?) isimli blgeden 60 hane halknn iskanyla ilgilidir.38 Samaraya bal Buta sanca ahalisinden 60 hane halknn hicret etmek arzusunda olduklar, vekilleri Ahuncan bin Osman vastasyla Osmanl makamlarna bildirilmiti. Resmi makamlarca vekillerinden mesarif-i seferiye, tayinat ve bedel-i iskan, ift hayvanat, hane inas, tohumluk ve yemeklik zahire verilmesi talebinde bulunmayacaklarna dair bir senet alnm ve Ankara vilayetinde veya baka bir yerde iskanlarnda bir mahzur olmad ynnde karara varlmt.39 XIX. yzylda muazzam g dalgalarna maruz kalan Osmanl Devletinin muhacirlerin her trl ihtiyacna cevap vermesi mmkn olamyordu. Gelen muhacirlerin hepsine maddi yardm yaplamyor ve baz kafilelerin hicret etmeden nce bu konuda herhangi bir talepte bulunmalarn nleyecek tedbirler alnyordu. Rusyann Samara blgesinden ve bu defa Ufa40 vilayetine bal baz ky ve kasabalarn Mslman Tatar ahalisinden olmak zere 106 hane halknn g etmeleriyle ilgili olarak baka bavuru mevcuttur. Buna cevaben de gene Ankara vilayeti dahilinde bo olarak bulunan arazide iskanlarna izin verilecei hakknda bir kayt bulunuyor.41 Muhacirin Komisyonu defterlerinde Samara ve Ufa muhacirlerine ait kaytlar 1894 ve 1895 yllarnda da devam ediyor. Daha sonraki muhacirlerin hangi blgelerden geldiine dair baz ayrntl bilgilere rastlyoruz. Samara vilayetinin Bglme ve Ufa vilayetinin Minzele yezdi ahalisinden 124 hane halknn da gene Ankara vilayetinde iskan edilmelerine karar verilmiti.42 Bir baka kayt da

1621

Rusyann Samara vilayetine bal Bglme sancayla Ufa vilayetine bal Minzele sanca ahalisinden 94 hane halknn hicretinin kabul ve iskanlar hakkndadr.43 Rusyada ar Aleksandr III (1881-1894) hkm srerken gayri Ruslara kar OrtodokslatrmaRuslatrma siyaseti de btn hzyla uygulanyordu. Bu yllarda Rusya Yahudileri de g etmek zorunda kalyorlard. Onlara kar uygulamalarn hafifletilmesi iin Petersburgdaki Amerikan sefiri memur edilmiti ve bunlarn bir ksm Amerikaya hicret etmilerdi.44 Musevi muhacirlerin bir blm de Rus vapurlaryla stanbul limanna gelmilerse de karaya kmalarna izin verilmemi,45 Selanike gnderilmilerdi.46 Bu dnemde dil-Ural blgesi ve Bat Sibiryadan yaplan gler kukusuz bu bask rejiminin neticeleriydi. 1894 ylnn Haziran aynda Rusyann Orenburg eyaleti ve Sibiryadan gelen 200 akn Tatar ailesinin, Osmanl lkesine hicret etmek niyetiyle Rostovdan getikleri Rostov konsolosluu tarafndan haber veriliyordu. stanbula varmak zere olan muhacirlerin, g konusunda Osmanl makamlarndan izin almamalarna ramen geri gnderilmelerinin sz konusu olmad ve muhacirlerin Kavak tahaffuzhanesinde gerekli shhi ilemleri yapldktan sonra iskan edilecekleri mahallere sevklerinin mmkn olaca bildiriliyordu.47 dil-Ural blgesinin dou ksmnda, Orta Asyaya alan sahada yer alan Orenburg eyaletinin ahalisi genellikle Mslman tccarlardan olumaktayd. 8001000 kiiden olutuu anlalan bu kafileyi ge zorlayan nedenleri tam olarak bilemiyoruz. Ancak Orta Asyann Ruslar tarafndan fethinden sonra bu blge ticaretinin 1860lardan itibaren Tatarlara yasaklanmas tccar snfn ekonomik skntya maruz brakmtr. Bu tarihlerde Orenburg eyaletinden gelen zengin bir kiiye de rastlanmaktadr. Orenburg ahalisinden olduunu iddia eden Nasreddin Nasrov adl ahs, memleketinde iflas ettiini beyan etmi fakat yanna ald 400 bin rubleyle Osmanl topraklarna snmt. Yksek miktardaki paraya sahip olmas bu kiinin tccar olabilecei ihtimalini akla getiriyor. Hdavendigar vilayetinde ikamet eden Nasrov, aslnda bu tarihten yedi-sekiz yl nce stanbula gelerek Osmanl tabiyetine girmi ve Bursaya yerlemiti. Rusya hkumetince iadesi talep edilen Nasrov, Osmanl tebasnda olduundan Rusyaya iadesinin sz konusu olmadna resmi makamlarca karar verilmiti.48 XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren dil-Ural blgesinden Trkiyeye g edenlerin byk bir ounluu, Rusyann Kazan eyaletinden gelmilerdir. Bunu kesin olarak syleyebilmemizin nedeni ariv belgelerinde Rusyadan muhacir gnderen eyaletlerin olduka doru olarak yazlmasdr. Mesela Kazan eyaletinden olmayan gmenlerin Samara, Ufa veya Orenburgdan geldikleri aka belirtilmitir. XIX. yzylda gelen Kazan muhacirlerinin bugn daha ok Eskiehir ve Ktahya civarnda yaadklar syleniyorsa da bu bilgiler eksiktir ancak Kazan Tatarlarnn daha ziyade Bat Anadoluda ve zellikle Hdavendigar vilayetinde iskan ettirildikleri dorudur. Eskiehir ve civarnda daha youn olarak bulunmalarnn nedeni, Kazandan g ettikleri dnemde daha nce gelen hemehrilerinin yaknna yerleme arzularnn Osmanl makamlarnca gz nne alnmasdr. Mesela, 1899 ylnda

1622

gelen Kazan muhacirlerinin Malatyada bulunan Sultan Suyu iftlik-i Hmayununda iskanlar kararlatrlmt. Fakat resmi ilemlerini Ahuncan adndaki vekilleri aracyla yapan Kazan muhacirleri, Karahisar- Sahib sancanda yerlemeyi arzu ettiklerini belirtiyorlard. Muhacirlerin istekleri dorultusunda hareket eden yetkililer, bir ksmn iskan iin Karahisar- Sahib sancana, 50 kiilik bir kafileyi de Malatyaya gndermilerdi. Gmenler, kendilerine tahsis edilecek uygun mahalde yerleeceklerine dair senet imzalamlarsa da, iftlie vardklarnda szlerinde durmayarak eitli taleplerde bulunmulard. Bu yzden daha sonra gelen 31 hanede 174 nfus muhacirinin daha yakn mahallerde yani Karahisar- Sahib sancanda iskan edilmelerine karar verilmiti.49 Kendilerine Anadoluda tahsis edilen araziden memnun olmayan baz Kazanl muhacirler sayesinde gmenlerin iskanyla ilgili daha ayrntl bilgilere ulayoruz. Elimizdeki bir baka belge iskan iin Malatyaya gnderilen ve yukarda ad geen kafileyle alakal olabilir. Yazmalardan kan sonulara gre alt ay evvel Rusyann Kazan cihetinden hicret eden Tatarlar, Malatyada yerletirildikleri arazinin susuz ve kra olmas yznden bulunduklar mahalli terk etmilerdi. Bugnk Samsun ilinin Havza ilesine hareket eden, 11 hanede 51 nfusluk Tatar muhacirlerine 5 hanenin daha katlmasyla toplam 16 hanede 111 Kazan muhaciri, lkelerine geri dnmek iin mracaat etmilerdi. Fakat Havzada bulunan muhacirlerin lkelerine geri dnmeleri, Osmanl devlet ve hkumetinin anna yaramayacandan uygun bulunmam, onlara Vezirkpr kazasna tabi Kfelik karyesinde 2346 dnmlk bir arazi tahsis edilmiti. Burada barnacak hane ina eden muhacirlerin, grdkleri iyi muamele karsnda padiaha duac olduklar ifade edilmektedir. Ayn belgede Rusyadan Amasyaya muhacir kafilelerinin geldii ve gelmeye devam etmekte olduu kaydedilmektedir.50 Bir ara lkelerine geri dnmekte srar eden bu muhacirlerin, 1901 ylna gelindiinde o tarihte Svas vilayetine bal Kpr kazas, Kfelik karyesi civarnda Ku Yuvas denilen mahalde ikamet etmekte olduklar tespit ediliyor. Burada iskan edilen ve 23 hane ina eden Kazan muhacirinin yaad yerleim yerinin adnn Hilmiye olmasna, imam ve muhtar mhrlerinin verilmesine karar verilmiti.51 Osmanl lkesine tavattun etmek zere gelen muhacirlerin tekrar memleketlerine dnmelerine izin verilmezdi. Doal olarak Rusyaya dnmek isteyen Kazan muhacirleri de ayn uygulamaya tabi tutulmulardr. 1894 ylnda gene muhacir olarak Memalik-i ahaneye geldikten sonra fikir deitirenlere rastlanmaktadr.52 Aslnda Rusyadan ayrlan muhacirlerin lkelerine kabul edilmeleri de pek mmkn deildi. stelik g etmek iin gayri menkullerini ellerinden karan muhacirlere Rus makamlar geri dndkleri takdirde kabul edilmeyeceklerini bildiriyorlard. Daha sonraki dnemde yeniden benzer bir durumla karlayoruz. Trabzon vilayetinden gnderilen bir telgrafta Samsunda bulunan Kazan muhacirlerinin Rusyaya dnmek iin harekete getikleri bildiriliyordu. Vilayete gnderilen tebligatta muhacirlerin dnlerine mani olunmas bildirilmiti.53 Rusyaya dnmek teebbsnde bulunan muhacirlerin derhal iskan edilmeleri hakkndaki karar, Trabzon vilayetine gnderilen telgrafla ulatrlmt.54 Ancak Samsunda bulunan

1623

Kazan muhacirlerinin Rusyaya avdet fikrinde srarc olmalar zerine Babalinin bu konudaki kesin karar Trabzon vilayetine gnderilmiti.55 Fakat belge bulunamadndan neticeyi tam olarak renmek mmkn olmamtr. Muhacirin Komisyonu defterinde Ankara vilayetinin Maden kazasnda bulunan 111 Kazan muhaciriyle Trabzon vilayeti dahilindeki Havzadaki Dastan muhacirleri hakknda bir irade olduundan bahsedilmektedir. Bu irade muhtemelen muhacirlerin yerletirilmesi hususunda olmaldr.56 Kazan muhacirlerinden oluan bir baka kafile, Yozgatn Boazlyan kazasnda iskan edilmiti. Bunlarn iskanlar iin 40 bin kurutan fazla harcama yapld halde gene firar ettikleri tespit edilmiti. Kazan muhacirlerinin iskan mahalline iadeleri kararlatrlarak Mersin Mutasarrflna bildirilmiti.57 Aslnda bu dnemde Anadoluya yerletirilen muhacirlerin iskan yerlerinden izinsiz olarak uzaklamalar yasakt. Hele Rumeli, Krm ve Kafkasyadan gelen muhacirlerin saysn da gz nne alrsak iskan ilerinin ne kadar karmak olduu anlalr. Ancak gene de yerletirildikleri araziden memnun kalmayanlara imkanlar lsnde yardm edilmeye alld ariv kaytlarndan tespit edilmektedir. rnein Kafkasyann souk iklimine alkn insanlarn, scak blgelerde iskan edilmeleri ikayeti olmalarna yol ayordu. Bu topluluklar olanaklar lsnde yaamalarna daha uygun blgelere sevk ediliyorlard. dil-Ural blgesinden gelenlerin bir ksmnn Ankara vilayeti dahilinde iskanlar uygun bulunuyordu. Ankara vilayetine, byk kitleler halinde g gelen Krm Tatarlarnn ve erkeslerin de sevk edilerek yerletirildikleri bilinmektedir. Ankarann iskana elverili bo araziye sahip olmasnn yan sra, 1892 ylnda demiryolu ile stanbula balanmasnn gmenlerin ulatrlmasnda kolaylk saladn da gz nnde bulundurmak gerekir. 1894 ylnda Kazan vilayetine bal baz kasaba ve ky halkndan 363 hane Mslman muhacirinin Tatar kabilesinden olmalarndan dolay Ankara vilayetindeki bo arazide iskan olunabilecekleri gibi dier belirtilmekteydi.58 Rusyadan g eden kafilelerin pek ok ynden madur olduklar kesindi. Gmenler sadece topraklarndan ayrlmakla kalmyorlar ayrca tanmaz mallarn deerinin altnda elden karmak zorunda kalyorlar hatta bunlarn sat dahi engelleniyordu. Bylece Osmanl lkesine muhacir yollayan lke konumunda olan Rusya, maddi olanaklarnn tm ellerinden alnan insanlar gndermi ve tanmaz mallarna da el koymu oluyordu. Mesela, Rusyadan Osmanl Devleti topraklarna gmeyi isteyen 400 hane halk, vekilleri olan Tatar Ahuncan imzasyla verdikleri dilekede Rus hkumetinin emlaklerinin satna izin vermediini bildiriyorlard. Bunlarn hicretlerinin kolaylatrlmas iin Babalinin bir karar vermesi isteniyordu.59 Tatarlar, Rus hkumetiyle olan meselelerin zmnde, Osmanl hkumetinin arac olmasn bekliyorlard. Ruslarn emlak satn bir vilayete de gnderilmelerinde bir saknca grlmedii de

1624

engellemelerindeki amalar ya halk hicretten men etmek ya da gidecek halkn mallarna son anda el koyarak gzden kartlan bu insanlarn gidiinden bir fayda salamak olduu akla gelebilir. G eden kyller, Rusa bilmediklerinden ve mevzuata vakf olmadklarndan devletle olan resmi ilemlerini de araclar vastasyla yerine getiriyorlard. Bu eit araclarn bazen halk kandrp dolandrdna da ahit olunuyordu. Kazan vilayeti mahkemesi istopol (istay) ehrine giderek Hidayetullah ve Fatihullin adl iki sulunun davasna bakmt. Bu kiiler birok slam karyelerini gezip Memalik-i Osmaniyeye hicret yolu amak ve gerekli ruhsat almak bahanesiyle birka bin ruble toplamlardr. Ardndan topladklar mebla istopolde bulunan badolandrc Kasmof ismindeki kiiye vermilerdi; paray alan kii kayplara karm, sua alet olanlar ise hapse mahkum olmulard.60 Halktan toplanan meblaa baklrsa g etmeye hevesli pek ok kimsenin olduu ve bunlarn izin almak iin vekilleri vastasyla Rus makamlarna belli bir miktar para yatrdklar anlalmaktadr. dil-Ural blgesinden gelen gmenlerin genellikle Krm zerinden gemilerle Karadenizi atklar biliniyor, bazlar da Karadenizin dou sahilindeki snrlardan Osmanl topraklarna girmeye almlard. Kazan slam ahalisine mensup byle bir gruba Memalik-i ahaneye hicret etmek zere filikaya binerken Rus askerleri tarafndan zerlerine ate alm ve bir ksm da lmt. Bu kafile Trkiyeye Batum yoluyla ulam, fakat Batumun Fecr (?) limanndan Rizeli Hasan Reisin filikasna binerken Rus askerlerinin ateine maruz kalmlard. lerinden iki ocuk, bir delikanl ve bir kadn toplam drt kii lm ve be kii yaralanm, dierleri sa olarak Hopaya varabilmilerdi.61 Rus askerinin ateine maruz kalanlarn kk bir grup olduklar ve muhtemelen Rus makamlarndan izinsiz olduklar anlalyor. Daha byk kafileleler Kafkasya yolundan ziyade Karadeniz zerinden geliyordu ve buradaki limanlarn gmrnde Rus memurlarnca pasaport kontrol yaplyordu. Ayn ylda bir baka Kazan muhacir takm, gene Karadenizin dousundan Trkiyeye girmilerdi. Bu kiiler yolculuklarn geceleyin de srdrmler ve da yolunu aarak Hopaya kadar ulamlard. Bu kafile kadnl erkekli 20 kiiden olumaktayd.62 Eskiehirde bulunan ifteler iftliinde Krm ve Kazan Tatarlar iskan edilmilerdi. 1901 ylna ait bir vesikada ifteler iftlik-i Hmayununu dahilinde Bakurt isimli bir mahallin mevcudiyetinden bahsediliyordu. Bu yerleim biriminin ad daha sonra Burhaniye olarak deitirilmitir.63 Bu isimden buraya sadece Kazan Tatarlarnn deil ayn zamanda Bakurtlardan da nemli sayda kiinin g ettii anlalmaktadr. Zaten Bakurtlar arasndan da Trkiyeye glerin olduu ve bugn onlarn torunlarnn Konyann Brdelik (Readiye) kynde yaamakta olduklar bilinmektedir.64 Muhacirin Komisyonu defterlerinde Ufa muhacirlerine ait kaytlar 1894 ve 1895 yllarnda da devam ediyor. Samara vilayetinin Bglme ve Ufa vilayetinin Minzele yezdi ahalisinden 124 hane halknn da gene Ankara vilayetinde iskan edilmelerine karar verilmiti.65 Bir baka kayt da Rusyann Samara vilayetine bal Bglme sancayla Ufa vilayetine bal Minzele sanca ahalisinden 94 hane halknn hicretinin kabul ve iskanlar hakkndadr.66

1625

Ariv belgelerine gre XIX ve XX. yzylda dil-Ural blgesinden hicret eden Kazan Tatarlarnn, Anadoluda Hdavendigar, Ankara, Trabzon, Sivas ve Aydn vilayetlerinde iskan edildiklerini tespit ediyoruz. 1867 ylna kadar eyalet olan Hdavendigar vilayetine gnderilen Kazan muhacirleri, Bursa merkez sanca, Karahisar ve Ktahya sancaklarna yerletirilmilerdi. Bugn Kazan Tatarlarnn yaad Eskiehir ili de XIX. yzylda Eskiehir kazas olarak Hdavendigar vilayetinin Ktahya sancana balyd. Eskiehir 1894 ylnda demiryolunun ulamasyla gelimeye balamtr. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Eskiehir civarna ok sayda Krm Tatar yerletirilmiti. Bugn Eskiehir merkez ve ifteler ilesinin Osmaniye (Kuruhyk) kynde bu gmenlerin akrabalar yaamaktadr.67 Eskiehirde ifteler haras olarak da bilinen bir iftlik-i Hmayun bulunmaktayd. XIX. yzyln ikinci yarsnda iftelerde kain bu iftlik-i Hmayuna gmenler iskan ettirilmeye balanmt. Hatta Krm sava dneminde Karahisar- Sahib sancana bal olan bu iftlikte Rus esir askerleri de barndrlmt.68 dil-Ural blgesinden g edenlerin buradaki varln, devletin kendilerine yapt yardmlar sayesinde de reniyoruz. rnein ifteler iftlik-i Hmayunu, Osmaniye kyne yerleen Hasan Rahmetullah ve sekiz kiiden oluan ailesi, dier muhacirlere verilen yemeklik ve tohumluk yardmn alabilmek iin dileke vermilerdi. Ktahya sanca Mutasarrfl, bu aileye yemeklik ve tohumluk olmak zere otuz kilo zahire gnderilmesine karar verilmiti. Ayn aile daha nce stanbulda Dizdariye mahallesinde ikamet etmekteyken Eskiehirde yaayan akrabalarnn yanna gitmek istediklerini arz etmilerdi. Devlet tren creti ve yol paras konularnda da muhacirlere yardmc olmu ve bu arzular da yerine getirilmiti.69 Belirlenen iskan yerlerine ulaan ve yerleen muhacirler, uzun sren glklerden sonra yeni bir vatan edinmeleri kolay olmuyordu. Aratrmalarda muhacirlerin durumlarndan ikayeti olduklarn belgeleyecek pek az konuya rastlanmtr. Kazan Tatarlarnn ifteler iftliine iskan ettirildiklerini belgeleyecek bir baka belge de Kazan ve Silistre muhacirlerinin, iskan edildikleri mahalden memnuniyetlerini dile getirmek amacyla teekkr mazbatas gndermeleriydi. Bu mazbata seraskerlike takdim edilmiti.70 1900 ylna ait bir iradeye gre 32 hane Kazan muhacirinin Ktahya sancana bal Tavanl nahiyesinde yerletirilmesine karar verildii anlalmaktadr. Tavanl nahiyesinde Kazan muhacirlerinin tekil ettikleri bu kyn Hamidabad olarak adlandrlmasna karar verilmiti.71 1896 yl sonlarna doru Aydn vilayetinde, 107 hanede 480 nfus Kazan muhacirinin iskan iin beklemekte olduklarn da reniyoruz. Aydn vilayetine ayn zamanda byk gruplar halindeki Girit ve Rumeli muhacirleri de yerletirilmitir. Maietlerinin temini halinde, Kazan muhacirlerinin Mara sanca dahilindeki Andrn kazasnn Karga ayr adl mahalde bulunan bo arazide iskanlar dnlmt. Ancak bu mevkiye daha nceki muhacirlerce rabet edilmedii biliniyor. Aydn

1626

vilayetindeki Kazan muhacirlerinin bu blgeye gnderildiklerine ve iskan edildiklerine dair herhangi bir bilgiye rastlanmamtr.72 Sivas, Ankara, Trabzon, Hdavendigar vilayetlerinde iskan ettirilen Kazan muhacirlerine lkelerinden hemehrilerinden de yardm gelmitir. Bu da dier muhacirlerle karlatrldnda pek rneine rastlanmayan bir durumdu. Bylece Trkiyeye yerleen Tatarlarla dil-Ural sakinleri arasndaki ilikilerin de devam ettii anlalyor. Muhacirlerin memleketleriyle haberleebilmeleri veya en azndan Rusyadaki hemehrilerinin onlara olan ilgileri, belki memleketteki kalan akrabalarn da ge tevik edebiliyordu. Samsun ve Havzann Kfelik karyesi, Boazlyan kazas ve Sivrihisar kyleriyle

Afyonkarahisarn Yalvadin nahiyesinde tavattun etmi 175 hane Kazan muhaciri iin muteber Kazan tccarlarndan Ahmed Bey73 tarafndan yardm gnderilmitir. Gnderilen 99 top eyay muhacirlere tevzi edilmek zere Kazanl Ahuncan Efendi vekil tayin edilmiti. Bu konuda gereken kolayln gsterilmesi hakkndaki talimat Sivas, Ankara, Trabzon, Hdavendigar vilayetlerine gnderilmiti.74 Devlet, her ne kadar snrlardan giren gmen kafilelerinden maddi yardm talebinde bulunmayacaklarna kar senet alsa da muhacirlere imkanlar nispetinde yardma devam ediyordu. Ankarada iskanlar kararlatrlan Kazan muhacirlerinden o zamana kadar gelmi olan 500 nfus iin resmi kurumlar arasnda varidatn arttrlmasna ynelik teebbste bulunuluyordu. Bu muhacirlere gerekli olan tarm, hayvan, tohumluk ve yemeklik iin 160 bin olan varidatn 250 bin kurua karlmas hakknda yazmalar yaplmtr.75 Muhacirin Komisyonu, gene Ankara vilayetinde iskanlar kararlatrlan Kazan muhacirleri iin 206 bin kuruluk varidatn havalesini istiyordu. Parann ina olunacak haneler, zirai alet, hayvan, tohumluk, yemeklik zahire masraflarna harcanacak mebla olduu belirtiliyordu.76 Anadoluya iskan ettirilecek muhacirlerin, sevki tren yoluyla yaplmaktayd. Gmen kafilelerinin bu yolculuklar ayr bir masraf gerektiriyordu. Maliye Nezaretine gnderilen bir tezkirede Ankaraya gitmi olan 437 nfus Kazan muhacirinin imendifer creti olmak zere 40 bin kurula ilgili ilemlerin tamamlanmas da isteniyordu.77 Rusya topraklarnn merkezinde bulunan dil-Ural blgesinden glerin kaak olarak gereklemesi mmkn deildi. Dolaysyla Rusyadan g etmek iin gerekli demelerin yaplarak ilemlerin tamamlanmas ve g izninin alnmas gerekiyordu. Dnemin artlarnda Kazan ahalisinin gleri de ok g artlarda gerekleiyordu. Bazen de halkn g etme arzusu Rus makamlarnca engellenebiliyordu. 1896 ylnda Rusyann baehri olan Petersburg sefaretinden gelen bir yazda, Samara ahalisinden olan ve Trkiyeye hicret arzusunda bulunan 395 hanenin hicret fikrinden feragat eyledii bildiriliyordu.78 Rusyann Kazan ahalisinden 94 hanede 550 nfus, Dersaadette bulunan vekilleri Ahuncann yazl olarak bildirmesi zerine Memalik-i ahaneye hicret kasdyla hareket etmilerdi. Ancak mahalli idareciler, kendilerine bu konuda herhangi bir emrin ulamam olduunu ileri srerek gmenlerin

1627

ilerlemelerine izin vermemitir. Osmanl hkumetinden gmenlerin kabul edileceklerine dair kesin bir bilgi verilmemi olmasnn da muhtemel olduu gz nne alnarak yeniden bavuruda bulunulmutu. Muhacirlerin vekil tayin ettikleri kii, kn balamasndan nce gereken iznin alnmas iin yeniden mracaat etmi ve Kazanllarn muhacir olarak kabul edilmeleri karara balanmt.79 Rusya Devletinin Samar ve Ufa eyaletleri ahalisinden hicret arzusunda bulunanlara msaade etmemek hususunda srar etmekte olmasyla ilgili bir habere daha rastlanyordu. Bu mahallerden hicret edip Rostovda bulunan Mslmanlara derhal memleketlerine dnmelerinin zabtaca emredildii, Rostov ehbenderliinden alnan tahrirat tercmelerinden renilmiti.80 Yukardaki konuyla ilgili bir baka belgede bu duruma ilikin daha fazla ayrnt veriliyor. Rusyann Samara ve Ufa eyaletleri Mslman ahalisinden 790 hane halk, hicret etmek arzusuyla mracaat etmiler ve bunlardan 200 hane halk dahili pasaportla, topluca Rostova varmlard. Fakat Rusya Dahiliye Nezretinden zabtaya ulatrlan 21 Terinsani 98 tarihli bir emirnameyle Rostofa ulaan bu aileler gten men edilmi ve derhal memleketlerine dnmeleri emredilmiti. Ne var ki bu emir ulamadan bir ka gn nce 30 kadar aile Rostofdan ayrlarak Kere doru yola kmlardr.81 dil-Ural blgesi sakinlerinden Osmanl lkesine g etmek iin youn ve srarl bir talep olduu belirgin. Ancak Rus hkumetinin de Rus topraklarndan ge izin vermemekte kararl olduu yazmalardan anlalyor. Rostofa kadar gelen ve burada bekleyen halkn perian bir halde olduu kaydedilmi. Vesikada Ufa ve Samara ahalisinden hicret iin bavuruda bulunan 395 hane halkna da Rusya makamlarnca olumsuz cevap verilmi olduu grlmektedir. Kazan ahalisinden 94 hanede 550 nfusun glerine de ayn ekilde izin verilmiyordu. Ayrca gmenler bizzat mahalli Rus makamlarna giderek nfus bana 4er lira dedikleri gibi kendilerine Rusyaya avdet ettikleri takdirde kabul olunmayacaklar da aka ifade edilmiti. Bu gmenler hicret etmek iin olduka uzun bir sreden beri (yaklak be yldr) beklemekte olduklarndan, emlak ve eyalarn da satm bulunduklarndan sefalet iinde kalmlard. Btn bunlarn zerine ayr gruplar halinde hicret zorunda kalmalarnn da eklenmesiyle maduriyetlerinin artt, vekillerinin stanbula gelerek verdii dilekede dile getirilmekteydi.82 Muhacirlerin glerinin ne kadar gayri insani artlarda gerekletii anlalyor. Uzun sren kara yolculuundan sonra gemiyle stanbula varanlar da bulac hastalk yznden karantina engeli beklemekteydi. Ayrca yetersiz gda ve souk iklim koullar sonucunda phesiz kayplar da fazla oluyordu.83 Sonu Eski Kazan Hanl topraklarna dahil olan dil-Ural blgesinin ulam ve ticaret yollarnn kesitii stratejik bir mevkide yer almas, Orta Rusya sahasna hayat veren dil nehrine ve verimli topraklara sahip olmas, Ruslar XVI. yzyl ortalarnda buralara eken yeterli sebeplerdi. Kazan Hanlnn eski ahalisi, 1552 ylnda vuku bulan Rus saldrs karsnda yurtlarn terkle Urallara, Rusya ilerine ve gneye yani merkezden taraya doru dald. Bu Kazan Tatarlarn ilk g

1628

hareketiydi. XVIII. yzylda Orta Asya ve inle ticaret izni verildiinde Kazan Tatarlarnn bir ksm Asya topraklarnda yerletiler. XIX. yzylda, Krm ve Kafkasyallarn Osmanl topraklarna g ettikleri dnemde dil-Ural blgesinden de gelenler oldu. Anadolunun eitli blgelerinde iskan edilen bu gmenlerin zerinde Krm ve Kafkasya glerinin tevik edici etkisi olabilirdi. Fakat insanlar evlerini, akrabalarn, gemilerini ve en nemlisi yurtlarn terk etmek gibi zor bir olaya sevk eden, daha nemli sebepler olmalyd. Bunlarn banda Mslman halka uygulanan dini basklar ve Ruslatrma siyasetinden kaynaklanan huzursuzluk yani darlharpte yaamann getirdii skntlar geliyordu. Gmenlerin istikamet olarak Osmanl lkesine ynelmelerindeki en nemli neden hi kukusuz iki toplumun ortak noktas olan slam diniydi. Buraya yerleenlerin, memleketteki hemehrilerinin ya da akrabalarnn bata stanbul olmak zere, dier ehirlere gelmelerinde tesirleri oldu. Ariv belgelerine dayanarak XIX ve XX. yzylda dil-Ural blgesinden hicret eden Kazan Tatarlarnn Anadoluda Hdavendigar, Ankara, Trabzon, Sivas, Aydn; Anadolu dnda stanbul, Silistre ve am vilayetlerinde iskan edildiklerini tespit ediyoruz. XIX. yzyl ortalarnda dil-Ural blgesinden gelen baz muhacirlerin, zellikle amda yerlemeyi istemeleri de dikkat ekicidir. Gmenlerin kk bir ksm da ayn dnemde Hicaz vilayetinde ikamet etmekte idi. Ancak Birinci Dnya Savanda Osmanl mparatorluunun yenilmesi sonucunda Trkler bu topraklardan da ekilmek zorunda kaldlar. Bu durumda Mekke ve Medinede yaayan Tatar-Bakurtlar da g etmek zorunda kaldlar. O zamann artlarnda Rusyadan gelen gmenler, hem kara ve hem deniz yolunu kullanmak durumundaydlar. Dolaysyla bu kafilelerin yolculuk srasnda veya geldikten sonra iinde bulunduklar elverisiz koullar yznden telef olduklar, ailelerin paraland gerektir. Osmanl dneminde dil-Ural blgesinden gelenlerin 4-5000 kiiden ibaret olduu sylense de, yalnzca bu incelemede kullanlan vesikalardan 10.000den fazla insann sadece Anadoluya yerletirildii sonucuna varabiliriz. stelik Rus hkumetinin engellemeleri olmasayd bu say kukusuz daha da artacakt. DPNOTLAR 1 Aslnda merkezi Ufada bulunan Orenburg Dini daresinin mfts, Mslmanlar

tarafndan deil Ruslar tarafndan seiliyordu yani mft Petersburga bal bir devlet memuruydu. 2 Ajdar Nogmanov, Lvolution de la lgislation sur les Musulmans de le Russie, de la

conqute de Qazan la guerre de Crime (1552-1853) , LIslam de Russie (haz. S. Dudoignon, D. shakof, R. Muhammdin), Maisonneuve Larose, Paris, 1997, s. 120. 3 4 Marsel hmtcanov, Yefimiy Malov, Bezdn mana, Sezdn man, dil, 1993, 8, s. 60. Recai Snay, Kzl Rusyada Bir Trk Kadn, Nebiolu yay., stanbul, (t. y.), s. 11.

1629

5 382-385. 6 7

Tatar Mgriftelek dbiyat (1860-1905), Tatarstan Kitap Nriyat, Kazan, 1979, s.

Tahrir-i Nfus, Tercman, say: 39, 6 Ekim 1986. (G)aysa Enikeev (1864-1931) Ufada domu pedagog ve mzisyen. III. ve IV. Devlet

Dumasna Kazandan vekil seilmitir. 8 9 10 Ravil mirhan, Gali Ruhl hes, Miras, 8 (9), 1992, s. 76. (Yldz Tasnifi Mtenevvi Maruzat Evrak) Y. MTV 151/89, 18. Ramazan 1314/20.02.1897. Mhmt Gal, Mhacirlr, (A. G. Yahin, dbiyat, Kazan, Mgarif yay., 1995, s. 204-

250.) adl kitabn iinde. 11 12 13 14 15 16 17 18 Hicret Meselesinden, Tercman, say: 27, 1906. (Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair) A. MKT. NZD, 243/26, 7 Rebilahir 1274/25.11.1857. A. MKT. NZD. 377/32, 05 Cemaziyelevvel 1278/09.11.1861. (Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair) A. MKT. NZD., 402/101, 24 aban 1278/24. 02. 1862. (Mektubi Kalemi Deavi Ksm) A. MKT. DV., 78/51, 15 Cemaziyelevvel 1271/03. 02. 1855. Zarif Beir, Miarlar II, ura, 1910, say: 3, s. 74-77. rade, Dahiliye, 2401, 09 Za. 1263/19.10.1847. (Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair) A. MKT. NZD., 24/54, 15 Rebilevvel

1267/18.01.1851. 19 20 (Mektubi Kalemi Deavi Ksm) A. MKT. DV., 59/72, 02. 09. 1268/20.06.1852. (Mektubi Kalemi Umum Vilayat Ksm) A. MKT. UM. 432/11, 29. Rebilevvel

1277/15.10.1860. 21 22 23 24 25 A. MKT. DV., 185/37, 14 Ramazan 1277/27.03.1861. A. MKT. DV., 59/72, 02. Ramazan 1268/20.06.1852. Rzaeddin bin Fahreddin, Asar, C. II, cz. 10, Orenburg, 1907, s. 96-99. A. MKT. NZD., 361/40, 27. Muharrem 1278/05.08.1861. Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK yay., Ankara, 1993, 359-361.

1630

26

Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri (1856-1876), TTK yay., Ankara, 1997, s. 70.

27 A. MKT. NZD., 368/23, 23. Rebilevvel 1278/29.09.1861. 28 29 30 31 s. 570. 32 33 (Mektubi Mhimme Kalemi) A. MKT. MHM., 230/87, 5 Safer 1278/12. 08. 1861. Bahaddin Nakibent (1318-1389) tarafndan kurulan tarikat, Ahmet Yesevi ile Damolla Abdlkerim Hazretin ders verdii medrese Bubi Medresesidir. Mercani, (yay. Salih bin Sabit Gabidullin), Maarif Neriyat, Kazan, 1915, s. 534. rade Meclis-i Vala, 22341, 24 Rebilahir 1280/10 Ekim 1863. mam Kurbanali Halidolu, Tevarih-i Hemse-i arki, Ye. V. Kazakova Matb., Kazan, 1911,

Maverannehirde, Abdlhalik ile Harezmde yayld. XV. yy. da Anadoluda, XVI. yy. da Hindistanda etkisini srdrd. Tarikat Hindistandan Muceddiye ad altnda gelierek Hicaz, Irak ve Suriyede yayld. Suriyede tarikatn Halidiyye kolu olutu. 34 35 475-476. 36 37 38 (Sadaret Hususi Maruzat Evrak) Y. A. Hus., 260/113, 27. 10. 1309/24. 05. 1892. rade, Dahiliye, 4/30, 28 Ramazan 1311/05.04.1894. (Babakanlk Evrak Odas Nezaret Gelen Giden) BEO/NGG., 763, 39737/09, 05 Hamid Algar, Halidiyye, TDVA, C.15, s. 296. The Famine in Soviet Russia 1919-1923, The Macmillan Company, New York, 1927, s.

Cemaziyelevvel 1312/03. 11. 1894; BEO/NGG, 759/15, 29 Terinevvel 310/11 Ca 312/09. 11. 1894. 39 40 rade, Dahiliye, 3/11, 07 Cemaziyelahir 1312/05.12.1894. 1897 ylnda yaplan nfus saymna gre Ufa, dil-Ural blgesinde Mslman nfusun en

youn olarak yaad eyaletti. 41 42 43 44 45 BEO/NGG., 759/4, 04 Safer 1312/06. 08. 1894. BEO/NGG., 759/4, 25 Cemaziyelevvel 1312/22. 11. 1894. BEO/NGG., 759 7 12, 12 Rebilevvel 1313/02. 09. 1895. Y. A. Hus., 250/26, 12. 01. 1309/18. 08. 1891. Y. A. Hus., 252/48, 11. 03. 1309/15. 10. 1891.

1631

46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

Y. A. Hus., 263/64, 17. 01. 1310/10. 08. 1892. Y. A. Hus., 299/99, 9 Zilhicce 1311/13. 06. 1894/01. Haziran 1310. (Meclis-i Vkela Mazbatalar) M. V. 77/25, 26 Rebilahir 1311/05. 11.1893. Y. MTV, 188/117, 22 Zilkade 1316/03. 03. 1899. Y.E.E. (Yldz Esas Evrak), 134/65, 12 Rebilevvel 1317/20. 07. 1899. rade, Dahiliye, 32, 26. Za. 1318/17.03.1901. BEO/NGG, 759/12, 21 R. 1312/08. Terinevvel 310/20.10.1894. BEO/NGG, 760, 33/330, 29 Safer1318/27. 06 1900. BEO/NGG, 760, 73/767, 13 Cemaziyelahir 1318/08. 10 1900 (Telgraf). BEO/NGG, 760, 76/791, 20 Cemaziyelahir 1318/15.10 1900. BEO/NGG., 759, say: 45 Receb 1318/27.10.1900. BEO/NGG, 760, 73/637, 10 R 1320/16.07.1902. BEO/NGG., 759/2, 20 Muharrem 1312/23.07.1894. (Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak) Y. MTV., 62/20. Safer 1313/11. 08.1895. Kazan, Tercman, say. 16, 21 Nisan 1896.

61 62 63 64 65 66 67 68

Y. MTV, 188/127, 24 Zilkade 1316/05. 04. 1899. B. E. O. /N. G. G., 759/B 1, 23 Rebilahir 1320/29. 07. 1902. rade, Dahiliye, 1263/43, 22 Cemaziyelevvel 1319/06. 09. 1901. Ahat Salihov, Bakort migrantlar, Ylek, 21 Temmuz 1998. BEO/NGG., 759/4, 25 Cemaziyelevvel 1312/22. 11. 1894. BEO/NGG., 759 7 12, 12 Rebilevvel 1313/02. 09. 1895. Peter A. Andrews, Ethnic Groups in the Republic of Turkey, Wiesbaden 1989, s. 306-307. (Mektubi Mhimme Kalemi) A. MKT. MHM. 74/29, 7 Zilhicce 1271/20. 08. 1855.

1632

69 70 71 72 73

BEO/NGG., 763/102952, 12 Cemaziyelevvel 1317/07. 09. 1899. Y. MTV., 124/45, 17. 01. 1313/10. 07. 1895. rade, Dahiliye, 1145/5, 11 Cemaziyelevvel 1318/06. 09. 1900. BEO/NGG., 759/13, 6 Cemaziyelahir 1314/12. 11. 1896. Bu kii mehur zenginlerden ve Hseyniye Medresesinin kurucularndan Ahmet Bay

Hseyinov (1837-1906) olmaldr. 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 BEO/NGG, 759/63, 01. Za. 1318/20. 02. 1901. BEO/NGG, 760/38, Telgraf, 30 Ra 317/07. 08. 1899/26 Temmuz V 315. BEO/NGG, 760/48, 14 R 317/09 VI 315/21. 08. 1899. BEO/NGG, 760/46, 08 R 317/02 VI 315/15. 08. 1899. BEO/NGG, 156/3368, 5. C. 1314/11. 11. 1896. rade, Hususiye 35, 14 Receb 1316/29. 11. 1898. BEO/NGG, 158/2887, 21 Receb 316/23 Terinsani 314/06. 12. 1898. Y. A. Hus. 391/87, 23. 07. 1316/08. 12. 1898. BEE/NGG., 185, 88598/820, 03 Rebilahir 1316/22. 08. 1898. Recai Snay, a.g.e., s. 13.

1633

Tanzimat Dneminde Airetlerin skn / M. Fatih Sansar [s.907-923]

Celal Bayar niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Osmanl Devletinin Tanzmat devresi hakknda bu gn hala farkl grler etrafnda deerlendirilmeler yaplmakta ve bir fikir birlii olumad grlmektedir. Yaplan yeniliklerin Batl devletlerin basks neticesinde olmas, Batllama srecinin sradan bir taklitilikten teye gidemedii gibi olumsuz eletiriler yannda Tanzmat anlaynn devam ederek Cumhuriyet Trkiyesinin temeli olduu gibi grler de ileri srlmtr.1 Dolaysyla Tanzmatn ana ilkesi olan Batllama srecini dnemin sosyo-ekonomik tahlili ile ortaya kartmak ve bunun neticesinde yarglarda bulunmak gerekmektedir.2 Tanzmat Dneminde airetlerin iskn bu erevede nemli bir yer tutmaktadr. Bu almada sadece Anadoluda bulunan airetlerin iskn ele alnm, dier blgeler ile Rumeli ve Kafkas muhacirlerinin iskn kapsam dnda braklmtr. Tanzmata Kadar Airetler (Konar-Gerler) ve skn Bozkr kltrnn en belirleyici zellikleri phesiz hayvanclk ve buna bal olarak konar ger bir hayat tarzdr. Trkistan Bozkrlarnda tarih sahnesine kan ve burada asrlar boyu bir hayat srdren Trkler iin de bu durum geerliliini korumaktadr. Fakat bu konar ger hayat tarz tamamyla bir gebelikten ziyade genel olarak snrlar belli olan mekan erevesinde mevsimlik yaplan glerdir. Yaz mevsiminin balamas ile yaylak tabir olunan daha yksek ve daha serin alanlara, k mevsimin balamas ile de klaklara yaplan zaruri yer deitirmelerdir.3 XI. yzylda balayan ve sonraki yzyllarda Batya doru devam eden byk Trk muhacereti eitli nedenlerden kaynaklanyordu. Sebep her ne olursa olsun Hazar Denizinin gney sahillerinden ran, Irak, Azerbaycan, Suriye ve nihayet Anadolu topraklarna youn bir Trk gnn yaand aikrdr. Saylar milyonlar bulan bu Trkler bozkr kltrn byk lde muhafaza ederek, yani konar ger hayat tarzlar ile4 Anadoluya geldiler. Anadoluda zellikle daha nce yaadklar Trkistann corafi zelliklerine uygun alanlarna, Orta Anadolu, Dou ve Gneydou Anadolu, Ege kylar ile Gneyin dalk alanlarnda yerletiler. K ise ekseriyetle Halep, Musul, Kuzey Suriye gibi scak fakat nem oran dk blgeleri tercih ettiler.5 Osmanl Devletine intikal eden bu Trkmen nfusunun byk ounluunu Ouzlara bal gebeler tekil ediyordu. Bu gebelerden Bat Anadoluda bulunanlar daha Osmanl Devletinin kuruluu dneminde yaya ve msellem olarak asker birime dahil oldular.6 Bunun yannda baz gebe gruplar fetihlerle beraber devletin sevk ve idaresinde Rumeliye grlmler, orada ya yerleik bir ahli ya da asker teekkller iinde yer almlardr. Ancak Anadoluda yaayanlar, zellikle Osmanl idaresine Fatih devri ve sonrasnda tananlar, ananev hayatlarn ve sosyal yaplarn uzun sre muhafaza etmitir.7 Bu gebe nfus Osmanl Devleti tarafndan konar-ger, yrk, trkmen, airet eklinde isimlendirilmitir. Trkmen tabiri nceleri Mslman olan Ouzlara verilen kavm bir tabir iken zamanla Anadolunun orta ve dou ksmlarnda yaayan konar-gerlere verilen bir isim haline gelmitir. Yrk (Yrk) tabiri ise Anadolunun batsnda ve Rumelide yaayan Trkler iin kullanlan isim olmutur.8 Buna ramen

1634

Yrk tabirinin daha ok Rumeliye geen Trk gruplar iin sylendiini belirtmek daha doru olacaktr.9 Anadoludaki Trkmenlere airet tabiri sk sk kullanlmtr.10 isim altnda da gebe Trk nfusu kastedilmekte olup zelliklerinden dolay Osmanl Devleti kanunnamelerde ve kaytlarda konar-ger tabirini gemektedir.11 Bu konar-ger gruplar kalabalk bir nfusa sahip bulunmakta ve geni bir sahada yaamakta idiler. Mstkil bir idar nite iinde zel ad tamakta olup; Halep Trkmenleri, am Trkmenleri, Yeni-l Trkmenleri, Bozulus Trkmenleri, Dulkadrl Trkmenleri, Danimentli Trkmenleri, At-eken, Kara-ulus, Ulu-Yrk, Ankara Yrkleri, Bolu Yrkleri ve Ktahya Yrkleri gibi isimler almlard.12 Rumelide ise Naldken, Selnik, Vize, Kocack ve Ofabolu Yrkleri gibi isimler ald grlr.13 l veya ulus ad altnda gruplandrlan konar-gerler; boy (kabile), airet, cemaat,14 oymak, mahalle, oba (aile) ekline alt blmlere ayrlmtr.15 Boylarn banda Boybeyi bulunur ve idri ilere bakard.16 Airetlerde ise Mr-airetler bu grevi stlenmilerdi.17 Konar-ger airetlerin her birinin banda kethd denilen bir ynetici bulunmaktayd. Vergi toplama, airetin dzenini salama, devlet grevlilerine yardmc olma gibi grevleri vard.18 Konar-gerlerin en nemli iktisadi faaliyetleri hayvanclk olmakla beraber az da olsa ziraatla megul oluyorlard. At bata olmak zere koyun, kei, katr, deve ve sr19 gibi hayvanlar srler halinde yetitiriliyordu.20 Konar-gerler vergi vermekle mkellef olan raiyet snfna dahil olup bennak ve mcerred21 olarak topra ve davar olan hane esasna gre vergi veriyorlard.22 Konar-gerlerden alnan en nemli vergi koyun resmi olarak geen anam resmidir. Ayrca resm-i yaylak, resm-i klak, det-i oban-beyi, bd- hev ve dier baz vergileri demekle ykml idiler.23 Bu halde konar-gerlerin vergileri yaay tarzlarna uydurulmutu.24 Konar-ger olmakla birlikte tamamen gebe olmayp belli alanlarda yaylak-klak mahalleri arasnda dolatklarndan tamamen babo deillerdi. Bu nedenle tmar, zemet veya has reayas olarak zerinde bulunduklar topraa gre kaydedilmilerdi.25 Dolaysyla ya mstkil bir idar nite eklinde veya bulunduklar yerdeki sancak, kaza ve nahiye gibi idar birimlere bal idiler. Mstkil idar yaplanma Anadoluda kalabalk gebeler iin uygulanm, Akkoyunlularn bakiyesi olan Bozulus Trkmenleri nce mstkil bir kaza daha sonra ise mstkil bir sancak statsne getirilmitir.26 Yine Halepin kuzey ve kuzeydousunda yurt tutan Halep Trkmenleri de balangta kaza iken XVI. yzyln ikinci yarsnda sancak olmutur.27 dar ve adl bakmdan konar-gerler yaay tarzlaryla alkal olarak zel bir statye haiz idiler. Sancak beylerine tabi olmayp dorudan doruya bey ya da babularna bal idiler. Kaza ynden kadlara bal olmakla beraber cezai ilemler bey ya da babular tarafndan yrtlrd.28 Sivasn gneyinde bulunan Yeni-l Trkmenleri ile Ankara Yrkleri birer kaza statsnde idiler. Konya Ovasndaki At-ekenler ise idar bakmdan Eski-l, Bayburt ve Turgut adyla bilinen kazaya ayrlmt.29

1635

Konar-gerler gerek has eklinde gerekse bir sancan vergi dairesine bal olarak muktaaya verilmek suretiyle idare edildii zaman balarna hkmet tarafndan tayin edilmi Voyvoda bulunurdu. Voyvoda sancakbeyinin uhdesinden ya da yerel hnedandan ahlinin rzas ile tayin olunurdu. Airet, voyvoda tayin edilen kiiye malikne suretiyle verilmekteydi. Vergiler iin saym yapmak ve vergileri toplamak temel grevi idi.30 Corafi dallarna gelince: Yeni-l Trkmenleri vakf reayas olup, Sivasn gneyinde bu gnk Kangal kazasnn bulunduu blgede yurt tutmulard. Ayn evkafa bal bulunan ve Yeni-l Trkmenleri iinde yer alan Halep Trkmenleri Sivas tarafna yaylaa kmakta olan Dulkadrl teekklleri ile beraber Yeni-il Trkmenlerini oluturuyorlard.31 Bu gruba tabi oymaklar yazn Orta Anadolunun muhtelif yerlerine kn ise Antakya ve am arasndaki blgede yaarlard. Dulkadrl ulusu Mara Elbistan, Kars, Kozan blgeleri ile kuzeyde Bozok ve Sivas eyaletlerini de kapsayan geni bir alana yaylmt.32 Boz-uluslar, XVI. asrda Diyarbakr blgesinde yayorlard. K Mardin taraflarna kadar uzanan blgede yazn ise Diyarbakr ve Erzurum dolaylarnda yaylamakta olup zamanla Ankara, Karaman, Aydn, Ktahya blgelerine dalmlardr.33 -ok kolundan Ramazanl ulusu ise skenderundan Aliyeye kadar ukurovaya yaylm bulunuyorlard.34 Bunlarn dnda Trablusam, am ve Irakta kk Trkmen topluluklar vard. am ve Hamada ise Bayat taifeleri vard. orum ve Tokat sancaklar dahilinde unkar, epni ve l-Beyli Oymaklar, Afyondan Kayseriye kadar olan sahada At-eken ulusu yurt tutmutu. Kilis ve civarnda ise zzeddinl taifeleri yer almakta idi. Rivan hss oynaklar ise Malatya Sanca dahilinde yurt tutup Suriye llerinde klyorlard. Lekvnik cematleri de orum sanca dahilinde idiler.35 Osmanl toplumunun nemli bir unsurunu tekil eden gebelerin nfusuna dair bilgiler tahrir defterlerinden elde edilmeye allmtr. 1520-30 tarihlerinde yaklak bu gnk Anadolu snrlarn iine alan Anadolu, Karaman, Dulkadr ve Rum Eyaletlerindeki toplam 872 610 hane nfusun 160. 564 hanesi gebe ve geriye kalan yerleikti. 1570-80 tarihlerinde ayn eyaletlerde 1.360.474 hane nfusun 220.217 hanesi gebe idi. Rumelide ise XVI. yzyln balarna 1.111.799 hane nfusun yaklak 50.000 hanesi yrk veya yrk meneli yaya ve msellem idi.36 XVII ve XVIII. Yzyllarda Airetlerin skn Klasik Osmanl devlet sisteminin iler halde bulunduu dnemlerde bu yap hkmeti rahatsz etmemi, hatt onlarn bu hayat tarzlarn devam ettirecek ekilde kendi sistemi iine dahil etmiti. Geri szn ettiimiz dnemde konar-gerler iskn olunmulard fakat bu iskn ama ve yntem bakmndan farkl bir yap arz etmekteydi. Nitekim kurulu ve gelime dneminde fethedilen topraklara gnll ya da srgn yolu ile yerleme eklinde olmutu. Bu da dnk iskn hareketi37 ile Rumeli tarafna konar gerler sevk edilmesi, bu yeni topraklarn imr edilmesi ve enlendirilmesi ile Trk yurdu haline getirme gayretinden kaynaklanyordu.38 Tekilatl bir devlet idaresi ile yaplan g ve yerleme hareketi hkmetin belirledii kideler erevesine gereklemitir. Bu dnemde bu yerleme hareketinde, birok yeni yerleim birimine ismini veren, bo ve ssz yerlere yerleip oralar

1636

imr eden derviler ve onlarn zviyeleri kendiliinden bir iskn arac olmutur.39 Orduyla birlikte ftuhata katlan veya ordunun ardndan hareket eden bu derviler genellikle Yesev Tarikatna mensup Alperenler idi. Yerletikleri bu ssz topraklarda bir zaviye kuruyor, onun kenarlarna yeni binalar inaas ve yerlemeler ile bir ky meydana geliyordu. Bu yerleime paralel olarak Osmanl Devleti, idri ve mli birer mstkil messese olan vakflar kurmak ve bu vakflarn kurulduu bo ve bataklk arazilere nfus yerletirerek srgn usul ile destek olmutur.40 Srgn usul devletin ilk zamanlarnda sk sk bavurduu bir yntemdi. Her ky veya kasaba byklne gre on haneden bir veya iki hane olmak zere srgn karmak mecburiyetinde kalrd. Rodos ve Kbrs Adasnn fethinden sonra bu ekilde Anadolunun eitli yerlerinden Trk nfus sevk edilmiti.41 Yukarda bahsettiimiz yerlemeler ve bunlarn yntemi da dnk ve ftuhat amal bir hviyete sahipti. stelik kurulu ve gelime devresinde ve sistemli bir ekilde yaplmt. Konargerlerin gerek baka mahallere sadece nakilleri gerekse bu nakiller ile belli bir alana yerleerek ziraatla megul olmalar Osmanl Devletinin duraklama dnemi ile birlikte ie dnk42 bir hal almtr. Bu ikinci devre iskn hareketi gerek yntemleri ve gerekse amalar bakmndan ncekinden byk farkllklar gsterir. Osmanl Devletinin duraklama dnemine girmesine paralel olarak hemen her alanda bozulmalarn balad muhakkaktr. Artk siyas, sosyal, ekonomik her alanda kendini hissettirmitir. zellikle savalarn ok uzun srmesi ve genellikle malubiyetle sonulanmas Osmanl ekonomisini zaafa uratmt. Sefer masraflarnn karlanmas beraberinde yeni vergiler getirmi ve Anadolu kyls bu ar verileri deyemez hale gelmiti. Tmar sisteminin bozulmas, beraberinde ekavet hareketleri ve i karklklara sebep olmutu. Bu durumun neticesinde Celal isynlar diye adlandrlan isynlar ba gstermi, yerleik ahlinin de iftini ubuunu brakarak g etmelerine sebep olmutu.43 Bu ekilde Anadolu harap ve metrk bir hal almtr. Bu nedenle devlet retimin arttrlmas amacyla harab ve sahipsiz yerlere airetlerin yerletirilerek yeniden ziraata almas eklinde bir siyset takip etmitir.44 XVII ve XVIII. yzylda Osmanl Devletinin iskn siyaseti harap ve sahipsiz topraklar en ve abdan etmek zerine kurulmutur. XVII ve XVIII. yzylda yaplan bu iskn hareketleri Cengiz Orhonlu ve Yusuf Halaolunun eserlerinde ayrntl ekilde ele alnmtr. Bu dnemde iskn sahalar unlardr: Ktahya-Aydn yresi, Konya Karaman Blgesi, -l ve Teke havalisi, Ankara-Nevehir yresi, Sivas-Erzurum yresi, ukurova blgesi, Diyarbakr-Malatya yresi, Kbrs adas, Rakka ve Halep Eyleti, Rumeli eyleti. 1691 ylndan balayarak 19. yzyln ilk yllarna kadar devam eden bu srete airetler ile devlet arasnda adeta ke kapmaca oyunu oynanmtr. Bir ksm kendiliinden yerlemi olmakla beraber genelde airetlerin bu iskn hareketine kar geldikleri gzlenir. Konar-ger hayatlarn brakmak istememeleri, emredilen mahale gitmek istememeleri gibi sebepler bunda etkili olmutur. Bu iskn srasnda kendiliinden yerlemeler dnda, srgn ve derbenti kaydedilme yntemleri nemli yer tutar.45 Buna karlk yerleenlere vergi muafiyeti tannmas ama yerlemeyenlerin iddetle takibi sz konusudur.

1637

19. yzyla gelindiinde 17. ve 18. yzyl isknlarnn yarm kaldn ya da artk etkisinin kalmadn airetlerin ekavetlerinden anlamak mmkndr. Buna ramen birok airet yerleik hayata gemi ve yeni yerleim birimleri kurulmu, var olanlar ise enlendirilmitir. Fakat sorunun asl byk ksm 19. yzyla kalmtr demek mmkndr. Zira konumuzun asl ksmn tekil eden Tanzmat Dnemi skn Siyaseti yine ayn blgelerde daha sistemli bir ekilde ele alnmtr. Tanzmat Dnemine Genel Bir Bak Her ne kadar dnem olarak 3 Kasm 1839da Tanzmat- Hayriyye Fermannn iln edilmesi ile balayp 1876 ylnda Kanun- Essinin hazrlanp Merutiyetin iln edilmesi arasnda geen sre kabul edilse de felsefe olarak Tanzmat, III. Selim dneminde balam bulunuyordu. Daha sonra padiah olan II. Mahmut ise Tanzmatn asl balatcs olup radikal reformlar Onun dneminde balamt. Her ne kadar Tanzmatn 1839 ylnda Abdulmecitin iln ettirdii ferman ile baladn kabul etsek bile ncesinde geen 50 yllk dnem bir hazrlk safhas olarak kabul edilebilir. Glhane Hatt- Hmayunu (Tanzmat Ferman) iln edilmesinden sonra, dneme damgasn vuran Mustafa Reid Paa devletin her alannda yeniliklere gitti. Vergiler, asker almlar, ziraat, ticaret, sanayii, sosyal hayat, ynetim, tara idaresi ve dierleri. Bu nedenle Glhane Hatt l bir vesika olarak kalmam, imparatorluk iinde geni lde hareketlere yol am, geleneksel sosyal yapda derin sarsntlar dourmutur.46 Bu ferman, iktisad bnyesi ve toplumsal kurumlaryla endstri ana ayak uyduramayan bir imparatorluun aydn brokratlarnn, i ve d basklar sonunda zorunlu olarak iln ettikleri bir belgeydi. Devletin iki yz yldr gerekli tarm ve sanay reformlarn gerekletirememesi devlet iindeki farkl etnik zmrelerin isynna sebep oldu. Balkanl uyruklar Osmanl ynetimine yz evirmilerdi. Toprak rejiminin bozulmas, merkeze bakaldran mahall derebeylerin her yerde etkinliklerini artrmas ve kendi aralarndaki ekimeler otorite bunalmna sebep oldu. Tanzmat hareketi, zellikle imparatorluun iine dt ekonomik ilikilerden dolay, tarm ve sanayide doan knt ve buhranlara kar bir tepki olarak dnlmelidir.47 Mehmet Ali Paa syn, II. Mahmutun reformlarnn yetersizliini gstermiti. Bu isynn bir sonucu olarak ngilizlerle yaplan 1838 Baltaliman Ticaret Anlamas48 ile Osmanl ekonomisinde meydana gelen kme ekonomik dzenlemeleri zorunlu klyordu. Islahat Fermannn ilan edilmesi ile reformlar hz kazand. Paris Antlamas, Osmanl Devletini Avrupa devleti statsne sokdu ve Krmdan sonra yirmi yl kadar sava yaanmad. Dolaysyla Osmanl Devleti 1856dan sonra kendi kurtulularn gerekletirecek bir zaman buldular.49 Burada Tanzmatn kritiini yapmaktan ziyade, iskn ile yakndan alakal ve birbirinin tamamlaycs ya da ayn btnn paralar olan mal, ziri, sna ve idar alanda yaplan deiiklikleri ksaca hatrlamak gerekmektedir. Zira bu alanlarda yaplan reformlarn bir uzants da airetlerin iskn olacaktr. Mal alanda Tanzmatn hedefi modern ekonomik yapya brnme ynnde; yani her trl gelirin merkezde toplanmas ve giderlerin merkezden denmesi yolunu takip etmeye altlar. Bu

1638

ekilde taraya geni yetkilerle muhassllar tayin ederek vergi tahsilini valilerin ve aynlarn elinden alarak onlarn sebep olduklar sorunlar giderme yoluna gittiler.50 eitli adlar altnda alnan vergiler 1840 ylnda kaldrlarak bunlarn yerine ancemaatin vergi ya da ksaca vergi diye adlandrlan tek bir vergi getirildi. Artk vergi toplama iini muhassl ve muhassl meclisleri yrtecekti.51 Vali ve dier devlet grevlilerinin halktan aldklar vergiler kaldrld. Angaryann kaldrlmas da zerinde durulan konulardan bir tanesiydi. ltizam usul her ne kadar kaldrlm ise de muhassllk deneyimi baarsz olunca tekrar iltizam usulne dnmek zorunda kalnmtr.52 Buna ramen dnem boyunca aarn tahsil edilmesi hususunda araylar srmtr. Anam resmi ise 1858 ylnda yaplan bir deiiklikle hayvan varl zerinden deil gelirden alnmas ve farkl blgelerdeki gelirler gz nnde bulundurularak tahsil edilmesi yoluna gidilmitir.53 Tanzmat Dneminde vergi toplama ii nemli bir mesele olmutu, zira devletin en nemli gelirini vergiler oluturmaktayd. Tanzmat Dneminin zira politikas, retimin artrlmas ve eitlendirilmesi, d talebe ynelik zira rnler retiminin tevik edilerek d ticaret dengesinin salanmas, ithal ikmesi amacyla kurulan yerli sanayiinin ihtiya duyduu hammaddenin yurt iinden karlanmas ve zira retim ara ve metotlarn gelitirilmesi olmutur.54 Bu amala bir zira kadro kurularak, ekonominin gelimesine engel olan problemler tespit edilerek zmn amalayan almalar yaplmtr. Tevik edici ve dzenleyici tedbirler konulmutur. Daha sonra da grlecei zere Tanzmatlar tarma dayal sanayi rnlerini tevik ve yerli sanayii gelitirme yollarn aramaktadrlar.55 Bu dorultuda ilk akla gelen rn pamuktur. ukurovada pamuk ekimi ve buna bal sanayi kurulabilmesi ovann iskn ve tarma almas ile mmkn olacaktr. Islahat Fermannn ilanna kadar mlk yapda bir takm dzenlemeler yaplmt. zellikle eyalet valilerini ve dier tara memurlarn maal memur haline getirerek yetkilerini snrlandrma yoluna gittiler.56 Islhat Fermannn ilnndan sonra meydana gelen huzursuzluklar Ni syn ardndan Lbnan Bunalm ile ba gstermiti. Zaten Krm Sava sonucunda imzalanan Paris Antlamas ile Osmanl Devleti Avrupa devleti statsne girdiinden Lbnan meselesi uluslararas bir hale geldi.57 Bu tepkiler zerine idar alanda yeni dzenlemeler yaplmas dncesi domu, Mithat Paann Ni Valilii srasndaki baarl uygulamalarndan esinlenerek 7 Kasm 1864 tarihinde karlan bir nizamnme ile baz deiikliklere gidilmiti. lk olarak Mithat Paa tarafndan Tuna Vilyeti adyla geni bir blgede denenen uygulama baarl grlerek 1865-1866 arasnda btn lkede uygulanmaya baland.58 1864 dzenlemesi ile Avrupada on vilyet, krk drt sancak, Asyada on alt vilyet yetmi drt sancak oluturuldu. lber Ortayl bu dzenlemeler hakknda u ekilde gr bildiriyor: Tipik Osmanl eyaletlerinin snrlar geniti, daha ok askeri bir koordinasyon nitesi olarak dnlmt. Mal, adl ve idar rgtlenme sancak dzeyinde idi; rnein eyalet merkezindeki Kadnn sancak kadlarnn ve eyalet merkezindeki defterdarn sancak defterdarlarnn amiri olduu sylenemez. Byle bir dikey ve yatay hiyerari yoktu. Tanzimat reformlar ile Eyletin ad deiti vilyet oldu. Deiiklik bu kadar da deildi. Snrlar daralmt ve vilyet rgt ortaya kt. Sancaklar liv adn alarak vilyetin alt birimi olarak rgtlendi. Ksaca valinin ynetimindeki vilyet; Tanzmat ile birlikte adl, idri, mal ynden

1639

rgtleniyor ve alt birim olan liv ynetiminin st oluyordu. Livlara da kazalara balyd.59 Musa adrc ise 1864 Nizamnmesi ile ncekinden ok farkl olmadn ancak, yneticilerin unvan ve atanmalarnda baz deiiklikler yapldn en nemli yeniliin ise Kaza ynetiminde yapldn belirtir. Zira kazalar artk eraftan ve seimle i bana gelen kaza mdrleri yerine merkezden atanan kaymakam vastas ile idare edilecekti.60 Livlar ise kaymakam yerine mutasarrf tarafndan idare edilecekti. Bu uygulamaya gre Vilyet livlara, livlar kazalara, kazalar ise karyelere (ky) ayrlm bulunuyordu. Vilyet, liv ve kazalarda idare meclisleri devam ediyor ve bakanln ilgili birimin mlk amiri stleniyordu. Bu nizamnme ile mal, siyas ve gvenlik konularnda yetkileri Tanzmat sonras dneme gre arttrlm bir vali vard. Maiyetinde defterdar, mektupu, umur- nafa memuru, ticaret ve ziraat memuru, mfetti-i hkkm ve umur-u hariciye memuru bulunuyordu.61 Kaza ile ky arasnda nahiye rgtlenmesi de bulunmakla birlikte tam bir rgtlenmeye gidilmemiti.62 1867 ylnda beinci defa Sadrazamlkta bulunan l Paa devrinde, 1864 uygulamalarnn yaygnlatrlmas nedeniyle Vilyet-i Umumiye Nizamnmesi yaynland. Bu nizamnme yeni bir metin olmayp 1864 tarihli nizamnmenin lke genelinde yaylmas amacyla karlmt. Dolaysyla bu idar uygulamalar 22 Ocak 1871 tarihinde karlan dare-i Umumiye- Vilyet Nizamnmesi hazrlanncaya kadar devam etti.Tanzmat felsefesinde olan merkeziyeti ynetim tarz bu yeni nizamnmede daha belirgin idi. Vilyet idaresinde i blmn arttrmakla beraber merkezi hkmetin yrtme alanndaki kontroln daha da arttryordu. Buna karlk vergi tespiti ve anlamazlklarn zm gibi konular Vilyet Umum Meclislerine son ekliyle Vilyet dare Meclisine brakyordu63 Bu blmde ksaca iskn ile yakndan alkal olan vergi, ziraat ve idri yaplanma hakknda Tanzmatn getirdii yeni dzenlemeleri vermeye altk. Yaplan bu dzenlemelerde varlmak istenen asl hedef, retimin arttrlmas, bu ekilde artacak vergilerin idri yaplanmay etkin bir ekilde kullanarak toplanabilmesi idi. Tanzmat Dneminde Airetlerin skn Orta Anadoluda skn Tanzmat hareketinin genel yapsnda grlen merkez bir mekanizma araylar airetler zerinde de kurulmak istenmiti. Yaplan reformlar ilgili ksmlarda konar-ger airetler zerinde de tatbik edilmeye allyordu.Vergi, askere alnmalar ve buna bal nfus saymlarna konar-gerler de dahil edilmek isteniyordu.64 Zaten bu yeni uygulamalara kar eitli blgelerde tepkiler geliyor ve bu reformlarn tatbikinde engeller ile karlalyordu.65 Bu nedenle zerinde durulan hususlardan biri de asyiin salanmas oldu. Zaten daha 17 ve18. yzyllarda var olan bu asyi meselesi Tanzmatn ilnndan nceki yllarda devletin otoritesinin azalmas ile beraber konar gerlerden kaynaklanan ekyalk olaylar bir hayli artmt. Orta Anadoluda en nemli airet Avarlar olup Tanzmatn ilk yllarnda ekavet halinde idi. Vergi ve asker almlar iin grevlendirilen Osman Paay ldrm evrelerine byk zararlar vermilerdi.66 Orta Anadoluda airetlerin youn olarak yaad Ankara, Yozgat, Krehir, Nevehir, orum, Konya, Sivas, Yozgat tarafnda bulunan Rivanl, Harameyn, Boynuincelu, elikanlu,

1640

Cihanbeylu, Kuzugdenlu, ehy Benlu, Trkanlu ve dier airetler bu trden ekylk ve yol kesicilik yapmada, devlet nizamna aykr hareket etmede Avarlardan geri kalmyorlard. ngilterenin Kayseri Konsolosu bu hadiseleri stanbul Bykeliliine bildirirken burada Tanzmatn ismi var cismi yok diyerek konuyu zetlemiti.67 Dolaysyla bata Avarlar olmak zere airetlerin sebep olduu asayi problemleri onlarn isknnda nemli bir sebep olarak yer almaktayd. Dier bir sebep ise vergilerin tahsilinden kaynaklanyordu. Saylar ve kazanlar ile konargerlerden elde edilmesi gereken gelirler toplanamyordu ya da toplanan vergiler toplayan kii tarafndan devlete teslim edilmiyordu.68 Daha 1840 ylnda airetler Meclis-i Vlda alnan karar ile arazi ve mlklerinin tespit edilerek hl ve tahammllerine gre vergilerinin alnmas kararlatrlmt.69 Konar-gerlerin vermekle ykml olduklar vergilerin dzenli ekilde toplanmas ancak onlarn iskn ile mmkn olabilirdi.70 Konar-gerlerden alnan vergiler konusuna bir rnek olmas iin Avar Beylerinden erkez Bey rneini vermek yeterli olacaktr. erkez Bey halktan toplad 1700 kese ake vergiyi hazineye teslim etmemi, Maral Osman Paa da bu vergiyi paray tahsil etmek iin grevlendirilmiti. Andrn mtesellimi Hasan Efendi ki Mara Valisi Yusuf Paann adamyd, erkez Beyin demesi gereken mebl azaltm bu ise airet mensuplarnn itirazna yol amt. kan karklkta Maral Osman Paa ve adamlar ldrlmt (20 Ocak 1845).71 Airetlerin isknn gerektiren bir dier sebep de askere alma meselesinden kaynaklanyordu. Osmanl Devlet adamlar 17. yzyldan beri yaplan slhatlarda genelde asker alan zerinde durmulard. Fakat asker alanda en radikal yenilik II. Mahmutun Yenieri Ocan kaldrmas ile oldu. Bu arada yeni ordu kurma teebbsleri i isynlar ve yaplan savalar nedeniyle tamamlanamad. Tanzmat Dneminde ordu ve asker almlar ciddi bir mesele olarak duruyordu. 1844 ylndan itibaren askerlik sresi be yl olmu, yedi yl ise redif snfnda hizmet etmeleri n grlmt. Yenieri Oca kaldrldktan sonra 1844 ylna kadar asker almada uygulanan yntem son derece sert idi. Bu yeni dzenleme ile ad ekme yani kura ile asker alnaca belirtiliyordu. 1846 ylnda karlan kanunla bu usul dzenlenerek yrrle koyuldu. Buna gre her yl kaza merkezlerinde oluturulan kura meclisleri nnde kura ekilerek belirlenecekti.72 Bu yeni dzenlemeler dil ve gerekli dzenlemeler olmakla beraber her kesimden itirazlar gelmiti. En bata airetler askere alnmak istemiyorlard. Zaten bu dnemde bu konar-gerlerin ne nfuslar ne de yerleri tespit edilebiliyordu. Bu sebeple airetlerin belli bir mekna yerletirilerek askerlik vazifelerinin yerine getirilmesi gerekiyordu.73 Bir dier sebep ise vergi ve asker almlarnn salkl bir ekilde dzenlenebilmesi iin gerekli olan nfus saymlar idi. Klasik dnemde bir nfus saym yaplmam olmakla birlikte yeni fethedilen yerlerin hemen dier lke topraklarnn ise asgar otuz ylda bir tahriri yaplmakta idi. Tahrir defterleri denilen defterlerde vergi kaynaklar ve vergi mkellefleri kaydedilirdi.Geri son iki yzylda bu tahrirler de yaplmaz ya da yaplamaz olmutu. 74 Osmanl Devletinde ilk nfus saym 1831 ylnda yapld.75 Bu saymda nceki tahrirlerden farkl olarak hane deil birey esas alnm fakat esas ama asker kaynaklarn belirlenmesi olduundan erkek nfus saylmt. Bu ilk saymdan sonraki yllarda da nfus saymlar yaplacaktr.76 Dnemin nfus belirlemesine katk salayacak bir dier kaynan

1641

da temettat defterleri oluturmaktadr. Devletin ml yapsn dzenlenebilmesi iin alnan nlemler dorultusunda 1845 ylnda ahlinin gelirlerinin kaydedilmesi, bu kaytlara gre adl bir vergi yknn belirlenmesi iin tahrir yaplmas kararlatrld. lkenin byk bir ksmnda bu temettat tahrirleri yapld.77 Artk Tanzmat ynetimi lkenin saysal verilerini elde etmek ve bu veriler dorultusunda gerekli reformlar yapmak amacndayd. Bu nfus ve tahrir saymlarnn salkl bir ekilde yaplabilmesi iin airetlerin iskn edilmeleri zorunlu idi. Zaten bir yere yerletirilen airetlerin hemen saymnn da yapldn grmekteyiz.78 Bu sebepler aslnda genel manda nceki yzyllarda airetlerin iskn sebepleri ile benzerlik gstermektedir. Hele metruk sahalarn enlendirilmesi Osmanl iskn siyasetinin ana sebebi olarak grlmektedir. Tanzmat Dneminde de ileride ukurova bahsinde grlecei zere tarm politikasnn gerei olarak eitli sebeplerle boalan meskun mahallerin, verimli topraklarn ve ovalarn airetlerin iskn ile enlendirilmesi yoluna gidildi.79 Btn bu dahili sebeplerin yannda bir de harici sebepler yer alyordu. Airetlerin itaatsizliinde yabanc konsoloslarn rolleri de vard. Mesel Kayserideki baz konsoloslar airetler ve Ermenileri tahrik etmiler bu tahrik neticesinde Ermeniler Elbistan-Mara yolunu kapatmlard.80 Yukarda izah etmeye altmz sebepler yalnzca Orta Anadolunun iskn srasnda var olan sebepler deildir. Zaten sz konusu sahada yaayan airetler yaz aylarn burada geirmekte k ise baka mekanlarda, zellikle Gney Anadolu ile Kuzey Suriye cihetine inmektedirler. Hlsa Tanzmatn ilnndan hemen sonra titizlikle airetlerin isknna baland. Daha 1839 ylnda bu mesele ele alnm airetlerin isknn lzumu kabul edilmekle beraber hazrlklarn tamamlanmasna kadar eski usuln devam dnld. 1841-1842 yllarnda mesele nemli bir yer igal etmeye balad ama yerel yneticilerin perakende gruplar halinde yerletirildiler.81 Fakat iskndan sonra gerekli denetim yaplmadndan ve lokal bir seyir izlediinden fazla baarl olmad. Orta Anadoluda airetlerin isknnda asl nemli gelimeler Vecihi Paann Ankara82 valiliine atanmas ile oldu. Airetlerin iskn ve asayiin salanmas iin Bozok ve Kayseri Sancaklar kendisine baland, Sivas ve Konya havalisinde de bu mesele kendisinde olmak zere tam yetki ile grevlendirildi. Yerletirmeler kk gruplar halinde Ankara, Sivas, ankr, Bozok, Krehir blgelerine yapld, ziraat ile uramalarn tevik etmek iin bir yl r alnmad. Bu ve benzeri uygulamalar, karlalan glklere ramen etkisini gsterdi ve baz airetler kendiliinden yerletiler.83 Avar airetine mensup gruplarn direnii ise Maral Osman Paann ldrlmesi olayndan sonra da devam etti. Bu olaya da karan Abdullah ve Duman Beyler ile 200-300 kiilik bir grup evre ky ve kasabalar, yolculara, tccarlara saldrmaya baladlar. skn mahalline gitmeyip Mara-Kayseri taraflarna yerlemek istedilerse buna imkan bulamadlar. ukurovada toplandklarnda saylar 1000 kadar olmutu. Dier iskn edilenlere rnek olmamas iin bunlarn yerlerine sevk edilmesi zerinde duruldu.84 Her ne kadar bu serketelerin yerletirilmesinde titizlikle gsterilmise de Krm Savann balamas nedeniyle isknn son yllarnda baz tavizler de olmu grnyor. Bu durum airetlerin bazlarnn toplu olarak istedikleri yere yerlemelerine izin verilmesi ile oldu. Avarlar, Rivanl

1642

gruplar, Lek ve Krntl airetlerinin istedikleri yere yerlemelerine izin verilmiti. Lek ve Krntl airetlerinin Kozan cihetine yerletirilmesi grevinin Kozanoullarndan adrc Mehmet Aaya verilmesi 1853lerde iskn meselesinin eski ciddiyetinden uzak olduunu gstermektedir.85 1865 ylnda bu airetler Kozan-Adana arasna yerletirilecektir. Her eye ramen Abdullah Saydamdan 1839-1853 Dneminde 35-40 bin kadar konar-gerin orta Anadoluya yerletirildiini reniyoruz. ukurova ve Gney Anadolunun skn Frka- slhiye Kapsam Bu blmde ukurova ve Gavur Dalarnn (Amanos Dalarnn yre halknca hala kullanlan ismi) iskn ad ile Dervi Paa ve Ahmet Cevdet Efendinin 1865-1866 yllarndaki iskn hareketi ele alnacaktr. Sz konusu iskn sahas bu gn drt farkl il hudutlar ierisinde olmakla beraber genel olarak Antakya-Tarsus aras ile civarndaki dalk alanlar kapsamaktadr. skn sahas bugnk adlar ile; skenderun, Payas, Antakya, Hassa, slahiye, Osmaniye, Bahe (Bulank), Haruniye (Dzii), Kadirli, Kozan, Adana, Ceyhan, Yumurtalk emberi ile Mara-Andrn-Zeytun taraflarn kapsamaktadr. Trklerin Blgeyi Fethi ve Yerlemeleri Malazgirt Zaferinden sonra Trkler Anadolunun dou ve orta ksmlarna hatt znike kadar ilerleyip devlet ve beylikler kurarlarken ukurova blgesine pek yanaamadlar.86 Zira bu blge 11. yzyldan Osmanl Devletinin fethine kadar uzun yllar bir ok mcadelelere sahne oldu. Hallar, Ermeniler, Bizansllar, Seluklular, Memlklar, Moollar vs. bu mcadelenin aktrleridir. Zaten 13. yzyln balarnda blgenin etnik yapsndaki eitlilik bunu aklamaktadr.87 Oysa bu dnemde Suriyede am Trkmenleri diye bilinen kalabalk bir Trkmen nfusu mevcut olup daha o zamandan itibaren Sivas-am arasnda dolamaktaydlar.88 Bu am Trkmenlerini oluturan Boz-ok ve -ok teekkllerinin ukurova ve evresini ele geirip bu blgeyi Trkletirmeleri Memlk destei ile oldu. Memlk Sultan Baybarsn 1262 ylnda ukurova evresinde hakim olan Ermenilere kar balatt mcadele 1337 ylna kadar devam etmi ve bundan sonra -ok Trkmenleri sultandan aldklar emirlikle ukurovada yurt tutmaya baladlar.89 1375 ylnda Sis dahil btn ukurova ve dousu Memlk hakimiyetine girmi oldu. Mool basksndan kaarak Memlklara snan Trkmenler Baybars tarafndan Suriye snrna yerletirildiler. Zamanla Ayntab, Haleb, Antakya, Trablus yrelerine yayldlar. Memlklarn Ermeni seferlerine katldlar ve ukurovann fethinden sonra da bu blgeye yerletiler. Btn bu blgenin Trklemesinde bu Trkmen gruplarnn ve onlara kucak aan Memlklarn pay byktr.90 am Trkmenlerinden, Boz-ok kolu Halep-Antakya evresinde yaamakta ve Bayat, Avar, Be-Dili ve Dger boylarndan olumaktayd.91 -oklardan ise hemen btn boylar grmek mmkndr. Yreir, Knk, Bayndr, Salur ve Eymir bunlardan kalabalk olanlardr.92 Memlklarla 1298 ylnda Maran fethine katlan Trkmenler buray Halep Valiliine bal olarak idare etmeye baladlar. Halepten Elbistana kadar olan sahada Boz-oklu Bayat, Avar, Beydili boylarndan oluan Dulkadrl halk Dulkadrl beyleri ynetiminde bir beylik haline geldiler.93 -ok kolu mensup boylar ise Memlklar ile beraber ukurovaya yneldiler ve Yreir Boyundan Ramazan Beyin 1353-53 ylnda Trk Emiri ile grevlendirilmesinden sonra Ramazanoullar Beylii

1643

olumaya balad. Sis de alndktan sonra Adana merkezli olarak Misis, Tarsus, Ayas, Knk, Sis blgesinde -ok boylarndan oluan Memlklara tabi bir beylik oldular.94 15. yzyl balarnda gl iki devlet haline gelen bu Trkmen Beylikleri bazen Memlklu bazen de Osmanl tarafnda olarak varlklarn devam ettirmeye altlar. Dulkadrllar 1515ten sonra, Ramazanoullar ise Yavuz Sultan Selimin Msr seferi srasnda Osmanl hakimiyetine girmesiyle blge istikrara kavumu oldu.95 sknn Sebepleri ukurova ve mcavir alann iskn edilmesi sebeplerinden bir ksm nceki iskn hareketlerinin sebepleri ile ayndr. Bu sebeplerin en banda da asayiin salanmas ve devlet kontrolnn salanabilmesidir. Ayrca asker almlar, vergilerin tahsili gibi dier sebepler ayn ekilde bu yzyla da yansmtr. Dolaysyla bu 19. yzyl isknlar ncekilerin devam niteliindedir. 17. yzyln sonlarndan itibaren uygulamaya allan airetlerin isknnda ukurova nemli bir yer tutmu idi. Bu blgedeki airetlerin yerletirilmeye allmalar 19. yzyln bana kadar devam etti.96 1860l yllara gelindiinde blgenin konar-ger nfusunun yine byk bir yekn tuttuu anlalyor.97 Bu dneme blgede; Avar, Varsak, Reyhanl, Srkntl, Tecirli, Cerid, Orulu, Karacalar, Yabasan, Bozdoan, Ulal, Kapulu, Delikanlu, elikanlu, Krntl, Lek, Haclar, Karafakl, hlar (eyhl), Oku-izzeddinl, Amik airetleri bulunuyordu. 18. yzylda ortaya kan bu ekvet ortam ve hkmet grevlilerinin basiretsizlii zellikle Gney Anadoluda yn, eraf, hnedan, airet reisi, derebey vs. isimler verebileceimiz mahall glerin ortaya kmasna sebep oldu. 98 Tarsustan Antakyaya kadar olan sahada bu yn veya hnedanlar devlet otoritesinin yerini aldlar.99 19. yzyln ilk yarsnda etkinlikleri daha da artmt. Bu hnedanlarn bazlar unlardr:100 Hasanpaazdeler,101 Kozanoullar,102 Gkvelioullar (Kkl-oullar),103 Kerimoullar,104 Yabasanllar,105 Menemencioullar,106 Kkalioullar.107 Mara tarafnda ise Beyaztl ile Dulkadrl hnedanlar arasnda yllardr sren bir mcadele vard.108 zellikle 19. yzyln ilk yarsnda Hasanpaazdeler ile Menemencioullar arasnda Adana hakimi olma mcadelesi ve Adana valilerinin bu ailelerin glgesinde kalmas onlarn gcn gstermektedir.109 Dier taraftan Mara-Antakyadan balayarak Tarsusa kadar olan sahada 18. yzyldan beri airetlerin asayisizlikleri ve yukarda ad geen hnedanlarn faaliyetleri blgeyi tam bir kargaa ortamna sokmutu.110 zetle 19. yzyln ilk otuz ylnda hala ukurovada hkmet diye bir ey yoktu.111 brahim Paann Adana ve evresini ele geirmesinde blgenin bu durumu ve halkn Osmanl ynetimine olan tepkisinin nemli etkisi olduu dnlebilir. Zira brahim Paann Adana hakimiyetinden ve yeni uygulamalarndan halkn memnunluk gsterdii ve onun Adana tarmna katklar bilinmekte olup hacimli bir aratrmay beklemektedir.112 Ahmet Cevdet Paann eserlerinde Frk-i slhiye ordusunun hazrlan sebebi olarak Krm Savanda iyice hissedilen asker ihtiyacn karlamak amac ne kmaktadr. Gayrmslimlerin askere alnmalar zarriyetinin grld bir encmende Cevdet Paa Hn-i fetihden beri Gvur-da yn Cebel-i Bereket bir hl-i isyndadr. Kozan dalarna Hkmet-i Devlet-i Aliyye hi girmedi ve buralar birer ekya yuvas olup etraftaki caniler buralara iltica ile hkmetin penesinden kurtuluyor ve bu dalarn sebebine bir ok air dahi bevd-i isyn ve ser-kede

1644

dolayor. Bunlar taht inzibata alnsa nfsca elimize pek ok sermye geer. Kura daireleri teneffs eder113 diyerek sebeplerin asker ynn aka ifade ediyor. Orta Anadolunun iskn sebepleri arasnda da yer alan yabanc mdahalesi burada daha belirgin bir sebep olarak karmza kyor. Cevdet Paa Krm Savanda Kozan ahlisinin savaa sevk edilmesi hususunun tartld bir dnemde ngiliz Ba Tercman olan Pizaninin Reid Paaya eer teminat verirseniz biz Kozanolunu muharebeye sevk ederiz teklifinde bulunduunu ve Reid Paann Kozan tarafnn ecnebi mdahalesine marz kalmas durumunda daha da byk bir bela olacan, imdi sras olmasa da ileride Kozann slhnn dnldn belirtir.114 Tezkirde ise Gavur Da aalarnn baz ecnebi memurlarla muharebe ettikleri haberdar olunduundan harektn Gavur Dandan balatlmasna karar verildiini belirtiyor.115 syn halinde bulunan Zeytun Ermenileri bata olmak zere blgedeki Ermenilere Avrupa Devletlerinin gsterdii alka da Osmanl Hkmetini rahatsz ediyordu. Sonu olarak sebeplerden biri de Avrupa devletlerinin blgenin sosyal yapsndan istifde ederek mdahale isteklerine engel olmakt. Tanzmat idarecileri isknlar neticesinde zira retimi arttrma yoluna giderken ayn zamanda lkenin imr zerinde de duruyorlard. lkenin mamur hale getirilmesi ve dolaysyla mlk ve milleti ihy etmek dncesi hakim olmaya balam ve bu erevede imr ilerinin hzlandrlmas yol, kpr, su yolu gibi hizmetlerin yaplmas zerinde durulmutu.116 Dolaysyla iskn hareketi ok ynl bir reform olarak karmza kmaktadr. Frk-i slhiyenin blgede yapt reformun en belirgin zellii kanaatimizce blgenin enlendirilmesi ve ziraata almas idi. Bu hedef dorultusunda ncelikle gvenliin salanmas, nfuzlu derebeylerin tasfiye edilmesi ve airetlerin yerletirilmesi gerekiyordu. Osmanl Devleti bandan beri bir ziraat devleti olarak yaplanm ve gelirinin byk bir ksmn zira retimden ald aar vergisi oluturmutu. Yukarda Tanzmat Dneminde zira hedeflerden bahsetmitik. zellikle amacn zira retimi artrmak, ihra edilmesi yerine yerli retim ve ticarete dnk tarm retimi hususu zerinde duruluyordu.117 1860l ylarda Amerikan i savann balamas dnya piyasalarnda pamuun nemini iyice arttrmt. En byk pamuk alcs olan ngiltere Amerikan pamuu yerine artk Msr, Hindistan ve ukurovadan karlamay amalyordu. 1861 ylndan itibaren ukurova pamuu nem kazanmaya balad.118 Yalnz bu dnemde Osmanl pamuk retimi ylda 50 bin balya ile ok dk bir miktarda idi. stelik kalite olarak Msr ve Amerikan pamuu ile rekabet edemiyordu. Artk Tanzmatlar pamuk retiminin arttrlmas ve kaliteli pamuk yetitirilmesi amacyla pamuk tohumu getirttiler.119 Bununla da kalmayarak pamuk retimini tevik etmek amacyla 1862 ylnda baz tedbirler alnmt. Buna gre; pamuk retimi iin hli arazileri tarma aanlarn aar vergisinden be yl muaf tutulmas, pamuk gmrk rejimlerinin 10 yl sabit kalmas, pamuk ilemeye ynelik ara ve gerelerin ithalinden vergi alnmamas, yol yapmnda pamuk ekili blgelere ncelik verilmesi vs. tevikler ihracata ynelik pamuk retiminin ciddi bir ekilde ele alndn gstermektedir.120 Artk devlet yabanclarn da etkisiyle pamuk retimine zendirmeyi resm politika hline getirmiti. Frk-i slhiyenin Hazrlan ve Yaps

1645

Her ne kadar Ahmet Cevdet Efendinin121 Gayrmslimlerin kuralara dahil edilmesi meselesi grlrken Gney Anadolunun hli isynda olduunu belirterek blgenin slh edilmesi teklifinde bulunduunu, bunun kabul edilerek Anadolu cihetinin slht iin bir frka-i askeryye tanzim klnmaldr diyerek kabul edildiini belirtse de Kozan ve civarnn slhnn Reid Paadan beri dnldn yine kendisi anlatr.122 Neticede Frk-i slhiye adnda bir ordu tekil edilerek kumandanlna Lofal Mir Dervi Paa, fevkal-de memuriyet-i mahssa ile de Lofal Ahmet Cevdet Paa tayin edildi. Zeybek bahadrlar ve Arnavutluk gzide erlerinden oluan 7 tabur asker seildi. Kurt smail Paa da Frk-i slhiyenin bir mfrezesi olarak Sivas tarafndan Kozana iltihak edecekti. Ayrca Arslan Bey 200-300 kadar Grc ve erkez svarisi ile Alekirdli Mehmet Bey de 200-300 kadar svari ile bu orduya iltihak edeceklerdi. Girit, Adana, Mara ve Halep askerlerinin de birer tabur katlmas ile Frk-i slhiyenin toplam 15 tabur piyade, iki alay svari ve be-alt yz kadar erkez, Grc ve Krt atllarndan oluuyordu. Ayrca zel muhasebeci ve muhasebe kalemi ile birka tahrirt ktibi grevlendirilmiti.123 Ordu kumandanlarna verilen yetkiye gre asker ve vergi bakayasnn afvna ve ehriyye birka bin guru kayd- hayat artyle ve emlak bedeli olarak maa tahsissine muktedir idiler.124 Hazrlklar tamamlanan Frk-i slhiye 1 Muharrem 1282 (27 Mays 1865) tarihinde stanbuldan hareketle 28 Maysta125 skenderun Limanna kt.126 Kararlatrlan stratejiye gre skenderun-Belen zerinden Amik Ovasna geerek Krt Da ile Gavur Da arasndaki ovadan ilerledikten sonra Ulal airetlerinin limanla balantsn kesmeyi dnmlerdi. Ceyhan Nehri ile Asi nehri arasnda uzanan Amanos Dalarnn son yllara kadar ad Gavur Dalar olarak bilinir. Bu dan skenderuna bakan ksmna da kyleri, eski Pazar-yeri ve Knk (Osmaniye) tarafna bakan yamalara ise ky kyleri ad verilir. Bu blgenin st tarafnda Karayiitolu, Kaypak nahiyeleri ile Tiyek Yaylalarn iine alan blge Ulal airetinin bulunduu yerdir. Ulal Nahiyesi ile Ceyhan Nehri arasnda kalan blge ise Bulank kazasdr. Ceyhann sol tarafnda Gavur Dalarna kadar olan blgede Tecir ve Cerit aireti bulunuyordu. Payas kasabas Kkali-oullarnn hakimiyetinde olup sknca Ula airetleri ile birlemekte ve dalara ekilmekte idi. Amik Ovasnda ise eskiden beri bulunan Reyhniye aireti yar yerleik bir halde idi. Gavur Dalarnn gneydousunda obanoular emrinde bulunan Haclar, Ekbaz ve Tiyek nahiyeleri de isyn halinde idi. Gavur Da dousunda paralel olarak uzanan Krt Dalarnda ise Amik, eyhl ve Okuizzeddinl airetleri bulunuyordu. Dumdum Ovasnda ise Delikanlu ve elikanlu airetleri yerlemiti.127 Payas Eskiden ilek bir liman olan Payas XVII ve XVIII. yzylda nemini yitirmiti. Kkalioullarnn hakim olduu Payas Kasabas onlarn ekilmesinden sonra hli ve harap bir vaziyette idi. Adanadan gelen Hasan Paaya bir tabur ile burann muhafazas grevi verilerek Payas ehri imr edildi.128 Ahmet Muhtar Paa ukurovann o dnemdeki hli durumunu anlattktan sonra skenderun krfezinde yetmi seneden beri metruk Payas kalesini grdk ve dkkanlar ve dier yaplar tamir

1646

edilerek ahli yeniden iskna davet edildi. Soygunun ve tahribin derecesini anlamak iin kaleyi grmek yeterliydi demektedir.129 Bu ehre etraftan 671 kii iskn olunarak ehrin enlendirilmesine alld.130 Amik Ovasnn skn lk nce Belen zerinden Amik Ovasna geilerek burada bulunan Reyhaniye airetinin iskn ve itati ele alnd. Zaten 18. yzyldan beri blgede yerlemeye balayan bu airet hibir zorluk karmadan Mrselzde Ahmet Paann olu Mustafa Bey ynetiminde iskn olundular. Mustafa Bey airet svarileri ile orduya katlarak blgenin iskn ve slhnda nemli katklarda bulundu. Amik Ovasnn iskn ile Halep caddesinin emniyeti salanm oldu.131 Daha sonra Reyhaniye airetinin isknnn tamamlanmas amacyla buras bir kaza haline getirilerek hkmet kona ve sair binalarn inaas tamamland. Reyhanl Kaza mdrlne airet Boybeyi Mrselzde Mustafa Bey getirildi.132 Hassa Kazasnn Kurulmas Haclar, Tiyek ve Ekbaz nahiyeleri ele alnm Haclar Nahiyesi Beyi Pao Bey ile Tiyekli Karabey-zde Mehmet Beyin orduya gelerek devlete hsn- hizmet edeceklerini bildirmilerdi. Amik Ovasndan hareket edilerek, Haclar nahiyesi hududunda Lece ve Haclar arasnda Kargl denilen nemli bir mevkide Orduky adyla yeni bir ky kuruldu. Buradan hareketle Tiyek yaknlarna gelinerek ordugh kuruldu. Burada bir kla ve yz hanelik bir kasaba inaasna baland. Bu kasabaya ilk hassa taburlar geldiinden Hassa ad verildikten sonra nahiye halknn burada birer mahalle oluturmas istendi. Leceye tabi iki ky de bu kasabaya baland. nahiye ileri gelenlerinden ve bir de Ermeni toplam drt azadan oluan kaza meclisi oluturulup hariten de bir kaza mdr tayin olundu. Ayrca Mekteb-i sbyn inaas ile hoca tayin edildi ve 56 nefer muhafz brakld. Bylece Hassa kazas tesmiye olunmu ve nahiye slh edilmi oluyordu.133 Pao Bey, Mehmet Bey ve kardelerine de eitli miktarda maa tahsis edilerek memurluk verildi. ki bin kuru tahsis ile Pao Bey, Elbistan Kazas Mdrlne tayin edilmiti.134 Krt Dann skn ve zziye Kazas Krt Danda Oku-izzeddinl, hlar ve Amik airetleri bulunmakta ve nfusa en kalabalk olan Oku-izzeddinl aireti aas Deli Halilin basklar nedeniyle isyn halindeydiler. Kk bir airet olan Karafakl airetinin ksa srede iskn ve nfus tahrirlerinin yaplmas dier airetlerin gzn korkutmutu. Deli Halilin Gavur Dana firar etmesinden sonra btn airet aalar ordugha gelerek itaat etiler. Bu ekilde Krt Dandaki airetler kylere ve kasabalara yerletirildiler. Krt Da mstkil bir kaza haline getirilerek zziye135 ad ile tekilatlandrld. Airet aalar da kaza meclisine dahil edildiler.136 slahiye Kasabas ve Kaymakamlk (Sancak) Tekilatnn Kurulmas

1647

Krt Da ile Gavur Dalar arasndaki ovann Gney yars Hassa kazasnn kurulmas ile iskn edilmilerdi. Buradan hareket eden ordu erili nahiyesi yaknlarndaki Nigolu kalesine ordugh kurarak bu blgenin isknna balad. erili, Hanaz, Krtbaesi ve Erintili gibi nahiyeler ve civar karyeler Deli Halil ile beraber hareket ediyorlard. Bu blgenin Mara-skenderun ve Halep-ukurova gzerghnda nemi anlald. Kalenin tamiri yaplarak Kerktl cihetine Cevdet Efendi Kulesi, erili Boazna da Dervi Paa Kulesi ina edilerek buras tahkim edildi. Hemen nahiyelerin nfus tahririleri yapldktan baka, Kerktl, erili, Hanaz, Krtbaesi ve Erintili nahiyeleri, Krt Dandan Keferdiz Nahiyesi ile Dumdum Ovasnda Delikanlu ve elikanlu airetleri iskn edilerek137 btn bu nahiyeler slahiye adyla bir kazaya baland. Nigolu Kalesi civarna bir kasaba inaasna baland ve bir hkmet kona yapld. Bu kasabaya Delikanlu ve elikanlu airet aalar ve bir miktar hane yerletirilerek kazann meclisi de bu airet aalarndan oluturuldu. Mara-skenderun knt ovasn iine alan ve slahiye kazas merkez olmak zere Hassa, zziye ve Bulank kazalarndan oluan ve Mara mutasarrflna bal bir kaymakamlk oluturuldu. Payas Kaymakam evki Efendi ilk kaymakam ve Marata bulunan Kafkas asll Cafer Efendi de ilk mfts olarak tayin edildiler.138 Baz airet aalar kaza ve sancak meclisine alnmakla beraber Deli Halil Gavur Dana kam baz aalar ise srgne gnderilmiti.139 1876 ylnda slahiye kaymakamlnda 3091 hanede toplam 7654 nfus bulunmaktayd.140 Gavur Dalarnn skn: Bulank-Haruniye-Osmaniye-Yarpuz slahiye kaymakamlnn kurulmasndan sonra sra Gavur Dana gelmiti. Ulal Dalar olarak da bilinen bu dada Ulal aireti bulunmakta olup Karayiitolu, Kaypakolu, endoullar ve Alibekiroullar olmak zere drt aalk halinde yaamakta idiler. Blgenin sarp oluu nedeniyle bir hayli zamandan beri isyn halinde idiler. Fakat Reform ordusunun Krt Da ve slahiye ovasndaki icraatlarndan etkilenen ilk aalk orduya gelerek itaat etiler. Karayiitolu Kadir Aa slahiyeye yakn olduu iin bu kazann meclisine ye olarak grevlendirildi. Artk drt Ulal Aalarndan Alibekir-oullar ve ona snm olan Deli Halil ile Dede Bey kalm idi. slahiyeden Bulanka hareket eden ordu yol zerinde bulunan Kinez karyesine gelerek burada Kaypakolu, endoullar ve Karayiitoullar nahiyelerinin nfus tahrirleri ve kuralar tamamland.141 Ordunun hareketinden az nce Haruniye taraflarnda klayan ve blgenin en serke aireti olan Tecirli aireti yasaa ramen Bulank zerinden yaylaya kmak istemi ise de arpma neticesinde yerlerine dndrlmt.142 Bunun zerine Haruniye sahas da ele alnarak Hac Hseyin adnda bir ahsa muhtarlk mhr verilerek Haclar (Yeniky) Ky kurulmutu.143 Ayrca airete mensup 347 hane nfus Haruniye Ovasnda eitli karyelere yerletirilerek onlarn ziraatla uramalar saland.144 Kinezden hareket eden ordu Ky Kylerinin merkezi olan Hac Osmanl Kynn145 st ksmnda konaklayarak Ceyhann sol taraf ile Ula Dalarnn slh iine balad. Hac Osmanl

1648

Ky merkez olmak zere Ky Kyleri ile beraber bir kaza ittihaz edilerek Osmaniye ad verildi. ukurovadan Cerit ve Tecirli klaklar,146 endoullar Nahiyesi bu kazaya baland. Kaypakolu Nahiyesi Bulanka, Karayiitolu Nahiyesi slahiye Kazasna, Kaplu oyma da Hassa Kazasna dahil edildi. Cerit ve Tecirlilerden klaa yerleenlerin kurduklar kylerden ikisi bu gn Cevdediye ve Derviiye adyla kasaba halini almtr. Osmaniye Kazasna hkmet kona olmas iin bina satn alnm, camii, mektep ve dier devlet binalar ina edilerek bir kasaba haline getirilmiti. Airet ve ky ileri gelenlerinden kaza meclisi kurularak Osmaniye Kazasnn kuruluu tamamland.147 Payas Sancana balanan kazann 1876 ylnda snrlar dahilinde 16s Gayr- Mslim olmak zere toplam 4090 kii bulunuyordu.148 Kasaba merkezi bir yl sonra Adana-Mara caddesinin zerine nakledilmitir. Osmaniye Kazas kurulduktan sonra etraf tamamen sarlan Gavur Dann yukarlarndaki Alibekirolu Nahiyesinin slh ele alnd. Dalarda yaplan muharebeler neticesinde bu blge de itaat altna alnd. Dede Bey ve Deli Halil teminat ile teslim oldular. Alibekir-olu Ali Aa ise teslim olacana sz vermi ve ordu Kozan taraflarnda iken gelip teslim olmutur.149 Gavur Dalarnn iskn bir yl sonra tamamlanm ve Yarpuz Karyesinde daima yarm tabur asker bulundurulmas gerei hissedilmiti. 150 Yarpuz, stratejik neminden dolay 1880 ylnda Halepe bal Payas Sancann merkezi olmutur. 1890 ylnda Yarpuz Cebel-Bereket adn alan sancan merkezi idi. Adanaya bal bu sancak Payas, Osmaniye, slahiye, Bulank ve Hassa kazalarndan oluuyordu.151 Kars- Zlkadriye Kazas lk alardan beri nemli bir yerleim yeri olan, Dulkadrl Beyliinin ikinci merkezi konumunda olan bu kaza, Osmanl hakimiyetinde ise 16. yzylda canl bir zira ve ticari bir merkez durumundayd.152 Fakat 19. yzyl ortalarnda tamamen metruk bir halde idi. Kars- Zlkadriye Kasabas, Pazaryeri adyla eskiden beri bilinmekte ise de artk bo bir arazi olup ve Bozdoan airetinin kla idi. Sunbas nahiyesi ise Gkveli-oullar, Yabasanllar gibi derebeyler elinde idi.153 Frk-i slhiye Hac Osmanl kynde iken Kars- Zlkadriye erafndan baz birka kii gelerek dalara kan ahliden ukurova airetlerinden isteyenlerin buraya yerletirilmesini ve ehrin imr edilmesi istediler. Bu istek zerine onlara buyruldu verilerek Kars- Zlkadriyenin slh edilmesi istendi.154 Az zaman sonra da Gkveliolu (Kklolu) Ahmed Bey ile Yabasan Nahiyesinden Genolanolu Ahmed Aa da Osmaniyeye gelip orduya ballklarn gsterdiler.155 Bu blgeye Bozdoan ve dier airetler iskan edildiler.156 Frk-i slhiye Kozan tarafn iskn ettikten sonra yaplan idri dzenlemede, Tatarl, Sunbas ve Savrun nahiyeleri birletirilerek Ceyhan boyundan airetler yerletirilmek suretiyle Kars- Zlkadriye Kazas kuruldu.157 Kazann kurulduu dnemde 2455 Mslim 97 Hristiyan hanede toplam 8406 kii bulunuyordu.158 Kozan Dann Islh ve Kozanoullarnn Sonu Kozan havalisinde bir derebeylik haline gelen Kozanoullar Frk-i slhiyenin kurulmasnda en nemli sebep olarak karmza kar. Zira Kozanoullar 18. yzylda Kozan ve evresinin hakimi

1649

olduktan sonra adeta bal bana bir hkmet gibi hareket etmeye balamlard. Sis hakimi olan Divanoullarnn hakimiyetini krdktan sonra Avar, Bozdoan, Srkntl gibi airetleri himayelerine aldlar. Kozan dalarnda bulunan Varsak (Farsak) aireti de Kozanoullarnn tahakkmne girmiti. Cabbarzadeleri yenilgiye uratmalar da bsbtn glenmelerini salad.159 1817 ylnda Yusuf Aa Kozanoullarnn hakimiyetinde bulunan blgeyi iki olu arasnda taksim ederek Belenky merkezli Bat Kozan olu Sar Aliye, Grleen merkezli Dou Kozan ise kk olu Samur Aaya verdi.160 Bu blnmeden sonra Kozanoullar kendi ilerinde mcadelelerle hakimiyetlerini srdrdler. 1833te brahim Paa da Kozan tarafna hakim olamamt. Osmanl Devleti 1866 ylna kadar 19. yzyl boyunca Kozan Dalarnda ferman iletemedi.161 Fakat burann slh iin de areler aramay srdrd. Son olarak 1851 ylnda atalba Mustafa Paa Kozan dana hcum etti ise de Kozanolu Yusuf Aa tarafndan yenilgiye uratld. Krm Savana da asker vermeyen Kozanoullar meselesine ngilizler de el atnca blgenin slh ve iskn zaruri hale gelmiti.162 Cevdet Paa skenderuna geldikten sonra Kozanoullarna nashatte bulunma dncesiyle Kozan tarafna adam gndererek blge hakknda bilgi almaya alyordu. Frk-i slhiye Osmaniyede iken Kozanoullarndan orduyu ziyarete gelenler olmutu. Bu ziyaret srasnda ordunun durumunu gren ve nceki icraatlarn bilen Kozanolu heyetinin anlattklar Kozann zaptnda etkili olmutur.163 Ordu, Osmaniyeden hareketle Sise geldikten sonra164 Kozanoullarna subay gnderilerek davete bulunulmu, ayrca erzak tedariki ile hazrlklara balanmt. Kozan aalar durumun ciddiyetini grerek kar koymadlar. Orduya gelen Kozanoullarndan Bat Kozan aas adrc Ahmet Aa Mrimiranlk rtbesi ile Ktahya kaymakamlna atand.165 Babas mer Aa ve kardeleri ise Konya, Kayseri, Sivas gibi ehirlere gnderilerek Bat Kozana hakim bulunan Kozanoullar datld. Dou Kozan Aas Yusuf ise Sivasa gitmeyi tercih etmiti.166 Ardndan Kozan yresi, Belenky, Hain ve Sis olmak zere ayr kaza haline getirildi. Kars- Zlkadriye ile beraber bu kazalar Sis merkezli Kozan Sanca olarak Adanaya baland.167 1866 ylnda slh tamamlandktan sonra Kozan Sancann nfus tahriri tamamland. 1876 ylnda Kozan Sancann Sis kazasnda 8835 Mslim ve 981 Gayrmslim yayordu. Belenkyde 5188 Mslim, 1194 Gayrmslim, Hain Kazasnda ise 1738 Mslim 5939 Gayr- Mslim yayordu.168 Kozan ile Adana arasndaki ovada klayan Srkntl aireti kylere yerletirilerek bu kylerden iki mdrlk (nahiye) tahsis edildi ve mdrle airet aalar getirildi. Airet hnedanndan Yusuf Bey Adana cihetindeki kazaya biraderi Ahmet Bey ise Kozana balanan nahiyeye tayin edildi.169 Krntl Lek ve Haclar aireti ise slhatn tamamlanmasndan sonra Kozan Kazasnn gney ynnde iskn olundular.170 Avarlarn skn ukurovada klayp yazn Uzunyaylaya kan bu airet Krm Savandan nce iskn edilmeye allmt. ukurovada bulunan Avarlarn Beyi erkezzde Hac, Frk-i slhiyeyi

1650

ziyaret etti. Hac Bey kendilerinin Uzunyaylaya yerlemek istediklerini lkin buraya Kafkas muhacirleri yerletirildiini belirtmi bunun zerine Uzunyaylaya civar olan Sarz arazisi kendilerine tahsis edilmiti. Kurt smail Paa bu ie memur edilerek gerekli dzenlemelerin yaplmas istendi.171 Adanada Dzenlemeler Cevdet Efendi ile Dervi Paa Kozandan sonra Adanaya gelerek birlikleri burada brakp ertesi yl Adana,Tarsus ve Mersin taraflarn slha devam etmeyi tasarlamlar idi. Lakin orduda kolera salgn olmas, Adana taraflarnda ise hl kolera grlmediinden Adanaya girmeyerek Payas zerinden stanbula gitmek zorunda kaldlar. Bu nedenle Adana ile ilgili dzenlemeleri bil-muhabere tesviye-i umura mecbur oldular.172 Menemenciolu Ahmed Bey ile Karsantolu Frk-i slhiyeyi tanmyorlard. Bu nedenle her ikisinin de stanbula gnderilmesi Adana mutasarrf Yver Paaya havale edilmi az sonra ikisi de stanbula gnderilmitir. Adanann slh da tamamlandktan sonra Misis-Kurtkula zerinden Payasa gelen Cevdet Efendi ve Dervi Paalar Payasta da dzenlemeler yaptktan sonra stanbula hareket ettiler.173 Bir sre Halepe balanan Adana 1867 ylnda tekrar vilyet olmu, pamuk ekiminin gelimesi ve 1886 ylnda Mersin iskelesine kadar demiryolu inaas ile byk gelime gstermitir.174 Halep Vilyeti Tekili ve Ahmet Cevdet Paann Valilii Frk-i slhiye byk iler baarm fakat kolera salgn nedeniyle daha birok mesele halledilememiti. stelik iskn edilen blgelerde tekrar isynlarn balamas ihtimal dahilindeydi. Ayrca Zeytun meselesi henz halledilmemi ve Antakyadan Adanaya kadar birok ky ve kasabalar kurulmu ise de buralarn gelimesini salayacak altyap hizmetleri yerine getirilememiti. imdiye kadar yaplan iler ok nemli olup 6 ay zarfnda ve 4100 kuru gibi dk bir masraf ile yapld gz nne alnrsa kymeti daha da iyi anlalr.175 Fakat reformun bu ekilde kalmamas ve iin ciddiyetle bitirilmesi gerekiyordu. Cevdet Efendi ve Dervi Paa stanbula vardktan ksa bir sre sonra, li ve Fuat Paalar Cevdet Efendiye Frka-i islahiyye ile hayli slahat yaptnz. Bunun tesisi yine sizin himmetinize manttur diyerek Tuna, Bosna ve Suriye Vilyetleri rneinde olduu gibi Halep Vilyeti Nizamnmesi hazrlanarak, eski Halep ve Adana eyaletlerinden Halep Vilyeti tesis ile valiliine tayin edildi. Vilyet, Halep, Adana, Payas, Kozan, Mara, Urfa ve Zor sancaklarndan oluuyordu. Bu grev ile hem Halep Vilyetini yeni nizamnme erevesinde dzenleyecek hem de Frk-i slhiye ile grevine devam edecekti.176 Cevdet Paa bu dnemde Halep Vilyeti dahilinde iskn srasnda yaplan tahrirlere dayanarak toplam 233 449 hane bulunduunu ifade etmektedir.177 Halep valilii srasnda Cevdet Paa iskn sahasn tekrar tefti ederek buralarn 1 yl nceki haline gre ok deimi olduunu iftiharla anlatr. Kars- Zlkadriye kasabasnda 3 saat boyunca pamuk tarlalarndan getiklerini anlatr. Hemite ve Karsta airetlerin adrlarn brakarak tatan evler yaptklarn, tarlalardan mis gibi kokular geldiini

1651

lkin bir sre sonra ar bir koku aladn bunu sebebinin ise henz tarma almayan bataklklardan kaynaklandn belirtir. Bunun yannda eksikliklerin de olduunu, mesela Karsta hkmet konann olmadn ve devlet memurlarnn adrda oturduunu, Siste hapishane bulunmadn, Adanann hkmet kona, hapishane ve zaptiye binalarnn tamir edilmesi gerektii, Adana ile Kozan arasnda bir han yaplmas gerektii gibi tespitlerde bulunur. Fakat Fuat Paann sadrazamlktan alnmasndan sonra Sadrazam olan Rdi Paann178 tasarrufa gittiini, stelik vilyet tekilatnn aleyhinde olduundan denek verilmemesi hususunu etraflca anlatr.179 Buna ramen slh hareketine devam etmi ve yarm kalan meseleleri tamamlamtr. Gavur Danda Alibekirolu Deli Fak askeri harekat ile bertaraf edildi. skn sahasndaki sancaklar yeni nizamnme dorultusunda dzenlendi. zellikle liman ve yol meselesi zerinde raporlar, projeler hazrlatlarak blgenin iktisad kalknmas iin areler arand. Adanada bulunan Ahmet Muhtar Efendi (daha sonra Paa), kendisinden Karata burnu ile Yumurtalk limann kefedip Dersaadete geliniz emri ile rapor istenmesi zerine Yumurtalk ve Karata hakknda bir rapor hazrlayarak180 stanbula dnmt.181 Ahmet Muhtar Efendi hatratnda iskna ramen daha yaplmas gereken ok i olduunu ve slhn zamana yaylmas gerektiini u ekilde ifade eder: ukurova arazisi devletin uykuda olan zenginlik kaynaklarndan birisi ise de ancak Ceyhan ile Seyhann aa ksmlar arasnda, belki ovann bete birini tekil eden Yreir ovas ilenir. Dier yerleri de yerlemeye ve tarma elverilidir. Ne yazk ki hemen istenildii gn muhacir sevk edilemez. Zira u halinde havas o kadar ktdr ki kimse barnamaz, adeta bir krm yeridir. Orasn yerlemeye elverili koymak iin azas su, ziraat ve orman mhendislerinden ve hfzsshha erbabndan ve namuslu kiilerden bir komisyon ile evvela derinliine aratrlarak i ve iskn ka seneye taksim olunacaksa yle devam edilmelidir. htimal ki kenarlardan balanlarak otuz sene kadar srer, fakat sonra oras cennet gibi devletin bir Msr olur. Yani be alt milyon yalnz orada alnsa gerekir. Anavarza gibi byk byk kale ve ehir harabeleri eskisi gibi yine enlenir.182 Ahmet Muhtar Efendinin raporunda ilgin tespitler vardr. Karataa Ceyhandan su getirilmesi, yine buraya suni bir liman yaplabilecei, Ayasta ise Yumurtalk limann tamir edilmesi, bu blge ahlisinin deirmen iin 15-18 saat yol gittikleri halbuki yakn mahalde iki eski deirmen olup bunlarn tamiri gibi Ayrca Ahmet Muhtar Bey, Mersin Limannn Tarsus ve Kayseri tarafna, skenderun Limannn ise Antakya ve Halep tarafna hitap ettiini bu nedenle Ayas veya Karatataki limanlarndan birinin tmir edilmesi gerektiini belirtmektedir. Bu limann Ayas olabileceini, Basra Krfezinden Birecike kadar Frat Nehrinden deniz tamacl yapldn, Birecikten devamla NizipAntep-Mara zerinden bu limana bir demiryolu yaplabileceini belirtir. Dier taraftan ise Erzurumun ihtiyac olan osenin Mara veya Hain tarikiyle buraya balanabileceini belirtmektedir.183 Cevdet Paa ise Halepten skenderuna ose yol inaas balatm, ayrca Halep-Birecik arasn araba geebilecek ekilde tesviye ettirmiti.184 Halep Valiliinden ayrlrken bilcmle Halep erknna hitap ettii nutkunda da yol yaplmasnn hayatiyeti zerinde durarak kendisinden sonrakilere vasiyette bulunmutu.185 Yine bu dnemde Halep-skenderun demiryolu iin keif raporlar hazrlanarak teknik bilgiler verildiini gryoruz.186

1652

1865-1866 ylnda iskn ve slhatn tamamlanarak blgenin enlendirilmesi, gvenliin salanmasndan sonra imdi de blgenin dnya ekonomisine alabilmesi iin gerekli yol, liman gibi alt yap hizmetlerine arlk verildii grlmektedir. Cevdet Paann Halep valilii grevi iki yl kadar srm ve bu sre zarfnda Tanzmat usullerinin uygulanmas, Frk-i slhiyenin yarm kalan ilerinin tamamlanmas, Zeytun meselesinin halli gibi meseleler zerinde durulmutur. Ayrca Hama, Halep, Suriye dolaylarnda bulunan Arap airetlerinden Azene, Mevli, Mehp ve Hadidlerin iskn ve kuzeye doru yaylmalarnn engellenmesine allmtr.187 Ermenilerin Islh Edilmeleri Frk-i slhiye Kozan taraflarnda iken balayan kolera salgnnda Sis Ermeni Kilisesinin Katagikosu da lnce onun yerine Nigoos adnda bir piskopos getirilerek Bbliye bildirilmi, kadim manastr tamir edilerek, Manastra gelir salamas amacyla byk bir kta arazi vakf olarak balanm idi. Cevdet Paa, Emiyadzin Kilisesinin Rus hakimiyetine girmesinden sonra stanbuldaki piskoposlarn oradan atanmas nedeniyle cemaatin Rus kontrolne girmesini engellemek zere bir strateji dnm idi. Buna gre Sis Katagikosluuna gerekli itibar verilerek burann Ermenilerin dini merkezi haline getirilmesini planlamt. Bu amala Sis ile Adana arasna hanlar yaplmasn ve bu caddeye ose yol ina edilmesini teklif etmiti. Fakat ne Nigoos Efendi stanbul Ermeni Cemaat Meclisi tarafndan Sise tayin edildi ne de Cevdet Paann tasarlad Ermenileri Sis Kilisesinden ynetme dncesi gerekleti.188 Zeytuna gelince, Frk-i slhiyenin grevleri arasnda Zeytun nahiyesinin de slh bulunuyor ve buna byk nem veriliyordu. 1862 ylnda Zeytun isyn balam ve zerlerine gnderilen kuvvetleri yenilgiye uratmlar, Fransann mdahalesi ile olay bymeye balamt. Nitekim Kozandan sonra Zeytuna gidilmesi dnlm fakat kolera salgn nedeniyle yaplamayan bu harekat Cevdet Paann Halep valilii srasnda ele alnd. Zeytun Ermenileri zerine Hseyin Hsni Bey grevlendirildi ve evre kazalardan da asker alnarak Zeytun etraf sarldnda Zeytun ahlisi bu durum karsnda itaat ettikten sonra derhal yeni vilyet usulne gre dzenleme yapld. Ermeni ve Mslimlerden oluan bir blk svari ve bir blk piyade askeri kuruldu. Zeytun kasabas ile evredeki slam nahiyeleri bir kaza haline getirildi. Kaza meclisi Ermeni ve slam azalardan oluturulup idar mekanizma tamamland.189 Deerlendirme Tanzmat Dneminde Anadolunun tamam iskn edilmi deildir. Dou ve Gneydou Anadoluda bulunan airetler bu dnemden sonra da varlklarn srdrmlerdir. Cumhuriyet Dneminde bu mesele zerinde durulmu ise de gnmze kadar bu yapy devam ettiren yerler bulunmaktadr. Fakat denilebilir ki 19. yzylda airetlerin isknnda byk baarlar kazanlm ve lkenin en mamur sahalar ekonomiye kazandrlmtr. zellikle Tanzmat Dneminin politikas olarak pamuk ekimi zerinde durulmu ve Adana pamuk retiminin merkezi haline gelmitir.190 18481876 yllar arasnda iskn ve dier reformlar neticesinde Osmanl Devletinin r gelirlerinin 4 kat

1653

artt grlr. sknn tamamland 1867 ylnda rden elde edilen gelir 1848 ylna gre %300 artmtr.191 Fakat ukurovann bu iktisadi kalknmasndan en fazla yabanc tccar ile Gayrmslimlerin faydalandn da sylemek gerekmektedir. Tanzmat Dneminde Orta Anadolu ve Gney Anadolunun iskn Trkiyenin sosyal ve iktisadi hayatnda nemli bir yer tutmaktadr. Bugn Gney Anadoluda bulunan birok ky, kasaba ve ehir bu iskn neticesinde kurulmutur. Osmaniye,192 slahiye, Hassa, zziye, Kadirli (Kars Zlkadriye), Reyhaniye, Derviiye, Cevdediye, Haclar, Orduky ve daha adn burada saylmayacak kadar ok kyler 1865-1866 isknnda kurulmulardr. Bu kasabalardan birou bugn yz binleri aan nfusa sahip byk ehirler olmulardr.193 Yeni yerleim birimleri kurulurken hemen Tanzimat kaideleri tatbik edilmi, kasabalar kurulup hkmet kona, okul gibi hizmet binalar yaplm, airet aalar veya beylerinden gvenilir olanlara meclis yelii gibi grevler verilmitir. Fakat bir ksm da tehlikeli olup olmamalarna gre uzak ya da yakn yerlere srgn edilmilerdir. Yerleenlerin iftilik yapmalar iin gerekli dzenlemeler yaplmaya allmtr. Bu iskn hareketi srasnda ordu savamak yerine dil uygulamalar ile evredeki airetlere gven vermitir. Bu nedenle birou kendiliinden yerlemitir. Tarma elverili araziler enlendirilmi, gvenlik salanm ve zellikle ukurova gibi bir arazinin tarma almas salanmtr. Bu ynyle Tanzmat Dnemi iskn politikas ukurova tarihi asndan byk nem tamaktadr. Ayn ekilde Amik Ovas ile slahiye Ovas da bu dnemde ziraata almtr.194 Osmanl Devletinin son eyreinde bu blgede tarmsal retimin ve beraberinde tarma dayal sanayinin hzla gelitii grlr. Bu iskn politikas neticesinde yzyllardr konar-ger hayatlarn devam ettiren Trkmenlerin byk ksm yerleik hayata geerek ziraatla megul olmak zorunda kalmlardr. Buna ramen Cumhuriyetin ilk ylarnda blgede hl airet hayatna devam eden gruplar bir hayli fazla idi.195 Orta Anadoluda iskn olunan airetler, buralarn kendi yaylaklar olmas nedeniyle bir nebze olsun daha az zorluk yaamlardr. Fakat ukurova, Amik ve slahiye ovasna yerletirilen airetler scak, stma, sivrisinek gibi problemlerle karlatlar. Alageldikleri geleneklerini brakmak zorunda kaldlar. Bu gn ukurovann kylerinde Trkmen geleneklerinden kk izler bulunuyorsa da bunlar da silinmeye yz tutmutur. Bu nedenle iskn ve slh hareketi airetler tarafndan pek ho karland sylenemez. Zaten bu tepkilerini iirlerinde ozanlar pek gzel yansttlar.196 Devletin iskn politikas srasnda yaananlar ozanlarn ve halkn dilinden dmedi. zellikle Avarlarn isknyla ilgili olarak devlete bakaldran Avar Beyi ayn zamanda bir ozan olan Dadalolunun bu konuyu dile getiren birok iiri vardr. Ancak sonunda Avarlar da iskna tabi olmulardr. O bunu: Belimizde klcmz kirmani Ta deler mzramn temreni Hakkmzda devlet etmi ferman

1654

Ferman padiahn dalar bizimdir197 eklinde ifade eder. Bir ara Payas Kalesine hapsedilen Dadalolu, devletle i birlii yapp kendini yakalattran Mrseloluna yle seslenir. Benden selam olsun Mrseloluna198 Asi suyu dalgalanp cotu mu Yaman olur bahadrn gzeli Airetler Binboaya gt m Bama dt him tann darkls Byle mi olur gzellerin grkls Sana derim sana Misis kprs Kmr gzlm stnzden geti mi (Aman aman) ! Emr-i iskn geldi airet yasta Gz gelin galmad hep oldu hasta Dadalolum hapis derler Payasta Kanat takp sur duvardan utu mu199 DPNOTLAR 1 Trk Yurdu dergisinin Tanzmatn 150. yl mnasebetiyle kan zel saysnda hacimli bir

tahlil yaplmtr. c. IX, Say 28, Aralk-1989. 2 Kltrel deiim asndan Tanzimatn tahlili iin. Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri,

stanbul 1997, 165-179. 3 4 brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul-1995, s 204-215. Anadoluya gelen Trkmenlerin byk ounluu konar-ger olmakla beraber genel

kaideyi bozmamak kaydyla baz yerleik Trk gruplarnn da geldiine dair bak. Faruk Smer, Anadoluya Yalnz Gebe Trkler mi Geldi, Belleten, XXIV, Ankara-1960.

1655

Anadoluya gelen Trkmenler ve dallar hakknda bak. Faruk Smer, Ouzlar

(Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilat Destanlar, stanbul-1999. 6 7 8 lhan ahin, Gebeler, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, C. IV, Ankara-1999, s 132. ahin, a.g.m., s 132. Faruk Smer Kzl Irman snr kabul edilebileceini, buna gre dousunda Trkmen,

batsnda Yrk tabirin kullanldn belirtir. XVI. Asrda Anadolu, Suriye ve Irakta Yaayan Trk Airetlerine Umumi Bir Bak, FM, C. XI, stanbul-1952 s 511-512; ahin, a.g.m., s 133. 9 Salhaddin etintrk, Yrk Snf ve Hukuki Statleri, DTCFD, C. II, Say I, Ankara-

1943, s 110. 10 11 etintrk, a.g.m., s. 110. A. Latif Armaan, Osmanl Devletinde Konar-Gerler, Yeni Trkiye Osmanl zel

Says, C. IV, Ankara-1999, s 142. 12 13 ahin, a.g.m, s. 133. Yusuf Halaolu, Kolonizasyon ve enlendirme, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, C.

IV, Ankara-1999, s 583. 14 Gebelerin sosyal ve idar yaplanmasn ifade eden en yaygn birim cemaat olup hemen

hemen btn gebelerin temel yaps idi. Saylar 10-80 arasnda deien ve birbirine uzak-yakn akraba olan bu haneler birlikte g eder ve adrlarn ayn yere kurarlard. Aile ile cemaat arasnda oba, mahalle, oymak gibi birimler vard. ahin, a.g.m., s 136-137. 15 Yusuf Halaolu, XVIII. yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaset ve Airetlerin Ankara-1997, s. 16; Smer, Ouzlar, s. 221; Cengiz Orhonlu, Osmanl

Yerletirilmesi,

mparatorluunda Airetlerin skn, stanbul-1887, s 14. 16 17 18 14. 19 139. 20 Halaolu, XVIII. yzylda skn, s. 18-19; ahin, a.g.m., s 139. lhan ahin, gebelerin inek cinsinden byk ba hayvanlar hemen hemen hi Smer, Ouzlar, s. 221. Halaolu, XVIII. yzylda skn, s. 17. ahin, a.g.m., s 137; Halaolu, XVIII. yzylda skn, s. 17; Orhonlu, Airetlerin skn, s.

beslemediklerini sebebinin ise inein uzun mesafe yrylerine dayanamadn belirtir. a.g.m. s

1656

21

Bennak, tam yahut yarm ift arazisi olmayan fakat geliri olan, evli bir yerde yahut

babasnn yannda oturan kimsedir. Mcerred, bekar olup kazanc yerinde olan erkek nfusa verilen isimdir Halil nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Belleten, XXIII, Say 52, Ankara-1959, s 587-599. 22 23 24 25 26 Orhonlu, skn Siyaseti, s. 24. Orhonlu, skn Siyaseti, s. 25; Halaolu, XVIII. skn, s. 24, Armaan, a.g.m., s 147. etintrk, a.g.m., s. 114. Halaolu, XVIII. yzylda skn, s. 20. Tufan Gndz, Anadoluda Trkmen Airetleri Bozulus Trkmenleri (1540-1640),

Ankara-1997. 27 28 29 30 31 134. 32 33 34 35 Orhonlu, skn Siyaseti, s. 16-17. Halaolu, XVIII. yzylda skn, s. 26, Orhonlu, Airetlerin skn, s. 17. Orhonlu, Airetlerin skn, s. 17. Smer, XVI. Asrda Anadolu, s. 515; Halaolu, XVIII. yzylda skn, s. 26-27; Orhonlu, ahin, a.g.m., s 134. Halaolu, XVII. yzylda skn, s 21; etintrk, a.g.m. s 114. ahin, a.g.m., s. 134; Orhonlu, skn Siyaseti, s. 20. Orhonlu, skn Siyaseti, s 18; Halaolu, XVIII. yzylda skn, s 21. Halaou, XVIII. yzylda skn, s. 25; Orhonlu, skn Siyaseti, s. 16; ahin, a.g.m., s.

Airetlerin skn, s 17. 36 37 38 39 ahin, a.g.m., 133-134. Halaolu, Kolonizasyon ve enlendirme, s 581. etintrk, a.g.m., s. 109-110. mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Vakflar ve Telmikler: Kolonizatr Trk Dervileri Vakflar Dergisi, II, Ankara-1942. s 279-386. 40 mer Ltfi Barkan, Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Srgnler, FM, C. XI, stanbul, 1949-50. S 545 v. d.

1657

41 42 43 44 45

Barkan, Srgnler, s. 546-7. Halaolu, Kolonizasyon ve enlendirme, s. 582. Orhonlu, Airetlerin skn, s. 32. Halaolu, XVIII. yzylda skn, s. 28. Derbentler ve derbentiliin bir iskn metodu olarak kullanlmas hakknda bak. Orhonlu,

Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, stanbul-1990. s. 101-114. 46 Halil nalck, Tanzmatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri, Belleten, C. XXVIII, SAYI

112, Ankara-1964, s 624. 47 48 lber Ortayl, Tanzmat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri, Ankara-2000, s16-17. Anlama iin bak. Mbahat Ktkolu, Tanzmat Dneminde Yabanclarn ktisad

Vaziyetleri, 150. Ylnda Tanzmat, Ankara-1992, s. 94 v. d. 49 Roderic h. Davison, Osmanl mparatorluunda Reform (1856-1876), ev. Osman

Aknhay, stanbul 1997. s 17. 50 Musa adrc, Tanzmat Dnemi Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps,

Ankara-1997, s. 210; nalck, Sosyal Tepkiler, s 628. 51 Abdullatif ener, Tanzmat Dnemi Osmanl Vergi Reformlar, 150. ylnda Tanzmat,

Ankara-1992, s. 260-261; nalck, Sosyal Tepkiler, s. 628. Muhassl meclisleri iin ayrca bak. Ortayl, a.g.e., s. 32-42. 52 53 54 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VI, Ankara 1995, s. 201-203. ener, a.g.m., s 263. Tanzmat Dneminde zira yaplanma iin bak. Teyfik Gran, Zira Politika ve Ziraatta

Gelimeler (1839-1876), 150. ylnda Tanzmat, Ankara-1992, s. 219-222; Ali Akyldz, Osmanl Merkez Tekilatnda Reform (1836-1856), stanbul-1993, s 129. 55 56 57 58 Karal, a.g.e., C. VI., s. 221-223. Karal, a.g.e., C. VI, s. 130. Lbnan olaylar ve meselenin zm iin bak. Karal, a.g.e., C. VI., s. 29-40. Davison, a.g.e. s 172-176; adrc, a.g.e., s. 250-51; Ortayl, a.g.e., s 50-60; Karal, a.g.e.,

s C. VII, 153-154.

1658

59 60 61 62

Ortayl, a.g.e., s 61. adrc, a.g.e., s 252. Ortayl, a.g.e., s 61. adrc ise dier btn grevlileri de vermitir; a.g.e., s 252. Nahiye yaplanmas iin bak. adrc, a.g.e., s 253. Buna ramen 19. yzylda bir ok

airetin ayr bir nahiye olarak ynetildiklerini biliyoruz. Seluk Gnay, XIX. yzylda Osmanl Devleti Mlki Yapsnda Airetler, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, stanbul-1999, C. IV, s 190-192. 63 1864, 1867 ve 1871 Vilyet Nizamnmelerinin karlatrmal tahlili iin. Ortayl, a.g.e., s

46-69. Karal, a.g.e., C. VII, s. 152-163, Davison a.g.e., s 172-188. 64 Abdullah Saydam, Reform ve Engeller: Tanzmat Dneminde Airetlerin Yol Atklar

Asayi Problemleri, Yeni Trkiye Osmanl zel Says, C. IV, Ankara-1999, s 181. 65 Bu tepkiler iin bak; Musa adrc, Tanzmatn Uygulan ve Karlalan Glkler,

Mustafa Reid Paa ve Dnemi Semineri (Ankara 13-13 Mart 1985) Bildiriler, Ankara-1987, s. 97104; ayrca nalck, Sosyal Tepkileri, s 622-690. 66 Saysam, Reform, s 184; ayn yazar, Orta Anadoluda Airetlerin skn (1839-1853),

Prof. Dr. Bayram Kodamana Armaan, Samsun-1993, s 235. 67 Orta Anadoluda airetlerin sebep olduu taknlklar iin; Saydam, skn, s 236 v. d., ayn

yazar, Reform, s 183-183. 68 69 70 Saydam, skn, s 240. Saydam, skn, s 241. Konar-gerlerin demeleri gereken en nemli vergi anam vergisi olup, 1858-1859

ylnda bu verginin tespit ve tahsili bir dzene sokulmutu. ener, a.g.m., s 263. 71 72 73 74 Saydam, skn, s 240. adrc, a.g.e., s. 315-316; Karal, a.g.e., s 158-159. Saydam, skn, s 241-242. Tahrir Defterlerinin muhtevas ve nemi hakknda bak. Halil nalck; Osmanlda statistik

Metodu Kullanld m?, Osmanl Devletinde Vergi ve statistik, Derleyenler; Halil nalck-evket Pamuk, Ankara-2000, s 1-15; ayn kitapta Mehmet z, Tahrir Defterlerindeki Saysal veriler, s 15-33. 75 Bu ilk nfus saym hakknda bak. Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus

Saym-1831, Ankara-1997.

1659

76

Cem Behar, Osmanl Nfus statistikleri ve 1831 Sonras Modernlemesi, Osmanl

Devletinde Vergi ve statistik, Derleyenler; Halil nalck-evket Pamuk, Ankara-2000, s 68. 77 Temettat tahrirlerinin ama, kapsam ve tarihi kaynak olarak tetkiki iin bak. Teyfik Gran,

19. yzyl Temettat Tahrirleri, Osmanl Devletinde Vergi ve statistik, Derleyenler; Halil nalckevket Pamuk, Ankara-2000, s 75-94. 78 79 80 81 82 Saydam, skn, s 242. Halaolu, Kolonizasyon ve enlendirme, s. 581-586. Saydam, skn, s 243. Saydam, Reform, s. 186. 19. yzyl ortalarnda Ankara hakknda bak. Rifat zdemir, XIX. yzyln lk Yarsnda

Ankara (Fiziki, Demografik, dri ve Sosyo-Ekonomik Yaps) 1785-1840, Ankara-1998. 83 84 85 86 87 Saydam, Reform, s. 186-187. Saydam, skn, s 254. Saydam, skn, s 255. Faruk Smer, Ouzlar, s 157-160. Mehmet Ersan, 13. yzyln Balarnda ukurova, ADANA-Kpr Ba, Yap Kredi Yay.,

stanbul-2000, s 271. 88 89 Smer, Ouzlar, s 185. Cneyt Kanat, Memlkler ve ukurova, ADANA-Kpr Ba, Yap Kredi Yay., stanbul-

2000, s 100. 90 91 Kanat, a.g.m., s. 100-101. rnein Antepte bulunan Boz-Ok koluna mensup boylar iin bak. Necdet Sevin,

Gaziantepte Yer Adlar ve Trk Boylar, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi Say 26, 1983, s 39-65. 92 93 Smer, Ouzlar, s 186. Smer, Ouzlar, s 186; Refet Yinan, Dulkadrl Beylii, Ankara-1989, s 7-8; . H.

Uzunarl, Anadolu Beylikler ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, Ankara-1988, s 169. 94 Uzunarl, a.g.e., s 176.

1660

95

Uzunarl, a.g.e., s. 170-179, Yinan, a.g.e., s. 83-90. Ramazanoullar hakknda geni

bilgi iin bak. Kasm Ener, Ramazanoullar Trkmen Beylii Tarihi, stanbul-1979. 96 Bu skn hareketleri iin Cengiz Orhonlu ve Yusuf Halaolunun almalarnda ayrntl

bilgi mevcuttur. 97 Yusuf Halaolu, Frka-i slahiye ve Yapm Olduu skn, Tarih Dergisi, Say 27,

stanbul 1973, s 3. 98 Ayanlk hakknda geni bilgi iin bak. Ycel zkaya, XVIII. yzyln lk Yarsnda Yerli

Ailelerin ynlklar Ele Geirileri ve Byk Hanedanlklarn Kuruluu, Belleten, C. XLII, Say 168, Ankara-1978, s. 668-723; zkaya, Osmanl mparatorluunda ynlk, Ankara-1994; V. P. Mutafiyeva, XVIII. yzyln Son On Ylnda Ayanlk Messesesi, Tarih Dergisi, Say 31, stanbul1977, s 163-182. 99 rnein Payas hakimi Kkalioullar Hac Kervanlarn dahi soyuyorlard. Mnir Atalar,

Harameyne Denizden Surre Gnderilmesi, XI. TTK kongresi (5-9 Eyll 1990), Tebliler, Ank.-1994, C. III, s 1246. 100 19. yzylda bu hanedanlar hakknda bak. Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, Haz. Cavid Baysun, stanbul-1991, s 109-134; Yurt Ansiklopedisi, Adana, C. I, s 30. 101 Kars sancandan gelen bu aile zamanla glenerek 1770 ylnda Hasan Paa adl birini Adana valisi olarak kardlar ve onun adyla anlr oldular. 19. yzyln ilk yarsnda bu ailenin kard karmaa Msr igaline kolaylk salamtr. Bu dnemde 19 bin askeri olduu seyyahlar tarafndan belirtilse de 300 kadar haneye mensup olduklar ifade ediliyor. Cezmi Yurtsever, Ermeni Terr Merkezi-Kilikya Kilisesi, stanbul-1983-s 83-85. 102 Kozanolullar hakknda ileride malumat verilecektir. Ayrnt iin bak. A. Mnir Kozanolu, Kozanoullar, stanbul-1983; Mustafa Onar; Kozanolullar, ADANA-Kpr Ba, Yap Kredi yay. stanbul-2000, s 367-375. Tezkir, s 109-115. 103 Sunbas taraflarnda hakim olan bu aile hem devlete kar hem de dier hanedanlara kar mcadele ediyordu. C. Yurtsever, Ermeni, s 96. 104 C. Yurtsever, Ermeni s 99. 105 Yine Sunbas taraflarnda hkm sren bu aile de ba buyruk hareket ediyordu. Yurtsever, Ermeni, s 97. 106 -l sancandan ukurovaya gelen Menemencioullar 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren 1866 ylna kadar nemli bir rol stlendiler. Menemenciolu Ahmet Beyin yazdrd bir kitap vardr ki bu aile hakknda ve 19. yzyln ilk yarsnda ukurova tarihi iin nemli bilgiler verir.

1661

Menemenciolu Ahmet Bey, Menemenciolullar Tarihi, Yay. Haz. Ylmaz Kurt, Ankara-1997; Ayrca Tezkir, s 115. 107 Payas yresinde ayn ve mtesellim olarak hakimiyet tesis eden bu aile 18. yzyldan 1865e kadar hkmetlerinde devam ettiler. Mahmut akir Haniolu, ukurova Tarihinden Sayfalar: Payas Ayan Kkalioullar, DTCF Tarih Blm Dergisi, Ankara-1992. 108 Gney Anadolunun genel durumunu Cevdet Paa Tezkir ve Mrztta geni bir ekilde ifade etmektedir. Tezkir, s. 107-134; Mrzt, Yay. Yusuf Halaolu, stanbul-1980 s119-130. 109 Ylmaz Kurt, Menemencioullar Tarihi ve ukurovada Airetler, ADANA-Kpr Ba, stanbul-2000, s 357-364; Kasm Ener, Tarih Boyunca Adana Ovasna (ukurovaya) Bir Bak, Adana-1990. s 280-292. 110 Ener, a.g.e., s 274-285; Mustafa ztrk, XVIII. yzylda Antakya ve evresinde Ekyalk Olaylar, Belleten, C. LIV, Say 211, Ankara-1991, s 963-986. 111 Ener, a.g.e., s 283. 112 brahim Paann Adana hakimiyeti ile ilgili Menemenciolu Tarihinde nemli bilgiler vardr. Ayrca; Ener, a.g.e., s 285-291. brahim Paann ukurovada tarm alanndaki uygulamalar iin bak. Oktay Gencer, Penbeden Pamua, ADANA-Kprba, Yap Kredi Yay. stanbul-2000. 113 Tezkir, s 107; Marzt, s 115. 114 Mrzt, s 113. 115 Tezkir, s 108; Ahmet Muhtar Paa ise Gavur Danda bir misyoner papazn ldrldn bu nedenle ngilterenin katilerin yakalanmas ve cezalandrlmasn istediini belirtir. Cild-i Evvel, s 18. 116 lhan Tekeli-Selim lkin, Mustafa Celaleddin Beyin Bir Eyletin Islh ve mar Hakknda Mkamele Adl Risalesi ve 19. yzylda Osmanl mparatorluunda mar Kavramnn Geliimi zerine Dnceler, XI. TTK Kongresi (5-9 Eyll 1990), Bildiriler, C. IV, Ankara 1994, s 1473. 117 Piotr P. Moisyev, Osmanl mparatorluu Tanzmat Dneminde Tarmn ve Kylln Durumu, XI. TTK Kongresi (5-9 Eyll 1990), Bildiriler, Ankara-1994, C. IV, s 1636. 118 Gran, Ziraat Politikas, s 225. 119 Ktkolu, a.g.m., s. 107; Karal ise 30 bin balya olduunu belirtir. a.g.e., C. VI, s 228. 120 Gran, Ziraat Politikas, s. 226, M. Ktkolu, a.g.m., s. 107.

1662

121 Tanzimat Dneminin nemli ahslarndan biri olan Ahmet Cevdet Paann hayat, eserleri, fikri ve Trk hukuk ve siyasi tarihindeki yeri iin; Ahmet Cevdet Paa Semineri (27-28 Mays 1985) Bildiriler, stanbul 1986. Ahmet Cevdet Paa (Vefatnn 100. Ylna Armaan), Diyanet Vakf Yay., Ankara-1997. 122 Tezkir, s 107. 123 Tezkir, s. 135, Mrzt, s. 116, Ahmet Muhtar Paa, Sergzet-i Hayatmn Cild-i Evveli Cild-i Snisi, Toplumsal Tarih Yay., stanbul 1996, s 18. 124 Mrzt, s 119. 125 Halaolu, Frka-i slahiye, s 8. 126 Ahmet Muhtar Paa Cild-i Evvel, s 18. 127 Mrzt, s 124-130, Halaolu, Frka-i slahiye, s 6-7. 128 Tezkir, s 140. 129 A. Muhtar Paa, Cild-i Evvel, s 25. 130 Halaolu, Frka-i slahiye, s 12. 131 Halaolu, Frka-i slahiye, s 8; Tezkir, s 140-141; Mrzt, s 132-133. 132 Tezkir, s 174. 133 Mrzt, s 14-135; Tezkir, s 142; Halaolu, Frka-i slahiye, s 8-9. 134 Tezkir, s 145-46. 135 ehzde zzet Efendinin ziyareti sebebiyle onun adna izafetle bu isim verilmiti. Halaolu, Frka-i slahiye, s 9. 136 Tezkir, s 143-145; Mrzt, s 136. 137 Halaolu, Frka-i slahiye, s 9-10. 138 Tezkir, s 149-152; Mrzt, s 140-142; Halaolu, Frka-i slahiye, s 9-10. 139 Deli Halil Gavur Dann iskan srasnda teslim olacaktr. Ordu Kozan civarnda iken tutulduu kolera hastal nedeniyle lmtr. Anasnn Gavur Dal bir aa sylettii at mevcuttur. Ali Rza Yalman (Yalgn), Cenupta Trkmen Oymaklar, Ankara 2000, C. I s 130-131. 140 Halaolu, Frka-i slahiye, s 10.

1663

141 Ahmet Cevdet Paa Tezkirde Kinez ve Bulank ahalisinin geri kalmln ibret verecek rneklerle anlatmaktadr. zellikle halkn saman, ya, soan gibi mahsullerin ticari ynn onlardan renmitir. 142 Tezkir, s 158; Mrzt, s 148. 143 Haclar ky daha sonra kasaba olmu ve 1983 ylnda Haruniye Kasabas ile birlikte Dzii adyla ile olmutur. Haclarn kuruluu hakknda bilgi derleme olup bu gn hala Hac Hseyin soyundan aile yaamaktadr. 144 Halaolu, Frka-i slahiye, s 18. 145 Bu ky civar Eskiden Knk Kazas snrlarnda olup Evliya elebinin ve dier bir ok seyyahn bahsettii ve ticari hacmi byk olan Pazaryeri de burada idi. Ylmaz Kurt, Eski Osmaniye (Knk) Hakknda, Tarih inde Btn Ynleri ile Osmaniye I. Sempozyumu (15-18 Kasm 1993) Bildiriler, Osmaniye-1995, s 5-12. 146 K Ceyhann sol tarafnda ve Haruniye Ovasnda geiren bu airetler yazn Berit ve Binboa Dalarna karlard. Yalman, a.g.e., s. 347-348. 147 Mrzt, s 149; Tezkir, s 160. 148 Halaolu, Frka-i slahiye, s 11. 149 Tezkir, s 168; Mrzt, s 154-155. 150 Mrzt, s 186-187. 151 Y. Halaolu, Cebel-i Bereket, Diyanet A, C. 7, stanbul-1993, s 185. Hilmi Karaboran, Osmaniyenin Kuruluu ve Gelimesi, Tarih inde Btn Ynleri le Osmaniye I. Sempozyumu (1518 Kasm 1993), Bildiriler, Osmaniye-1995, s 647-648. 152 Cezmi Yurtsever, Kadirli Tarihi, s 37-92. 153 Tezkir, s. 118; Yurtsever, Kadirli, s. 92-95. 154 Tezkir, s 160; Halaolu, Frka-i slahiye, s 13; Yurtsever, Kadirli, s 98. 155 Tezkir, s. 164; Mrzt, s 150. 156 Yalman, a.g.e., s 408-412. 157 Tezkir, s 180. 158 C. Yurtsever, Kadirli, s 101; Halaolu, Frka-i slahiye, s 16.

1664

159 Mustafa Onar, a.g.m., s 368-369; Tezkir, s 109. 160 M. Onar, a.g.m, s 370. 161 adrc Mehemet Aa, Padiaha Emmimolu diyebiliyordu. Yurtsever, Kilikya, s 92. 162 Kozanoullar ve faaliyetleri iin bak. A. Mnir Kozanolu, Kozanoullar, stanbul-1983; Tezkir, s 108-115; Yurtsever, Ermeni, s 85 v. d.; Onar, a.g.m., s 370-72. 163 Tezkir, s 167-168. 164 Bu iki gnlk yolculuk ok meakkatli gemi olup Ceyhann sol tarafnn ne kadar hal ve bataklk olduunu Ahmet Muhtar ve Ahmet Cevdet Paalar anlatr. A. Muhtar Paa, Cild-i Evvel, s. s18-19; Tezkir, s 169-170. 165 Ahmet Bey 93 harbinden sonra Kozana gelerek isyan edecektir. syan bastrlnca Trablusgarpa srgn gnderilmi, 1908 ylnda af edilerek stanbulda kalmtr. Yalman, C. II, s 187 v. d.; Tezkir, s 177; Onar, a.g.m., s 372. 166 Gerek Kozanoullar ve gerekse blgedeki dier airet ileri gelenlerden srgne gnderilenlerin listesi C. Yurtseverin Ermeni Terr Merkezi: Kilikya Kilisesi adl eserinde bulunmaktadr, s 201-202. 167 Mrzt, s 166; Tezkir, s 180; Halaolu, Frka-i slahiye, s 14; C. Yurtsever, Ermeni, s 207-208. 168 Halaolu, Frka-i slahiye, s 14-16; C. Yurtsever, Ermeni, s 208. 169 Tezkir, s. 189. 170 Halaolu, Frka-i slahiye, s 17. 171 Mrzt, s 147; Tezkir, s 157. 172 Tezkir, s 189. 173 Mrzt, s 172; Tezkir, s 190. 174 Besim Darkot, Adana, A, C. I, stanbul-1993. 175 Tezkir, s. 195. 176 Mrzt, s. 177; Tezkir, s. 199. 177 Tezkir, s. 220-225.

1665

178 1866da 8 ay, 25sadrazamlk yapmtr. Karal, a.g.e., C. VII, s. 135-136. 179 Tezkir, s. 200-208; Mrzt, s. 180-184. 180 Raporun tam metni Tezkirde verilmitir. s 191-195. 181 Ahmet Muhtar Paa, Cild-i Evvel, s 24. 182 A. Muhtar Paa, Cild-i Evvel, s 25-26. 183 Raporun tam metni iin bak. Tezkir, s 191-195. 184 Tezkir, s 226. 185 Tezkir, s 227. 186 Tezkir, s 228-234. 187 Mrzt, s 189-193. 188 Tezkir, s 238. 189 Tezkir, s 212-213; Mrzt, s 185. 190 Adana ve evresinde pamuk retimi ve pamuklu sanayi hakknda bak. Gencer, a.g.m., s. 591 v. d. 191 Gran, Ziraat Politikas, s 230. 192 Osmaniyenin kurulu ve geliimi hakknda Karaboran, a.g.m., s 614-658. 193 Mesela 2980 ylnda Osmaniyenin 127 958, Reyhanlnn 73 622, Kadirlinin 99 517 nfusa sahip olduu grlmektedir. Yurt Ansiklopedisi, Adana, Hatay, Gaziantep maddeleri. 194 slahiye ve Hassann kurulu ve geliimi hakknda bak. Hilmi Karaboran, Mara-Antakya knt Hendeinde ki Yeni Yerleme Merkezi, slahiye ve Hassann Kurulu ve Gelimesi, Baslmam Doentlik Tezi, Elaz-1982. 195 Yalman, a.g.e. mesela Kozan Da ve Kozanoullar bahsi C. II, s 153-206. 196 Tecirli airetinin yaylaya duyduu zlemi dile getiren iirler vardr. Yalman, a.g.e., C. II, s 351-354. 197 Saim Sakaolu, Dadalolu, Ankara-1986, s 111. 198 Reyhanl aireti aas Mrselolu Mustafa Bey olmaldr.

1666

199 Bu iir ve hikayesi k Nuri ahinolu tarafndan derlenmi olup kendisinden alnmtr.

1667

Avrupa'da Bir Trk slam Diyar: Dobruca'nn Demografik, Sosyal ve dari Yaps / Prof. Dr. Zekeriya Kurun [s.924-935]
Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi / Trkiye Dobrucada Osmanl Hakimiyeti Bugn Romanya snrlar iinde yer alan Dobrucann batsnda ve kuzeyinde Tuna ile bunun kollarndan Lom ve Pravdi, dousunda Karadeniz, gneyinde Deliorman yer almaktadr. Dobrucann siyas tarihini stratejik mevkii tayin etmitir. Rusya ve Ukrayna steplerinden stanbula ve Egeye giden en ksa yolun buradan gemesi blgeyi en eski tarihlerinden beri eitli kavimlerin geit yeri haline getirmitir. Dolaysyla bu kavimlerin her biri Dobrucada izler brakmtr. Fethinden itibaren Osmanl Devleti de zellikle Lehistan ve Rusyaya ynelik seferlerinde, Krm Hanl ile balantlarnda hep Dobrucay kullanmtr. Daha VI. ve VII. yzyllardan itibaren Trklerin yerlemeye baladklar ve hatta devlet kurduklar Dobrucann hangi tarihte Osmanl hakimiyetine girdii kesin bilinmemektedir. Ancak eldeki bilgilere gre; blgenin en nemli ehri olan Silistre, Trnova ar iman (Susmanos) tarafndan I. Murada verilmitir. Dobruca hakimi vanko da bu tarihlerde kar koymakszn, hatta bir rivayete gre gnll olarak Osmanl hakimiyetine girmitir. Ancak, blgedeki i ekimeler ve Osmanl Devletinin Ankara Sava yenilgisinden sonra geirdii Fetret Devri, Osmanl hakimiyetini zaman zaman sarsmtr. Sultan I. Mehmed (elebi), kendisine kar Musa elebiyi destekleyen Eflk Beyi Mirceay malup ederek Dobruca kaleleriyle birlikte Eflk da zaptetmitir (1416-19). Bylece, bu tarihten itibaren Dobruca 460 yl kadar Trk hakimiyetinde kalmtr. Osmanllar zamannda asker, idar bir s ve geit olarak kullanlan Dobrucann halk ekinci, msellem, cambaz, tatar gibi snflara ayrlyor ve bu gruplar asker amalarla istihdam ediliyorlard. zellikle Tatarlar, Osmanl ordusunda nemli yardmc grevleri yerine getirmekteydiler. Uzun sre Silistreden idare edilmi olan Dobruca blgesinin asker arl, zamanla Babadana kaydrlmtr. Kuzey kesimler, 200 yl boyunca serhad blgesi olarak n kazanmtr. Bu yzden de cihad ve gaza anlay burada yaayan halkn ruhuna yerlemitir. Osmanllarn iskn politikas sonucu, Dobruca halknn ou Mslman Trklerden

olumaktayd. XV ve XVI. yzyllara ait tahrir defterindeki kaytlar, yer adlarnn ounun Trke olduunu ve youn Trk yerlemesinin meydana geldiini gstermektedir. Bunun yan sra, Kuzey Dobrucada Main, Karaharmanlk ve Esterbend gibi, halknn ou Hristiyan olan ehirler de bulunmaktayd.

1668

Dobruca, fetihden sonra stanbulun tahl, zellikle buday ihtiyacnn nemli bir ksmn karlamaktayd. Bu amala Karadeniz kysndaki birok liman ehrinde byk tahl ambarlar ina edilmiti. eitli limanlardan stanbula ayrca kereste, tuz, kee ve esir sevk edilmekteydi. Osmanl Devleti iin son derece nemli bir stratejik mevki olan Dobruca, Batllarn ark Meselesini ortaya karp Trkleri Avrupadan srme plnlar yapmaya balamalarndan sonra tehdit altna girmitir. 1768den 1877-78e kadar meydana gelen hemen btn Osmanl-Rus savalarnda Dobruca Rus igallerine uruyor, ancak her seferinde byk gayretlerle Osmanl idaresi yeniden kurulabiliyordu. 1864te kurulan Tuna vilyetine de balanm olan Dobruca, son Osmanl-Rus Sava akabinde imzalanan Berlin Antlamasyla (1878) yeniden gndeme geldi. Buna gre: blgenin kuzeyi Romanyaya, gneyi zerk Bulgaristan Prensliine veriliyordu. O sralarda Kuzey Dobrucann %65ini, Gney Dobrucann %80ini Mslman Trkler oluturmaktayd. II. Balkan Harbi akabinde yaplan Bkre Antlamasyla (1913) ise gney kesimi de Romanyaya verilmitir. Btn bunlara ramen Osmanl Devleti blgeden hi bir zaman alkasn kesmeyecek, Birinci Dnya Sava da bu artlar altnda balayacaktr. Osmanl Devleti, dnya dengelerini alt st eden ve sonunda drt imparatorluun ve drt hanedanln kyle neticelenen byk savaa, 11 Kasm 1914te Almanlarn safnda itirak etti. Sava boyunca da birisi Romanya olmak zere yedi cephede savamak zorunda kald. anakkalede elde edilen zaferlerden ve mttefiklerin geri ekilmesinden, Harbiye Nzr Enver Paa, kesin sonucun Avrupa cephelerinden alnaca midiyle, 15. Kolorduyu Temmuz 1916 sonlarnda Galiyaya 6. Kolorduyu Eyll 1916da Romanyaya 20. Kolorduyu da Makedonyaya gnderdi. te yandan Romanya, savan bandan itibaren srdrd tarafszln, Brossilov taarruzlarnn Avusturya-Macar cephesinde salad baar zerine bozarak, 27 Austos 1916 tarihinde tilf devletleri safna katlmt. Avusturya-Macaristan snrn aan Romen ordular ksa zamanda Transilvanyann byk bir blmn igal ederek, Galiya cephesinin gerisini etkilemeye balad. Bunun zerine, Falkenhayn kumandasnda Alman, Avusturya, Bulgar ve Trk birliklerinden oluan mterek kuvvetlerin kar taarruza gemesine karar verildi. 6. Trk Kolordusu, Eyll 1916da balayan Dobruca tarruzuna para para itirak etti ve blgedeki btn arpmalarda baarlar gsterdi. Harektn sona ermesiyle birlikte, bu kolorduyu oluturan 25. Tmen Aralk 1917de stanbula 15. Tmen de Haziran 1918de Kstenceden vapurlarla Batuma sevk edildi. Bu tarihten bir ka ay sonra Makedonya cephesi kecek, Bulgaristan, Avusturya-Macaristan ve Almanyann teslimi akabinde, Trkiye de 30 Ekim 1918de Mondros Mtarekesini imzalayacakt. Dobrucann Osmanl Hakimiyetinden k Sreci 1917 yl ortalarndan itibaren artk savan seyri iyice belli olmu, galip ve malup devletlerin saflar kesinlemiti. Maluplar safnda yer alan Osmanl Devleti, tarih din ve siyas balar olan, ancak o srada idaresi altnda bulunmayan Avrupa, Asya ve Afrikadaki eitli blgeler zerindeki

1669

haklarn ileride kullanmak iin incelemeler yapmaya koyuldu. Maksat, muhtemel bar grmeleri srasnda, yapt bu hazrlklardan istifade etmekti. phesiz en nemli konu, savan nemli bir blm topraklarnda cereyan eden Osmanl Devletinin akbetinin ne olaca idi. Galip devletler Osmanl topraklarn paylap btn o plnlarn yaparken Osmanl Devleti hem bekasn salamaya alyor ve hem de eitli vesilelerle kendisinden koparlm olan Avrupada Dobruca, Afrikada Msr gibi blgelerin geleceinde ne gibi bir rol oynayabileceini aratryordu. lk bakta, her eyiyle tkenmi bir devletin sadece kendisine braklacak yerlerle yetinerek hayatiyetini srdrme arelerini aratrmasnn dnda bir politika takip etmesi yadrganabilir. Ancak, daha nce kaybettiklerini elde etmek arzu ve midiyle savaa giren Osmanl Devleti iin bu durum normal kabul edilmelidir. te yandan, hesapta olmayan talihsiz gelimelere ramen, ksa sre iin de olsa, Osmanl Devleti hl byk dnyordu. te bu dncelerden biri de yukarda ehemmiyeti arzedilen ve sava srasnda Almanlarn istil ve idaresinde kalan eski Trk ve Mslman diyar Dobrucann idaresine itirak etmekti. te bu amala, blgeye gnderilen mlkiye mfettilerinden Kemal Bey Kstence Sancann Mecidiye, Kocalak, Hrsove, Karamer, Mangalya kazalaryla, bunlara bal altm dokuz adet nahiye ve kye seyahat ederek incelemelerde bulundu. Ayrca Kstencedeki Alman Menzil Mfettiliinde gerekli tedkkat yaparak, almalarn geni bir rapor halinde, o sralarda Dahiliye Nezaretine veklet eden Cemal Paaya 10 Ocak 1918 tarihinde takdim etti. Cemal Paa da bu raporu, 9 ubat 1918 tarihinde Sadrzam Vekili Enver Paaya gnderdi. Aadaki satrlarda, mlkiye mfettii Kemal Bey tarafndan ve bu gn Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan ve Berlin Antlamasndan sonra meydana gelen gelimelerle Birinci Dnya Savann hemen akabinde oluan durumu btn safahatyla anlatan rapordan hareketle, (Babakanlk Osmanl Arivi DH-KMS 46/46-2) artk neredeyse Trklerle alkasn tamamen unuttuumuz Dobruca tantlacaktr. Dobrucada Romen skan Politikalar Dobrucann Birinci Dnya Sava yllarndaki sosyal ve idar durumunun anlalmas iin, Romanya idaresinde yaad otuzsekiz yllk tarihinin gzden geirilmesi gerekmektedir. 1877-78 Osmanl-Rus Sava akabinde Basarabyann Rusyaya verilerek karlnda Romanyaya terkedilmi olan Dobrucann mbadelesi esnasnda, Romen unsuru umm nfusun ancak %36.3n tekil etmekteydi. Geri kalan nfusun %67.7 ksm ise -ounluu Trklere ait olmak zere- dier muhtelif unsurlardan olumaktayd. Sadece Rusya ile Bulgaristan ve Balkanlar arasnda bir engel tekil etmek zere Romanyann arzusu dnda mbadele olunan Dobrucada Romenlerin emellerine uymamaktayd. O yzden, yerli ahalinin siyas hukukunu otuz drt sene boyunca tanmamtr. Dobrucay nce zel komisyonlar ve sonra da zerk kanunlarla idare eden Romanyann geen sre iindeki yegne siyas megalesi, Romen unsurunu oaltma abasyd. Bunu temin iin Romanyann dier yrelerinden mtemadiyen, ok sayda muhacir getirtiliyordu. Bu muhacirler, daha

1670

nce Osmanl Devleti tarafndan halka tapuyla verilmi olan arazilerin eit olarak te birine el konulmas ve devlet arazilerinin tahsisi suretiyle yerletiriliyorlard. Yeni gelenler gerek dier unsurlarn youn bulunduu yerlere, gerekse eitli bo alanlara iskn edilerek, sadece onlardan mrekkep kyler tekiline gayret edilmi ve nihayet Romanya hkmeti hedefine ulamtr. Bu srada Dobrucann Romanyaya terki esnasnda yalnz kuzey cihetinde 93 bin kadar olan Mslman olan ahaliden, tapulu araziye sahip ounun mal ve mlklerini satarak peyderpey Osmanl topraklarna hicret ettiklerini ilve edelim. Muhacir Romenlere otuz senede mlkiyet hakk domak zere, senelik frank vergiye mukabil nfus bana onar hektar arazi datlmt. Ancak, sene arka arkaya takdir edilen bu vergi verilmedii takdirde, mlkiyet hakk kaybolacakt. O sralarda arazisiz olup bu datmdan istifade eden bir ksm Mslmanlar, sz konusu vergiyi ihmal ve cehaletten vermemi, neticede tarlalarn kaybederek ge mecbur kalmlardr. Bu yzden de Mslmanlarn nfusu aadaki cetvelden de anlalaca zere te bir seviyesinde inerken, Romenler ounluu elde etmilerdir. Bulgarlar da hem arziye sahip olmular hem de nfuslarn gn getike arttrmlardr. 1905 senesinde yaplan nfus saymnn sonular Romenlerce bavurulan tedbirlerin semeresini verdiini gstermektedir. Nitekim, Dobrucada sakin Romen nfusun dier unsurlara nispetle %48 derecesine vard 1909-10 senelerinde ise %55lere kt anlalmaktadr. Romen ve Bulgar istatistiklerine gre, Dobrucann Kstence ve Tola sancaklarnda, 1909-10 tarihlerindeki nfus tablosu yledir: Milliyeti Romen Kstence Tola Dobruca 109713 58436 168145

Trk 7686 3351 11037 Tatar 23208 Bulgar 2160 25368 29633 41978

22345

Rus 15282 Lipovan

15784 15335

1601 13734

Rum 5198 4721 9919 Alman ingene Musevi 4100 4110 8210 3352 1865 5217 1557 2827 4384

1671

Gagauz Ermeni talyan

3758 3758 1978 973 2951 480 1027 1507

Dier 1534 1350 2884 Yekn 183254 143223 326477

Romanya hkmetinin mteakip senelerdeki nfus istatistikleri elde edilememi olduundan, bu rakamlar eksik kabul edilmelidir. Romanyann Birinci Dnya Savana giri tarihi 1916 senesine kadar her iki sancan nfuslarna, her sene iin blgenin tabi art nispeti olan %13 ilave etmek gerekmektedir. Birinci Dnya Sava yllarnda Dobruca nfusunda mutlak ounlua sahip olan Romenler ile ikinci sradaki Bulgar ve Trk unsurlarn bulunduu yerlerde, ziraate elverili 615.819 hektar arazi mevcuttu. Bundan 392.786 hektar Romenlerin, 223.533 hektar da dier unsurlarn tasarrufunda bulunmaktayd. u halde Romenler te iki ve dier unsurlar toplam, te bir nispetinde araziye sahiptirler. Romen nfus ounluu bylece saladktan sonra, Dobruca halkna ilk defa 1912 seimlerine itirak hakk tannd ve tabi olarak istenen netice de elde edildi. Bu arada, ihtiyat bir tedbir olarak da, ounluunu Bulgarlarn tekil ettii Tola sancana tabi Babada kazas, Kstence sancana ve ounluu Romenlerde olan Hrsove kasabas da Tolaya balanmt. Dobrucann gney hududu Balkan Savandan sonra Bulgaristandan alnan 7.225 kilometrekare yzlmndeki arazi ile hayli geniledii gibi; bu arazi dahilinde sakin -Bulgarlara gre 350 bin ve Romenlere gre 285.760 kiiden ibaret- nfusunun ilvesiyle Romenlerin ummi nfusu mhim oranda artmt. Ancak yeni tebaann ounluunu Trkler ve geri kalann Bulgarlar tekil etmekte, Romenler yalnz on bin dolaynda bulunmaktayd. Dolaysyla, hkmetin uzun zamandan beri takviyesine gayret ettii idar siyset tekrar tehdit altna girmi oluyordu. Ancak Birinci Dnya Sava, bu meseleyi ikinci plna drecekti. Sosyal ve ktisadi Durum Dobrucann zel bir idareye tabi tutulduu otuz drt sene zarfnda (1878-1912) blgenin, imar ve gelimesine taalluk eden hususlarn da nazar- dikkatten uzak tutulmayarak, bu konuda hkmetlere den grevlerin imkn lsnde yerine getirildii inkr edilmeyecek bir gerektir. Vergilerin ve toplanma usllerinin mkellefleri hont edecek esas ve kaidelere balanmas, Kstencenin mkemmel bir liman haline getirilmesi, Tuna zerinde byk bir kpr inaat, kasabalar arasnda geni oseler almas, emniyet ve asayiin temini, her sene ziraat yarmalar ve hayvan

1672

koular tertb, btn kylere her nev ziraat makineleri datm, uygun yerlere un fabrika ve deirmenler kurulmas sayesinde ahlinin servet ve refah arttrlmtr. Dobruca nfusunun yzde doksan bei iftidir. Romanyada, bir kyn arazisine toptan sahip ve mutassarruf demek olan ukoylar Dobrucada dahi oka bulunmalarna ramen, ky ahlisi az ok bir miktar araziye mliktir. Nfusu tamamen Trk olan kylerde ise, mevcut arazi ayr ayr veya birka kiinin tasarrufu altnda tutularak muhafaza edilmitir. Sava yllarnda Kstence Sancandaki Trklerin arazi tasarrufundaki yeri %7dir. Dobruca Mslman Trkleri, dier unsurlardan ziyade Romenlerle kaynam olmakla birlikte, hayat tarzlar itibariyle dier memleketlerdeki Mslmanlara az ok benzemektedirler. Trk ve Mslmanlarn aznl tekil ettikleri kylerde bile (en az on iki haneye kadar) birer mektepleri bulunmaktayd. Fakat, muktedir retmenlerin yokluundan dolay ocuklarnn eitimleri eksik kalm, stelik hkmetin btn ocuklar Romen ilkokullarna devama mecbur tutmas, durumu daha da ktye gtrmtr. Mslman kylerindeki okullarn ekserisi savata yanm ve yklmtr. Mslmanlar arasnda zarr salk artlarna riayet edilmemekle beraber, rkn salamlndan dolay ldrc hastalklar meydana gelmemi, ortalama mr altm be ya dolaynda kalmtr. Ancak genler arasnda kt ahlk oalmtr. ki gizlice kullanlmakta olup, kumar da yaygnlamtr. Kz karmak deti kylerde crdir. Kstence ve Mecidiyede mektepten firar eden Mslman Trk ocuklar, viraneler arasnda bir nev kumar oynayarak vakit geirmektedirler. Baz kylerde krk be yandaki adamlar bile, pederleri huzurunda sigara imeyecek kadar edep gsterirken, baz taraflarda da bir baba ile olunun beraberce kumar masasna oturduklar, baba-oul grevlerini ihmal eyledikleri gibi, baz Mslman genlerin menfaat karl Hristiyan olduklar da bilinmektedir. Birinci Dnya Savann balamas Dobrucay pek fazla etkilememi, bilakis zahire ileri ve transit muameleleri sebebiyle blgede ticar faaliyetler artmt. Ancak Romanyann savaa katlma tarihi olan 1916 senesi Austos ayndan itibaren durum sratle ktlemitir. Sava ilnndan bir hafta evvel Dobrucadaki Trk, Tatar, Bulgar ve Almanlar arasnda zek ve dirayetiyle tannan btn Osmanl tebaas, bulunduklar kasaba ve kylerden alnarak, bir tedbir olarak Romanya dahiline sevk edilmilerdir. arpmalarn balamas ve bilhassa Romanya cephesinin Tutrakan ve Silistrede kmesi zerine, ordunun ricat gzerghnda bulunan btn kylerin ahlisi de tahliye ile i taraflara doru harekete mecbur braklmtr. Bu srada kylerdeki byk-kk ba hayvanlar ve nakil vastalarnn byk bir blm, askerler tarafndan alnp gtrlmtr. Romanya hkmetince btn tebaaya ve tabi olarak Trklere iyi muamele edildii halde, bu kabil basklar ve msadereler herkesi derinden mteessir etmitir. Silistre ve Tutrakanda bulunan Romanya ktalarndaki Trk ve Mslman askerlerin silahlarn terk ederek mttefiklerin ordusuna firar eylemeleri gereke gsterilerek, Romen ordusunun ricat esnasnda Kstence-ernavoda hattna kadar olan arazi dahilindeki Mslman Trk kylerin de ou yama edilmitir.

1673

Baz kylerde insanlk d muameleler de cereyan etmiti. Mesel Kstenceye gneyden saat mesafede bulunan 87 hne slm ve 3 hne Romenden oluan Pirl ky nce Bulgarlar tarafndan zabt edilmiti. Sonra da Romenlerin taaruz ve basklar zerine tahliye edilen kye giren Romanya svarisi, hnelerinde gizli kalan 32 Mslman, Bulgarlara hafiyelik ettikleri iddiasyla kyn kuzey cihetindeki dereye sevk ederek topluca kuruna dizmiti. Ricat esnasnda kylerinden zorla srlen kimselerin miktar hakknda tam bir bilgi yoksa da, bunlarn savatan nce sevk olunanlarla beraber 25 bin civarnda bulunduu Bulgarlarn sava srasndaki neriyatlarnda zikredilmektedir. Romanya ordusunun bozguna urayp ekilmesinden sonra, Gney Dobrucaya giren mttefik devletlerin askerleri, ksa zamanda Kstence-ernavoda hattna kadar btn araziyi istil etmilerdir. Bu esnada Trk ve Alman birliklerinin gzerghna tesadf eden veya yakn olan kyler hari, Bulgarlarn getii mahallerde bulunan Romen ve Mslman kyleri de ikinci defa yamaya maruz kalmtr. Mttefik askerlerin ileri harekt Romen ordusunun zorlamasyla ileri gidip bilhare birer vesile ile geri dnen biare kyllerin ellerindeki araba ve hayvanlardan ie yarayan ksmn Bulgarlar, merhametsizce gasbetmekten ekinmemilerdir. Gney Dobrucann Kstence ve Mangalya havalisinde bulunan mnferid Bulgar kyleri ile ekseriyeti Silistreden itibaren Tuna sahiline doru uzanan dier Bulgar kyleri ise talan edilmekten kurtulmulardr. Dobrucadaki mttefik askerlerin ekseriyetini tekil eden Bulgarlar, gerek Romen ordusu tarafndan terk olunan zahire ve harp levzmat depolarn muhafaza ve gerek ordunun iaesini temin iin, Gney Dobrucann hemen her kynde birer mfreze veya birka nefer brakmlardr. Bu askerler ikamet eyledikleri kylerde Mslman, Romen ve Alman ahlinin baz yerlerde ev eyalarna kadar el koymakla kalmam, can ve namuslarna tasalluttan da geri durmamlardr. Bunun zerine, Osmanl ordusunun gzergh ve kararghlar civarna yakn olan Mslman kylerinin sakinleri, kumandanlara mracaatla korunmalarn istirham etmilerdi. Bu istekleri sratle yerine getirilmitir. Kstence, ernavoda hattnn kuzeyinde cereyan eden olaylar ise, Gney Dobrucadakilere nisbetle daha ktyd. Esasnda mttefik askerleri, szkonusu hatt geerek, doudan Babada kazas hududuna, batdan Hrsovenin kuzeyine kadar ilerledikleri halde, Bekrikin henz dmemesinden doan olumsuz durumu dzeltmek iin, buralarn tahliyesiyle gneye ricat etmilerdir. Taolu glyle Tuna nehri arasnda, yani Dobrucann en dar mahallinde bir ate hatt tesis ve tahkimiyle Romenlerin beklenmesi emrini aldklarndan, hattn arkasn tutmulard. Ancak ricat srasnda, 250si Mslman, 5i Bulgar ve gerisi Romenlere ait toplam 1100 hne, tarih bir kale ve Sultan II. Mahmud Hn devrinden kalma gzel bir caminin bulunduu Hrsova kasabas dahil, Kstence-ernavoda civarna kadar mevcut kylerin byk bir ksm tahliyeden sonra, Bulgarlar tarafndan yamalanp yaklmtr. Bu zulme gereke olarak da Romen ve Rus ordularnn buralarda barnmalarn nlemek gibi, baz asker sebepler serdedilmitir. Hrsove ahlisinin yarm saat zarfnda ehirden karak gneye gitmeleri hakknda Bulgar kumandanlndan verilen emrin icrasndan sonra, bini akn yk arabasnn gn mtemadiyen zahire ve eya tad, ardndan kasabann atee verilmi olduu, olaylar bizzat grenler tarafndan ifade edilmitir. Bu srada drtte harab olan Hrsovenin camii yangndan kurtulmutur.

1674

Trk ve Alman askerleri tarafndan igal edilmi olan kyler zarar grmezken, Bulgar cephesinde kalan kylerin ahap evleri yklarak, elde edilen malzeme istihkmlarn tahkimi iin sevk edilmitir. Mttefik askerlerinin geri ekilmesi srasnda yanan, yklan veya korunmu olan kylerin slm, Bulgar ve Alman sakinleri de askerlerle beraber gitmilerdir. Tahliye olunan bu yerler de, Rus, Romen ve Srp askerleri tarafndan igal olunmutur. Birincisi, Rus-Romen ordularnn savan banda kuzeye doru malup olarak ricatlar ve ikincisi, Bulgarlarn igalleri esnasnda olmak zere iki defa zulme maruz kalan Kuzey Dobrucann bu ksm kyleri ile hnelerinde kalabilen ahlisi, nc defa, bir de bu tahliye zerine geri dnen Rus, Romen ve Srp askerlerinin tecavzlerine maruz kalmtr. Nihayet, Bkre ve brailin dmesi zerine, Dobrucadaki mttefik askerlerine de ileriye hareket emri verildiinden ksa zaman zarfnda kuzeyden Tuna sahiline ulalp, Mahmudiye, Tola, saka ve Main igal edilebilmitir. Mttefikler, bylece blgeyi tamamyla igal ettikten sonra, Bulgar hududundan Kstenceernavoda hattna kadar olan yerlerde balangta tesis edilmi olan Bulgar idaresi, Kuzey Dobrucaya dahi temil edilerek-mhim kasaba ve kylerinde Alman asker ktalar bulunmakla beraber-5 Ocak 1917 tarihine kadar yalnzca Bulgarlarn idaresi altnda kalmtr. Dobrucada darenin Almanlara ntikali Dobrucadaki Alman asker idaresine nezaret etmek zere Kstencede mstakil menzil mfettilii kurulmadan nce, umm idare Bulgarlarn elinde idi. Bu amala, blgenin merkezi Kstencede Bulgar yeden mrekkep bir komisyon bulunmaktayd. Alman ve Bulgar bakumandanlklar arasnda Ples mevkiinde imza edilen 5 Ocak 1917 tarihli itilfnme gerei, Dobrucann merkez ksm Bulgarlardan alnp mstakilen Almanlarn idaresine verilmitir. Kuzey ve Gney Dobruca arazisinin nemli bir blm, zaten igallerinin bandan beri Bulgarlarn idaresindeydi. Bu arazi, Balkan Savandan sonra Bulgaristan, Romanya, Srbistan ve Yunanistan arasnda imzalanan 10 Austos 1913 tarihli Bkre Mukavelesi gerei, Bulgaristandan Romanyaya terk olunan Gney Dobruca ile Kuzey Dobrucada idaresi Bulgarlara verilen, doudan Dljman burnundan balayarak batda Tuna nehri kenarndaki Ostrovo kasabasna kadar uzand farzedilen bir hattn kuzeyinde kalan Tola sancan tamamen kapsayan ksmlardan ibarettir. Bahsedilen arazinin savan bandan beri Bulgar idaresine verilmesi asker sebeplere dayandrlarak izah edilmise de Bulgarlara gre bunun gney kesimi Balkan Savanda kendilerinden haksz olarak gasp edilmiti. te Dobruca harektyla haklarn cebren geri aldklarn belirterek Silistre, Tutrakan, Balk kasabalaryla dier yerlere derhal mlkiye memurlar tayin etmilerdi. Almanlar da duruma ses karmamlard. Hatta Alman bakumandanlnn bu zmn muvafakati, Bulgarlar tarafndan ileri srlen iddialarn nazar- dikkate alnmas ihtimaline atfedilmitir. Her halkrda, meselenin Bulgarlar iin siyas bir baar olduu inkr edilemez. Kuzeyde idaresi

1675

Bulgarlara verilmi arazinin ise srf asker sebeplere binaen terk edildii kuvvetle muhtemeldir. Gerekten bu paray, mevcudu seksen bin civarnda olan 3. Bulgar ordusu igal etmekte ve yalnzca Kuzey Dobruca cephesini mezkr ordu savunmaktayd. Merkez Dobrucann ise, bunun Bulgarlara terkedilen arazi ile hibir alkas yoktu. Sadece idaresi Almanlar tarafndan stlenilmi ve Kstencede bunun iin bir Menzil Mfettilii tesis olunmutu. Romanya hkmetinin resm kaynaklarna gre, Dobrucann eski hududu dahilindeki arazi Kstence ve Tola sancaklarndan mteekkildi. Kstencenin 6 kaza, 74 nahiye ve 203 ky; Tolann ise 6 kaza 60 nahiye ve 126 ky bulunmaktayd. Birinci Dnya Savann sonuna doru Tola sancan, Kstence sancandan ayrlan 27 pre ky ile beraber Bulgarlar idare etmekte olduundan, Almanlarn o sralarda idare ettii merkez Dobruca 6 kaza, 47 nahiye ve 203 pre kyden mteekkil olan Kstence sancayla snrlyd. Kstence sanca, Almanlar tarafndan alt menzil mntkasna taksim olunmutu. Merkezleri ise unlar idi: Kstence, Mecidiye, Kocalak, Hrsove, Kuzgun, Karamer Sancaa bal nahiyeler ve kyler, bu mntkalara datlmt. Her mntka merkezinde yzba rtbesinde bir kumandan ve maiyyetlerinde de mevki kumandan nmyla ayrca birer yardmc bulunuyordu. Bunlarn hepsi, Merkez Dobrucann asker ilerini mstakilen yrtmek zere, Kstencedeki menzil mfettiliine balydlar. Menzil mfettii mirliva yahut miralay rtbesindeydi. Menzil kumandanlaryla beraber Merkez Dobrucadaki btn asker messeselerin reisleri ve memurlar menzil mfettiliine tabi idiler. Sancak dahilindeki nahiyelerin nemli olanlarna, mlzim rtbesinde bir subay ve btn kylere 2 il 5 aras asker yerletirilmiti. Mntka merkezleriyle nahiyelerdeki subaylarn maiyyetinde de ayrca yeteri kadar asker mevcuttu. Merkeze bal btn subaylar asker grevlerinin yan sra, mlk grevleri ve sava zamannda meydana gelmesi muhtemel her trl ii yapmakla mkelleftiler. Merkez Dobrucada Alman idaresini tekil ve temin eden esas uzuvlar bunlardan ibaret olup, kazalar, mevkiler ve kylerdeki idare vastalar da belediye reisleri ile muhtarlar idi. Belediye reisleri, Kstence hari olmak zere dier mntka merkezlerinde ahlinin ekseriyetine veya durumuna gre, yerliler arasndan tayin edilmekte ve bunlara yine mahallinden birer muvin yahut ktip ilve olunmaktayd. Muhtarlar da ayn ekilde tyin olunmaktayd. Kstence Belediye Bakanln bir Alman yzba yapmaktayd. Gerek belediye reislerine, gerek kylerdeki muhtarlara periman ismi verilmekteydi ve hepsi muvazzaft. Kstencede belediye reis muavinine 600, dier kasabalarda belediye reislerine 300-400 frank maa verilmekteydi. Muhtarlarn maalar ise 50er franktan ibaret idi. Kasaba ve kylerde, menzil mfettiliinin her trl emri, perimanlar araclyla ahliye tebli ediliyor, vergi, zahire ve hayvanat yine bunlar vastasyla toplanyordu. Birok nahiye ve kyde, kyl ve periman ile Almanlar arasndaki tercmanlk grevini, muhtelif milliyetteki Musevler yapmaktayd.

1676

Yukardaki izahattan anlalaca zere, Merkez Dobrucada Almanlarn sivil memurlar veya mstakil bir idare-i mlkiye tekilt mevcut olmayp, btn iler Kstencedeki menzil mfettiliinin kararlar ve emirlerine uygun olarak, asker memurlar eliyle yrtlmekteydi. Mezkr mfettilik bu yzden muhtelif ubelere blnm olup, mlk meselelerle beraber adliye, maliye ve ilmiye ilerini de ihtiva eden idare ubesinin mdrl, Almanyada ihtiyat yzbas rtbesinde olan Msy Korince (?)ye verilmiti. 1917 ortalarnda yaplan saym neticesinde Kstence sancann nfusu 170 bin olarak tespit edilmiti. Bunlarn milliyetlerine gre nispetleri yleydi: Romen %50, slm (Trk ve Tatar) %25, Bulgar %18 ve dierleri %7. Fakat bu yekn ile nispetlerin doruluuna hkmedilmesi olduka zordur. Zira blge sakinlerinden birou askerde olduu gibi, bir ksm da nceden Romanya dahiline gitmi veya zorla gnderilmilerdi. 1917 ylnn ikinci yarsndan itibaren geri dnler balad iin, sz konusu rakamlar da, tabi olarak deimitir. Dobrucada Sava daresi Sava durumu dolaysyla Dobrucadaki idar iler basit ekilde ve yle yrtlyordu: Belediye leri: Mntkalarn merkezlerinde, beldeye ve belde sakinlerine ait ve artlara gre ifas mmkn olan belediye hizmetleri, ilgili dairelere verilmiti. Vergi tahsilat, nfus muameleleri, iae, hayvan vesaire alm-satm bunlar arasndadr. Belediyelerin muntazam bteleri yoktu. Rsm- belediye adna tahsil olunan vergiler; Romanya hkmeti zamannda cri olan rsmdan tahsili mmkn olabilenler, Kstence merkezinde belediyeye ait emlkn icarndan, ruhsatiyelerden, vukuat ilmuhaberlerinden, esnaf tezkirelerinden, eczahanelerden, hayvan tezkirelerinden, duhliyelerden salanyordu. Bunlara et, ekmek ve odun satndan elde edilen gelirler de ilve olunmaktayd. Sz konusu vergilerden, 1917 senesi Nisan-Aralk dneminde 699.801 ley (Bir ley, Osmanl liras itibariyle drt kuru) gelir salanm, ayn mddet zarfnda belediyenin 662.859 ley giderleri olmutur. 1916-17 senesi Kstence Belediye btesinde kaytl tahmin gelirlerin miktar 4.105.533 ley idi. Mal ler: Hkmet vergileri toplanamamaktadr. Nahiye idaresinin muhta olduu meblalar kylerde ahslardan, hayvan ve araziden alnan muayyen vergilerle karlanmaktadr. Bte aklar, kylere taksim edilerek tahsil olunan olaanst vergilerle kapatlmaktadr. Nahiyelerin idaresini temin iin daha nce Romanya hkmetince de baka oranlarda toplanmakta olan aadaki vergiler tahsil edilmekteydi: 1- Kalpak Resmi (Bir nevi ahs vergi). Senev: 7.50 ley. 2- Hayvan Rsmu (At, kz vesaireden alnmaktadr). Senev 1 ila 3 ley. 3- Arazi Vergisi (10 hektardan 100 hektara kadar). 15 ila 110 ley.

1677

Almanlar tarafndan yalnz Kstence ve Mecidiyede yeni vergiler ihdas olunmutu. Bunlar da emlk, temettu vergileriyle, ahs vergi ve hayvan rsmu idi. Bunlarn oranlar da yleydi: 1- Emlk Vergisi: Yllk saf gelirlerinin yzde 2sinden yzde 5ine kadar. 2- Temettu Vergisi: Temettunun derecesine gre senev 10 leyden 1000 leye kadar. 3- ahs Vergi: 1500 leyden 100 bin leye kadar serveti olanlardan, yzde 2den yzde 20ye kadar. 4- Hayvan Rsmu: Hayvan bana senev yarm leyden, leye kadar. Yalnz, kpeklerden senev otuz ley alnyordu. Bu vergilerden bazs Romanya hkmeti zamannda da cri olmakla beraber, oranlar farkl ve bilhassa hayvanat rsmu kadar yksek deildi. Vergi tahsili ise belediye dairesine havale edilmi ve yzde yirmisi belediye veznesine terk olunmutu. Kstencede senev toplanan 8.370.000 ley varidat, yine tamamyla Kstence sancana sarf olunmaktayd. Belediye memurlarndan baka, Romanya hkmeti memurlarndan olup, Kstence ve bal yerlerinde kalanlara ve dahile sevk edilen kiilerin ailelerine, yetim ve emeklilere, mfti ve kadya, muallim, imam, hatip ve rahiplere de maa verilmekteydi. nzibat leri: Kasaba ve kylerde emniyet ve asayi, umumiyetle asker birlikler tarafndan temin olunmaktayd. Kasabalarda polis ve kylerde gece bekileri namyla, yerlilerden baz ahslar da bunlarn yannda istihdam olunmutu. Zaten skynetim her tarafta uygulandndan, akam saat dokuzdan sonra sivillerin dar kmalar yasakt. Ahlinin bir yerden dier bir yere seyahat etmesi (kasaba ve kyler arasnda) menzil ve nokta kumandanlarndan ve kylerdeki askerler tarafndan, 215 frank arasnda deien bir cret mukabilinde verilen gei vesikasn almasna balyd. Bir kyn bal olduu nahiye haricine bu vesikay tamakszn kanlardan 500 liraya kadar nakd ceza alnmaktayd. Nahiye ve menzil mntka hudutlarnda srekli dolaan svari askerler umm oselerin mnasip mahallerinde kurulan karakollar, gelip geenlerin vesikalarn tetkik ile grevliydiler. di hrszlk, hayvan alma, yaralama gibi durumlarda menzil kumandanlaryla nahiyelerdeki subaylarn takdirine gre, nakd cezalar ve hapis cezalar verilebilmekteydi. Bir kimsenin hanesinde veya zerinde silah bulunmas 5 bin ley nakd cezay veya iki sene hapsi gerektiriyordu. Herhangi bir sebeple iki sene veya daha ziyade hapis cezasna arptrlanlar, bu mahkumiyeti geirmek iin Almanyaya gnderiliyordu. Nfus Muamelat: Merkez Dobrucada Almanlar tarafndan yaplan saymdan sonra, herkese hviyet, milliyet, doum yeri ve uyruunu gsteren matbu bir vesika veriliyordu. Yeni doan ocuklarn da, ilgili yerlere malumat verilerek kaydnn yaplmas ve byle bir vesika alnmas mecburiyeti getirilmiti. Dier nfus olaylar btn ilgili dairelerine kaydettiriliyordu. slm cemaatnn din ve mezheb ileri, eskisi gibi Kstencedeki mft ve kad taraflarndan grlmekteydi.

1678

Adl ler: Cereyan etmemekteydi. Yalnz Kstencede asker mahkeme, sadece mttefik devletler tebasna ait dvalara bakmaktayd. Maarif leri: Menzil mntkalar dahilindeki btn Romen okullar kapalyd. Romen tebaasndan olan Mslman, Bulgar ve Almanlarn mektepleri ise ak olup, bunlarn da yalnz retmenlerinin maalar, sra ve tahta gibi gereleri Almanlar tarafndan tesviye ve temin edilmekteydi. retmen maalar kylerde 50er franktan ibaretti. Mslmanlarn din okullarndaki tedrisat, daha ziyade slm cemaatinin ve ky ahlisinin yardmlaryla srdrlmekteydi. Bununla birlikte, kylerdeki slm okullarnn ounluu salk artlarna uygun olmayan hanelerdeydi; bir ksmnda sralar bile tedarik edilememi olduundan, ocuklar zemine serili hasrlar zerinde oturup ders yapmaktaydlar. Ziraat ve Sanayi: Dobrucann istilsnda ele geirilen zahire -byk bir ksm gizlice Bulgaristana gtrlmek zere- mttefik devletlerin lkelerine gnderildi. Daha sonra Almanlar ve Bulgarlar tarafndan, kendi idareleri dahilinde, asker ve kyl eliyle ordulara mahsus olarak ekim yaptrld gibi, kylnn mahsul fazlas da belirlenen bedellerle satn alnmaktayd. Ordu adna ekim ii iin kylerde halk zorla altrlmaktayd. Baz Mslman kylerinde, ahli kendi ilerini gremeyecek derecede bu ilerle megul edilmekteydi. Almanlar ziraati, o sralarda yerlerinde bulunmayan ukoylara, kyllere, hkmete ve hatta krallk hanedanna ait araziler zerinde icra ettirmekte ve bu arazilerin kendilerine gerekli olmayan ksmlarn hektar bana yirmi ley bedel ile kylye kiralamaktaydlar. Bu ekilde elde edilen icar bedeli 700 bin leye ulamt. Un, deirmen fabrikalar, petrol kuyular, kmr madenleri ve tuz yataklar ile mevcut dier madenler de iletilip hayli gelir salanmaktayd. Petrol satndan doan haslat, bilhare drt mttefik devlet arasnda taksim edilmek zere ayrca kaydolunup bteye geirilmekteydi. Posta: Kstencede muntazam bir posta ve telgrafhne bulunduu gibi, menzil mntka merkezlerinin hemen hepsinde ve btn nahiyeler ile nemli kylerde telgraf ve telefon mevcuttu. Dobruca zerinde Bulgar ddialar Bulgarlar mttefik devletlerin istils altna girdii gnden, 1919 senesi bana kadar, Dobrucann kendilerine ait olduu ve anavatanlarna ilhak edilmesi gerektii iddiasyla, srekli neriyat ve propaganda yapmlardr. O kadar ki, niversite retim yeleri ile asker melliflerinden balayarak, eli kalem tutan byk kk btn gazete yazarlarna kadar herkes, kk bir delil

1679

bulduunda herkes ya bir kitap, risale ya da gazetelerde makale yazyordu. Bu neriyatlardaki iddialar, zetle u noktalarda toplanmaktayd: 1- lk Bulgar hkmetinin kurulu tarihi olan mild 679 senesinde, o zamanki Bizans mparatoru IV. Konstantin ile Bulgar Prensi Asparo arasnda akdedilen muahede gerei Dobruca Bulgaristan arazisi olarak tannmtr. Blge, son Bulgar Prensi olan, vankonun babas Dubrovitin adyla anmaktadr ve 14. asrda Trkler tarafndan ele geirilmitir. Dolaysyla tarih olarak Bulgarlara aittir. 2- Osmanl-Rus muharebeleri srasnda harap olan Dobruca genellikle Bulgarlar tarafndan tekrar imar edilmitir. Trklerin hkmettii be asr zarfnda, buraya hayli Trk, Tatar vesair milletler yerletirildii halde, Bulgarlarn milliyetlerini kaybetmemeleri sebebiyle irsen de Bulgarlara aittir. 3- Bulgarlar, blgedeki hemen btn kasabalarla eskiden beri ticar mnasebetler tesis etmilerdir. Ayrca, Dobruca valisi Said Paa tarafndan Sultan Abdlmecid Han adna izafetle, Karasso adndaki panayr mevkiinde kurulan Mecidiye kasabasyla da ticar ilikilerini geniletmitir. u halde iktisad adan da, buras Bulgaristann bir parasdr. 4- Dobrucann her tarafnda mektep ve din messeseler bulunmasndan dolay ilmen; Bulgar Eksharklnn tesisini salayan 1862 tarihli padiah fermannda zikredildiklerine gre, Dobrucann dinen de Bulgarlarla irtibat bulunmaktadr. 5- Tuna mecras, askerlik noktasndan tabi hudutlarn tekil ettiinden, varln mdafaa iin, Dobrucann Bulgaristana ait olmas da hayat bir zarurettir. Zaten savata sadece Makedonya ve Dobrucann anavatanlaryla birlemesini salamak iin savatklarn ileri sren Bulgarlar, blgenin kendilerine ait olmas gerektiinde srar etmekteydiler. Bulgarlar ii sadece propaganda seviyesinde tutmayp, fiiliyata da aktarmlardr. Bu cmleden olarak, Merkez Dobrucann idaresi Almanlara verildikten sonra, artk herhangi bir mdahalede bulunmamalar gerekirken, itilfnmenin imzalanmasndan dokuz ay sonra, Kstenceye tam kadroda bir liva idare heyeti, kazalarna birer kaymakam ile memurlar tayin ederek Dobrucann mlk idaresini ele geirmek istemilerdir. Bu durum Bulgar Telgraf Ajans araclyla iln edilmise de, Kstencedeki Alman menzil mfettii, blgede yalnz asker idare mevcut olduundan bahisle, gelen memurlar, Bulgar hkmetinin onlara verdii sfatla kabul etmemitir. Dolaysyla iki yz civarndaki bu grevliler, gnderildikleri yerlerde etkisiz ve yetkisiz kalmlardr. Bulgarlarn bunu, Almanlar ileride geri ekildiklerinde, Dobruca idaresinin kendilerine verilmesini beklediklerini gstermek iin yaptklar anlalmaktadr. Kstencedeki Osmanl asker murahhasnn ifadesine gre, Bulgar mlk memurlarnn buraya tayin ve gnderilmesinden nce Alman umm karargahna bilgi verildii phesizdir. Ancak sz konusu memurlar Kstenceye ulatklarnda ie balattrlmamlard. Zira, Almanlar, Dobruca muharebesine itirak etmi olan Osmanl Devletinin de bu konuda sz sahibi olduunu dnmekteydiler ve durumu mttefiklerine tebli ederek alnacak kararlar beklemekteydiler.

1680

Bulgarlar bu teebbse sevk eden yegne sebep, Dobrucay tamamen sahiplenme emellerinden kaynaklanyordu. Blgenin kuzey ve gneyinde mhim iki paraya geici de olsa el koyduktan sonra, ortada kalan ksmn da tamamen veya mtereken idaresini talep etmeleri onlar iin pek tabi grnmekteydi. Ayrca, fiil durum meydana getirirlerse, bar grmelerinde hedeflerine kolaylkla varacaklarn dnmekteydiler. Babada Toplants Sivil memurlarnn Merkez Dobrucada idareye itiraklerinin kabul edilmemesi, Bulgarlarn hzn kesmemi, aksine daha da arttrmtr. Hatta, stanbulu son ziyareti mnasebetiyle Sofyada birka gn geiren Almanya imparatorunu gya Bulgar topranda selmlamak ve bu vesile ile Dobruca zerindeki haklarn teyid ettirmek zere Kstenceye davet etmiler fakat muvaffak olamamlardr. Yine, Merkez Dobrucann idaresindeki istikllden dolay, kuzey ve gneydeki Bulgar ordularnn iaesinin de bu idarece karlanmasn istemilerdir. Ancak, Dobruca Alman Menzil Mfettii ile Bulgaristan iae mdrnden ve maiyyetlerinden oluan bir heyet, yapt grmeler sonunda talebi reddetmitir. Bunun zerine Bulgarlar, bir taraftan kuzeyde kendi idare snrlar iinde bulunan Babada kasabasnda Dobruca unvanyla tekil etmi olduklar mill cemiyetleri ve dier taraftan grevsiz kalan memurlar vastasyla geni lde propaganda faaliyetlerine girimilerdir. Daha nce belirtildii gibi, Bulgarlarn ekseriyeti Tola sanca dahilinde sakin ve o havalide slm ahli az olduundan, bu sancan hemen her kaza ve kynde, Dobruca cemiyetine bal birer ube amlard. Ayrca, Merkez ve Gney Dobrucada da ubelerini oaltabilmek iin alyorlard. Cemiyetin esas maksad blgedeki muhtelif unsurlar Dobrucann Bulgaristana ilhak fikrine altrmaktan ibaretti. Sz konusu talepler, 1917 yl iinde ara sra Babadanda toplanan baz kimselerin imzasyla, Bulgar hkmetine ve dier taraflara gnderilen ve gazetelerde yaynlanan telgrafnmelerle, defalarca ortaya konmutur. Ancak bu yeterli saylmayarak, bir de szde din ve milliyet ayrm yaplmakszn btn Dobruca sakinlerinin umm arzularna tercman olmak zere byk bir miting yapmaya teebbs edilmitir. Gney Dobrucadaki birok slm kyne gelen Bulgar memurlar halkn mekteb, mabed, ziraat ve arzi ilerini mzakere iin Babadanda toplanacak heyete birer temsilci gnderilmesi lzmunu tebli etmilerdi. Kuzey Dobrucada ise, bu muamele yalnz tebligatla kalmayp, murahhaslarn bizzat seilmesi ve sevki eklinde cereyan etmitir. Sz konusu mill toplant, seilen temsilcilerin katlmyla, 16 Aralk 1917 tarihinde, Babadanda byk bir tantana ile yaplmtr. Bulgarlar, Dobrucann Bulgaristana aidiyeti hakknda yukardaki iddialarnn yan sra, Romenlerin ahliye kar icra eyledikleri mezalimden bahisle, blgenin Bulgaristana balanmasna dair tanzim ettikleri istek mektuplarn, eitli hkmetlere ve Brest Litovsk bar grmeleri heyetine gndermilerdir. Toplantya, drt yzden fazla murahhasn itirak ettii ve bunlar arasnda bulunan birok Trk, Tatar, Alman, Rus ve hatta Romen delegenin Bulgarlarla ayn fikirde olduklar yer resm Eco do Bulgar gazetesi tarafndan iddia edilmiti. Oysa sadece on iki slm murahhas itirak etmi ve bunlardan dokuzu Kuzey Dobrucadan zorla getirtilmilerdi. Gney Dobrucadan ise yalnz Mecidiye

1681

kasabasndan bir kii ve idaresi Bulgarlara verilmi Hacolu Pazarcndan da iki kii yine zorla toplantya itirak ettirilmilerdir. Bulgarlarn istil srasndaki zulmleri dikkate alnrsa, Mslman halkn korku ve iddet grmeden Bulgar idaresini kabul edemeyecei, hele byle bir talep iin akdolunacak toplantya bilerek temsilci gndermeyecekleri aktr. Zikrolunan toplantda, Dobruca Bulgaristana ilhak edildii takdirde, ukoylarn elindeki arazinin derhal alnarak ahliye taksim edilecei vaad edilmekteydi. Halbuki o sralarda, sakinlerini Mslman ve Bulgarlarn oluturduu baz kylerde cami ve mekteplere aid vakf arazileri, Bulgarlar tarafndan kendi hesaplarna zorla iletilmekteydi. Trk kylerinde, Dobrucann artk Bulgar arazisi sayld sylenerek, imdiden ya bu duruma almalar veya Trkiyeye g etmeleri tavsiye ediliyordu. Bu tehditler Mslman ahlinin korku ve nefret duygularn arttrmakta ve bartan hemen sonra Trkiyeye g niyetleri glenmekteydi. Merkez Dobruca Hristiyanlarna kar gsterilen muameleler ise daha baka ekilde olup tamamen iki yzl bir siyasetin bir mahsulyd. Mesel kylerde Romenlere pekok zulm yapld halde, Mslman ocuklarnn mekteplere devam ederek, Romen ocuklarnn tahsilden mahrum kalmasn Bulgarlar hazmedemiyorlard. O yzden, Mecidiye gibi mhim, fakat ancak on hane kadar Bulgar nfusuna sahip olan bir kasabada byk bir mektep amlard. Buraya devam edecek ocuklardan fakir olanlarna le yemei, elbise ve kundura verileceini iln ederek, ksa zamanda yz elli kadar Romen ocuunu toplayp, Bulgarca eitimlerine balamlard. Yine Merkez Dobruca kylerinde askerleri iin zahire ve hayvan satn almnda uyguladklar tarafgirlik de ahliyi gy honud etmek iindi. Bulgarlar, Almanlar tarafndan ordu ve iae namna menzil idarelerince satn alnacak zahire ve hayvanat iin konulmu fiyattan daima bir iki franktan fazlasn kylye teklif etmekte ve dolaysyla szde kylnn Almanlarca ihmal edilen menfaatinin muhafazasna altklarn im etmekteydiler. Osmanl Mlkiye Mfettii Kemal Beyin blgede yapt incelemelerde, Merkez Dobruca ahlisinin ne Alman idaresinden ve ne de Bulgarlarn zahire ve hayvan satn alma bahanesiyle meydana gelen mdahalelerinden memnun olmad anlalmaktadr. Alman idaresinin asker iddeti ve angaryann kyly bzr edecek srette devam, en ad meselelerde bile ar nakd cezalara maruz kalmalar, zahire ve hayvanatn uygun olmayan fiyatlarla satn alnmas bu memnuniyetsizliin balca sebeplerindendi. Halk, ileride lkelerine dnecek Almanlarn Dobrucann kaynaklarn mahvetmeye dnk faaliyetlerde bulunduklarna inanmaktayd. Trklerin dier unsurlara nazaran honutsuzluklarnn bir sebebi de, lisan bilmediklerinden, Almanlar nezdinde haklarn bizzat mdafaa edememekten kaynaklanmaktayd. Evleri yanm, yklm ve kylerini mecburen tahliye etmi olan ahlinin peyderpey dnerek kendilerine ancak bir mesken tedarikiyle megul olduklar, hayvan, araba ve makine namna hibir eye sahip bulunmadklar srada bile angaryaya sevkedilmeleri ve vergi ile mkellef tutulmalar Trkleri ileden karan hususlard.

1682

Erkekleri Romanya ordusunda asker olan veya nceden i taraflara sevkedilen Trk ailelerinin bazlarna, Alman menzil idaresince otuzar frank maa verilmekteydi. Ancak yekn mhim bir miktara bali olan dierlerine maa verilmemekte olduundan, bunlar sefil ve perian olarak bakalarnn yardmlarna muhta ekilde hayatlarn srdrmekteydiler. Kstencedeki Osmanl asker murahhaslndan ky muhtarlarna tamim edilen bir genelge ile bu gibilere de maa tahsis edilmek zere isimleri gnderildii halde, maalesef bir sonu alnamamt. Trklerin Muhtariyet Talepleri Bulgarlarn Babadana yaptrdklar toplantdan ders alan Kstence Trk ve Mslmanlarnn ileri gelenleri de, mftnn bakanlnda bir meveret meclisi kurarak, Dobrucaya idar muhtariyet verilmesini salamak zere faaliyete gemilerdir. Ve sancaa bal kylerden celbolunan elli kadar temsilciyle yaplan ikinci toplantda, hazrladklar beyannamemenin birer nshasn, Almanya ve Avusturya bavekilleri ile meclis bakanlklarna ve Brest Litovsk bar grmelerine gnderilmek zere imzalamlardr. Bu temsilciler arasndan seilen otuz kii ise, idar muhtariyet meselesini takip etmek zere grevlendirilmilerdir. Rus Demokrat Partisi, daha nce, bar grmelerinde ele alnmas dileiyle, Dobrucaya muhtariyet verilmesini istemiti. Konu Romanyann da itirakiyle bar grmelerinde mzakere edilir ve Ruslarn teklifi kabul olunursa, halk oylamasna gidilecek ve ounluun iradesine gre karar verilecekti. Romanyann Balkan Harbinde Bulgaristandan ald Kadrilater diye isimlendirilen parann nfusu da hesaba katlrsa, ounluun Mslmanlara geme ihtimali domutu. Ancak, yukarda sz geen beyannamede, Dobrucann yalnz yz kynden gelen temsilciler tarafndan idar muhtariyet talebinde bulunduu bildirilmitir. Bu miktar ise yetersizdi. Dolaysyla meselenin grlebilmesi iin, Kadrilater blgesi ahlisinin de hesaba katlmas gerekiyordu. Bu hususa dikkati eken Osmanl Mlkiye Mfettii Kemal Bey, plebisit karar kana kadar, sz konusu blge ahalisinin ikaz ve uyandrlmas mecburiyetini vurgulamaktayd. Zira, Kadrilater blgesi hari tutularak yaplacak bir plebisitin sonucunun Mslmanlar aleyhine olaca apakt. te yandan, Kadrilater ksm Bulgarlarn igalinde olduu iin, o tarafta kalan Silistre, Tutrakan ve Balk civarlarnda propaganda yaplmasn Bulgarlarn nasl karlayaca merak konusu idi. Yine, Babada miting heyeti iinde bir ksm Mslmanlarn imzalarnn bulunmas ve dier bir ksm Mslmanlarn da Dobruca iin muhtariyet talep etmeleri meselesi yorumlanmas olduka g bir meseleydi. Zaten Bulgarlar, Kstence Mslmanlarnn faaliyetlerini sk bir ekilde takip etmekte ve her trl gl gstermeye hazrlanmaktaydlar. Bir de, muhtariyet talebi amacyla teekkl eden Mslman heyetin, bu ileri takip etmek iin gerekli madd imkndan yoksun olmalar nemli bir problem olarak kendini gsteriyordu. Osmanl Devletinin dareye tirak Gerekeleri

1683

Dobrucann Birinci Dnya Savanda istil edilmesi, Bulgarlarn faaliyetleri, ayrca Alman ve Bulgar idarelerine kar halkn tepkisi hakknda yukarda verilen bilgilerin nda, Osmanl Devletinin blgedeki idareye itirak etme arzusunun balca drt ana sebebi bulunmaktayd. 1- Dobrucay zapteden mttefik askerlerine Osmanl kuvvetleri nemli oranda itirak ederek byk fedakrlklar gstermilerdi. Osmanl askerlerinin kahramanl ve verdikleri ehitler sayesinde zafer mmkn olmu ve savan sonuna kadar da Osmanl kuvvetleri Romanya cephesini savunmutu. 2- Bat Romanyada, Karpatlardan Karyuvaya kadar olan ksmdaki imendifer hatlarnn Avusturyallar, Dou ve Merkez Romanya ile Merkez Dobrucann Almanlar, Kuzey ve Gney Dobrucann da Bulgarlar tarafndan idare edilmekte oluu, ayrca bu hakk dourmaktayd. 3- Savan balarnda, Romenlerce dier devletlerin vatandalaryla birlikte i taraflara sevkedilen Osmanl uyruuna sahip bir ksm ahslarn ve ailelerin haklarnn aratrlabilmesi ve korunmas iin idareye itirak zaruret idi. 4- Sava sonunda Dobrucaya dair kararlar alnaca srada, blgedeki Osmanl tebaasndan baka en az otuz iki bin civarnda olan ve slm hilfetine bal bulunan dier Mslmanlarn da haklarnn mdafaas iin, Osmanl hkmeti tarafndan tayin olunacak memurlar araclyla incelemeler yaptrlmasnda byk menfaatler bulunmaktayd. Daha nce de getii gibi, Dobrucann kuzey ksm ve gneyi asker ve siyas sebeplerle Bulgarlara verildii iin, idareye itirak konusunda Osmanllarca yalnz merkez ksmn hedeflenmesi daha mnasipti. Bu da iki ekilde mmknd. a) Merkez Dobrucada, Alman ve Bulgarlarla Ortaklaa bir dare Tesis Edilebilirdi. Mtareke sonrasnda blgede Almanlarn idaresi altnda 6 kaza, 47 nahiye ve 203 ky bulunmakta ve bu yerler, yaklak 800 kadar asker memur vastasyla idare edilmekteydi. Ayrca gerek Dobrucada ve gerek Almanlarn igali altndaki kesimlerde, gelien ticaretin de yardmyla dzgn bir mekanizma salanmt. Dolaysyla Osmanl Devleti idareye itirak ettii takdirde, yeni bir tekiltn kurulmasna veya yeni memurlar tayinine gerek kalmayacakt. Sadece Kstenceye bir mutasarrf ile buraya bal alt kazaya birer kaymakam ve Mslman ahlisi ounlukta olan nahiyelere sevkedilmek zere on muktedir mdr ile be komiser maiyyetinde yirmi be kadar svari polisin gnderilmesi yeterli olacakt. Hazrlanan tasarya gre; hkmet (Osmanl, Alman ve Bulgar) mutasarrfndan oluacak komisyonda, Osmanl ve Bulgar memurlarnn memuriyet yerleri ve grevleri tayin edilecekti. Svari polislerinden kazaya komiser maiyyetinde 1-2 kiinin verilmesi ve dierlerinin mutasarrf ve kaymakamlar emrinde asayii salamakla mkellef tutulmas Osmanl idar ubesinin nfz kazanmasn salayacakt. Muhabere ilerini yrtmek zere mutasarrflk emrinde bir tercme kalemi

1684

tekil edilecek ve kaymakamlar maiyyetine de birer ktip verilecekti. Tercme kaleminin grevlileri stanbuldan gnderilecek, dier ktiplerin hepsi mahallinden salanacakt. Sonu olarak, tercih edilecek en uygun yol, bakanlk Almanlarda olmak zere idareye katlacak dier hkmetlerin memurlarndan da birer be tekil edilerek, Almanlarn koyduu kaideler ve usller dairesinde onlara yardmc olmaktan ibaretti. Bu sistem uygulanmak istendii takdirde, Kstencede Alman Menzil Mfettiliine bal olarak vazife gren Osmanl asker murahhaslnn, kurulacak be ile birletirilmesi de mmknd. Memurlarn maalar ile dier masraflar, Osmanl hkmeti btesine ayr bir yk getirmeyecekti. Zira, idareye itirak edilince, blgedeki mal ilere mdahale imkn olmamakla birlikte, sz konusu giderlerin Alman Menzil Mfettiliinin gelirlerinden karlanmas konusunda Almanlarla bir anlamaya varlabilecekti. Osmanl Devletinin Dobruca idaresine itiraki, siyas faydalarnn yan sra mahall baz faydalar da salacakt. Bunlar da Kstence ile kazalarndaki belediyelere Trk ve Mslman zalarn sokulmas, ounluu Mslman olan kylere Mslmanlardan muhtar tayini, imdiye kadar duyurulamayan ikyetlerin Alman idaresine ulatrlmas ve hak sahiplerinin haklarnn iade edilmesi, cami, mektep ve evkaf ilerinin tanzimi gibi hususlard. Ayrca, Osmanl memurlar araclyla Trk ve Mslman kylerine tohum datlarak geni miktarda arazinin ektirilmesi salanacak, bylece stanbulun iaesine byk katks olacak miktarda zahire elde edilebilecekti. b) Almanlar ve Bulgarlar, Romanya ve Dobrucada nasl ki dorudan birer blgeyi idare ediyorlarsa, Osmanl Devleti de Merkez Dobrucay mstakilen idare edebilirdi. Yukarda da akland gibi, Merkez Dobruca yalnz Kstence sancandan ibaret olup, Mslman ahlisi Romenlerden az ise de, Bulgarlardan fazlayd. Almanlarn mevcut idaresine, Bulgarlarn Dobruca hakkndaki niyet ve emellerine gre, bu sancan yalnzca Osmanl idaresine verilebileceini ummak hayli zordu. Ancak byle bir ihtimalin gereklemesi halinde, mlk idare iin tanzim olunacak kadronun mevcut kaza ve nahiyelerde istihdam edilecek birer kaymakam ve mdr ile beraber, maliye, adliye, maarif, posta ve telgraf, polis, imendifer mdrlerinden oluacak, adeta bir vilyet memurlar kadrosu gibi geni ekilde tertibi icab edecekti. Hlasa, Dobruca idaresine Osmanl Devletinin itirak etmesi Bulgarlarn blge zerindeki emellerini bir mddet iin geciktirmeye veya tamamen kaldrmaya dnk bir sonu douracakt. Zaten bu sebeplere dayandrlmad takdirde, teebbsn bir mnas da olmayacakt. Btn olumsuzluklara ramen, Osmanl Devleti, ksm de olsa Avrupada tutunabilmek iin, Dobruca gibi eski bir Trk ve Mslman diyarnn idaresine itirak etme hazrlklarn yaparken mtareke imzaland ve hi beklenmedik sonular dourdu. Kasm 1918in ilk haftasndan itibaren stanbul tilf kuvvetlerince igal edilirken, mtareke artlarnn hilfna Anadoluda igal ve Trk milletinin en mukaddes haklarna bile tecavz edilmeye balanmt. Trkiye artk lm-kalm

1685

mcadelesi iine girdiinden, ksa bir sre nce hayata koymaya tasarlad projeleri uygulama imknn kaybetmiti. Zaten, eski idare de tilf glerinin basksyla ekilmi ve Osmanl Devletine hi yakmayan basiretsiz Damad Ferid Paa kabinesi ibana gemiti. Sz konusu byk projeler artk tarih birer htra olarak raflara kalkmt. Ancak, Kstencedeki Alman Menzil Mfettiliine bal olarak alan Osmanl asker murahhaslna birka subay daha ilve edilerek, bir sre daha, blgedeki Trk ve Mslman ahlinin hukuku korunabilmitir. 1917 ylnda Dobruca nfusunun %25-30unu oluturan Trklerin bir ksmnn muhtelif zamanlarda Trkiyeye g ettikleri bilinmektedir. Geri kalanlar ise nce Bulgarlarn, II. Dnya Savandan sonra da Romanyann asimilasyonuna maruz kalmlardr. phesiz, blgede hl Trklklerini ve Mslmanlklarn muhafaza edenler vardr. ki binli yllarda dnyada yaanmasn temenni ettiimiz Trk asrnda, burada kalm olan insanlarmzn da katks mutlaka salanmaldr. Bu yzden son yllarda Trkiyede yeni yeni canlanmaya balayan Trk dnyas ile ilgili faaliyetlerin arasna mutlaka Romanyadaki Trkler de bir ekilde dahil edilmelidir.

1686

Osmanl Toplumsal Sisteminin Bir Gstergesi Olarak XIX. Yzylda Osmanl Ulam Ann Yeniden Oluumu ve Nfusun skan / Do. Dr. Glfettin elik [s.936-941]
Marmara niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi / Trkiye Toplumsal sistemlerin baar ltlerinden birisi de siyasal yapda, ekonomik ve sosyal alana ilikin retilen ktlarn, o ktlarn hitap ettii birey, sosyal gruplar veya varsa sosyal snflara salad tatmin dzeyleridir. retilen her ktnn alglanma ve tekrar bir girdi olarak dnmesi srecinde yaananlar, ortaya kan gelimelerin retilen ktlarn hedefleri dorultusunda gerekleme dzeyi ve sonuta (ktlarn hitap ettii birey ve gruplarn) mevcut sistemle yeniden btnleme seviyeleri onlarn tatmin dzeyini gsterecek nemli kantlardr. Osmanl toplumsal sistemi bu balamda ele alndnda, sistemin zaaflara urad son dnemde bile, nemli dzeyde bir baar gstermektedir. Siyasal otorite tarafndan retilen ktlarn, geri besleme sreci iinde sistemi glendirici etki yaptklar grlr. Bu olgu, 19. yzylda yaanan Anadolu ulam ann yeniden oluumu aamasnda yaanan youn g dalgalar ile ortaya kan gelimelerde izlenebilir. *** Batnn, bir mal alm pazar olarak Hindistana Akdenizin dndan ulamas, Akdenizin ve dolays ile Osmanl Devletinin dnya ticaretindeki neminin azalmas ile neticelenmitir. Geri 17. yzyln sonlarnda ve 18. yzylda hl Osmanl Akdeniz limanlar kullanmda olup, Batl gemiler bu limanlardan mal almakta idiler. Ancak bu gemilerin yklerinin ou transit mallarla deil de blgeden temin edilen hammaddeden olumakta idi. Bu erevede, bu dnem Anadolusunun d ticaret yollar, deniz tamacl ne ktndan limanlar ile balantl olarak olumutu. Artk ticarete yn veren, Avrupa devletlerinin merkantilist politikalar gerei destekledii Batl tccarlard. Bu dnemde Bat ile yaplan ticarette deniz yolu kara ticaretine gre stn durumdadr. Osmanl d ticaretinde, 18. yzylda 17. yzyldan farkl olarak daha nce Akdeniz ticaretine egemen olan Venedik, Cenova ve Dubrovnik gibi glerin yerine birer kara gc olan Avusturya ve Rusya ortaya kmaya balamtr. Osmanl Devletinin d ticaretine konu mallar tahl, deri, pamuk, ya ve pirintir. Devlet, pamuk, yn ve deride ihracata olumlu bakarken, zellikle buday dsatmn yasaklamaktadr. Zaman zaman verilen izinler istisnaidir. Bununla birlikte kaak mal ticareti de varolagelmitir.1 19. yzylda zellikle, Avusturya ile Osmanl lkesi arasnda daha nce de varolan kaaklk nemini artrarak devam etmitir. Avusturyann d ticarette kazand nemde Rumlarn pay byktr.2 Bu gelime, Avusturyann Osmanl d ticaretinde (Bat ile yaplan ticarette) egemen olmas sonucunu getirmitir. br taraftan Rusyann nemi de ok sk yaanan savalara ve baz blgelerin Osmanl Devletinin elinden kmasna ramen azalmamtr. stanbulun tahl ve yiyecek ihtiyacnn bir ksmn karlayan blge ile yaplan ticarette yine Rumlar nemli bir paya sahiptirler.3

1687

Rumlarn Osmanl dahili ticaretindeki etkinlikleri bu yzylda iyice aa kmtr. Tanzimat ile ortaya kan yenilik hareketleri Trk tccarlar yerine Rum ve Ermenilerin ne kmasna neden olmutur.4 19. yzyla gelindiinde, btn olumsuzluklara ramen hl Anadolunun birok ehri kalabalk ve hareketliliini muhafaza etmektedir. Anadolunun balca ticaret yolu olan Erzurum yolu (zmitBolu-Gerede-Tosya-Amasya-Tokat zerinden stanbula, Ankara ve Afyon zerinden zmire balants olan yol) nemini yzyl balarnda bile korumaktadr. Bu yzyla kadar Karadenizin d ticarete kapal oluu, ve bundan dolay Anadolunun d dnya ile denizyolu balantsnn zmir ile salanmas blgenin d rekabetten nispeten uzak kalmasna imkan veriyordu. stanbula ulaan dier ticaret yolu da i ticaretteki canllktan dolay blge ehirlerinin mamurluunu koruyordu. Saylar binlere ulaan develerin oluturduu kervanlar ve yolcular yzyl balarnda bu yolu hl kullanmaktadrlar. Ancak yzyln ikinci eyreinden itibaren bata Erzurum ve Tokat olmak zere ticaret yolu zerindeki ehir ve kasabalarn nfuslarnda byk dler grlmeye baland. Bunun nedeni Batnn iinde bulunduu sanayileme hareketidir. Ticaret anlamalar ile Trk tccarlar ve Trk mamulleri zerinde egemenlik kuran Batl tccar ve gayr mslim aznlklar Bat rnlerinin Anadoluda yaygnln saladlar. Trk illerinin yerli sanayi imalat, eitli el sanatlar ve iilii, mahalli dokumaclk, buharn muharrik gc karsnda byk zorluklar yaad.5 Ancak yerli sanayiin yaad bu zorlu rekabete ramen, Anadolunun genel iktisadi hayatnda bir baka adan canlanma szkonusudur. Bu dnemde, d ticarete konu olan mal gruplarnda deime grlr. ehirlerin viranelii ve daha nce ilek olan yollarn bu zelliklerini yitirmelerine ramen, dnem iinde Anadolu kentlerinde, sat ii yapan dkkan saysndaki olaanst art bunun bir gstergesidir. Zira bu dnemde Anadolu kentinde faaliyet halindeki dkkan saysndaki art gerektirecek bir gelir art yoktur. Ancak gerek buralarda faaliyet gsteren yabanc tccarlarn temsilcileri, gerek ynetim yapsndaki deiim sonucu kentlere yerleen askeri snf ve st kademe yneticileri, ticarete konu olan mal trlerinin deimesinde etkili olmulardr. Yzyln ikinci eyreinde Osmanl d ticaretinin byme hz nceki hibir dnemde erimedii bir seviyeye ulat. Fabrikasyon ucuz rnler karsnda yerli retici, zirai rnlerde d ticaret hadlerinde yaanan olumlu durumun da etkisi ile zirai retime yneldi. Ancak toplam retim iinde d ticarete konu olan mallarn paynn ancak %10 civarnda olduu6 gz nne alnrsa, ncelikle d dnyann ulaabildii blgelerde bu yneliin olduu grlr. Ky ehirlerinin gelimeye balayp i kentlerin ancak bunlarla balant salayabildii oranda geliebilmesi bu balamda anlamldr. Mesela yeni dnemde d ticarete alan Karadeniz de gemilerin belirleyici gcne ak kaldndan bu blgedeki baz ky ehirleri gelimeye balamtr. Trabzon, bu ehirlerin en dikkati ekeni olarak nemini yzyln sonlarnda Svey kanalnn alna kadar artrarak srdrmtr.7 19. yzyl, zellikle ikinci yarsndan itibaren Osmanl Trkiyesinin d ticari ilikileri iin yeni bir dnemi ifade etmektedir. Anadolu yeni bir ivmeyle Batnn hammadde talebi ve mamul mal arz alan iine ekilmeye allmaktadr. Sanayilemi Batnn hammadde talebindeki art, snai mamul

1688

mallar iin yeni pazar alanlar bulma abas ile Osmanl Anadolusuna da ynelmesi yeni dnemin nemli yndr. te yandan Osmanl Devletinin klasik dncesi ile ihtiyalarn en kolay ekilde temini politikasnn devam ettirilmeye allmasnn da bu yeni dnemdeki belirleyici rol nemlidir. Buna dayanarak Osmanl Devleti herhangi bir zorlama olmakszn kendisine gelen taleplerle d ticarette ngiltere,8 Rusya ve dier Avrupa lkelerine kolaylklar gstermitir.9 1870ler dahili ve harici ticaret yollarnda ve ulam teknolojisinde nemli gelimelerin yaand yllardr. Buharl gemilerin kullanlmaya baland tarihten itibaren deimeye balayan d ticaret yollar bu tarihten itibaren yeni bir gelimeyi daha yaamtr. Osmanl Devletinde demiryollarnn girmesi ile tekrar bir deiime urayan ulam a, demiryollarnn evresinde yeni bir oluumla limanlara doru geliimini srdrmtr. Mesela zmir-Aydn hattnn almas ile isiz kalan 20.000 deve,10 bir mddet sonra demiryolu balantl olan yollarda tekrar grev almlardr. Ulam andaki yenilik ile mallarn gittii yn deimitir. Artk ukurovann pamuu ilenmek iin Orta Anadolu yerine ngiltere veya bir baka Avrupa lkesine gnderilmektedir. Anadoluda ilenen ynler de ihracata ynelmitir. Daha nceki dnemde kara ve kervan tamacl ile gelien Anadolunun yerine imdi ky blgeleri gelimektedir. nceleri kk bir ky olan Mersinin byk bir ehir haline gelii bu dnemdedir.11 rn d pazarlara en ksa ve en hzl yolla aktarabilme problemine bir are olarak oluan ulam sistemi 19. yzyl Osmanl d ticaretinin ok hzl bir ekilde gelimesine zemin hazrlamtr. Ulam ann yeniden ekillenii d ticareti artrd gibi12 d ticaretteki gelime de ulam sisteminin yeni yapsn kazanmasna, bir geri besleme sreci iinde etkide bulunmutur. Osmanl Devleti sadece Anadolu demiryolu gzergah evresine muhacir iskann

dnmemitir. Ayn zamanda faal durumda olan dier demiryollarnn evresi de iskan alanlar olarak planlanmtr. Daha nce zmire gelen ve 1901/1318 ylnda Anadolu ilerinde iskanlar dnlen Girit muhacirlerinin zmirin sahil ve demiryolu gzergahndaki kasabalarda iskan istenmitir.13 Bu kararn alnmasnda ncelii olan hususlardan birisi de ulamn kolayldr. 19. yzyln ikinci yarsnda yeni teknoloji aktarm yaplarak demiryolu ulamnn gelimesi saland. Ancak bu gelimenin muhtemel sonular hakknda Osmanl Devleti yannda yklenici olabilecek devletlerin de beklentileri vard. Sz konusu beklentiler gelimeleri de etkileyecekti. Anadoluda demiryollarnn yapmn stlenmek iin birbirleri ile byk ekimeye giren Franszlar ve ngilizlerle birlikte Almanlarn demiryollarndan beklentileri sadece tamaclktan elde edecekleri kar deildi. 1860larda nce zmir-Aydn ve daha sonra zmir-Kasaba demiryollarnn faaliyete gemesi ile birlikte ngiltere ile d ticaretteki art yannda blgeye gelmeye balayan ngiliz sermayesi, madencilik, sanayii ve belediye hizmetlerinde yatrmlar yapmtr. Keza, ayn ekilde Almanlarn demiryolunun yapm imtiyaz yannda etkinliklerini artrmak iin almaya altklar dier imtiyazlar dikkat ekicidir. Demiryolu irketi dedii hatlarn her iki yannda yirmier kilometrelik bir alanda maden arama ve karma hakkna sahip olacak, su kaynaklarndan yararlanabilecek ve devlet

1689

ormanlarn kullanabilecekti.14 Ayrca irket yetkilileri Alman endstrisinin gereksinimi olan ok miktardaki hammadde kaynana ulaabilmeyi de umuyordu.15 Btn bunlarn tesinde demiryollarnn getii blgelerin pazara balanmas ile nceliin Alman ticaretine gemesi beklenmekteydi.16 Almanlar, Almanyann Osmanl ticaretinde egemen hale gelebilmesi iin ilave baz tedbirler daha aldlar. Blgede zirai retimin verimliliinin artrlmas abas iine de girdiler. Umulan, verimlilik art ile alm gc ykselen kylnn Alman dsatm iin pazar unsuru olmasdr. Bu amaca ynelik olarak Konya Ovasnn sulanmas projesi (1907) ile Adana Ovasnn sulanmas projesini (1913) nerdiler. Osmanl Devletinin yeni ulam teknolojisinden beklentisi ise Ankaraya kadarki blm ile sonras iin farkl iki ncelii ifade eder. Ankarann ilerisi iin beklenti iktisadi kayglardan daha ok askeri amalardr. stenen, Anadolu ve Mezopotamyadaki askeri garnizonlar arasndaki balantnn kolayca salanabilmesidir.17 Beklenti sava dnemlerinde cepheye malzeme ve askerin kolayca sevkedilebilmesi, hazarda da i gvenliin salanmasnda kolaylktr. Ankaraya kadarki demiryolunun salamas umulan katks ise yeni zirai retim alanlarnn ortaya kmas ve blgenin pazara almas ile ticareti gelitirmesidir.18 Yzyl sonunda ngilterenin klasik Osmanl d politikasn deitirmesi, Fransann daha nce de bilinen emelleri ve Almanlarn da Osmanllardan beklentileri konusunda son derece dikkatli, titiz davranlar nedenleri ile Almanlara verilen, baz kesintiler ve yeni anlamalarla Badata kadar uzatlm bulunan Anadolu demiryollarnn yapm 1988de balayp Birinci Dnya Sava yllarna kadar devam etmise de (demiryolunun baz blmleri ancak 1940 ylnda bitirilebilmitir)19 ulam anda, yerleimde ve ticaretteki etkisi ok daha ncesinde ortaya kmtr. Yeni ulam sisteminin dnda kalan yerleim birimlerinin hzla gerilemesi karsnda baz tedbirler alnmaya allmtr. Yine tersi bir durum olarak yeni yaplanmadan kaynaklanan Bat Anadoluda artan Rum nfustaki gelimelere de dikkat edilerek, bu dnemde ortaya kan OsmanlRus Sava sonras gleri ile gelenlerin iskan mahalleri bu hususlarn da dikkate alnmas ile belirlenmitir. Hem daha nceleri mamur halde olup da imdi harap hale gelen yerlerin enlendirilmesine allm, hem de yeni ulam a zerinde yeni yerleim birimleri oluturulmu, mevcutlarn daha da gelimesi iin buralara muhacir iskn olunmutur.20 Muhacirlerin bir ksmnn isknlar Anadolu demiryolu gzergahna yaplmtr. Bunun birinci nedeni ticarete katk yapacaklar beklentisidir. Zira daha nce zmir-Aydn, Aydn-Kasaba demiryollarnn krsal blgeleri pazara balayc rol nemli olmutu. Ancak Anadolu demiryolu gzergahna yaplan iskanda etkili olan bir dier nemli husus, Pancermen hareketinin demiryolu evresinde kurulmasn nerdii Alman kolonizasyonudur. Geri Alman yetkililer, Osmanllarn bu eit istekleri asla kabul etmeyeceklerini dnerek herhangi bir talepte bulunmamlardr.21 Ancak Abdlhamit bylesi bir gelime ihtimalinden rahatsz olmu ve demiryolu protokolne Alman kolonizasyon hareketlerine giriilmeyeceine dair gizli bir madde koydurmay ihmal etmemitir.22 Ve ilave tedbir olarak da demiryolu gzergahna muhacirlerin iskanlarn irade buyurmutur.23

1690

Gerekte muhaceretin ortaya kt ilk aamada Devlet ynlar halinde gelen insanlar yeni oluan ticaret ve ulam an da dikkate alarak yerletirmeyi dnrken, balangta AnkaraEskiehir demiryolu gzergahn youn bir iskan sahas olarak kullanmamtr. Bu, zaman iinde gelien bir husustur. Aydn ve Hdavendigar blgelerine yaplan iskanlar ile bu mahallerde artk iskana elverili arazi kalmad gibi aklamalarn gelmesi Anadolunun dier mahallerine de iskan gerektirmi, bu blgelerden zaman iinde de yeni iskanlar hususunda zorluklarla karlalmtr. Bu gelime yannda, Ankara-Eskiehir demiryolu hattnn elverili araziler olmasna ramen youn bir iskan alan olarak balangta belirlenmemesinin kanaatimizce gerek nedeni, demiryolunun yapmn stlenen ve blgeye ilikin hedefleri olan Almanyann hevesini krmamaktr. Demiryolunun yapm garanti altna alnmak istenmitir. Bosna muhaceretinin ortaya kmas ile Ankara-Eskiehir ve Karahisar- sahip (Afyon) arasnda kalan blgede 807.000 dnm iskana elverili arazi tespit olunmu, burada 64 tanesi yeni kurulmak zere 74 kyde iskan yaplabilei belirlenmitir.24 Yeni gelien ulam a dnda kalan ve bu nedenle de nfus azalmas yaayan blgeler youn iskan mahalli olarak tercih olunmutur. Bunun nedeni bu blgelerin hem yeni nfusa imkan veren yerleim birimleri oluu, hem de blgedeki yerleim birimlerinde daha nce varolan iktisadi canll zirai retim ile yeniden salama gayretidir. Bu dorultuda sadece Sivas vilayetine iskan gayesi ile gnderilenlerin says 1882 ylnda 44.984dr. Yeni kurulan 207 kye yerletirilen bu nfus yannda ayrca yerletirilmeyi bekleyen 13.731 kii daha vardr.25 Benzer durumdaki dier kentlerdeki gelime nfus deiim rakamlarndan izlenebilir. Ulam andaki teknolojiye dayal yenileme daha byk kent yerleimlerinin ortaya kna zemin hazrlamtr. Klasik dnem Osmanl kentinin tahsislerle karlanabilen zahire ihtiyac, yeni tama teknolojisi ile gelien ulam ann da yardmyla bu dnemde daha kolay salanabilecektir. Bu da mevcut kentlerin bymelerine izin verilmesinin nedenlerinden birisidir. Savan hemen sonrasnda ortaya kan kitle halindeki glerdeki younluun devam etmesi kentlerde mevcut yerleim dzeni yannda yatay bymeye de izin verilmesi sonucunu dourmutur. Ankara, Eskiehir ve Afyon kentlerinde mevcut yerleim alanlarna ek olarak kurulan muhacir iskan mahalleri buna rnek gsterilebilir. Oluan yeni ulam a evresine nemli miktarda nfus yerleimini temin eden iskanlarn ortaya kard sonulara yukarda deinilen beklentiler erevesinde baklacak olunursa grlr ki zellikle demiryolu evresinin pazara balanma hedefi (Batl devletler iin d pazarlara balanma) gereklemitir. Anadolu gittike artan oranda d pazar ile btnleme srecini bu dnemde olduka hzl yaamtr. Aar gelirlerindeki art bunun bir lde gstergesidir.26 Demiryollarnn yapm bu rnlerin d pazarlarla bulumasn kolaylatrmtr. 1830-1913 dneminde Osmanl d ticaretinde byk bir art olmu, ticaret hacmi 9 milyon sterlinden 64 milyon sterline ulamtr.27 1880 sabit fiyatlar ile ihracattaki art, Anadolu iin ayn dnemde on bir kat, cari fiyatlarla ise sekiz kattr.28 Ancak bu gelimenin dnemin tamamna eit ekilde yayld sylenemez. 1840-1873 ve 1896-1913 alt dnemleri d ticaretin hzl gelime

1691

dnemleri iken, 1873-1896 alt dnemi gelime trendinin dt, ancak yine de artn devam ettii bir dnemi ifade etmektedir. 1873-96 Dnya ekonomik durgunluuna ramen yzyln sonlarnda daha nce hi ulalmayan bir deere varmtr. Gelimenin gerisinde yatan iki temel faktr vardr. Bunlarn birincisi; dnya ekonomisi ile btnleme sreci yaayan ekonominin bu eilimini artran demiryollarnn faaliyete gemesidir. kinci nemli sebep de Osmanl ekonomisinde kt kaynak olan emek arznn gler ile artdr. Marmara, Ege, demiryollarnn uzand gzergah boyunca Anadolu blgesi ve Akdeniz blgeleri youn iskan blgeleridir. Gelen muhacirler bu blgelerin nfus younluunu nemli lde artrmlardr. Bu iki faktrle retim miktar ve eidinde nemli bir art ortaya kmtr. Gler, ncelikle ekonominin ihtiyac olan emein karlanmasnda etkendir. Klasik dnemde uygulanan ift-hane sisteminin tarmda uygulanmas konusunda bu dnemde de gsterilen srarla pazarn ihtiyac olan zirai rnn retilmesine etki yapmtr. Bu dorultuda Dnya ekonomik bunalm ile tarm rnleri ihra hadlerinde ortaya kan olumsuz duruma ramen Osmanl tarm yapsnda hayvanclk yerine tarmsal rn retimine yneli ortaya kmtr. Bunun nemli bir gstergesi olan tarmsal rn ihracat Birinci Dnya Sava dnemine kadar artarak devam etmitir (1889da %18.4, 1899da %17.8, 1910da %22.3e ulaan zirai rnlerin ihra mallar iindeki pay 1913de %26.5e ykselmitir).29 D ticarete ynelmenin blgeler asndan dalmna baklacak olunursa grlecek olan, 19. yzyln ortalarndaki gelimenin ncelikle ky blgelerinde ortaya kt, yzyln son eyreinde ise Bat Anadoludan balayarak Orta Anadoluda yaanddr. Zirai retimdeki art ise ihracattaki arttan ok daha fazla olmutur. Zirai rnn byk bir ksm yerel tketime ayrlmaktadr ve 1913e gelindiinde ancak %40 pazara aktarlmaktadr.30 Yzyl sonlarnda ehir nfusu toplam nfusun %22sine ykselmitir. Ancak ulamdaki yetersizlikler, retimin arlkl olarak yerel nitelikte kalmasna neden olmaktadr. Bu nedenle ehirlerin iae ihtiyac ilave tedbirleri gerekli klmaktadr. Mesela Dersaadete getirilecek budaydan dolay tccara %5 prim verilmesi karar alnmtr.31 Ulamn yetersizliinin bir sonucu olarak, artan toplam retime ramen tabii artlarn olumsuz olduu yllarda grlen, ktlklardr. Byle dnemlerde dorudan devlet mdahalesi ile tahsisler yaplarak sorunun zmlenmesine allmaktadr. 1316/1899 ylnda Aydn vilayetinde meydana gelen deprem sonrasnda ortaya kan buday ihtiyac nedeni ile Rusyadan getirilen ve Girite gnderilecek olan budayn buraya deil de Denizli ve Afyona gnderilmesi karar alnmtr.32 zellikle yeni ulam yollar zerinde veya d ticarete ak blgelerde iskan ile grlen nfus younluundaki artn genel olarak zirai retimdeki pay ve dolays ile d ticaretteki olumlu etkisine ramen bu insanlarn tarmsal retim ve d ticaretin artmasndaki pay yerleimlerin ilk yllarnda dolayl olmaldr. Zira kendilerine yeten bir iktisadi gce kavuabilmeleri iin devlet ve yerli halkn destei gerekmitir. Bu nedenle iskan olunup kendi ihtiyalarn karlayabilecek duruma gelinceye

1692

kadar birer tketici olarak zirai retimin ve ticaretin geliimine katkda bulunmalar eklinde dolayl etkileri olmutur. Bu ise bu blgelere yerleen nfusun yeni ulam ann, d dnyann ihtiyalar yannda i pazar da besleyecek ekilde daha balangtan itibaren oluumunu kolaylatrmtr. Ulam teknolojisi ve andaki deiim dneminde Osmanl toplumsal sistemine bir girdi olarak ulaan g hareketi siyasal-idari, ekonomik ve sosyal alanda gerekli ktlarn retilmesi ile sistemi gl klacak surette zme balanmtr. Bu dnem, sosyo-kltrel uyuum sorunu da dahil, siyasal yapnn yeterli alglama ve zm retme gcnn ekonomik sonularnn da testi bakmndan nemlidir. Muhaceret olay gstermitir ki 19. yzyl sonlarnda bile (iinde bulunulan iktisadi, siyasi ve toplumsal sorunlara ramen), Osmanl toplumsal sistemi byk lde, sisteme dnk etkileri alglayabilme, yeni durumlara gre yeniden yaplanabilme suretinde cevap vererek onlar sistemin iine alabilme gcne sahiptir. DPNOTLAR 1 Robert Mantran, 18. Yzylda Osmanl mparatorluunda D Ticaretin Deimesi, Ege

niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, C. III, s. 170. 2 3 lber Ortayl, mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yaynlar, stanbul, 1983, s. 51. Sevgi Aktre, 19. Yzyl Sonunda Anadolu Kenti Mekansal Yap zmlemesi, Ortadou

Teknik niversitesi Yayn, Ank., 1978, s. 65. 4 5 Aktre, a.e, s. 66. Tuncer Baykara, 19. Yzylda Anadolunun ktisaden k ve Bugne Etkileri,

Osmanllarda Medeniyet Kavram ve Ondokuzuncu Yzyla Dair Aratrmalar, Akademi Kitabevi, zmir, 1992, s. 116-117. 6 s. 719. 7 8 Baykara, a.e, s. 119. Osmanl Devletinin ngiltereye iktisadi imtiyazlar gerek Mehmet Ali Paa gerek Rus Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C. III, letiim Yaynlar, stanbul, 1985,

basks karsnda ngilterenin toprak btnln korumasn salamak amac ile verdiini iddia eden grler de vardr. Bkz. evket Pamuk, Osmanl Ekonomisi ve Dnya Kapitalizmi (1820-1913), Yurt Yaynlar, Ankara, 1984, s. 19. 9 Bu anlamalar 16 Austos 1838de ngiltere ile, Kasm aynda Fransa ile, 18 Mays

1839da Lbek, Brem ve Hamburg, 2 Eyll 1839da Sardunya, 31 Ocak 1840da sve ve Norve, 2 Mart 1840da spanya, 14 Mart 1840 Felemenk, 30 Nisan 1840da Belika, 22 Ekim 1840da Prusya, 1 Mays 1841de Danimarka, 7 Haziran 1841de de Toskana ile yaplmtr.

1693

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

Baykara, a.e, s. 121. Baykara, a.e, s. 121. Pamuk, a.e, s. 140. BAO. Y. Sad. Hus. M. Dosya No: 396. zyksel, a.e, s. 194. zyksel, a.e, s. 194. zyksel, a.e, s. 126. zyksel, a.e, s. 154. BAO. Y. Res. M. No: 54/15, Y. Hus. M. No: 233/53. Demiryollarnn baz gzergahlarnn yapm tarihleri iin bkz. Vedat Eldem, Osmanl

mparatorluunun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Bankas Yaynlar, Ankara, 1970, s. 164. . 20 Daha geni bilgi iin bkz: Glfettin elik, Sosyo-Ekonomik Sonular le Osmanl

Trkiyesine Gler (1877-1912), Yaynlanmam doktora tezi, s. 50-72. 21 Murat zyksel, Osmanl Alman likilerinin Geliim Srecinde Anadolu ve Badat

Demiryollar, Arba Yaynlar, stanbul, 1978, s. 285. 22 23 zyksel, a.e, s. 195. Bu konu nce Meclis-i Vkelada grlm, irade meclisin bu yndeki gr zerine

verilmitir. BAO. Y. Res. M. No: 54/15. 24 25 26 27 28 29 30 31 . . Merkez Ktphanesi, Haritalar, No: 93211. BAO. Y. Mtv. M. No: 8/45, 1 Rabi-l Evvel 1299/Kanun-Sani 1297. Daha geni bilgi iin bkz: zyksel, a.e, s. 89, 275. Pamuk, a.e, s. 140. evket Pamuk, Osmanl Tarmnda retim likileri, Toplum ve Bilim, Bahar, 1982, s. 5. Eldem, a.e, s. 283, 302. Pamuk, Osmanl Tarmnda retim likileri, s. 11. BAO. M. M. No: 14203/20784.

1694

32

BAO. Y. E. Sdr. Kamil Paa Evr. No: 86/80.

1695